VOJNOIZDAVAKI I NOVINSKI CENTAR

ARHIV HERCEGOVINE
Za izdavae
mr Stevan STANOJEVI, pukovnik
Zulfikar DANKI
Pomonik naelnika za izdavaku delatnost
Ivan MATOVI, pukovnik
B i b l i o t e k a
RATNA PROLOST NARODA I NARODNOSTI JUGOSLAVIJE
Knjiga TRISTA TRIDESEt PETA
Monografije
JEDINICA NOV I PO JUGOSLAVIJE
Knjiga STO DVADESET ESTA
UREIVAKI ODBOR
Svetozar ORO, general-potpukovnik, predsednik; Ali UKRIJA, dr Petar
KAAVENDA, dr Vlado IVANOVSKI, general-pukovnici: Aleksandar JA-
NI, Rahmija KADENI i mr Avgust VRTAR; general-potpukovnici: Fa-
bijan TRGO, Veljko MILADINOVI, Melodije KOTEVSKI, lika STOJI;
pukovnici: Zdravko KLANJEK, Ahmet ONLAGI, Petar VINJI, Ra-
domir PETKOVI, Antun MILETI i Predrag PAVLOVI, dr Slobodan
BRANKOVI, potpukovnik i dr Slavko VUKEVI, maj or
Glavni i odgovorni urednik
Radomir ONDOVI, potpukovnik
Urednik
Snezana TMUI, profesor
Recenzenti
Ilija PERII, general-potpukovnik
Radomir PETKOVI, pukovnik
Struni redaktor
Rajko ARENAC, pukovnik
L
E T R N A E S T A
H E R C E G O V A K A
O M L A D I N S K A
N O U B R I G A D A
Beograd, 1988.
ODBOR za obiljeavanje revolucionarnog radnikog pokreta, NOB i so-
cijalistike revolucije u Hercegovini
IZVRNI ODBOR
Demal MUMINAGI, predsjednik, Svetozar ORO, Rade GALEB, Ante
RAMLJAK, Danilo BILANOVI, Enver EMALOVI, Zulfikar DANKI,
Jure GALI, Tida KARABEG, Danilo KOMNENOVI, Sveto KOVAE-
VI, Vjekoslav KRIANOVI, Bozo MADAR, Asini PERVAN, Ibro A-
TOR, Edin ELEBI, sekretar
Glavni i odgovorni urednik
Sveto KOVAEVI
Ureivaki odbor za monografiju o 14. hercegovakoj
(omladinskoj) NOU brigadi
Mirko IGNJATI, predsjednik, Rade GALEB, Ilija PERII, Vukain SE-
NI, Mile VUKALOVI, Veljko GERUN, Milosav KUNDAINA, As im
PERVAN, Mirko SKENDER, Nevenka MIOI-KUNDAINA, Milan
KNEEVI, Dimitrije VUKOSAV, Jovanka EKMEI-BRKI, Ris tan
MARKOVI
UDK 355.486(497.1 14. hercegovaka omladinska
NOU brigada
ETRNAESTA hercegovaka omladinska NOU brigada. - Beograd :
Vojnoizdavaki i novinski centar, 1988 (Beograd : Vojna tamparija). - 290 str. ; 24
cm. - (Biblioteka Ratna prolost naroda i narodnosti Jugoslavije ; knj. 335 .
Monografije Jedinica NOV i PO Jugoslavije ; knj. 126)
Tira 2000 primeraka. - Str. 5-11: Predgovor / Rade Galeb,
a) Brigade u NOR-u - etrnaesta hercegovaka (omladinska)
Monografija o 14. hercegovakoj (omladinskoj) NOU brigadi je spoj monografskog
dela i seanja uesnika, te tako predstavlja na zanimljiv nain rekonstruisan ratni
put brigade od njenog osnivanja 4. sept embra 1944. do 13. maja kada je brigada
u Sloveniji zavrila svoj pobedonosni pohod. Dopunjena je prilozima: biografije
narodnih heroja brigade, seanje na proslavu u Ljubinju 1984. godine, priloge
tampane u brigadnom listu Omladinac od 31. mart a 1945, spiskovima boraca i
komandnog sastava brigade. Dopunjena je i brojnim fotografijama i sa dve skice
ratnog puta brigade.
CIP - Katalogizacija u publikaciji
centralna biblioteka JNA
Predgovor
S
ve vrijeme svog nastanka i postojanja omladinski pokret u Her-
cegovini dijelio je sudbinu revolucionarnog radnikog pokreta
Jugoslavije kao njegov nerazdvojan dio. U toku narodnooslobo-
dilakog rata i revolucije razvoj Saveza komunistike omladine Jugoslavi-
je, a kasnije Ujedinjenog saveza antifaistike omladine Jugoslavije je u na-
jtjenjoj vezi sa djelovanjem Partije i razvojem ustanka i narodnooslobo-
dilake borbe (NOB).
Najgrublja periodizacija u razvoju omladinskog pokreta u Hercegovini
u toku rata je:
1. od poetka ustanka 1941. do juna 1942, odnosno povlaenja snaga
NOVJ iz Hercegovine;
2. od juna 1942. do zavretka pete neprijateljeve ofanzive i povratka
jedinica NOVJ u Hercegovinu;
3. od zavretka pete neprijateljeve ofanzive do 15. maja 1945. i oslo-
boenja nae zemlje.
Ako je u prvoj fazi periodizacije karakteristika omladinskog pokreta
bilo stvaranje iroke mree skojevskih i omladinskih organizacija, pristu-
panje najirih slojeva seljake, radnike i ake omladine narodnooslobo-
dilakom pokretu, njeno masovno uee u ustanku i borbama koje su vo-
dili nai odredi i bataljoni, drugi period karakteristian je po diferencijaciji
koja je sprovedena u pokretu, snanom otporu najsvjesnijeg dijela omla-
dine okupatorskom i etnikom teroru, velikim rtvama koje je podnijela
omladina i nanijetom estokom udarcu omladinskom pokretu, Partiji i
NOP u cjelini od neprijatelja i domaih izdajnika u kome su se odrale
samo najsnanije organizacije Partije i SKOJ-a.
Period poslije povratka 10. hercegovake brigade u Hercegovinu, kada
je dolo do plime NOB i sveopteg poleta u razvoju omladinskog pokreta,
karakteristian je po obnavljanju skojevskih organizacija i stvaranju iroke
mree organizacija, - od skojevskih aktiva u selima i jedinicama NOVJ,
preko optinskih, bataljonskih, sreskih, brigadnih i okrunih do Oblasnog
komiteta SKOJ-a. Mobilizacija omladine u jedinice NOV, kao i drugi za-
daci vezani za oruanu borbu, bili su u centru aktivnosti svih skojevskih
i omladinskih organizacija. Najvei dio boraca novoformirane 29. herce-
govake divizije i partizanskih odreda inila je omladina. Sa nekih pod-
ruja u 29. diviziju je otila sva, za oruje sposobna omladina. Tada se for-
miraju organizacije USAOJ-a, aktivi u selima i odbori u optinama, srezo-
vima, okruzima i Oblasni komitet USAOJ-a za Hercegovinu. Nije bilo sela
ili zaseoka bez organizacije USAOJ-a, a u velikom broju sela formirani su
5
i skojevski aktivi. Tada je muka omladina veinom bila u partizanskim
jedinicama, a sve je vie enske omladine odlazilo u jedinice NOVJ. Om-
ladina koja je ostala u selima i gradskim naseljima aktivno je uestvovala
u akcijama koje je organizovao USAOJ i svoju aktivnost usmjeravala je za
potrebe partizanske vojske. Trajna obaveza omladinske organizacije je bila
mobilizacija i upuivanje u jedinice omladinaca stasalih za borbu. U oc-
jenjivanju rezultata rada omladinske organizacije uvijek je i na prvom
mjestu bilo koliko je upueno novih boraca u partizanske jedinice.
11
en-
ska omladina svoju aktivnost preteno je ispoljavala pletenjem arapa,
dempera i rukavica za borce, pomaganjem da se zasije sva obradiva zem-
lja i da se na vrijeme obezbjedi ubiranje plodova. Skupljani su i dobro-
voljni prilozi, obezbjeivan sanitetski i kancelarijski materijal i drugo.
SKOJ je bio predvodnik i inicijator bogate aktivnosti sa omladinom
i intenzivnog politikog rada. lanstvo je neprekidno na kursevima upoz-
navano sa politikim i vojnim zbivanjima u svijetu i u zemlji. Redovno je
informisano o stanju na istonom i zapadnom frontu. Interesovanje om-
ladine naroito je bilo usmjereno na situaciju na ratitu u zemlji, redovno
je informisano o bitkama i pobjedama nae vojske.
Period od druge polovine 1943. karakteristian je izuzetno znaajnim
politikim dogaajima i istorijskim potezima rukovodstva naeg pokreta,
od ega je zavisila sudbina revolucije. Tu su na prvom mjestu Drugo za-
sjedanje Antifaistikog vijea narodnog osloboenja Jugoslavije i njegove
istorijske odluke i sporazum Tito - ubai, a na meunarodnom planu
Moskovska i Teheranska konferencija efova saveznikih drava. Sve te za
NOP veoma vane odluke trebalo je prenijeti i objasniti irokim slojevima
naroda i omladine.
Nosilac svestrane kulturno-prosvjetne aktivnosti, kulturnog i zabavnog
ivota bila je omladinska organizacija. Osnivani su analfabetski teajevi na
kojima je opismenjavan narod, formirane su diletantske sekcije i horovi,
koji su uestvovali na omladinskim veseljima i priredbama. Pjesma je pra-
tila ivot partizanskih jedinica, omladine i pionira. Nije se pjevalo samo
na organizovanim priredbama, sijelima i zabavama. S pjesmom se ilo u
akcije i iz akcije, na rad i s rada. Pjevalo se o borbama brigada i bata-
Ijona, o istaknutim komandantima, poginulim i ivim junacima, rtvama
i stradanjima. U pjesmi je razobliavan faizam i izdaja - etnici i ustae,
pojedini zlikovci i teroristi. Sigurno je da je pjesma predstavljala izuzetno
znaajan oblik moralnog i politikog djelovanja i uticaja na mase.
2)
Omladinske radne ete stvarane su u svim osloboenim ili poluoslo-
boenim mjestima. One su imale veliku ulogu u obavljanju poljskih rado-
va, sjetvi i etvu Skoro na itavom podruju Hercegovine, sa kojeg je skoro
sva za rad sposobna muka omladina bila u jedinicama, sav teret poljop-
rivrednih radova svalio se na lea enske omladine, staraca i djece.
Intenzivan je bio i rad omladinske organizacije meu djecom. Stva-
rana je iroka mrea pionirskih eta koje su razvijale svestrane aktivnosti.
11
Tako je u izvjetaju o pri premama za Drugi kongres USAOJ stolake omladine, pored
ostalog, naglaeno da je u partizane stupilo 50 omladinaca.
2)
Pamte se rijei jednog starog ovjeka koji je prvi put vidio partizane i rekao: Vi ete
sigurno pobijediti jer ne uzimate od naroda i stalno pjevate.
6
Djeca su se svim silama trudila da ne zaostaju za odraslim. Poznati su pri-
mjeri junatva djeaka i djevojica, odvanost i prkosno dranje pred nep-
rijateljem. Djeca su od malih nogu usvajala ideje revolucije i NOP. U i-
vom je sjeanju pjevanje pionira iz Bilee koji u pjesmi kau: Pioniri od
Bilee kralja Petra vie nee,... .
Meutim, sasvim drugaija situacija bila je na poluosloboenoj teri-
toriji, gdje je omladinska organizacija djelovala u ilegalnim uslovima na
teritorijalna koje su kontrolisale neprijateljeve snage. U dosta sluajeva te-
ko je bilo razlikovati lanstvo SKOJ-a i USAOJ-a, kao i metode rada, jer
je aktivnost, s obzirom na potrebu pune konspiracije, bila ograniena na
omladinu koja je do kraja bila odana naem pokretu.
U to vrijeme u Hercegovini je bilo 7 sreskih komiteta SKOJ-a sa oko
30 lanova. Tada su rukovodstva imala minimalan broj lanova, jer je nji-
hov glavni zadatak bio rad na popuni partizanskih jedinica. Djelovalo je
i 13 optinskih komiteta SKOJ-a sa preko 50 lanova, 2 okruna komiteta
- za sjevernu i junu Hercergovinu sa 14 lanova i Okruno povjerenitvo
za zapadnu Hercegovinu. Organizacija u Mostaru preivljavala je ozbiljnu
krizu, jer je dolo do njene provale, pa je veina lanova Mjesnog komiteta
morala napustiti Mostar. Oni su se ukljuili u okrune i sreske komitete
na terenu. Sastav odbora bio je identian sa sastavom rukovodstva. Ob-
lasni komitet je ostvarivao vrste veze sa okrunim i sreskim komitetima
i uspjeno obezbjeivao rukovoenje i usmjeravanje djelovanja rukovod-
stava i organizacija na terenu i vojsci. Na terenu je bilo oko 130 aktiva
sa preko 630 lanova SKOJ-a. Ne bi se moglo rei da je visok stepen ideo-
loko-politikog obrazovanja i veliko iskustvo u radu bila bitna odlika la-
nova i rukovodilaca SKOJ-a u Hercegovini. Ali je sigurno da su visoka
svijest, vjera u politiku Partije i ciljeve za koje se bori, samoprijegor i dis-
ciplina i spremnost da se rtvuje sve, pa i ivot, kao i drugi moralno-po-
litiki kvaliteti bili odlika mladih komunista Hercegovine. Jedino se time
moe objasniti injenica da je ova relativno malobrojna, ali vrsto i dobro
organizovana snaga bila u stanju da izvri sve zadatke, meu kojima e
mobilizacija omladine u partizanske jedinice, a posebno u omladinsku bri-
gadu, ostati jedna od najsvjetlijih taaka.
Zato se sa punim pravom moe rei da je djelo SKOJ-a i USAOJ-a
Hercegovine bilo formiranje 14. hercegovake (omladinske) brigade.
etrnaesta hercegovaka (omladinska) brigada NOVJ u Hercegovini,
po redu peta brigada 29. hercegovake udarne divizije, nastala je kao re-
zultat opteg razvoja oruane borbe u ovom dijelu zemlje, ali i kao djelo
omladinskog pokreta u Hercegovini. To je bila i najkonkretnija aktivnost
u sprovoenju obaveza to su ih delegati Drugog kongresa USAOJ-a pre-
uzeli na Kongresu. Oni su se tada zavjetovali svom Vrhovnom komandan-
tu, voi naeg narodnooslobodilakog rata i revolucije ovim rijeima:
Drue Tito,
zaklinjemo Ti se au, naporima, rtvama i budunou naroda i
nae omladine, da neemo aliti ni svoje ivote, ni snage u borbi za slo-
bodu, u borbi za savest, ast i budunost svakog omladinca i omladinke
Jugoslavije.
Zaklinjemo Ti se patnjama i nadama naih naroda i nae omladine,
da neemo aliti ni svoje ivote, ni svoje snage u borbi protiv nemakih
7
delata i svih domaih neprijatelja jedinstva i slobode naih naroda, - u
borbi za gvozdeno i sveobuhvatno jedinstvo juz.noslovenske omladine za
novu demokratsku federativnu Jugoslaviju.
Ovaj na zavet je naa najpunija zahvalnost Tebi, za sve ono to si
uinio za nae narode i omladinu. Nae delo, na koje se zavetujemo - to
je najbolji put slube interesima otadbine, interesima mladog narataja,
slovenstva i svih ujedinjenih nacija.
Za delo i ivot druga Tita stoji itava
omladina Jugoslavije - kao jedan borac
IVEO MARAL JUGOSLAVIJE, DRUG JOSIP BROZ - TITO.
Istina je da se Drugi kongres USAOJ-a nije bavio organizacijom jedi-
nica NOVJ, niti je pozivao omladinu da stvara omladinske udarne brigade,
ve da je poruivao omladini da se ukljui u NOB i tako doprinese ko-
nanoj pobjedi nad okupatorom i njegovim slugama, jer to je i bilo u skla-
du sa naporima Partije i SKOJ-a tokom itavog ustanka i NOB. Naime,
uee omladine u naoj revoluciji i NOR-u nije bilo karakteristino, prije
svega, po stvaranju omladinskih jedinica - eta, bataljona i brigada, mada
su osnivane i ete i bataljoni i brigade.
3)
Takva orijentacija sasvim je raz-
umljiva kada se zna da je ukupan sastav partizanskih jedinica u ogrom-
nom dijelu inila omladina.
Od poetka ustanka do konane pobjede sastav partizanske jedinice je
od 75 do 80% sainjavala omladina. Tako je na kraju rata u Jugosloven-
skoj armiji od 800.000 boraca bilo preko 600.000 mladih od 25 godina.
Naa NOB i revolucija je i mogla pobijediti upravo zbog toga to su po-
litiku Komunistike partije prihvatile sve progresivne, patriotske snage i
to je teret te natovjeanske borbe na svoja plea najveim dijelom nosila
mlada generacija. I ovom prilikom valja podsjetiti na mnogo puta isticana
priznanja druga Tita omladini Jugoslavije i njenom lavovskom udjelu u
naoj pobjedi. Na Drugom kongresu USAOJ-a drug Tito je rekao: Narod
koji ima takvu omladinu ne mora da se boji za svoju budunost. Tada-
nja generacija mladih nije mogla dobiti vee priznanje. A na Prvom kon-
gresu USAOJ-a omladine Srbije u Beogradu, 16. novembra 1944. godine,
drug Tito je rekao: Kada idu u borbu ljudi, vojska koju je drava stvorila,
odrasli ljudi, onda je to njihova dunost prema svojoj otadbini, onda je
to dug svakog graanina i rodoljuba. Ali, kada bez mobilizacije, dobrovolj-
no, djeca od dvanaest, etrnaest, petnaest i esnaest godina idu u borbu,
znajui da e u njoj poginuti, onda je to vie nego dug prema domovini,
onda je to natovjeanski heroizam mladih ljudi koji rtvuju sebe iak jo
upravo nisu ni stupili u ivot da bi budua pokoljenja bila srena.
Poneseni neogranienim entuzijazmom i spremnou antifaistike
omladine Jugoslavije da se jo odlunije suprotstavi neprijatelju, poneseni
ogromnim rezultatima 3-godinje borbe, to je manifestavano na Drugom
kongresu - najveoj politikoj manifestaciji organizovanoj u antifaisti-
kom pokretu Evrope u toku drugog svjetskog rata - delegati
4)
omladine
3)
To je u svom prilogu dokument ovano obradio drug Ilija Perii, rukovodilac SKOJ-a
u 14. omladinskoj brigadi.
4)
Delegati sa Drugog kongresa: Vlado Ivkovi, radnik iz Nevesinja; Milivoje Gradinac, se-
ljak iz Lastve; Radoslav Galeb, seljak iz ume; Lutvo Dubur, borac X brigade; Brano
Kovaevi, ak iz Nevesinja; Zora Ili, seljanka iz Davidovia; Reuf Dabi, borac XIII
brigade; Jure Gali, radnik iz Ljubukog; Obrad Miljanovi, borac XII brigade; Mileta
8
Hercegovine su to na najbolji nain izrazili u proglasu mladima, koji po
politikoj zrelosti i mudrosti, optimizmu, ocjenama, porukama i uvjerlji-
vosti predstavljaju pravi biser.
Ovaj proglas stoga i zasluuje da se nade u predgovoru ovog dragoc-
jenog kazivanja o stvaranju, borbama, rtvama i pobjedama 14. hercego-
vake (omladinske) udarne brigade.
Iako nijesu sauvani pisani tragovi o tome kako je donesena politika
odluka o akciji na formiranju 14. hercegovake (omladinske) brigade, zna
se da je inicijativu Oblasnog komiteta SKOJ-a podrao Oblasni komitet KP
za Hercegovinu i tab 29. udarne hercegovake divizije, ime je ostvarena
putta sinhronizacija politike mobilizacije omladine i vojne organizacije,
koja je obezbedila osnovni rukovodei kadar i neophodno naoruanje i op-
remu, bez ega se nije mogao ni zamisliti takav poduhvat. Na pokretanje
inicijative od Oblasnog komiteta SKOJ-a uticali su delegati Drugog kon-
gresa i entuzijazam koji su ponijeli iz Drvara. Meutim, odluujui uticaj
imale su opte prilike i zadaci naeg pokreta u tom periodu u cjelini, pa
i u Hercegovini. Do kraja rata ostala je skoro puna godina u kojoj je tre-
balo rijeiti istorijske zadatke, istjerati okupatora iz zemlje, poraziti i uni-
titi kvislinge - ustae, etnike i belogardejce i na temeljima Drugog zasje-
danja AVNOJ-a stvoriti novu dravnu i drutvenu zajednicu, to znai kru-
nisati pobjedu nae NOB i revolucije.
U to vrijeme, uz jasnu perspektivu kakvi nas teki zadaci oekuju s
obzirom da se kraj rata pribliava, o emu je drug Tito govorio na Dru-
gom kongresu, ipak je jo uvijek na kljuni zadatak bio borba protiv oku-
patora i izdajnika i u tom smislu mobilizacija novih boraca i svih raspo-
loivih snaga. Ta orijentacija je snano izraena u paroli Sve za front -
sve za pobjedu, koja je proimala ukupnu aktivnost naeg pokreta.
Mi u Hercegovini imali smo veliku elju da naa 29. divizija koja je,
nastavljajui slame tradicije 10. hercegovake brigade, postigla ogromne
rezultate u borbi protiv okupatora, razbijanju i initenju etnikog pokreta,
kao i znaajnih ustakih uporita, preraste u hercegovaki korpus. Otuda
se u Proglasu hercegovakih delegata Drugog kongresa istie: Naa om-
ladinska brigada bie dar Drugom kongresu i doprinos za pretvaranje nae
29. divizije u Hercegovaki korpus.
Omladina Hercegovine odazvala se pozivu za formiranje svoje prve
omladinske brigade. Za nepun mjesec dana formirani su vodovi, grupe i
ete - sa preko 220 boraca-omladinaca. To je bio ogroman uspjeh, s ob-
zirom na to da se najvei dio omladine, koji je bio spremati da se bori,
ve nalazio u jedinicama 29. divizije i partizanskim odredima. Novi om-
ladinci dolazili su iz redova onog dijela omladine koja se opredjelila
kiljevi, ak iz Izgora; Miljo Milatovi, borac X brigade; Selman esir, ak iz Konjica;
Braco Kosovac, ak; Pero Unkovi, borac par. bat. Nevesinjska puka; Boidar Pe-
jovi, student agronomije iz Trebinja; Radoslav Gainovi, borac XI brigade; Aco Mar-
kovi, seljak iz Nedinia; Jovan igud, borac partizanskog bataljona Rade Pravica;
Hamida Sabanac, uenica iz Mostara; Risto Milievi, trgovaki pomonik iz Sume; ar-
ko Ivkovi, seljak iz Donjeg Drenja; Radivoje Petkovi, borac XI brigade; Jovo Pudar,
tehniar iz apljine; Rade Aleksi, borac XIII brigade; Ziba Selimhodi, radnica iz
Mostara; Ljubo Kovaevi, seljak iz Slata; Mile Peko, radnik iz Ljubinja; Ljubica ub-
rilo, seljanka iz Fatnice; Branko Komar, borac X brigade; Petar epanovi, seljak iz
Podbra; Gojko Mandrapa, borac XII brigade; Vuko Jugovi, ak iz Stoca; edo Vu-
komanovi, seljak iz Jasenika; Esad Grebo, ak iz Mostara, (juna 1944)
9
za NOB, koja je ve bila obuhvaena aktivnou SKOJ-a i USAOJ-a. Sko-
jevska organizacija i organizacija USAOJ-a razvile su iroku aktivnost. U
brigadu su htjeli mnogi koji su imali zaduenja u skojevskim rukovodstvi-
ma na terenu. Odlazak u brigadu za njih je bilo priznanje i nagrada. Ve-
lika popularnost akcije na formiranju omladinske brigade iskoriena je za
intenziviranje procesa diferencijacije i pridobijanja onog dijela omladine
koja se ili kolebala ili je bila pod uticajem neprijatelja. Na to stanje je na
pravi nain reagovano u spomenutom proglasu, u kojem se kae: Svi u
borbu. Oni koji su neodluni te ekaju ili su zavedeni pa se jo nalaze sa
okupatorom neka uju bratski poziv i dou da zajedniki nastavimo i
okonamo borbu.
Kada ovo istiemo, namjera nam je da ukaemo na tekoe u razvoju
naeg pokreta i kakve je sve prepreke morao da savlada u stvaranju brat-
stva i jedinstva mlade generacije, u borbi protiv okupatora. Nerijetko se
to prenebregava i sloeni procesi u ratu prikazuju romantiarski, stvara-
jui netanu predstavu o tokovima rata i revolucije.
Treba istai da se neravnomjernost u razvoju NOP i oruane borbe
ne odnosi samo na zapadni dio Hercegovine, gdje je bio jak uticaj kleri-
kalizma i ustakog pokreta, to je oteavalo mobilizaciju omladine u redo-
ve NOP, ve je neravnomjernost oita i u istonoj Hercegovini, u kojoj je
i u vrijeme formiranja omladinske brigade bilo sela i podruja gdje nismo
imali ire razvijenu organizaciju SKOJ-a i USAOJ-a, kao i Partije i gdje je
na uticaj bio dosta slab.
Upravo te okolnosti i istiu znaaj rezultata koji su postignuti u mo-
bilizaciji omladine u 14. brigadu i delikatnost zadataka koje je SKOJ imao
sve do kraja rata i kasnije, u borbi za jedinstvo omladine Hercegovine i
za savladavanje neprijateljskih i kontrarevolucionarnih uticaja i razvijanja
svijesti da samo borbom i stvaranjem novog drutva moe sebi obezbjediti
svjetliju budunost.
U 1944. godini u Hercegovini su se odigravali dogaaji znaajni za
NOB u cjelini, i to velikom brzinom. To je veoma uticalo na zavrnu fazu
formiranja omladinske brigade. Spomenimo da su jo u toku formiranja
prvih eta i jakog omladinskog bataljona jedinice 29. divizije vodile teke
borbe protiv Nijemaca i etnika, zatim je dola ofanziva jurinih etnikih
korpusa sa dalekosenim zadatkom stvaranja mostobrana na jadranskoj
obali i uslova za nastavak kontrarevolucije, to je pretpostavljalo obra-
un sa jedinicama 29. divizije,
5)
odnosno ienje teritorije Hercegovine od
partizana.
U tim okolnostima nije bilo uslova da se nastavi mobilizacija i okona
zapoeto formiranje 14. hercegovake (omladinske) brigade kako je zami-
ljeno, pa je odlueno da se omladinskom bataljonu koji je ve bio formi-
ran prikljue jedinice Junohercegovakog partizanskog odreda, tako da
tek poetkom septembra dolazi do formiranja 14. hercegovake (omladin-
ske) narodnooslobodilake udarne brigade.
Velika je zasluga autora priloga u monografiji 14. brigade to su kao
aktivni uesnici i najodgovorniji ivi rukovodioci u brigadi uloili velike
napore i dokumentovano prikazali borbeni put brigade, njene borbe, usp-
5)
Danilo Komnenovi i Muharem Kreso, 29. hercegovaka divizija izdanje VIZ-a, Beograd,
10
i ehe, rtve, stradanja i podvige i otrgli od zaborava i tu slavnu stranicu
iz istorije NOB i revolucije u Hercegovini.
Naa narodnooslobodilaka borba, pored toga to u cjelini predstavlja
velianstvenu epopeju natovjeanskih rtava, napora i pobjeda, obiluje i
znaajnim vojnim dogaajima, ofanzivama, posebno istiem, etvrtu i petu,
znaajnim bitkama i ofanzivama kakva je bila epopeja Uikog radnikog
bataljona, kozarska ofanziva, dragoka bitka u Sloveniji, uveni februar-
ski pohod makedonskih brigada i si.
etrnaesta omladinska brigada formirana je i stupila u dejstvo 8 mje-
seci prije pobjedonosnog zavretka rata i revolucije. U to vrijeme najvei
dio Hercegovine, sem Mostara i jo nekoliko sreskih mjesta, bio je oslo-
boen. Na osloboenoj teritoriji nakon prvobitnog oduevljenja, koje je do-
lo sa slobodom, nastavljen je intenzivan rad na normalizovanju prilika
i rjeavanju krupnih zadataka na stvaranju i uvrivanju vlasti i itave
organizacije ivota, otklanjanju posljedica ratnog razaranja i obezbjeiva-
nju uslova za uspjeno okonanje borbe protiv okupatora. Aktivni uesnici
naeg pokreta u jedinicama i na osloboenoj teritoriji u to vrijeme nedo-
voljno su znali kroz kakve krvave borbe i iskuenja prolazi naa novofor-
mirana omladinska brigada, kakve rtve daje i kakve odnosi pobjede. A sve
to u izuzetno tekim prilikama jedne od najteih ratnih zima 1944/45, u
podrujima sa izuzetno surovom klimom i velikim snijegom, na to
ogromna veina mladih boraca nije bila navikla. Zar za to treba jai do-
kaz od rijei komandanta brigade, istaknutog junaka sa Neretve i Sutjeske,
narodnog heroja Radovana akotia, koji je novembarske borbe koje je vo-
dila 14. hercegovaka (omladinska) brigada uporedio sa bitkom na Sutjes-
ci.
Prava je teta to uz bogatu dokumentaciju o borbenom putu brigade
nema jo vie zapisa o pojedincima borcima, njihovim podvizima i rtva-
ma. Sve to ne umanjuje injenica da svi nijesu izdrali te napore, pa su
rijetki pojedinci poklekli i povukli se iz borbenog stroja.
Monografija 14. hercegovake brigade nije samo svjedoanstvo o jed-
noj mladosti u borbi i revoluciji. Ona je izvor nadahnua i tivo na kojem
dananje i budue generacije treba da se vaspitaju kako se bori, gine i po-
bjeuje za velike ciljeve slobode i napretka.
Rade GALEB
11
Prvi dio
Borbena dejstva i druge
aktivnosti 14. hercegovake
I (omladinske) brigade
(4. sept embar 1944 - 13. maj 1945)
ILIJA PERII
Prva omladinska brigada NOVJ
u Hercegovini i aktivnosti
skoj evske organizacij e
1
P
rve omladinske jedinice u Narodnooslobodilakoj vojsci Ju-
goslavije formi rane su poetkom decembra 1941. godine u vri-
jeme povlaenja partizanskih snaga iz Srbije i pri prema za os-
nivanje prvih brigada Narodnooslobodilake vojske. One, pr ema mjestu
formiranja, uslovima nastajanja i borakom sastavu nose pouke i poru-
ke iz vremena Uike Republike. U poetku su to samostalne ete pod
neposrednom komandom Vrhovnog taba ili taba Prvog uikog bata-
ljona. Njihovi komandiri i politiki komesari bili su znatno stariji od bo-
raca u etama, iskusni ratnici i borci od prvih ustanikih dana i lanovi
KPJ.
U vrijeme formiranja Prve i Druge proleterske brigade pomenut e
omladinske ete ulaze u njihov sastav kao ete bataljona ovih brigada.
Na slian nain je nastavljeno ukljuivanje najmlaih u nau vojsku na
teritoriji Bosne i Hercegovine u prvim mjesecima 1942. godine.
Kada su, poslije bitke na Kadinjai (29. novembra 1941. godine),
njemake jedinice neposredno ugrozile i rukovodstvo narodnooslobodi-
lakog pokreta Jugoslavije u slobodnom Uicu, u odbrani se angauje
i Uika omladinska eta, koja nakon povlaenja iz Uica neposredno
obezbeuje Vrhovni tab od Drenove do Rudog. Tada je uspjeno za-
ustavila jednu italijansku kolonu koja je, dolazei iz Prijepolja, nepos-
redno ugrozila Vrhovni tab. Ova eta je stigla u Rudo 19. decembra
1941. godine i tri dana kasnije ula u sastav Prve proleterske brigade
kao 3. eta njenog estog (umadijskog) bataljona. Toga dana (22. de-
cembra) u prvom stroju Prve proleterske brigade bilo je i oko 100 om-
ladinaca sa nepunih 18 godina, od kojih 18 u pomenut oj 3. eti.
Poslije osloboenja Nove Varoi (4. decembra 1941. godine) formi-
raju se bataljoni koji e kasnije ui u sastav Druge proleterske brigade.
Meu njima je i Prvi uiki bataljon koji je u svom sastavu imao i om-
ladinsku etu. Prilikom formiranja Druge proleterske brigade Prvi ui-
ki bataljon je preimenovan u etvrti bataljon brigade, a njegova omla-
dinska eta postaje 1. eta u bataljonu i uz to zadrava i naziv Uika.
U ovom bataljonu je tada bilo 25 boraca mlaih od 18 godina i skoro
svi su bili u njegovoj 1. eti. U stroju ete tada su se nalazili i Boko
Brigada od dana formiranja nosi naziv 14. hercegovaka omladinska NO udarna bri-
gada.
15
Buha i Savo Jovanovi Sirogojno, kasnije proslavljeni bombai Druge
proleterske brigade, proglaeni za narodne heroje Jugoslavije.
Nakon dolaska Vrhovnog taba i druga Tita u Fou, koju su 20. ja-
nuara 1942. oslobodili crnogorski partizanski bataljoni, veliki broj mla-
dih sa tada osloboene teritorije u dolini Drine pristupa partizanskim
jedinicama. Te mlade borce, jo djecu, trebalo je organizovano prihva-
titi i postepeno pripremiti za borbu. Tada (krajem j anuara 1942. godine)
CK SKOJ-a izdaje Uputstvo o stvaranju posebnih omladinskih eta u
partizanskim bataljonima, a Glavni tab NOV i POJ za Bosnu i Herce-
govinu donosi odluku da se na bosansko-hercegovakoj teritoriji formi-
raju posebne omladinske ete.
Pripreme za formiranje omladinskih eta na slobodnoj teritoriji u
dolini Drine ve su bile u toku kada dolaze Trei (kragujevaki) i Peti
(umadijski) bataljon Prve proleterske brigade. Oni se odmah ukljuuju
u akciju na formiranju omladinskih eta. Krajem februara i poetkom
mart a formiraju se tri omladinske ete, od kojih jedna samostalna i dvi-
je pod komandom tabova tih bataljona.
Sa ovim etama se prema Uputstvu CK SKOJ-a i Vrhovnog taba
izvodio poseban program s ciljem vojnostrunog i idejno-politikog os-
posobljavanja njihovog sastava. Drug Tito je zabranio uvoenje omla-
dinskih eta u borbi prije nego to se ovi najmlai borci osposobe za
borbene akcije.
Poslije provedenog prvog (osnovnog) dijela teoretske i pokazne
praktine obuke omladinska eta pri tabu Treeg (kragujevakog) ba-
taljona postala je 4. eta ove jedinice. Tada je imala 53 borca - omla-
dinca. Istovremeno, borci omladinske ete, poznate kao omladinska,
jo iz dana koji su prethodili formiranju Prve proleterske brigade uk-
ljueni su u sastav 3. ete ovog bataljona. Omladinci iz samostalne om-
ladinske ete uli su u sastav eta Drugog (crnogorskog) bataljona Prve
brigade, a u ete njenog Prvog (crnogorskog) bataljona rasporeeno je
i 18 omladinaca koji su tih dana doli iz Sarajeva.
Dalja borbena obuka ovih, tada najmlaih, boraca Prve proleterske
brigade bie nastavljena u njihovim etama u mjeri u kojoj su to omo-
guavali ondanji uslovi. Uskoro, u prvim borbenim okrajima sa nep-
rijateljevim vojnim jedinicama oni e uspjeno poloiti praktini dio
svoje borbene osposobljenosti.
U aprilu i maju 1942. godine i u Hercegovini su formirane tri om-
ladinske ete koje su bile u sastavu partizanskih bataljona. Najprije su
u prvoj polovini aprila 1942. godine formirane omladinske ete u ba-
taljonu Biina i u Gatakom bataljonu, a poetkom maja 1942. godine
i u bataljonu Petar Radovi u nevesinjsko-gatakoj povri.
Omladinska eta bataljona Biina imala je oko 80 boraca, meu
kojima i 14 drugarica. Komandir ete je bio Milan Papi, a politiki ko-
mesar Jovan Vukovi. eta je rasformirana 1/2 juna 1942. Omladinska
eta Gatakog bataljona imala je 12. j una 1942. godine 128 boraca. Ko-
mandir ete je bio Milenko Okiljevi, a politiki komesar u aprilu 1942.
godine Milan kiljevi. eta je rasformirana 16. j una 1942. g. Omladin-
ska eta bataljona Petar Radovi imala je poetkom maja 1942.
16
godine oko 45 boraca. Komandir ete bio je Tomo Muibabi, a poli-
tiki komesar Panto Govedarica. eta je rasformirana u prvoj polovini
juna 1942. godine.
U nae jedinice sve vie su dolazili dobrovoljci iz redova najmlaih
omladinaca i omladinki, manji od puke. Brojni su razlozi za ovakav
odziv i odnos najmlaih prema narodnooslobodilakom ratu i revolu-
ciji. Svakako, tu su uticaj KPJ i SKOJ-a; primjer roditelja, starije brae
i sestara; ugledanje na vrnjake koje su primeivali u partizanskim ko-
lonama, u borbama, na zastancima i odmorima; traenje spasa i zatite
od pokolja i odvoenja u l ogore. . .
Nae vojne jedinice i njihove komande zadrae do kraja rata onaj
isti, duboko ljudski, odnos prema najmlaima koji je ispoljen u prvim
godinama nae narodnooslobodilake borbe. Taj odnos e biti stalno
unapreivan na osnovu iskustva, razgaranja pokreta i poboljanja voj-
nih, materijalnih i drugih usl ova. . . Niko, pri tome, nije ni pomiljao da
takvim odnosom neto poklanja najmlaima. To je bilo znaajno etiko
pitanje naeg pokreta i duna pomo najmlaima da politiki, moralno
i vojniki stasaju u prave borce za njihovu vlastitu budunost.
U drugoj polovini 1942, t okom 1943. i dijelom 1944. godine najvei
broj brigada NOV i PO Jugoslavije imao je u svome sastavu omladinske
ete ili omladinske vodove. Pri tome e se sve vie naputati praksa da
omladinske ete budu u sastavu bataljona, tako da se kao samostalne
jedinice neposredno potinjavaju tabovima brigada. Tu se one inten-
zivno obuavaju, a poslije uspjeno savladane obuke pojedinci i grupe
se upuuju kao borci u ete bataljona, drugi obezbjeuju tabove bri-
gada i brigadnih bolnica, upuuj u se na izviake i lake obavjetajne
zadatke, a ete kao cjeline se upotrebljavaju kao brigadna rezerva i do-
bijaju odgovarajue borbene zadatke kada su sve jedinice brigade an-
gaovane u borbi.
U periodu mart-maj 1943. Deseta hercegovaka brigada je imala
vie zapaenih vojnih uspjeha na prostoru Hercegovine. Uz to je od po-
sebnog znaaja bio njen tadanji politiki i moralni uticaj. To i mnogo
drugih razloga doprinijeli su da se tada i dio najmlaih opredjeli za stu-
panje u brigadu. Od njih je, pred pokret iz Hercegovine, formirana om-
ladinska eta brigade koja e ubrzo poslije formiranja ui u najtee bor-
be voene u toku pete neprijateljeve ofanzive.
Poetkom 1944. u svim brigadama 29. hercegovake udarne divizije
formirane su omladinske ete.
2
'
Krajem 1943. i u toku 1944. godine, posebno poslije Drugog kon-
gresa USAOJ-a
3)
, nastaje novi kvalitet u formiranju posebnih omladin-
skih jedinica u NOVJ. Taj kvalitet se izraavao formiranjem omladin-
skih udarnih brigada koje ulaze u sastave narodnooslobodilakih udar-
nih divizija. To pokazuje da su najmlai, na primjerima iz ranije formi-
ranih i tada postojeih vojnih omladinskih eta, uspjeli da uz intenzivan
rad organizacije SKOJ-a i uz pomo vojnih jedinica i njihovih tabova
2
> Omladinska eta 11. hercegovake udarne brigade imala je tada 40 boraca. U njoj su
bila i dva prvoborca: Mujo Cimi iz Bilee i Aco Kovaevi iz Gacka. Prvi je u rat kre-
nuo sa 11, a drugi sa 13 godina.
Kongres je odran u Drvaru 2. i 3. maja 1944. godine.
2 17
u osnovi ovladaju pukom i bombom, shvate sutinu i osnovne ciljeve
narodnooslobodilake borbe i sagledaju svoje pravo mjesto u njoj. Time
su i sami pomakli svoje godine navie i iskazali sopstvenu spremnost
da i oruanoj borbi daju vlastiti prilog, a time i doprinesu brem za-
vretku rata.
U Crnoj Gori je u decembru 1943. godine formirana Omladinska
udarna brigada Budo Tomovi, to je podsticajno djelovalo na dele-
gate Drugog kongresa USAOJ-a da, uz saglasnost druga Tita, preporue
formiranje omladinskih bataljona i udarnih brigada irom Jugoslavije.
Bila je to najbolja potvrda opredjeljenja mladih Jugoslavije za oruanu
borbu protiv okupatora i domaih izdajnika uz poznatu injenicu, da su
sve brigade NOVJ i tada i u doba njihovog formiranja bile uglavnom
sastavljene od omladine.
Formiranje 14. hercegovake (omladinske) brigade
Poslije povratka delegata ih Hercegovine sa Drugog kongresa
USAOJ-a otpoele su u Hercegovini pri preme za formiranje omladinske
udarne brigade. Preovladalo je miljenje da se najprije na teritoriji sre-
zova Bilea, Stolac, Nevesinje, Gacko, Trebinje, Ljubinje, a kasnije i
Mostar formiraju po jedan omladinski bataljon od kojih e biti formi-
rane omladinske jedinice, a uskoro i omladinske brigade.
Organizatori mobilizacije mladih za sastav brigade bili su: Oblasni
komitet SKOJ-a za Hercegovinu, dva okruna, sedam sreskih, 14 optin-
skih i 3 mjesna komiteta SKOJ i 130 aktiva SKOJ-a (tada je u Herce-
govini izvan 29. hercegovake udarne divizije bilo 655 lanova SKOJ-a,
a u svim navedenim komitetima bilo je ukupno 107 lanova koji su pre-
teno bili lanovi KPJ).
tab 29. hercegovake udarne divizije, prema dogovoru sa Oblas-
nim komitetom KPJ i SKOJ-a za Hercegovinu, trebalo je da obezbjedi
naoruanje i osnovnu opremu za omladinsku brigadu, te vojni i politi-
ki kadar za rukovodee dunosti u brigadi.
U maju 1944. na teritoriji stolakog sreza formirana je omladinska
eta, koja je poetkom juna imala u svom sastavu oko 40 omladinaca
i omladinki. Na teritoriji bilekog sreza u junu je organizovana grupa
od oko 60 boraca nazivana i omladinskim bataljonom. Na teritorijama
srezova Nevesinje, Trebinje i Ljubinje (uglavnom iz optine Popovo po-
lje, koja je na vie naina povezivala teritoriju Trebinja i Ljubinja) for-
mirane su grupe razliitih vojnih naziva. Neke od njih imale su u vri-
jeme formiranja oko 35 omladinaca i omladinki. Ove jedinice, odnosno
grupe omladine, su t okom juna i poetkom jula 1944. godine okupljene
u Dabarskom polju i od njih je 12. jula naredbom broj 627 taba 29.
hercegovake NOU divizije formiran Prvi omladinski bataljon Hercego-
vine.
41
Bataljon je stavljen pod komandu taba 13. hercegovake NOU
brigade, koja je formirana mjesec dana ranije.
5
'
4>
695-705
r a d n i k o g
P
k r e t a B i H
- Bilten broj 8 NOR, dokumenat 567, snimci broj
5)
.
Pr
?
I
??
a v
.
i e
izvora, polovinom j una 1944. veina sastava Prvog omladinskog bataljona
je bila okupljena i postrojena na livadama kod rijeke ispod sela Mee u Dabaraskom
polju. Otuda i tvrdnja da je bataljon tada formiran. U ovom sluaju naredba o formi-
ranj u jedinice dolazi kada je bataljon prikupljen i u osnovi organizovan za razliku od
14. brigade koja se prikuplja i organiziju posle naredbe o nj enom formiranju. Ovakvi
primjeri nijesu usamljeni.
18
Omladinske jedinice i grupe, od kojih je formiran Prvi omladinski
bataljon Hercegovine, oformljene su prema direktivi Oblasnog komiteta
SKOJ-a za Hercegovinu. Sa koliko entuzijazma su radila skojevska ru-
kovodstva na formiranju Prve omladinske brigade vidi se iz pisma Ob-
lasnog komiteta SKOJ-a za Hercegovinu od 28. j una 1944. upuenog ok-
runim komitetima SKOJ-a za sjevernu i junu Hercegovinu. U Pismu
se, izmeu ostalog, kae: Kako nam izgleda, dobar dio omladinskih ru-
kovodilaca iz optinskih i sreskih komiteta ili se prikljuio ili hoe da
se prikljui Omladinskoj brigadi. Treba paziti da ne ogolimo itav teren,
jer pred nama jo uvijek stoje veliki zadaci, koje mi moramo rijei-
ti,.. .
6)
I pored opravdanog upozorenja bilo je vie sluajeva kada su pre-
vagu odnosila lina opredjeljenja skojevskih aktivista, koja su proizila-
zila iz politike KPJ i SKOJ-a, da je oruana borba najvanija i da prua
najvie mogunosti za punu afirmaciju idejnog opredjeljenja i borbenog
raspoloenja mladih komunista. To e tabu 29. hercegovake udarne
divizije olakati zadatak kadrovske popune nekih rukovodeih vojno-
politikih dunosti u brigadi na nivou dijela njenih eta. Meutim, dio
ovog kadra vraen je kasnije iz brigade na teren. To su iziskivale po-
trebe rada na terenu, koje je od poetka pravilno procjenjivao Oblasni
komitet SKOJ-a za Hercegovinu.
Rukovodee dunosti u bataljonu povjerene su iskusnijim ratnici-
ma, koji su u bataljon upueni sa vojno-politikih dunosti iz ranije for-
miranih brigada 29. hercegovake udarne divizije. Meu njima su bili
i komandant bataljona Maksim Kujundi, partijski rukovodilac bataljo-
na Miljo Milatovi koji je na poetku uz svoju osnovnu dunost oba-
vljao i poslove politikog komesara bataljona, Milan Kneevi i dr. Sem
njih, na rukovodee dunosti u bataljonu postavljeni su, takoer, stari
ratnici, koji su do formiranja bataljona bili lanovi rukovodstava SKOJ-
-a na terenu. Prema do sada prikupljenim podacima, meu njima su bili
i jedan lan Sreskog komiteta SKOJ-a (Joco-Coco Pudar), jedan lan
Sreskog odbora USAOJ-a (Zora Ili-arenac), dva sekretara optinskih
komiteta SKOJ-a (Dimitrije Vukosav i Jovanka Ekmei) i pet lanova
optinskih komiteta SKOJ-a (Slavko Nadadin, Arsen Soldo, Duka Po-
padi, Luka Dui i Mio Babi).
7
' Na dunostima vodnih delegata, ko-
mandira vodova i desetara u bataljonu bilo je dosta skojevskih aktivista
koji su do tada linim pri mj erom predvodili akciju na okupljanju om-
ladine za buduu omladinsku brigadu. Niko od prvog rukovodeeg kad-
ra bataljona do tada nije sluio u bivoj jugoslovenskoj vojsci, a o bo-
rakom sastavu da i ne govorimo. Meu njima bilo je dosta boraca mla-
ih od esnaest godina. Svi e oni, bez obzira odakle su u bataljon doli
i neovisno od njihovih godina, imati teak i sloen zadatak u formiranju
bataljona i njegovim prvim akcijama, u partijsko-politikom radu i op-
tevojnoj i borbenoj pripremi bataljona za ratna dejstva.
6
> Arhiv Instituta za istoriju radnikog pokreta - Sarajevo, fond Oblasni komitet SKOJ-a
Hercegovine, signatura 87/1.
7
> Navedeni podaci za lanove rukovodstva SKOJ-a sa t erena koji su na dan formiranja
Prvog omladinskog bataljona uli u njegov sastav dati su prema kazivanju druga Di-
mitrija Vukosava.
19
Poslije formiranja Prvog omladinskog bataljona nastavljena je akci-
ja na formiranju omladinske brigade. Odlueno je da u sastav brigade
uu tri bataljona Junohercegovakog NOP odreda, koji je krajem jula
1944. brojao 270 boraca, meu kojima i 4 drugarice. Od toga u bata-
ljonima Rade Pravica - 47, Mihajlo uzulan - 67 i Marko Mihi
- 60 boraca. Ostali su bili u ljubinskoj partizanskoj eti, eti Savo Be-
lovi, prateoj eti i komandi odreda
8
' . Realna je pretpostavka da se
brojno stanje navedenih bataljona nije u narednom mjesecu bitnije pro-
mjenilo i da su oni sa navedenim brojnim stanjem (ukupno 174 u sva
tri bataljona) uli u sastav brigade na dan njenog formiranja - 4 sep-
t embra 1944. godine. Ako tome dodamo 220 boraca, meu kojima i 40
drugarica Prvog omladinskog bataljona, koliko ih je bilo u bataljonu
dva dana poslije njegovog formiranja,
9
' pouzdano se moe tvrditit da je
u brigadi na dan njenog formiranja bilo najmanje 394 borca, meu ko-
jima i oko 40 drugarica. Vjerovatno ih je bilo vie jer je i veina sastava
pratee ete odreda ula u sastav izviakog voda brigade, a ljudstvo
ljubinjske partizanske ete u sastav 2. bataljona brigade, ali je sasvim
sigurno da je to bilo neto manje od 465 boraca koliko ih je brigada
imala 20. sept embra 1944. godine, tj. 16 dana nakon njenog formiranja.
Izuzev omladinskog bataljona, odnosno Prvog bataljona ostali bata-
ljoni brigade nisu sve do poetka oktobra 1944. bili pot puno razvijeni
u vojnoorganizacijskom pogledu (broj jedinica i boraca), imali su po
dvije ete i bili su bez pritapskih dijelova.
Politiki komesar Junohercegovakog odreda u svome izvjetaju
od 5. avgusta 1944. ocjenjuje stanje u bataljonima u odredu. Tom pri-
likom navodi da je bataljon Rade Pravica dobre politike svijesti,
odanosti borbi, visokog morala i dobre borbenosti i moe biti osnova
za dobar bataljon.
Polovinom jula 1944. godine u bataljonu Marko Mihi bilo je ma-
nje, a u Prvom omladinskom bataljonu dosta nenaoruanih boraca.
Vee borbeno iskustvo imali su samo bataljoni koji su u brigadu doli
iz Junohercegovakog NOP odreda, a u Prvom (omladinskom) bataljo-
nu samo njegov rukovodei kadar, posebno onaj dio koji je u bataljon
upuen iz drugih brigada 29. hercegovake NOU divizije. Iako omladin-
ski bataljon nije imao borbenog iskustva, njegova 1. eta se 29. jula is-
takla hrabrou u borbi u Dabru, gdje su bataljoni 12. i 13. brigade 29.
divizije vodili teke borbe sa Nijemcima i domaim izdajnicima na Sni-
jenici, Trusini i oko Davidovia. U tim borbama angaovan je po di-
jelovima i Prvi omladinski bataljon. Pomanjkanje borbenog iskustva
Prvi bataljon brigade e veoma brzo i uspjeno nadoknaditi poletom,
entuzijazmom i borbeni m raspoloenjem boraca i rukovodilaca. Naruku
e im ii i to to su relativno dugo ostali u istom sastavu kakav su imali
na dan formiranja bataljona, jer su novi borci koji su pristizali u bri-
gadu najprije popunjavali ostala tri bataljona brigade. Ako se ima u
8
> Izvjetaj politikog komesara odreda od 5. avgusta 1944. godine, Arhiv VII, reg. br.
38/2, k. 1627.
9
> Za dan formiranja bataljona treba prihvatiti 12. juli 1944. godine kada je tab 29. her-
cegovake udarne divizije izdao naredbu o tome.
20
vidu i borbeno i rukovodilako iskustvo koje je sticalo vei dio njego-
vog rukovodeeg kadra, razumljivo je to je Prvi bataljon brigade, i po-
red osjetnih gubitaka u borbama tokom novembra, bio i do kraja rata
ostao, u pozitivnom smislu, posebno zapaeni dio brigade.
Najtei, skoro krizni, period brigade, pa i njenog Prvog bataljona
bio je u novembru i prvoj polovini decembra 1944. Tada je brigada vo-
dila teke borbe, najprije na komunikacijama Nevesinje - Mostar i Ne-
vesinje - Stolac, a zatim u pozadini jakih neprijateljevih snaga i na sa-
moj liniji njegove odsudne odbrane, tzv. zelenoj liniji. Tom prilikom bri-
gada je bila izloena snanim i esto sinhronizovanim neprijateljevim is-
padima iz etiri pravca: Mostara, Nevesinja, Konjica i Bijelog Polja, a
kasnije i iz pravca Sarajevskog polja. O teini borbi koje je brigada vo-
dila u novembru govore i podaci o 96 ubijenih, 14 zarobljenih i oko 170
ranjenih neprijateljevih vojnika i starjeina uz sopstvene gubitke od 33
poginula, 23 zarobljena, 47 ranjenih i 51 nestala. Kasnije su nestali
prikupljeni, izuzev 18 boraca koji su dezertirali. Meu dezerterima iz
brigade bili su iskljuivo oni koji su mobilisani poslije njenog formira-
nja, a najvie iz grupe legionara zarobljenih poslije borbi za osloboenje
Trebinja. Meu naim zarobljenim vojnicima 13 ih je bilo iz Prvog (om-
ladinskog) bataljona brigade. Pri tome treba imati u vidu da je u no-
vembarske borbe brigada ula sa 942 borca i starjeine, a da je u toku
novembra popunj ena sa 199 preteno novomobilisana boraca.
Krajem novembra (tanije 25. novembra) u organizaciji taba 29. di-
vizije izvrena je prva razmjena zarobljenika. Brigada je Nijemcima
predala 14 zarobljenih vojnika i starjeina, a oni su zauzvrat nama vra-
tili 13 zarobljenih iz Prvog (omladinskog) bataljona brigade i 1 Italijana.
U novembarskim borbama brigada je izgubila komandant a Prvog
(omladinskog) bataljona, Maksima Kujundia, porunika i prvoborca,
kasnije proglaenog za narodnog heroja Jugoslavije, koji je poginuo u
borbi nou 12/13. novembra. Bio je to teak gubitak za cijelu brigadu,
posebno za njen Prvi bataljon u kome je Maksim bio veoma omiljen
i cijenjen. Znaaj novembarskih borbi brigade istako je njen komandant
Radovan akoti
10)
uporedivi ih sa borbama u petoj neprijatelj e voj
ofanzivi.
U tim borbama steena su znaajna iskustva, koja su pomogla u
tekim borbeni m okrajima u decembru. Naroito teke borbe voene
su u prvoj polovini decembra, ali su nai gubici bili manji nego pre-
thodnog mjeseca.
Budui da su jedinice, koje su ule u sastav brigade na dan njenog
formiranja, bile odvojeno razmjetene na dosta irokom prostoru, to se
ni 4. sept embra ne moe uzeti za dan od kada partijska i skojevska or-
ganizacija brigade funkcioniu kao nedeljive cjeline. One su formirane
13. sept embra i od tada dejstvuju i njihova rukovodstva i komanda bri-
gade.
101
Radovan je u petoj neprijateljevoj ofanzivi bio komandant Mostarskog bataljona De-
sete hercegovake brigade. Poginuo je 5. maja 1945. godine u prijepodnevnim aso-
vima pred Logatecom u Sloveniji. Bio je to za sve nas teak i iznenaujui gubitak.
Svi smo bezgranino voljeli i potovali ovog hrabrog i iskusnog ovjeka, veoma spo-
sobnog i omiljenog komandanta. On je uvijek ispoljavao posebnu ljubav i brigu za na-
jmlae u brigadi. U svakoj prilici ih je poduavao, savjetovao i uvao od nepot rebni h
gubitaka. Takav je bio i na dunosti komandant a 2. bataljona 12. hercegovake udarne
brigade gdje smo zajedno bili u toku rata.
21
Nema sasvim tanih podataka, ali se na osnovu raspoloive doku-
mentacije moe dosta pouzdano procijeniti da je tada u sastavu brigade
bilo, pored oko 108 lanova KPJ, oko 211 lanova SKOJ-a. Do 28. feb-
ruara 1945. poginulo je 19 lanova i 2 sekretara aktiva SKOJ-a koji su
bili lanovi KPJ. To je oko jedne treine svih do tada poginulih pripad-
nika brigade. U istom periodu 108 lanova SKOJ-a upueno je u druge
jedinice (u ostale brigade 29. divizije poslije zavrenih kurseva, Herce-
govaku brigadu KNOJ-a, Gardu i Vojnu akademiju u Beogradu), oko
60 primljeno u KPJ i 25 kandidovano za lanstvo u KPJ. Iz ovih pod-
ataka moe se zakljuiti da poslije 6 mjeseci od osnivanja skojevske or-
ganizacije u sastavu brigade nije bilo skoro ni jednog lana SKOJ-a iz
njenog prvog stroja. Sve to ukazuje da je poetkom 1945. godine do-
lo do bitnih promj ena u sastavu brigade i njenoj skojevskoj organiza-
ciji. Mada je brigada 16. januara 1945. brojala oko 900 boraca i starje-
ina, meu njima je tada bilo samo oko 180 starih boraca.
1
" Oni su, uz
ostale mlae lanove KPJ i SKOJ-a, inili vojno-politiko jezgro koje e
u preostalim ratnim mjesecima obezbijediti da brigada, i pored stalnog
priliva novih boraca, asno izvri sve svoje zadatke. Njen 1. bataljon je
ostao do kraja rata po svom sastavu omladinski. Ostala tri bataljona i
jedinice pri tabu brigade, poslije est mjeseci od formiranja brigade,
neto vie od pola svoga ukupnog sastava su bili omladinski. Istina je
da su obim i sadraj tog znaenja u 14. brigadi bili relativniji nego u
drugim jedinicama. Za mlade su uglavnom smatrani oni do 18, pa i do
20 godina. Svi od 20 do 25 bili su, za tadanja shvatanja, stariji. Onima
koji su imali preko 25, a pogotovu preko 30 godina, iskazivana je duna
panja pri merena odnosu mladih prema starijim generacijama. To nije
smetalo organizaciji SKOJ-a da prilikom razmatranja prijema u Savez
komunistike omladine Jugoslavije u organizaciju prima, pored mla-
dih, i pojedince koji su bili stariji (od 20 do 25 godina i preko toga).
Od nae brigadne organizacije SKOJ-a se o brojnim pitanjima oe-
kivalo i zahtijevalo vie nego od drugih, jer je njena sredina bila vie
omladinska nego u drugim brigadama, njena ukupna aktivnost nije
bila toliko specifina da bi se izrazito razlikovala od organizacija u dru-
gim brigadama 29. divizije. Svakako, ona ima posebnost, i u pozitivnom
i u negativnom smislu, kada se posmatraju konkretni pristupi pojedi-
nim pitanjima, te organizovanje akcija i njihovi rezultati. Pri tome se
moraju imati u vidu, prije svega, zadaci brigade, te opti i konkretni us-
lovi u kojima je ona formirana i razvijala se kao borbena jedinica. Pri
tome treba spomenuti dugi usiljeni borbeni mar brigade od Hercego-
vine do nae granice sa Austrijom i njene borbe za konano osloboe-
nje Slovenije. Takoe t reba imati u vidu da su se do naeg pokreta pre-
ma Sloveniji u brigadu ukljuivali ne samo za na pokret od ranije op-
redijeljeni omladinci i omladinke ve i oni pojedinci koji su do stupanja
u nae redove bili, neposredno ili preko svojih roditelja i ostalih bli-
111
Svi podaci su izvedeni iz:
a) mjesenih izvjetaja brigadnog komiteta SKOJ-a, Arhiv Instituta za istoriju radni-
kog pokreta, Sarajevo, Oblasni komitet SKOJ-a Hercegovine, 163/1, 178/1, 189/1 i
203/1;
b) Izvjetaj pomonika politikog komesara brigade od 16. 01. 1945. godine, Arhiv Voj-
noistorijskog instituta - knjiga VII.
22
skih srodnika, pod uticajem politike okupatora i njegovih saradnika, a
meu njima i dio onih, po godinama starijih omladinaca, koji su do stu-
panja u nau brigadu na osnovu provedene mobilizacije na razliite na-
ine i pod raznim uslovima bili ukljueni i u neprijateljeve vojne jedi-
nice ili njihove poluvojne organizacije. Zbog toga je trebalo razvijati
krajnju budnost prema onima ije je dotadanje konkretno ponaanje
prema naoj borbi to nalagalo, a u isto vrijeme ispoljiti punu irinu u
borbi za prevoenje na pozicije naeg pokreta onih koji su, do stupanja
u brigadu, bili zavedeni neprijateljevom propagandom ili bili lino dub-
lje opredijeljeni protiv nae politike i ciljeva jugoslovenske revolucije,
a tada rijeeni da krenu novim putem.
Pored tih najoptijih napomena, znaajnih za sagledavanje uslova
rada i akcione usmjerenosti organizacije SKOJ-a u brigadi, radi realni-
jeg prosuivanja njenih procjena, ocjena i ukupnih rezultata rada treba
imati u vidu i njen socijalni sastav. Za osnovno Obiljeje toga sastava
sa dosta sigurnosti se mogu prihvatiti podaci iz februara 1945, kada je
u lanstvu skojevske organizacije u brigadi bilo:
- seljaka 135 ili 76,70%
- radnika 19 ili 10,80% i
- aka 22 ili 12,50%
12)
Navedeni opti i posebni uslovi opredeljivali su sadraj i metod
rada skojevske organizacije i tome je bila prilagoena i podjela rada
unutar organizacije.
Od aktiva osnovne organizacije SKOJ-a u eti do zakljuno sa bri-
gadnim komitetom SKOJ-a postojala je podjela rada po sektorima, tj.
konkretna zaduenja pojedinaca prema djelatnostima. Ova podjela je
bila i rezultat viegodinjeg razvoja organizacije i njene prakse u jedi-
nicama NOVJ, a izvorni oslonac je imala u instrukciji CK SKOJ-a iz ja-
nuara 1943.
Osnovno pitanje unut ar omladinske organizacije nae brigade bilo
je organizaciono pitanje i posveivana mu je najvea panja. Ono je bilo
iznad postojee sektorske podjele rada, jer je bilo najkompleksnije i
svojim sadrajem je obuhvatalo:
1) - sadraj i metod rada komiteta, aktiva i lanova SKOJ-a;
2) - lik lana SKOJ-a;
3) - teoretsku izgradnju lanova SKOJ-a;
4) - organizovanje i provoenje konkretnih akcija (najee takmi-
enjem izmeu skojevskih organizacija, lanova SKOJ-a i omladine po
jedinicama);
5) - prijem u SKOJ;
6) - rad sa omladinom koja nije obuhvaena organizacijom KPJ i
SKOJ-a;
7) - kadrovska pitanja (priprema za lanstvo u KPJ, izbor sekretara
aktiva SKOJ-a, uzdizanje na vie dunosti u skojevskoj organizaciji i dr.);
8) - preduzimanje vaspitnih mjera u organizaciji, ukljuujui i kon-
kretnu politiku u vezi sa iskljuivanjem iz organizacije SKOJ-a.
I2)
Podaci o socijalnom sastavu organizacije SKOJ-a preuzeti su iz izvjetaja brigadnog ko-
miteta SKOJ-a od 28. februara 1945; Arhiv Instituta za istoriju radnikog pokreta, Sa-
rajevo, f. Oblasni komitet SKOJ-a Hercegovine, s. 203/1.
23
Pored ovoga, postojala je i podjela rada prema slijedeim sektori-
ma:
1) - vojni sektor;
2) - politiki sektor;
3) - kulturno-prosvetni rad;
4) - Rad na terenu.
U okviru djelatnosti vojnog sektora ostvarivana je najtjenja sa-
radnja sa komandant i ma i komandirima, u aktivnostima politikog
sektora, kulturno-prosvjetnog rada i rada na terenu ostvarivana je
puna saradnja i koordinacija sa politikim komesarima. U vezi sa or-
ganizacionim pitanjem i radom na terenu najtjenje se saraivalo sa po-
monicima politikih komesara.
Organizaciona struktura organizacije i njen uticaj na poloaj
i ulogu bataljonskih i brigadnog komiteta
U organizaciji SKOJ-a 14. brigade bilo je u septembru oko 211 la-
nova, u oktobru 132, u novembru 165 i u decembru 149 lanova. U ja-
nuaru 1945. godine u organizaciji SKOJ-a bilo je 159 lanova, a u feb-
ruaru iste godine 176. Oni su bili organizovani u 19 aktiva SKOJ-a (u
oktobru 1944. godine u po 3 ete i prateem vodu u svakom od 4 ba-
taljona i 3 aktiva izvan bataljona - izviaki vod, omladinski vod i ostali
dijelovi neposredno vezani za tab brigade), u februaru 1945. godine po-
stojao je 21 aktiv SKOJ-a, (16 aktiva u 4 bataljona i 5 aktiva u jedini-
cama pri tabu brigade - izviaki vod, omladinski vod, bolnica, radio-
-stanica i kurirska grupa).
Najbrojnija je bila organizacija SKOJ-a u 1. (omladinskom) bataljo-
nu. Ona je imala uvijek preko 40 lanova (u oktobru - 47, novembru
- 43 i decembru 1944. godine - 45). U isto vrijeme u drugim bataljo-
nima brojno stanje je bilo znatno manje. Tako u oktobru u 3. i 4. ba-
taljonu ima po 22 lana SKOJ-a, a u 2. i 4. neto vie; u decembru 1944.
u 3. bataljonu 25, a u 2. i 4. neto vie. U aktivima SKOJ-a u jedinicama
pri tabu brigade bilo je od 16 do 19 lanova.
13
'
Pri uporeivanju broja lanova SKOJ-a i broja aktiva SKOJ-a moe
se zakljuiti da su aktivi SKOJ-a tj. osnovne skojevske organizacije ima-
le u prosjeku oko 10 lanova. To je presudno uticalo na konkretnost
i operativnost u njihovom radu. Slinu situaciju i mamo i u partijskoj
organizaciji.
Pored brigadnog komiteta SKOJ-a postojala su i etiri bataljonska
komiteta SKOJ-a. Brigadni komitet i bataljonski komiteti su brojano
bili mali (po 5 lanova u svakom). Svaki bataljonski komitet SKOJ-a sa-
injavala su po etiri sekretara aktiva SKOJ-a iz jedinica bataljona i sek-
retar bataljonskog komiteta SKOJ-a. U brigadnom komitetu SKOJ-a, po-
red sekretara brigadnog komiteta,
14
' bila su etiri sekretara bataljonskih
13)
Iz mjesenih izvjetaja brigadnog komiteta SKOJ-a. Arhiv Instituta za istoriju radni-
kog pokreta, Sarajevo, f. Oblasni komitet SKOJ-a Hercegovine, s. 163/1, 178/1, 189/1
i 203/1.
I4
> Sava Ivkovi (umrla 22. decembra 1986. god.), Ilija Perii
24
komiteta.
15
' Moe se zakljuiti da su na neposrednoj vezi brigadnog ko-
miteta bili bataljonski komiteti SKOJ-a iz jedinica pri tabu brigade.
Sekretari bataljonskih komiteta SKOJ-a bili su u isto vrijeme i lanovi
partijskih biroa u svojim bataljonima.
Brigadni komitet SKOJ-a je sve do dolaska brigade sa teritorije
Bosne i Hercegovine bio neposredno povezan sa Oblasnim komitetom
SKOJ-a za Hercegovinu. Brigadni komiteti SKOJ-a u jedinicama 29. her-
cegovake udarne divizije nisu, kao to je to bilo est sluaj u brigada-
ma NOVJ, bili vezani ni za Pokrajinski komitet SKOJ-a, niti za CK Sa-
veza komunistike omladine Jugoslavije (vojni odsjek). Budui da su
brigadni komiteti SKOJ-a bili sve do kraja rata najvia rukovodstva
SKOJ-a u jedinicama NOVJ, da se na nivou svih divizija NOVJ, pa i 29.
hercegovake, nalaze divizijski komiteti KPJ, a ne i komiteti SKOJ-a i
da na nivou brigade ne postoji komitet KPJ ve samo partijski ruko-
vodilac brigade (pomonik politikog komesara brigade), to je uticalo
na specifian poloaj brigadnog komiteta SKOJ-a.
I kada su januara 1945. godine u divizijskim komitetima KPJ uve-
deni sekretarijati u kojima je jedan od njegovih lanova bio i omladin-
ski rukovodilac u diviziji, poloaj brigadnih komiteta SKOJ-a se nije
promijenio. I dalje je za na brigadni komitet njegovo neposredno vie
rukovodstvo bio Oblasni komitet SKOJ-a za Hercegovinu, a sekretar
brigadnog komiteta SKOJ-a izabran je na Oblasnoj konferenciji USAOJ-
-a za Hercegovinu, koja je odrana u osloboenom Mostaru poet kom
prolea 1945, u Oblasni odbor USAOJ-a za Hercegovinu.
U nekim dokumentima, koji se odnose na rad SKOJ-a u NOVJ, na-
vodi se da je nakon formiranja sekretarijata divizijskih komiteta KPJ
prestala potreba da brigadni komiteti SKOJ-a alju izvjetaje neposred-
no CK SKOJ-a, ve lanu divizijskog komiteta KPJ odgovornom za om-
ladinu, koji je kontaktirao sa CK SKOJ-a, odnosno sa nacionalnim (po-
krajinskim) komitetom SKOJ-a. U martu 1945. godine formirano je Po-
litiko odjeljenje Ministarstva narodne odbrane, u ijem je sastavu bio
i omladinski odsjek. Dodatna istraivanja bi mogla pokazati kako se sve
ovo provodilo u 29. hercegovakoj udarnoj divizij, a shodno t ome i
kako je uticalo na do tada uobiajenu povezanost organizacije SKOJ-a
14. brigade.
Poto su okosnicu divizijske organizacije inile brigadne organiza-
cije KPJ na elu kojih nema komiteta, a ivot je zahtijevao konsultova-
nje i kolektivne dogovore o vie pitanja, kao to su: analiza stanja u par-
tijskoj organizaciji, razrada partijskih direktiva, pri prema vanijih vojnih
i drugih akcija, to je u naoj brigadi postojao i funkcionisao neformalni
partijski biro brigade
16
' u kojem su bili: pomonik komesara brigade
(partijski rukovodilac), politiki komesar brigade, sekretar brigadnog
komiteta SKOJ-a i pomonici politikih komesara bataljona. Na sastan-
cima ovog neformalnog partijskog tijela razmatrana su i pitanja iz rada
i angaovanja skojevske organizacije u brigadi. Tako je sekretar
15
> 1. bataljon - Dimitrije Vukosav, 2. bataljon - Vaso Mihi, Danilo Dobrani, 3. bataljon
- Milan Seteni, 4. bataljon - Boo Adovi (umro 1. maja 1986. godine).
16)
Slino je stanje bilo i u drugim brigadama NOVJ, izuzev u Sloveniji gdje su od kraja
1942. cio kraja 1944. godine postojali brigadni partijski biroi.
25
brigadnog komiteta SKOJ-a (omladinski rukovodilac brigade) faktiki
imao tri vie veze, i to: Oblasni komitet SKOJ-a, partijski rukovodilac
brigade i omladinski rukovodilac divizije. On je uz to u komitetu SKOJ-
-a brigade neposredno odgovarao za organizaciono pitanje i bio unu-
tar komiteta koordinator rada po sektorima i veznik njihove saradnje
sa komandant om i politikim komesarom brigade. Zamisao da pojedini
lanovi komiteta, koji su u isto vrijeme bili i sekretari komiteta SKOJ-a
u bataljonima, odgovaraju za pojedine sektore na nivou brigade poka-
zala se manjkavom i nedovoljno realnom. Isto je bilo i sa podjelom
rada po sektorima unutar bataljonskih komiteta SKOJ-a, dok se ona u
aktivima SKOJ-a pokazala pogodnom. Faktiki su u komitetima SKOJ-a,
i na nivou brigade i u bataljonima, sekretari komiteta pored organi-
zacionog pitanja, preuzeli odgovornost i za rad po sektorima. Uz to su
odgovarali i za rad sa neorganizovanom omladinom u jedinici, to je iz-
raeno i u nazivu njihove vojno-politike funkcije - omladinski ruko-
vodilac. To je bilo saglasno opredjeljenju da se u vojsci ne formiraju
organizacije USOJ-a i njihova rukovodstva. Polazilo se od injenice da
su svi omladinci i omladinke koji se bore sa pukom u ruci na strani
naeg pokreta u isto vrijeme i antifaistiki opredijeljeni. Na osnovu
toga su bili ukljueni u Savez antifaistike omladine Jugoslavije kao
njegovi lanovi.
I na kraju, kada je u pitanju aktivnost lanova komiteta SKOJ-a i
posebno njegovih sekretara, treba istai praksu ostvarivanja svakodnev-
nih pojedinanih kontakata i individualnih dogovora lanova komiteta,
sekretara aktiva i lanova SKOJ-a radi usmjeravanja aktivnosti organi-
zacije i njenih lanova. To je bio i jedan od metoda rada koji je, u kon-
kretnim uslovima, doprinosio poveanju umjenosti, odgovornosti i ak-
tivnosti nae organizacije SKOJ-a.
Znaaj i uloga sastanaka i savjetovanja u radu organizacije
i njihov uticaj na aktivnost skojevaca
Odravani su radni, vanredni i teoretski sastanci aktiva i komiteta
SKOJ-a. Radni sastanci su redovno odravani i u aktivima i u komite-
tima i najee su imali na dnevnom redu po jedno konkret no pitanje
iz slijedeih oblasti: politika situacija, organizaciono pitanje i rad po
sektorima.
Vanredni sastanci su najee odravani u aktivima SKOJ-a nepos-
redno pred sloenije i posebno znaajne borbene akcije, radi brzog rea-
govanja na neizvravanje postavljenih zadataka ili zbog nedolinog po-
naanja pojedinih skojevaca, te radi izbora novog sekretara aktiva
SKOJ-a i dr.
Teoretski sastanci su ee odravani u aktivima nego u komiteti-
ma. Na njima su proraivani, kako smo to tada nazivali, teoretski ma-
terijali. U naoj organizaciji, pored ostalih materijala, najdue i naje-
e su razraivani: Ekonomski razvitak drutva, Organizaciono pita-
nje, ta je SKOJ, O SKOJ-u, USAOJ i Teorija Partije. Sa la-
novima SKOJ-a koji su bili kandidovani za prijem u KPJ, proraivana
je jo i Istorija SKP(b).
26
1
Teoretskom radu je posveivana najvea panja. On je redovno oc-
jenjivan u svim partijskim i skojevskim izvjetajima. U njima esto sre-
emo ocjenu da je teoretska izgradnja skojevaca na prilino niskom
stupnju. Ova ocjena je izvoena, kako iz stvarnog, te oekivanog i tada
potrebnog nivoa teoretske izgraenosti, tako i iz opteobrazovnog nivoa
skojevaca. Sloeni su bili i uslovi za ovaj rad, poev od nedostatka po-
trebne i adekvatne, odnosno za postojei sastav prikladne literature, te
osposobljenosti skojevskih aktivista za ovaj rad pa do stalnih borbi. I
pored toga, interesovanje za ovaj rad je bilo veliko i neprekidno je bio
u centru panje aktiva i posebno komiteta SKOJ-a.
U izvjetaju brigadnog komiteta iz februara 1945, pored navedene
ocjene o nivou teoretske izgraenosti skojevaca, navodi se da je u et-
vrtom bataljonu odran teoretski sastanak od 2 dana uz prisustvo 8 sko-
jevaca. I s tim u vezi se kae da je bio prekidan za vrijeme borbi u
ta dva dana, a u njihovoj pauzi nastavljan. I na kraju se zakljuuje:
ovakav nain smat ramo najzgodnijim i do boljih mogunosti namjera-
vamo ovako raditi.
Iz izvjetaja brigadnog komiteta SKOJ-a vidi se da su u okt obru
1944. godine odrana dva sastanka brigadnog komiteta SKOJ-a, u de-
cembru 1944. godine po 3 radna i po 8 teoretskih sastanaka aktiva
SKOJ-a, a u februaru 1945. godine bataljonski komiteti SKOJ-a odrali
su po 4 radna i po 2 teoretska sastanka.
Iz iznijetog se moe zakljuiti da se broj sastanaka uveavao idui
od brigade ka eti i da je troeno previe vremena za sastanke. Meu-
tim, t reba imati u vidu da su sastanci aktiva SKOJ-a u eti bili veoma
kratki (5 - 20 minuta), najee bez sjedenja, te mada su odravana 1-2
sastanka krajem dana, nije na njih, ukupno uzevi, utroeno puno vre-
mena. Broj ovih sastanaka i vrijeme njihovog trajanja zavisili su i od
borbene aktivnosti jedinica i dranja skojevaca i drugih omladinaca u
toku borbe. Najblii istini bi bio zakljuak da su aktivi SKOJ-a, bez ob-
zira na postojee uslove, ivjeli redovnim ivotom kada se radi o orga-
nizaciji i da su u tome sastanci, bez obzira na njihov broj i vrijeme tra-
janja, smatrani veoma znaajnim. Ve smo vidjeli da su neki sastanci
prekidani zbog borbi i u njihovoj pauzi nastavljani i zavravani. Pitanja
koja su na sastancima postavljana bila su koliko izraz stepena zrelosti
organizacije i njenih lanova, toliko i realnih pot reba toga vremena i
sredine u kojoj je organizacija radila. Uz sve to, ne moe im se odrei
konkretnost i ivotnost.
I pored znaaja sastanka, oni nisu davali osnovni ton met odu rada
organizacije, niti su najpresudnije uticali na aktivnost skojevaca. Imala
se tada dosta realna predstava o onome to je glavno i onome to je
sporedno. To se procjenjivalo odnosom rijei i dijela. U vezi sa tim in-
teresantno je zapaanje brigadnog komiteta SKOJ-a iznijeto u njegovom
izvjetaju od 6. novembra 1944. godine, u kome se kae: Zbog toga to
je veliki broj novih, a manji broj starih boraca postoji opasnost da nas
oni ne preplave i postavljeno je da se skojevci - stari borci dre na vi-
sini i cijene samo rad a ne priu pojedinih novajlija. Uz ovo ide i kon-
statacija da Primjerom skojevci pokazuju sve, oni i otro kritikuju sva-
koga i udaraju po slabostima u eti.
27
Pored sastanaka, odravana su i skojevska savjetovanja. Na nivou
brigade odrana su dva savjetovanja, prvo 20. novembra 1944, a drugo
je poelo sa radom 17. januara 1945. godine. Ovo drugo se naziva i
proirenim skojevskim sastankom. Njemu su prisustvovali sekretari
aktiva SKOJ-a i najbolji skojevci.
Novembarskom savjetovanju, koje je odrano dan poslije partijskog
savjetovanja u brigadi, prisustvovali su: jedan lan Oblasnog komiteta
SKOJ-a za Hercegovinu, lan Politodjela 29. hercegovake udarne divi-
zije i pomonik politikog komesara nae brigade. Na savjetovanju su
razmatrana tri pitanja: politika situacija, organizaciono stanje i rad po
sektorima. U zakljuku savjetovanja je istaknuto da su najvaniji zadaci:
omasovljavanje organizacije, politiko uzdizanje skojevaca i omladine i
vojniki rad sa novim borcima koji stalno dolaze.
17
'
Brigadna skojevska savjetovanja bila su i dio metoda rada i jedan
od oblika aktivnosti skojevske organizacije u brigadi kao dijela cjeline
skojevske organizacije u diviziji i itavoj Hercegovini. Na njima su ana-
lizirani sadraj i metod rada, te ukupni rezultati u proteklom periodu,
sagledavani naredni zadaci i na osnovu toga odreivana opta teita u
radu skojevske organizacije.
Prema vremenu u kojem su odrana navedena skojevska savjetova-
nja moe se zakljuiti da su bila uslovljena i 4adanjim optim stanjem
u brigadi, te prema tome i opredjeljena aktuelnou trenutka. U ovom
vremenu i vojna i partijska organizacija, preko sastanaka i savjetovanja,
analiziraju i ocjenjuju stanje u brigadi i rezultate njene borbene aktiv-
nosti i na osnovu toga postavljaju nove zadatke. Radilo se dogovorno
i sinhronizirano na svim linijama.
Na nivou bataljona odravane su bataljonske skojevske konferenci-
je, ee na nivou delegata a povremeno i uz prisustvo svih lanova
SKOJ-a. One su bile jedan od oblika djelovanja bataljonske organizacije
kao dijela cjeline skojevske organizacije u brigadi. Na ovim konferen-
cijama su pokretana, razraivana, pa i razreavana mnoga pitanja iz spe-
cifine problematike u bataljonskoj organizaciji i iz okvira obaveza cje-
line skojevske organizacije u brigadi. Na njima su, u pauzama borbi, ob-
iljeavani i pojedini znaajni datumi i dogaaji, prihvatani ili pokretani
pozivi za prigodna takmienja itd. S tim u vezi pomenuu takmienja
povodom prve godinjice formiranja 29. hercegovake udarne divizije,
Oblasne konferencije USAOJ-a za Hercegovinu i Prvog kongresa
USAOJ-a za Bosnu i Hercegovinu.
O liku lana Saveza komunistike omladine Jugoslavije
Najveu cijenu su imali: hrabrost u borbi, otvorenost i iskrenost na
sastanku i van njega, drugarstvo, odnos prema narodu, potenje, svjes-
nost, odlunost, upornost i samoinicijativa. Na tome su i skojevski ak-
tivisti neprekidno polagali ispit i pri t ome gradili ili gubili vlastiti au-
l 7)
Veliki broj omladine je ispoljavao elju za prijem u SKOJ. Mnogi su se interesovali
kod sekretara aktiva i sekretara bataljonskih komiteta kako da postanu skojevci, ta
u vezi sa tim treba da urade i koje line nedostatke da otklone. Ova i slina pitanja
nikada nisu ostajala bez odgovora.
28
toritet. U brigadi su za svaku od navedenih vrlina bila izgraena pre-
cizna iako nepisana mjerila. Ko je od njih odstupao, morao je bez ikak-
vog izuzetka snositi odgovornost. Najtee mjere su bile iskljuenje iz or-
ganizacije i smjenjivanje sa skojevske funkcije. Ova pitanja su na razli-
ite naine bila predmet posebne panje na svim sastancima i
u svim izvjetajima. Tako sekretar brigadnog komiteta SKOJ-a u izvje-
taju za februar 1945. godine navodi: Skojevci su se pokazali kao uzor
borbenosti, ne znam koga bi istakao, bezbroj ih je bilo da su bili pravi
junaci, dok se kao politiki rukovodioci jo ne osjeaju u dovoljnoj mje-
ri.
Dok su osnovno obiljeje met odu rada skojevske organizacije dava-
li: demokratinost, jednostavnost, originalnost, konkretnost, odgovor-
nost i krajnja upornost u provoenju usvojenih stavova, dotle je u iz-
gradnji lika lana SKOJ-a i skojevskog aktiviste najznaajniji i najefikas-
niji metod predstavljala neposredna, zdrava, revolucionarna kritika i sa-
mokritika. Nisu kritikovane samo negativne pojave ve i njihovi nosioci.
Autoritet kritikovanog je rastao ako je kritika imala pozitivno dejstvo
i obratno. Kritika je bila ne samo metod rada ve i svjesna, demokrat-
ska i humana aktivnost.
Iz sada dostupne dokumentacije vidi se da su u nekim skojevskim
organizacijama u naoj vojsci i na terenu primenjivane brojne vaspitne
mjere, koje su sadravale: ukazivanje na propust (greku), savjetovanje,
kritiku na sastanku, smjenjivanje sa funkcije skojevskog rukovodioca,
opomenu, ukor, strogi ukor, poslednju opomenu, ukor pred iskljuenje
iz SKOJ-a. Navodi se da je kazne izricao aktiv, a potvrivao ih bataljon-
ski ili brigadni komitet SKOJ-a (za aktive koji su bili neposredno sa
njim povezani). Ima i podataka da su nekada i komiteti donosili odluke
0 kaznama, a obavezno i redovno za sekretare aktiva i lanove komi-
teta. Kada su u komitetima donoene odluke o smjenjivanju sa dunosti
1 iskljuenju iz organizacije, aktivi SKOJ-a su o t ome konsultovani i re-
dovno su uestvovali u donoenju odluke.
U organizaciji SKOJ-a nae brigade nije se ovako postupalo, odnos-
no nisu primjenjivane sve navedene mjere. Primjenjivani su ili su bili
predvieni za primjenjivanje samo: ukazivanje na propust (greku), sa-
vjetovanje, kritika (blaa, otrija i najotrija) na sastanku aktiva i komi-
teta, smjenjivanje sa funkcije skojevskih rukovodilaca i iskljuenje iz
SKOJ-a na sastanku aktiva. Pri izricanju ove najstroe mjere sastanku
aktiva je skoro uvijek prisustvovao sekretar bataljonskog, a esto i sek-
retar brigadnog komiteta SKOJ-a. Zapravo, kritika, smjenjivanje sa funk-
cije i iskljuenje iz SKOJ-a su bile tri, kod nas, najpoznatije mjere. U or-
ganizaciji je mogao ostati onaj ko je i vie puta kritikovan, ali ako se
nije popravljao ili se ozbiljno ogrijeio o lik lana SKOJ-a iskljuivan je
iz organizacije. Iskljueni je mogao ponovo biti primljen u SKOJ ako
je to svojim radom, prije svega u borbi, zasluio.
Nema tanih podataka o ukupnom broju iskljuenih iz SKOJ-a u
14. brigadi. Umjesto toga naveu samo pet sluajeva. U novembru 1944.
godine jedan skojevac je iskljuen iz organizacije zato to je dozvolio
da ga vabe zarobe (to je uinjeno poslije njegovog povratka u jedi-
nicu poslije razmjene zarobljenika). U decembru 1944. iz SKOJ-a su isk-
29
ljuena dva omladinca zbog pokuaja dezerterstva, a u februaru 1945.
godine dve drugarice, od kojih je jedna zbog kukavikog dranja, tako
kad je god borba ona je izbjegava, a druga zbog nedrugarskog dranja
prema drugovima.
18
'
Bilo je tekih situacija i puno iskuenja. Pri tome svaki skojevac
nije uspjevao da, kao veina njegovih drugova i drugarica, bude na vi-
sini zahtjeva. lanstvo u organizaciji se moralo stalno potvrivati.
Nema nikakve sumnje da je neprekidna briga o liku lana SKOJ-a
i skojevskog rukovodioca obezbjeivala zavidan ugled skojevske orga-
nizacije u brigadi, kao to je to bio sluaj i sa skojevskim organizaci-
jama u drugim jedinicama NOVJ i van njih. Taj lik je izrastao iz poli-
tikih opredjeljenja KPJ i stremljenja nae revolucije, iz pot rebe da se
izdri najtee i iz nepokolebljive odlunosti da se vojniki i politiki
pobijede okupat or i njegove domae sluge.
Sve ono to je nepreki dnom zajednikom borbom jugoslovenskih
skojevaca postepeno oblikovano i to je davalo osnovno obiljeje liku
lana SKOJ-a i osmiljavalo rad i borbu svake skojevske organizacije
prenosilo se i u organizaciju SKOJ-a 14. brigade. Surovi su bili ratni us-
lovi. Oni su zahtjevali od svakog uesnika revolucije sve to je ovjek
mogao dati. Drugaije nije ni moglo biti. Otuda i veliki zahtjevi za rad
organizacije SKOJ-a i aktivnost svakog skojevca. Njih je najbolje izrazio
i osmislio legendarni sekretar CK SKOJ-a Ivo Lola Ribar. Stavovi i za-
htjevi koje je on izloio u napisu Savez komunistike omladine u su-
rovoj koli rata bili su svuda najzastupljeniji u oblikovanju lika lana
SKOJ-a, pa i u naoj brigadi. Oni su i do danas ostali aktuelna pouka
i poruka. Tu se, izmeu ostalog, kae i slijedee:
Surova kola rata nauila nas je i dalje nas ui da u ratu
moe pobjediti samo onaj koji sve podredi interesima rata, koji na-
ui da misli, ivi i radi na ratni nain. U tom pogledu i mamo da
nauimo jo mnogo, imamo da ispravimo mnogo kako unut ar na-
ih Skojevskih organizacija tako i u radu i ivotu omladine uopte.
Kod nas jo uvijek ima mnogo aljkavosti, neodgovornosti i laba-
vosti. To teko naslijee prolosti treba lijeiti, treba poeti od nas
samih. Raditi na ratni nain - to znai raditi najvie to se moe,
iskoristiti svaki minut za plodan rad, raditi najtanije, znati svoj
posao i odgovarati za njega - odgovarati i ivotom, raditi po planu
organizovano i disciplinovano. Moramo se nauiti da budemo su-
rovi prema samima sebi da bi smo od drugih imali pravo da tra-
imo pot puno izvrenje dunosti.
Surova kola rata nauila nas je i dalje nas ui da treba sa-
vladati stare zablude i stare navike, da treba unositi rije istine i
lu znanja meu omladinu. to je svjesniji i kulturniji borac - to
je bolji borac. Heroji se ne raaju, ve postaju - to nam govori is-
kustvo r at a. . .
Savez komunistike omladine nije i ne moe vie biti - kao
to to mnogi pogreno jo shvataju - samo organizacija vesele mla-
dei . . .
19)
18
> Tekst pod navodnicima preuzet je iz mjesenih izvjetaja brigadnog komiteta SKOJ-a.
, 9)
Omladinska borba, Organ SKOJ-a, broj 3, novembar 1942. godine II.
30
Prijem mladih u organizaciju SKOJ-a
U naoj brigadi, kao i u svim jedinicama NOVJ, tokom rata, bilo
je aktuelno pitanje masovnosti skojevske organizacije. I kod nas, kao i
u drugim sredinama, stalno je kritikovano sektatvo prema mladima. U
vezi s tim esto su upuivane kritike rukovodstvima SKOJ-a. Tako je i
na divizijskom partijskom savjetovanju 29. hercegovake udarne divizi-
je, koje je odrano u decembru 1944.
20)
, rukovodiocima SKOJ-a ukazano
na sektaki odnos prema mladima u vezi sa njihovim prijemom u
SKOJ. Problem je postojao, ali je imao dublje uzroke. Praktino pona-
anje u vezi s tim dugo je bilo pod optereenjem zasnovane prakse, pre-
nijete iz perioda dugogodinje ilegalnosti i KPJ i SKOJ-a. To se poste-
peno i uporno mijenjalo poslije dolaska druga Tita na elo KPJ. Na toj
liniji su ve u prvim mjesecima naeg NOR-a usvojeni i novi stavovi.
Oni su 30 avgusta 1941. bili dati u Direktivi CK SKOJ-a. Prema njima,
lanovi skojevske organizacije treba da budu ne samo dosadanji la-
novi SKOJ-a, ve i svi mladi partizani koji to ele. Uz ovakav stav dato
je i objanjenje da oni to zasluuju jer se sa orujem u ruci bore za li-
niju Partije i svakodnevno izlau ivot opasnosti pri izvrenju zadataka
koje postavljaju KPJ i SKOJ. U realizaciji ovih opredjeljenja postojale su
bitno razliite situacije u pojedinim ratnim godinama, odnosno razliita
stanja u istim jedinicama. Tako je u drugoj polovini 1942. i prvoj po-
lovini 1943. godine bilo brigada u kojima su skoro svi omladinci bili
lanovi SKOJ-a ili KPJ. U drugoj polovini 1943. godine, pogotovu u toku
cijele 1944. i tokom svih ratnih mjeseci 1945. godine, situacija je znatno
drugaija. Tada i mamo vei, a negdje i masovni priliv novih boraca u
brigade. To je bilo vrijeme u kojem je radila i organizacija SKOJ-a u 14.
brigadi. Tada u svim brigadama, pa i u naoj, imamo vie mladih koji
nisu lanovi SKOJ-a. Tako u naoj brigadi u okt obru 1944. godine ima-
mo 315 neorganizovanih omladinaca i omladinki i 132 lana SKOJ-a. U
ovom mjesecu primljena su u SKOJ 22 nova lana
21)
. U februaru 1945.
godine i mamo 350 neorganizovanih omladinaca i omladinki i 176 la-
nova SKOJ-a, a t okom mjeseca 15 novih lanova je primljeno u skojev-
sku organizaciju. Slino stanje je i u drugim brigadama NOVJ: tako je
u 2. proleterskoj brigadi u avgustu 1943. bilo 35 neorganizovanih, u
maju 1944. 180 i u prvoj polovini decembra 1944. godine 960 neorga-
nizovanih omladinaca. U 6. krajikoj brigadi u decembru 1944. ima 516
neorganizovanih itd. Slinu situaciju imamo i u svim brigadama 29. her-
cegovake udarne divizije, to se moe zakljuiti prema broju od 1.200
lanova SKOJ-a u diviziji u decembru 1944.
Iz iznijetog se moe zakljuiti da u drugoj polovini rata nije bio
znatnije usporen prijem u SKOJ iako na prvi pogled izgleda suprotno.
Vei je bio broj potencijalnih kandidata za prijem. Sem toga, bilo je po-
t rebno i izvjesno realno vrijeme, istina neto due nego ranije, da se po-
jedinci dokau za prijem u SKOJ.
20
> Uestvovao sam u diskusiji na ovom savjetovanju. U pauzi savjetovanja saopteno mi
je da treba da primim dunost omladinskog rukovodioca 14. brigade.
21
> Od 15. sept embra do 19. novembra 1944. u brigadnu organizaciju SKOJ-a primljeno
je 105 novih lanova. U istom periodu u KPJ je primljeno 30 novih lanova.
31
Kritike zbog sektatva su bile opravdane koliko sa stanovita upo-
rednog stanja organizovanih i neorganizovanih, toliko i jo vie zbog ne-
dovoljno upornog, sistematinijeg, breg i efikasnijeg idejno-politikog
rada sa mladima. To bi sigurno u datim uslovima obezbjeivalo vei
prijem u SKOJ, a da pri tome ostane ouvano postojee unutranje je-
dinstvo skojevske organizacije o bitnim pitanjima revolucije, emu je
uvijek pridavana posebna panja. Istina, primjenjivani su razni oblici
politikog rada sa neorganizovanim omladinkama i omladincima. Pose-
ban znaaj je tada pridavan konferencijama, kojima su prisustvovali i
svi lanovi SKOJ-a. Samo u februaru 1945. godine odrano je 10 takvih
konferencija na raznim nivoima u brigadi.
221
Osnovna obiljeja rada po sektorima
Vojni sektor
Od skojevaca se trailo da budu i vojnici i politiari. Morali su i
u tome da budu iznad prosjeka borakog sastava. Naroito su njegovani
i najvie vrijednovani patriotizam i hrabrost. Vojna obuka u predahu i
u borbi bila je izvanredno vana i zbog toga to skojevci nisu ranije
sluili vojsku. Bez toga se teko mogao davati primjer neorganizo-
vanim omladincima, a organizacija SKOJ-a je imala svoj dio odgovor-
nosti za vojniki rad sa novim borcima koji stalno dolaze. Pri tome
je posebna panja posveena razvijanju i njegovanju discipline, drugar-
stva i hrabrosti. Organizacija je zahtijevala, a brigadni komitet SKOJ-a
insistirao, da sami skojevci obue omladinu rukovanju sa pukom,
pukomitraljezom i praktinom radu u odstupanju i nastupanju.
2
" Re-
dovno su ocjenjivani rezultati ovakvog pristupa i rada. U vezi s tim u
j ednom mjesenom izvjetaju brigadnog komiteta SKOJ-a se navodi:
Svi skojevci i vei dio ostale omladine znaju da rukuju skoro svim au-
tomatskim orujem, ali ga ne znaju dovoljno da iskoriste. Zbog toga je
postavljen praktini rad - uzimanje odstojanja, nastupanje, odstupanje,
kao i pretres svih akcija pojedinih bataljona.
Samo u februaru 1945. godine odrano je, na inicijativu organizacije
SKOJ-a 80 vojnih asova sa ciljem da se, prije svega novi borci upoz-
naju sa naoruanjem i vojnikim dunostima.
241
22)
Navedeni podaci, koji se odnose na brigadu, su iz mjesenih izvjetaja brigadnog ko-
miteta SKOJ-a.
231
Skojevci su bili inicijatori u obuci rukovanja orujem. Oni su na sastancima aktiva za-
duivani za obuku novodolih boraca - omladinaca u rukovanju pukom, pukomit-
raljezom i runom bombom. To se radilo u predasima borbe i izvan vojne obuke koju
su organizovali tabovi i provodile starjeine. U tome se ilo i na radikalne zahtjeve.
Trailo se da se oruje rasklapa i sklapa zavezanih oiju. U tome su skojevci kao ui-
telji sluili linim pri mj erom ostaloj omladini. Povremeno su organizovana i provoe-
na takmienja po bataljonima u gaanju iz pukomitraljeza. Pri tome su redovno po-
stizani veoma zadovoljavajui rezultati.
24)
Podaci i ocjene pod navodnicima preuzeti su iz mjesenih izvjetaja brigadnog komi-
teta SKOJ-a
32
Politiki sektor
Objanjavanje, jasno poimanje, svijesno prihvatanje i usvajanje voj-
ne i politike strategije KPJ bili su osnova i cilj politikog rada u or-
ganizaciji SKOJ-a i organizovana pri prema njenih lanova za politiko
djelovanje meu omladinom u brigadi i na terenu njenog kretanja, bor-
bi i predaha. Znaaj ovoga rada je stalno rastao, pored ostalog, i zbog
sve masovnijeg ukljuivanja mladih u narodnooslobodilaki pokret, a i
radi uticaja na omladinu sa terena da stupa u nae jedinice.
Brigadni komitet SKOJ-a je ocjenjivao da je jedan od najvanijih za-
dataka organizacije politiko uzdizanje skojevaca i omladine. Otuda i
praksa da skoro na svakom sastanku aktiva i komiteta SKOJ-a u brigadi
i mamo na dnevnom redu taku Politika situacija sa diskusijom. Po-
slije ovih sastanaka odrani su sastanci i konferencije sa neorganizo-
vanom omladinom. To je, pored iste ili sline prakse u radu partijske
organizacije, obezbjeivalo uspjenost politikih asova i konferencija,
koje su sa cjelokupnim sastavom odravali vodni delegati i politiki ko-
mesari. Time je stalno obezbjeivan visok intenzitet politikog obraz-
ovanja i vaspitanja u brigadi.
U politikom radu unut ar skojevske organizacije korieni su i raz-
ni pisani materijali (broure, izvodi iz knjiga, bilteni radio-vijesti, novine
meu kojima i list Mlada Hercegovina i dr.). Od posebne koristi bile
su pribiljeke sa politikih i partijskih savjetovanja, partijsko-politikih
kurseva i neposredna izlaganja drugova iz viih vojnih, partijskih i sko-
jevskih rukovodstava.
Na svim skojevskim sastanfcima u relativno duem periodu prora-
ivani su govori druga Tita na Kongresu Antifaistikog fronta ena Sr-
bije i Kongresu Antifaistike omladine Srbije, lanak druga Kardelja
Put nove Jugoslavije (napisan na Visu jula 1944. godine) i Odluke
Krimske konferencije.
Borba je u broju od 17. novembra 1944. objavila govor druga Tita
koji je pret hodnog dana odran na Prvom kongresu Antifaistike om-
ladine Srbije. Do nas je to stiglo kasnije, ne sjeam se da li u cjelini ili
u izvodima, ali je pobudilo poseban interes, pored ostalog, i zbog Ti-
tovog velikog priznanja najmlaoj generaciji Antifaistike omladine Ju-
goslavije. Zbog toga i radi nae budunosti i pot rebe stalnog njegovanja
potovanja i ljubavi prema drugu Titu, kao najveem prijatelju mladih
Jugoslavije, navodim i ovom prilikom ono to je drug Tito tada rekao:
Kada idu u borbu ljudi, vojska koju je drava stvorila, odrasli ljudi,
onda je to njihova dunost prema svojoj otadbini, onda je to dug sva-
kog graanina i rodoljuba. Ali, kad bez mobilizacije, dobrovoljno, djeca
od dvanaest, etrnaest, petnaest i esnaest godina idu u borbu, znajui
da e u njoj poginuti - onda je to vie nego dug prema domovini, onda
je to natovjeanski heroizam mladih ljudi koji rtvuju sebe, iako jo
nisu upravo ni stupili u ivot, - da bi budua pokoljenja bila srena.
25)
Drug Tito i KPJ su znali da inspiriu omladinu i da je pokrenu na
najvea pregnua. Mladi nae brigade, i ne samo oni, i onda kada su
25
> Josip Broz Tito, Govori i lanci 1941-1957, Naprijed, Zagreb, 1959, Knjiga I, strana
254.
2
33
zbog rata napustili kolske klupe, nisu prestali da ue, stupili su u novu,
strogu kolu. Ta je kola pripremala mlade za novi ivot.
Bilo je dosta samostalnog itanja odreenih materijala. To je bila
i direktiva, koja se realizovala konkretnim zaduenjima skojevaca u
brigadi. Poslije takvih zaduenja, podnosio se izvjetaj na sastanku ak-
tiva SKOJ-a.
26)
Stalna preokupacija svih, pa i brigadnog komiteta SKOJ-
-a, bila je sadrana u pitanju kako ovaj rad unaprijediti. Tako brigadni
komitet SKOJ-a, poetkom novembra 1944. godine, izvjetava Oblasni
komitet SKOj-a za Hercegovinu, da su u radu pronali jedan novi me-
tod, tako da se pojedina nejasna pitanja napiu i daju odgovornom sko-
jevcu u aktivu a onda se na politikim etnim konferencijama objanja-
vaju i diskusija je vea.
Samo u februaru 1945. godine, u organizaciji SKOJ-a i za omladinu,
odrane su 53 politike informacije.
U okviru politikog rada i u svakodnevnom ivotu i aktivnosti sko-
jevaca i njihove organizacije, posebna panja je posveivana razvijanju,
njegovanju i uvrivanju bratstva i jedinstva. Tome je stalnu panju po-
klanjao i brigadni komitet SKOJ-a. U njegovom izvjetaju od 31. decem-
bra 1944. godine se, u vezi sa tim, navodi: Bratstvo i jedinstvo je dosta
dobro, ali to i dalje ostaje jedan od glavnih zadataka pred organizaci-
jom.
27
'
Kulturno-prosvjetni rad
Organizacija Saveza komunistike omladine Jugoslavije imala je
znaajne obaveze i specifian angaman u kulturno-prosvjetnom radu.
Ovaj rad je bio i izraz potreba cjelokupnog sastava brigade, mladih po-
sebno, i jedna od pogodnih spona za saradnju mladih u vojsci i van nje.
On je imao sva obiljeja velike kole u kojoj su se sticala nova znanja,
popularisali ciljevi narodnooslobodilakog rata i obezbjeivan aktivan
odmor u predasima borbe. Sjeam se pjesama: Mi eta smo bombaa,
Padaj silo i nepravdo, irom svijeta omladina nova, Kud narodna
vojska proe. . . , Budi se istok i zapad, Drue, tvoja kua gori i dr.
Dramska (diletantska) sekcija imala je na svom repertoaru Partizani
nai, Hrabri omladinac, Otac trai sina udarnika i dr. Recitovanje
je posebno njegovano. Ostali su zapisani samo neki naslovi - Pred os-
vit, Povratak sina partizana i dr. Snaan je bio vaspitni sluaj ovoga
rada. Razvijanje vedrog duha i najplemenitijih ljudskih osjeanja, njego-
vanje pjesme i humora, neprocjenjivo su olakavali ratne tekoe
Kada su pojedini skojevci zaduivani da proue odreeni materijal i da njegov sadraj
izloe na narednom sastanku, a to se esto praktikovalo, neki od njih su se ozbiljno
trudili, a pojedinci i uspijevali kada se radilo o kraem tekstu, da cio sadraj doslovno
zapamte i na sastanku to izloe. To nije puno kritikovano, ali ni podsticano ier je cilj
bio da se uoi i shvati sutina materijala. Bilo je dosta tekoa sa mladim lanovima
SKOJ-a zbog toga to su se ustruavali da trae pomo od starijih u sluajevima kada
su dobili zadatak da odreeni materijal proue, a nisu mogli da shvate njegovu su-
tinu.
27)
Podaci o radu organizacije SKOJ-a, te citirana zapaanja i ocjene preuzeti su iz mje-
senih izvjetaja brigadnog komiteta Saveza komunistike omladine Jugoslavije. Ovi
dokumenti bie korieni i u daljem tekstu ovog napisa.
34
i razvijali uvjerenje i kod vojske i kod naroda u nau konanu pobjedu.
Zbog toga je organizacija SKOJ-a stalno usmjeravala, podsticala, orga-
nizovala i pratila rad svojih lanova u kulturno-prosvjetnim odborima,
horskim i diletantskim sekcijama.
28
' Pri tome se osjeao nedostatak no-
vih tekstova za razvijanje bogatijeg i sadrajnijeg rada horova i diletant-
skih sekcija. O tome nailazimo na zapaanja i prijedloge i u izvjetajima
brigadnog komiteta SKOJ-a.
U svim jedinicama i na terenu kretanja i boravka brigade odrava-
na su predavanja iz: istorije, geografije, nastanka ivota na zemlji, po-
rijekla ovjeka, line higijene, higijene stanovanja i ivljenja. Posebna
panja posveivana je nastanku zaraznih bolesti i u vezi s tim podsti-
cana lina i opta preventiva. Veliki znaaj je pridavan teoretskom i
praktinom obuavanju mladih za pruanje prve pomoi ranjenima i
oboljelim. Samo u februaru 1945. godine odrano je, uz aktivno anga-
ovanje skojevske organizacije, 7 predavanja iz higijene, davanja prve
pomoi i o zaraznim bolestima.
U okviru kulturno-prosvjetne aktivnosti pripremani su lanci za
etne novine
291
i bataljonske listove, odnosno biltene. Tako je u februa-
ru 1945 godine napisano 50 lanaka, iji su autori bili lanovi SKOJ-a.
Izuzetna panja je poklanjana opismenjavanju svih, a posebno mla-
dih. To je bio sastavni dio borbe za lik borca nae vojske od koga se
zahtijevalo da se i lino neprekidno angauje na uveavanju svojih voj-
nostrunih, politikih i optih znanja. Rijetki su bili sluajevi nepisme-
nih ili polupismenih skojevaca, jer je savladavanje nepismenosti i
polupismenosti kod mladih bio sastavni dio njihovih pri prema za pri-
jem u organizaciju SKOJ-a. I u ovome su lanovi SKOJ-a bili pozitivan
primjer ostalim.
Broj nepismenih i polupismenih meu mladima rastao je sa
prilivom novih boraca u brigadu, posebno sa terena gdje je prije rata
bila nerazvijena kolska mrea, gdje su kole tokom rata bile poruene
ili su iz drugih razloga prestale sa radom.
U izvjetaju brigadnog komiteta SKOJ-a za decembar 1944. godine
se konstatuje da meu skojevcima nema nepismenih, ali ima nekoliko
polupismenih omladinaca. U februaru 1945. godine meu mladima u
brigadi ve ima 40 nepismenih i 20 polupismenih i pored toga to je
za mjesec dana 11 opismenjeno i 11 polupismenih nauilo da ita i
pie, kako se navodi u izvjetaju brigadnog komiteta SKOJ-a za ovaj
mjesec.
28
' U bataljonima su, pored horova, radile diletantske i recitatorske sekcije, koje su re-
dovno pripremale programe za jedinice i stanovnitvo na terenu. U sadraju programa
najee su bili: pozdravna rije, jedan ske, nekoliko recitacija i po 1-2 horske pjes-
me.
29
> Svaka eta je periodino izdavala etne depne novine. Obino su izlazile 1-2 puta
mjeseno, to je zavisilo od stepena angaovanosti jedinica u borbama. Ako su jedi-
nice bile na kraim odmori ma (najee kao rezerva vie komande), ove novine su
izdavane i 3 puta mjeseno (marta 1945. godine). One su imale veliki vaspitni uticaj
na borce. Govorile su o stanju u svakoj eti, isticale pozitivne i negativne primjere,
kritikovale slabosti i kukaviluk. Imale su i humoristiki dio (u slici i rijei), koji je
pobuivao poseban interes boraca i starjeina.
35
Rad na terenu
Sve jedinice nae vojske i politike organizacije u njima potvrivale
su uvijek i svuda rijeju i djelom svoj narodni i revolucionarni karakter.
Tako je bilo i sa naom brigadom, njenom partijskom i skojevskom or-
ganizacijom. Upoznavanje naroda sa politikim dogaajima i posebno
sa poslednjim frontovskim vijestima, bila je, s obzirom na tadanje pri-
like i uslove, i aktuelna potreba i naa znaajna obaveza.
Za prva etiri mjeseca postojanja brigade nema dovoljno pouzdanih
podataka o konkretnim rezultatima aktivnosti skojevske organizacije
na terenu. U izvjetaju brigadnog komiteta SKOJ-a za novembar 1944.
godine navodi se da su odrane tri konferencije sa omladinom na selu
na kojima je itana omladinska tampa. Poznato je da je takvih i sli-
nih aktivnosti bilo i prije i poslije toga. Mogue je da je to ipak bilo
ispod realnih mogunosti i stvarnih potreba. Vjerovatno je to bio os-
novni razlog to partijski rukovodilac brigade u svome izvjetaju za pe-
riod 10. novembra 1944. - 16. januar 1945. godine, kritikuje skojevsku
organizaciju i u vezi s tim kae: Njeno djelovanje na terenu je vrlo os-
kudno i turo. Poslije toga se situacija mijenja nabolje. Tako ve u feb-
ruaru 1945. godine brigadni komitet SKOJ-a konstatuje da su odrana
3 omladinska sijela i jedna omladinska konferencija, date 3 priredbe za
omladinu, formirana 2 odbora USAOJ-a na Zijemlju, pisane parole po
selima povodom Prve oblasne omladinske konferencije za Hercegovi-
nu i Prvog kongresa Antifaistike omladine Bosne i Hercegovine. Uz
ovo se navode i podaci da je zauzvrat, omladina sa terena prikupila
za vojsku na dobrovoljnoj bazi 16 pari arapa, 4 para lapa i 3 para na-
prstaka.
Poslije osloboenja Konjica susreti sa omladinom na terenu bili su
sve organizovaniji i sadrajniji. Cio sastav nae brigade, mladi, posebno,
sauvali su u trajnoj uspomeni divne susrete i saradnju sa omladinom
sela i gradova Bosanske krajine, Hrvatske i Slovenije.
36
VUKAIN SENI, MILE VUKALOVI, VELJKO GERUN,
MILOSAV KUNDAINA
i
Borbena dejstva brigade
Formiranje brigade
N
aredbom taba 29. hercegovake NOU divizije od 4. septem-
bra 1944. godine u rejonu Ljubinja formirana je 14. brigada.
Korjeni nastanka brigade datiraju od ranije. Poslije povratka
delegata iz Hercegovine sa Drugog zasjedanja USAOJ-a, otpoele su u
Hercegovini pripreme za formiranje hercegovake omladinske udarne
brigade. Jo u maju 1944. godine na teritoriji stolakog sreza formirana
je omladinska eta sa oko 40 omladinaca i omladinki. Na teritoriji bi-
lekog sreza grupa od oko 60 boraca - omladinaca, u nevesinjskom, tre-
binjskom i ljubinjskom srezu omladinske grupe razliitih naziva koje su
imale oko 35 omladinaca i omladinki. Od ovih jedinica, odnosno grupa,
koje su se poetkom jula okupile u Dabru, naredbom taba 29. divizije
broj 627, formiran je Prvi omladinski bataljon, koji se do formiranja 14.
brigade nalazio pod komandom 13. hercegovake NOU brigade.
1
'
Rukovodee dunosti u bataljonu povjerene su istaknutijim ruko-
vodiocima koji su u bataljon upueni sa raznih vojno-politikih dunosti
iz ranije formiranih brigada 29. divizije, kao i jednog broja drugova i
drugarica koji su do formiranja bataljona bili lanovi rukovodstva
SKOJ-a na terenu. Poslije formiranja omladinskog bataljona akcija na
formiranju omladinske brigade je nastavljena. Odlueno je da u brigadu
uu tri bataljona Junohercegovakog NOP odreda, i to: Marko Mi-
hi, Mihajlo uzulan i Rade Pravica.
2
' Za osnovu je uzet Prvi om-
ladinski bataljon koji je postao 1. bataljon brigade.
Do formiranja brigade ovi bataljoni, sa bataljonom Savo Belovi,
dejstvovali su pod komandom taba Junohercegovakog NOP odreda
Arhiv NOR, VII, reg. br. 45/3, kutija 1718.
2)
Bataljon Marko Mihi nosio je ime po istaknutom revolucionaru Marku Mihiu, ro-
enom u s. Poplat kod Stoca, lanu KPJ, studentu prava, lanu rukovodstva SKOJ-a
za Hercegovinu, koga su ustae ubile 1941. godine.
Bataljon Mihajlo uluzan nosio je ime po j ednom od organizatora ustanka u Popo-
vom polju, roenom u s. Oraje, lan KPJ, komandiru partizanske ete, koji je herojski
poginuo u borbi protiv etnika u s. Duboici kod Ljubinja 27. marta 1943. godine.
Bataljon Rade Pravica nosio je ime po istaknutom revolucionaru, diplomiranom
pravniku, roenom, u s. Bijela kod Trebinja, lanu KPJ, j ednom od organizatora us-
tanka u 1941. godini u junoj Hercegovini i junoj Dalmaciji, prvom politikom kome-
saru umske partizanske ete 1941. godine, lanu Sreskog komiteta KPJ za Trebinje.
etnici ga zarobljavaju u partizanskoj bolnici u s. Zvijerini nedaleko od Bilee, mue
i ubijaju sa sestrom Dragicom u s. Ugarci u Ljubomiru kod Trebinja 27. juna 1942. go-
dine.
37
Odlazak omladine iz Popovog polja u Omladinski bataljon
Grupa omladinaca iz Hercegovine
na teritoriji stolakog, ljubinjskog, trebinjskog i apljinskog sreza. U
toku desetomesenog postojanja, odred je branio navedenu teritoriju
od upada neprijatelja, ruio eljezniku prugu Mostar - Trebinje - Dub-
rovnik u rejonu Popova polja, napadao neprijateljske posade, ruio ces-
tu Stolac - Ljubinje - Trebinje i na taj nain nanosio neprijatelju velike
gubitke onemoguavajui normal an saobraaj. Pored toga, sadejstvovao
je u borbama ostalim brigadama divizije, vrio mobilizaciju novih bo-
raca i obezbjeivao normalan rad sreskih partijskih rukovodstava i na-
rodne vlasti na tom podruju. Formiranjem brigade rasformiran je Ju-
nohercegovaki NOP odred.
Ljubinjska omladinska eta
Na dan formiranja brigade organizacijsko-formacijska st rukt ura
bila je etvorna - etiri bataljona (1. bataljon sa tri, a 2, 3. i 4. sa po
dvije ete). Trea eta u 2, 3. i 4. bataljonu i pratei vodovi formirani
su od novih boraca koji su u nae redove stupili poslije osloboenja
Trebinja.
Na dan formiranja brigada je imala 387 boraca i starjeina (362 dru-
ga i 25 drugarica). Prvi bataljon 150 (134 druga i 16 drugarica), 2. 82
(76 drugova i 6 drugarica), 3. 85 (82 druga i 3 drugarice).
Od naoruanja razliitog porijekla i kalibra imala je: 273 puke sa
oko 10.600 metaka; 25 pukomitraljeza sa 9,740 metaka; 12 mainki sa
750 metaka; 3 laka minobacaa sa 21 granatom; 5 protivkolske puke
sa 84 metka; 1 teki mitraljez breda sa 1.000 metaka; 165 runih bom-
bi; 22 pitolja sa 145 metaka i 1 signalni pitolj. Stanje po bataljonima
bilo je:
39
tab brigade u Konjicu, marta 1945. Slijeva na desno: Radovan akoti, koinan-
dant brigade, Obren Milojevi, komandant 4. bataljona, Mirko Ignjati, politiki ko-
mesar brigade i Mile Vukalovi, zamjenik komandanta brigade
- Prvi bataljon imao je: 51 puku sa 1.500 metaka; 8 pukomitra-
ljeza sa 7.400 metaka; 2 mainke sa 280 metaka; jedan laki minobaca
sa 9 granata; 2 protivtenkovske puke sa 380 metaka, 5 pitolja sa 60
metaka i 1 signalni pitolj.
- Drugi bataljon imao je: 57 puaka sa 1.800 metaka; 7 pukomit-
raljeza sa 750 metaka; 1 mainku sa 70 metaka; 1 laki minobaca sa 12
granata; 2 protivtenkovske puke sa 380 metaka; 9 pitolja sa 45 metaka
i 33 rune bombe.
- Trei bataljon imao je: 70 puaka sa 2.450 metaka; 5 pukomit-
raljeza sa 1.000 metaka; 5 mainki sa 200 metaka; 1 protivtenkovsku
40
puku sa 46 metaka; 1 teki mitraljez breda sa 1.000 metaka; 50 ru-
nih bombi; 8 pitolja sa 40 metaka i 1 laki minobaca bez granata i ni-
anskih sprava.
- etvrti bataljon imao je: 52 puke sa 2.000 metaka; 5 pukomit-
raljeza sa 1.450 metaka; 4 mainske puke sa 200 metaka i 30 runih
bombi, 4 pitolja sa 30 metaka.
31
Prvi zadatak koji je postavljen pred tab brigade bio je da prikupi
bataljone pod neposrednu komandu, poto su se na dan formiranja na-
lazili na irokom prostoru (1. u selu Drvenica, 2. u selu Kuinari, 3. u
selu Dubljani - Popovo polje i 4. u selu Domobrani - uma trebinjska),
i da organizacijski i formacijski uredi brigadu. Osamnaestog septembra
bataljoni su se prikupili: 1. bataljon u Poljacima, 2. u Radoima, 3. ba-
taljon u Radimlju i 4. bataljon u Rankovcima. U tom vremenu izvren
je izbor i postavljenje kadrova na odgovarajue dunosti, organizovana
sluba veze, intendantska i sanitetska sluba u brigadi i bataljonima.
Formirana je izviaka eta od pratee ete Junohercegovakog NOP
odreda, bojna komora i organizovana kurirska sluba. Moe se sa sigur-
nou rei da je brigada formirana u borbenom hodu njenih bataljona,
koji su neprestano izvodili akcije i tukli neprijatelja na irokom prosto-
ru june Hercegovine.
Jedan broj boraca i starjeina brigade imali su za sobom solidno
borbeno iskustvo, steeno u tekim borbama u Hercegovini. Veina bo-
raca je na dan formiranja brigade bila obuena u rukovanju orujem,
upoznata sa vjetinama partizanskog naina ratovanja i osposobljena za
punu inicijativu u preduzimanju i izvravanju borbenih zadataka. Zbog
svega toga moe se rei da je obuenost i svijest boraca brigade u vri-
jeme njenog formiranja bila na zavidnom nivou.
Nakon formiranja 14. brigade stvoreni su uslovi za formiranje, po-
red 29. divizije, jo jedne nove udarne divizije u Hercegovini. Takva od-
luka je donijeta 9. septembra 1944, pa je sa tim ciljem tab 29. divizije
obrazovao Junohercegovaku operativnu grupu,
4)
sastavljenu od 13. i
14. brigade, Sitnikog partizanskog bataljona i bobanske partizanske
ete. Za komandant a Junohercegovake operativne grupe naimenovan
je Danilo Komnenovi, za politikog komesara piro Srzenti, a Mus-
tafa Dizdarevi za naelnika taba. Postavljanjem njenog taba Operativ-
na grupa je od 10. sept embra do 16. novembra funkcionisala kao ope-
rativno-taktika formacija 29. divizije, a zatim je nakon dvomjesenih
borbi rasformirana. To je bilo u skladu sa odlukom Vrhovnog taba
NOV i POJ da se u zavrnim operacijama za osloboenje zemlje posto-
jee divizije omasove i porastu na est do osam hiljada ljudi.
Borbena dejstva brigade u septembru 1944. oko Stoca
i Ljubinja
5)
Sedmog septembra 1944. godine 2. bataljon brigade napao je kod
Aladinia i Domanovia dvije ustako-legionarske kolone i nanio im gu-
bitke. Jedan legionar je zarobljen, zaplijenjen je laki minobaca, 4 puke
3
> Arhiv NOR, VII, reg. br. 11-3, kutija 1153/1.
4
> Zbornik dokumenat a NOR-a, t om IV, knj. 29, dok. 52.
5) Arhiv NOR, VII, reg. br. 8/1-7, kutija 1143/-A.
41
1 autobus sa 500 kg soli. Istog dana 3. i 4. bataljon napali su na eljez-
niku prugu koja prolazi kroz Popovo polje, razorili kolosjek, pokidali
telefonske veze i zarobili posadu u Poljicu. U Poljicu se tada nalazila 5.
eta 1. bojne 9. posadnog zdruga u jaini od 38 domobrana, koji su se
naoruani predali. Zaplijenjen je 1 mitraljez, 1 pukomitraljez, 2 main-
ke, 37 puaka i 1.000 puanih metaka. Tom prilikom 4. bataljon nije
uspio da savlada posadu u stanici Jasenice Lug, ali joj je nanio osjetne
gubitke.
tab 14. brigade je 12. sept embra stigao u Hrasno, gdje mu je tab
Junohercegovake operativne grupe postavio slijedee zadatke:
- da zatvori pravce: Stolac - Hrasno; Stolac - Ljubinje i Stolac -
s. Vlahovii - Bilea;
- da oisti prostor od etnika kripara u ljubinjskom srezu;
- da mobilie nove borce za popunu jedinica brigade;
- da sadejstvuje sa 13. brigadom, koja je kontrolisala pravce koji su
iz Stoca i Dubrava izvodili u Dabar.
Zatvaranjem pomenut i h pravaca brigada je obezbjeivala nesmeta-
no dejstvo glavnih snaga 29. divizije u razbijanju etnike grupacije u
rejonu Bilee i Trebinja i pri premu za osloboenje ova dva grada. Po-
red toga, onemoguavala je intervenciju neprijatelja iz Mostara preko
Stoca i pruanje pomoi neprijateljskim garnizonima u Bilei i Trebi-
nju, odnosno sprijeavala njihovo povlaenje za Mostar. Sa tim ciljem
komunikaciju Stolac - Ljubinje brigada je na nekoliko mjesta poruila.
Neprijatelj je dobro utvrdio garnizon u tocu organizujui krunu odb-
ranu. U septembru garnizon je branilo oko 400 vojnika, naoruanih sa
2 brdska topa, 8 protivtenkovskih topova, brojnim automatskim oru-
jem i dovoljnom koliinom municije. Okupator je koristio etnike koji
su se nalazili na Poplatu i sluili mu kao predstraa i neposredno osi-
guranje.
Na osnovu dobijenog zadatka od taba Junohercegovake opera-
tivne grupe tab brigade, 13. septembra, izdaje nareenje svojim jedini-
cama.
6
'
- da 1. bataljon ostane u s. Drvenici i zatvori pravac: Stolac - Vla-
hovii obezbjeujui se na Tretenici. Sa tim ciljem vrsto sadejstvovati
i odravati vezu sa 3. bataljonom na Humci i Sitnikim partizanskim ba-
taljonom na Oblom brdu;
- da 2. bataljon izvri pokret u s. Radoe i posjedne egulju radi
zatvaranja pravca: Stolac - Ljubinje. Bataljonu je pridata ljubinjska par-
tizanska eta i nareeno mu je da se, u sluaju pomj eranj a glavnine bri-
gade na drugi sektor, zadri na prostoru Stolac - Hrasno i tu dejstvuje
samostalno;
- da se 3. bataljon, poslije dolaska u sastav brigade, smjesti u Ubos-
ko i zatvori pravac prema Stocu. Naglaeno je da vrsto odrava vezu
sa 1. bataljonom na Tretenici;
- da se 4. bataljon poslije dolaska u sastav brigade smjesti u Ra-
dimlju i posjedne kotu 1079 i Kinja radi zatvaranja pravca Donji Do
- Sitnica - Zvijerina.
Arhiv NOR, VII, reg. br. 2-1, kutija 1153/1 i reg. br. 8/5-7, kutija 1143/-A.
42
tab brigade se razmjestio u Banie, a intendantura i brigadno
previjalite u selo Ubosko.
U duhu iznijetog nareenja 3. bataljon je doao u sastav brigade 14.
septembra, a 4. bataljon 18. sept embra poslije akcija koje su izvodili na
pruzi Mostar - Trebinje, u rejonu Popova polja.
etrnaestog sept embra etnika grupa jurinih korpusa pod ko-
mandom majora Vojislava Lukaevia sa prostora Nevesinja probila se
pod zatitom okupatora nebranjenim pravcem epan Krst - Masline
u selo Poplat, gdje su ih prihvatili etnici Stolake i ljubinjske brigade.
Narednog dana, 15. septembra, oko 2.400 etnika, koji su krenuli preko
egulje prema Ljubomiru, napali su 2. i 3. bataljon kod Poljica i Radoa
i odbacili ih prema Banaiima i Vlahoviima. U vieasovnoj borbi iz-
baeno je iz stroja vie etnika (3 mrtva i oko 30 ranjenih), a nai ba-
taljoni su imali 5 mrtvih i 3 ranjena borca. Tom prilikom je smrtno ra-
njen Mirko Ristov Mileti, komandant 2. bataljona, rodom iz Vlake
(Trebinje). U ovoj borbi protiv nadmonijeg neprijatelja ova dva bata-
ljona su pokazali visoku borbenost i moralno-politiku svijest.
Uspjesi Narodnooslobodilake vojske, posebno pobjede 29. divizije
u Hercegovini, doveli su neprijatelja u krizu, posebno etnike. Cijenei
da e do osloboenja zemlje uskoro doi, etnici su sve vie uviali ne-
minovnost svoje propasti. Raunali su da im je jedina mogunost da
preive ako se na neki nain poveu sa zapadnim saveznicima i stave
pod njihovu zatitu. Radi toga su nastojali da se odre u istonoj Her-
cegovini i Dubrovakom pri morj u i da, poslije povlaenja okupatora,
stvore operacijsku osnovicu gdje e doekati saveznike koji e im
omoguiti da nastave dalje borbe. U skladu sa direktivom Drae Mihai-
lovia Lukaevi je u sept embru naredio opti napad za unitenje 29.
udarne divizije. Zamislio je j ednovremene udare svoje sjeverne i june
grupacije koje su imale da ukljete i razbiju snage divizije. Sa sjevera
su usmj erene tri korpusne kolone. Od Jelea preko Zelengore kretala
se kolona od oko 800 etnika iz Bosanskog korpusa, a od Kifina Sela
je nastupio Nevesinjski korpus jaine oko 1.500 ljudi u pravcu Gatakog
polja i dalje prema Bilei. Pljevaljska brigada iz sastava Mileevskog
korpusa imala je zadatak da svojim nastupanjem iz donjeg Nevesinjskog
polja, preko Davidovia prema Planoj olaka napad prethodnim korpu-
sima. U susret sjevernoj grupaciji etnika od Bilee, Korjenia i Graho-
va trebalo je da istovremeno napada juna grupacija - Trebinjski kor-
pus ojaan Vuedolskom brigadom sa oko 2.000 etnika. O prodoru et-
nika od Ljubinja prema Trebinju vodnik 2. ete 3. bataljona Danilo Mas-
lea kae: Poetkom sept embra 3. bataljon se nalazo u Baniima kod
Ljubinja. Dobili smo zadatak da se suprotstavimo Lukaevievim etni-
cima koji su od Stoca nadirali ka Trebinju. S tim ciljem bataljon se hit-
no prebacio iz Bania na egulju i tu organizovao odbrambeni poloaj.
Odmah je dolo do veoma otre borbe na egulji. Mnogo nadmonije
etnike snage odbacile su na bataljon sa egulje, odnosno sa glavnog
pravca njihovog nastupanja. Bila je to istovremeno i prva borba naeg
bataljona u sastavu novoformirane 14. omladinske udarne brigade. Za-
hvaljujui vjetom manevru, poznavanju terena i do tada bogatom bor-
benom iskustvu bataljon nije pretrpio znatnije gubitke. Meutim, nai
43
Stab 1. bataljona 14. brigade: Slijeva na desno: Milan Kneevi, zamjenik koman-
danta, Maksim Kujundi, komandant, Ziba Selimhodi Monika, referent saniteta,
Krsto egrt, pomonik politikog komesara i Pero Grk, omladinski rukovodilac
borci nenaviknuti na uzmicanje pred etnicima doivjeli su ovo uzmi-
canje kao prolaz, jer su prvi put poslije godinu dana borbi sa etnicima
morali da odstupe. Prolazei kroz Ljubinje etnici su irili glasove da
idu na doek kralju i saveznicima koji e se iskrcati u rejonu Dubrov-
nika.
tab 14. hercegovake brigade obavijestio je 17. sept embra ruko-
vodstvo svih jedinica o situaciji u zemlji sa posebnim osvrtom o stanju
u Hercegovini. U svim jedinicama je proitano nareenje vrhovnog ko-
mandanta marala Tita, koje je, izmeu ostalog, glasilo: Preite u optu
ofanzivu, presjecajte komunikacije, zauzimajte neprijateljska uporita i
saobraajne vorove i tako sprijeite svako organizovano povlaenje, da
neprijatelj ne izvue iz nae zemlje ni jedan komad oruja.
7
' U skladu
sa tim nareenjem tab 14. brigade je dobio zadatak da to prije sredi
stanje u jedinicama, kako bi se brigada vojniki i politiki to prije u-
vrstila i da u svom rejonu mobilie sve sposobne od 16 do 60 godina.
Naglaeno je da je to nuno radi konanog razbijanja neprijateljskih
snaga i zauzimanja uporita i gradova. U vezi sa tim tab 14. brigade
je 17. sept embra naredio:
8
'
- da se 1. bataljon prikupi u Poljicu sa zadatkom da kontrolie put
koji vodi prema Gornjoj Bitunji, zatim put koji vodi od Zabra prema
Poljicu i da isturi osiguranje na Humac i odrava vezu sa 2. bataljonom
u rejonu Radoa;
- da 2. bataljon ostane u Radoi i zatvori pravac: Stolac - Ljubinje,
isturajui osiguranje na egulju i da sadejstvuje i odrava vezu sa 1. ba-
taljonom;
7
> Arhiv NOR, VII, reg. br. 6-1, kutija 1153/1.
8
> Isto.
44
- da 3. bataljon sa j ednom etom obezbijedi tab brigade u s. Ubos-
ko i istovremeno ostane u rezervi brigade. Glavninu bataljona razmjesti
u s. Radimlja i zatvori pravac od Ljubinja;
- da se 4. bataljon, poslije dolaska u sastav brigade, smjesti u s. Hr-
use sa zadatkom izvianja u pravcu Ljubinja.
Tada je na osnovu prikupljenih podataka zakljueno da e nepri-
jatelj napustiti garnizon Stolac, gdje e radi uspjenijeg izvlaenja doves-
ti pojaanje iz Mostara i apljine. Da bi sprijeio neprijateljeve namjere,
tab 14. brigade je, 20. septembra, naredio svim bataljonima da porue
komunikacije Stolac - Ljubinje i Stolac - Dabar i onesposobe ih za sa-
obraaj motornih vozila. Meutim, toga dana u tab brigade stiglo je na-
reenje od taba 29. divizije na pregrupaciju snaga i pri premu jedinica
za napad na Bileu i Trebinje.
Osloboenje Bilee i Trebinja i prodor etnika
Vojislava Lukaevia
Garnizoni Trebinje i Bilea Njemcima su obezbjeivali dobru odb-
ranu Dubrovnika i dubrovake obale. Oko Trebinja i Bilee nalazila su
se dobro ouvana austrijska utvrenja, koja su im posluila za krunu
odbranu od napada naih jedinica. Dok su Njemci drali utvrenja oko
Trebinja, etnici su branili Bileu i spoljna utvrenja oko nje.
Pripremajui napad na etniki garnizon u Bilei, tab 29. divizije
je 20 sept embra naredio pregrupaciju svojih jedinica. Napad na Bileu
je povjeren 10. i 12. brigadi, a Junohercegovaka operativna grupa do-
bila je zadatak da se od 24. septembra prebaci sa prostorije Vlahovia
na prostor: Zagora - Vrpolje - Jasen i da u sadejstvu sa dijelovima 2.
dalmatinske proleterske brigade, koja se nalazila u Korjeniima, sprijei
intervenciju neprijatelja od Trebinja prema Bilei i time osigura napad
za oslobaanje ovoga grada. Kontorlu prostora planine Sitnice i dalje
je drao Sitniki partizanski bataljon. Prisustvo dva bataljona Druge dal-
matinske brigade jo od 10. septembra na prostoru ume trebinjske,
Bobana i Popovo polje, udruenih sa Dubrovakim odredom i Boban-
skom partizanskom etom, znatno je olakalo zadatak Junohercegova-
koj operativnoj grupi.
Prema nareenju taba Junohercegovake operativne grupe
9
' 14.
brigada vri pokret iz rejona sela Poljice, Radimlja i Rankovci 21. sep-
tembra i 24. septembra stigla je na poloaje sa slijedeim borbenim po-
retkom: 1. bataljon u Vlasaima, 3. bataljon u Vladuiima i 4. bataljon
u Vrpolju. Drugi bataljon ostaje u s. Radoi sa zadatkom da i dalje za-
tvara pravce: Stolac - Gornje Hrasno i Stolac - Vlahovii. Na svom
putu od Stoca i Ljubinja ka Bilei i Trebinju brigada je istila teren od
pojedinih etnikih grupa i kripara.
10
'
Ispred Junohercegovake operativne grupe, sjeverno od Trebinja,
zateeno je oko 1.000 etnika Trebinjske, Bileke i Stolake etnike
9
> Arhiv NOR, VII, reg. br. 1-2, kutija 1153/1.
10) kripari su manje etnike grupe koje su se krile poslije razbijanja njihovih jedinica.
45
brigade koji su sa linije Mostai - Kravica - Arslanagia Most pokua-
vali da napadom savladaju njemaki garnizon u Trebinju i tako dou
do plijena koji bi im posluio u borbi protiv naih jedinica. Kako su
se etnici nali ukljeteni, obrnuli su front protiv naih jedinica. Dok su
jedinice 29. divizije vrile pri preme za napad na garnizon u Bilei, u re-
jon Trebinja prodrli su dijelovi sjeverne etnike jurine grupacije Lu-
kaevia u jaini oko 2.000 ljudi. etnici su 21. septembra pred uzeli na-
pad na legionarske i ustako-domobranske posade na prostoru Trebinje
- Hum - Poljice i istog dana bez borbi razoruali manje posade oko
Trebinja i du eljeznike pruge u Trebinjskoj umi. Uli su, kao doju-
eranji saveznici, meu posade i razoruali iznenaene ustae i domob-
rane. Zarobili su oko 350 ustaa i domobrana, zaplijenili 2 tenka, 3 topa,
1 oklopni voz, 8 minobacaa, 50 automatskih oruja i vee koliine pu-
ane municije. Ohrabren uspjenim ishodom svog lukavog plana, Luka-
evi je 22. septembra u 18,30 sati uputio ultimatum nj emakom pukov-
niku Fieru, komandant u legionarskog 369. puka, traei predaj u garni-
zona u Trebinju. Poto je Fier odbio ultimatum, istoga dana u 21 sat
oko 2.000 etnika polo je u napad na ve okrueni grad. Posada nje-
makog garnizona odbila je napad, kao i dva slijedea koja su etnici
izvrili u noi 23/24. i 24/25. septembra. Mada znatno brojno nadmo-
niji etnici u treem pokuaju nisu izbacili iz stroja ni jednog branioca
garnizona, ve se borba svela na optu obostranu paljbu. Veina etnika
tada. nije bila spremna da stupi u borbu protiv dojueranjih saveznika.
Poslije neuspjeha u napadu na Trebinjski garnizon meu Lukae-
vievim etnicima dolo je do krize, to je bio poetak njihovog potpu-
nog poraza. Kada je od Dubrovnika, 25. septembra, intervenisao ojaani
3. bataljon 750. puka njemake 118. lovake divizije koji je, poslije do-
laska od Metkovia, razbio etnika osiguranja na Radovan drijelu i
probio se od Dubrovnika u pomo garnizonu u Trebinju, etnici su po-
bjegli. Istog dana na etnike su napale jedinica Junohercegovake ope-
rativne grupe i dijelovi 2. dalmatinske proleterske brigade iz pravca
Ljubomira i Korjenia. Time je u rejonu Trebinja nastala posebna situa-
cija, jednovremeni sudar tri vojne grupacije: naih snaga, okupatora i
etnika. Pribliavajui se Trebinju, dva bataljona 2. dalmatinske brigade,
sadejstvujui naim jedinicama, izbila su od Vilusa i Korjenia u rejon
Zupci, pa su od s. eljeva protjerali etnike iz Arslanagia Mosta i Po-
lica. U toj situaciji tab 14. brigade izdao je nareenj e
1
" da se jedinice
iz tog rejona prebace blie Trebinju i oiste prostor: Tvrdo - Staro Sla-
no - Ljubomir (s. Osoje). Prvi bataljon izvrio je pokret pravcem: Vla-
sae - Begovi Kula - Donja Trnovica - Glavinii i poseo poloaje sje-
veroistono od Trebiova, na padinama Leotara, protjeravi pret hodno
sa tog prostora etnike i tako je zatvorio pravce koji iz Trebinja (Zasada
i Mostaa) izvode u trebinjska brda. tab brigade sa pritapskim jedi-
nicama smjestio se u selo Trebiovo. Drugi bataljon je i dalje ostao u Ra-
doi zatvarajui pravce koji iz Stoca izvode u Ljubinje. Trei bataljon
izvrio je pokret pravcem: Vladuii - Donji Turani - Grkavci - Aljatii.
U sadejstvu sa 1. bataljonom zauzeo je Lipovicu i prot j erao neprijatelja
iz Trebiova i sa padina Leotara. tab bataljona s" pritapskim dijelovi-
"> Arhiv NOR, VII, reg. br. 10-1, kutija 1153/1.
46
ma smjestio se u Trebiovo, postavljajui osiguranje na Leotar i trbac.
etvrti bataljon je izvrio pokret pravcem: Vrpolje - Vlasaa - Begovi
Kula - Donji Ljubenci - Grbei, izbio na trbac i sadejstvovao 1. bata-
ljonu u napadu na Leotar. Nakon posjedanja poloaja trbac - Leotar
zatvorio je pravce koji iz Huma i sela Staro Slano i Lug izvode u tre-
binjska brda. tab bataljona i pritapski dijelovi smestili su se u selu
Ljubenci. tab brigade, pritapske jedinice i ustanove su se iz Janjaa
premjestili u Parojsku Njivu.
Grupa boraca 1. bataljona
Radi boljeg sadejstva sa 13. brigadom i zatvaranja pravca Trebinje
- Bilea 1. i 4. bataljon 14. brigade prebacili su se 25. sept embra na pra-
vac: Vrpolje - Klen, a tab brigade sa pritapskim jedinicama premjes-
tio se u Vrpolje. Dok su 10. i 12. brigada slamale spoljnu odbranu Bi-
lee i pot puno okruile etniki garnizon u gradu, tab 14. brigade je
dobio zadatak da vrsto dri posjednute poloaje i sprijei svaku inter-
venciju neprijatelja iz Trebinja prema Bilei. U zadatku je naglaena po-
treba vrstog sadejstva sa 13. i 2. dalmatinskom brigadom. Za to vrije-
me Dubrovaki partizanski odred i bosanska partizanska eta su meu-
sobno sadejstvujui zatvorili obru oko Trebinja sa jugozapadne strane.
etnika odbrana Bilee je slomljena 2. oktobra oko 14.30 asova.
Njihovi ostaci su se dali u panino bjekstvo prema epelici i Miruama.
Bio je to kraj njihove izdajnike misije, ali i konana sloboda za napa-
enu Bileu, koja je vie put a prelazila iz ruke u ruku i na ijim pri-
lazima su izginuli mnogi nai borci i starjeine. Veliki doprinos oslobo-
47
enju Bilee dala je 14. brigada, koja je u sadejstvu sa dijelovima 13.
hercegovake i 2. dalmatinske brigade osujetila pokuaje etnika da se
sa poloaja oko Trebinja probiju i ojaaju odbranu Bilee. Prvi bataljon
se 27. septembra nalazio u Cibrijanu i drao poloaje na Liscu. Poto
je ovladao Grkavicom prema Jasenu obezbjedio je da se etnici sa Kra-
vice i Jovanovia baterije ne probiju prema Bilei. Neprijatelj se uspio
odrati na Kravici, pa su se nae jedinice vratile na polazne poloaje.
U toku dana jedna eta bataljona smijenila je dijelove 13. brigade na po-
loajima Lisac, dejstvujui na pravcu: Grahovica - Jasen - Donje Vrbno.
Ostale dvije ete i tab bataljona razmjestile su se u Cibrijanu kao bri-
gadna rezerva. etvrti bataljon je nadirao sa poloaja Gljiva na nepri-
jatelja koji je drao Jovanovia bateriju i Kravicu. Trei bataljon je sa
tabom ostao na ranijim poloajima u Trebiovi ne dozvoljavajui nep-
rijatelju da iz Trebinja izbije na Klianje.
Prvi bataljon je 28. septembra, u 21. sat, preko Grka vice i Jasena
sa j ednom etom izvrio novi napad na etnike na Kravici, a 4. bataljon
na Jovanovia bateriju. Poto su likvidirani prvi bunkeri, etnici su se
povukli u glavnu tvravu na Kravici, odakle su se uporno branili. Kako
su bili dobro naoruani sa 2 topa, 2 mitraljeza i jednim tromblonom,
uspjeli su odrati poloaje i prisiliti nae snage da se ponovo povuku
na polazne poloaje.
U toj borbi brigada je imala 5 lake ranjenih boraca. Trei bataljon
je 29. septembra, osujetio pokuaj manje grupe Nijemaca da napadajui
od Trebinja zauzmu Klianj. Bataljon je drao poloaje manjim snagama
i zasjedama aljui izviake patrole prema Trebinju, dok se glavnina
bataljona odmarala i pripremala za naredne borbe.
Oko 13 sati 30. sept embra etnici su ponovo pokuali proboj prema
Bilei. U otroj borbi uspjeli su pomou tenka da potisnu dijelove 1. ba-
taljona sa Grkavice, ali je protivnapadom 1. ete sa Lisca odbijen et-
niki napad. Primorani su na povlaenje na Kravicu, pa je 1. bataljon
ponovo vrsto drao poloaj: Lisac - Grka vica. Istovremeno su etnici
napali i 4. bataljon koji je drao poloaje na Gljivi, ali je napad odbijen.
Toga dana etnici su imali 1 mrtvog, 2 ranjena i 2 zarobljena, a zapli-
jenjen je i 1 pukomitraljez sa 200 metaka. Nai gubici su bili neznatni:
3. borca je lake ranjeno. U toku 2. oktobra, kada je Bilea konano os-
loboena, Junohercegovaka operativna grupa je posjela poloaj D. Gr-
bei - Trebiovo - Podgljiva - Kravica - Vrbno i nastavila borbu sa le-
gionarima koji su branih Trebinje. Prema nareenj u taba 1. bataljona
njegova 2. eta napala je 1. oktobra Kravicu, gdje se u tvravi i bun-
kerima branila opkoljena etnika grupa i ovladala prvim bunkerima.
Za pojaanje 2. eti angaovan je i jedan vod iz 3. ete, pa je oko 21
sat zauzeta Kravica, a etnici su pobjegli prema Arslanagia Mostu. Za
etnicima u potjeru poao je jedan vod koji je uspio da zarobi 10 et-
nika.
Drugog oktobra 14. brigada je posjela poloaje: Grbei - Trebiovo
- Podgljiva, i to: 1. bataljon je smijenjen od dijelova 13. brigade na po-
loajima Lisac. Dobivi novi zadatak, prikupio je ete u Vrpolju i od-
marovao pravcem Borilovii - Ukii - Grkavci i smjestio se sa tabom
i glavninom u Grbei, a j ednom etom u Ljubenici. Zadatak ba-
48
taljona je bio da zatvori pravac: Drain Do - Staro Slano - Lug i vrsto
sadejstvuje sa 3. bataljonom. etvrti bataljon je ostao u selu Jasen, gdje
je privremeno stavljen pod komandu 13. brigade. Bataljon je i dalje dr-
ao poloaj na Gljivi i Jovanovia bateriji i uz pomo mjetana zapre-
avao put (usjek izmeu Gljive i Jovanovia baterije). Izviaki vod je
sa prost ora Zagore izviao u pravcu Mesara i Dobromana ne dozvolja-
vajui etnicima prelaz preko Trebinjice. tab brigade sa pritapskim
jedinicama nalazio se u Grkavici.
Kao to se iz izloenog vidi, od 21. septembra do 2. oktobra Ju-
nohercegovaka operativna grupa (13. i 14. brigada) vodila je borbu sa
etnicima i suzbila njihove pokuaje da organizuju odbranu Trebinja i
priteknu u pomo etnikoj odbrani Bilee. U ovim borbama nije uest-
vovao 2. bataljon 14. brigade, koji je ostao na poloajima egulje sa za-
dat kom da zatvori pravce: Stolac - Ljubinje i Stolac - Bilea. Bataljon
je povremeni m prepadi ma uznemiravao neprijateljev garnizon u Stocu.
U toku 2. oktobra Bilea je konano osloboena. Junohercegovaka
operativna grupa je posjela poloaje: D. Grbei - Trebiovi - Podgljiva
- Kravica - i Vrbno. U sklopu tih poloaja 14. brigada posjela je poloaj:
D. Grbei - Trebiovi - Podgljiva sa slijedeim rasporedom bataljona: 1.
bataljon u D. Grbei, 3. bataljon u Trebiovi i 4. bataljon u Ukiima. Prvi
bataljon je jednu etu smjestio u s. Ljubenci sa zadatkom da odrava
vezu s izviakim vodom koji se nalazio u Zagori i da brani nae po-
loaje od eventualnog napada etnika iz Trebinjske ume i Popova po-
lja, koji su odstupali od Trebinja u tom pravcu. Na tom poloaju ba-
taljon je ostao do 7. oktobra.
etvrtog oktobra pristigao je u brigadu izvjetaj da se neprijatelj u
Trebinju pri prema za izvlaenje, to je potvreno eksplozijama i palje-
vinama u gradu i ruenj em i unitenjem elektrine centrale i mosta. e-
tiri bataljona Junohercegovake operativne grupe (dva bataljona iz 13.
brigade i 3. i 4. bataljon iz 14. brigade) upuena su da napadnu i po-
sjednu komunikacije kod Drain Dola i time onemogue izvlaenje nep-
rijatelja prema Dubrovniku. Trei i 4. bataljon 14. brigade napali su oko
15,00 sati grad od sela Podgljivlje i Gorice prema Hrupjelima i Bilekoj
kapiji i naili na snaan otpor neprijatelja. Trei bataljon se nalazio na
poloaju Drain Do - Mostai, a 4. bataljon u Zasadu. Istovremeno su
bataljoni 2. dalmatinske brigade od Poljica prodrli do eljeznike stani-
ce i pokuali da se prebace preko Trebinjice i tako upadnu u centar.
Dok se vodila borba na prilazima gradu, Komanda 369. legionarskog
puka sa svojim jednim bataljonom krenula je pr ema Dubrovniku. Njoj
su u blizini Trebinja, kod sela Drain Do i Mostaa, 3. i 4. bataljon 14.
brigade postavili zasjedu i u estokoj borbi presjekli kolonu i nanijeli
joj velike gubitke. Samo je prethodnica kolone sa pukovnikom Fierom
pobjegla prema Dubrovniku, dok su se ostale snage vratile u kasarnu
Hrupjela i organizovale odbranu nou 4/5. oktobra. Tad je ostali dio
Trebinja ve bio osloboen prodorom u grad 13. hercegovake i 2. dal-
matinske proleterske brigade. O napadu 3. bataljona 14. brigade koman-
dant bataljona Veljko Gerun u svojim sjeanjima iznosi:
etvrtog oktobra, za vrijeme podjele ruka, iz taba brigade
donese kurir kratko nareenje: Najhitnije, sa bataljonom (ne e-
2
49
kati dijelove na obezbjeenju) izbiti na put - most u Drain Dolu
- s. Mostai. Sprijeiti neprijatelju izvlaenje iz Trebinja prema
Dubrovniku i onesposobit most.
Bataljon toga asa na licu mjesta nije imao ni 60 boraca sa in-
t endant urom i sanitetom, svrstanih u dvije ete. Nije bilo vremena
za razmiljanje. Vrijeme ruka je skraeno, izdato je nareenje za
povlaenje dijelova sa obezbjeenja i odmah izvren pokret. Pre-
icom, bespuem, preko kamenjara, zbog urbe ni obanska staza
se nije koristila, skoro treim korakom bataljon je doao u rejon
Klinja. Zadatak sem komande bataljona do tog vremena niko nije
znao, ali je meu borcima primijeeno oigledno raspoloenje i
meusobno aputanje - idemo u napad na grad. Kasnije su to i
javno priznali. Tu izmeu Klinja i Pogae uinjen je kratak zasta-
nak da bi se komandama eta saoptilo o emu se radi. Sve je to
kratko trajalo i nareenja su bila kratka i poslije nekoliko minuta
izvren je dalji pokret. Nije bilo vremena da se teren bolje osmotri.
Prva eta upuena je pravcem Nogulia kua - most u Drain
Dolu. Druga eta lijevo u zahvatu zapadne grupe kua u Mostai-
ma, na put Mostai - Drain Do. Danju, preko pot puno otkrivenog
terena, niz strme padine Klinja borci su se po grupama prosto
obruili na put. Neprijatelj, zateen u pokretu, iznenaen, dok se
osvijestio izvlaenje je presjeeno. Borba je odmah poela. Na ras-
tojanju od 200 m do sputanja prve grupe boraca do Nogulia
kua preko mosta je pobjegla u pravcu Dubrovnika jedna limuzina
sa njemakim oficirima. Tako se na nekoliko desetina minuta ra-
nije preko mosta izvukla komanda 369. puka vraije divizije sa ar-
tiljerijom i dijelovima svog prvog bataljona. Na put u Mostai -
most u Drain Dolu u prvom naletu zarobljeno je oko 30 vojnika
i 9 kamiona natovarenih hranom i drugom opremom. Dok se je-
dinica sputala niz strmu padinu, neprijateljski dijelovi pourili su
da posjednu objekte oko mosta. Artiljerija iz pravca Dui brzom
paljbom zasula je rejon izmeu Klinja i Pogae.
Borba je poela oko 15 sati i trajala je sa kratkim prekidima
cijelu no. Vrijeme je brzo prolazilo, borba postajala sve ea,
neprijatelj potisnut iz grada nastupa preko krevitih padina izme-
u komunikacije Mostai - Drain Do i Trebinjice. Juria na
most. Borci prve ete zauzeli dobre poloaje kod mosta i Nogulia
kue, i iz zasjede ne dozvoljavaju mu da se priblii. Jedni se pred-
aju, druge grupe legionara njemaki podoficiri i oficiri tjeraju na
juri. Do pola noi borba nije jenjavala. Zarobljene razoruavamo
i sprovodimo. Pojedinci se predaju bez oruja, bacili su ga u rijeku.
U mrkoj i kinoj noi teren ispred poloaja osvjetljavamo raketa-
ma. Za trenutak osmotrimo grupu neprijateljevih vojnika. Ne lii
to vie na poznati njemaki borbeni poredak, ve na rulju kojoj
je jedini cilj da se prebacivanjem preko mosta spasi. U drugoj po-
lovini noi 4/5. oktobra jurii na poloaje 1. ete su rijei, poto
su se vrajaci uvjerili da im je uzaludno pokuavati da se dohvate
mosta. Predavali su se ili vraali nazad uz Trebinjicu prema ka-
sarni, gdje su od drugih naih jedinica uniteni ili zarobljeni.
Sutradan je nastavljeno ienje terena na desnoj obali, juno od
Mostaa. U tom vremenu onesposobljen je i most za prelazak mo-
tornih vozila. Tako je 3. bataljon u borbama za osloboenje Tre-
binja izbacio iz stroja oko 165 neprijateljevih vojnika i oficira.
Dok su se vodile borbe oko kasarne u Trebinju, tab 29. divizije je
ve pokrenuo 12. brigadu iz Bilee i postavio joj zadatak da zatvori pri-
laze Trebinju od Dubrovnika i Ljubinja. Brigada je sa dva bataljona, 5.
oktobra, preuzela osiguranje Trebinja od eventualnog protivnapada
neprijatelja, a sa ostalim bataljonima urila u pomo 10. brigadi koja je
vodila borbu sa etnicima kod Ljubinja. Snage orijentisane prema Lju-
binju osiguravale su Trebinje od Lukaevievih etnika, koji su 5. ok-
tobra u 8,00 sati, povlaei se sa prostora Trebinja, upali u Ljubinje i
iz njega potisli dijelove Komande 2. vojnog podruja sa okrunim ru-
kovodstvom Partije, omladine i ena za junu Hercegovinu. U to vri-
jeme jedan bataljon (bez jedne ete) 369. legionarskog puka, ojaan ba-
terijom topova 369. artiljerijskog puka, zatim j ednom etom domobran-
ske 1. bojne 9. posadnog zdruga, te andarmima i dijelovima milicije,
uspio je da se odri u utvrenoj trebinjskoj kasarni do veeri narednog
dana. Istog dana je, oko 14,30 sati, od Ivanjice prema Drain Dolu kre-
nula njemaka Borbena grupa ulc radi izvlaenja trebinjske posade,
pa je kod sela Dui i Kruice dolo do estoke borbe sa 1. i 3. bata-
ljonom 12. brigade, koji su uspjeli da neprijatelja odbace i sprijee pro-
dor u Trebinje. Grupa ulc se zadrala kod Dui, gdje joj je pred vee
pristiglo pojaanje od 150 vojnika sa 3 artiljerijska orua. Tamo je i-
ekivala da prihvati okruenu trebinjsku posadu koja se pripremala za
proboj iz grada. Oko 18 sati, 5. oktobra, komandant trebinjske posade,
njemaki kapetan Dajninger poveo je svoju jedinicu u proboj iz kasarne
Hrupjela prema Drain Dolu i Grupi ulc koja je drala poloaje kod
sela Dui. Snana artiljerijska vatra od Ivanjice, usmjerena da podri
proboj, sruila se kod Trebinja na sopstvenu kolonu tako da je Dajnin-
ger bio prinuen da radio-vezom trai prekid vatre. Gonjeni vatrom le-
gionari su pred poloajima 3. i 4. bataljona 14. brigade kod Zasada i
Mostaa razbijeni i nou 5/6. oktobra pot puno savladani. Samo grupa
od 30 legionara sa Dajningerom na elu spasila se po noi preplivava-
njem nabujale Trebinjice, da bi prozebli stigli do sela Dui i Ivanjice.
Trebinje je 6. oktobra osloboeno.
U borbama za osloboenje Trebinja neprijatelj je pretrpio velike
gubitke. Samo jedinice 14. brigade su ubile 97, a zarobile 174 neprija-
teljeva vojnika. Brigada je zaplijenila veliki ratni plijen: 7 pukomitra-
ljeza, arca, 8 mainki, 176 puaka, 1 baca (mali), 1 mitraljez, 181 ru-
nu granatu, 14.500 puanih metaka, 150 mina za baca, 40 sanduka ar-
tiljerijske municije, 3 sanduka municije za mitraljez breda, 4 sanduka
municije za mitraljez, varcloze, 4 radio-stanice, 5 telefona, 9 kamiona
sa raznom borbenom opremom. Brigada je imala gubitke: porunik Mi-
jat Kolak, komandir 2. ete i Ljubo Kolak, omladinski rukovodilac u
eti 4. bataljona, oba rodom iz Huma, junaki su poginuli u borbi za
osloboenje svog rodnog Trebinja.
Za vrijeme borbe za osloboenje Trebinja tab 29. divizije je orga-
nizovao gonjenje etnika u kome su uestvovali i 1. i 2. bataljon 14. bri-
51
gade. etnici su 5/6. oktobra napustili Ljubinje i odstupili pr ema egu-
lji i Poplatu. Drugi bataljon ih je sustigao 8. oktobra i itavog dana sa
njima vodio borbu, ali su se etnici uspjeli probiti i pobjei u pravcu
Nevesinja.
Jedinice 29. hercegovake divizije u osloboenom Trebinju, oktobra 1944.
Uspjene borbe i postignuti rezultati u sept embru i poet kom ok-
tobra omoguili su dalje organizovanje i struno usavravanje svih je-
dinica brigade. To je imalo veliki znaaj u daljim borbama koje je bri-
gada vodila za osloboenje Hercegovine i drugih dijelova nae zemlje.
Dolazak brigade (u oktobru 1944) u rejon Stoca i Nevesinja
l2)
Konanim osloboenjem Trebinja i Bilee, kao i veeg dijela sjeve-
roistone i june Hercegovine nastala je kriza u okupatorovom odbram-
benom sistemu. Domobrani, etnici, ustae i ustaka milicija u prethod-
nim borbama su pretrpjeli osjetne gubitke, te vie nijesu predstavljali
znaajan vojni faktor u Hercegovini. Meutim, prema ocjeni taba 29.
divizije, jake grupe etnikih korpusa iz june Hercegovine namjeravale
su da se ponovo organizuju na prostoru Nevesinja, Konjica i Kalinovika.
Iako su bili vrlo slabog morala, u osipanju i bez municije, nije im tre-
balo dozvoliti da se organizuju ve ih je trebalo na svakom mjestu na-
jenerginije napadati i tui.
12
> Arhiv VII, reg. br. 9/1-7, kutija 1143-A.
52
Stoga je tab 29. hercegovake divizije 9. oktobra naredio Junoher-
cegovakoj operativnoj grupi
131
da sa svim svojim snagama (13. i 14. bri-
gada, sitnika i bobanska partizanska eta) odmah preduzme pokret u
pravcu apljine i Nevesinja radi ienja i likvidiranja neprijateljevih
uporita na eljeznikoj pruzi apljina - Mostar, neprijateljevih posada
u Stocu i Nevesinju i mobilizacije novih boraca za popunu jedinica 14.
brigade. Pored toga, trebalo je smijeniti bataljone 10. brigade koji su se
nalazili na prostoru: Biograd - Udrenje i prokrstariti preko prost ora
planine Vidue radi unitenja razbijenih etnikih bandi.
Poslije osloboenja Trebinja i borbi sa razbijenim etnikim jedi-
nicama u rejonu Ljubinja 14. brigada se prikupila u rejonu: Zasad -
Drain Do - Grkavci - Radoi, i to: 1. bataljon u Grkavcima; 2. bataljon
u Radoi; 3. bataljon u Mostaima i Drain Dolu, tab brigade i 4. ba-
taljon u Zasadu, a izviaki vod brigade u rejonu Ljubinja. Mobilizaci-
jom novih boraca iz Trebinja i okoline brigada je od 6. do 10. oktobra
udvostruila brojno stanje. U jedinice brigade rasporeeno je i oko 60
domobrana zarobljenih u Trebinju, koji su izrazili elju da se bore pro-
tiv okupatora, pa su u 3. i 4. bataljonu formirane i tree ete i organi
za izvianje, snabdijevanje i transport. Ovaj kratak predah brigada je is-
koristila za organizaciono i kadrovsko sreivanje jedinica i upoznavanje
novomobilisanog ljudstva sa borbeni m zadacima, radom i disciplinom
u jedinicama. Po etama su odrane konferencije na kojima su anali-
zirane protekle borbe, uoeni nedostaci, date pouke i steena iskustva.
Ujutro, 11. oktobra u 6 sati tab 14. brigade naredio je
14)
pokret 1,
3. i 4. bataljonu, i to:
- da 3. bataljon krene iz Mostaa i Drain Dola, preko trebinjskih
brda, Ljubomira i Viue do Zvijerine, a zatim drugog dana da nastavi
pokret u isto vrijeme preko Todoria i Dabarskog polja i smjesti se u
Ljuti Do;
- da 1. bataljon saeka prolaz 3. bataljona iz Turana i krene istom
mar-rutom do Zvijerine, a zatim nastavi do Krstaa i tu prenoi. Da
sutradan nastavi mar preko Radmilovia, Tretenice i Bijele Rudine u
Bileu sa zadatkom da obezbjeuje divizijsku bolnicu, unitava ostatke
etnikih grupa i vri mobilizaciju novih boraca.
Oba bataljona su se kretala isturajui jae prethodnice i bona osi-
guranja.
etvrti bataljon izvrio je pokret preko mosta, Lipovog dola i o-
badine, tu prenoio i sljedeeg dana nastavio pokret preko Grahovog
Dola i Padana smjestivi se u Hatelje. tab brigade, intendantura, bol-
nica i komore 3. i 4. bataljona krenuli su iz Zasada, u 11 sati put em Tre-
binje - Bilea i prenoili u Podubovcu, a sutradan, preko Plane, Fatnice
i Divina, stigli i smjestili se u Berkovie. Komore 3. i 4. bataljona su
odmah upuene u sastav bataljona.
Izviaki vod brigade je jo 6. oktobra iz Zagore upuen u rejon
Ljubinja, gdje je uestvovao u izvianju i gonjenju razbijenih etnika,
koji su iz Poljica odstupali preko Ljubinja i egulje u pravcu Stoca i Ne-
vesinja.
13
> Arhiv NOR, VII, reg. br. 1/11-8, kutija 1143-A
<
4
> Arhiv NOR, VII, reg. br. 24/1, kutija 1153/1
53
Poslije dolaska u Benkovie tab brigade je detaljno obavijeten o
borbi koju je, 8. oktobra 2. bataljon vodio u rejonu Graca i ureve
Glave. Naime, dok se bataljon nalazio na borbenom zadatku u selu Ra-
doi, zatvarajui pravac Stolac - Ljubinje, obavjeten je da jae etnike
snage nastupaju iz Popova polja ka Ljubinju. Odmah je tamo krenuo,
tako da je dolo do susretne borbe sa etnicima, ali se pod jaim pri-
tiskom neprijatelja povukao i naao na Hrgudu u Drpin Dolu. U toj bor-
bi 2. bataljon je imao 2 ranjena borca.
U to vrijeme pristigli su u tab bataljona iz brigade novi podaci o
neprijatelju, njegovom rasporedu, jaini, naoruanju i aktivnostima u
Nevesinju, Stocu i Domanoviima, kao i o aktivnostima ustaa i ustake
milicije oko Mostara i u Nevesinjskom polju, tab brigade je obavijeten
0 rasporedu i zadacima ostalih brigada 29. hercegovake divizije. Na os-
novu toga je u zapovijesti od 13. oktobra
15
' izdao svojim bataljonima
sljedee nareenje:
- da 1. bataljon u Bilei smjeni 5. bataljon 10. brigade, s tim da jed-
nu etu smijesti u Podosoje i tamo obezbijedi divizijsku bolnicu i ostale
njene ustanove. Da se glavnina bataljona sa tabom smjesti kod eljez-
nike stanice i preuzme obezbjeenje od bataljona 10. brigade;
- da 2. bataljon krene sa Hrguda, preko Drvenice i Uboska, u Ra-
doe i zatvori pravac Stolac - Ljubinje. Bataljonu je jo nareeno da se
dobro obezbijedi od egulje i stalno izvia teren i prikuplja podatke o
stanju u garnizonu Stolac. U sluaju da neprijatelj napusti grad da ga
odmah zauzme. Pored toga, da pohvata sve kripare na tom sektoru,
povee se sa izviakim vodom brigade kod Ljubinja i obavijesti ga da
hitno doe u sastav brigade;
- da 3. bataljon, u 11 sati, preko Trusine - Poljane - Knez Glave
1 Guberaa doe u Sabljau i tamo smijeni bataljon 10. brigade i da pre-
uzme njegovo borbeno obezbjeenje. Bataljon razmjestiti: dvije ete u
Sabljau, a jedna u Zaklopac. Patrole upuivati u pravcu Rabina i Klo-
potue. Uz put prikupljati podatke o neprijatelju u Nevesinju i hvatati
kripare na tom sektoru;
- da 4. bataljon, u 11 sati, krene preko Trusine, Dinove mahale i
Lijeice, smijeni jedan bataljon 10. brigade i preuzme njegove zadatke.
Bataljon razmjestiti: dvije ete u Ras, a jednu u Ruklii. Kontrolisati re-
jon Odaka i povezati se sa dijelovima 11. brigade u selu Bratau.
Tako je 14. brigada u navedenom rasporedu dola u borbeni dodir
sa Njemcima orijentiui svoja dejstva ka Stocu i Nevesinju. Pored toga,
omoguila je 10. brigadi da prikupi svoje bataljone i orijentie dejstva
prema dubrovakom primorju. Zatvaranjem pravca Nevesinje - Dabar
i Stolac - Ljubinje i obezbjeenjem divizijske bolnice u Bilei 14. her-
cegovaka brigada nala se na dosta velikom prostoru, to je oteavalo
komandovanje i neposredni uvid u rad i dejstva bataljona. Takvo stanje
e ostati sve do 31. oktobra, kada su se svi bataljoni prikupili i zauzeli
poloaje oko Nevesinja.
Dok su ostale brigade 29. divizije, nastavljale ofanzivna dejstva du
eljeznike pruge kroz Popovo polje i spremale se da zadaju odluujui
udarac neprijateljevim snagama na dubrovakom primorju, 14. briga-
15
> Arhiv NOR, VII, reg. br. 9/9-7, kutija 1143-A
54
da je rasporedom svojih snaga titila stvorenu slobodnu teritoriju zatva-
rajui pravce koji izvode prema njoj od Stoca i Nevesinja.
Kako u vremenu od 13. do 25. oktobra iz pravca Stoca i Nevesinja
nije bilo jaeg neprijateljevog pritiska ka slobodnoj teritoriji, to je bri-
gada iskoristila za unutranje sreivanje i borbeno osposobljavanje je-
dinica. Prilivom novih boraca brigada je narasla od 465, koliko je imala
prije osloboenja Trebinja, na blizu 900 boraca, i to veinom mladih lju-
di bez borbenog iskustva i sa oskudnim vojnikim znanjem. Odmah se
Na maru prema Nevesinju, oktobra 1944.
vrlo intenzivno pristupilo vojnostrunom, partijsko-politikom i kultur-
no-prosvjetnom osposobljavanju boraca i starjeina. Omasovljene su
partijske i omladinske organizacije prijemom novih lanova, odravane
su konferencije u jedinicima na kojima su govorili politiki komesari
bataljona, komandanti bataljona i njihovi zamjenici. Svi su oni uloili
velike napore da se rad u jedinicama pravilno postavi, da se ljudstvo
vojniki i politiki obui i uzdigne kako bi se brigada, sastavljena od
mladih boraca, to bolje uvrstila i ojaala njena borbena mo. Pri
tome se imalo u vidu da je brigada bila sastavljena od bataljona koji
su do njenog formiranja, sem 1. bataljona dejstvovali u partizanskim od-
redima i koji su, mada pokretljivi, bili malobrojni. Trebalo je to sve usk-
laditi, obuiti borce, a starjeinski kadar prilagoditi novom nainu ru-
kovoenja i sadejstva u okviru cjeline brigade. Treba imati u vidu da
starijih rukovodeih kadrova nije bilo dovoljno, tako da je brigada os-
kudijevala i u kadrovima. Izvrena su nuna postavljenja u svim jedini-
cama u nadlenosti taba brigade i bataljona. Tako je tab brigade na-
55
redbom od 19. okt obra samo 2, 3. i 4. bataljonu postavio 18 mlaih star-
jeina na dunosti komandira, komesara i njihovih zamjenika u etama.
Najvei broj novopostavljenih starjeina do tada je bio na dunosti ko-
mandira voda i vodnih delegata. Pored toga, nedostajalo je kadrova ran-
ga zamjenika komandant a bataljona. Od taba Junohercegovake ope-
rativne grupe traena je popuna i dostavljen predlog za postavljanje re-
ferenta saniteta i njihovih zamjenika u brigadi i bataljonima. Tada su
saoptena i prva unapreenj a Vrhovnog taba. etrnaest rukovodilaca
u brigadi unaprijeeno je ili proizvedeno u inove od zastavnika do ka-
petana. Pri tabu brigade organizovan je i podoficirski kurs, 22. oktobra,
koji je pohaalo 20 slualaca, a kojim je rukovodio naelnik taba bri-
gade i trajao je mjesec dana. Odabrani kandidati su bili najbolji borci,
desetari i vodnici. Rad kursa i postizanje to boljih rezultata ometali su
nepovoljni vremenski uslovi i este borbe. Na kraju kursa sluaoci su
polagali ispit pred komisijom. To su bili prvi, skromni, ali veoma zna-
ajni koraci na osposobljavanju mladih kadrova u brigadi. U to vrijeme
neprijatelj je skoro svakodnevno upuivao izviake grupe jaine od
odeljenja do voda u pravcu Bablja, Adina glava, Bukovica, Bileka i Vi-
lenjak, izviajui poloaje 3. i 4. bataljona. Meutim, svaki pokuaj nep-
rijatelja da ugrozi nae poloaje bio je odbijen. Samo je 3. bataljon bio
jae angaovan, 15. septembra, u rejonu Vilenjaka gdje je napao nepri-
jateljeve osiguravajue dijelove koji su obezbjeivali prolaz njemake
jae kolone (6 kamiona i 2 tenka) iz Nevesinja za Mostar. Neprijatelj je
protjeran u grad, a bataljon je, u ovoj borbi imao 2 ranjena borca.
Poslije dolaska brigade u rejon Nevesinja i njenog dejstva na veli-
kom prostoru postavilo se pitanje odravanja veze izmeu bataljona i
taba brigade. Razmjetena na velikoj prostoriji i udaljena od ostalih je-
dinica 29. divizije, brigada nije imala radio-stanicu, dok su kurirske veze
bile spore i esto nesigurne. Skrivene etnike grupice kripari su
esto napadali kurire na osloboenoj teritoriji. Zato je tab brigade, koji
se nalazio u Berkoviima, smatrao da je najsigurnije da se sa tabovima
bataljona uspostavi telefonska veza preko komandi mjesta, za to je na
terenu postojala mogunost.
Kako je ranije cijenio tab 29. divizije, 14. brigada je poet kom ok-
tobra trebalo da razbije i uniti neprijateljeve posade u Stocu i Neve-
sinju. Zato se u brigadi uurbano radilo na prikupljanju podataka o
neprijatelju u ta dva garnizona. Utvreno je da se u Stocu nalaze dije-
lovi 369. protivtenkovskog diviziona i izviakog bataljona 369. legionar-
ske divizije. Brojno stanje je iznosilo oko 200 legionara, 60 domobrana
i milicije i 50 andarma naoruanih sa nekoliko protivtenkovskih i 2 br-
dska topa, 3 teka bacaa, 1. tenkom, veim brojem automatskog oruja
i veim koliinama municije. Razmjeteni su u tvravi zvanoj Katel, u
objektima Duvanske stanice i u bolnici.
Jae obezbjeenje neprijatelj je drao na komunikaciji Stolac - e-
gulja i iznad elektrine centrale. Na ulazima u grad izgraeni su bunkeri
i postavljene dobro branjene minske i iane prepreke. este ispade
neprijatelj je vrio prema Dubravama radi pljake i zastraivanja stanov-
nitva. Treba imati u vidu, da kroz Stolac prolaze komunikacije iz prav-
ca Ljubinja i Dabra, koje se povezuju u Domanoviima sa glavnom ko-
56
munikacijom Metkovi - Mostar. Stoga je dranje garnizona za nepri-
jatelja bilo veoma vano radi obezbjeivanja navedenih komunikacija
koje do tada nijesu bile jae ugroene od naih snaga, sem povremenih
naleta saveznike i nae avijacije iz baza na Visu. Zatitu posade u Stocu
dopunjavala su uporita u Aladiniima i Domanoviima u kojima se na-
lazilo oko 300 legionara i ustaa.
Prema procjeni Nevesinje je branilo oko 500 legionara iz 369. nje-
make divizije, zatim oko 200 domobrana iz 9. posadnog zdruga i oko
200 ustaa i milicionera. Od tekog naoruanja neprijatelj je raspolagao
sa 3 brdska i 3 protivtenkovska topa, 2 teka bacaa i 2 tenka. Municije
i automatskog oruja imao je dovoljno. Prema nekim podacima cjenje-
no je da je moral kod legionara bio slab, dok je kod ustaa i milicije
neto bolji. Ustae i milicija povremeno su vrili ispade u oblinja sela
radi pljake i sopstvenog obezbjeenja.
U andarmerijskoj stanici Biina posada je bila promjenljivog sasta-
va. U njoj se povremeno nalazilo i do 150 legionara, koji su, pored 1
topa i 2 bacaa, bili naoruani i lakim automatskim orujem. Kasarna
je bila dobro utvrena, obezbjeivala je komunikaciju Mostar - Neve-
sinje i prihvatala posadu iz Nevesinja. Sve komunikacije koje su se sti-
cale u Nevesinje bile su djelimino oteene i poruene sem komuni-
kacije Mostar - Nevesinje, koju je neprijatelj u tom trenutku smatrao
najvanijom i uporno je branio i odravao. Zauzimanjem Nevesinja bio
bi direktno ugroen Mostar u kome su se nalazile jake okupatorske
snage. U Blagaju se nalazio tab 369. legionarske divizije, koji je ruko-
vodio svim jedinicama u odbrani mostarske kotline.
16
'
etnike grupe su bile razbijene i dijelom su se sklonile u gornje
Nevesinjsko polje, na Zijemlje i Borke, prikrivi se i povremeno napa-
dajui nae manje jedinice i kurire.
U toj situaciji tab 14. brigade je imao pod neposrednom koman-
dom samo 3. i 4. bataljon u rejonu Nevesinja, jer su ostala dva bataljona
izvravala zadatke na prost oru Stoca i Bilee. Desno, u rejonu Kifina
Sela, nalazili su se dijelovi 11. brigade sa kojima se odravala neposred-
na veza svakodnevnim upuivanjem obostranih patrola, a lijevo u ne-
posrednoj blizini nije bilo naih operativnih jedinica.
U toku iznijetih organizacijskih i personalnih promj ena tab briga-
de je dostavio svim jedinicama Uputstvo o disciplini,
171
ukazujui na
znaaj discipline u naoj vojsci i nain primjene Uputstva u jedinica-
ma. Intenzivnom strojevom obukom odmah se pristupilo obuavanju
ljudstva. Ni j edna radnja nije bila izvedena bez prethodnog postrojava-
nja. Postrojavalo se pri diobi hrane ili opreme, za vrijeme raporta, za
vrijeme prijema i pregleda stroja, za vrijeme itanja naredbi, zapovijesti,
kao i pri izvoenju taktike obuke. Uputstvo je proraivano sa svim
starjeinama na bataljonskim i etnim konferencijama.
Osloboenje Beograda, 20 oktobra 1944, u svim jedinicima brigade
doivljeno je kao velika pobjeda koja je nagovjetavala brzi slom faiz-
13
> Arhiv NOR, VII, reg. br. 1/11-8, kutija 1143-A
<
4
> Arhiv NOR, VII, reg. br. 2 4 / 1 , kutija 1153/1
57
ma i konano osloboenje nae zemlje. Kako su taj dogaaj borci do-
ivjeli govori Branko Mandrapa, vodnik u 3. bataljonu: Taman smo do-
li sa poloaja i po dvoritu se razmjetamo radi nekog dogovora, kad
dotra kurir iz brigade viui na sav glas: Beograd je osloboen! Prvog
moment a nismo u to povjerovali, jer je ta vijest meu nama odjeknula
kao grom iz vedra neba. Onako spontano poee pucati puke, automa-
ti otpoee svoju ciku, grunue pukomitraljezi, pa i bombe. Bio je
to izraz raspoloenja boraca na tako dobru radosnu vijest. Svak sa sva-
kim se grlio i ljubio od radosti. Borci nisu znali kako da iskau svoju
radost. Toga dana odrani su sastanci lanova Partije i SKOJ-a cjelokup-
nog sastava brigade. Na tim sastancima je ukazano na znaaj osloboe-
nja glavnog grada, kao i o brzom slomu sila Osovine i sve veem ja-
anju NOB-e.
Istovremeno tab brigade upozorava tabove 2, 3. i 4. bataljona da
budu oprezni i da ne gube kontakt sa neprijateljem u ne dozvole mu
da nekanjen napusti garnizon u Stocu i Nevesinju. Isticano je da treba
stalno prikupljati podatke o jaini i namj erama neprijatelja, kako bi se
jednim udarcem, u zgodnom asu, likvidirala ta uporita. Drugi bataljon
je posebno upozoren da mora biti oprezan i da manj i m snagama stalno
uznemirava neprijatelja u garnizonu Stolac i ne dozvoli mu bilo kakav
ispad u pravcu Ljubinja
18
'.
Obostrana saradanja i sadejstvo 11. i 14. brigade stalno su odra-
vani i razmjenjivana je informacija. Tako je tab 14. brigade, 23. oktob-
ra, upoznao tab 11. brigade o namj erama neprijatelja u Nevesinju i
tom prilikom istakao da e vabe vjerovatno napustiti Nevesinje i da
e garnizon preuzeti ustae. Obavijeteni smo da je u grad dolo oko
80 ustaa iz Kule Fazlagia i da su ustae iz Nevesinja i Nevesinjskog
polja protjerale etnike grupice. Radi to boljeg sadejstva posebno je
nareeno 4. bataljonu da se jo vie povee sa dijelovima 11. brigade
na prostoru sela Batkovii i Miljevac.
19
Na osnovu procjene taba 29. divizije i podataka prikupljenih preko
svojih obavjetajnih organa, tab brigade je zakljuio da se neprijatelj
sprema da napusti Nevesinjski garnizon. Istina, teko je bilo utvrditi pri-
blino brojno stanje i sastav neprijateljevih snaga, jer su vrene veoma
esto promj ene i smjenjivanje jedinica. Na te promj ene uticalo je rasulo
dezorganizacija komandovanja u jedinicama 369. divizije u Hercegovini.
Slino stanje nastalo je u ustakim zdrugovima i miliciji, tako da su
mnoge jedinice rasformirane, dopunjavane i prebacivane sa jednog sek-
tora fronta na drugi. Sve je to oteavalo da se doe do priblino tanih
podataka o stanju kod neprijatelja. Meutim, u to vrijeme nije se moglo
pretpostaviti da e neprijatelj jo nekoliko mjeseci uporno braniti Ne-
vesinjski garnizon koji je bio j edno od vanih uporita u sistemu nje-
gove odbrane od koje je zavisilo izvlaenje glavnih snaga prema a-
raj e vu.
Povlaenje neprijatelja odvijalo se uz pomo i oslonac na garnizone
u Metkoviu, Stocu, apljini, Blagaju i irokom Brijegu. tab 14. bri-
gade je analizirao situaciju i angaovanje svojih jedinica. Procjenio je da
20
> Arhiv NOR, VII, reg. br. 23/3, kutija 1153-1.
21
> Arhiv NOR, VII, reg. br. 23/3, kutija 1153-1.
58
se bataljoni na dodeljenim poloajima dosta pasivno dre. Utvreno je
i da su 3. i 4. bataljon koji su se nalazili u neposrednom dodiru sa nep-
rijateljem i mogli da mu nanesu osjetne gubitke, malo uinili. Trei ba-
taljon je dozvolio da se neprijateljeve kolone kreu brisanim prosto-
rom, a da njegove patrole nisu otvorile vatru. etvrti bataljon, iako oba-
vijeten da se u iljevu nalaze kripari, nije nita preduzeo da ih po-
hvata i uniti. Oba bataljona zadovoljavaju se samo dranjem poloaja
i dozvoljavaju da grupa od 50 ustaa pljaka okolna sela. U takvoj si-
tuaciji 14. brigada je dobila zadatak da ovlada Nevesinjem.
20)
Na upo-
zorenje taba brigade bataljoni su pojaali svoju aktivnost. Tako je 3.
bataljon svakodnevno upuivao patrole i neprijatelju postavljao zasjede
na put u u rejonu Biine. ee je dolazilo do sukoba patrola oko ko-
munikacije kroz Biinu. Na vie mjesta pregraivan je put Nevesinje -
Mostar nabacivanjem kamenja i drvenih prepreka, ime je neprijatelj
zaustavljen i tako lake tuen. Tu komunikaciju koja je povezivala gar-
nizone od Nevesinja do Mostara, neprijatelj je uporno nastojao da odri
u ispravnom stanju. Zbog toga je ee upuivao jae patrole iz Neve-
sinja preko Gradine i Varde na Paljev Do, a iz Biine preko Jarita na
Jelovu glavu ili preko Mukinjae i Malinovae do Paljev Dola. U isto vri-
jeme 4. bataljon je pojaao aktivnost na sektoru Miljevac - Stajia brdo
- ehovina, gdje je svakodnevno dolazilo do prepucavanja sa neprija-
teljevim patrolama, koje su pokuavale da upadnu u navedena sela. Iz-
viaki vod brigade upuen je u rejon Dubrava sa zadatkom da prikup-
lja podatke o neprijatelju, prvenstveno iz garnizona Stoca, da hvata
kripare i vri mobilizaciju novih boraca.
U periodu od 24. do 25. oktobra jedan vod 1. ete 4. bataljona iz-
vrio je prepad na Nevesinje iz pravca Stajia brda. Cilj tog demonstra-
tivnog napada bio je uznemiravanje neprijatelja i otkrivanje njegovog
vatrenog sistema oko grada.
21
' U gradu je neprijatelj odmah dao uzbu-
nu, a artiljerija je stupila u dejstvo i tukla poloaje 3. i 4. bataljona na
Vilenjaku, Siminu Grebu, Babinoj Glavi i Odaku, sve do 12 asova na-
rednog dana.
Osloboenje Stoca
Uslijed estih promj ena teko je bilo tano utvrditi brojno stanje
neprijateljevih snaga u Stocu. Cijenjeno je da je poet kom oktobra u
Stocu bilo oko 400 legionara, ali su kasnije nastale izvjesne promjene.
Kako neprijatelj nije imao novih jedinica da pojaa i osigura komuni-
kacije u dolini Neretve, povukao je iz garnizona Stolac jedan dio snaga.
Kako je istaknuto, krajem oktobra u Stocu se nalo samo 100 legionara,
zatim dijelovi protivtenkovskog i izviakog bataljona 369. legionarske
divizije, neto milicije i andarma. Od tekog naoruanja neprijatelj je
imao 6 protivtenkovskih topova i 3 teka bacaa. Oko Stoca je postav-
ljena ograda od bodljikave ice, a prilazi gradu bili su minirani. Moral
u redovima neprijatelja znatno je opao, naroito poslije osloboenja
Trebinja i Dubrovnika.
20
> Arhiv NOR, VII, reg. br. 23/3, kutija 1153-1.
21
> Arhiv NOR, VII, reg. br. 23/3, kutija 1153-1.
59
Raspored 14. brigade, 24. oktobra, neposredno pred osloboenje
Stoca bio je sljedei: tab i brigadne ustanove u Berkoviima, 1. bata-
ljon u Bilei, 2. bataljon u Radoima, 3. bataljon u rejonu Udrenja i 4.
bataljon u rejonu Biograda.
tab 2. bataljona je, preko dobro organizovane obavjetajne slube,
svakodnevno pratio zbivanja u Stocu. Povoljnost je bila to se u bata-
ljonu nalazilo dosta boraca i starjeina iz Stoca i okoline, koji su dobro
poznavali teren. Trebalo je iskoristiti i nebudnost neprijatelja, koji nije
imao spoljnjeg obezbjeenja i koji je raunao da se oko Stoca nalazi
omladinski bataljon, koji je u to vrijeme bio zauzet progonom kripa-
ra u okolini Ljubinja. Zato je tab bataljona, podstaknut velikim usp-
j ehom naih jedinica u osloboenju june Hercegovine i jadranske oba-
le i vijeu da je Beograd osloboen, odluio da samoinicijativno na-
padne Stolac.
Plan za napad predviao je da se, padom mraka 24. oktobra u 21
as, neopaeno prie sa j ednom etom zidinama i zauzme tvrava, da
dvije ete, rasporeene na periferiji upadnu u grad i da jedan vod iz
3. ete zatvori pravac od Maslina i tako sprijei intervenciju neprijatelja
od apljine i Mostara. Minobacakom odjeljenju dat je zadatak da tue
Duvansku stanicu. Svim jedinicama je naglaeno da poslije izlaska na
jurini poloaj jednovremenim energinim juriem ovladaju tvravom i
gradom. U zapovijesti je jo napomenut o da ukoliko se ne postigne taj-
nost pri izlasku na jurini poloaj, da se jedinice odmah povuku i ne
ulaze u borbu, kako ne bi dolo do nepotrebnih gubitaka.
Poslije pristizanja sa egulje sve jedinice 2. bataljona su zauzele
predviene poloaje i odmah je uspostavljena veza meu etama. Na
dati znak 2. eta sa zamjenikom komandant a bataljona na elu izvrila
je juri, upala u tvravu i za kratko vrijeme iznenaenu posadu prisilila
da kroz tunel pobjegne u grad. Za njima je ostalo oruje i ostala op-
rema. U isto vrijeme 1. eta je napala na Duvansku stanicu, ali je za-
drana snanom vatrom neprijatelja. Trea eta je napadala od Basilja
ka centru grada i stigla do zgrade suda i hotela Balkan. Granate iz
naeg minobacaa pogaale su objekte Duvanske stanice. Neprijatelj je
bio iznenaen i zbunjen. Zabarikadiran u Duvanskoj stanici davao je
snaan otpor oekujui pojaanje. Poto grad do zore nije bio zauzet,
nareeno je da se tvrava upornom odbranom zadri, a ostale snage da
se izvuku na periferiju grada i saeka naredna no za ponovni napad.
Sljedeeg dana neprijateljeva artiljerija je od pravca Domanovia be-
zuspjeno tukla tvravu, koja je svojim debelim zidovima i svodovima
predstavljala za nae borce pot punu zatitu.
Da bi spasila posadu u Stocu, 25. oktobra, u sumrak jaa neprija-
teljeva kolona je od pravca Aladinia prodrla u grad, prihvatila posadu
i povukla se u pravcu Maslina i dalje za Domanovie. Primjetivi izvla-
enje neprijatelja, 2. bataljon je ponovo upao u grad. Borba je kratko
trajala i 2. bataljon je nakon zauzea grada postavio pot rebna obezbje-
enja kod pojedinih ustanova i magacina. Istovremeno 3. eta je upu-
ena u gonjenje, ali je pred Maslinama doekana jakom vatrom nepri-
jatelja sa prihvatnih poloaja i tu zadrana. No 25/26. oktobra 2. ba-
taljon je proveo u Stocu slavei veliki uspjeh i osloboenje grada.
60
Ovdje treba istai da je tab bataljona cio postupak oko pripreme, upa-
da i osloboenja Stoca izveo samoinicijativno, mada je tab brigade u
svojoj zapovijesti od 13. oktobra naglasio da u sluaju naputanja Sto-
ca od strane neprijatelja, isti odmah zauzeti.
Kako tab brigade nije znao da je njen 2. bataljon 25. oktobra na-
vee zauzeo grad, izdaje zapovjest za pri premu napada na Stolac. Istoga
dana 25. oktobra pokree 3. bataljon sa poloaja iz rejona Udrenja u
rejon Hrguda, a 2. bataljon zadrava u rejonu Radoa sa ranije dobije-
nim zadatkom. Oigledno, samoinicijativa taba 2. bataljona bila je za
pohvalu, a istovremeno i za kritiku, jer je trebalo u toku noi 25/26.
oktobra da obavijesti tab brigade o preduzetoj akciji i zauzimanju Sto-
ca. Ovako je dolo do nepot rebnog manevrisanja jedinica na frontu, pa
je 3. bataljon sa poloaja od Nevesinja usiljenim marem po loim vre-
menskim uslovima i slabom putu preao preko 15 kilometara do sela
Kameni Obor i Mrev Do na poloaje blizu Stoca. Sutradan se ovaj ba-
taljon pod istim uslovima vratio na ranije poloaje kod Nevesinja. Za
to vrijeme 4. bataljon je morao pomjeriti dio snaga iz rejona Biograda,
da bi preuzeo poloaje 3. bataljona do njegovog povratka. U tom inter-
valu snage kod Nevesinja su bile oslabljene, to je neprijatelj mogao da
iskoristi i jae ugrozi poloaje juno od grada. 0 borbama za oslobo-
enje Stoca komandant 2. bataljona epo ari u svojim sjeanjima
navodi:
Dvadeset treeg oktobra u selu Radoima, poslije partijsko-
politikih priprema, pri preme naoruanja, opreme i ishrane, kao
i dovoenje bataljona u punu borbenu gotovost, tab bataljona do-
nio je odluku da napada na- Stolac. U tome moment u tab 14. bri-
gade nalazio se u Berkoviima, a tab Operativne grupe na pro-
storu Hutovo - Hrasno. U to vrijeme nijesmo imali veze sa nave-
denim komandama, niti kakvih novih nareenja (odnosno, nijes-
mo znali gdje se tano nalaze).
U jutarnjim asovima 24. oktobra izdao sam zapovijest slijede-
e sadrine:
- da 1. eta sa odjeljenjem mitraljeza, vodom MB-82 mm i vo-
dom PT puaka izvri mar pravcem: Radoi - egulja - Bitunja
- Todorovii - Begovina i izbije na polazne poloaje u rejon k. 178
u zahvatu kose koja dominira Stocem, a naroito Duvanskom sta-
nicom i preduzme napad na Duvansku stanicu. Sa ovom etom na-
lazili su se komandant i komesar bataljona;
- da 2. eta sa odjeljenjem mitraljeza izvri mar pravcem: Ra-
doi - Ravnice - Trii - Gornji Poplat i izvri napad na utvrenje
koje dominira Stocem. Poslije zauzimanja tvrave dati znak rake-
tom. To je bio signal za jednovremeni napad svih jedinica bataljo-
na na Stolac. Sa ovom etom nalazili su se zamjenik komandant a
bataljona i intendant bataljona;
- da 3. eta izvri mar pravcem: Radoi - egulja Basilije
- Stolac i da poslije zauzimanja tvrave i datog znaka raketom
preduzme energian napad i prodire u centar grada, prihvati uli-
ne borbe i stvori zabunu i dezorganizaciju u odbrani neprijatelja
61
u samom gradu. Sa ovom etom nalazio se zamjenik komesara ba-
taljona.
Poslije izdavanja zadatka etama uputio sam kurire koman-
dantu terenskog bataljona, koji se nalazio na Hrgudu, da sa bata-
ljonom posjedne poloaje: juni dio Gradine (k. 302) - Radimlja i
k. 185 sa koje dejstvuje u bok neprijatelju koji e se izvlaiti iz Sto-
ca ka Maslinama.
Poetak napada odreen je za 21 sat 25. oktobra.
U Radoima sam ostavio pozadinske dijelove kojima je nare-
eno da se u toku noi prebace u zaseoke Vukievii i Trii.
Prema izdatoj zapovijesti sve su jedinice izvrile zadatak. Na-
pad 2. ete na tvravu otpoeo je tano u 21 sat. U izvrenju za-
datka ova eta, predvoena zamjenikom komandanta Vojkom Bu-
lutom, primjenila je lukavstvo ubacujui grupu boraca u njema-
kim injelima u samo utvrenje. Na njemaki znak Halt odgovorili
su jasno, na njemakom jeziku, koji je Nusret aran dobro pozna-
vao, da ide pojaanje postojeoj posadi. Na taj nain jedan vod 2.
ete je upao u tvravu i nakon otre i kratkotrajne borbe protje-
rao neprijatelja. Poslije ienja tvrave ostale ete 2. bataljona
jednovremeno su napale grad na pravcima svog nastupanja.
Tako je 1. eta napadala niz padinu ka Duvanskoj stanici, ali
je zadrana organizovanom i ubitanom vatrom iz stanice.
Druga eta je juriala sa pravca Poplata na grad, oslobodila
bolnicu sa okolnim objektima i prodrla u grad do starog mosta.
Trea eta je prodrla u grad sa pravca Vasilije i izbila u centar
grada do zgrade suda i hotela Balkan.
Terenski bataljon je bio na poloajima prema zadatku.
Sve to ete vie steu neprijatelja na uzani prostor, to se vie
pojaava otpor iz Duvanske stanice i okolnih objekata.
Poto u toku noi bataljon nije zauzeo Duvansku stanicu, a bo-
jei se intervencije sa Domanovia, pred zoru sam izdao nareenje
da se ete izvuku preko rijeke Bregave i posjednu najblie rejone
oko Stoca radi ponovnog napada naredne noi. Prva eta je izvu-
ena u rejon Kominjeg brda i Kopiljica, 3. eta u Dragovilje, 2. eta
u rejon Gornji Poplat.
Neprijatelj je 25. oktobra uvee intervenisao jaom kolonom
od Domanovia ka Stocu i uz jaku artiljerijsku vatru, koja je na-
roito tukla poloaje 2. ete poeo izvlaiti svoje snage iz Stoca
prihvatajui ih sa poloaja Masline. Primjetivi izvlaenje neprija-
telja iz Stoca, zamjenik komandant a bataljona preduzima sa 2. e-
tom pokret ka Stocu i uvee 25. oktobra ponovo uvodi bataljon
u borbu za grad. Slabiji otpor neprijatelj je pruao iz Duvanske sta-
nice i sa padina k. 178. Taj otpor skren je za vrlo kratko vrijeme
i do 22 sata 25. oktobra iz Stoca je izbaen i poslednji neprijateljev
vojnik. Komanda bataljona je uputila 3. etu u gonjenje ka Mas-
linama. Ispred Maslina eta je naila na organizovanu vatru sa pri-
hvatne linije koju je neprijatelj ranije bio organizovao.
U borbi za osloboenje Stoca neprijatelj je imao, prema pri-
kupljenim podacima, 5 mrtvih, dok su iz 2. bataljona poginula 2
Stolac, 1944. godine
borca (Beko Grebovi i Hado Bai iz Gacka). Zaplijenjena je
vea koliina municije i bombi, jedna teka breda i vea koliina
domobranski h injela, to je dobro dolo j ednom dijelu boraca da
se obue.
Istog dana uvee smjestio sam se sa tabom bataljona u pro-
storije sreskog suda. Kada sam vidio dosta fotelja, rekoh komesa-
ru: 'Evo komesare i mi doekasmo da se smijestimo u grad i sjed-
nemo u meke fotelje'. Komesar mi je odgovorio: 'Sjedi samo al ne-
e dugo'.
U jutarnjim asovima u Stolac je stigao komandant Junoher-
cegovake operativne grupe Danilo Komnenovi. Rekao mi je da
nije trebalo preduzeti napad na svoju ruku, jer da sam saekao
snage sa pravca Hrasna bio bi uspjeh vei.
Poslije osloboenja Stoca 2. bataljon je prebaen u rejon Rabinu,
gdje je pristigao 27. oktobra u jutarnjim asovima. Tako je tab brigade
prikupio sva tri bataljona na poloaje juno i jugozapadno od Nevesinja
i stvorio povoljne uslove za ofanzivnija dejstva na komunikaciju Mostar
- Nevesinje.
Poto su tab 29. divizije i divizijski pritapski dijelovi iz Bilee pre-
mjeteni u Trebinje, obezbijeenje Bilee preuzele su terenske jedinice.
Zato je 1. bataljon, osloboen zadatka obezbjeenja taba divizije, dobio
26. oktobra zadatak da prekrstari preko terena Sitnice, Vidue i Hrgu-
63
da, pohvata tamonje kripare, mobilie nove borce i unitava ostatke
razbijenih etnikih grupica. Bataljon je 27. oktobra doao u Zvijerinu,
30. oktobra, izvravajui navedeni zadatak stigao u Stolac i odmah is-
turio dio snaga na poloaje prema Nevesinju.
22
'
Borbena dejstva oko Nevesinja u novembru 1944.
2i)
Poslije povlaenja neprijateljevih jedinica iz Stoca komanda 369. le-
gionarske divizije je od preostalih borbenih jedinica formirala mjeovi-
tu Borbenu grupu Vecel (Wetzel), koju je krajem okt obra uputila u
Nevesinje radi pojaanja tamonjem garnizonu. Krajem okt obra na pod-
ruju Nevesinja nalazila se 14. brigada i imala nekoliko sukoba sa nep-
rijateljem. Pored dranja nevesinjskog garnizona pod stalnom prismot-
rom, patroliranja, dranja dominantnih uzvienja prema Nevesinju, po-
vremenih prepada i ruenja komunikacija, boravak na t om terenu do-
bro je iskorien za organizaciono sreivanje jedinica brigade. Oslobo-
enje Stoca je bila najznaajnija akcija brigade u to vrijeme. I u vie sit-
nih akcija bilo je znaajnih uspjeha. Ljudstvo se eliilo, s obzirom na
to da je veini mladih boraca u brigadi to bilo prvo vatreno krtenje.
Hrabro dranje veina boraca i rukovodeeg kadra u borbi i pokret u
prualo je osnovu za uvjerenje da je brigada spremna i za tee zadatke.
Analizirajui rad partijske organizacije po bataljonima, stalno je
ukazivano na propust e i nedostatke svakog pojedinca. Odrano je vie
radnih sastanaka i konferencija po etama, na kojima je govoreno o po-
trebi jaanja odgovornosti, samokritinosti i samoinicijativi. S obzirom
na to da je to bila brigada mladih, trebalo je punu pomo pruiti radu
SKOJ-a i USAOJ-a. Po etama su drana politika nastava i kulturno-
-prosvjetna predavanja na kojima je govoreno o AVNOJ-u, Narodnoos-
lobodilakoj vojsci, bratstvu i jedinstvu, Crvenoj armiji i dr. Na etnim
konferencijama prouavani su razni propagandni materijali. Kulturno-
-prosvjetni rad meu borcima i starjeinama s obzirom na oteane us-
love rada, sveo se na dranje nekoliko predavanja.
Pored ideoloko-politikog i kulturno-prosvjetnog rada, ee je iz-
voena obuka i u rukovanju orujem, a posebna panja je posveena
njegovom odravanju. Smotra oruja je oranizovana j ednom nedeljno.
24
'
Brigadi je, s obzirom na broj novodolih boraca, nedostajalo svih vrsta
naoruanja, naroito automatskog. Snabdijevanje i ishrana je organizo-
vana preko narodnooslobodilakih odbora, a komande mjesta su bile
obavezne da novomobilisano ljudstvo to spremnije alju u brigade.
Pripremajui se za napad na Nevesinje, tab brigade je smatrao da
treba pret hodno likvidirati neprijateljevo uporite u Biini, a zatim po-
ruiti komunikaciju Mostar - Nevesinje i na taj nain izolovati garnizon
u Nevesinju. Zamisao je bila dobra. Vjerovalo se da u andarmerijskoj
stanici u Biini neprijatelj ima samo jae obezbjeenje. Isputeno je iz
vida da su se u t om neprijateljevom uporitu dogaale svakodnev-
ni Arhiv NOR-a, VII, reg. br. 9/11-7, kutija 1143-A.
23
> Arhiv NOR-a, VII, reg. br. 9/11-7, kutija 1143-A.
241
Arhiv NOR-a VII, reg. br. 13/10, kutija, 1153-1.
64
ne promj ene i da se u nj emu nalaze jae snage. Tako se za vrijeme na-
pada na Biinu nalo oko 150 legionara i ustaa sa jednim topom, 1 te-
kim i vie lakih bacaa. Drugi bataljon dobio je zadatak da, 28. oktobra,
u veernjim asovima napadne na posadu u Biini uz pret hodno rue-
nje puta prema Blagaju. Za vrijeme napada pravac od Nevesinja obezb-
jeivao je 3. bataljon. Napad je izvren u 21 as, borba je voena cijelu
no, ali uporite nije zauzeto. Borci 2. bataljona doekani su snanom
vatrom. Neprijatelj je bio u preimustvu, jer se u odbrani nalazio u do-
bro utvrenim objektima mada su im brojano snage bile izjednaene.
Pred svanue bataljon se morao povui u polazni rejon ostavljajui jed-
nu etu na poloaju Mukinjaa - ukovii. Iste noi 2. eta 3. bataljona
pregradila je cestu u rejonu etnja Poljana i postavila zasjedu sa istu-
renim obezbieenjem na Grepku. Cijele noi neprijateljeva artiljerija
tukla je poloaje oko Grepka i Biine, ali nae jedinice su prole bez
gubitaka.
Sa poloaja Selite - ukovi sledeeg dana 2. bataljon je doekao
iz zasjede neprijateljevu kolonu jaine 80 vojnika, koja je od Blagaja po-
kuavala da se probije za Nevesinje. Kolona je razbijena i u paninom
bjekstvu povukla se prema Blagaju. U ovoj borbi neprijatelj je imao oko
20 poginulih, vie ranjenih i 11 zarobljenih vojnika. Zaplijenjeno je 10
automata, 10 pitolja, 20 puaka i 4 jahaa konja sa opremom. Drugi ba-
taljon imao je 2 poginula i 2 tee ranjena borca.
Razvijajui ofanzivna dejstva i gonei neprijatelja, jedinice 29. divi-
zije su se pribliavale Mostarskom polju. U vezi s tim tab 14. brigade
nastavio je pri preme za napad na Nevesinje. Prema podacima kojima
se raspolagalo u Nevesinju se nalazilo oko 500 neprijateljevih vojnika,
manji broj ustaa, domobrana i milicije. Zakljueno je da garnizon treba
napasti to prije da se ne bi desilo da napuste grad nekanjeni. Sa ta-
bom 11. brigade dogovoreno je da se napad izvri nou 29/30. oktobra.
Smatralo se da e se nonim napadom postii iznenaenje, da su nep-
rijateljeve snage ve zamorene u borbama pret hodni h dana i da nee
pruiti jai otpor. Za napad su odreeni 3. i 4. bataljon. Pripreme su iz-
vrene u najveoj tajnosti. Svaki starjeina dobro je upoznao sve prilaze
gradu, a bataljoni su dovedeni na polazne poloaje oko 20 asova. Za-
povijest nije pisana, ve je usmeno izdata na polaznom poloaju. U za-
povijesti je naglaeno da se napad mora odlikovati brzinom i smjelou,
jer e uspjeh zavisiti od energinosti i snalaljivosti ukupnog starjein-
skog i borakog sastava.
Podilaenje i pribliavanje gradu je uspjeno obavljeno. Trei bata-
ljon je u manjim napadima kolonama, bez tekog naoruanja i u najve-
oj tiini, koristei prilazne staze i jaruge, priao do glavne kapije nad-
omet runih bombi. Vatra je otvorena sa jurinog odstojanja. Na ulazu
je bio postavljen protivtenkovski top. Dok su borci podilazili ianoj og-
radi, neprijatelj ih je otkrio i otvorio jaku vatru sa svih strana. Dalje se
nije moglo. Da bi privukao panju neprijatelja i olakao napad 3. bata-
ljona, 4. bataljon je otvorio vatru na svom pravcu. Borba je trajala pre-
ko 4 asa, sve dok nije nareeno povlaenje na polazne poloaje. Nep-
rijatelj je u ovoj borbi imao 25 mrtvih, dok broj ranjenih nije poznat.
Zaplijenjena su 2 automata, 25 puaka i druga ratna oprema. Brigada
2
65
je imala 2 poginula i 22 ranjena borca, od kojih nekoliko tee. Jedan
od poginulih iz 1. ete 3. bataljona je u pokuaju da savlada ianu og-
radu, pogoen mitraljezom ostao da visi na preprekama. Pored bataljo-
na 14. brigade, u napadu je uestvovao i jedan bataljon 11. brigade, dok
je drugi bio na obezbjeenju do Bijenje i Zijemlja. Ovaj napad bio je
podran sa dva topa i bataljonskim minobacaima, koji su prethodnog
dana imali pripremljene elemente za dejstvo. Napad nije uspio. Poka-
zalo se da je grad bio dobro utvren i povezan, na nekim mjestima i
dvospratnim sistemom vatre i prepreka. Rovovi su se pruali u vidu iz-
lomljenih linija du junih i istonih padina, a obuhvatali su istaknute
take ispred i iza linije odbrane. Bunkeri su bili uglavnom pokriveni i
povezani saobraajnicama. Du poloaja postavljene su iane prepreke,
dok je na prilazima od strelita i bojita postavljen i minski pojas. U
tako utvrenom gradu i manja posada mogla se uspjeno braniti. Pored
toga, ispostavilo se da su neprijateljeve snage u gradu za vrijeme napa-
da bile brojnije od onih koje su prije napada procjenjene. Grad je bra-
nio 369. legionarski dopunski bataljon, ojaan dijelovima 370. grenadir-
skog puka, zatim 2. i 3. bojna 9. posadnog zdruga (oko 100 ustaa i pre-
ko 50 milicionara). Sutradan, u Nevesinje je pristigla i grupa Vecel
(Wetzel) formirana poslije izvlaenja iz Stoca. U to vrijeme nae koman-
dovanje jo nije znalo da je Nevesinje ukljueno u zelenu liniju, koju
su Njemci organizovali i uporno branili sve do izvlaenja glavnih snaga
prema zapadu. Zelena linija se protezala kroz Hercegovinu sljedeim
pravcem: iroki Brijeg - Mostar - Nevesinje - Kalinovik i dalje preko
Foe Drinom i Savom sve do Srema. Tako se grad uporno branio i od-
rao sve do 14. februara 1945. Ipak, u cjelini gledano, ovaj napad nije
bio dobro pripremljen, iako je za to bilo dovoljno vremena. Prije svega,
nisu bili prikupljeni tani podaci o neprijatelju, njegovom brojnom sta-
nju, naoruanju i utvrenim poloajima. Obavjetajna sluba brigade i
bataljona je zatajila i nije bila dorasla svom zadatku. Postavljeni zadatak
prevazilazio je mogunosti naih snaga angaovanih u napadu.
Raspored bataljona 14. brigade, 30. oktobra, bio je slijedei: 1. ba-
taljon u pokretu iz Stoca prema Nevesinju; 2. bataljon na prostoru Ra-
bina - Udrenje; 3. bataljon na prostoru Bukorii - Grebak; 4. bataljon
na prostoru ehovina - Miljevac. Svi bataljoni imali su isturene dijelove
prema gradu i kontrolisali komunikaciju Nevesinje - Mostar.
Slijedeeg dana neprijateljeva kolona jaine oko 600-700 vojnika uz
jaku podrku artiljerije krenula je iz Nevesinja prema Mostaru iz dva
pravca: prema Grepku i zaobilaznim put em prema Otrom vrhu (M. Ve-
le) i Paljevom Dolu. Prethodno je izvrila snaan pritisak na nae ba-
taljone i ovladala Grepkom, Bulekom i Vilenjakom. Druga kolona pri-
bline jaine se sa 6 kamiona i 4 tenka kretala iz Blagaja za Nevesinje,
prvoj u susret. Kolone su se probile kroz nau opsadu i spojile u Biini.
Meutim, energinim protivnapadom 2. i 3. bataljona ove dvije kolone
su ponovo razdvojene, tako da je jedna odstupila prema Blagaju, a dru-
ga za Nevesinje. Borba je trajala cijeli dan, pa je neprijatelj imao 15 po-
ginulih i 40 ranjenih vojnika. Zaplijenjena su troja kola sa opremom i
hranom. Brigada je imala 6 poginulih i 25 ranjenih boraca.
6 6
Raspored u kome se brigada 31. oktobra nala bio je povoljan, jer
se tim rasporedom grad drao u opsadi i ometao saobraaj neprijatelja
prema Mostaru. Toga dana u Zaklopac je pristigao 1. bataljon, pa je bri-
gada, prvi put od svog formiranja, prikupila sve svoje bataljone na pro-
storu Biograd - Udrenje - Rabina. Time joj je omogueno da u nared-
nim borbama dejstvuje kao cjelina.
Kao to se iz iznijetog vidi, u toku okt obra 14. brigada je, izvra-
vajui postavljene zadatke, nanijela neprijatelju osjetne gubitke. Ubijeno
je oko 142, zarobljeno preko 170 i ranjeno dvostruko vie neprijateljevih
vojnika. Zaplijenjen je znatan broj raznovrsnog naoruanja i opreme, iz-
meu ostalog: 9 pukomitraljeza, 8 mainki, 280 puaka, 1 mitraljez, 181
runa bomba, 150 mina za baca, 43 sanduka topovske municije, preko
14.000 puane i mitraljeske municije i dr.
25)
Brigada je imala osjetne gubitke: 14 poginulih i 55 ranjenih boraca,
ali je poveala svoje brojno stanje na 424 borca, meu kojima je bilo
najvie dobrovoljaca, u njene redove je stupio i jedan broj onih koji su
do tada bili u okupatorskim i kvislinkim jedinicama. U isto vrijeme iz
brigade je premjeteno 50, prvenstveno starijih, boraca u druge jedinice
i ustanove 29. divizije.
Pored borbi koje je brigada vodila oko Trebinja, Stoca i Nevesinja,
taj period karakterie unutranje sreivanje jedinica. Radi poboljanja
borbene spremnosti, rad svih partijsko-politikih organa i vojnog ruko-
vodstva bio je usmjeren ka vojnikom uvrivanju jedinica. Oteavaju-
e okolnosti bile su to je brigada izvodila borbene zadatke na velikom
prostoru, to je negativno uticalo i na komandovanje i na izvravanje
borbenih zadataka. Takoe, pomanj kanj e rukovodeeg kadra u bataljo-
nima i novoformiranim jedinicama negativno je uticalo na borbenu
spremnost jedinica, jer su na upranjena mjesta postavljeni mladi, ma-
nje iskusni kadrovi. Krajem oktobra brigada je imala 942 borca. Puaka,
raznih modela, bilo je 707, pukomitraljeza 34, mitraljeza 8, i 24 auto-
mata. Na puku je dolazilo oko 50, a na automat oko 60 metaka. Bri-
gada je oskudijevala u odjei i obui, ali se to postepeno poboljavalo.
26
'
Oskudijevalo se i u naoruanju, prvenstveno automatskom oruju.
Neprijatelj se nikako nije mirio sa injenicom da se njegovim jedi-
nicama sprijeava prolaz komunikacijom Mostar - Nevesinje, posebno
posle saznanja da je Nevesinje postalo vaan utvreni bastion na li-
jevom krilu njemake odbrambene zelene linije u Hercegovini. Dra-
njem Nevesinja i kontrolom prostora gornjeg Nevesinjskog polja obezb-
jeivao je manevar snagama iz dubine u zahvatu srednjeg toka Neretve.
etrnaesta brigada je i dalje ostala na desnom krilu divizijskog raspo-
reda na poloajima: Rabina - Mukinjaa - Vilenjak - Bilek - Bablja Gla-
va - iljevo sa istim zadatkom da vri pritisak na Nevesinje i na komu-
nikaciju prema Mostaru.
Ve 1. novembra nastavljaju se estoke borbe oko Nevesinja. Nep-
rijatelj iznenadno i snano napada na Grebak, potiskuje dijelove 3. ba-
taljona i zauzima Vardu - Crni vrh i Vilenjak. Borba je trajala nekoliko
asova, ali protivnapadom bataljona neprijatelj je bio prisiljen da ods-
25
> Arhiv NOR-a, VII, reg. br. 9/1-7, kutija 1143-A.
26
> Arhiv NOR-a VII, reg. br. 3/25-7, kutija 1143-A.
67
tupi u grad. Treba istai da je 3. bataljon toga dana bio iznenaen, jer
je popustila budnost isturenih i osiguravajuih dijelova. U isto vrijeme,
2. eta ovog bataljona, koja je bila u rejonu Malinovaa, povukla se sa
poloaja bez odobrenja. tab brigade je ozbiljno zamjerio komandi 3.
bataljona zbog nebudnosti i samovoljnog naputanja poloaja 2. ete.
27)
Treeg novembra vrijeme je bilo prohladno, sa kiom i maglom.
Koristei vremenske uslove neprijateljeva kolona, jaine oko 800 vojni-
ka, sa bornim kolima i 4 tenka, kretala se od Mostara prema Nevesinju.
Da bi osigurao nesmetan prolaz te kolone, neprijatelj je iz Nevesinja na-
pao na 1. i 3. bataljon i odbacio ih nakon estoke borbe koja je trajala
oko 5 sati sa poloaja Grepka, Vilenjaka i Bileka. Nekoliko puta u toku
borbe uzvienje Simov greb prelazilo je iz ruke u ruku. U popodnevnim
asovima jedinice 1. i 3. bataljona izvrile su snaan protivnapad i nep-
rijatelj je potisnut u grad uz gubitke od 10 mrtvih i preko 20 ranjenih
vojnika. U toj borbi poginuo je komesar 1. ete 1. bataljona Gojko Su-
boti, osamnaestogodinjak, najmlai komesar ete u brigadi. Pored
njega, ranj eno je 8 boraca, a, 2 su poginula.
Slijedeeg dana tabovi 13. i 14. brigade dogovorili su se da sa po
dva bataljona likvidiraju neprijateljeva uporita u Biini i na Busku. Pla-
nom za napad predvieno je da 1. i 4. bataljon 13. brigade napadaju na
Bakrauu i Busak, a bataljoni 14. brigade na utvrenje Biina. Pred-
vieno je da napad pone u 15 sati. Prema podacima koje je prikupio
tab brigade posadu u Biini inilo je oko 300 neprijateljskih vojnika,
sa 2 brdska i 2 protivtenkovska topa, 1 tekim i 3 laka minobacaa.
Zbog tog napada pomj eren je bataljon brigade, pa je 3. bataljon, sa ba-
terijom topova, prebaen u Donju rabinu, a 4. bataljon pomj eren prema
Kuli (Suvi Pitet). Nareeno je 1. i 4. bataljonu da u vrijeme napada na
Biinu dijelom snaga (preko Vilenjaka i Grepka) izvre demonstrativ-
ni napad na grad, s tim to bi 4. bataljon sa j ednom ojaanom etom
preao cestu Nevesinje - Mostar i preko Paljev-Dola izbio na Jelovu gla-
vu i Jarite. Time bi se sa tih poloaja zatitile snage, koje e napadati
kasarnu, od intervencije neprijatelja iz pravca Nevesinja. Pored toga, ba-
taljonu je nareeno da poslije napada jednu etu postavi u rejon Ma-
linovae, a jednu u rejon Bukoria kao rezervu. Bataljonima koji e di-
rekt no uestvovati u napadu dati su slijedei zadaci:
- da 2. bataljon, sa j ednom etom, porui put u rejonu Biine, iz-
meu sela Paljev-Do i kasarne u Biini, a zatim napadne uporite Bak-
rauu sa june i istone strane i tako neposredno sadejstvuje bataljo-
nima 13. brigade;
- da 3. bataljon, sa dvije ete, napadne na uporite sa sjeverne i za-
padne strane, iz pravca ipovice i Krivog Dola, a sa jednim vodom iz
pravca Velagia.
Predvieno je da napad podrava artiljerija iz rejona Rabine, s tim
da poetak dejstva artiljerije bude u 16 sati i traje do poetka napada
bataljona. Nareeno je i da se do poetka napada bataljoni dobro pri-
preme i meusobno poveu, jer, kako je reeno u zapovijesti, napad
mora biti munjevit i drzak.
28)
34
> Arhiv NOR-a VII, reg. br. 4/8-7, kutija 1143-A.
35
) Arhiv NOR-a VII, reg. br. 13/2, kutija 1153-1.
68
Napad je poeo 5. novembra vrlo energino, ubacivanjem runih
bombi u neprijateljeve zaklone i bunkere preko ianih prepreka. Po-
sada se oajniki branila iz bunkera, iz kasarne i utvrenih kamenih za-
klona. Borba je trajala do pred samu zoru. I pored upornog i energi-
nog napada 2. i 3. bataljon nisu uspjeli da savladaju prepreke oko ut-
vrene kasarne, jer su bile branjene sa po dva brdska i protivtenkovska
topa, 3 laka i srednja minobacaa i veim brojem automatskog oruja.
Za to vrijeme tab brigade se nalazio kod Rizalove Gomile, odakle je
neposredno pratio tok borbe. Uvidjevi da se utvrenje ne moe zauz-
eti, bataljonima je nareeno povlaenje na polazne poloaje. Ispostavilo
se da je neprijateljeva posada jaka i da se nalazi u dobro utvrenom
uporitu, vrlo uporna i rijeena da ne dozvoli nikakvo iznenaenje. U
toj borbi u brigadi su 3 poginula i 4 ranjena borca.
Sutradan, 6. novembra, u ranim jutarnjim satima neprijatelj jaine
oko 500 grenadira iz 370. puka, sa neto ustake milicije i domobrana,
napao je poloaje 1. i 4. bataljona i ovladao Vilenjakom, Bilekom, Buk-
vicom, Adinom i Babljom Glavom. Uz snanu podrku artiljerije, nep-
rijatelj je prodro u s. Biograd i spalio vie kua u selima Udrenja. Tog
dana 3. bataljon se jo nalazio u Donjoj Rabini, odakle je trebalo da se
poslije podne, sa baterijom topova, prebaci u rej on Biograda, na desno
krilo brigadnih poloaja. Meutim, pokret se uslijed nastale situacije
nije mogao izvesti, jer se neprijatelj preko Bablje i Adine Glave, gdje
nije bilo naih snaga, prebacio u Biograd i izvrio jak pritisak na desno
krilo 1. bataljona. Teret borbe tog dana podnio je 1. i dijelovi 4. bata-
ljona. Dok je 1. bataljon odbijao jurie s front a u rejonu Vilenjaka i Si-
mova greba, neprijatelj je izvrio snaan pritisak u bok njegove 2. ete
na Bukovicu. Trea eta, koja je branila Vilenjak, zaobiena je sa lijeve
strane, tako da je 1. eta, koja je branila Bilek i Simov Greb, pri morana
da se pod jakim pritiskom neprijatelja u neredu povue. U popodnev-
nim asovima uslijedio je snaan protivnapad 1. i 4. bataljona i nepri-
jatelj je protjeran u grad. Dok su 1. i 4. bataljon vodili uporne borbe
neposredno oko Nevesinja, 2. bataljon u rejonu Selita i Dubovca do-
ekao je neprijateljevu kolonu, koja se od Buska kretala prema Biini.
Borba je bila kratka, pa se neprijatelj uz osjetne gubitke povukao pre-
ma Busku. U tim borbama neprijatelj je imao 15 mrtvih i 30 ranjenih
vojnika. Nai gubici su bili takoe veliki: 9 poginulih, 10 ranjenih i 14
zarobljenih omladinaca iz 1. ete 1. bataljona.
Istog dana navee tab brigade, hirurka ekipa i bolnica nali su se
u Guberau, 2. bataljon u D. Rabini, 1. bataljon u selima Zaklopac i Ma-
hala, 4. bataljon na prostoru Kula - etna Poljana, a 3. bataljon sa ba-
terijom topova u rejonu Grabovik - Ruklii.
291
Svakog dana, od 7. do
20. novembra, neprijatelj je iz Nevesinja napadao snagama razne jaine
s naj merom da nae jedinice odbaci dalje od grada i od komunikacije
Nevesinje - Mostar. Povremeno mu je to, zakratko, i uspijevalo, ali je
uvijek odbijan uz gubitke. Treba istai da se brigada nalazila na iro-
kom front u od Odaka do Rabine. Na frontu irem od 20 km, raspo-
reena u liniji, drala je isturene topografske visove koje je posjedala
sa manjim snagama od desetine do voda, rijee ete, dok su osnovne
29
> Arhiv NOR-a VII, reg. br. 40-2, kutija 1153/1.
69
snage bataljona drane u rezervi, stalno spremne za brzu intervenciju.
Ispred dominantnih visova istureni su osiguravajui dijelovi (odjeljenja
boraca), koji su imali zadatak da na vrijeme otkriju prisustvo neprija-
telja, jainu i pravac njegovog kretanja. Za to vrijeme brigada je prete-
no izvodila aktivnu odbranu uz este sudare sa neprijateljevim dijelo-
vima. Tako je 2. bataljon sa j ednom etom 7/8. novembra izvrio de-
monstrativni napad na neprijateljsko utvrenje u Biini, dok sa dru-
gim dijelom i 1. bataljonom 13. brigade napada na neprijateljeve polo-
aje Gnjilo Brdo i dobro utvrenu i zapreenu Jarakovu kotu, tako da
se nije mogla zauzeti.
Jedna neprijateljeva kolona jaine oko 200 legionara krenula je 8.
novembra iz Nevesinja, preko Ziljeva za Odak. Doekao ju je 3. bata-
ljon sa poloaja Bablja Glava - Odak i potisnuo je prema Batkoviima.
Sutradan, 9 novembra, neprijatelj napada u pravcu Vilenjaka na polo-
aje 1. bataljona, gdje je doekan snanom vatrom. Bataljon je izvrio
protivnapad i neprijatelj je uz gubitke od 3 poginula i vie ranjenih voj-
nika potisnut u grad. U borbi je poginuo obavjetajni oficir 1. bataljona
Lazar Kljaji, dok su 3 borca ranjena.
Dva dana ranije 7. novembra tab Junohercegovake operativne
grupe, koji se nalazio u Stocu, upoznao je tab brigade sa situacijom i
rasporedom svih jedinica 29. divizije.
30
' Istaknuto je da je neprijatelj za-
palio neke svoje magacine u Mostarskom polju i da postepeno naputa
Mostar, istovremeno pojaavajui garnizon u Nevesinju. Zakljueno je
da neprijatelj namjerava da se glavnim snagama probije za Sarajevo.
Brigadi je nareeno: Vi i dalje budite to ofanzivniji, ometajte nepri-
jateljske pokrete i na vrijeme dostavljajte izvjetaje, zakanjenja se ne
mogu tolerisati... !, pisalo je u nareenju taba Operativne grupe. Kas-
nije se pokazalo da su ovi pokreti neprijatelja bili varka.
tab brigade je analizirao nareenje pretpostavljene komande, rad
svojih organa i organa tabova bataljona i svakom lanu svoga taba
ukazao na propuste.
30
Uputio je vrlo otru kritiku svim bataljonima
ukazujui im na greke i propuste u borbi. Istaknuto je da je nesnala-
ljivost starjeinskog kadra u novonastaloj situaciji imala za posljedice
vie nepotrebnih rtava. Bilo je samovoljnog naputanja poloaja, ne-
budnosti pojedinih starjeina i nesprovoenje nekih nareenja. Izvjetaji
su bili nepotpuni i redovno su kasnili. Prihvatajui upozorenje i kritiku
taba Junohercegovake operativne grupe sa punom odgovornou,
tab brigade je s pravom to zahtijevao i od svojih potinjenib.
Toga dana tab brigade je uputio pismo nj emakom komandant u
u Nevesinju, traei da se ranije zarobljeni omladinci zamijene za oku-
patorove vojnike zarobljene od naih jedinica. Skrenuta je panja ko-
mandant u garnizona u Nevesinju da, ukoliko bi strijeljali nae omladin-
ce, meu kojima i dva ranjena, bie strijeljano 5 okupatorovih vojnika
za svakog omladinca. Poto u to vrijeme u brigadi nije bilo zarobljenika
koje bi ponudili radi zamjene, zahtijevano je od bataljona da u pred-
stojeim akcijama nastoje da zarobe to vie neprijateljevih vojnika.
tab brigade se obratio i tabu Operativne grupe traei zarobljenike,
34
> Arhiv NOR-a VII, reg. br. 4/8-7, kutija 1143-A.
35)
Arhiv NOR-a VII, reg. br. 13/2, kutija 1153-1.
70
ukoliko ih ima u drugim brigadama. Ta razmjena prihvaena je od oku-
patora i izvrena 25. novembra. Razmjenjeni Nijemci uzeti su iz zarob-
ljenikog logora u Bilei. Zamijenjeno je 12 omladinaca i jedan Italijan.
Od 10. do 12. novembra tab brigade i izviaki vod nalazili su se
u Selakoviima, a bolnica, hirurka ekipa, omladinski vod i podoficirski
kurs u Dinovoj mahali. Bataljoni su ostali na ranije posjednutim po-
loajima, a baterija topova iz rejona Miloev Do podravala ih je ej-
stvujui po komunikaciji Nevesinje - Kifino Selo. Svakodnevno je ispa-
ljivala po nekoliko granata na Nevesinje.
Dvanaestog novembra neprijatelj jaine 400-500 vojnika izvrio je iz
Nevesinja prodor u pravcu Odaka i Vilenjaka, potisnuo dijelove 1. i 3.
bataljona, zauzeo iljevo, Bablju Glavu i Vilenjak. Istovremeno, dijelom
snaga pokuao je preko Ovijeg Broda prodrijeti ka Bratau. Poslije vi-
easovnih borbi, angaovanjem 2. i 3. bataljona, kao i dijelova 1. ba-
taljona, odbaen je u garnizon. Neprijateljevi gubici nisu poznati, dok
je iz 3. bataljona poginuo jedan boraca. O borbi za Vilenjak borac 1. ba-
taljona Vukain Svorcan u svojim sjeanjima iznosi:
Negdje polovinom novembra na bataljon drao je poloaje
pr ema Nevesinju na uzvienim kotama, gdje je kao domi nant na
kota bio Vilenjak. Vilenjak je golo brdo bez ume i kamena, rav-
nica slina bosanskim planinama, sa vojnikog stanovita brisani
prostor. Jedini pristup su bile udolice koje su napravili volovi
kada su ih obani dogonili na ispau iz sela Udrenja. Moja eta
je dobila zadatak da Vilenjak preot me od Nijemaca, koji su zauzeli
kotu, ne sjeam se datuma.
Kada je eta prila na blisko odstojanje njemakim poloaji-
ma, gdje su bili i neki zidani zakloni u vidu bunkera, istina otvo-
reni, dunuo je juni vjetar, magla se odj ednom digla i mi smo os-
tali na brisanom prostoru. Vjerovatno da je komandir ete, Vojin
Ivkovi, kao iskusan oficir i hrabar rukovodilac ocijenio novonas-
talu situaciju i komandovao je juri.
Uskakali smo u te zaklone, a Nijemci pucaju iz mitraljeza. Lik-
vidirali smo njemake vojnike i otimali oruje. Zauzeli smo Vile-
njak, a Nijemci su pobjegli prema Nevesinju. Poginulih i ranjenih
Nijemaca bilo je dosta. Istina, i u naoj jedinici bilo je poginulih
i ranjenih vojnika i starjeina. Ja, tada djeak od nepunih 16 go-
dina, nijesam ni znao cijeniti moment e u toj borbi. Kad to danas
posmat ram i sjetim se te borbe oduevi me izvanredna procjena
situacijo od komande ete. Poslije dizanja magle komanda da se
krene na juri spasila je nau jedinicu tekih gubitaka, a na drugoj
strani zadatak je izvren uz nae najmanje mogue gubitke. Istov-
remeno njemakoj jedinici naneseni su znatni gubici.
U jutarnjim asovima, 13. novembra, neprijatelj je pojaao pritisak
na brigadu, pa su njeni bataljoni cijelog dana bili angaovani u otrim
borbama. Jaa neprijateljeva kolona iz Nevesinja pokuala je da prodre
prema Kifinom Selu. Doekao ju je 3. bataljon i uz sadejstvo dijelova
11. brigade i podrku artiljerije iz rejona Kosovae potisnuo je u grad.
Istog dana neprijatelj je izvrio smjenu jedinica u Nevesinju. Da bi ob-
ezbjedio nesmetani prolaz komunikacijom Nevesinje - Mostar i obrat-
no, isturio je jau prethodnicu i bona osiguranja, a zatim iz grada po-
71
krenuo polumotorizovanu kolonu jaine oko 600 vojnika, sa 16 kamio-
na i 3 topa.
32
' Trea eta 1. bataljona nalazila se na poloajima Vilenjaka
i imala istureno obezbjeenje na Grepku, koje je u jutarnjim asovima
iz zasjede snanom vatrom doekalo prednj e neprijateljeve dijelove, na-
nijevi mu gubitke od 10 mrtvih i vie ranjenih vojnika. Poslije uspje-
nog napada obezbjeenje se povuklo u sastav ete. Neprijatelj je brzo
reagovao i uz snanu podrku artiljerije odbacio dijelove 1, 2. i 4. ba-
taljona sa Vilenjaka i kote 1174, tako da se jedna eta 1. bataljona sa
Vilenjaka pod borbom povukla u pravcu Simova greba. U vrijeme po-
vlaenja ete, od minobacake mine poginuo je komandant 1. bataljona
Maksim Kujundi. Poto se 3. eta dosta udaljila, niko od boraca nije
primjetio njegovu pogibiju, pa je neprijatelj zauzevi Vilenjak naiao na
tijelo mrtvog komandanta. Borba da se povrate naputeni poloaji tra-
jala je cijeli dan, sve do noi, kada su legionari, ustae, domobrani i us-
taka milicija protjerani u grad. Neprijateljevu kolonu, koja se probijala
kroz Biinu, doekala je ispod Malinovae jedna eta 2. bataljona i na-
nijela joj osjetne gubitke.
Kada je tab brigade obavijeten da je poginuo komandant 1. ba-
taljona i da je neprijatelj odnio njegovu torbicu u kojoj su se, pored os-
talog, nalazili tambilj 1. bataljona, znaci raspoznavanja i radna karta,
preduzete su mjere opreza i istog dana u 22 sata, poniteni znaci ras-
poznavanja, a svim jedinicama dostavljeni novi.
33)
Sve jedinice brigade
su upozorene da pojaaju kontrolu nad nepoznatim licima, a koga uh-
vate sa propusnicom ili drugim dokument om ovjerenim okruglim i-
gom 1. bataljona, da se ispita i sprovede u tab brigade. O borbama 2.
bataljona na poloajima Vilenjak komandant bataljona epo ari u
svojim sjeanjima iznosi:
U vremenu od 13. do 23. novembra bataljon je drao poloaje
na Vilenjaku. Poslije zauzimanja ovih poloaja etama sam podije-
lio sektore i naredio da na poloajima dre odjeljenja vojnika radi
osmatranja, a da se glavnina ete skloni u zaklone neposredno iza
poloaja. Na taj nain smo izbjegli jaku artiljerijsku vatru, a bata-
ljon se iz neposredne blizine mogao pokrenuti na juri u svakom
momentu. Negdje u 10 sati, 13. novembra, neprijatelj je preduzeo
jai napad sa Grepka ka Vilenjaku. Bio je podran jakom artilje-
rijskom vatrom. Na poloaju bataljon je imao samo osmatrae.
Kada je neprijateljev streljaki stroj izbio na 150 metara, do gre-
bena Vilenjaka, 2. bataljon se cio pokrenuo na juri i izbio na gre-
ben. To je neprijatelja zbunilo i nije mu nita preostajalo nego da
okrene lea i bjei prema Nevesinju. Bataljon je neprijatelja gonio
do Grepka, pa se odatle vratio na svoje poloaje. Na bojnom polju
ostavio je 17 mrtvih vojnika. Zaplijenjena su tri automata, 1 pu-
komitraljez i 10 puaka. Gubuci bataljona su bili: tee su ranjeni
komandiri aban Duli, Tahir Bea i Branko Mrki.
Neprijatelj je jo u dva maha napadao u pravcu Vilenjaka, is-
tina mnogo opreznije nego ranije, ali je oba puta uspjeno protje-
ran ka Nevesinju. Tako je, 19. novembra, iza sebe ostavio 5 mrtvih
34
> Arhiv NOR-a VII, reg. br. 4/8-7, kutija 1143-A.
35
) Arhiv NOR-a VII, reg. br. 13/2, kutija 1153-1.
72
vojnika, a 2. eta je upadom na komunikaciju zarobila 8 njemakih
vojnika i 1 porunika, zaplijenila dosta municije i neto hrane i op-
reme. Do 23. novembra bataljon je uspjeno drao Vilenjak, a toga
dana predao je poloaje 2. bataljonu 13. brigade.
34
'
tab Junohercegovake operativne grupe svojim dopisom od 14.
novembra, cijenei trenutnu situaciju u Nevesinjskom garnizonu, oba-
vijestio je sve jedinice da se nou 13/14. novembra jedna neprijateljeva
motorizovana kolona jaine oko 600 vojnika, sa tenkovima i artiljeri-
jom, probila od Nevesinja ka Busku. Time je ocijenjeno da moe doi
do promj ene u Nevesinjskom garnizonu. Kako ranije proboj neprijatelja
u pravcu Kalinovika nije uspio, ovo probijanje ka Mostaru ukazivalo je
da se u redovima neprijatelja deavaju neke promjene. U svakom slu-
aju tabu brigade je nareeno da mora biti oprezan i da nastoji da otk-
rije namjere neprijatelja u Nevesinju. Biina je oduvijek bila pogodna
za velike poraze neprijatelja, ali se on zadnjih dana uspjeno provlaio
stajalo je u dopisu taba Operativne grupe kao prijekor tabu brigade.
Prije ovog upozorenja tab brigade je doao do slinih zakljuaka
i procijenio da postoji vjerovatnoa da e jedinice brigade biti svakod-
nevno angaovane u borbama, jer e neprijatelj vriti ee ispade iz
grada i biti uporan u odravanju komunikacije za Mostar. Ponovo je ba-
taljonima skrenuta panja na opreznost i ukazano na mogua stalna dej-
stva neprijatelja. Posebno je nareeno da 3. bataljon, na desnom krilu
brigadnih poloaja, mora biti oprezan i da svaki pokuaj neprijatelja da
se probije prema Babinoj Glavi i Odaku mora energino sprijeiti. I
pored ovih upozorenja, jedna neprijateljeva kolona je 16. novembra usp-
jela neprimjeeno da se probije iz Mostara za Nevesinje. tab brigade
je za ovaj propust vrlo otro ukorio tabove 2. i 4. bataljona i naredio
im da ubudue stalno dre zasjede u rejonu Biine na komunikaciji Ne-
vesinje - Mostar. Ispadi neprijateljevih pjeadijskih dijelova na poloaje
brigade pojaani su. Njegova artiljerija svakodnevno je, bez odreenog
vremena, dejstvovala po poloajima brigade, kada je ranjen Slavko
Svorcan iz 1. bataljona, umr o 5. decembra, i vatrenim poloajima u re-
jonu Miloev Do i Kosovaa. Baterija artiljerijskog diviziona koja je pri-
data tabu brigade morala je esto da mijenja svoje poloaje. U to vri-
jeme kretanje i premjetanje artiljerije bilo je vrlo oteano, jer su borci
po raskvaenom zemljitu i putevima s mukom izvlaili orua iz lep-
ljivog blata.
Naredbom taba 29. divizije
3
" od 16. novembra rasformirana je Ju-
no hercegovaka operativna grupa i 14. brigada je stavljena pod nepos-
rednu komandu taba 29. divizije. tab brigade dostavio je tabu divizije
podatke o neprijatelju u Nevesinjskom garnizonu. Utvreno je da se u
Nevesinju nalazi 1.500 njemakih vojnika, 150 ustaa iz Fazlagia Kule
i oko 100 pripadnika ustake milicije. Garnizon je raspolagao sa 15 to-
pova raznih kalibara, rasporeenih po gradu, ispod logora i na Malti,
kao i veim brojem minobacaa. Naglaeno je da su podaci, dati sa ski-
com rasporeda, priblino tani.
34
> Arhiv NOR-a VII, reg. br. 4/8-7, kutija 1143-A.
35
) Arhiv NOR-a VII, reg. br. 13/2, kutija 1153-1.
73
Poslije borbi voenih prethodnih dana jedinice brigade nale su se
u slijedeem rasporedu: 2. bataljon u selu D. Rabina, u stalnoj vezi sa
13. brigadom, drao je poloaje Laze a sa j ednom etom na Mukinjai;
4. bataljon u Udrenju drao je obezbjeenje na Vilenjaku a j ednom e-
tom kontrolisao je komunikaciju od etne Poljane kroz Biinu; 1. ba-
taljon je drao poloaje: Zaklopac - Mahala i vrio obezbjeenje na Si-
movom Grebu, Bilaku i Bukovici; 3. bataljon, u Graboviku i Radiima,
drao je poloaje na Adinoj i Babinoj Glavi, kontrolisao rejon Odaka
i odrao vezu sa 11. brigadom. tab brigade, intendantura, komora, iz-
viaki vod i podoficirski kurs nalazili su se u Selakoviima. Hirurka
ekipa, bolnica i omladinski vod u Dinovoj Mahali. Baterija sa poloaja
kod Kosovae povremeno je otvarala vatru po neprijateljevim poloa-
jima.
Zbog velike udaljenosti taba divizije (80 km) kurirsku vezu sa
njom bilo je teko odravati. Zato je tab brigade, predloio da se bri-
gadi dodijeli jedna radio-stanica ili da divizija alje svoje kurire do bri-
gade, to je tab divizije usvojio.
tab brigade je jo j ednom ukazao na slabosti u radu i skrenuo pa-
nju tabovima bataljona
361
da na poloajima budu budni. Naglaeno je
da se ne smije dozvoliti nikakvo iznenaenje i da dodeljene poloaje
treba uporno braniti. Skrenuta je panja da su izvjetaji bataljona ne-
jasni i da se esto iz njih ne vidi postupak i promj ene kod bataljona
i eta.
Iz izloenog se moe vidjeti da je 14. brigada bila 40 dana na po-
loajima juno i jugozapadno od Nevesinja na zelenoj liniji koju je
neprijatelj odsudno branio i da se svakodnevno borila sa brojno jaim
i tehniki opremljenijim neprijateljem. U osnovi izvrila je postavljene
zadatke i stekla vee borbeno iskustvo, mada je imala dosta oscilacija
u borbi.
Dvadesetog novembra tab divizije je naredio da se 14. brigada oja-
a baterijom brdskih topova i da se, poslije smjene od dijelova 13. bri-
gade, prebaci u gornje Nevesinjsko polje. Tamo je trebalo da ofanzivno
dejstvuje u neprijateljevoj pozadini, vri prodore prema Zijemlju, Gla-
vatievu i Borcima i isti taj prostor od ustake milicije i etnika. Pod
njenu komandu stavljen je konjiki NOR odred.
37
'
Pristupajui realizaciji postavljenog zadatka, tab 14. brigade je ci-
jenio da je za neprijatelja taj prostor od velikog znaaja, jer su dolas-
kom brigade ugroene njegove snage ne samo u Nevesinjskom polju
nego i u Bijelom polju i gornjem toku Neretve. Da bi brigada ovladala
tim prostorom, trebalo je pret hodno da protjera etnike grupe i usta-
ku miliciju i ovlada ograncima planine Crvanj. Taj prostor brigadi bi
posluio kao oslonac u sluaju da neprijatelj intervenie iz Nevesinja.
Pored toga, osloncem na Crvanj jedinice brigade bi se vre povezale
sa jedinicama 11. brigade.
25
> Arhiv NOR-a, VII, reg. br. 9/1-7, kutija 1143-A.
26
> Arhiv NOR-a VII, reg. br. 3/25-7, kutija 1143-A.
74
Borbe na prostoru gornjeg Nevesinjskog polja
u novembru i poetkom decembra 1944.
3S)
Krajem novembra 1944. raspored neprijateljevih snaga na prostoru
Nevesinje - Bijelo polje - Konjic i Trnovo - Miljevina (Kalinovik) -
Foa bio je slijedei:
- garnizon u Nevesinju sainjavali su dijelovi 369. legionarske divi-
zije, i to: 369. grenadirski puk (bez jednog bataljona), 1/369. protivavion-
skog diviziona, 3/369. artiljerijskog puka. Pored toga, u Nevesinju se na-
lazilo oko 400 ustaa iz Nevesinja i Gacka (Kule Gazlagia). Grad Ne-
vesinje bio je dobro utvren i opasan bodljikavom icom. Svi prilazi
gradu bili su minirani. Brojno stanje neprijatelja se stalno poveavalo
i iznosilo je od 1500 do 2000 vojnika, zavisno od situacije u kojoj se nep-
rijatelj nalazio i uloge jedinica u odbrani grada;
- uporite Biina inilo je spoljnu odbranu Nevesinja i sluilo je
za organizovanje i osiguranje komunikacije Nevesinje - Mostar. Posadu
je sainjavalo oko 300 vojnika iz 369. grenadirskog puka, smjetenih u
dobro utvrene objekte, iji su prilazi zapreeni minskim i fortifikacij-
skim preprekama;
- na prostoru gornjeg Nevesinjskog polja i Zijemalja nalazilo se oko
500 pripadnika muslimanske milicije i oko 300 etnika, koji su meu-
sobno saraivali u borbi protiv naih jedinica. Njihov zadatak je bio da
brane pravce koji iz Nevesinjskog polja, preko Zijemalja, vode ka Bije-
lom polju i Konjicu;
- tab 369. legionarske divizije sa pritapskim jedinicama (izviaki,
pionirski, dopunski bataljon i protivtenkovski divizion bez j edne bate-
rije) nalazio se u Bijelom polju. Pored ovih, i svi vaniji objekti u dolini
Neretve bili su dobro utvreni i minirani. eljezniku prugu Mostar -
Sarajevo posebno je branio ustaki Gorski zdrug. Rauna se da je do-
linu Neretve branilo oko 30.000 vojnika iz raznih jedinica, dobro oprem-
ljenih i naoruanih.
Ovakav raspored neprijateljevih snaga obezbjeivao je dobru odb-
ranu Neretvljanske kotline, posebno uporita u Mpstaru i Nevesinju.
Time je neprijatelj zatvarao prilaze Sarajevu i dolini rijeke Bosne, kuda
se povlaila njemaka Grupa armija E sa juga Balkana. Radi to usp-
jenijeg izvrenja ovog zadatka neprijatelj je preduzimao vie aktivnih
dejstava sa ogranienim ciljevima u nastojanju da se oslobodi pritiska
naih jedinica oko Nevesinja, Bijelog polja i Konjica i obezbijedi nes-
metano komuniciranje na pravcu Nevesinje - Mostar - Sarajevo. Dobro
organizovanom obavjetajno-izviakom slubom, u sprezi sa ustako-
-etnikim bandama, neprijatelj je imao pouzdane podatke o jaini i
rasporedu naih jedinica na ovome prostoru, pa je analogno tome usp-
jeno branio svoje poloaje i preduzimao protivakcije. Situacija se na
navedenom prostoru iznenada komplikovala, jer se u to vrijeme na i-
rem prostoru Jahorina - Praa - Foa - Kalinovik prikupljala grupacija
sandakih, istonobosanskih i hercegovakih etnika, kao i dio etnika
koji su se povukli iz Crne Gore i Srbije u jaini od oko 2.500 do 3.000
ljudi. Njihov cilj je bio da na navedenom prostoru osiguraju izvlaenje
38
> Arhiv NOR-a VII, reg. br. 4/7/1, kutija 1143-A.
75
Sema borbenih dejstava 14. hercegovake omladinske brigade do osloboenja Sa-
rajeva
Nijemaca i sprijee dejstvo naih snaga iz sjeverne Hercegovine u prav-
cu Sarajeva i Konjica i tako oslabe na napad na garnizone u Nevesinju
i Mostaru.
Realizujui zapovijest taba 29. divizije jo od 20. novembra 1944.
da se 14. brigada prebaci na teren gornjeg Nevesinjskog polja, u poza-
dinu neprijatelja, jedinice brigade su bile prisiljene da raiavaju te-
ren od etnika i muslimanske milicije. Dolaskom brigade, 25. novem-
bra, na prostor Zijemlja - Zaborane, neprijatelj je svim silama nastojao
76
da osigura ovaj prostor i sprijei prodor naih jedinica preko Zijemlja
ka Bijelom polju i Konjicu i time osigura bok snagama u dolini Neret-
ve. Tako su jedinice brigade, kako je to ranije opisano, sve do kraja no-
vembra vodile estoke borbe sa neprijateljem koji je pokuavao da je
razbije i uniti i tako osigura ovaj prostor.
Kako je zadatak 14. omladinske brigade, ojaane j ednom brdskom
baterijom, bio prije svega ienje ustake milicije i etnika iz gornjeg
Nevesinjskog polja i sa Zijemlja, trebalo je dublje prodrijeti u nepri-
jateljevu pozadinu, prema Glavatievu i Konjicu. Zbog velikog operativ-
nog znaaja brigadi je pridat i Konjiki NOP odred. Treba imati u vidu
da je jedino uporite u Hercegovini, gdje su se etnike grupe jo sa-
mostalno i slobodno kretale, bilo Donje Zijemlje odvojeno od gornjeg
Nevesinjskog polja ograncima Velea i planine Crna gora. To je odgo-
varalo okupatoru, jer izbijanjem brigade u Zijemaljsko polje bilo bi ne-
posredno ugroeno Bijelo polje, gdje je neprijatelj koncentrisao jae
snage, pa su etnici predstavljali neposredno osiguranje sa tog pravca.
Kao to se iz izloenog vidi, brigada je dobila delikatan zadatak da
po otkrivenom terenu i u loim vremenskim uslovima dalje prodre u
neprijateljevu pozadinu. Mar je trebalo izvesti obilaznim pravcem is-
tono i sjeveroistono od Nevesinja, osloncem na 11. brigadu u rejonu
Kifina Sela i Krekova, s tim da se od Nevesinjskog garnizona obezbijedi
sopstvenim snagama. Duina mara iznosila je oko 25 km, pa ga je, zbog
dejsta neprijateljeve artiljerije iz Nevesinja, trebalo izvesti nou. Budui
da se brigada prebacivala na neosloboenu teritoriju, sve jedinice su se
morale probijati smjelo i ne zadravati se u sluaju manjih sukoba sa
neprijateljem.
Pokret do Bijenje izvren je u dvije marevske kolone, a zatim po-
slije izbijanja na prostor odreen divizijskom zapovijesti: Pridvorci -
Kljuni - Lakat, brigada se kretala u tri kolone. S obzirom na to da su
1. i 2. bataljon bili dosta zaostali, pokrenuti su jedan sat ranije da bi
uli u jedinstvenu kolonu sa 3. i 4. bataljonom. Desna marevska kolona
2. i 4. bataljona kretala se preko Ovijeg broda, a lijeva (1. i 3. bataljon)
preko Drenovika.
U brigadnoj zapovijesti od 22. novembra tano "u 6. sati stajalo je:
39)
- da 1. bataljon krene na mar u 24 sata pravcem: Zaklopac - Gra-
bovik - iljevo - Ravna gora - Kifino Selo - Krekovi - Bijenja. Poslije
zavrenog mara jednu etu smjestiti u Donju, a dvije ete u Gornju Bi-
jenju i obezbjediti se u rejonu razmjetaja. Uz to 1. bataljonu je nare-
eno da odrava vezu sa dijelovima 11. brigade u rejonu Krekova i sa
2. bataljonom u Pridvorcima;
- da 2. bataljon krene na mar kada i prvi pravcem: Rabina - Sa-
bljaa - Buklii - Odak - Ovi Brod - Brata - Kifino Selo - D. Bijenja
- Pridvorci. Poslije zavrenog mara smjestiti se u Nekudini i Pridvor-
cima, s tim to dijelom snaga zatvoriti pravac od Nevesinja. Povremeno
kontrolisati Sopilje upuujui patrole u pravcu Maipolja;
- da 3. bataljon krene na mar jedan sat kasnije mar-rutom iza 1.
bataljona, s tim da sa j ednom etom zatvori pravac Nevesinje - iljevo
i Nevesinje - Kifino Selo sve do prolaska 1. i 2. bataljona, da od D. Bi-
4
) Arhiv NOR-a VII, reg. br. 4/14-7, kutija 1143-A
77
jenja nastupa preko Nekudine i Hruta za Lakat i tu se smjesti i ob-
ezbjedi od Srednjeg polja i Zijemlja. Pored toga, nareeno mu je da od-
rava vezu patrolama sa 2. i 4. bataljonom;
- da 4. bataljon krene na mar kada i 3., iz Sabljae pravcem za
2. bataljonom do D. Bijenja, zatim preko Humara i Kovaia, smijesti
se u Kljune. Pored toga, nareeno mu je da se obezbjedi u rejonu raz-
mjetaja i zatvori pravce od Kruevljana i Zaborana;
- da tab brigade, bolnica, intendantura, hirurka ekipa, izviaki
i omladinski vod i baterija topova izvre pokret u 12 sati preko Ovijeg
Broda i prenoe u Bratau. Zatim da u ranim jutarnjim asovima 23.
novembra produe mar do D. Bijenja i tu se smjeste, s tim to e se
baterija brdskih topova smjestiti u selu G. Bijenja. Pored navedenog,
svim bataljonima je nareeno da razoruaju i protjeraju ustaku mili-
cijsku i etnike grupe i da mobiliu nove borce. Takoe, za sve jedi-
nice su odreeni rejoni snabdijevanja, prvenstveno preko narodnooslo-
bodilakih odbora, a gdje ovih nema, rekvizicijom od narodnih nepri-
jatelja. Odnos prema narodu treba da bude dobar, naglaeno je u bri-
gadnoj zapovijesti.
Pokret svih jedinica brigade izvren je prema zapovijesti. Neprijatelj
je ipak otkrio pokrete nekih jedinica, pa je artiljerijom tukao po bri-
gadnoj komori i koloni 2. bataljona. Nastupajui u sela gornjeg Neve-
sinjskog polja, bataljoni su se, 23. novembra, sukobili sa ostacima oko
300 ustakih milicionara i manjom grupicom etnika. Uz gubitke od 10
mrtvih, 20 ranjenih i 1 zarobljenog milicioneri su pobjegli u pravcu Za-
borana i Glavatieva, a etnici prema Zijemljima. U borbi sa njima bri-
gada je imala 1 poginulog, 8 ranjenih boraca, a bez obe noge ostao je
vodnik 2. bataljona Velimir Novi. Dolaskom na marevski cilj bataljo-
ni su se razmjestili i odmah pristupili ispitivanju terena i slanju patrola
u pravcu Glavatieva, Zaborana i prema Zijemlju. Istovremeno su od-
rane politike konferencije po selima i legalizovana narodna vlast.
tab brigade pri prolasku kroz Brata ostavio je hirurku ekipu u
11. brigadi, s tim da obavlja potrebne hirurke intervencije za obe bri-
gade. Istovremeno, primio je u Bratau radio-stanicu sa poslugom i pla-
nom veze, koju je poslao tab divizije, tako da je uspostavljena stalna
radio-veza izmeu brigade i divizije. Prva vijest koja je poslata preko ra-
dio-stanice diviziji bila je neprijatna. Izvjeteno je da je konjiki parti-
zanski odred napadnut od etnika i ustake milicije u rejonu Glavati-
eva, da je pretrpio velike gubitke i razbijen u dva dijela. Uspio se iz-
vui jedan dio, oko 60 boraca, u rejonu Kalinovika, dok se drugi dio,
sa komandant om i komesarom odreda, izvukao u rejon Umoljana. Bri-
gada za vrijeme boravka u gornjem Nevesinjskom polju nije jo stupila
u vezu sa ovim odredom, tako da mu nije mogla pomoi.
40
'
Dolazak 14. brigade u gornje Nevesinjsko polje imao je za ovaj kraj
veliki politiki znaaj. Valjalo je proiriti uticaj narodnooslobodilakog
pokreta u ove krajeve, jer nae jedinice do tada nisu due tamo bora-
vile. Posebno je trebalo razbiti uticaj etnika i ustake propagande na
srpsko i muslimansko stanovnitvo. Meutim, boravak brigade u ovom
kraju nije bilo dovoljno dug da bi se njeno prisustvo i pozitivno
4
) Arhiv NOR-a VII, reg. br. 4/14-7, kutija 1143-A
78
dejstvo na politiko stanje na terenu u veoj mjeri osjetilo. Kratak pred-
ah, od 24. do 26. novembra, jedinice brigade su prvenstveno iskoristile
za organizovanje politikih konferencija po selima i za odravanje pri-
redbi i zabavnih veeri za vojsku i narod. Izdavane su depne i zidne
novine. U svim jedinicama odravani su asovi iz vojne obuke, a stalno
je ukazivano na potrebu jaanja budnosti i discipline.
Meutim, ve 26. novembra u 7 sati po gustoj magli i uz podrku
artiljerije neprijatelj je napadao djelove 11. brigade na Drenoviku i od-
bacio ih prema Kifinom Selu. Iz pravca Pridvoraca intervenisao je 2. ba-
taljon 14. brigade sa dvije ete i napadajui bono u pravcu Batkovia
pomogao 11. brigadi da ga odbaci u Nevesinje.
4
"
U toku 25. i 26. novembra tab 14. brigade prikupio je nove pod-
atke o neprijatelju i tako saznao da se u rejonu Donja i Gornja Zijemlja
nalazi oko 250 etnika, a u gornjim selima Nevesinjskog polja neutvr-
en broj ustake milicije. Glavne snage neprijatelja privremeno su se
povukle ka Bijelom polju i Glavatievu. Istovremeno, manje grupe nep-
rijatelja, koje je 4. bataljon rastjerao, povukle su se prema Rat-Kamenu
s namjerom da se prikupe u Hanskom polju.
U skladu sa optim zadatkom tab brigade je odluio da ne dozvoli
njihovu koncentraciju i zadravanje na toj teritoriji ve je u zapovijesti
od 26. novembra bataljonima postavio zadatak, i to:
42)
- da 1. bataljon krene preko Pridvorca i Hruta do Lakta, u dvije
kolone. Desna kolona preko Mljeevca i Padeke kolibe do Kuia sa
zadatkom da sprijei svaki prolaz neprijatelju iz D. i G. Zijemlja u prav-
cu Hanskog polja ka planini Crna gora. Lijeva kolona, jaine jedne ete,
da nastupa preko Gradine do Drnopolja, zatim poslije pristizanja jedne
ete iz 3. bataljona da nastavi ienje Zijemlja;
- da 3. bataljon krene preko Velike Nedelje na Srednje polje i tu
ostavi jednu etu, a sa ostalim snagama produi pokret pravcem: Javor-
ci - Lokva - Orlika i blokira sve pravce koji iz D. i G. Zijemlja izvode
prema Bijelom polju;
- da 4. bataljon proisti teren u zahvatu sela: Luka - Kruevljani
- Dramievo - Zaborani, izbije na esim i Rat Kamen, a zatim da se
obezbjedi od Glavatieva i Hanskog polja;
- da 2. bataljon ostane u rejonu Pridvorci i sprijei neprijateljeve
ispade od Nevesinja u zalee brigade.
Svi bataljoni, sem 2. pokrenuti su u 24 sata iz dotadanjih rejona
smjetaja.
etiri sata kasnije pokrenut a je brigadna komora, bolnica, komora
1. bataljona i baterija bez jednog topa. U selu Lakat koloni se prikljuila
i komora 3. bataljona tako da se svi smjetaju u Drnopolju (D. Zijemlje).
Da je taj pokret izveden dva dana ranije, plan taba brigade za izvoe-
nje napada bio bi veoma dobro zamiljen, jer je obezbjedivao pot puno
iznenaenje.
Napad i ienje Zijemlja poelo je poslije totalne blokade nepri-
jatelja i zatvaranja svih pravaca koji izvode prema Bijelom i Hanskom
34
> Arhiv NOR-a VII, reg. br. 4/8-7, kutija 1143-A.
35
) Arhiv NOR-a VII, reg. br. 13/2, kutija 1153-1.
79
polju. Kao to se iz zapovijesti vidi, svakom bataljonu je bio precizno
postavljen zadatak.
Sa 1. bataljonom kretao se brdski top sa dovoljno municije radi
podrke snagama u napadu. Meutim, iz izvjetaja 1. i 3. bataljona bilo
je vidljivo da su pojedine ete uslijed tekog terena i loih vremenskih
uslova zakasnile, pa su se etnike snage koje su bile na Zijemljima ra-
nije izvukle prema Borcima. Manje etnike grupice su se razbjeale,
ubijena su 3, a 9 etnika zarobljeno. Zaplijenjeno je 6 puaka, 1 puko-
mitraljez oa, 1 varcloze i oko 1.000 metaka. Bataljoni nisu imali
gubitaka. Dok se 14. brigada pripremala za akcije ienja Zijemlja od
ostataka etnikih grupa i za dalji prodor prema Glavatievu i Borcima,
neprijatelj je saznao za brigadu ocijenivi da se jae partizanske snage
nalaze na prostoru gornjeg Nevesinjskog polja. Komanda 369. legionar-
ske divizije upozorila je svoje komande na prisustvo naih snaga, a za-
povijednik 2. bojne 2. gorskog zdruga naredio da se iz Konjica u Gla-
vatievo uputi jedan izviaki vod sastava 4 izviaka odjela od po 5
domobrana, 2 Nijemca i jednog broja ustake milicije. Zadatak je bio
da svakodnevno izviaju u pravcu Kruevljana, Luke i Gornjeg Zijemlja,
prikupljaju podat ke o naim snagama i spreavaju njihove pokret e pre-
ma Konjicu.
43
' Istovremeno, neprijatelj je svoj plan za unitenje brigade
poeo da sprovodi napadom na 2. i 4. bataljon na prostoru gornjeg Ne-
vesinjskog polja. Plan je bio dobro zamiljen - da jednovremenim uda-
rom iz vie pravaca potisne brigadu na plato Zijemlja i tu je izmeu pla-
nina Velea, Crne gore i Rujita uniti. Sa tim ciljem 25. novembra u
8,30 sati 369. grenadirski puk iz Nevesinja, jaine oko 800 vojnika, sa 1
tenkom i oklopnim kolima i uz podrku artiljerije izvrio je snaan na-
pad na 2. bataljon. Neprijatelj je iskoristio loe vremenske uslove, izne-
nadio 2. etu u selu Sopiljima, potisnuo je prema Pridvorcima i prodro
u selo. Zatim je sa t enkom i oklopnim kolima produio komunikacijom
prema Kljunima. Komandant 2. bataljona odmah je uputio 3. etu pre-
ko Nekudine da bono napadne neprijatelja, ali se brzo pod pritiskom
neprijatelja povukla. Borba je nastavljena do popodnevnih sati, pa se
bataljon naao u poluokruenju i morao se povui na poloaje iznad La-
kata. Poto se sredio na novim poloajima, u 21 sat izvrio je ponovo
napad na neprijateljeve dijelove koji su zanoili u Pridvorcima, ali ni
ovaj napad nije uspio.
Nakon toga bataljon je posjeo poloaje sjeverozapadno iznad Hru-
ta i na tim poloajima ostao 27. i 28. novembra. U ovoj borbi 2. bataljon
je imao 3 poginula, nekoliko ranjenih i 5 zarobljenih boraca, koji su
kasnije zamijenjeni za zarobljene njemake vojnike.
Druga neprijateljeva kolona koja je tog dana napala 4. bataljon na-
vee se spojila sa svojim snagama u Pridvorcima
44
' i na no 27/28. no-
vembra zanoila u Pridvorcima, Humani ma i D. Bijenja. Istog dana 4.
bataljon je istei teren razbio i protjerao oko 120 domobrana, etnika
i ustake milicije i do 10 asova izbio u Zaborane. Tom prilikom zarob-
ljen je jedan neprijateljev vojnik.
34
> Arhiv NOR-a VII, reg. br. 4/8-7, kutija 1143-A.
35
) Arhiv NOR-a VII, reg. br. 1 3 / 2 , kutija 1153-1.
80
Bataljon je bio u razvijenom borbenom poretku, kada ga je iz prav-
ca Glavatieva napala 2. bojna 2. puka 2. gorskog zdruga, ojaana nje-
makim jedinicama, ustakom milicijom i etnicima. U isto vrijeme iz
pravca esima napad je izvrila kolona legionara 369. divizije. Bataljon
se naao u kljetima, dok je njegova 3. eta u rejonu Ravnog brda bila
pot puno odsjeena. Prva eta na lijevom krilu pod pritiskom neprija-
telja, koji je napadao od esima, povukla se jugozapadno od Zaborana
u rejon kote 1083. Druga eta se nalazila sjeverno od sela u rejonu kote
1211 i uz prihvat 1. ete povukla se prema Barama. Trea, odsjeena
eta, izvukla je svoje ljudstvo zahvaljujui zabuni neprijatelja koji je mis-
lio da su to njegove jedinice. Bataljon je bio iznenaen jer niko nije oe-
kivao tako jake neprijateljeve snage, pa se u 12,30 dosta neorganizovano
poeo povlaiti u pravcu Luka. Neprijatelj je, pratei bataljon, usporio
nastupanje ispitujui teren, pa se bataljon udaljio i oko 16 sati prikupio
u Kovaiima. Poto je imao vie ranjenih boraca donijeta je odluka da
se bataljon probije u pravcu Lakta, na istone padine Crne gore. Me-
utim, po drugi put u toku dana bataljon se naao u vrlo tekoj situa-
ciji. Drugoj i 3. eti je nareeno da se uz sopstveno obezbjeenje od Pri-
dvoraca najhitnije probije preko k. 874 i 900 i puta juno od Benjkua
u pravcu Lakta. Bez borbe to su dvije ete uspjele. Meutim, 1. eta,
pratei vod i intendantura bataljona u vrijeme pri preme za pokret iz-
nenadno su napadnuti od pravca Kljuna i razbijeni na otvorenom pro-
storu, pa su se probili po grupama u vie pravaca. Ljudstvo prateeg
voda, i nt endant ura i dio 1. ete izgubili su se nou, po magli, u umama
Crne gore. Ujutru su se tab bataljona i dijelovi 1. ete prikupili u Lak-
tu, gdje su ranije pristigle 2. i 3. eta. Bataljon je 27/28. novembra za-
noio na poloajima iznad Lakta. Pri probijanju imao je i poginulih, 2
ranjena, a te noi 51 borac se privremeno zagubio, meu kojima i 2 ra-
njenika.
451
U borbama do 28. novembra neprijatelj je imao 30 poginulih i 70
ranjenih. Zarobljeno je 9 etnika. Ukupni gubici brigade su bili: 12 po-
ginulih, 8 ranjenih i 51 nestao borac.
461
Raspored 14. brigade 27. novembra u 22 sati bio je slijedei: 1. i 3.
bataljon, tab brigade, brigadna bolnica, komora i baterija topova na Zi-
jemljima; 2. i 4. bataljon u gornjem Nevesinjskom polju, na poloajima
iznad Hruta i Lakta. Tako razdvojena na dva dijela brigada se navee
nala u pot punom okruenju na padinama planine Crne gore.
Prema podacima, koje je tab brigade dobio, iz Bijelog polja je kre-
nula i trea napadna kolona neprijatelja jaine 800 legionara 369. divi-
zije sa baterijom topova s namj erom da preko Porima, na koji su izba-
cili jedan dio snaga, Rujita i G. Zijemlja, napadne brigadu u D. Zijem-
lju. Iz Nevesinja je krenula etvrta napadna kolona jaine oko 600 voj-
nika, koja je planirala da, osloncem na snage koje su zanoile u rejonu
sela Pridvorci, prodre sjevernim padinama Velea preko V. Nedelje i
to prije izbije u D. Zijemlje.
tab brigade, svijestan situacije u kojoj se brigada nala optereena
velikom komorom, bolnicom i baterijom topova, ocijenio je da moe po
kii i hladnoi biti potisnuta na besputne vrleti planine Crna gora.
45
> Arhiv NOR-a VII, reg. br. 41/3, kutija 1153-1.
46
> Arhiv NOR-a VII, reg. br. 4/7, kutija 1143-A.
6 81
Zato je morao brzo reagovati. Poto je bio na licu mjesta, naredio je je-
dinicama da odmah u jutarnjim satima, 28. novembra, preduzmu izvla-
enje sa prostora Zijemlja u pravcu gornjeg Nevesinjskog polja. Rau-
nao je da e 2. i 4. bataljon sa poloaja iznad Lakta usporiti neprijateljev
prodor ka Zijemljima. Situacija se mijenjala iz sata u sat. Na poloaje
2. i 4. bataljona neprijatelj je napao iz tri pravca: Sopija - Maipolje; Pri-
dvorci - Hruta - Lakat i Kljuni - Lakat i prisilio oba bataljona da se
povuku na poloaje: Gorda glava, Gojiki i Srednji vrh.
Politiki komesar 4. bataljona Risto Raevi ovako opisuje borbe
svog bataljona 27. i 28. novembra:
Bataljon se 26. novembra premjestio iz Kule u Kljuna. Znali
smo da se u podvelekim selima i na podruju Zijemlja nalaze et-
nici i da im je centar u Zijemlju. Pored etnika iz tih sela, tu su
se nalazili i etnici iz drugih sela sa podruja Nevesinja, Konjica
i Mostara. Ta koncentracija etnika upozorila nas je da pored oba-
vjetajne slube, upuuj emo patrole u pravcu Lakata, Luka i Pre-
sjeka i sela Kovaii i Pridvorci. 0 Nijemcima nikakvih obavjete-
nja nismo imali, ali smo u tabu bataljona zakljuili da bi Nijemci
iz Nevesinja mogli napraviti ispad put em Nevesinje - Kljuna, mada
smo pretpostavili da na toj relaciji ima naih jedinica koje e im
to onemoguiti.
Prema zapovijestima taba brigade od 27. novembra moj ba-
taljon je poao na zadatak da protjera etnike sa terena Zaborana
i esima radi konanog ienja prostora Zijemlja. Pri nastupanju
ka Zaboranima i esimu bataljon se sukobio sa etnicima. Borba
je bila otra i uporna. Prema ocjeni taba bataljona etnici su bili
brojniji. Pored toga, nalazili su se na terenu gdje su roeni, pa su
se lako snalazili. Borba se zaotravala i to se vie odvijala, nae
napredovanje bilo je vee. Od poetka borbe pa do susreta sa Ni-
jemcima mi smo uznapredovali nekoliko kilometara. Bliila se no
kada se osula jaka paljba. Kratko iza toga ugledali smo Nijemce,
pa je dolo do kraeg prepucavanja. Pojava Nijemaca u ovoj vrleti
i bespuu iznenadila nas je. Da nije bilo Nijemaca bataljon bi si-
gurno prot j erao etnike sa predvienog terena. Povlaimo se u
pravcu komore. Kada smo doli konji su ve bili natovareni i for-
mirana je kolona. Vraamo se istim put em kojim smo i doli. Ve
je no, veza sa neprijateljem je prekinuta. Iza sebe sam ostavio pet
boraca. Doli smo u Kovaicu i odluili da tu treba ostati. S ob-
zirom na no, nismo oekivali da e Nijemci i etnici krenuti za
nama. Dolaskom u Kovaicu obavijeteni smo da je na 2. bataljon
u toku dana vodio borbu sa Nijemcima iz garnizona u Nevesinju,
da je odbaen u pravcu Lakat i da su na terenu Pridvoraca zano-
ili. U tabu je preovladalo miljenje da se u s Kovaiima zadr-
imo. Poeli smo rastovaranje. Bili smo nervozni i uzbueni, ali
bez straha. Iznenada, iz pravca naeg dolaska, Nijemci su zapucali
na nau zatitnicu. tab bataljona je odmah naredio pokret u prav-
cu Lakta. Pokret je izveden nervozno, brzo i u panici. Za nama u
hodu Nijemci su stalno pucali. Dok smo prelazili preko puta pri-
kljuili su nam se neki borci iz patrole. Kau da su trali da nas
82
obavijeste o pokret u Nijemaca. To je usporilo nae kretanje, pa
smo poslednji doli u Lakat i organizovali obezbjeenje i izvianje.
Komora nije dola u Lakat. Bili smo ubijeeni da je prekinuta
veza i da su zalutali, a moda i pali Nijemcima u ruke. Neki su bili
miljenja da se nije moglo zalutati jer je put bio dobar, stari, ka-
ravanski. Tada smo saznali da nedostaje veina boraca iz intendan-
ture i prateeg voda i da se meu nestalim borcima nalaze inten-
dant i vodnik prateeg voda. Druga eta je bila sva na broju, iz 3.
ete je nestao jedan borac, a za 1. etu nije bilo podataka. U tom
sluaju nedostajalo je oko 30 boraca. Na ve ionako teku situaciju
to je na sve nas uticalo porazno. Bilo nam je jasno da su Nijemci
iz Mostara i Konjica doli na teren na kome smo se nalazili da po-
mognu etnicima. Pokret Nijemaca za nama i obavjetenje da su
poslije odbacivanja naeg 2. bataljona zanoili na terenu upozora-
valo nas je da organizuju napad iz vie pravaca i da se nalazimo
u blokadi. Obavijestili su nas da je dola komora bez boraca. No
je poodmakla, a o spavanju ni govora. U bataljonu vlada opta
budnost i pripravnost. Rano ujutru, 28. novembra, prije svanua
bataljon je zauzeo poloaje iznad Lakta, spreman za borbu. Sa ta-
bom brigade i ostalim bataljonima nismo imali vezu, to nam je
otevalo situaciju u kojoj smo se nali.
Rasporedili smo se pripravni za borbu. Desetina boraca upu-
ena je iza naih lea na prevoj planina Vele i Crna gora sa za-
dat kom da sprijee napad etnika s lea. Poloaj u kamenjaru iz-
nad Lakta je povoljan. Prostor od Kljuna do Kovaia i dio prema
Pridvorcima dobro je pregledan. Jasno nam je da se tu ne radi o
nekom sluajnom ispadu Nijemaca, ve je to studiozno pripre-
mljen plan u njemakoj komandi za organizovani napad na briga-
du. Vjerujem da su Nijemci znali i raspored brigade. To smo za-
kljuili po istovremenim pokretima iz tri garnizona (Mostara, Ko-
njica i Nevesinja) i zaposjedanju puta od esima do Pridvoraca.
Ve se rasvanulo. Nijemci se kreu polako i vrlo oprezno ka naim
poloajima. Doli su na bliska odstojanja. Otvorili smo vatru. Za-
stali su. Iznenadno poinje da tue artiljerija. Iznenaeni smo, jer
smo mislili da su to samo pjeadijske jedinice. Prve granate uda-
rale su iza naih lea, a zatim je osuta brza paljba iz vie orua.
Granate su udarale neposredno iza nas, pojedine ak na nekih me-
tar udaljenosti. Prevru se stijene i stabla. Teko je rei da li je
vea opasnost od granata ili od kamenja i drvea koje se prevrtalo
i rasipalo na sve strane. Poslije artiljerijske paljbe Nijemci preoe
u napad, mi ih doekasmo i zaustavismo njihovo napredovanje.
Ponovo paljba artiljerije. Njihov ponovni pokuaj da krenu napred
bio je uzaludan. Od artiljerijskih granata teren je izrovan i ispre-
turan. U takvoj situaciji Boo Adovi, omladinski rukovodilac ba-
taljona, pita: 'Je li ovako bilo na Sutjesci' ili 'Je li moglo biti gore
na Sutjesci'?
Pala je prva rtva. Poginuo je Nikola Vuleevi borac 3. ete.
On je trea i poslednja muka glava u porodici. Njegova braa
Simo i Stevo poginuli su 1941. godine u borbi sa ustaama. To su
83
bile i prve rtve u umi trebinjskoj. Mi smo to znali, pa nam je
zato Nikolina smrt tee pala. Svi pokuaji Nijemaca da krenu na-
pred bili su odbijeni. I oni imaju povoljne zaklone u kamenj aru
kao i mi. Razlika je u tome to mi vidimo svaki njihov pokret, a
oni nas ne vide. Tako je bilo do poslije podneva. Odluili smo da
izvrimo iznenadni protivnapad na neprijateljeve prednj e poloaje.
Na uporno traenje Ahmeta Brkia da se sa desetak boraca pri-
vue i iznenadi Nijemce odobreno mu je. Uspjeli su doi do stijena
i pribliiti se Nijemcima koje smo gaali iza zaklona. Na nekih de-
setak metara, kada je trebalo da bace bombe, est naih boraca je
pokoeno mainkama. Meu njima bio je i Ahmet Brki. Ostali
borci uz nau pomo su se povukli. Sedam rtava tog dana bio je
veliki gubitak za nau jedinicu. Naroito nam je bilo ao Ahmeta
Brkia.
Poloaj se stabilizovao. Svi pokuaji Nijemaca da nam se pri-
blie odbijeni su, ali ni mi nismo mogli njima nita. Koliko im je
nanijeto gubitaka nije mi poznato, ali su bili mnogo vei od naih.
OdstupilF smo prema nareenju niz padine Crne gore u prav-
cu sjevera, gdje je bio jedini izlaz iz okruenja. Zapadno od Luke
preli smo put i preko Nevesinjskog polja doli u Kruevljane. Po-
to nijesmo mogli sahraniti poginule drugove istog dana, poao
sam sutradan sa desetak boraca i sahranio ih.
Treem bataljonu je nareeno da ubrzanim marem preko Crne
gore pravcem: Pade - Padeke kolibe i preko Torina izbije u Luke, po-
stavi jae obezbjeenje prema Zaboranima i Laktu i tako obezbjedi os-
talim bataljonima prikupljanje na prostoriji sela Zaborani - Kruevljani
- Luka - Kljuni. Sa 3. bataljonom pokrenut a je brigadna komora, bol-
nica i baterija, koja je do tada podravala 2. i 4. bataljon. Prvi bataljon
kretao se, kao zatitnica, do sela Luke, a pot om produio za Zaborni,
gdje se smjestio. Prethodno je ispred sela rastjerao manje neprijateljeve
grupe, koje su pobjegle u pravcu Ratkamena.
Poto je neprijatelj odbacio 2. bataljon na poumljene visove zapad-
no od Lakta, njegove kolone su prodirale pravcem: Badne - V. Nedelja,
prema D. Zijemlju. Izbijanjem u Zijemlje, u 14,30 sati, oslabio je pritisak
na 2. i 4. bataljon, pa im je tab brigade naredio da krenu istonim pa-
dinama Crne gore i razmjeste se: 2. bataljon u Luku, 4. bataljon u Dra-
mievo - Kruevljani, a 3. bataljon u Kljuna.
Dok je 14. brigada, posebno 2. i 4. bataljon, vodila uporne odbram-
bene borbe na poloajima iznad sela Hruta i Lakta, jedan bataljon 11.
brigade i dijelovi 2. (italijanske) brigade Garibaldi izvrili su snaan
pritisak na dijelove 369. puka u rejonu Humana. Istovremeno pokre-
nut je jo jedan bataljon 11. brigade, koji je od Uloga preko Crvnja in-
tervenisao i povezao se sa 14. brigadom, podravajui njeno izvlaenje
iz okruenja.
Obe neprijateljeve kolone, iz Nevesinja i Bijelog Polja, prodrle su
u Zijemlje udarajui u prazno. Neprijatelj je mogao samo da konstatuje
da mu je plan o unitenju brigade propao. Sve do navee 28. novembra
brigada je na padi nama Crne gore vodila estoke borbe prsa u prsa
84
protiv nadmonijih neprijateljevih snaga. Tog dana neprijatelj se zadr-
ao na Zijemlju teroriii stanovnitvo i pljakajui sela. U borbama od
pret hodnog dana obostrani gubici su iznosili: neprijatelj je imao 15 mr-
tvih, od kojih 2 oficira i 30 ranjenih. Gubici brigade: 9 mrtvih, 8 ranje-
nih, dok je 6 boraca nestalo.
Ispitujui uzroke i posljedice dogaaja koji su se desili 27. novem-
bra u 4. bataljonu, tab 14. brigade konstatovao je da tab bataljona nije
smio dozvoliti iznenaenje u borbi kod Zaborana; da je ispustio jedinice
iz ruke; da u Kovaiima nije na vrijeme izato nareenje za blagov-
remeno izvlaenje bataljona; da obavjetajni oficir bataljona nije blagov-
remeno prikupio podatke o neprijatelju, koji je bio udaljen od bataljona
2-3 sata. Zbog toga je tab brigade otro kritikovao tab 4. bataljona i
istovremeno dao uputstvo kako da sredi stanje u bataljonu. Na tom za-
datku angaovana je i partijska organizacija.
Odluku taba 29. divizije o upuivanju 14. brigade u neprijateljevu
pozadinu uslovila je vojnika i politika potreba. Prije svega, trebalo je
razbiti ostatke etnika u Hercegovini, obezbjediti kontrolu teritorije i
ostvariti uslove za poboljanje odnosa srpskog i muslimanskog stanov-
nitva na toj teritoriji. Tome je brigada dosta doprinijela i pored dano-
nonih borbi, gubitaka i mareva u vrlo tekim vremenskim uslovima.
Na itavom front u 29. divizije neprijatelj je u to vrijeme vrio sna-
an pritisak prebacujui svoje snage s jednog na drugi dio fronta. Iako
je na nekim pravcima uspjevao da povremeno potisne nae jedinice, ni
na j ednom pravcu nije dublje prodro niti je ozbiljnije ugrozio front na-
ih jedinica. Treba imati u vidu da je 14. brigada, krajem novembra, bila
isuvie isturena u pozadini neprijateljevog rasporeda i odvojena od os-
talih snaga divizije, te izloena riziku da bude razbijena. Brigada je ne-
posredno ugroavala glavnu komunikaciju Mostar - Konjic, koju je dr-
ala 369. legionarska divizija, na ijem je elu, u rejonu Bijelog Polja,
bio i njen tab. Zato je 27. i 28. novembra preduzeo jednovremeni na-
pad sa vie pravaca da razbije brigadu i obezbjedi slobodu manevra
svojim jedinicama. Cilj nije postigao, ali je nametanjem neravnopravne
borbe na vrlo tekom t erenu uspio da joj nanese osjetne gubitke.
Na izvoenje njenih akcija dosta su uticali, nepoznat teren, okupi-
rana teritorija i nedovoljna obuenost novomobilisanog ljudstva. Veina
rukovodilaca bila je mlada i neiskusna. A i vremenske prilike na pla-
ninskom zemljitu bile su veoma teke. Svakodnevno su se smenjivali
kia, magla i snijeg, a borci su bili vrlo slabo obuveni i odjeveni. Zbog
velikih napora i hladnoe bilo je i promrzavanja, a i konji su od napora
i hladnoe esto skapavali. Ponekad je nedostajalo municije, pa i hrane.
To je bilo veliko iskuenje za mladu brigadu. Pa, ipak, brigada je iz tih
borbi izala vra, borbenija, otpornija i spremnija za vee napore koji
su slijedili.
Kratak predah posljednjih dana novembra iskorien je za konso-
lidovanje jedinica. Odrane su konferencije i sastanci na kojima su raz-
matrane protekle borbe, ukazano na greke i nedostatke jedinice i po-
jedinaca. S obzirom na teinu tek zavrenih borbi koje je brigada imala
potreban je bio makar i krai odmor. Za to nije bilo uslova, jer je bri-
gada bila razmjetena na prostoru, koji neprijatelj nikako nije elio pre-
85
pustiti naim snagama. To e se narednih dana i potvrditi, jer su se na
tom prostoru svakodnevno odvijale borbe. tab brigade, pouen rani-
jim iskustvom, odmah je preduzeo potpunije mjere obezbjeenja. Pored
jaih osiguranja na osjetljivim pravcima, preduzeo je stalnu kontrolu te-
ritorije na kojoj je brigada razmjetena. Svako kretanje je strogo kon-
trolisano, redovno su upuivane patrole prema neprijateljevim garnizo-
nima, a sumnjiva lica su privoena i provjeravana.
Kako neprijatelj nije dozvoljavao dui predah, 1. bataljon se, 29. no-
vembra, sukobio sa grupom etnika i oko 40 domobrana u rejonu Rat-
kamena i esima, odakle ih je prot j erao prema Konjikoj upi. U bor-
bama bataljon je imao jednog ranjenog borca.
Posljednjeg novembarskog dana neprijatelj je napao 3. bataljon u
Kljunima, koji se ubrzo morao privremeno povui iz sela. U veernjim
asovima bataljon je izvrio protivnapad i odbacio neprijatelja prema
Pridvorcima.
U novembarskim borbama ubijeno je 96, ranj eno 170 i zarobljeno
14 neprijateljevih vojnika i oficira. Zaplijenjeno je: 2 mitraljeza, 14 pu-
aka i 2.000 komada razne municije.
Brigada je imala 33 poginula, 47 ranjenih, 23 zarobljeno, dok je 51
nestao ili dezertirao. Borci koje je neprijatelj zarobio zamijenjeni su za
zarobljene njemake vojnike, a vei broj nestalih vratio se u jedinice po-
slije nekoliko dana.
Mobilizacija novih boraca iz gornjeg Nevesinjskog polja nije dala
oekivane rezultate. Stalne borbe, pokreti i neprijateljeve intervencije
negativno su uticale na priliv novih boraca u brigadu. Prema izvjeta-
jima tabova bataljona u novembru je brigada bila popunj ena sa 199
novih boraca. Najvei broj boraca u brigadu su uputile sreske koman-
de. Tako je iz Stoca upueno 115 novomobilisanih; iz Bilee 21; Gacka
3; Ljubinja 11; Trebinja 8; iz Mostara je dolo 16; u Nevesinju je mobi-
lisano 17; iz Metkovia 1 i iz drugih mjesta 7 boraca. Krajem novembra
brojno stanje brigade bilo je: 1.063 boraca od kojih 40 drugarica i 19
Italijana.
Brigada je bila naoruana orujem raznog porijekla, najvie puka-
ma bive jugoslovenske vojske, to je oteavalo snabdijevanje munici-
jom. Borci su imali 10-15 metaka na puku, a na pukomitraljez 30-50.
Zbog ovoga vatrena mo brigade ni u jednoj borbi nije mogla biti vea
od neprijateljeve.
Borbena dejstva 14. brigade u decembru 1944. godine
471
nastavljena
su istom estinom. Prema zapovijesti taba brigade, raspored jedinica 1.
decembra 1944. bio je slijedei: 1. bataljon u Zaboranima, 2. bataljon u
Pridvorcima i Humanima; 3. bataljon u Gornjoj i Donjoj Bijenji; 4. ba-
taljon sa tabom i pritapskim jedinicama u Kruevljanima. Takav bor-
beni raspored brigade omoguavao je zatvaranje osnovnih pravaca koji
su vodili od Konjica i Bijelog Polja preko Zaborana i Zijemalja prema
Nevesinjskom polju. Raspored je omoguavao i blokiranje Nevesinjskog
garnizona sa sjeverozapadne strane. Od 1. do 4. decembra 3. bataljon
je vodio stalnu borbu sa muslimanskom milicijom na prostoru: Lakat
- Hruta - Sopilji. U tim borbama bataljon je miliciji nanio os-
47
> Arhiv NOR-a VII, reg. br. 7/5, kutija 1146-11.
86
jetne gubitke, dok gubitaka kod bataljona nije bilo. Ostale jedinice bri-
gade u to vrijeme vrile su intenzivno izvianje neprijatelja na pravcima
ka Bijelom Polju i Konjicu, tako da je svaki dan dolazilo do sukoba iz-
viakih patrola.
tab 29. divizije je 5. decembra naredio tabu brigade da sa zame-
nikom komandant a brigade, kapetanom Milom Vukaloviem angauje
jedan bataljon na pronalaenju i spasavanju arhive Vrhovnog taba. Ar-
hiva je za vrijeme bitke na Neretvi 1943. sklonjena i zakopana kod Id-
bara. Taj zadatak povjeren je 2. bataljonu. Trebalo je savladati prostor
koji je neprijatelj kontrolisao. Na prostoru: ievo - Kula, nalazili su se
dijelovi etnike Konjike brigade jaine od oko 150 do 200 etnika, a
u Glavatievu dijelovi 8. milicijskog posadnog zdruga jaine oko 100 mi-
licionera i domobrana. Oni su obezbjeivali most na Neretvi kod Gla-
vatieva. Da bi se taj zadatak uspjeno izvrio, tab brigade je donio od-
luku da sa 1. i 4. bataljonom nou 5/6. decembra izvri napad na nep-
rijatelja, nanese mu to vee gubitke i odbaci ga prema Konjicu. Za to
vrijeme 3. bataljon je dobio zadatak da vrsto dri svoj poloaj Hum-
ani - k. 993 i da u sluaju neprijateljevog napada od Nevesinja u sa-
dejstvu sa dijelovima 11. brigade ne dozvoli njihov prostor prema Klju-
nima i Kruevljanima, gdje se nalazila brigadna komora, brigadna bol-
nica i bataljonske komore. Trebao je navedene neprijateljeve jedinice
razbiti i blokirati i tako stvoriti uslove da 2. bataljon to bezbjednije
krene na izvrenje dobijenog zadatka. Poslije vieasovne borbe izne-
nadnim i energinim napadom 1. i 4. bataljona na pravcu: Glavatievo
- ievo - Kula - Borci razbijena je neprijateljeva milicija koja se mo-
rala povui preko mosta u Glavatievo, a etnici Konjike brigade su
pobjegli u pravcu Konjica. U tim borbama neprijatelj je pretrpio osjetne
gubitke. Poto je 5/6. decembra 2. bataljon uspjeno obezbjedio pravac:
Zaborani - esim, pristupio je izvrenju dobijenog zadatka. Prethodno
je iznemoglo i oboljelo ljudstvo ostavio u selu esim i tamo mobilisao
14 tovarnih i 3 jahaa konja za transport arhiva. Radi tajnosti tabu ba-
taljona zamjenik komandant a brigade saoptio je samo zadatak, vrijeme
i pravac kretanja za prvi dan. Na putu se bataljon, 6. decembra, ipak
sukobio sa etnicima, razbio ih i do mraka stigao u Borke gdje je za-
noio. Rano ujutru, 7. decembra, bataljon je krenuo preko Prenja, a vo-
di, dobar poznavalac terena, proveo ga zavijanim stranama do koliba
na planini Tisovac, gdje je zanoio. tab bataljona, je tu upoznat sa ko-
nanim zadatkom da sa j ednom etom i izviakim vodom u ranim ju-
tarnjim asovima napadne etu domobrana u Idbaru i protjera je u
pravcu elebia. Time bi obezbjedili izvrenje zadataka glavnini bataljo-
na na pronalaenju i otkopavanju arhive, koja se nalazila u Idbaru na
mjestu zvanom Bunari. Poto su domobrani bili protjerani, glavnina,
bataljona je sila u Idbar, pronala i otkopala 28 limenih sanduka, na-
tovarila ih na konje i ponovo se vratila na Tisovac. Te noi naila je
estoka snijena oluja, tako da se, zbog velikih snijenih nanosa, konji
pod tovarom nisu mogli kretati. Ostali su pot puno odsjeeni u planin-
skom bespuu. Teret je morao biti podijeljen u bremenice sa kojima su
zadueni borci produili pokret. U toku narednog dana bataljon je sa
87
arhivom stigao na Crno jezero, gdje je 9. decembra zanoio. Sutradan
nastavio je pokret preko zavijanog Prenja i sa teretom, poslije velikog
napora, stigao u Borke. Tu je arhiva natovarena na 14 konja, a bataljon
je sutradan stigao u sastav brigade u Zaboranima. 0 toj akciji koman-
dant 2. bataljona epo ari u svojim sjeanjima pie:
U jutarnjim asovima 7. decembra u bataljon je stigao Nikola
Dragani, partijsko-politiki radnik na tom podruju, inae umar-
ski slubenik do rata, kome su snijeg i planina za srce prionuli.
Bataljon sa jaim obezbjeenjem, predvoen vodiem Niko-
lom Draganiem, dobio je zadatak da izvri pokret pravcem: Borci
- Boraka Draga, preko planine Prenj, Crnog jezerca i Tisovca.
Mada je bilo dosta snijega i zavejane staze, zahvaljujui lijepom
sunanom danu i poznavanju vodia koji se esto orijentisao pre-
ma drveu, do noi smo izbili u rejon Tisovice i razmjestili se u
nekoliko planinskih koliba na katunu.
Na Tisovcu bataljon dobija zadatak da sa j ednom ojaanom
etom i vodom izviaa protjera u ranim jutarnjim asovima etu
domobrana koja je bila dislocirana u Idbaru i da zatvori pravac
Celebii - Idbar do izvrenja zadatka.
Prva eta i izviaki vod sa zamjenikom komandant a bataljo-
na i sa obavjetajnim oficirom u toku noi podili su Idbar i u
ranu zoru razbili domobransku posadu, protjerali je preko elebi-
a u dolinu Neretve, a zatim postavili zasjedu radi obezbjeenja
predstojeih dejstava.
Rano izjutra, 8. decembra, bataljon kree dalje i izbija ispred
Idbara u rejoj zvani 'Bunari'. Udaljismo se oko 280 metara od puta.
Stadosmo i poesmo da raskopavamo kamenje ispod jedne manje
peine. Poto smo prevrnuli nekoliko veih kamenova, vrlo brzo
iz zemlje i kamenja izvukosmo 28 sanduka okovanih limom i pri-
premi smo za tovarenje.
Za kratko vrijeme konje s mo potovarili i negdje poslije podne
ponovo uz serpentine izili na planinu Tisovicu. U tim kolibama
ponovo smo zanoili i ujutru prikupili dijelove bataljona radi po-
kreta nazad ka esimu. Te noi bila je jaka oluja sa velikim sni-
jenim nanosima tako da smo se jedva izvlaili kroz vrata zatrpa-
nih koliba. Potovarili smo konje, formirali kolonu i krenuli. Me-
utim, dubok snijeg i strana meava koja je nosila snijeg oteavali
su kretanje. Konji pod tovarima zapali su u snijeg do t rbuha tako
da nisu mogli dalje ni koraka. Nareeno je da se konji rastovare,
a sanduke da nose borci naizmenino. Meutim, nije vrijedelo jer
borac nije mogao da nosi sanduk od 70 kilograma kroz planinu
i snijeg. Za dva sata nismo pomakli ni kilometar. Tada sam zatra-
io prazne vree koje smo ponijeli i naredio da se sanduci otkuju.
Komandant i komesar bataljona lino su pripremali bremenice i
zaduivali svakog borca da ih nose.
Bataljon je 9. nou zanoio u lovakom domu na Crnom je-
zercu, gdje se naizmjenino grijao. Svako je uvao svoju zaduenu
bremenicu vie nego zjenicu oka.
88
Sjutra ujutru izvrili smo mar preko Prenja niz Boraku Dra-
gu i negdje oko 12 sati stigli u Borce, malo se odmorili, mobilisali
14 tovarnih konja, ponovo rasporedili tovare, upakovali, konje po-
tovarili i isto vee, neto kasnije, stigli u esim izvrivvi uspjeno
zadatak.
Dok je 2. bataljon izvravao navedeni zadatak, 1. bataljon se nalazio
u rejonu esima, 3. bataljon u Humanima i Kovaiima, a 4. bataljon
u selima ievo i Glavatievo. Vodei borbu sa etnicima obezbjeivali
su 2. bataljon dok je izvravao zadatak. Iz rejona Konjica etnici su od
6. do 11. decembra svakodnevno napadali 1. bataljon, koji je vrsto dr-
ao poloaje u rejonu ieva - Glavatieva - Kovaia. Za 7 dana brigda
je imala 5 poginulih, 2 smrznuta i 8 ranjenih boraca.
Prema procjeni taba 29. divizije od 9. decembra u Nevesinju se na-
lazio oslabljeni puk 369. legionarske divizije sa nekoliko automobila i
12 topova raznih kalibara.
48
' Te snage su vrile povremene napade na
jedinice brigade sa ogranienim ciljem, prvenstveno radi osiguranja nje-
makih garnizona od naih iznenadnih napada. Jaina neprijateljeve po-
sade u Nevesinjskom garnizonu iznosila je oko 1.200 vojnika i oficira.
U to vrijeme Nijemci su poeli da tajno evakuiu ratni materijal iz Mos-
tara i dVugih garnizona u dolini Neretve i transportuju prema Sarajevu.
Da bi to bolje osigurali komunikacije u dolini Neretve, reorganizovali
su ustako-domobranske jedinice. Formirana je 9. gorska ustaka divi-
zija, koja je imala zadatak da osigura tu evakuaciju. Iz pravca Konjica
i okolnih/sela ustake i etnike jedinice, u jaini oko 200 ljudi, stalno
su vrile prepade na nae bataljone. U takvoj situaciji brigadi je postav-
ljen zadatak da ostane na dotadanjim poloajima, uporno ih dri i tako
blokira neprijatelja. Istovremeno da najenerginije unitava etniku
bandu i muslimansku miliciju u okolnim selima. Radi izvrenja nave-
denog zadatka tab 14. brigade je 12. decembra izdao zapovijest
49
' u ko-
joj bataljone obavjetava o stanju kod neprijatelja, posebno o jaini gar-
nizona u Nevesinju. U zapovijesti se posebno istie potreba za prikup-
ljanjem jedinica radi ienja prostora Zijemlja od etnikih bandi. U
nareenj u jedinicama postavljeni su ovi zadaci:
- da 1. bataljon sa dvije ete ostane u esimu i nou dri obezbi-
jeenje na Ratkamenu (k. 1302), a danju kontrolie Kulu i ievo, kao
i iri prostor Hanskog polja. Jednoj eti je nareeno da sa tekom bre-
dom dri poloaje na Planinici, kako bi mogla da u toku dana tue
most preko Neretve u Glavatievu;
- da 2. bataljon u 6,30 sati krene pravcem Zaborani - Bare i smjesti
se u selo Luka i da odatle stalno izvia poloaje u pravcu Zijemlja;
- da se 3. bataljon u 17 sati premjesti u Donju Bijenju, s tim da
jednu etu smjesti u Postoljanima. Zadatak bataljona je bio da dri kotu
900 i alje stalne patrole u pravcu Sopilja. eti iz Postoljana je nareeno
da odrava vezu sa bataljonom 12. brigade, koji se nalazio u Krekovima;
- da se 4. bataljon prikupi u ievu i u 24 sata krene pravcem: i-
evo - Plana - Graanica - Hansko polje - Kuii - Jankovina. Poslije
ienja Hanskog polja i Zijemlja od etnika da nastavi pokret pravcem:
52
> Arhiv NOR-a VII, reg. br. 5 / 6 / 7 , kutija 1143-II-A.
53
> Arhiv NOR-a VII, reg. br. 7/10-5, kutija 1146-11.
89
Padeine - Banii - Dnopolje - Lakat i tu se smjesti i organizuje ob-
ezbjeenje i neposredno osiguranje. U sumrak treba da nastavi pokret
za Kljune i tu smjesti dvije ete, a j ednu u Kovaiima. Obezbjeenje
je trebalo postaviti na Otru gomilu (k. 1028) treba e odatle slati pat-
role u pravcu Hruta;
- da izviaki vod poslije ponoi krene iz Luke pravcem: Crna gora
- Torine - Padeka koliba - Jasen (k. 1252) i tu u zasjedi saeka et-
nike bande koje e pobjei ispred 4. bataljona. Poslije izvrenja zadat-
ka i rastjeravanja etnika trebalo je da se prebace u Kuie, tu se smjeste
i odravaju vezu sa 1. bataljonom kontroliui iri prostor Zijemlja;
- da tab brigade i pritapske jedinice i dalje ostanu u Kruevlja-
nima.
Dejstvo 14. brigade u pravcu Konjica, a njeno prisustvo i neposred-
no ugroavanje komunikacija u rejonu Bijelog polja uznemiravalo je
neprijatelja. Zato je za odbranu Neretvljanske kotline angaovao jake
snage, vrsto obezbjeujui jedini pravac za povlaenje. Radi odbaciva-
nja naih jedinica sa tog podruja neprijatelj je, 12. decembra, preduzeo
sinhronizovan napad na poloaje 14. brigade, i to:
- iz pravca Konjica grupu N jaine jednog bataljona 2. domob-
ranskog gorskog zdruga;
- iz pravca Hanskog polja izviaki bataljon 369. grenadirskog
puka;
- iz pravca Pridvorica - Lakat jedan pjeadijski bataljon 369. gre-
nadirskog puka.
Napad ovih snaga podravali su etnici sa pravca Hanskog polja i
Boraka i muslimanska milicija sa pravca Nevesinja i Glavatieva. Napad
je poeo u ranim jutarnjim satima. Borba je voena cijelog dana, sve
dok 2. i 4. bataljon nisu uspjeli da neprijatelja odbace prema Borcima.
U toj situaciji 1. bataljon se nalazio na poloajima Ratkamen - Pl ani nka
gdje je izviao i sprjeavao eventualni napad neprijatelja sa pravca Han-
skog polja i Boraka, sve radi obezbjeenja i podrke 2. i 4. bataljonu
da ovladaju most om na Neretvi i Glavatievu.
U toku dana 1. bataljon je napadnut iz pravca Hanskog polja i Zi-
jemlja, ali je uspio da napad odbije i odri poloaje. Sa j ednom etom
koja je bila u Kuli, kao rezerva, blagovremeno je izvrio protivnapad na
neprijatelja i tako ojaao svoje poloaje. Prvi bataljon je u toku 12. i 13.
decembra uspjeno izvrio zadatak, odbio napad neprijatelja i time stvo-
rio uslove za izvlaenje 2. i 4. bataljona, koji nisu uspjeli da u toku noi
ovladaju most om u Glavatievu i prebace se na prost or Bjelimia. O
ovoj borbi Vojo Ivkovi, komandir ete u 1. bataljonu, u svojim sjea-
njima govori:
Drugoj eti je 12. decembra nareeno da hitno krene u Kulu,
udaljenu oko etiri kilometra od esima, gdje smo se mi nalazili.
Tamo je bio napadnut na 4. bataljon ije su dijelove Nijemci ve
uspjeli da zbace sa poloaja.
Ve prilikom ulaska u Kulu eta je iz pokreta prihvatila borbu
i uspjela da povrati izgubljene poloaje. Tu smo i zanoili na obali
Borakog jezera. Neprijatelj je bio sasvim blizu. Naa nastojanja da
90
uhvatimo vezu sa 4. bataljonom koji se nalazio kod Glavatieva
nisu urodila plodom.
Sutradan, u svanue, neprijatelj nas je ponovo napao, ali je 2.
eta hrabro se borei odbila taj napad i uspjela da zarobi 5 nep-
rijateljevih vojnika.
Oko 9. sati poloaje naeg bataljona na prostoru esim - Rat-
kamen napale su iznenada neprijateljeve jake kolone pristigle od
Hanskog polja i planine Crna gora. Bataljon je morao da se po-
vue prema Zaboranima. Moja eta se tako nala okruena sa svih
strana. Bili su nam zatvoreni svi prolazi. Komanda ete je najprije
bila donijela odluku da pokua proboj u pravcu odakle smo i do-
li. Meutim, izvianjem je utvreno da su Nijemci ve zauzeli Rat-
kamen, esim, pa i Zaborane. Bataljon se povukao prema selima
Kruevljani i ivanj izgubivi svaku vezu sa naom etom. Svi bor-
ci, bilo nas je 88, bili su svjesni izuzetne opasnosti u kojoj smo se
nali. Minute su odluivale o naim ivotima. Ali to se na licima
boraca, ni u njihovom ponaanju, nije moglo vidjeti. Nije bilo pa-
nike. Gotovo bezizlazna situacija u kojoj smo se nali izazvala je
zauujue mirnu rijeenost da se krene u proboj po svaku cijenu.
Donijeli smo odluku da proboj bude na pravcu planine Crna gora.
Loe vrijeme, snijeg i magla ovoga puta bili su nam dobri savez-
nici. Sakrili su nas od neprijateljevog oka i pomogli nam da izae-
mo iz okruenja bez veeg okraja i bez ijedne rtve. Prije toga, po-
kretom u suprot nom pravcu, zavarali smo neprijatelja a onda sa-
ekali prvi mrak i pourili pomenut i m pravcem.
Naa izviaka patrola spustila se do Zaborana i utvrdila da
se tu nalaze Nijemci. Istovremeno otkrila je i oko petnaestak bo-
raca 1. i 3. ete naeg bataljona, koji su se sakrili u nekim talama.
Iznenaeni napadom neprijatelja, posakrivali su se i uz pomo
mjetana pratili kretanje neprijatelja, vrebajui priliku da se izvu-
ku.
Ovu grupu boraca smo prikljuili eti i nastavili pokret ka se-
lima Kruevljani i Zivanj. Uz put smo nailazili na po neku etniku
zasjedu i iz pokreta smo ih razbijali. Poslije dva dana neprekidnog
mara i povremenih borbi krajnje iscrpljeni stigli smo u ivanj. Tu
smo se, prvi put poslije 48 sati gladovanja, prikupili i podijelili ne-
to hrane. Tako okrijepljeni nastavili smo mar tragom naeg
bataljona. Tek u Vinjici nali smo njegove dijelove i prikljuili im
se.
Na dolazak izazvao je veliko veselje u bataljonu a i u cijeloj
brigadi. Jer, raunalo se da nas je neprijatelj unitio. Bili su nas
ve otpisali i prealili.
Istovremeno oko 300 Nijemaca i ustaa, podrani sa 2 tenka i ar-
tiljerijom, napali su 3. bataljon koji je drao obezbjeenje prema Neve-
sinju na poloajima Humani - Kovaii. Borba je voena skoro cijelog
dana, tako da se bataljon morao povui u pravcu planine Crvanj, sve
dok nije u popodnevnim satima izvrio protivnapad, odbacio neprijate-
lja i uspostavio front na liniji: Pridvorci - Hruta - Lakat, gdje je za-
noio. Neprijatelj je imao 25 mrtvih, 30 ranjenih i 8 zarobljenih vojnika.
91
Brigada je imala 4 poginula, 2 nestala i 8 ranjenih boraca. O ovoj borbi
borac 2. ete Boro Glava u svojim sjeanjima govori:
Jedne noi, poslije tekih borbi na Vilenjaku i uzaludnog na-
pada na Nevesinje, na 3. bataljon prebacio se na drugu stranu
Nevesinjskog polja u sela ispod planine Crvanj. Druga eta zauzela
je poloaj ispod Donje Bijenje, prema Nevesinju, u kome su se na-
lazili Nijemci i muslimanska milicija. Selo Lakat, ispod Velea, dr-
ali su etnici. Lijevo i desno od nas, u selima Humani i Posto-
ljani, bile su 1. i 3. eta naeg bataljona. Malo dalje, na lijevom kri-
lu u Krekovima, nalazila se partizanska jedinica sastavljena od Ita-
l i ana.
No je bila uasno hladna. Studeni vjetar bije sa Crvnja niz po-
lje. Hladnoa probija laku odjeu i smrzava kosti. Nas trojica u
patroli: Miroslav Kurili Ruski, Boko Radovi i ja zalutasmo u ne-
vesinjskoj ravnici. Nikako da se orijentiemo. Ko zna ta bi bilo s
nama da Boko ne prepozna neku staru kruku i upozori nas da
idemo pravo na njemake poloaje. Brzo se okrenusmo i potras-
mo prema selu iz kojeg smo krenuli. Dugo smo lutali. Pribliava-
jui se prvim kuama usmo neke glasove. Stadosmo da oslune-
mo, mislei da negdje u blizini razgovaraju nai straari. Iznenada,
tiinu i fijukanje vjetra prekidoe topovske granate. Nijemci iz Ka-
sabe poee brzom paljbom da tuku Bijenju. Njihov streljaki stroj
izmijean sa ustakom milicijom zastao je pred selom na oko 200
metara, dok je artiljerija ' pretresala' naselje. Uz svijetlosti eksplo-
zija vidimo kako nai drugovi iskau iz kua i zauzimaju poloaj
iznad sela. Neprijatelj ih zasipa mitraljeskom i puanom vatrom.
Nas trojica sklonili smo se u neku omeinu i oekujemo tre-
nutak da se prikljuimo naima. Moda bi nam to bez veih te-
koa i uspjelo, jer je jo bila no, da nam se iznenada u neposred-
noj blizini ne nae grupa milicionara. Otvorismo vatru na njih. Ne-
kolicina ostade leei na zemlji, a ostali se povukoe svom lijevom
krilu i osue na nas vatru. ujemo glasove naih drugova : 'To su
Miroslav i Boro, pomozimo im da se izvuku'.
Artiljerija tue sve jae selo i poloaj nae ete. Narod, zateen
na spavanju, skae iz sna i sklanja se gdje ko stigne. Granate raz-
araju zidove, diu krovove sa zgrada, rasprskava se ljuti hercego-
vaki kamen od ijih se komada vie strada nego od topovskih
granata. Miroslav me udari po ramenu i pokaza rukom kako ek-
splozija granata baca u vazduh jedno dijete. Ono, maui rukama
i nogama, pade ispred zaklona naih drugova. Jauk naroda i rika
stoke, koja u panici bjei iz zapaljenih tala, daju jezivu sliku.
Neprijateljev stroj nam je sve blii. Ostalo je svega tridesetak
metaka. Miroslav i ja uzimamo po pet, ostalo daj emo Boku za
mitraljez. ujemo nareenje komandi ra Riste oe za povlaenje.
Saekasmo nekoliko trenutaka, bacismo po jednu bombu i istog
trena j urnusmo svojima. Uspjeli smo. Nije bilo vremena za po-
zdrav. Brzo naosmo zaklone da tuemo neprijatelja. U meuvre-
menu komandir odredi trojicu drugova da ispitaju teren za povla-
enje preko Crvnja. Kratko iza toga izviai javie da su na Crvnju
etnici.
92
Prema estini borbe pretpostavljamo da su sela Postoljani i
Krekovi u plamenu. Prenosi se glas da se povukla italijanska je-
dinica. Ostali smo sami. S lea je Crvanj za koji je javljeno da je
pun etnika, sa desnog boka od Humana napadaj u etnici i us-
taka milicija, sa ela - od Nevesinja Nijemci i milicija, a iz pravca
Krekova i Kifina Sela Nijemci, kojima su se pridruili etnici. U
tako tekoj situaciji komandir izdaje nareenje da se tedi muni-
cija i da se ni jedan metak ne smije ispaliti u vazduh, ve direktno
u neprijatelja.
I borac 3. bataljona Vaso Kolak sjea se tih dogaaja:
Bio je 12. decembar 1944. Bataljon se nalazio u selu Huma-
ni. U zoru toga dana Nijemci su koristei no i gustu maglu izvrili
silovit juri, pot pomognut artiljerijom i minobacaima i stigli pred
kue gdje je bila moja eta. eta je zauzela poloaj iza kue i zi-
dina oko nje. Tako smo se nali oi u oi sa Nijemcima - nadohvat
bacanja runih bombi. Borba se nastavila svom estinom i svi po-
kuaji Nijemaca da nas potisnu ostali su uzaludni. Pretrpjeli su ve-
like gubitke i ostali prikovani ispred kue. Takva situacija bila je
sve do 16 sati kad je komandant Veljko Gerun pokrenuo 2. i 3.
etu na desnom krilu u protivnapad. To je olakalo poloaj 1. ete,
pa je i ona prela u protivnapad. Tako je bataljon uspio da odbaci
Nijemce u Nevesinje. U toj borbi bilo je dosta gubitaka u redovima
Nijemaca. Bataljon je takoe imao gubitaka, ali mi podatak nije
poznat. Dobro sam zapamtio da skoro ni jedan borac nije ostao
bez oiljka od metaka ili komadia kamenja koje je bilo razbijeno
eksplozijom artiljerijskih granata i minobacakih mina. U jeku bor-
be etna bolniarka Jela Svorcan primijeti da su sanitetska nosila
ostala u kui prilikom naeg zauzimanja poloaja oko kue, pa se
povratila da ih uzme. Kako su ba tada Nijemci upali u dvorite
kue ona je morala da ostane u kui sa enama iz te porodice.
Dok je trajala borba Nijemci nisu ulazili u kuu, tako da je dru-
garica Jela sretno prola. Pripremljena hrana ostala je nedirnuta
u kui i tu nas saekala kad smo odbacili Nijemce. Samo jedan
komad mesa odnio je jedan Nijemac koji je zauzvrat ostavio puku
i ljem, jer nije imao vremena da ih uzme pri naem juriu. Nau
malu ali hrabru Gaanku Jelu zatekli smo kako sa praga kue
puca za Nijemcima. Jelina hrabrost nije bila izuzetak, jer je svaki
borac bio takav, ali ipak istiem nju i mitraljesca Jovu Kuralia
Brku, koji je, iako teko ranjen, u nogu govorio: 'Jo ja mogu dru-
govi i nije naputao poloaj'.
Prema zapovijesti taba brigade
50
' od 14. decembra brigada mijenja
pravac dejstava, naputa dotadanje poloaje i usiljenim marem kree
pravcem Ulog - Kalinovik, gde je trebalo da se angauje u razbijanju
etnikih snaga na irem prostoru Kalinovika. Sljedeeg dana u jutar-
njim asovima 1, 2. i 4. bataljon pod sopstvenim obezbjeenjem izvrili
su pokret i preko Dramieva, Seljana, Trenjevice i Uloga stigli u rejon
Kalinovika. Trei bataljon je zajedno sa brigadnom komorom izvrio
38
> Arhiv NOR-a VII, reg. br. 4/7/1, kutija 1143-A.
93
pokret obilazei planinu Crvanj i preko Kifinog Sela i Morina slijedeeg
dana stigao u Ulog. Dolaskom brigade na prostor Ulog - Kalinovik us-
postavljena je neposredna veza sa 11. brigadom, koja je ve vodila bor-
be sa etnicima na pravcu Kalinovik - Foa. Sa 11. brigadom sadejstvo-
vao je Konjiki partizanski odred koji se nalazio u Kutima.
Kada je neprijatelj sutradan, 16. decembra, izbio na liniju Luka -
Kruevljani, mogao je da konstatuje da mu je plan o okruenju i uni-
tenju dijelova brigade propao uprkos angaovanju jaih snaga. Tome su
doprinijeli sporost u napadu i slabost u komandovanju. Istina, neprija-
telj je uspio da osujeti manevar brigade preko mosta na Neretvi kod
Glavatieva, ali je brigada blagovremeno promijenila pravac dejstva i
prela preko Neretve kod Uloga. Samo sa dva dana zakanjenja stigla
je u rejon Kalinovika i pritekla u pomo 11. brigadi, koja je ve vodila
estoke borbe sa brojno nadmonijim etnikim snagama. Dubok snijeg
i velika hladnoa, kao i stalne isrpljujue borbe, uticale su da je brigada
zakasnila sa dolaskom u rejon Kalinovika, pa su napad na etnike obje
brigade morale pomeriti za dva dana.
Borbe na prostoru Kalinovik - Dobro Polje - Trnovo
u decembru 1944.
U vrijemenu od 1. do 15. decembra 1944. na prost oru Jahorina -
Praa - Foa prikupile su se jake etnike snage iz Crne Gore, Srbije
i istone Bosne. Nakon oslobaanja veeg dijela Hercegovine razbijene
etnike formacije su se povukle prema Foi, Miljevini i Trnovu, tako
je na tom podruju dolo do spajanja jaih etnikih snaga jaine oko
4.000 ljudi. Glavni cilj etnika je bio da uz pomo okupatora vre stalan
pritisak na jedinice 29. hercegovake NOU divizije i sprijeavaju dejstvo
njenih snaga na komunikacije kojima su se povlaile njemake jedinice.
Pored toga, etnici su imali zadatak da potisnu nae snage ka Mostaru
i Konjicu i da se po mogunosti poveu sa Englezima koji su se u to
vrijeme nalazili u Hercegovini. S tim ciljem etnika komanda za Srbiju
radiogramom od 4. decembra naredila je svojim jedinicama da do 15.
decembra potisnu nae snage i zauzmu Kalinovnik. Prema tim etni-
kim snagama bila je angaovana samo 11. brigada, to je bilo nedovolj-
no. Kalinovaki i Konjiki partizanski odred sadejstvovali su brigadi i
prvenstveno imali zadatak da kontroliu teritoriju i vode borbu protiv
etnikih i ustako-domobranskih grupa na svom terenu. U ovakvoj si-
taciji nae snage nisu mogle da zaustave neprijatelja koji ih je u kon-
centrinom napadu potisnuo nastojei da zauzme Kalinovnik. Zato je
nareeno da 14. brigada odmaruje preko Morina u pravcu Kalinovika
u pomo 11. brigadi. O ovom maru borac 2. ete 3. bataljona Boro Gla-
va u svojim sjeanjima iznosi:
Kada su nai odbacili neprijatelja iz Krekova i zauzeli stare
poloaje, krenusmo u Kifino Selo. Nadasmo se da emo se tu od-
moriti i neto pojesti. Umjesto odmora i hrane uj emo komandu:
Pokret, drugovi! I kolona krenu kroz klance prema Pluinama. Tu
94
Stade. Snijeg uveliko pada, a vjetar brie li brie. U Pluinama do-
bi smo pot r ebnu muni ci j u i nekoliko engleskih mitraljeza.
Iz Pluina kolona je krenul a pr ema Morinama. Za naim lei-
ma ost adoe nevesinjska sela. Kolona kri put kroz Morine, po
hl adnoi i surovom vremenu. To je planinska visoravan koja se
protee od Pluina, pa skoro do Uloga u duini od oko 40 km.
Moe li se zamisliti ta st udena decembarska no kroz koju se
po vjetru i snijegu probi j a bataljon vrlo loe odjevenih, gladnih,
umorni h, neispavanih? Jo, uz to, mladica i djevojaka (skoro djece)
iz junih krajeva Hercegovine i Dalmacije koji se, t ako rei, do ove
noi u ivotu nisu susreli sa snijenom meavom. Ali, kol ona se
probi j a kroz snijene namet e na mj est i ma duboki m i po nekoliko
met ara. Znaju oni da u naj krae moguem vremenu moraj u stii
do Kalinovika, koji su ugrozile jake etnike snage u namj eri da
se probi j aj u do mor a i zatrae pomo Engleza. Znaju, ute, t rpe i
od sebe daj u posl j ednj e at ome snage da na vrijeme stignu na od-
redite i izvre zadatak koji je pred njih postavljen.
Kolona lagano napr eduj e korak po korak, met ar po met ar.
Borci posru, padaju, pr opadaj u u snijene nanose, diu se i kreu
dalje. Na j ednom propl anku vjetar je toliko jak da nas baca kao
obi no l i e. . . Nikako da savladamo taj komadi vrletne i ledene
zemlje. Onda se uhvat i smo j edan dr ugome za r uke i uz velike na-
pore pr eosmo tih stotinjak met ara. U tim bezbroj ni m pokuaj i ma
borbe sa snijenom stihijom pomoni k pomenu Mauraniev stih:
Vidi mu se mrijet mu se nee,
a jest neto to ga naprijed kr ee. . .
Ova njegova upadi ca proe nezapaeno. Kolona nastavlja kre-
tanje. S vremena na vrijeme prenosi se apat om od ela kolone:
'Javi, ima li veza sa zaeljem' , a zatim odgovor: Ima veza. Osjeam
da mi se od gladi st omak prilijepio za kimu. U nekakvom neod-
r eenom razmiljanju rekoh: Eh, da je sad komad hljeba. St raj ko
to uo pa mi odgovori: More, kakvog hljeba. Da je sada j edna oka
rakije, vidio bi kako bi se ilo. Novica Suhi, j edan od rijetkih sta-
rijih, javi se iza trajka.
- Manite gluposti, drugovi! Nema ni hljeba, ni rakije. Nego,
znate li vi gdje se sada nalazimo?
- Otkud emo znati.
- E kad ne znate ja u vam rei. uli ste za bega Ljubovia
iz Nevesinja. On je bio jedinac u majke, kran momak, begovski
sin, isprosio djevojku, ali su mu na Mori nama izginuli svatovi u ve-
likoj meavi, kako nar odna pj esma kae.
Noviinu priu preki de komanda za krai odmor. Promrzli i
umor ni posj edasmo gdje se ko zatee.
Da li je komandant uo kraj Noviine pri e - ne znam, ali je
istog moment a naredi o da kolona krene naprijed kroz snijeno si-
vilo. Samo sada mnogo sporije i tee. Za as se tijelo ohladilo,
noge teke kao da su od olova. Teko se pokreu. Noviina pri a
oivje meu borci ma. Poe nevezan razgovor, sve s ciljem da se
zaborave umor, glad i hladnoa. Neko upozorava na nastalu gala-
95
mu i trai tiinu. Komesar odvrati: U ovoj pustinji moe se priati
do mile volje, jer, sem vukova, .niko vas iv nee uti.
Kolona odmie sporo, ali ipak odmie. Mitraljez teak. Imam
osjeaj da mi je nainio ranu na desnom ramenu. Premjetam ga
na lijevo. Uzalud, i ono boli. Nosim ga u ruci, jednoj pa drugoj i
sve tako mijenjam u nedogled. Ne zna se kako je tee. Postaje neiz-
drljivo. I ostalima nije lake. Ko ne nosi mitraljez, nosi municiju
i drugu opremu. Komesar to vidi. Uviaju to i drugi rukovodioci.
Ni njima nije bolje. Oni s vremena na vrijeme uzimaju od boraca
njihovo breme i nose dok mogu. Sve tako. Gledam ispred sebe
drugarice Milenu Spahi i Brenu Ili. Uhvatile se za ruke i tetura-
ju od smeta do smeta. Naleti vjetra ih obaraju. One se uz pomo
nas podignu i nastave put. Mislim - hrabre su i izdrljive. Divim
im se.
Komesar zahtijeva da se pria o bilo emu. Samo neka se pri-
a, jer je u ovakvim situacijama pria najbolji lijek da se zaboravi
glad i studen.
No odmie, a mi posremo i idemo dalje. Led se nahvatao
na obrve i trepavice. Oi su skoro zatvorene. Led je toliko vrst
da se ni otresti ne da. Svaki dodir do obrva i trepavica zadaje stra-
an bol. Odjea, naroito gornja, sada je pod udari ma vjetra oko-
vana ledom, na svaki pokret tijela puca, odvaljuje se komad po ko-
mad i na tim mjestima ostaje golo tijelo. A kad na tako golu kou
naleti vjetar sa ledenim pahuljicama snijega - ima se osjeaj kao
da ti neko krvniki zabada otar predmet u sopstveno tijelo.
Neko se u koloni osvrnu na Noviinu priu. Kae da su ti Lju-
bovia svatovi bili jaki, siti i dobro odjeveni. Uz to, jahali na pre-
tilim konjima i - opet zaglavili. Time je htio da kae kako i nas
eka ista sudbina. Milan mu se suprotstavi tvrdei da su svatovi
bili pijani i to je razlog njihove pogibije. Slavko dodaje da bi se
ovo lako izdralo kada bi bilo dobre hrane i toplih haljina. Neko-
liko boraca daju svoja miljenja i nalaze rijeenja pogibije svatova.
Milena kae da je mlada ostala iva zahvaljujui t ome to je isk-
reno voljela mladog Ljubovia. Brena se sloi s njom, kae: Tako
je, Milena! Na kraju pobjeuje pravda i ljubav.
Kad prestade razgovor o svatovima, stie novi zahtjev za raz-
govorom o bilo emu - toliko da se odagna studen koja lomi i
duu i tjelo. Kod pojedinaca se pokazuju znaci grenja, koenja i
manjih nesvjestica. Ali, stajanja nema, naprijed se mora. Svaki mi-
nut odmora bio bi prava pogibelj. Razgovaramo o hladnoi. Neko
ree da ona nast upa kada se ovjeku nisko spusti tjelesna tempe-
ratura. Student medicine iz Konjica dovri priu time to objasni
na koliko stepeni ispod nule nastupa malaksalost poslije ega ov-
jek osjea neodoljivu potrebu za snom, zatim dolaze smetnje u di-
sanju, koma pa smrt. Objanjava kako u posljednjem trenutku svi-
jesti nije hladno, da smrt nastupa opojno kao neodoljiv san. To je
najljepa smrt, ako se za smrt moe rei da je lijepa.
Pria o umi ranj u od hladnoe zainteresova borce. Odvrati pa-
nju od stvarnosti i pomae da se u njima aktivira neto nepoznato,
ono to pospjeuje njihovu volju da izdre do kraja. Tako stigosmo
u Ulog.
Dolaskom 14. brigade u iri rejon Kalinovika uspostavljena je veza
sa 11. brigadom i brigadom narodne odbrane, nakon ega su sve tri bri-
gade izvrile zajednike pri preme za protivnapad, razbijanje i protjeri-
vanje etnika. S obzirom na vanost situacije i da bi se osiguralo ne-
posredno komandovanje i sadejstvo jedinica u borbi protiv okupat ora
i etnika na tom pravcu, u Kalinovik su, 15. decembra, doli komandant
3. bosansko-hercegovake divizije KNOJ-a i naelnik taba 29. divizije,
koji su se na licu mjesta upoznali sa situacijom i izdali zapovijest jedi-
nicama za napad. Napad je otpoeo u jutarnjim satima 16. decembra.
Zarobljena etnika komora. Narod trai svoje stvari koje su opljakali etnici
Formirane su napadne kolone. Dva bataljona (1. i 2) 14. brigade sai-
njavali su posebnu lijevokrilnu kolonu, i to: 2. bataljon je napadao prav-
cem Vihorac (k. 1194) i urevo brdo (k. 1172) i u sadejstvu sa 1. ba-
taljonom 11. brigade imao zadatak da protjera etnike iz Borja, a da za
to vrijeme 1. bataljon 14. brigade nastupa u zahvatu komunikacije Ka-
linovik - Trnovo i protjera etnike iz ivoje. Trei bataljon brigade os-
tao je u Ulogu sa zadatkom da izvia u pravcu Glavatieva, kontrolie
desnu obalu Neretve prema Bjelimiima i isti taj prostor od etnika.
etvrti bataljon se nalazio u rejonu Kalinovika, u brigadnoj rezervi. Jed-
novremenim i energinim napadom na etnike poloaje nae su ih je-
dinice na napadnim pravcima uspjele potisnuti. etnici su, koristei
gustu maglu, napustili poloaje i sa glavninom se povukli u pravcu Mi-
ljevine (Ustikoline), a dio u pravcu Trnova. Da bi ih sustigao, 2. bataljon
je nastavio gonjenje, s tim to su naprijed upuena izviaka od-
7
97
jeljenja da to prije otkriju i uspostave kontakt sa neprijateljem. Pred
Miljevinom etnici su sustignuti, pa je 2. bataljon u sadejstvu sa 1. ba-
taljonom 11. brigade preao u napad i uz primjenu obuhvata bataljoni
su uspjeli iznenaditi etnike i nanijeti im teke gubitke. etnici su se
dali u panino bjekstvo ostavljajui kod Ocrkovlja komoru Poekog
korpusa i Pljevaljske brigade Mileevskog korpusa. Istovremeno, 1. ba-
taljon se sukobio i sa etnicima kod ivaje i prisilio da se povuku u
pravcu Krbljina i Dobrog Polja. U to vrijeme od taba divizije je stiglo
nareenje da se nastavi gonjenje etnika, s tim da se 14. brigada ori-
jentie prema Trnovu. U tim borbama etnicima su naneseni osjetni gu-
bici, zaplijenjeno je: 100 puaka, 1 mitraljez, 3 laka bacaa, 20. 000 me-
taka, radio-stanica, 4 jahaa i 20 tovarnih konja i druge ratne opreme.
Prema zapovijesti taba brigade
50
od 17. decembra bataljonima je
nareeno: da 1. bataljon krene pravcem Muii - Dobro Polje - Trnovo,
da taj pravac oisti od etnika i protjera ih sa tog podruja; da 2. ba-
taljon nakon dolaska u Krbljine krene sa 1. bataljonom u pravcu Do-
brog Polja i Trnova i da u sadejstvu sa njim izvri napad na Trnovo;
da 3. bataljon i dalje ostane u Ulogu sa zadatkom da kontrolie i izvia
pravac Trenjevica - Glavatievo - Bjelimii, da 4. bataljon i dalje os-
tane u brigadnoj rezervi i oisti Zagorje od etnikih zaostataka; da Ko-
njiki odred ostane u rejonu Kuti i izvia prema Tuilima, da pozadin-
ske jedinice i ustanove brigade i dalje ostanu u Ulogu, a tab brigade
u Kalinoviku.
Svi bataljoni su na vrijeme krenuli na izvrenje zadataka, s tim to
se 1. bataljon, koji je bio isturen naprijed, odmah sukobio sa dijelovima
Sarajevske etnike brigade, jurine brigade Igman i Trnovskim et-
nikim bataljonom koji su u sadejstvu sa ustakom milicijom odstupali
prema Trnovu i Sarajevu. Energinim gonjenjem bataljon je uspio da
razbije dijelove navedenih neprijateljevih jedinica i da, 17. decembra, za-
uzme Trnovo. O t ome govori Radovan Miloevi zamjenik komandira
3. ete:
Od komandant a bataljona dobio sam zadatak da nou 24. 12.
sa j ednom grupom boraca sruim most Trnovo - Sarajevo i na taj
nain onemoguim ponovno upad neprijateljevih motorizovanih
jedinica. Iz Trnova smo doli na most nou po snijegu i velikoj
hladnoi (bilo je 25 stepeni ispod nule). Od alata pot rebnog za ru-
enje mosta nismo imali nita. Pokuali smo golim rukama i dr-
venim polugama, ali bez uspjeha. Kako bi se koji od nas prihvatio
za gvoe ruke su mrznule. U takvoj situaciji neprijatelj nas je na-
pao iz tri pravca: Nijemci od Sarajeva, a etnici od sela Ilovice i
sa desne strane rijeke eljeznice. Prihvatili smo borbu koja je tra-
jala cijelu no. Sa grupom sam bio skoro pot puno odsjeen, pa
smo nekoliko puta morali prelaziti rijeku sa jedne na drugu stra-
nu, sve dok nam nije stigla pomo od bataljona i zajedno smo na-
stavili borbu i sljedeeg dana.
Hladnoa je bila tolika da su se od 4 pukomitraljeza, koliko
smo imali u eti, 3 zamrzla. Pokuavali smo da ih odmrznemo, ali
5I )
Arhiv NOR-a VII, reg. br. 7-19/5, kutija 1146-II.
98
bez uspjeha. Odluili smo da u napad idemo sa bombama. Uspjeli
smo potisnuti Nijemce sa mosta i iz tvrave. Ipak smo se, uslijed
nadmonijih neprijateljevih snaga, morali povui ka Trnovu. Na
ulazu u grad doekae nas Nijemci jakom vatrom, jer su zaobilaz-
nim put em mimo mosta pre nas ulu u grad. U grad nismo mogli,
pa ni nazad preko mosta jer su ga Nijemci tukli jakom vatrom, a
etnici drali desnu stranu rijeke eljeznice.
Naa 2. eta pokuala je da nam pomogne ali bez uspjeha, jer
je bila prisiljena na povlaenje prema selu Toiima. Mi smo i da-
lje uporno branili zauzete poloaje i pokuavali i dalje da uemo
u grad, ali nam to nije uspijevalo. Nijemci su na nas krenuli ten-
kovima i pjeadijom, doekali smo ih jakom vatrom, pokuavajui
da bacimo bombe na tenkove i koristei neke zgrade kao zaklone.
Cijelu no vodili smo neravnopravnu borbu sa neprijateljem.
Komandant bataljona, videi da se nalazimo u vrlo tekoj si-
tuaciji, alje kurira Gojka Miloevia sa nareenjem da se odmah
povlaimo za selo Toie i na Rogoj. Komandant nije znao da nam
je odstupnica preko mosta bila onemoguena i nareuje posluzi
jednog brigadnog topa da dejstvuje na Nijemce kako bi nam omo-
guio povlaenje preko mosta. Neprijateljeva artiljerija otkrila je
na top i uutkala ga. Donosimo odluku da odstupimo uz rijeku
ispod mosta, jer je to bio jedini izlaz iz okruenja. Nareujem dru-
govima da po 2 do 3 odstupaju uz rijeku i tako uspjesmo da se
izvuemo. U sastav bataljona u selo Dobro Polje doli smo iscrplje-
ni, gladni i promrzli sa 7-8 promrzlih drugova i drugarica, jednim
tekim i 4 laka ranjenika. I sad se sjeam tih hrabrih djeaka od
15 i 16 godina kako se hrabro dre, bore i izvravaju sva nareenj a
pod tako tekim uslovima, i to bez pogovora kao da su svi stari
borci i ratnici. To nije samo mladalaka hrabrost ve herojstvo
jedne mlade generacije.
Sutradan, poslije zavrenih borbi, na predlog komandant a ba-
taljona naa eta je pohvaljena, a meni je poklonjen pitolj, koji u
doivotno uvati kao najdrau uspomenu iz rata. U toj borbi na-
roito su se istakli: Slavko Nadadin, Stana Bukvi, Mara Andri,
Gojko Miloevi, Desa Gluhaji, ore Frovi, Jovo Jokanovi i
komesar ete Luka Dui.
Prema zapovijesti taba 29. divizije od 19. decembra
52)
14. brigada
je dobila zadatak da se prikupi i prebaci na iri prostor Trnova i da
na t om prostoru razbije etnike i ustaku miliciju. Pored toga, da bud-
no izvia pravce prema Jahorini, Sarajevu i Bjelimiima i da odrava
vrste veze sa 11. brigadom i 2. italijanskom brigadom divizije Garibal-
di koja se nalazila na irem prostoru Ulog - Kalinovik. divizijskoj
zapovijesti je istaknuto da su u trodnevnim borbama etnici pretrpjeli
velike gubitke. Ubijeno je 280, a zarobljeno 40 etnika. Zaplijenjen je ve-
liki ratni materijal, izmeu ostalog, kompletna komora sa 40 konja, vie
puaka i mitraljeza. Nai gubici su bili 10 mrtvih i 8 ranjenih boraca.
U skladu sa divizijskom zapovijesti tab 14. brigade
53)
je 21. decem-
bra naredio jedinicama:
52
> Arhiv NOR-a VII, reg. br. 5/ 6/ 7, kutija 1143-II-A.
53
> Arhiv NOR-a VII, reg. br. 7/10-5, kutija 1146-11.
99
- da 1. bataljon ostane u brigadnoj rezervi i kontrolie prostor Ki-
selica - Vrbovnik - Toii, s tim to e postaviti obezbjeenje na Gra-
dini (k. 1013) i koti 987 i povremeno slati patrole pravcem Turovi - Go-
dinje - Dujmovii. Nareeno je i da se na tom pravcu vrsto dri veza
sa Konjikim partizanskim odredom koji se nalazio u Lediima;
- da 2. bataljon iz rejona Turovi - Milje krene na ienje terena
od etnikih i ustakih bandi i da dolaskom u Trebeaj j ednu etu an-
gauje na pravcu Brutui - Ljutica - Lagodar - Umani, a ostale ete
orijentie lijevo od Trebeaja ka selima Miljenovii - Bijela Rijeka - Os-
tojii. Takoe je nareeno da poslije protjerivanja bandi produi pokret
preko Oblog brda i Preana i u rejonu Cerina da uhvate vezu sa 1. ba-
taljonom. Poslije izvrenja zadatka da se dvije ete smjeste u Ostojiima,
a jedna eta u abancima, gdje treba organizirati borbeno obezbjeenje
i neposredno osiguranje;
- da 3. bataljon iz Trnova krene u pravcu Pendia, a odatle cestom
do Maara, da zatim skrene desno i napadne bandu u selima Ilivoce
i Grab i protjera je prema Kijevu i Turbima. Poslije ienja terena da
porue most izmeu Jablanice i Kijeva, da se vrate i smjeste u Grabu,
odakle e slati jae patrole u pravcu Kijeva, sve do poruenog mosta;
- da 4. bataljon iz Toia krene pravcem Trnovo - Kiselice i odatle
skrene desno preko Crne Rijeke i u dvije kolone izbije u Diviie, oda-
kle da prot j era bandu u pravcu Jahorine. Poslije izvrenja zadatka da
se smjeste u Zabojanu i Diviiima, gdje treba organizovati neposredno
obezbjeenje. Stalne patrole slati preko Kemia da uhvate vezu sa Ja-
horinskim partizanskim odredom u Zagoru (Gornje Selo);
- da Konjiki partizanski odred, ranije stavljen pod komandu taba
brigade, krene pravcem Godinje - Dujmovii - Ledii, tu se smjesti i
uhvati vezu sa 2. bataljonom. Da poslije smjetaja postavi neposredno
obezbjeenje i alje jae patrole u pravcu Rakitnice;
- da se tab brigade, pozadina (komora) i pritapske jedinice smjes-
te u Trnovu, gdje sve jedinice treba da alju izvjetaje i upuuju ranje-
nike.
Navedeni zadatak 14. brigada je sa Konjikim partizanskim odre-
dom izvrila 22. decembra na odreenom prostoru, oistila teren od
bandi i izbila na liniju: Divi - Jablanica - Umani - Ledii. Neprijatelj
je na pravcima nastupa jedinica pruao jak otpor, ali je bio pri moran
da se uz znatne gubitke povue u pravcu Umoljana, Jahorone i Sara-
jevskog polja. Sa prednjim dijelovima brigada je izbila kod sela Vojko-
via u Sarajevskom polju i poruila most na rijeci eljeznici kod sela
Kijeva. Tada je od Nijemaca osloboeno 12 zarobljenih vojnika Crvene
armije, koji su izrazili elju da se bore u naim jedinicama. Na naoj
strani od nestrunog rukovanja minobacaa ranjeno je 5 boraca. U toku
23. decembra jedinice brigade su se zadrale u navedenim rejonima. To
su tab brigade i brigadni komitet iskoristili i odrali partijske i vojne
sastanke sa tabovima bataljona i bataljonskim partijskim biroima.
Pojava 14. brigade na ivici Sarajevskog polja u rejonu sela Jablanice
i Kijeva, u neposrednoj blizini komande njemakog korpusa, koji se na-
lazio u Kasindolu, uznemirila je i komandu njemake Grupe armije E,
koja se nalazila u Sarajevu. Nijemci su hitno intervenisali prebacivi na
100
pravac Sarajevo - Trnovo borbenu grupu jaine jednog bataljona 734.
puka 104. lovake divizije, ojaanim sa 4 tenka i artiljerijom. Angaovani
su i dijelovi sarajevske etnike grupe brigada i 8. domobranski posa-
dni zdrug. Protivnapad je otpoeo 24. decembra, ali i pored nadmo-
nosti u ljudstvu i tehnici neprijatelj nije postigao vei uspjeh, ve u toku
noi 2. i 3. bataljon 14. brigade odbacio ga je preko sela Kijeva nazad.
Sljedeeg dana nastavljene su estoke borbe na prostoru Kijeva sve do
sela Ilovice. U jutarnjim satima, 26. decembra, sva etiri bataljona 14.
brigade izvrila su snaan protivnapad na neprijateljeve poloaje. Kako
protivnapad nije bio dobro organizovan i nije voen j ednovremeno i
energino, neprijatelj je uspio da odri svoje poloaje, uvede u borbu
svoju rezervu, potisne nae bataljone i zauzme Trnovo.
U Dobrom Polju smo se odmorili dva tri dana, a zatim napali nep-
rijatelja u Trnovu i poslije tekih borbi voenih cijelu no 7. j anuara Tr-
novo je ponovo osloboeno. Poslije osvajanja Trnova neprijatelj je iz
borbe izvukao bataljon 734. puka i hitno ga uputio prema Zenici. Samo
u 3 dana u borbama oko Trnova brigada je od 24. do 26. decembra ima-
la 7 poginulih, 6 ranjenih i 8 nestalih boraca. Neprijatelj je taj uspjeh
i zauzimanje Trnova platio sa 30 mrtvih i 20 ranjenih vojnika. O bor-
bama oko Trnova komandir voda u 3. bataljonu Danilo Maslea u svo-
jim sjeanjima iznosi:
Krajem decembra 1944. godine 3. bataljon je napustio Neve-
sinjsko polje i prebacio se u iri rejon Trnova pravcem: Morine -
Ulog - Obalj - Kalinovnik. Oslobodivi Trnovo, posjeo je poloaj
prema selu Maarima u kome su se nalazile njemake jedinice.
Vremenska situacija je bila krajnje nepovoljna. Visina snijenog
pokrivaa dostizala je i do dva metra. Temperatura vazduha spu-
tala se i do - 15C, a od snijene vejavice vidljivost je bila manja
od 20 metara usred dana. Borci su pravili zaklone u snijegu koji
nas je stalno zatrpavao. Kroz snijene nanose i smetove bili smo
prinueni da mot kama probijamo rupe za pukarnice. Tih decem-
barskih dana zatekli smo se u okruenju tri najopasnija neprijate-
lja: Nijemaca, snijega i vukova. U pojedinim oporima bilo je i po
15 vukova koji su nas, naroito nou, veoma esto obilazili. Odjea
mokra kao ep i snijene otopine probijaju do gole koe. Smrzle
se i noge i ruke, a srce se cijepa od studeni. Ve danima ne vi-
dimo, a sanjamo vatru. Njemci s vremena na vrijeme pukaraju ne
alei municiju. Gladni vukovi zavijaju kao da uporno dozivaju tu
uasnu bijelu smrt od koje svi strijepimo. Vjetar kao da je pomah-
nitao, fijue i poigrava se sa zamrznutim snijenim pahuljicama
koje udaraju u nae grudobrane kao olovna sama. Prieljkivali
smo da odemo iz tog pakla pa makar i u smrt. Prvi vod 2. ete,
kome sam bio komandir, dobio je to dugo ekano nareenje. Kre-
nuli smo. Poslije izvjesnog vremena primijetio sam da je kolona
prekinuta. Vratio sam se stotinak metara. Na svijee utabanoj sni-
jenoj stazi nepomino je leao jedan borac sa pukom i sandu-
kom municije. Komandire, ne mogu dalje. Ubij, ubij me. Neka ti
je prosta moja krv! - Kroz pla je govorio jedva razumljivim jezi-
kom borac koji je nedavno doao u bataljon. Bilo je oigledno da
101
mu je snaga bila na izmaku. Nisam znao sta da radim. Zadatak je
- mora se ii dalje, ali se ne smije ostaviti drug vukovima. Jedva
sam uspio da tog borca spasim sigurne smrti.
U zapovijesti taba brigade
54)
tabovima bataljona od 26. decembra
kritikuje se nedovoljna povezanost jedinice u organizaciji odbrane Tr-
nove, ukazuje na mogue iznenaenje i istie pot reba odsudne odbrane
po cijenu ivota pravca: Trnovo - Dobro Polje i dranje poloaja na pa-
dinama Rogaja, odnosno linije Vide - Rogaj - Karaula - Buzdihanj -
Pijevac. S tim ciljem bataljonima je nareeno:
- da 1. bataljon, smjeten u Boljanima, uporno dri ploaj u zahva-
tu puta Trnovo - Rogaj, odnosno da porui put i organizuje stalnu za-
sjedu na putu i alje izviake patrole ka Trnovu. U sluaju jaeg na-
pada neprijatelja od Trnova ka Dobrom Polju odreena je linija odb-
rane Vide - Rogaj (Javorak k. 1161). Desno je bataljon odravao vezu
sa 4. bataljonom koji je branio poloaje Lokve (k. 1451), a lijevo sa Ko-
njikim partizanskim odredom koji je zatvarao pravac od Turova, Do-
brog Polja i Rijeke;
- da 2. bataljon, smjeten sa dvije ete u Varoi, a sa j ednom u Ko-
lakoviima, zatvori pravac od Delijaa i alje patrole u pravcu sela Ba-
ci i tako odrava vezu sa dijelovima 11. brigade. Ukoliko doe do nep-
rijateljevog napada, da linija odbrane bataljona bude Pijevac (k. 1300)
- Buzdihanj (k. 1326);
- da se 3. bataljon smjesti u selu Krbljine i kao brigadna rezerva
organizuje neposredno obezbjeenje na Zvijezdi (k. 1415) i alje izvia-
ke patrole u pravcu Treskavice;
- da se 4. bataljon smjesti u Maicama, organizuje obezbjeenje Go-
lubinog brda (k. 1196) i alje stalne patrole preko Otrog rta u pravcu
Basica. Bataljon je upozoren da u sluaju naprijateljevog napada iz
pravca Trnova sadejstvuje prvom bataljonu na poloajima Rogaja i s
tim ciljem porui sve mostove od Rogaja do Dobrog Polja;
- da sve komore, sem komore 4. bataljona, smjeste u Krbljinama,
a pratei vodovi da se stave na raspolaganje bataljonima i ukljue u nji-
hove akcije;
- da se tabu brigade koji se nalazio u Dobrom Polju alju redovni
i vanredni izvjetaji;
- da se brigadna bolnica i hiruka ekipa i dalje nalaze u Kalinoviku,
gdje treba slati ranjene i bolesne borce.
Pored toga, u zapovijesti se tabovi bataljona upozoravaju da me-
usobno odravaju vrstu vezu i sadejstvo, na pot rebu vee budnosti
kako ne bi dolo do nepotrebnih iznenaenja i da organizuju i pojaaju
rad obavjetajnih slubi na prikupljanju podataka o neprijatelju, njego-
vim namj erama i pokretima. Posebno je istaknuta pot reba korienja
protivtenkovskih puaka ako neprijatelj upotrijebi tenkove u zahvatu
komunikacije Trnovo - Dobro Polje, kao i pot rebu stalnih protivnapad a
radi uznemiravanja i iznurivanja neprijatelja, kako bi se lake, uspjenije
odrali poloaji. tabu Konjikog partizanskog odreda je nareeno da
se smjesti u selu Mrkodo i zatvori pravac od Trnova preko Turova i
Godinja i da u sluaju napada neprijatelja vrsto sadejstvuje sa 1. ba-
38
> Arhiv NOR-a VII, reg. br. 4/7/1, kutija 1143-A.
102
taljonom brigade. Poslije upuene zapovijesti uslijedilo je, istog dana,
dopunsko nareenje da se 4. bataljon iz dotadanjeg rejona prebaci i
razmjesti u Dobrom Polju i stavi u rezervu taba brigade. Na tim po-
loajima brigada se zadrala 6 dana. Vrijeme je bilo iskorieno za od-
mor i intenzivan partijsko-politiki rad. U tabu brigade uz prisustvo
tabova bataljona odrano je vojno-politiko savjetovanje
55)
sa poseb-
nim osvrtom na slabosti koje su ispoljene u toku borbi. Poslije ovoga
odrano je savjetovanje sa svim starjeinama po bataljonima uz prisust-
vo lanova taba brigade. Na kraju su odrani partijski sastanci i sastan-
ci aktiva SKOJ-a i etne konferencije na kojima je razmatrano dranje
boraca i starjeina u proteklim borbama.
Na savjetovanju je ocjenjeno da je neprijatelj svojom taktikom usp-
jevao da razvue snagu brigade na irokom prostoru, imajui u vidu
vanost, osjetljivost i blizinu objekata u Sarajevskom polju, koje je nep-
rijatelj po svaku cijenu morao da zatiti. Prisustvo etnika i milicije na
itavom ovom prostoru takoe je angaovalo znatne snage brigade i
onemoguivalo joj da se usredsredi na borbu protiv njemakih snaga
u zahvatu komunikacije Ilovice - Maari - Jablanica - Kijevo, posebno
preduzimanje smjelijih manevara sjevero-istonim padinama Igmana i
junim padi nama Jahorine. Taktiko-topografski sklop zemljita iao je
neprijatelju naruku. Sa malim snagama mogao je uspjeno braniti ko-
munikaciju i kotlinu rijeke eljeznice, a jaim snagama preduzimati dej-
stva. I pored velike oskudice u municiji (posebno za naoruanje jugos-
lovenskog porijekla) sve jedinice su, mada je bilo i izvjesnih slabosti,
uspjeno izvrile svoje borbene zadatke.
Tako je zamjereno obavjetajnoj slubi u bataljonima i u brigadi da
nije funkcionisala na zadovoljavajui nain, pa je tab brigade predloio
tabu 29. divizije da organizuje kurs sa obavjetajnim oficirima, gdje bi
se ti kadrovi osposobili za svoje zadatke. Kad danas sagledamo i cije-
nimo pojedina borbena dokument a brigade iz tog vremena, moemo se
pohvalno izraziti preciznou nareenja - zapovijesti za izvrenje borbe-
nih zadataka, regulisanje sadejstva izmeu jedinica, oranizaciju podrke
i borbenog obezbjeenja, tako da nas neprijatelj nije uspio iznenaditi.
Radi slobodnijeg manevrisanja komore bataljona esto su ulazile u sa-
stav brigadne komore, to je za svaki zadatak bilo posebno regulisano.
Za komande bataljona veliki probl em je predstavljao nedostatak sekcija
teritorije na kojoj su izvoena borbena dejstva.
U ocjeni izvoenja borbenih dejstava jedinica brigade u t om perio-
du treba imati u vidu da su novomobilisani borci bili uglavnom sa te-
ritorije koja je due vrijeme bila pod kontrolom okupatora, etnika i
muslimanske milicije i da su do dolaska u nae jedinice skoro svi imali
pogrene predstave o naoj borbi, njenim ciljevima i zadacima. Suoeni
sa neprekidnim danononi m borbama i marevima u zimskim uslovima
i neredovnom ishranom, jedan dio tih boraca je na svoju ruku naputao
jedinice i odlazio svojim kuama. To je iziskivalo pot rebu intenzivnijeg
politikog i vojnikog rada sa njima, te se u narednom periodu njihovo
osipanje znatno smanjilo. Nasuprot ovome, imali smo mnogo vie po-
zitivnih pri mj era brzog prilagoavanja novim uslovima, pa je i borbe-
55
> Arhiv NOR-a VII, reg. br. 35-2, kutija 1153-1.
103
nost novih boraca iz dana u dan rasla. I Italijani su se, bilo ih je 19 u
naim jedinicama, pot puno uklopili sa ostalim borcima, a neki od njih
bili su izrazito dobre niandije na minobacaima u emu smo, u to vri-
jeme, i te kako oskudjevali. U izgradnji borbenog morala posebna pa-
nja posveivana je afirmisanju uloge svih naih naroda u borbi protiv
zajednikog neprijatelja. Prekomanda 120 starih boraca za popunu gar-
dijske brigade i artiljerijskog diviziona 29. divizije uticali su na bre os-
posobljavanje mlaeg starjeinskog sastava i aktivnost na pojaanoj mo-
bilizaciji novih boraca.
Borbena dejstva brigade u januaru 1945. godine
5b)
Poetkom j anuara 1945. godine poela su da slabe ofanzivna dej-
stva Nijemaca i njihovih saveznika, domaih izdajnika, etnika i ustaa.
Teki porazi neprijatelja na svim frontovima i za nas povoljan razvoj si-
tuacije prisilio je neprijatelja na postepeno uzmicanje i naputanje Her-
cegovine. Pored zaostalih dijelova 118. lovake divizije, neprijatelj je po-
vukao protivavionsku artiljeriju i osnovna materijalna sredstva prema
Sarajevu.
U takvoj situaciji tab 29. divizije je poeo pri preme za nastavljanje
ofanzivnih dejstava radi ienja i protjerivanja neprijatelja iz Hercego-
vine i obezbjeenja prodora naih jedinica prema Sarajevu. Dotadanji
statini razvoj borbenih dejstava negativno je uticao na moral naih bo-
raca. Na to su upozoravali tabovi brigada istiui da su borci voljniji
napadati na neprijateljski garnizon nego drati poloaje gdje su izloeni
neprekidnim neprijateljskim napadima. Osnovu neprijateljeve odbrane
inile su jedinice 369. njemake pjeadijske divizije, koja je poslije izvr-
ene popune prestala da bude legionarska i jedan puk 181. divizije. Nje-
noj komandi potinjeni su i 9. mjeovita ustako-domobranska divizija,
italijanska faistika legija San Marko jaine jednog bataljona, kao i
ostaci etnikih jedinica. Ukupna jaina tih snaga u Hercegovini iznosila
je oko 25 hiljada vojnika. Na glavnim dijelovima fronta i u garnizonima
komandovali su komandanti njemakih pukova i bataljona. Domai iz-
dajnici i njihove jedinice (ustae, domobrani, muslimanska milicija i et-
nici) izgubili su povjerenje kod Nijemaca i nisu dejstvovali samostalno,
ve su njihove redove ojaavali njemaki bataljoni i ete. Ovakav odnos
okupatora prema svojim saradnicima bio je uslovljen sve veim osipa-
njem i raspadanjem njihovih jedinica.
Uslijed nepovoljnog razvoja situacije neprijatelj je morao da poste-
peno izvlai jedinice iz borbe, vri este zamjene i pregrupisavanje, to
je uticalo na slabljenje njihovog borbenog morala.
Zadatak 14. brigade u j anuaru 1945. godine bio je:
- da aktivnim dejstvima zatvori pravce: Dobro Polje - Trnovo - Sa-
rajevo, s tim da ponovo ovlada uporitem u Trnovu;
- da razbije etnike bande na irem prostoru Sarajevskog polja i
Trnova;
67
> Arhiv NOR-a VII, reg. br. 16/7-4, kutija 1146-11.
104
- da se u drugoj polovini januara, prebaci na prostor: Borci - Bijela
- Turija radi prenoenja dejstva prema Konjicu;
- da oisti prostor Bjelimii - Glavatievo - Borci od etnikih
bandi i ustake milicije;
- da u borbama vrsto sadejstvuje sa 11. brigadom.
Prvog j anuara 1945. godine 14. brigada je bila u slijedeem borbe-
nom rasporedu:
- 1. bataljon u s. Boljanii drao je poloaje na Videu (k. 1389) i
karauli (k. 1328) kontroliui komunikaciju od Dobrog Polja ka Trnovu;
- 2. bataljon u selima Varo i Kolakovii drao je obezbjeenje na
k. 1049 i k. 1238 i tako zatvarao pravac od sela Baci i Jabuke;
- 3. bataljon je u Krbljinama bio u brigadnoj rezervi s tim to je
obezbjeivao brigadnu pozadinu i isturio osiguranje na Zvijerder (k.
1415);
- 4. bataljon sa tabom brigade nalazio se u Dobrom Polju i drao
je obezbjeenje na Lokvi (k. 1351).
Drugog januara brigada je dobila zadatak da ponovo ovlada upo-
ritem Trnovo i prot j era neprijatelja u pravcu Sarajeva. Za izvrenje za-
datka angaovan je jedan bataljon 11. brigade. Plan napada je bio da se
pret hodno oisti teren od etnika, a zatim, obuhvatom sa etiri bata-
ljona, presjee izvlaenje neprijatelja u pravcu Sarajeva i unite njegove
snage u Trnovu. Trnovo i okolinu je branilo oko 300 Nijemaca iz 86.
njemakog puka za osiguranje i 964. tvravske brigade sa 4 tenka; oko
300 etnika iz Sarajevske i Bileke etnike brigade i 400-500 musli-
manske milicije. Napad je poeo u 3 sata ujutro. Bataljoni su uspjeli da
oiste okolna sela oko Trnova od etnika i milicije, te podili samom
Trnovu, gdje su se Nijemci prikupili i davali ilav otpor iz pojedinih
zgrada. Zbog uporne odbrane neprijatelja napad nije uspio, jer je nep-
rijatelj koristio i veliku meavu i snijeg. U tim borbama imali smo 3 ra-
njena, dok je neprijatelj imao 5 mrtvih i 24 zarobljena. Zaplijenjen je
jedna sanduk granata od lakog bacaa, 21 puka i 3 mitraljeza.
Neprijatelj je izvrio protivnapad 5. j anuara i odbacio dijelove naih
jedinica sa poloaja. Protivnapadom naih jedinica neprijatelj je ponovo
protjeran u Trnovo, gdje se okruena njemaka posada vrsto drala. U
meuvremenu neprijatelj je ojaao odbranu Trnova angaovanjem 2.
bataljona 724. lovakog puka i baterije topova, a dolinu rijeka eljeznice
i Zujevine zatvorio je pritapskim jedinicama 86. puka, 1025. eljezni-
kim bataljonom i j ednom etom 999. tvravskog pjeadijskog bataljona,
koji im je doao u pomo iz Sarajevskog polja.
Odbranu Trnova neprijatelj je oslabio povukavi, 6. januara, 2. ba-
taljon 724. lovakog puka iz Trnova i uputio ga prema Zenici. To su is-
koristili 2. i 4. bataljon i zajednikim napadom, 7. januara u jutarnjim
asovima, ponovo oslobodili Trnovo. U borbama za osloboenje pogi-
nulo je 11, a ranjeno 7 boraca. Gubici neprijatelja su iznosili 20 mrtvih
i preko 30 ranjenih vojnika. Tom prilikom zarobljena su 24 etnika. Os-
loboenjem Trnova rasformiran je Kalinovaki partizanski odred i nje-
govi borci i starjeine rasporeeni su u jedinice 14. brigade.
U vremenu od 10. i 11. j anuara na sektoru brigade nije bilo borbi,
tako da su se jedinice nale u slijedeem rasporedu:
- 1. bataljon u selima Dobro Polje i Boljanii;
105
- 2. bataljon u selima Ostojii i Umani;
- 3. bataljon u selima Vrbovik i Pendii;
- 4. bataljon u selima Sloveljevii - Govedovii;
- tab brigade sa pritapskim dijelovima u Trnovu.
U brigadnoj zapovijesti od 11. januara 1945.
57)
istaknuto je da u re-
jonu oko Trnova u uporitima sela Maari i Ilovica jaina neprijatelja
iznosi oko 280-300 Nijemaca, a u Presjeenici i Grabu nalazilo se oko
400-500 pripadnika ustako-etnikih bandi i milicije.
Radi zauzimanja navedenih uporita tab brigade je izdao jedinica-
ma slijedee nareenje:
- da 1. bataljon ostane u dotadanjem rejonu (Dobro Polje - Bo-
ljanii) i izvia u pravcu Kolakovia, s tim da uhvati i odrava stalnu
vezu sa dijelovima 11. brigade koji su se nalazili u Mreicama;
- da 2. bataljon u 1 sat sa dvije ete krene iz Trebeaja prema Um-
anima i Presjenici i tamo napadne etnike. Pored toga, nareeno mu
je da se 3. eta iz Trnova prebaci u Trebeaj i da, zavisno od razvoja
situacije, nastavi pokret prema Miljanoviima i Ostojiima, oisti teren
od neprijatelja i ostane, do daljeg nareenja, na tom prostoru;
- da 3. bataljon u 5 sati napadne na njemaku posadu u Maarima
i Ilovici i prot j era je prema Sarajevskom polju, s tim da j ednu etu za-
dri u Ilovici radi obezbijeenja ruenja mosta;
- da 4. bataljon u 5 sati napadne na njemaku posadu u Ilovici i
na etnike u Grabu i protjera ih prema Sarajevskom polju;
- da tab brigade sa pritapskim jedinicama i dalje ostane u Tr-
novu.
Napad izveden 12. j anuara samo je djelimino uspio jer nije bio jed-
novremeno izveden, pa su se Nijemci odrali na poloajima dok su us-
tae, etnici, domobrani i milicija protjerani sa poloaja. Borba je tra-
jala od 7 do 12 asova. Nai gubici bili su veliki: poginulo je 5 boraca,
a 13 je ranjeno. Neprijatelj je imao 41 poginulog, a ranj eno je vie de-
setina vojnika. Zaplijenjena su 2 pukomitraljeza, vie puaka i municije.
Ponovni napad svih bataljona uslijedio je 12. j anuara uvee. Meu-
tim, ni ponovljeni napad nije dao oekivane rezultate. Jedan borac je
poginuo, a 14 je ranjeno. O borbama na pravcu Trnovo - Sarajevo bo-
rac 1. ete 1. bataljona Milivoje Bjeleti u svojim sjeanjima iznosi:
Zapamtio sam jednu od onih hladnih januarskih noi kada se
ledi srce u grudima, a gazi snijeg do pojasa. Moja eta dobila je
zadatak da porui drveni most na rjeici eljeznici, desetak kilo-
metara nizvodno od Trnova prema Sarajevu. Njemake snage ni-
jesu bile daleko, odmah negdje iza prvog breuljka. Sa nama je po-
ao i komandant bataljona. Cestom je bila prtina i moglo se lako
doi do mosta. Ponijeli smo krampove i gvozdene poluge da bis-
mo otkinuli gvoem i ledom okovane daske i grede sa mosta.
Poli smo s ciljem da se most porui kako bismo sprijeili nje-
makoj motorizaciji da se ponovo probije u ve osloboeno Tr-
novo, gdje su se nalazile velike vojne kasarne. U pravcu njemakih
poloaja poslali smo patrolu kako nas ne bi iznenadili, mada su
i oni imali svoje izviake patrole. Kad je veliki snijeg, slabo se
57
> Arhiv NOR-a VII, reg. br. 4/10-4, kutija 1146-11.
106
uju neprijateljski pucnji i brektanje motora, pogotovo ako vjetar
duva.
Tek to smo poeli da kidamo smrznute daske, primijetile su
nas njemake predstrae i tenkovima krenule prema nama. Nala-
zili smo se u okomi t om kanjonu rijeke eljeznice, tako da smo se
mogli kretati samo cestom ili s druge strane rjeice uzvodno.
Kako most nijesmo poruili ve samo odvalili nekoliko dasaka, ni-
jesmo mogli da povlaimo cestom jer bi nas stigli tenkovi. Odlu-
eno je da preemo na suprot nu stranu rjeice, tada veoma nad-
ole, i da se povlaimo prema Trnovu. Bila je vedra no obasjana
punim mjesecom. Vidjelo se po snijegu kao po danu. Njemaki
tenkovi su brzo stigli do mosta i otvorili vatru na nas. Rjeica je
krivudala i mi smo se sklanjali iza njenih okuka.
Na oblinjim kotama, s desne strane eljeznice, nalazile su se
ustake i etnike snage. Nije bilo mogue savladati okomite stra-
ne kanjona i izai na brijegove koje je neprijatelj drao. Jedini izlaz
je bio da potraimo mjesto gdje se rjeica razlila i bila plia, da
bismo je pregazili i ponovo izali na cestu, a odatle na breuljke
s lijeve strane. Komanda je pala da se drimo u lancu jedan za
drugoga. Prvi se drao za konja na kojem je jahao komandant sa
nogama u vodi. Na sredini rijeke voda je bila do grudi i strahovito
hladna. Oruje i torbice podigli smo na ramena i glavu. Tek to
smo nekako izali na cestu, nareeno je da se popnemo na bre-
uljak, sprijeavamo i zadravamo neprijatelja, kako ne bi iznena-
dio ostale nae ete u Trnovu i oko njega.
Brzo su obavijetene i ostale ete da idu tenkovi. Borili smo
se cijelu no, mokri, na snijegu. U predahu borbe skakutali smo,
trali, jedan drugog masirali da se ne smrznemo. Ko je imao da
presvue, bar suve arape, bolje je proao. Mnogi su se te noi
prehladili i ostali bez noktiju na prstima od nogu. No, i to se po-
slije desetak dana zaboravilo, na borbeni moral nije opao.
U vremenu od 13. do 15. januara nije bilo jaih borbi sem prepu-
cavanja izviakih patrola. Meutim, 16. j anuara u 7 sati neprijatelj ja-
ine oko 300 Nijemaca napao je 4. bataljon koji se nalazio na poloa-
jima Slavljevii - Govedovii i uspio da ga potisne ka Zabojskom. Na-
kon toga bonim dejstvom 3. bataljona i protivnapadom 4. bataljona
neprijatelj je bio prinuen da se povue na polazne poloaje u Ilovicu,
poslije ega je 4. bataljon ponovo zaposjeo svoje ranije poloaje. U toj
borbi poginuo je 1 borac, dok ih je 5 ranjeno. Neprijatelj je imao 20
mrtvih i 15 ranjenih vojnika.
Sredinom januara 1945. poelo je pregrupisavanje snaga 29. divizije
za novi ofanzivni pohod radi konanog osloboenja Hercegovine. U di-
vizijskoj zapovijesti od 16. januaa 1945. brigadama su dati novi zadaci.
Kako su jedinice divizije bile angaovane na front u od 150 kilometara,
neophodno je bilo skratiti front, prikupiti i pripremiti jedinice za nova
dejstva na osnovnom pravcu: Nevesinje - Mostar - Konjic. Zato se u
vremenu od 17. do 23. j anuara pripremala za prebacivanje na navedeni
pravac. Istina, ni tada borbe nisu prestajale, tako da je nou 18/19. ja-
nuara 2. bataljon sa j ednom etom organizovao zasjedu u rejonu: Ki-
107
jevo - Jablanica u koju je upala neprijateljeva kolona jaine oko 30 nje-
makih vojnika. Poslije krae borbe neprijatelj je imao 6 mrtvih i 9 za-
robljenih vojnika. Zaplijenjen je 1 mitraljez, 9 puaka i oko 1.000 me-
taka. Nou 23/24. j anuara i do svanua neprijatelj je uspio da 2. bataljon
stavi u poluokruenje u Umanima. tab bataljona je brzo reagovao i
naredio izvlaenje bataljona ka Trnovu. U toku izvlaenja dolo je do
estokih borbi. Nezadriv juri bataljona prisilio je neprijatelja da se po-
vue, tako da je bataljon to iskoristio i probio se ka Trebeaju i Trnovu.
Neprijatelj je u toj borbi imao vie mrtvih i ranjenih vojnika.
Brigada u mostarskoj operaciji i osloboenje Nevesinja
i Mostara
Poslije osloboenja Trnova i razbijanja etnika u rejonu Kalinovik
- Trnovo - Foa Vrhovni tab je naredio 8. korpusu (u iji je sastav pri-
vremeno ula 29. hercegovaka divizija) da dovri oslobaanje Herce-
govine i likvidira neprijateljeve garnizone u dolini Neretve. U vezi sa
tim, a poto je pret hodno potisnut neprijatelj sa pravca: Ljubuki - it-
luk - apljina - Metkovi, krajem j anuara i poetkom februara izvreno
je pregrupisavanje i priprema jedinica za izvrenje narednih borbenih
zadataka:
- tab 29. divizije je odluio da glavne svoje snage grupie u bor-
bama za osloboenje Nevesinja i Mostara, a 11. i 14. brigadu da rokira
ka Konjicu s ciljem da ga zauzmu i presijeku komunikaciju Ostroac -
Konjic - Ivan-sedlo i time olakaju napad glavnim snagama divizije;
- 11. brigada se 1. februara nalazila na poloajima Depni - Vrdolje
- Spiljani, gdje je sadejstvovala 14. brigadi i neposredno ugroavala nep-
rijatelja u garnizonu Konjic. Zbog toga je 1. i 2. bataljon 370. puka nje-
make 369. divizije iz Mostara privremeno prebaen u Konjic. Zbog na-
stale opte situacije jedinice 1. i 2. bataljona 370. puka 5. februara po-
novo se vraaju na iroki Brijeg.
Poslije izvrene smijene jedinica 14. brigade, koju je smjenila 5. pro-
leterska crnogorska brigada, a koja je izvedena pod borbom i u kojoj
su poginula 4 borca, dok je neprijatelj imao 10 mrtvih i 8 ranjenih, 23.
i 24. j anuara brigada se bez odmora prebacila iz rejona Trnova u rejon
Bjelimia i orijentisala ka Konjicu.
Pokret brigade regulisan je nareenjem od 23. j anuara
58)
u kome
su jedinicama dati slijedei zadaci:
- da 1. bataljon krene u 10 asova iz Toia i preko Dobrog Polja
u Krbljinama, gdje e zanoiti, a pot om sjutradan uj ut ro nastavi pokret
u Mjehovinu, gdje e se smjestiti i postaviti potrebna obezbjeenja;
- da 2. bataljon krene u 6 asova sa komorom iz Trebeaja prav-
cem Mjehovina - Odaci, gdje e zanoiti, a potom sjutradan ujutro da
nastavi pokret u s. Blaca, tu se smjesti i postavi pot rebna obezbjeenja;
- da 3. bataljon krene u 10 asova za 1. bataljonom preko Dobrog
Polja u Krbljine, gdje e zanoiti, a zatim sjutradan uj ut ro nastavi po-
kret u s. Kute, gdje e se smjestiti i postaviti pot rebna obezbjeenja;
58
> Arhiv NOR-a VII, reg. br. 4/10-4, kutija 1140-11.
108
- da 4. bataljon krene u 6 asova u s. Ove Polje, gdje e se smjes-
titi i prenoiti, a zatim sjutradan ujutro u 7,00 sati da nastav pokret ces-
tom u Boinovie, smjesti se i postavi pot rebno obezbjeenje;
- da tab brigade sa pozadinskim jedinicama krene istog dana po-
slije podne, smjesti se u Dobro Polje, gdje e zanoiti, a zatim da se sjut-
radan ujutro prebaci u Kalinovik.
U duhu navedenog nareenja, poslije odmora 26. januara, brigada
je 27. i 28. j anuara nastavila pokret na prostoru Bjelimia i Zijemlja, s
tim to se:
- 1. bataljon iz Mjehovine prebacio u s. Argutu gdje je prenoio i
sutradan preko Sopota stigao u rejon Jaeprasine, gdje se razmjestio i
ekao dalje nareenje;
- 2. bataljon se iz Mjehovine prebacio u Argutu, gdje je prenoio
i sjutradan nastavio pokret u rejon Razia, gdje se razmjestio i ekao
dalje nareenje;
- 3. bataljon se iz Kute prebacio u Svijena i sjutradan nastavio po-
kret u Luke, gdje se razmjestio i ekao dalje nareenje;
- 4. bataljon se iz Boanovia prebacio u Svijena, gdje je prenoio,
a zatim nastavio pokret u rejon Gradljine, gdje se smjestio i ekao dalje
nareenje;
- tab brigade, dio komore i brigadno previjalite su se u toku 28.
j anuara prebacili iz Kalinovnika u Odake, dok je u Kalinoviku ostala
brigadna bolnica, glavnina bojne komore i omladinski vod na obezbje-
enju.
Iscrpljene u danononi m borbama, sa slabom odjeom i obuom,
jedinice su jedva odolijevale surovoj zimi i snijenim nanosima koje je
trebalo na maru savladati. Duboki snijeni nanosi usporavali su njiho-
vo kretanje, posebno tovarnih grla, pa su jedinice bile pri morane da
mobiliu mjesno stanovnitvo i stoku radi probijanja snijenih smetova.
U probijanju puteva kroz snijeg jedinice su se naizmjenino smjenjivale,
a dnevni mar iznosio je oko 15-18 km. O t om maru komandir ete
u 3. bataljonu Risto Markovi kae:
U drugoj polovini januara na poloaje kod Trnova dole su
crnogorske jedinice i smijenile nas. Poslije sreivanja jedinica iz-
vrili smo mar pravcem: Trnovo - Dobro Polje - Krbljine - Ka-
linovik po dubokom snijegu i mrazu. Prtina je ve postojala, ali
nove padavine oteavale su hod. Drugog dana mara stigli smo u
Bojie i Cnie, zapadno od Kalinovnika. Tu smo zanoili, osuili
odjeu i obuu i dobili hranu. Najavljeno nam je da uj ut ru ranije
kreemo dalje, ali nije saopteno u kom pravcu i sa kojim zadat-
kom.
Sjutradan oko 6 asova sve je bilo spremno za pokret. Prva
eta 3. bataljona dobija zadatak da ide u prethodnicu pravcem:
Bojii - Odaci - Duani - Glavatievo preko Bjelimia. Jutro mut-
no, oblano, snijeg pada, put (prtina) slabo se vidi. Krenuli smo i
na prevoju prema Bjelimiima doekala nas je muslimanska mi-
licija. Brzo smo raistili sa njima i krenuli dalje. Sada nastaju ve-
like tekoe. Kako dan odmie tako snijeg sve vei, gui i vlaniji.
Put se skoro ne poznaje, prtine nema i poslije izvjesnog vremena
109
put posve izgubismo. Dalje otprilike uzmemo pravac i naprijed, ali
svaki minut tee. Snijeg gusto pada, ne vidi se dalje od 10 do 20
metara. Visina snijega prelazi naa ramena, za raiavanje nema-
mo nita ve gole ruke. Snijeg mekan, pa kako stane tako pro-
padne. Onaj koji prvi upadne, pa se mora vaditi. Snijeg prtimo po
smjenama. Na kraju se bacamo leeki sabijamo snijeg i pravimo
prtinu. Tako smo se rvali i borili sa vremenom. Ni 500 metara se
ne moe na sat. Borci mokri do gole koe, t emperat ura niska, do
hrane ne moemo doi, sela nigdje nema niti se moe vidjeti. Ne
znamo dokle smo doli i koliko jo ima do cilja.
Tako smo ili cijeli dan i u sami mrak upadnemo meu neke
kue koje prije uopte nismo vidjeli. Nekoliko kua su zatrpane u
snijegu i ne vide se. Niko se ivi ne uje i ne vidi. Uli smo u jednu
kuu i naemo enu sa nekoliko djece. Pitamo je za Glavatievo.
Kae da ne zna. Traimo nekoga vodia, ali nigdje mukaraca
nema, ni od 10 godina. Tada doe nareenje da tu prenoimo i
odmori mo se. Snijeg je padao cijelu no. Glavna misao je kako na-
staviti dalje i koliko jo ima do Glavatieva.
U toku noi neko je doao na ideju da ujutru treba obii tale,
nai nekoliko volova i povesti ih da probijaju snijeg. Tako je i bilo.
Volovi kao da su vjeti takvim nepogodama. Propnu se na zadnje
noge i svojom teinom sabiju snijeg. Brzo smo se probili iz Bje-
limia preko prevoja prema Neretvi i Glavatievu. U dolini Neret-
ve i oko Glavatieva snijeg je bio manji, pa se moglo bre kretati.
Vjerujem da je to bio, mada kratak, najtei mar na borbenom
putu nae brigade. Posebnu potekou je predstavljalo to to je ve-
ina boraca bila iz june Hercegovine, koji se ranije nikada nisu
nali u tako velikom snijegu i meavi i nisu navikli na tako niske
temperature. To se odnosi i na jedan broj Dalmatinaca. Jedan od
tih boraca je stalno govorio: ' Komandire, gospe mi, svi emo se
smrznuti kao babini jarii'. Meutim, odluila je mladost i volja,
pa je i taj teki mar preden uz pjesmu, alu i viceve.
Na tom maru uslijed velike hladnoe promrzlo je 50 boraca, od
kojih je 20 upueno u bolnicu na krae i due lijeenje. Od velikog mra-
za i napora uginulo je oko 20 konja.
Na maru kroz Bjelimie 2. bataljon se u prethodnici sukobio sa
muslimanskom milicijom, koja se poslije krae borbe povukla u pravcu
Konjike upe, ne poruivi most na Neretvi kod Glavatieva. Tom pri-
likom je zarobljeno 9 milicionara sa orujem i jedan laki baca. Polazei
od pretpostavke da e most preko Neretve biti uporno branjen, tab
brigade daje zadatak 2. i 4. bataljonu da zauzmu most i obezbijede pro-
laz brigade na prostor Glavatieva. U ranim jutarnjim asovima 4. ba-
taljon je izbio na most, a 2. bataljon na Orlov kuk, gdje je uslijed slabe
vidljivosti (magla) i nedogovorenog signala za raspoznavanje dolo do
meusobnog prepucavanja. Tom prilikom su ranjena 4 borca iz 4. ba-
taljona. O moralu i izdrljivosti boraca u bor bama' oko Trnova borac 1.
bataljona Milivoje Bjeleti u svojim sjeanjima iznosi:
110
Poslije osloboenja Trnova proirena je slobodna teritorija u
pravcu Sarajeva. Nakon izvjesnog vremena stigla je smjena poto
su na poloaje dole dvije crnogorske brigade: 5. i 9. Bili smo ra-
dosni to se vraamo na podruje Hercegovine sa ovog, snijegom
zatrpanog podruja. Putujui prema Kalinoviku pjevali smo: 'Ide
Peta i Deveta Sarajevom da proeta' .
Prvi bataljon je krenuo od Kalinovnika preko bjelimikih brda
i planina punih snijega i dijelova ustakih eta i milicije. Teko se
probijamo kroz snijeg, a na svakom brdu doekuju nas ustae ra-
falima i vikom. Rastjerujemo ih sa jednog, oni se prebacuju na sli-
jedee brdo. Cijeli dan smo vodili s njima borbu i onako mokri,
umorni i gladni uspijeli da ih rastjeramo. Razbjeali su se na sve
strane, najvie u pravcu Konjica i Sarajeva. Mnogi zaseoci bili su
pusti, mjetani su pobjegli sa ustaama ispred nas.
U tim kuama nijesmo mogli nita nai za jelo. Ponegdje smo
nalazili suvog voa i u buradi ma neku vrstu rijetkog dema ili
soka od divljih kruaka. Pili smo taj sok kao vodu. Za nas gladne
bilo je to i ukusno i slatko. Time bismo samo donekle zavarali
glad, a samo zbog bolova u stomaku i neprekidnog proliva imali
smo muku od tih poslastica. Iznureni od gaenja snijega pod bor-
bom cijelog dana jedva smo ekali da se naemo u nekom selu
i tu se nahranimo. Nekako smo se sjurili niz bjelimika brda u Ko-
njiku upu, prema Glavatievu, gdje je trebalo da preemo preko
mosta i nastavimo put prema Nevesinju.
Zanoili smo u selima, u upi, pored Neretve, gdje je bilo
znatno toplije. Rasporeeni smo po kuama na veeru. Nadali smo
se dobroj veeri i da vie neemo gaziti po snijegu. Prevarili smo
se u oba sluaja. Domain, kod kojeg je dola moja grupa od pet
- est boraca, nije pokazivao nimalo ljubaznosti pema nama. Spre-
mio nam je za veeru kaamak sa malo mlijeka. Dok smo se suili
pored vatre, popravljali smo obuu i odjeu i jedva ekali kada e
donijeti veeru. Onako gladni, halapljivo smo pojeli sve to nam
je donio. Nijesmo bili ni na pola siti, ali nijesmo vie traili. Vodili
smo rauna da se dobro ponaamo i da ljudski post upamo sa uku-
anima, kako nam je to komesar ets esto napominjao - da par-
tizanski borac mora i sa malim da bude zadovoljan. I mi bismo
bili zadovoljni da je to to je donio domain bilo kako treba.
Posljedice njegovog ' gostoprimstva' za nas su bile jako mune
i bolne. Ubrzo smo osjetih strane bolove u stomaku i imali smo
osjeaj kao da smo u njih stavili kamenje. Cijelu no smo se uvijali
od bolova. Izjutra nijesmo mogli da idemo sa ostalim borcima na
nove poloaje u Nevesinjsko polje. Poslali su nas sa bolniarkom
i dijelom komore u brigadnu bolnicu koja se nalazila u Kruevlja-
nima ispod planine Crvnja. I dok su se vodile teke borbe oko Ne-
vesinja, nas nekoliko boraca je lealo i lijeilo se od posljedice ka-
amaka iz Konjike upe.
Poto smo ozdravili poslali su nas da se javimo u svoju etu
koja se tada nalazila na poloajima oko Zijemlja preko Borakog
jezera i Konjica. Uvee smo stigli u jedan zaselak u Zijemlju kod
111
kole, gdje se nalazila bataljonska komora i pratei vod. Tu smo
zanoili. Upravo te noi Nevesinje je zauzeto. Jedan dio ustakih
i njemakih snaga je uspio da se povue iz Nevesinja preko pla-
nine Velea i da se probije prema Mostaru i Konjicu.
Neki ustaa, mjetanin, poveo je najpreim putem, preko pla-
nine, j ednu grupu od oko 50 Nijemaca u pravcu Konjica da ih spa-
se. Nou naiu na zaselak gdje smo se nalazili sa komorom. Pri-
mijetile su ih nae strae. Pratei vod i svi mi koji smo se tu na-
lazili brzo smo zaposjeli zidine oko kua i otvorili vatru na njih.
Jo uvijek je snijeg bio do koljena. Promrzli i umorni Nijemci su
upali u kolu odakle su se cijelu no branili. Komandir voda, Ra-
dovan Miloevi, vrlo hrabar borac, nije ih ostavljao na miru.
Pred zoru su napustili kolu i nastavili put prema Konjicu.
Morali su na smjenu da prave prtinu kroz snijeg. Odstupali su u
koloni uz snanu mitraljesku zatitnicu. A pratei vod ih je nep-
rekidno pratio i od zaelja kolone napadao. Tjerao ih je sve do iz-
nad Konjica. Samo je nekoliko njih uspjelo da pobjegne u Konjic,
ostali su svi izginuli na putu. Zaplijenjeno je tom prilikom dosta
oruja i druge opreme koju su nosili. Bila je to vrlo uspjena ak-
cija naih boraca.
Sutradan smo otili u svoju etu i nastavili borbe oko Konjica
do njegovog osloboenja.
Osnovne karakteristike obostranih dejstava brigade u toku januara
ogledale su se u slijedeem:
- brigada je vodila ilavu borbu za kontrolu prostora i pravaca Ka-
linovik - Sarajevo i Nevesinje - Konjic, to je neposredno ugroavalo
pravac neprijateljevog izvlaenja prema Sarajevu;
- neprijatelj je, pored brojane i vatrene nadmonosti, nastojao da
to vie angauje domae izdajnike, kako bi lake obezbijedio navedene
pravce i kontrolisao teritoriju, tako da nae jedinice nisu uspjele da po-
stignu iznenaenje u borbi;
- surova zima i duboki snijeni pokriva iao je u prilog neprija-
telju, koji je osloncem na naseljena mjesta lake branio svoja uporita.
Naim jedinicama bilo je oteao izvoenje dejstava na komunikacije,
postavljanje zasjeda i druga dejstva partizanskog naina ratovanja.
Meutim, prisutnost naih snaga na prostoru Trnovo - Kalinovnik,
odnosno u gornjem Nevesinjskom polju imalo je veliki politiki znaaj
jer je, pored svakodnevnog poraza ustaa i etnika, izvren jak uticaj na
mjesno stanovnitvo koje se sve vie opredjeljivalo za na pokret. Mladi
su stupali u nae jedinice, u borbu protiv okupatora i domaih izdaj-
nika. S druge strane, okupator je morao da na tim pravcima angauje
specijalne snage iz rezerve da bi sprijeio prisustvo naih jedinica ne-
posredno u blizini Sarajeva i Konjica.
Dolaskom u Glavatievo, 30/31. januara, brigada dobija zadatak
da iz rejona gornjeg dijela Nevesinjskog polja neposredno sadejstvuje
10. brigadi koja je vrila neposredne pripreme za napad na Nevesinje.
S tim ciljem brigada je dobila zadatak da zatvori pravac koji vodi od
Nevesinja preko s. Pridvorci - Bijelo Polje - Zijemlje. Jedan od priori-
tetnih zadataka je bio uspostavljanje kontakta sa neprijateljem i prikup-
112
ljanje podataka o njemu, posebno na pravcu Zijemlje - Bijelo Polje i da-
lje u dolini Neretve.
Nijemci i ustae (jaina oko 200 vojnika) iz pravca Nevesinja, 5. feb-
ruara,
59)
prodiru u pravcu Sopilja, gdje se sukobljavaju sa 2. bataljonom
koji ih, uz podrku 1. bataljon, poslije vieasovne borbe primorava da
se vrate u Nevesinje. U toj borbi neprijatelj je imao 5 mrtvih i vie ra-
njenih vojnika.
Ve 7. februara 1. i 3. bataljona su angaovani na razbijanju grupe
od 150 etnika u Zijemljima. Napad je izvren u ranim jutarnjim aso-
vima. Otpor etnika prema 1. bataljonu bio je vrlo jak, sve dok u borbu
nije uao i 3. bataljon iz pravca Kuia. Pod jaim pritiskom etnici na-
glo odstupaju i ostavljaju 4 mrtva i 2 zarobljena vojnika. Zaplijenjena
su i 2 mitraljeza, 5 puaka, 10.000 metaka, radio-aparat i druga oprema.
Na naoj strani nije bilo gubitaka.
U osloboenom Nevesinju, februara 1945.
U napadu na Nevesinje 9. i 10. februara uestvovao je i 2. bataljon
601
u sadejstvu sa 10. brigadom, ali taj napad nije uspio, jer je neprijatelj
dobro utvrdio garnizon i organizovao snanu odbranu (bili su izgraeni
bunkeri od armiranog betona, iskopani rovovi i izvreno zapreavanje).
U blokadi Nevesinja 14. brigada se angauje sjeverno od Mostara radi
odsjecanja i sprijeavanja izvlaenja neprijatelja prema Konjicu.
Odluan napad na Nevesinje 10. brigada, uz sadejstvo 12. i dijelova
14. brigade i uz podrku 25 artiljerijskih orua i 6 tenkova, izvrila je
S9
> Arhiv NOR-a VII, reg. br. 914, kutija 1146-11.
Arhiv NOR-a VII, reg. br. 9/10-1, kutija 1146-11.
113
13. februara. Uz snanu podrku artiljerije i tenkova estoke borbe su
nastavljene i u toku noi sve do zore. Neprijatelj je trpio znatne gubitke,
i ocijenivi da se ne moe odrati u Nevesinju, odluio da se u toku
noi izvue iz grada. etrnaestog februara u zoru Nevesinje je oslobo-
eno. Pri napadu na Nevesinje 2. i 4. bataljon 14. brigade obrazovali su
optu rezervu, a poslije njegovog zauzimanja vratili se u sastav brigade
na prostor Zijemlja. Za to vrijeme 1. i 3. bataljon, preko Porima i padina
Velea, vrili su noni napad na komunikaciju u rejonu Bijelog polja,
pret hodno istei sela Kuti - Liva - Potoci - Liani - Hum i eljuu
od etnika i milicije. Za vrijeme nonog napada na zaseoke Bijelog po-
lja 2. eta 1. bataljona ula je bez borbe u Potoke. Kada ih je straar
zaustavio, jedan drug na njemakom jeziku odgovorio mu je da idu us-
tae, u to je on povjerovao. Prili su do njega i razoruali ga, a zatim
razoruali i cijelo odjeljenje njemakih vojnika koje je bilo na obezbje-
enju, a koje je u jednoj seoskoj kui zateeno na spavanju. To je omo-
guilo da eta postavi zasjedu na putu, saeka jau neprijateljevu ko-
lonu i nanese joj velike gubitke.
Napad ta dva bataljona u rejonu Bijelog polja na snage koje su se
povlaile iz Mostara nastavljen je i u t oku naredna dva dana. 0 tim bor-
bama govore zamjenik komandi ra 3. ete 1. bataljona Radovan Miloe-
vi i komandir voda u 3. bataljonu Danilo Maslea.
Komandant 1. bataljona Milosav Kundaina me je odredio da
sa 3. etom obezbjeujem tab 14. brigade, komoru i bolnicu i da
obezbjedim prenos hrane od Zijemlja do poloaja bataljona briga-
de, koji su se nalazili na poloaju prema Bijelom Polju i Mostaru.
Sakupio sam nekoliko mjetana, a Mileva Rai, omladinski ruko-
vodilac ete, jedan broj omladine da pomognu u noenju hrane do
poloaja. etrnaestog februara krenuli smo preko Zijemlja ka Bi-
jelom polju. Bilo je ve 16 asova kada smo na prilazu Bijelom po-
lju primijetili veu kolonu vojnika koja se kretala preko polja pre-
ma selu arii. Zbog velike magle, snijega i vijavice nismo odmah
mogli da prepoznamo ija je vojska. Sa tri druga nepri mj et no sam
se pribliio nepoznatoj koloni i tek tada vidjeo da se radi o Nijem-
cima koji su dolazili iz Podveleja i ili preko Zijemaljskog polja
prema Hanskom polju (kasnije smo doznali da su to bili dijelovi
369. njemakog puka koji su dolazili iz Podveleja i kojima se uz
put bila pridruila jo j edna grupa iz Blagaja). Rastojanje izmeu
nas i Nijemaca nije bilo vee od 50 do 100 metara, a koje smo kas-
nije smanjili nadomet bombi. Odmah sam naredio borcima da po-
leu u snijeg, da puze i da se to blie priblie njemakoj koloni
zauzimajui najpovoljnije poloaje za borbu. Odmah sam poslao
kurira da izvjesti tab brigade o nastaloj situaciji i pokret u njema-
ke kolone. Na poloaj je odmah doao zamjenik komesara brigade
Milan - Miljo Milatovi. Tada sam odredio za vojnog delegata Slav-
ka Nadadina da sa 10 boraca i 1 pukomitraljezom zauzme najpo-
voljniji poloaj na drugoj strani neprijateljeve kolone, koju emo
napasti unakrsnom vatrom, i da d znak za opti napad, a mi
emo se to blie pribliiti Nijemcima nadomet bombi.
114
Na dati znak za napad na njemaku kolonu odjeknule su bom-
be sa obe strane, zaula se vatra iz svih raspoloivih oruja i povici
drugova i drugarica: 'Stani vabo gdje si poao u z'o as si na Zi-
jemlje doao'. Bombe su neprestano pratale uz jaku mitraljesku
i mainsku vatru i stalne napade sa svih strana na Nijemce. Na
iznenadni i jak napad stvorio je utisak kod Nijemaca da se radi
o veoj jedinici. U prvom napadu razbili smo ih na dvije kolone,
koje su se poele vrteti po Zijemaljskom polju i skoro neorgani-
zovano braniti. Prvo su pokuali da se probiju prema Prenju, a za-
tim prema ariima i Crnoj gori. U t ome smo ih sprijeili. Onda
su organizovali krunu odbranu. Borba je nastavljena pod vrlo ne-
povoljnim uslovima. Bio je veliki snijeg, hladnoa, magla, slaba
vidljivost i petostruko brojano, u ljudstvu i oruju, nadmoniji
neprijatelj, ali zahvaljujui hrabrosti, portvovanju i vjeri u praved-
nost nae borbe i revolucije ti mladi borci, od kojih je veina ima-
la izmeu 14 i 15 godina ivota, uspjeli su da se nose sa tako jakim
neprijateljem i da ga unite sa preko 90% gubitaka u ljudstvu i
oruju. Borba je trajala preko 30 asova, od 16 asova 14. februara,
pa do mraka 15. februara 1945. godine.
Poslije vie pokuaja proboja Nijemcima je nekako uspjelo da
pod zatitom mraka izvuku jedan broj svojih vojnika prema selu
ariima, Hanskom polju i Konjicu, ostavljajui svoje mrtve i ra-
njene na Zijemlju. Tom prilikom ubijeno je 194, a zarobljeno 17 Ni-
jemaca. Zaplinjeno je 8 pukomitraljeza, 1 mitraljez, 4 automata, 5
pitolja, 2 arca, 2 dvogleda, 7 sanduka municije, rami materijal,
kao i arhiva. Od naih niko nije poginuo, ali su ranjeni: Slavko
Nadadin, vodni delegat; Mara Andri, vodni delegat; Gospava Ja-
nji, bolniarka; Radovan Miloevi, zamjenik komandi ra ete;
Desa Gluhaji i jedan borac, Dalmatinac, ijeg se prezimena ne sje-
am, a ime mu je Mato.
U ovoj borbi svi drugovi i drugarice borili su se hrabro, a na-
roito su se istakli: Slavko Nadadin, Mara Andri, Ljubia Babi,
Luka Dui, Gojko Miloevi, Desa Gluhaji, ore Frovi, Bran-
ko Stevanovi i Milan - Miljo Milatovi.
Za pokazanu hrabrost eta je dobila usmenu pohvalu, Miljo
Milatovi je predao Slavku Nadadinu runi sat, a meni dvogled
za uspomenu. Sutradan, zaplijenjeno oruje i municiju predali smo
tabu naeg bataljona i tabu brigade.
Komandant 1. bataljona mi je naredio da sa vodom krenem
za Nijemcima uz kanjon Neretve, izvrim izvianje i da ga obavi-
jestim o rezultatima toga izvianja. Oko 8 asova vod je krenuo u
kanjon Neretve u pravcu Drenice. Na vrhu Bijelog polja na mjes-
tu gdje se ulazi u kanjon Neretve naili smo na stravian prizor:
svuda oko puta gomile mrtvih Nijemaca, iskasapljeni konji, prevr-
nuta kola i kamioni, razbacano oruje, isprevrtana ratna oprema.
Prava kasapnica. Ostaci njemakih jedinica, unitenih uraganskom
vatrom dalmatinskih jedinica koje su tukle u bok njemake kolo-
ne sa desne obale Neretve. Svi mostovi na putu bili su porueni.
Na drugom kilometru ispred Drenice zauli smo pucnjavu i za-
115
kljuili da je borba u toku. Ubrzo je sa desne obale Neretve na nas
otvorena mitraljeska vatra. Na sreu, uspostavili smo vezu sa di-
jelovima 26. dalmatinske divizije i od njih saznali da se Nijemci
brane u Drenici. Bilo je ve vee kada smo se vratili u Potoke.
Sutradan 3. bataljon je napustio Bijelo polje (s. Potoci) i vratio se
uz Porim na Zijemlje. Bataljon je zakonaio u Kuli ispred Bora-
kog jezera i tu ostao 2-3 dana. Tu smo dobili i informaciju da se
etnici nalaze na Borcima.
Poslije kraeg predaha dobio sam zadatak da sa j ednom de-
setinom odem u s. Jezero i da u selu pronaem kuu u kojoj se
nalazio savezniki pilot (Amerikanac ili Englez) koga je trebalo do-
vesti u tab bataljona. Upozoren sam da se etnici nalaze u Bor-
cima, a postojala je i vjerovatnoa da ih ima i u Jezeru. Poslije ve-
ere krenuli smo na izvrenje zadatka. Selu Jezero prili smo sa
jugozapadne strane i otvorili vatru iz dva mitraljeza. Iz sela se niko
nije javljao, samo su etnici pucali sa Boraka i signalnim raket ama
osvetljavali selo i njegovu okolinu. Mene i jo dva borca odveo je
vodi u kuu u kojoj se nalazio pilot. Domain je izveo pilota iz
jednog skrovita (podruma). Bio je jako uplaen, teko se kretao
i cvokotao je od zime i straha. Krenuli smo uz st rmu stranu - sko-
ro da smo nosili pilota. Skinuo sam svoj injel i obukao mu. Dugo
smo ga uvjeravali da smo saveznici (Titova vojska) i jedva ga smi-
rili. Doveli smo ga i predali u tab brigade. Moj injel ostao je na
njemu. Moda ga je odnio i za Ameriku. Sada sam ja morao cvo-
kotati dok nisam oteo injel od Nijemaca.
Dan-dva kasnije ree mi zamjenik komesara ete da se javim
u tab bataljona, gdje sam dobio nareenje da sa j ednom deseti-
nom voda krenem za Mostar radi obezbijeenja municije za jedi-
nice. Dobio sam i odgovarajui dokumenat. Na brzinu sam prera-
unao da sa 10 boraca mogu prebaciti oko 200 kg municije i rekoh
da mi je sve jasno. Krenuli smo preko Zijemlja, Porima, Bijelog po-
lja i stigli u Mostar bez naroitih tekoa. U Mostaru smo uspjeno
obavili posao i u vojnim kasarnama zvanim 'sjeverni logor' primili
20 sanduka minobacake i streljake municije. Do s. Potoka u Bi-
jelom polju prebacili smo se kamionom. Tek tada se postavilo pi-
tanje: ta dalje? Nije to bilo 200 kg municije, kako sam prerau-
nao, nego 1.200 kilograma, odnosno 120 kg po j ednom borcu.
Kako sada preko Porima prebaciti tu municiju do Borakog jeze-
ra? Odmah sam shavtio da e nam municija trebati za Konjic i da
se za prenos do jedinice snaemo sami. Sjetio sam se stare mud-
rosti da ' ako nema koga da ti pomogne, ti onda pozovi nevolju u
pomo' . Bezuspjeno sam traio konje po Bijelom polju i jedini iz-
laz je bio da sakupim grupu ena sa kojima bih tu municiju prenio
do Borakog jezera. Sa sakupljanjem ena ilo je vrlo teko - jedva
smo uspjeli da ih sakupimo. Odrao sam kratak govor i dao od-
govarajua uputstva. ak sam zaprijetio i strijeljanjem onih koje
eventualno budu pokuale da bjee ili bacaju municiju. Na svaku
grupicu od 4 ene rasporedio sam po jednog borca i tako smo kre-
nuli ka Porimu. U Kuli bataljon nismo zatekli jer se u meuvre-
116
Mi M - - ^ i
menu nalazio u pokret u prema Konjicu. Tek sjutradan uj ut ru sus-
tigli smo jedinice bataljona i na vrijeme im doturili municiju. Je-
dan ili dva dana poslije toga bataljon je sa drugim jedinicama kre-
nuo u napad na Konjic.
U toku 15. februara 2. i 4. bataljon sukobili su se na prostoru Zi-
jemlja sa j ednom kolonom Nijemaca, koja je preko Podveleja pokuala
da se probije i u pravcu Konjica. U tim borbama ubijeno je 194 pripad-
nika 369. Vraije divizije, a zaplijenjeno 200 puaka, 20 pitolja, 8 pu-
komitraljeza, 4 mainke i jedan teki mitraljez breda. Nai gubici su
iznosili 3 mrtva i 4 ranjena borca.
Uspjeno izvren mar od Trnova u veoma sloenim i tekim uslo-
vima i uz svakodnevne borbe oko Nevesinja, Konjica i Bijelog polja um-
nogome su uticale na poveanje sveukupne borbene gotovosti brigade
i na uvrenje discipline u njenim jedinicama. Posebno se razvio ofan-
zivni duh kod starjeina i boraca, kao i samoinicijativa kod jednog di-
jela starjeina, to je posebno dolo do izraaja u toku mara, a i u bor-
bama koje su voene u ovom periodu.
Poslije naputanja Nevesinja kod Nijemaca i domaih izdajnika na-
stala je dezorijentacija, posebno kod onih dijelova koji su se probijali
ka Konjicu. Borbeni moral im je bio u opadanju za razliku od ranije,
kada su se branili iz utvrenih objekata sa dosta municije, u toplom
odijelu i uz redovnu i dobru ishranu.
Prisustvo domaih izdajnika na tom prostoru ometalo je jae anga-
ovanje naih snaga na pravcu odstupanja neprijatelja komunikacijom
Mostar - Konjic. Tako je koristei njihova obezbjeenja i organizovani
prihvat neprijatelj, iako desetkovan, uspjeo da se izvue u pravcu Ko-
njica.
Dejstvujui u pravcu Bijelog polja, 1. i 3. bataljon 14. brigade, i po-
red postignutih vidnih rezultata, nisu mogli da sprijee izvlaenje nep-
rijatelja iz Mostara, jer su ih njegove jake snage odbacile od komuni-
kacije. Treba istai da bi rezultati u sprijeavanju izvlaenja neprijatelja
iz Mostara bili vei da je brigada u cjelini bila angaovana u Bijelom
polju, jer tako angaovana na dva udaljena pravca nije mogla doi do
punog izraaja. Treba istai da je u mostarskoj operaciji bilo dobro or-
ganizovano snabdijevanje jedinica i blagovremeno ukazivanje sanitetske
pomoi ranjenim i oboljelim, uprkos loim vremenskim uslovima.
Uee brigade u osloboenju Konjica
esnaestog februara 1945. u 21 sat tab brigade je izdao zapovije-
st
61
' da brigada u cjelini iz dotadanjeg rejona, ujutru, 17. februara, u 5
sati izvri pokret na prostor: ievo - Kula - Borci - esim, da oisti
teren od neprijatelja i to prije posjedne poloaje izmeu Ostroca i Ko-
njica. Cilj toga manevra bio je nanoenje gubitaka i sprijeavanje izvla-
enja neprijatelja dolinom Neretve i osloboenje Konjica. Na pravcu
kretanja brigada je pret hodno rastjerala etnike i miliciju, pri emu je
imala 3 mrtva i 1 ranjenog borca. Neprijatelj je pretrpio teke gubi-
61
> Arhiv NOR-a VII, reg. br. 9/9-4, kutija 1146-11.
117
tke i imao 67 mrtvih i jednog zarobljenog vojnika. Taj uspjeno izveden
mar, kao i uspjeh borbi oko Nevesinja i Bijelog polja, umnogome su
uticali na poveanje sveukupne borbene sposobnosti brigade.
Izbijanjem jedinica na prostor: Borci - Turija - Zabre - D. Bijela,
brigada je preduzela energina dejstva preko Gainog brda (k. 547) na
komunikaciju Ostroac - Konjic. S tim ciljem prema nareenju taba
brigade od 18. februara,
62
' bataljoni su 19. februara izvrili pokret i nali
se na slijedeim poloajima neposredno ispred Konjica:
- 1. bataljon na poloaju Medakovii - Paklena (k. 906);
- 2. bataljon na poloaju Zaslivlje - Gaino brdo (k. 595);
- 3. bataljon u Borcima sa obezbjeenjem na Vrabau (k. 1032);
- 4. bataljon u Joanici i Turiji sa obezbjeenjem na k. 564 i k. 339;
- tab brigade i pritapske jedinice su se razmjestile u Medakovi-
ima.
U takvom borbenom rasporedu jedinicama je nareeno da izvode
aktivna dejstva i da ne dozvole da se neprijatelj nekanjeno izvlai.
Skrenuta je i panja da u sluaju naglog naputanja Konjica, energino,
na leima neprijatelja, upadnu u grad. U zapovijesti je naglaeno: Ne
dozvolite da se neprijatelj izvue, a da ga ne udari mo makar po posljed-
njim dijelovima.
Glavninu snaga u odbrani Konjica sainjavalo je oko 1.800 ustaa
i domobrana, dok je prisustvo Nijemaca bilo promjenljivo i obino se
kretalo od jednog do dva bataljona. Ustae i domobrani su drali po-
loaje oko grada, a njemake jedinice su predstavljale manevarsku sna-
gu za preduzimanje aktivnih dejstava na kritinim mjestima - sektorima
odbrane. Odbrambena dejstva neprijatelja u Konjicu podravala je ba-
terija brdskih topova koja je dejstvovala iz rejona eljeznike stanice, za-
tim vod tenkova i vod protivavionskih topova 20 mm tipa flak. Tim
snagama neprijatelj je uporno brani o Konjic i komunikaciju u dolini
Neretve kojom su se izvlaile njegove snage u pravcu Sarajeva.
Nou 19/20. februara jedinice brigade su izvrile demonstrativni
napad na Konjic i na komunikaciju Konjic - Ostroac. U toj akciji 2. ba-
taljon je u toku noi razbio veu grupu domobrana, odbacio je sa po-
loaja i prot j erao pr ema Ostrocu. Osjetivi se ugroenim, neprijatelj je,
21. februara, uz snano artiljerijsko dejstvo napao nae snage s ciljem
da ih odbaci dalje od komunikacije i posjedne pogodnije poloaje sa ko-
jih e se lake braniti i tako odloiti na napad na Konjic. Borba se vo-
dila u toku itavog dana i neprijatelj je, protivnapadom 2. i 4. bataljona,
ponovno odbaen na polazne poloaje. U toj borbi imao je 18 mrtvih
i 25 ranjenih vojnika, a jedinice brigade 10 mrtvih i 15 ranjenih boraca.
Istog dana u 21 sat brigada je izvrila ponovni napad na Konjic.
63)
Borba je voena u toku itave noi i do zore jedinice brigade su uspjele
da ovladaju isturenim poloajima i potisnu neprijatelja u grad. U jutar-
njim asovima neprijatelj je, uz snanu podrku artiljerije i tenkova, iz-
vrio protivnapad i uz velike obostrane gubitke uspio da jedinice brigade
potisne na polazne poloaje. Od toga dana, pa sve do 26. februara, na
prilazima Konjicu vodile su se estoke i danonone borbe, esto prsa
52
> Arhiv NOR-a VII, reg. br. 5/6/7, kutija 1143-II-A.
53
> Arhiv NOR-a VII, reg. br. 7/10-5, kutija 1146-11.
118
Porueni Konjic
u prsa. Neprijatelj je bio uporan, posebno tri bataljona ustako-domob-
ranske 9. gorske divizije, koji nisu tedjeli municiju. Dejstvo artiljerije
i flakova imalo je na nae borce negativni psiholoki uticaj. Najee
borbe vodili su 1. i 2. bataljon na poloajima: Gaino brdo (k. 594) -
k. 646 - Zabre. Samo u toku jednog dana 1. bataljon je devet put a os-
vajao k. 646, a 2. bataljon je, takoe, vodio estoke borbe za poloaj na
Gainom brdu (k. 594). U toku protivnapada neprijatelja, 24. februara,
kada je u borbu ubaen jedan bataljon 370. grenadirskog puka, nae je-
dinice su potisnute sa poloaja povoljnih za dalji napad na Konjic. Cilj
tog protivnapada je bio da po cijenu velikih gubitaka odbrane Konjic
i tako povrate izgubljeno samopouzdanje demoralisanih vojnika i jedi-
nica. Tim protivnapadom neprijatelj je postigao taktiki uspjeh, jer je
odgodio napad na Konjic. O ueu 1. bataljona u borbi na prilazima
Konjicu Dimitrije Vukosav, omladinski rukovodilac 1. bataljona, pie:
U svanue, 24. februara, bataljon se povukao na polazni po-
loaj i narednih nekoliko noi vrio prepade radi uznemiravanja
neprijatelja u gradu i ometanja normalnog saobraaja dolinom Ne-
retve. Nae poloaje neprijatelj je gaao artiljerijom, ali nije poku-
avao sa napadom. Meutim, oko 8 sati, 27. februara poslije sna-
ne artiljerijske vatre neprijatelj kree sa jaim snagama na poloaj
1. bataljona sa teitem na k. 564. Snage koje napadaju su arenoli-
119
ke - naprijed idu ustae a iza njih Nijemci. Kotu 564 branila je 3.
eta, lijevo od nje prema potoku Drecelj bile su 1. i 2. eta, a pra-
tei vod se nalazio na poloaju oko 250-300 metara istonije od k.
646, odakle je mogao uspjeno podravati ete. Bataljon je orga-
nizovanom vatrom doekao neprijatelja na odstojanju oko 200 me-
tara ispred poloaja. Zbunjen takvom vatrom neprijatelj je zastao.
Meutim, Nijemci su natjerali ustae da juriaju. Poli su na juri.
Trea eta ih je doekala bombama, ali oni i dalje juriaju bez ob-
zira to se stroj prorjeuje. Da bi proao sa to manj e gubitaka,
komandir ete Filip Brale, iskusni borac sa Neretve i Sutjeske, po-
vlai etu pozadi kote, sreuje i pri prema juri. Neprijatelj je uspio
izai na kotu 564, ali zakratko. Dok se ustae nisu jo ni snale,
na koti su zagrmjele bombe i zaparali rafali tekih mitraljeza pra-
teeg voda iz rejona k. 646. Ustae su bezglavo napustile kotu i u
paninom bjekstvu krenule niz padinu prema Konjicu ostavljajui
iza sebe mrtve i ranjene. Na 250-300 metara ispod kote doekali
su ih Nijemci i prisilili da ponovo krenu na juri. Ustae ponavljaju
juri i uspijevaju da izau na vrh kote, ali ih ponovo 3. eta sa
bombama zbacuje sa kote i tjera. U podnoju kote opet ih doe-
kuju Nijemci i zaustavljaju. One koji su pokuavali da prou kroz
stroj zaustavljaju pucanjem. Ustae se ponovo sreuju i trei put
kreu na juri i uspijevaju da izau na kotu. Trea eta ih trei put
potiskuje bombama sa kote i prisiljava na bjekstvo. Sada su i Ni-
jemci imali muke da ih zaustave na polaznim poloajima za napad.
Nastala je jurnjava i zaule su se psovke. Poslije kraih predaha
stroj se ponovo die i kree prema vrhu kote. Sada u streljakom
stroju pored ustaa nastupaju i Nijemci.
Predah je eta iskoristila za popunu municijom i bombama i
spremno doekala novi napad neprijatelja jaine oko 200 vojnika.
eta organizovano naputa kotu i u moment u kada neprijatelj iz-
lazi na njen vrh vri juri i bombama pot pomognut a bonim dej-
stvom prateeg voda i etvrti put zbacuje neprijatelja, koji se po-
vlai sa kote na polazne poloaje. Neprijatelj se na brzinu sreuje,
oigledno mu se uri i eli po svaku cijenu da ovlada kotom 564
i dalje trigonometrom 646, jer dominiraju gradom i dijelom doline
Neretve, te po peti put preduzima napad. Ponovo uspijeva da izae
na kotu, ali kao i prethodna etiri puta pod djestvom naih runih
bombi bezglavo je naputa. Pritisak na druge dvije ete je mnogo
slabiji i one uspjeno odolijevaju i zadravaju svoje poloaje. Ni-
jemci se, ispred 3. ete, zaustavljaju na polaznom poloaju i sa bo-
jita izvlae ranjene i mrtve. eta ih gaa sa kote i ometa u tome.
Izgledalo je da neprijatelj nee vie preduzimati napad, ali nije bilo
tako. Vrijeme dok su bolniari i nosioci ranjenika izvlaili mrtve
i ranjene i evakuisali ih sa bojita neprijatelj je iskoristio da po-
puni redove i sredi se za novi juri. I naa eta je to vrijeme is-
koristila da se sredi i evakuie ranjene i mrtve.
Tek je prolo podne kada je neprijatelj i po esti put krenuo
u napad. I tada je uspio da se popne na vrh kote, ali je odmah,
uz prasak runih bombi nae 3. ete, uspio da se okrene nalevok-
120
rug i pobjegne. Starjeine su ih uz prijetnju oruja i sa mukom za-
dravale na polaznom poloaju. Do mraka neprijatelj je jo etiri
puta juriao na kotu 564 i etiri puta je zauzimao, ali samo na
kratko, jer je svaki put bio odbaen bombama. Tako je kota deset
puta, u toku jednog dana, prelazila iz ruke u ruku i na kraju dana
eta je ipak uspjela da je odri u svojim rukama.
U toj borbi do izraaja je dolo sadejstvo prateeg voda sa 3.
etom, koji je bonom vatrom sa dva teka mitraljeza i dva mino-
bacaa 81 mm vrio snanu i efikasnu podrku i svojim sadej-
stvom pomogao da eta definitivno odri tu, i za nas i za nepri-
jatelja, izuzetno znaajnu kotu. Preciznom vatrom mitraljeza i mi-
nobacaa, iako su bili tueni artiljerijom i artiljerijskom vatrom sa
eljeznike stanice Konjic, istakli su se niandija na minobacau
Andrija Umek, Slovenac iz okoline Nove Gorice i niandija na te-
koj bredi Italijan Gapar.
Trea eta je, s obzirom na estinu i duinu borbe (od 8 do
16 asova) imala relativno male gubitke. Poginula su 3 borca i 10
ih je ranjeno. U j ednom od posljednjih juria ranjena je drugarica
Mara Andri, koja je poslije desetak dana umrla u bolnici u oslo-
boenom Konjicu. Ona je u toku svih juria ila na elu voda. U
umj enom komandovanju istakli su se komandir Filip Brale i ko-
mesar ete Luka Dui.
U borbama od 24. do 27. februara brigada je imala 15 poginulih i
37 ranjenih boraca i starjeina, a neprijateljevi gubici procjenjeni su na
145 mrtvih i 180 ranjenih vojnika i oficira. Poto su jedinice brigade, na-
lazei se u stalnom borbenom dodiru sa neprijateljem, bile zamorene
a uz to su ostale i bez municije, izvuene su 27. februara, iz borbe u
rejon Gornje Bijele. Tu su se odmarale naredna etiri dana, sumirale
rezultate dotadanjih borbi i pripremale se za konano osloboenje Ko-
njica. U toku noi 2/3. marta neprijatelj je sa poloaja oko Konjica po-
vukao 1. bataljon 370. puka, 369. izviaki bataljon i 2. divizion 369. ar-
tiljerijskog puka i vozom ih prebacio u Bradinu i Ratelicu. Odbranu
Konjica preuzela je Borbena grupa ulc sastava: 3. bataljon 370. gre-
nadirskog puka, ostaci 2. bataljona 369. grenadirskog puka, pionirska
eta, dve baterije brdskih topova i vod protivavionskih topova flak.
Borbenoj grupi je potinjen jedan bataljon 2. gorskog domobranskog
zdruga, tako da je ukupna jaina neprijatelja koji je branio Konjic i da-
lje iznosila oko 2.000 vojnika i oficira.
Poto su se 2. marta oko Konjica koncentrisale 10, 11, 13. i 14. bri-
gada, planiran je odluujui napad na Konjic. Istog dana je u Ostroac
doao komandant 29. divizije Vlado egrt i odluio da napad otpone
4. marta u 6 sati, s tim da se koncentrinim dejstvima navedenih bri-
gada zauzme grad i neprijatelju odsjee odstupnica prema Ivan-sedlu
kod Podoroca. U duhu tog opteg zadatka 14. brigada je razvila napad-
ni poredak (tri bataljona u napad i jedan u rezervi) na liniji Kavali -
Turija - Previja i u napad krenula grebenom Klanac (k. 564) - Pomol
(k. 432) i dalje, lijevom obalom Neretve, prema s. Tuici, upala u grad.
Meutim, prije nego to je poeo odluujui napad naih jedinica nep-
rijatelj je osjetio opasnost i poeo da se izvlai iz Konjica. Poruio je
121
most preko Neretve, koji se nalazio u gradu, te time onemoguio jedi-
nicama 14. brigade da preu na drugu obalu. Treba istai da su jedinice
14. brigade na svom pravcu brzo savladale spoljnu odbranu neprijatelja
i ve oko podne, 4. marta, izbile na liniju: Markovii - Zabre - Ora-
hovica. Borbe su nastavljene i u toku popodneva, pa je neprijatelj bio
prisiljen da se povue na desnu obalu Neretve, tako da su jedinice bri-
gade, oko 15,00 sati, zauzele dio grada na lijevoj obali Neretve. Ubrzo
su i ostale brigade zauzele preostali dio grada, na desnoj obali Neretve,
tako da je Konjic bio slobodan. Nastavljeno je energino gonjenje di-
jelova neprijateljevih jedinica koji su se izvlaili u pravcu Ivan-sedla. Da
bi omoguio jedinicama da preko Neretve prebace teu tehniku, ini-
njerijski bataljon 29. divizije je, sa j ednom etom iz 14. brigade, u re-
kordnom vremenu podigao visei most. Osloboenjem Konjica okona-
ne su borbe sa okupat orom na prostoru Hercegovine.
Komandant brigade kapetan Radovan akoti predaje raport politikom komesaru
29. divizije Vukainu Miunoviu. Konjic, marta 1945.
Kao to se iz prethodnog vidi, borbe oko Konjica su bile estoke,
tako rei neprekidne i danju i nou. Jedinice brigade su u tim borbama
stekle velika borbena iskustva. Upornim dranjem pojedinih objekata i
smjelim protivnapadima bataljoni su se takmiili ko e bolje izvriti za-
datak. Dolo je do izraaja bolje sadejstvo izmeu jedinica. Posebno tre-
ba istai sve veu inicijativu komandi eta i samouvjerenost i samoza-
dovoljstvo starjeina i boraca poslije uspjeno izvrene akcije. Starjeine
su mladim borcima davale primjer borbenosti i junatva. U borbama na
Gainom brdu na elu 1. ete u juriu su poginuli komandir Slavko a-
kota i komesar Ismet Hadrovi i svojim ivotima dali primjer herojstva
122
u borbi protiv neprijatelja. To je samo jedan od brojnih primjera brat-
stva i jedinstva naih boraca koji se stvarao u krvi nae narodnooslo-
bodilake borbe. Gubitkom komandira i komesara eta se nije poko-
lebala, jer su dalje komandovanje preuzeli zamjenici i uspjeno obavili
zadatak. U tim borbama posebno su se istakli partijski radnici koji su
polazei u juri esto komandovali Naprijed komunisti!, a u emu se
posebno isticao zamjenik komesara 2. ete Jovo Mileti. Treba istai i
junaku smrt komandira voda Ibrahima Veledara aleta koji je kao
bomba junaki poginuo na bunkeru.
U Konjicu, marta 1945. Politiki komesar 29. divizije Vukain Miunovi dodeljuje
odlikovanje najmlaem borcu brigade
Rezimirajui borbena dejstva 14. brigade u februaru i poetkom
marta, moe se zakljuiti da je brigada uspjeno izvrila borbene zadat-
ke i izbacila iz stroja vie od 1.000 neprijateljevih vojnika i oficira. Pre-
ma postojeoj evidenciji, konkretni gubici neprijatelja su: 604 poginulih
i zarobljenih Nijemaca, 200 etnika i milicionara i vie stotina ranjenih
Nijemaca, etnika i milicionara. Potpuno je razbijena Konjika etnika
brigada i zarobljen njen komandant sa tabom. Zaplijenjena su 2 brdska
topa, 5 vagona municije za topove, 3 teka mitraljeza breda, 2 mitra-
ljeza fiat, 13 pukomitraljeza, 15 mainki, 4 kamiona, 8 motocikla, 1
teki baca, 1 laki baca, 367 puaka, 34 pitolja, 20.000 komada razne
municije, 306 bombi i druge opreme. Zaplijenjena je i arhiva etnike
Konjike brigade. Nai gubici u tom periodu iznosili su 27 mrtvih, 68
ranjenih i 4 nestala borca.
123
Uee brigade u sarajevskoj operaciji
M)
Poslije osloboenja Konjica 14. brigada je privremeno stavljena u
divizijsku rezervu u rejonu D. Bijela - Konjic - Turija - Zaslivlje. Period
od 4. do 26. marta brigada je iskoristila za odmor, popunu i intenzivan
politiko-partijski rad. Brojno stanje brigade se povealo za 250 novo-
mobilisanih boraca sa teritorije Mostara i Konjica. Istovremeno vojnoj
oblasti 29. divizije upueno je 46 drugova starijih godita i 15 omladi-
naca nesposobnih za operativne jedinice koji nisu bili dorasli za izvr-
enje borbenih zadataka, posebno za duge mareve koji su brigadi u na-
rednom periodu predstojali.
Smotra brigade u Konjicu pred mar za Kiseljak. Smotru vri politiki komesar
brigade Mirko Ignjati
Prema nareenju taba 29. divizije od 27. marta
65
' i taba brigade
66
'
od 28. marta brigada se prebacila iz rejona Konjica u rejon Kreevo, 28.
marta boravila u dolini rijeke Neretvice u rejonu Slavkovia, Jasenika,
Caanja i Poetva. Zadatak brigade je bio da se to prije prebaci na pro-
stor Kreevo - Lepenica i tu smijeni dijelove 5. udarnog korpusa, koji
su imali zadatak da se prebace u rejon Vogoa radi neposrednog na-
pada sa sjevera na Sarajevo. Nareeno je da brigada, 28. marta, dejstvu-
je u pravcu Tarina, ali zbog velike udaljenosti i visokog snijega to se
nije moglo postii. Brigada je tek 29. marta mogla da nastavi pokret
641
Arhiv NOR-a VII, reg. br. 1/1-4, kutija 1153-11.
65
> Arhiv NOR-a VII, reg. br. 1/1 l ^t , kutija 1153-11.
66
> Arhiv NOR-a VII, reg. br. 11/10-4, kutija 1146-11.
124
preko prevoja planine Pogoreliee pravcem: Dusine - s. Dreevica - s.
Kojina, tako da su u toku dana njen 2. i 3. bataljon stigli u rejon Kre-
eva. Tako se brigada, u cjelini, 29. marta prikupila u okolnim selima
Kreeva (Bjelojevii, Mratinii, Vidosovii, Ratkovii, Kojina). Na tom
prostoru je ostala i 30. marta i tu od taba divizije dobila zadatak za
uee u sarajevskoj operaciji dejstvom na Kreevo i Kiseljak. S tim ci-
ljem je od 1. do 7. aprila bila angaovana prema Kiseljaku i istila oko-
linu Kreeva, vodei svakodnevne borbe sa ostacima ustako-domob-
ranskih jedinica na irem prostoru Kreeva. Poslije uspjeno okonanih
borbi Kreevo i okolna sela su osloboeni i time stvoreni uslovi za na-
pad na Kiseljak i presjecanje odstupnice neprijatelju. Neprijatelj je u
borbama za Kreevo imao 14 poginulih, vie ranjenih i 6 zarobljenih
vojnika.
Kiseljak lei u dolini rijeke Lepenice na raskrsnici puteva: Sarajevo
- Busovaa - Travnik i Kreevo - Visoko. Dolina je, s obzirom na rav-
niasto i manevarsko zemljite, bila pogodna za upotrebu ratne tehnike,
pa i tenkova, to je neprijatelju omoguilo da poloaje dobro utvrdi, or-
ganizuje osmatranje i krunu odbranu Kiseljaka. Osnovu odbrane inio
je jedan bataljon 14. puka Princ Eugen divizije, zatim oko 300 ustaa
iz 1. ustakog zdruga i oko 150 milicionara iz Kiseljaka i okolnih sela.
Pored toga, kroz Kiseljak su odstupah dijelovi 364. i 909. tvravske pje-
adijske brigade, zatim dijelovi 363. streljakog puka, 116. izviakog ba-
taljona. Na zaelju su odstupali dijelovi erkeza koji su imali zadatak
da kao zatitnica obezbijede odstupnicu 369. divizije, koja se sa poloaja
na poloaj izvlaila i odstupala niz dolinu Bosne.
etrnaesta brigada je od 4. do 7. aprila izvela nekoliko napada pre-
ma Kiseljaku od kojih je najznaajniji bio 6. aprila, kada je ovladala do-
minirajuim brdom ubrenom i u sadejstvu sa 11. brigadom potisla di-
jelove 370. puka i neposredno ugrozila komunikaciju Sarajevo - Buso-
vaa. Neprijatelj je izvrio protivnapad, odbacio nae snage preko Ple-
evca i tako privremeno povratio ubren. Uvee, 7. aprila, nakon do-
bijanja brigadne zapovijesti sva etiri bataljona i brigadna baterija kre-
nuli su sa polaznih poloaja u napad na Kiseljak sa vrstom odlunou
da ga u toku noi zauzmu i konano ovladaju tom znaajnom raskrsni-
com puteva, ime bi presjekli odstupanje neprijatelja. Prvo je trebalo
ovladati sa nekoliko dobro povezanih visova koji su dominirali komu-
nikacijama i samim Kiseljakom. Napad je bio jednovremen i dobro sin-
hronizovan sa svih pravaca, i to: 1. bataljon je napadao iz pravca Vi-
njice, 2. bataljon iz pravca Jelake, 3. bataljon iz pravca Rozine i 4. ba-
taljon iz pravca Potkraja. Neprijatelj je nekoliko puta preduzimao pro-
tivnapad da bi potisnuo nae bataljone, ali u tome nije uspio. Morao
je konano da napusti sve poloaje, pa i dominantni vis ubren (k.
1097), koji je od 4. do 8. aprila vie puta uz velike obostrane gubitke
prelazio iz ruke u ruku. Konano, 8. aprila u 4 sata 14. brigada je u sa-
dejstvu sa dijelovima 11. brigade zauzeli Kiseljak.
U borbama za Kiseljak i oko njega svi bataljoni brigade uspjeno
su izvrili borbene zadatke vodei neprekidne danonone borbe, bez
odmora, spavanja i smijene jedinica. Kada se t ome doda da su zemljini
pa i klimatski uslovi bili teki, a poloaji neprijatelja zapreeni minskim
125
poljima i utvreni za krunu odbranu, osloboenje Kiseljaka i presije-
canje komunikacije je veliki doprinos porazu neprijatelja u sarajevskoj
operaciji. Neprijatelj je pretrpio osjetne gubitke u ljudstvu, a i u ratnom
materijalu. Prema procjeni taba brigade, u borbama oko Kiseljaka nep-
rijatelj je imao 470 ubijenih i 110 zarobljenih vojnika i oficira. Broj ra-
njenih se nije mogao ustanoviti, ali je vjerovatno da se kretao na vie
stotina izbaenih iz stroja. Zaplijenjeni su: 2 topa, 2 flaka, 3 minoba-
caa, 5 mitraljeza, 20 automobila, 8 motora, 160 puaka, 65.000 puanih
metaka, 379 minobacakih granata, 100 topovskih granata i drugi ratni
materijal.
Na maru od Konjica za Kreevo i Kiseljak
S obzirom na stalne jurie naih bataljona, nai gubici su bili: po-
ginulo je 20 boraca i starjeina, dok ih je 51 ranjen.
Nakon likvidiranja Kiseljaka svi bataljoni brigade su u toku 8. i 9.
aprila
67
' nastavili sa energinim gonjenjem neprijatelja u pravcu Buso-
vae, likvidirajui njegove zaostale i razbijene dijelove. Tako je 2. bata-
ljon u rejonu Fojnice razbio i zarobio ostatke neprijatelja i ovladao po-
loajima na kojima se pri premao za odbranu. Vrijedno je jo istai da
je u gonjenju i unitavanju neprijatelja veliki doprinos dala naa avija-
cija, koja je neprekidno i vrlo uspjeno dejstvovala po neprijateljevim
kolonama koje su odstupale. Sadejstvo avijacije sa naim bataljonima
bilo je dobro.
67
> Arhiv NOR-a VII, reg. br. 16/7-4, kutija 1146-11.
126
U toku 9. aprila uspostavljen je kontakt sa jedinicama 5. udarnog
korpusa, koje su nastavile dalje gonjenje neprijatelja dolinom Bosne, a
brigada je dobila zadatak da se pripremi za veliki mar u Sloveniju.
Mar brigade iz rejona Busovae do Bihaa
Kako su sve jedinice brigade, od 1. do 9. aprila, bile angaovane
oko Kreeva i Kiseljaka u neprekidnim danononim borbama, na te-
kom planinskom terenu, djelimino pokrivenim snijegom, bez odmora
i smjene, brigada je radi kraeg odmora stavljena u divizijsku rezervu.
Trebalo se pripremiti za dugi mar koji je predstojao. Brigada se 10. i
11. aprila odmorila u irem rejonu s. Brestovsko u slijedeem raspore-
du: 1. bataljon u Datiima; 2. bataljon u Radeljeviima; 3. bataljon sa ta-
bom i pritapskim dijelovima u V. Sotnici; 4. bataljon u Dukavnu.
Sa sahrane Muhameda - Hama Keba. Kreevo, 9. april 1945.
Poneseni borbenim elanom i inspirisani uspjenim borbama oko
Kiseljaka i odlunim gonjenjem neprijatelja, borci i starjeine su jedva
ekali nove okraje. Osjeali su da se dan slobode pribliava, pa je svaki
borac teio da u borbi doprinese to vie, da se neprijatelju nanesu to
vei gubici kako ne bi iz nae zemlje pobjegao nekanjen. Zato se u re-
jonu odmora radilo u urbi sa ciljem da se vrijeme to bolje iskoristi
i za odmor, a i za sreivanje jedinica. Uurbano se pripremala na voj-
nom i politikom planu.
127
Osnovu za partijske i politike pripreme inila je izjava druga Tita,
koju je u to vrijeme dao stranim novinarima: da e za mjesec - mjesec
i po dana cijela teritorija Jugoslavije biti oiena od neprijatelja. Po-
red razne partijsko-politike literature, na odmoru su itani prvi brojevi
lista Osloboenje, koje je poelo izlaziti u slobodnom Sarajevu. Na
posebno oduevljenje naila je zapovijest i pohvala vrhovnog koman-
danta druga Tita svim jedinicama za uspjeno zalaganje, hrabrost i po-
rtvovanje pri oslobaanju Sarajeva, kao i pismeno priznanje Predsjed-
nitva ZAVNOBIH-a svim oslobodiocima Sarajeva. Odmor je iskorien
da se aktivira partijsko-politiki rad i odre sastanci brigadnog komiteta
Partije i brigadnog komiteta SKOJ-a. Na njima su detaljno sumirani re-
zultati proteklih borbi i analizirano dranje komunista i skojevaca u
borbi. Zakljueno je da su komunisti i skojevci, skoro bez izuzetka, bili
na visini zadatka koje su Partija i tabovi jedinica pred njih postavili.
Ta ocjena je potvrena i na sastancima etnih partijskih elija i aktiva
SKOJ-a. Zaslugom komunista i skojevaca u svim jedinicama je jaala
disciplina, odgovornost i ofanzivni duh i razvijalo se bratstvo i jedin-
stvo, a to je inilo osnovu za uspjeno izvrenje predstojeih borbenih
zadataka.
Na etnim i bataljonskim konferencijama borci su redovno i detalj-
no obavjetavani o politikoj situaciji, stanju na saveznikim frontovi-
ma, kao i o velikim uspjesima nae armije. Posebno je isticana afirma-
cija nove Jugoslavije na meunarodnom planu. Borcima i rukovodioci-
ma je odato priznanje za pokazanu borbenost i borbeni elan. Istaknuto
je da u zadnje vrijeme ni u jednoj jedinici brigade nije bilo primjera ku-
kaviluka ili malodunosti. Nije bilo dezerterstva ni panike, to je po-
sebno znaajno za dobro moralno-politiko stanje pojedinaca. Stalno je
naglaavana potreba pravilnog odnosa prema narodu i narodnoj imo-
vini. Zato je tab brigade na osnovi prijedloga potinjenih jedinica i li-
nim uvidom izrekao svoja priznanja i pojedincima i jedinicama, a uz to
uputio prijedloge tabu divizije za pohvale, odlikovanja i unapreenj a
najzaslunijih.
Materijalno-tehnike pripreme za predstojei mar tekle su uz puno
angaovanje tabova, jedinica, pa i svakog pojedinca. Izvrena je selek-
cija i opravka zaplijenjenog ratnog materijala, kako bi jedinice nosile
samo ono to je bilo ispravno i nuno. Imalo se u vidu da je odjea?
i obua dosta slaba i dotrajala, pa su preduzete mjere da se, koliko je
to u kratkom vremenu bilo mogue, popravi i okrpi. Divizijska pozadi-
na je iz svoje rezerve dodijelila brigadi manju koliinu opreme, koja se
u brigadnoj radionici popravljala i sortirala. Poslije surove zime nailazili
su sve topliji dani, to je donekle omoguilo da se ovi problemi lake
rjeavaju. Posebna panja je posveena ienju i podmazivanju linog
naoruanja. To je bio zakon u svim partizanskim jedinicama, to jedi-
nice brigade nisu smjele iznevjeriti.
Sanitetske pri preme za mar bile su intenzivne. Trebalo je u krat-
kom vremenu rijeiti nakoliko neophodnih zadataka. Prije svega, zbri-
nuti ranjene i bolesne drugove, koji su se jo nalazili u brigadnoj bolnici
na lijeenju i oporavku. Izvriti neophodnu sanitetsku pri premu boraca
za dugaki i usiljeni mar. Preduzeti mjere za ienje, pranj e vea, ia-
128
nje, zapraivanje i parenje. Posebno se pazilo na pripremu nogu, lijee-
nje uljeva i uboja, podmazivanje nogu i podeavanje odjee i obue.
Stalno se razmiljalo da se neto vano ne zaboravi, jer se nije imalo
dovoljno vremena ni iskustva u organizaciji i pri premama za mar na
tako velikoj udaljenosti.
Pripreme taba brigade i tabova bataljona za prestojei mar bile
su vrlo intenzivne. Pri procjeni neprijatelja u marevskoj zoni divizije
nije se oekivala njegova jaa intervencija, ak i neprijateljeve avijacije,
sem manjih grupa, eventualno diverzanata. To je i razumljivo, s obzirom
na to da je mar izvoen, u veem dijelu, na slobodnoj teritoriji. Nep-
rijatelj se mogao oekivati tek dolaskom u rejon Bihaa. Podataka o si-
tuaciji oko Bihaa nije bilo sve dok brigada nije tamo stigla i dola u
kontakt sa neprijateljem. Koristei mobilizaciju mjesnog stanovnitva za
popunu jedinica, neprijatelj je u nae redove ubacio grupu diverzanata,
koji su se predstavili kao dobrovoljci. Ta grupa jaine 20 ljudi, predvo-
ena kolovanim legionarima, uspjela je da minira put i zatruje neko-
liko bunara. Na minu je nailo vozilo u kome je poginuo naelnik taba
Artiljerijske brigade. Grupa je dalje planirala da uniti tab 10. brigade
i zatruje hranu, ali u t ome nije uspjela - bila je otkrivena i unitena.
To je upuivalo na pot rebu preduzimanja mjera pune opreznosti i u re-
jonu odmora, a i u toku mara. S obzirom na izloene mjere i postupke
jedinica tab brigade je ocijenio da su se jedinice, u granicama mogu-
nosti, dobro pripremile za mar.
U toku 11. aprila u tabu brigade je stigla zapovijest taba divizije,
iz koje je bilo vidljivo da se sve jedinice divizije moraj u to prije nai
u rejonu Bihaa. Nareeno je da se pokret izvede optim pravcem: Ki-
seljak - Busovaa - Travnik - Jajce - Klju - Bosanski Petrovac - Biha
u duini 285 kilometara. Za poetak mara je odreen 12. april u 8 a-
sova.
681
Prije nego je krenula na put 14. brigada je dobila zadatak da osi-
gura put Kiseljak - Busovaa i saeka da kroz njen raspored prou svi
eeloni divizije. Zatim je krenula iz. dotadanjeg rejona i u toku dana
stigla na prostor: Kaonik - Han Kompanija gdje je zanoila u slijedeem
rasporedu: 1. i 2. bataljon sa tabom brigade i pritapskim dijelovima
u Krevinama; 3. bataljon u Piriima; 4. bataljon u Aniima.
Predvieno je da takav raspored jedinica bude i u toku kretanja
marevskog eelona brigade. U navedenom rejonu tab brigade je pri-
mio dopunsko nareenje da se bataljoni, bez komore i pritapskih di-
jelova, to prije ukrcaju u ipadove vagone, partizanske eleznice, i
prevezu do Otrelja, a odatle nastave pokret preko Bosanskog Petrovca
za Biha. Situacija je nalagala pokret usiljenim marem, jer je Biha bio
ugroen i svakog moment a je prijetila opasnost da ga neprijatelj pono-
vo zauzme.
Tano u 5 sati 13. aprila poelo je na stanici Han - Kompanija ukr-
cavanje 1. i 2. bataljona sa dijelom taba brigade. Ukrcavanje je teklo
brzo, pa je voz odmah, bez veeg zastoja, nastavio put i uvee stigao u
Jajce, gdje je zanoio. Sutra ujutru voz je nastavio put i preko Mlinita,
ipova i Srnetice, stigao u Otrelj. Trei i 4. bataljon sa dijelom taba
68
> Arhiv NOR-a, VII, reg. br. 16/8-4, kutija 1146-11.
9 129
brigade i pritapskim jedinicama pjeke su produili mar u pravcu Jaj-
ca i tamo stigli uvee. Slijedeeg dana rano ujutro na eljeznikoj sta-
nici u Jajcu 3. i 4. bataljon bez jedne ete ukrcali su se u drugu kom-
poziciju voza i sa dijelovima taba brigade nastavili prevoenje u pravcu
Otrelja. Prevoz je trajao sve do 5 uj ut ro slijedeeg dana, pa su bata-
ljoni, kako se koji iskrcavao, odmah nastavili pokret pjeke ka Bosan-
skom Petrovcu. Tamo su stigli poslije podne i razmjestili se: 1. i 2. ba-
taljon u Driniima, Cimeama i Koluniu; 4. bataljon bez jedne ete u
Vaganac, 3. bataljon je zanoio u Otrelju. Brigadne pritapske jedinice
i ustanove (bolnica, bojna komora, vod za vezu, omladinski vod, polaz-
nici kursa i propagandni odsjek) su nastavili mar komunikacijom pre-
ko Jajca i Kljua i u Bosanskom Petrovcu stigli oko ponoi istog dana.
Na itavom putu ih je pratila i obezbjeivala jedna eta 4. bataljona.
April 1945. Transport dijelova brigade eljeznicom od Jajca do Bihaa
Posebno je za borce bilo interesantno prevoenje partizanskom e-
ljeznicom. Voz je polako milio, esto zastajkivao da se lokomotiva na-
loi da se prikupi para i krene dalje. Lokomotive su se oglaavale si-
renama, vagoni su kripali i drmali se, a u njima se orila pjesma. Va-
goni su bili maskirani zelenim granama, iako se vozilo kroz gustu umu.
Na usputnim stanicama narod i borci su se uzajamno pozdravljali, a
omladina je kitila vagone. Bili smo sreni to prolazimo kroz junaku
Bosanku krajinu i vozimo se partizanskim vozom o kome smo i ranije
sluali razne prie. Evo ta o maru i prevoenju eljeznicom kae Vu-
kain Seni, zamjenik komesara 2. bataljona.
Tek to smo 8. aprila zauzeli Kiseljak, nareeno je da ener-
gino gonimo neprijatelja koji je u neredu bjeao prema Busovai.
Prethodno je trebalo da slomimo neprijateljevu odbranu na tzv.
lavljim poloajima, kako ih je neprijatelj zvao, i gdje je predvidio
130
da se zadri dok se glavne snage iz Sarajeva ne izvuku. urili smo
da ih to prije osvojimo, pa smo ih na juri osvojili u prvom na-
letu. Tu zarobismo jednu grupu Nijemaca i erkeza koji nisu
uspjeli da pobjegnu prema Busovai i Lavi. Tako je neprijateljeva
odstupajua kolona na putu izmeu Kiseljaka i Busovae doivjela
totalni poraz. Svuda oko puta i na putu mrtvi i ranjeni, jauu ra-
njeni vojnici ostavljeni na bojitu, svuda pobacano oruje i druga
ratna oprema. Dogorjevaju neprijateljevi kamioni koje je naa avi-
jacija zapalila. Mi, ponosni na nau pobjedu, sretni to smo oslo-
bodili glavni grad Bosne i Hercegovine, pjevamo i hitamo naprijed
da dot uemo neprijatelja, koji bjei da izvue ivu glavu.
Trebalo je to prije krenuti od Busovae preko Travnika, Jaj-
ca, Mrkonji - Grada, Bosanskog Petrovca i Bihaa ka Sloveniji da
se tamo neprijatelj saeka i da mu se zada posljednji udarac. Od-
mah smo pristupili pripremama. Zadobijeni plijen u borbama oko
Kreeva i Kiseljaka omoguio je da sredimo opremu i kompleti-
ramo oruje, posebno da se snabdijemo dovoljnim koliinama mu-
nicije. Na etnim i bataljonskim konferencijama, sastancima Par-
tije i Saveza komunistike omladine Jugoslavije objanjeno nam je
0 znaaju mara i naim zadacima na put u kroz Bosansku krajinu.
Posebno nam je ukazano na potrebu pravilnog odnosa prema na-
rodu i narodnoj imovini. Istaknuto je da pri prolasku kroz Bosan-
sku krajinu moramo napaenom narodu svojim dranjem pokazati
visoki moral borca - Hercegovca koji je krenuo na dalek put u ko-
nani obraun sa neprijateljem.
Poslije izvrenih pri prema krenusmo preko Travnika do stani-
ce Han Kompanija, gdje nas je ekao pripremljen voz, koji e nas
preko Jajca i Mlinita odvesti do Otrelja, a zatim da nastavimo
prema Bihau pjeke. Ukrcavajui se u vagone, pribojavali smo se
neprijateljeve avijacije da nas u toku dana napadne. U poetku nis-
mo shvatali da tih dana neprijatelj nije vie raspolagao avijacijom
koju bi angaovao. Ipak, za svaki sluaj, vagone smo dobro mas-
kirali, tako da je na voz bio zatrpan mladim, tek prolistalim gra-
nama i cvijeem. I uma je u niim predjelima bila olistala, a na
viim predjelima Grmea tek poela. Voz krenu, a mi zapjevasmo
1 tako sve do Otrelja orila se pjesma i slavila pobjeda u prethod-
nim borbama. U Otrelj se iskrcasmo i pozdravismo sa naim bor-
cima - eljezniarima, koji su nam pomogli da se to prije uklju-
imo u borbu oko Bihaa. Brigada je u borbu stupila 17. aprila
obezbjeujui Biha od pravca Ostroca.
U rejonu Bosanskog Petrovca brigada se kratko zadrala, tek toliko
koliko je bilo pot rebno da se jedinice srede za dalji nastavak mara.
Rano ujutru, 16. aprila, mar je nastavljen preko Ripakog klanca i u
toku dana brigada je stigla jugoistono od Bihaa. Jedinice su se raz-
mjestile u okolnim selima, i to: 1. bataljon u s. Sokolac, 2. bataljon u
s. Pritoka, 3. bataljon u s. Praijak, 4. bataljon u Golubiu, a tab bri-
gade i pritapske jedinice u Velikom Radiu. Odmah su u pravcu Bi-
haa upuene izviake patrole i preduzete mjere za smjetaj i nepos-
redno osiguranje jedinica. Izbivi prva u dolinu Une, brigada je odmah
131
uspostavila vezu sa jedinicama 8. divizije, 4. udarnog korpusa u s. Go-
lubi, koji su drali poloaje sjeveroistono od Bihaa. S obzirom na to
da se pokret izvodi slobodnom teritorijom, marevsko osiguranje je bilo
minimalno, a uz put se nije dogodio ni jedan incident ili sukob sa nep-
rijateljem.
Kao to se iz izloenog vidi, mar i prevoenje brigade, u duini od
285 kilometara, izvedeni su u rekordnom vremenu, dan ranije nego to
je bilo predvieno u zapovijesti tabova divizije. Zato je ovaj mar pred-
stavljao pravi podvig kakav su mogle da izvedu jedinice visokog morala,
a takve su bile jedinice 14. brigade. U toku mara najvea panja se po-
klanjala borbenosti i brzini kretanja. Hitalo se da se to dalje i to prije
stigne na marevski cilj. Posebno treba istai napore partizanske eljez-
nice, koja je dala veliki doprinos da se na odreenoj mar-ruti nae je-
dinice prevezu i tako ranije ukljue u borbu oko Bihaa.
Briga starjeina za borce, u toku mara, bila je vrlo razvijena. Bla-
govremeno su preduzimane sanitetske mjere, organizovana je ishrana i
krai zastanci. Borci su se meusobno ispomagali i smjenjivali pri no-
enju oruja i municije. Viednevni mar je omoguio da se na odmo-
rima odravaju susreti sa narodom. Zajedniki su itane vijesti o stanju
na frontovima, to je predstavljalo svojevrsnu politiku kolu u pokretu.
Posebno se vodilo rauna o dranju i panji boraca i starjeina prema
narodu, koji je sve dao za nau narodnooslobodilaku borbu. Bilo je
vie, u svakom prolaznom mjestu, toplih susreta i bratimljenja, kao i
iskrenih napora za uzajamnu pomo. To je sve podsticalo borce na vee
napore i izdrljivost na putu. Taj bratski i drugarski prijem i doek kra-
jikog naroda ulivao je nove snage da se svi zadaci na maru izvre i
na vrijeme neprijatelj stigne i dotue.
Borbe oko Bihaa
Sjeverno i sjeveroistono od Bihaa poloaje je drala Borbena gru-
pa 373. puka njemake 373. legionarske divizije Tigar i 104. lovaka
njemaka divizija jaine oko 2.000 ljudi sa 2-3 artiljerijske baterije i 4
tenka. Ova grupa je oekivala pojaanje radi napada i zauzimanja Bi-
haa. Nijemcima su sadejstvovali dijelovi ust ako-domobranske milicije
(Dalmatinska ustaka bojna i njen Domobranski zdrug), koji su se na-
lazili u rejonu Ostroca i okolnih sela. Neprijatelj je svakodnevno vrio
prepade u pravcu Bihaa.
Prema zapovijesti taba 14. brigade od 16. aprila svi bataljoni su 17.
aprila u 2 sata krenuli prema neprijatelju, sjeverno od Bihaa. Nakon
izvoenja uspostavljen je sa neprijateljem kontakt i odmah izveden na-
pad iz pokreta. Napad su izveli 1, 2. i 3. bataljon, tako da je svaki na
svom pravcu potisnuo neprijatelja i posjeo poloaje sa obadvije obale
Une na liniji: 1. bataljon s. Zaloje, 2. bataljon s. Pokoj, 3. bataljon s. Tu-
rija, a 4. bataljon se nalazio u s. Majdan - Zlopoljac kao brigadna re-
zerva. tab i pritapske jedinice razmjetene su u Bihau.
U to vrijeme tab brigade je poslao izvjetaj tabu divizije u kome
ga obavjetava o situaciji oko Bihaa i jaini neprijatelja, naglaavajui
132
da bi neprijatelj svakog moment a mogao da ozbiljno ugrozi Biha, po-
gotovu to se oekuje njegovo pojaanje. Poslije prijema tog izvjetaja
tab divizije je ubrzao pokret ostalih jedinica divizije, kako bi se to pri-
je nale u rejonu Bihaa i tako sprijeile namjere neprijatelja. Iako je,
u toku 17. i 18. aprila, neprijatelj stalnim dejstvom artiljerije i povreme-
nim ispadima pokuavao da povrati izgubljene poloaje, to mu nije usp-
jelo. Naroito je otar napad izveo na poloaje 2. bataljona, kod sela Po-
koj i Spahi, pa je tab brigade bio primoran da u borbu uvede i 4. ba-
taljon, koji se do tada nalazio u rezervi. U protivnapadu neprijatelj je
odbijen i naneseni su mu veliki gubici. Slijedea dva dana borbe su na-
stavljene, s tim to su 1. i 3. bataljon produili napad i odbacili nepri-
jatelja u pravcu Ostroca. Tom prilikom zauzeli su Brekavicu i Grabe.
U to vrijeme 2. bataljon je pokuao napad komunikacijom Pokoj - Ost-
roac, ali je u kanjonu Une naiao na minska polja i tu se zaustavio,
saekavi da ininjerijski bataljon raisti put i otkloni mine. Istovreme-
no, na poloaje su pristigli dijelovi 13. brigade i preuzeli front kod Za-
loja na desnoj obali Une. Time se raspored jedinica 14. brigade izmi-
jenio, pa je 1. bataljon zauzeo poloaje ispred Brekovice, 2. bataljon os-
tao u Pokoju, 3. bataljon u avkiima, a 4. bataljon u Vrsti. tab brigade
sa pritapskim jedinicama i njenim dijelovima i dalje se nalazio u Bi-
hau.
U noi 21. aprila neprijatelj je iznenada, uz artiljerijsku i minoba-
caku podrku, napao nae poloaje. Kako se kasnije ispostavilo, cilj
toga napada bio je da se nae jedinice privremeno odbace sa dostignute
linije i time omogui vlastito povlaenje i naputanje poloaja oko Ost-
roca. Meutim, nae jedinice su vrsto drale poloaje na dostignutoj
liniji, pa je neprijatelj ujutru, 22. aprila, poeo povlaenje prema Ostro-
cu u za njega nepovoljnim okolnostima. Pogotovu to je zapovjeu di-
vizije, od 20. aprila, bilo predvieno da 22. aprila 14. i 13. brigada izvre
koncentrian napad objema obalama Une u pravcu Ostroca i V. Ra-
dia, odnosno prema Cazinu i Bosanskoj Krupi. Taj napad je trebalo da
podrava artiljerijska brigada, dok se ininjerijski bataljon angaovao u
ienju mina u zahvatu glavnog puta. tab brigade je ve izdao svoju
zapovijest za taj napad, pomjerio 4. bataljon u s. Vrstu i preduzeo mjere
da se sve jedinice dobro pri preme za napad. Meutim, do napada nije
dolo, jer je divizija dobila novi zadatak. Tako se neprijatelj nesmetano
izvlaio prema sjeveru naputajui Ostroac.
U petodnevnim borbama oko Bihaa brigada je imala slijedee gu-
bitke. Poginula su 3 borca, a ranjen je 21 borac i starjeina.
Gubici neprijatelja su iznosili 17 mrtvih, vie desetina ranjenih i 3
zarobljena. Nekoliko domobrana i pripadnika mjesne milicije se pre-
dalo. Zaplijenjen je: 1 mitraljez, 9 puaka i 5.000 metaka.
Mar brigade od Bihaa do Pivke
Dok se brigada pripremala za napad u pravcu Ostroca i dalje u
dolini Une odlukom Generaltaba JA, 29. divizija je ula u sastav 4. ar-
mije i dobila novi zadatak. Nareeno je da se divizija to hitnije nae
u rejonu Prezida, odakle e nastupati pogodnim pravcima radi obezb-
133
^ .
jedenja desnog boka armije. Mar je trebalo izvesti odmah bez prethod-
nih priprema. Odreena je mar-rut a: Biha - Liko Petrovo Selo -
- Drenik Grad - Saborski - Plaki - Otarije - Ogulin - Vrbovsko -
Srpske Moravice - Brod na Kupi - Osilnica - abar - Prezid. Duina
mara je iznosila 250 kilometara.
Drugi bataljon 14. brigade na maru za Sloveniju. Kod Bihaa, aprila 1945.
U duhu tog nareenja divizija je, 22. aprila u 4 sata, sve jedinice sta-
vila u pokret, s tim to je 14. brigada poslije smjene dijelova 13. brigade
na frontu ostavljena u zatitnici. Zadatak brigade je bio da se u toku
dana prikupi na prostoru Bihaa, a zatim nastavi pokret preko Likog
Petrovog Sela i Vaganca sa ostalim jedinicama divizije. Mar se morao
nastaviti bez obzira na to to su jedinice brigade, u toku petodnevnih
borbi oko Bihaa, bile u stalnim borbama i pokretu dosta zamorene.
Trebalo je prikupiti nove snage iako vremenske prilike nisu bile naklo-
njene. Pored toga, morali su se savladati planinski prevoji Pljeevice i
Kapele, a uz to raunati i na mogunost borbe sa neprijateljevim raz-
bijenim dijelovima.
U skladu sa zapovijeu taba divizije brigada je dobila zadatak da
iz ireg rejona Bihaa, kao zatitnica, 23. aprila u l i . sati izvri pokret
pravcem: 1. bataljon iz Brekavice pravcem Turija - Muslia Selo - Iz-
ai Grad - Liko Petrovo Selo - Vaganac; 2. bataljon iz Pokoja prav-
cem: Biha - agar - Liko Petrovo Selo - Vaganac; 3. bataljon iz av-
kia pravcem Biha - agor - Liko Petrovo Selo - Vaganac; 4. bataljon
iz Vrsta pravcem: Musli - Liko Petrovo Selo - Vaganac. tab brigade
sa pritapskim dijelovima kretao se iza 2. bataljona. Treem bataljonu
je nareeno da ostavi jednu etu u zatitnici, koja bi se kretala oko 1,5
km pozadi brigadne kolone i obezbjeivala je sa pravca Bihaa. Sve
134
jedinice su se uvee prikupile u rejon Vaganca, gdje je brigada preno-
ila i jedinice spremile za dalji pokret.
Rano ujutru, 24. aprila, iz taba divizije je stiglo dopunsko naree-
nje, da sve jedinice u 9 sati produe mar iz dotadanjeg rejona prav-
cem: Drenik Grad - Saborski, gdje ih je ekalo nareenje za smjetaj
i prenoite. U nareenju je naglaeno da brigada i dalje nastavi mar
kao zatitni eelon divizije. Redoslijed bataljona na maru bio je: 2. ba-
taljon, 1. bataljon, 4. bataljon, tab i pritapske jedinice i 3. bataljon kao
zatitnica. U toku mara u brigadu je stigla vijest da je osloboena Ba-
nja Luka i da se neprijatelj uurbano povlai iz doline Une na sjevero-
zapad prema Karlovcu. Ta pobjeda nas je veselila, vijest je bila pozdrav-
ljena jednim plotunom iz pukomitraljeza.
Poto je prenoila u rejonu Saborskog brigada je, 25. aprila u 6 sati,
nastavila mar i dalje kao zatitni eelon divizije pravcem: Saborski -
Plaki - Ogulin i razmjestila se u slijedeem rasporedu: 1. bataljon u
Kuini Selu; 2. bataljon u Otoku; 3. bataljon u Prapuama; 4. bataljon
u Botu, a tab i pritapske jedinice u Ogulinu, gdje je zanoila. Mar-
evski poredak brigade je bio slijedei: 3. bataljon, 4. bataljon, 1. bata-
ljon, tab i pritapske jedinice i 2. bataljon kao zatitnica. U dnevnoj za-
povijesti tab brigade je naredio jedinicama da tabovi bataljona vrsto
dre svoje ljudstvo i ne dozvole mu lutanje po Ogulinu, kao i da stupe
u vezu sa mjesnim odbori ma radi regulisanja ishrane i prenoita za
ljudstvo i konje. U zapovijesti se istie da brigada vodi rauna o pra-
vilnom i drugarskom odnosu prema narodu i narodnim vlastima.
Slijedeeg dana sve jedinice divizije, sem 13. brigade, odmarale su
se u irem rejonu Ogulina. Za to vrijeme 13. brigada je kombinovanim
marem i prevoenjem hitno prebaena u rejon Prezida radi obezbje-
enja put a koji je u t om rejonu ugrozio neprijatelj. Istog dana je u Ogu-
linu, na nivou divizije, odrano partijsko-politiko savjetovanje na kome
su uestvovali tabovi brigada i bataljona. Savjetovanjem su rukovodili
komandant i komesar divizije. Glavni cilj savjetovanja je bio da se vojni
i partijsko-politiki kadar upozna sa situacijom i predstojeim zadacima
koji diviziju oekuje u zavrnim operacijama na teritoriji Slovenije. Na
savjetovanju je zajedniki procjenjena dalja mar-ruta i mogui sukobi
sa neprijateljem. Sumirana su iskustva iz dotadanjeg mara i odato pri-
znanje borcima i starjeinama za uspjeno izvrenje zadataka, posebno
za visoki borbeni moral i pravilan odnos prema narodu. Konstatovano
je da ie mar svih jedinica dobro organizovan i izveden, te da je dis-
ciplina bila na visini. Ukazano je na zadatke koji vojne i partijsko-po-
litike radnike oekuju dolaskom u Sloveniju, posebno u novooslobo-
ene krajeve. Naglasak je bio na pravilnom odnosu prema narodu i na-
rodnim vlastima. Trebalo je bratskom slovenakom narodu pokazati da
mi tamo dolazimo kao braa da pomognemo i ubrzamo njegovo oslo-
boenje. Kako smo ocijenili da su na put u od Sarajeva do Ogulina sve
jedinice uspjeno izvrile zadatak, bilo nam je lako da zakljuimo da
emo dolaskom u Sloveniju isto tako pronijeti slavu nae divizije. Re-
eno je da narod Slovenije treba nae jedinice da zapamti po junatvu
njenih boraca, a i po drugarskoj brizi i panji svakog pripadnika prema
napaenom narodu eljnom slobode. ivjei u zanosu proteklih
135
pobjeda i oekujui nove okraje i konano unitenje okupatora i do-
maih izdajnika, radosno smo kretali prema Sloveniji, pjevajui punim
glasom pjesme borbe, pjesme partizana i naroda naeg hercegovakog
zaviaja. Na putu kroz naseljena mjesta Gorskog kotara narod nas je do-
ekivao radosno, a mi smo koristili svaki sastanak i odmor da sa njima
popriamo i upoznamo se. Za sve to smo eljeli rei jedni drugima nis-
mo imali vremena, jer je trebalo uriti i tui neprijatelja koji je pred
nama bjeao. ao nam je bilo to smo kroz Gorski kotar proli bez bor-
be i to nas ti ljudi nisu mogli vidjeti na djelu. No, na cilj je bio da
to prije stignemo u Trst i Ljubljanu, te smo vozila okitili parolama
Napred u Trst i Ljubljanu, iveo drug Tito, ivela slobodna Slove-
nija, ivelo bratstvo i jedinstvo naih naroda i mnoge druge koje su
izraavale nae osjeanje, obaveze i zadatke.
Grupa boraca i rukovodilaca 2. bataljona na odmoru kod Ogulina, aprila 1945.
Uporedo sa savjetovanjem od 26. aprila u svim jedinicama brigade
preduzete su potrebne mjere za nastavak mara i sreivanje jedinica:
ienje, kupanje, pranje, ureivanje i obnavljanje opreme (odjee i obu-
e), kao i ienje oruja, koje se nikada nije smjelo zapostaviti. Poslije
povratka sa savjetovanja u svim bataljonima brigade odrani su partij-
ski i skojevski sastanci na kojima su preneseni zakljuci sa savjetovanja
i odreeni zadaci komunista na tom planu. Oekujui nareenje za dalji
pokret u logorima se orila pjesma i organizovano veselje, jer su i vojska
i narod osjeali da se dan slobode pribliava. Ali svi smo bili svjesni da
treba uiniti jo dosta napora i dati dosta rtava dok se to ostvari. Tako
je narednih dana i bilo, jer se neprijatelj nije lako mirio sa svojom sud-
binom.
136
Dvadeset sedmog aprila u 5 sati sve jedinice brigade su stavljene
u pokret pravcem: Ogulin - Srpske Moravice u slijedeem marevskom
rasporedu: 2. bataljon u prehodnici, 3. bataljon, 4. bataljon, tab brigade
i pritapske jedinice
691
i na kraju 1. bataljon kao zatitnica. Od toga dana
marevski eelon brigade nije bio u zatitnici marevske kolone divizije,
ve je hitao u prethodnici za 13. brigadom da to prije stigne u rejon
Prezida i pomogne joj u obezbjeenju komunikacija za prolaz glavnina
divizije. Dolaskom u rejon Srpskih Moravica brigada je zanoila u sli-
jedeem rasporedu: 1. bataljon u Jelaiu, 2. bataljon u Botnju, 3. ba-
taljon sa tabom i pritapskim jedinicama u Vukeliima i 4. bataljon u
Dokmanoviima.
Slijedeeg dana u 5 sati brigadni eelon je nastavio pokret prav-
cem: Srpske Moravice - Fara - Brod na Kupi - Osilnica u istom mar-
evskom rasporedu kao i prethodnog dana, sem to je u prethodnici
sada bio 1. bataljon, a u zatitnici 4. bataljon. U dnevnoj zapovijesti ta-
ba brigade stajalo je da na prostoru: Koevje - s. Ribnica - V. Lee
neprijatelj prikuplja jae snage (prema procjeni oko 1.500 ljudi) i sa tih
pravaca ugroava komunikaciju na marevskom pravcu divizije. Ukaza-
no je na potrebu da sve jedinice u toku mara isture bono osiguranje,
posebno jae patrole sa desne strane puta, kako ne bi dolo do izne-
naenja iz pravca G. i D. Bziga. Dolaskom u iri rejon Osilnice, jedinice
su se razmjestile i prenoile u slijedeem rasporedu: 1. bataljon u Ple-
u, 2. bataljon u Zamostu, 3. bataljon sa tabom i pritapskim jedinica-
ma u Hrvatsko i 4. bataljon u Ribnik.
Prema zapovijesti taba brigade bilo je predvieno da brigada iz na-
vedenog rejona nastavi mar 29. aprila u 6 sati pravcem: Osilnica - Parg
- Prezid i tu saeka nareenje radi razmjetaja. Odreen je i raspored
jedinica u marevskom eelonu: 2. bataljon u prethodnici; 1, 3. i 4. ba-
taljon, tab i pritapske jedinice u zatitnici. Postojala je i mogunost,
ako situacija dozvoli, da u toku mara po jedinice dou kamioni radi
breg prebacivanja u rejon Prezida. Do toga nije dolo, mada je zapo-
vijeu bio regulisan redoslijed ukrcavanja. Ukazano je na pot rebu jaeg
marevskog obezbjeenja, to je bilo neophodno, jer je pri prelazu kroz
Mandie i Papee bila napadnut a i nt endant ura divizije, pa je u protje-
rivanju neprijatelja morao intervenisati i 1. bataljon nae brigade.
Ujutru, 30. aprila, u 7,45 tab divizije je izdao dopunsko nareenje
kojim je promijenio pravac kretanja i zadatak brigade. Umjesto ranije
nareenom desnom komunikacijom, sada su jedinice brigade krenule
lijevim pravcem: Osolnica - abranka - abar - Prezid - Podgora, s
tim da 4. bataljon dolaskom u abar svrati na desnu komunikaciju
i iz rejona Srednja Vas - Draga titi bok eelona divizije koji su pro-
lazili. U nareenju je naglaeno: navedenu komunikaciju i okolni teren
tititi od mogueg dejstva neprijatelja, sve dok ne prou sve jedinice di-
vizije, kada ete dobiti nareenje za dolazak u sastav brigade. Za vri-
jeme mara neprijatelj je u rejonu Pangera izvrio vatreni napad na
nau kolonu, ali je odmah protjeran, a kolona je bez zadravanja i gu-
bitaka nastavila pokret. etvrti bataljon, koji je iao u prethodnici, u re-
69
i Pritapske jedinice brigade sainjavale su: bolnica, intendantura, bojna komora, vod
za vezu, omladinski vod, polaznici kursa i propagandni odsjek brigade.
137
jonu abra je naiao na neprijatelja, ali ga je u susretnoj borbi odbacio
i tu ostao sve do nareenja za povlaenje vrsto osiguravajui komu-
nikaciju. Poslije dolaska glavnine brigade u rejon: Prezid - Podgora, je-
dinice su se razmjestile: 1. bataljon u s. Starom Trgu, 2. bataljon sa ta-
bom brigade i pritapskim jedinicama u Podgori, 3. bataljon u mart-
nom, 4. bataljon je i dalje ostao u rejonu abra sve do nareenja da
ue u sastav brigade. U borbama oko abra i Prezida brigada je imala
3 mrtva i 6 ranjenih boraca. Neprijatelj je imao vie mrtvih i ranjenih.
Na bojitu smo izbrojali 8 mrtvih, koje nije uspio da pokupi. Zaplijenje-
ni su 1 mitraljez, 10 puaka i vie ostalog lakog naoruanja i municije.
Borci brigade gase e poslije napornog mara
U noi 29/30. aprila i 30. aprila prije podne neprijatelj je vie put a
bezuspjeno napadao poloaje 3. bataljona u martnom. Za to vrijeme
tab brigade je naredio 4. bataljonu da se povue i ekao njegov do-
lazak da krene dalje. Poto je oko 16 sati 4. bataljon pristigao, brigada
je, bez 1. bataljona, preko Snenika produila noni mar. Koristei Ma-
unski prolaz, brigadni eelon se od Podgora kretao pravcem: Ljeskova
Dol - Maun - Kneak - Pivka. Tako je u toku noi savladan prevoj
Snenika i brigada je 1. maja osvanula na komunikaciji: Kneak - Pivak.
Mar je bio naporan i usiljen, jer je duina nonog mara iznosila 60
km. Poto je 1. bataljon u toku noi bio smijenjen, i on je nastavio po-
kret sa brigadom i neto kasnije stigao u njen sastav.
Prodorom u Slovenako pri morj e zavren je obuhvatni manevar
nae divizije i njene brigade su izbile u pozadinu 97. njemakog armij-
138
skog korpusa u rejonu: Kneak - Pivka - Postojna. Razmjetajem jedi-
nica na tom prostoru otvoreni su putevi za nastupanje prema Trstu i
Ljubljani. Neprijatelj je time izgubio svaku nadu za proboj iz okruenja.
Pokuaj neprijatelja skrpljenog od jedinica slovenake Bele garde,
pukova Srpskog dobrovoljakog korpusa i etnika predvoenih njema-
kim SS jurinicima da presjeku komunikaciju i osujete na pokret nije
uspio. Pred silnim naletom naih jedinica morali su da bjee i da se po-
vlae. Znali su da im je to kraj i da ih eka, ako ne uzmaknu preko
granice, gorka sudbina izdajnika i zlikovaca.
Tako je druga etapa mara nae brigade duga 250 km ostvarena za
8 dana, s tim to su jedinice u rejonu Ogulina imale samo jedan dan
odmora. Dnevni prosjek mara iznosio je 36 km i bio bi vei da se je-
dinice brigade nisu jedan dan zadrale u borbama oko abra i Prezida.
Posebno treba istai da je noni mar brigade preko Snenika bio vrlo
naporan, a uz kiu noenu vjetrom povremeno se smjenjivao i snijeg.
Poto smo stigli na Mounski prevoj malo smo se odmorili i na bivoj
italijanskoj karauli napisali nekoliko parola da se zna da smo tuda pro-
li i da to vie nije granica sa Italijom. Za sve vrijeme mara komunisti
su linim pri mj erom i drugarskim savjetima na kratkim zastancima
bodrili borce, pokretali pjesme i organizovali ispomo u noenju teeg
naoruanja (posebno pukomitraljeza i municije). ak je izmeu jedini-
ca organizovano takmienje. Svi smo bili sreni to dolazimo u te kra-
jeve Slovenije koji prvi put poslije vjekovnog ropstva doekuju slobodu.
Na praznik rada, 1. maja, dok smo se sputali niz padine Snenika, orila
se pjesma, dan je bio divan, a sunce je obasjavalo Postojinsku kotlinu.
U daljini su se nazirali Uka i Transki zaliv. Negdje izmeu Rijeke i
Ilirske Bistrice ula se jaka topovska grmljavina. Iz ume ka prvim se-
lima sputali smo se oprezno, jer smo oekivali da bismo se mogli sres-
ti sa neprijateljem. Mjesto njega sreli smo se sa razdraganim narodom,
koji nas je obavijestio da je neprijatelj odstupio ka Pivki i Postojni. U
selima oko Pivke, nastalo je pravo slavlje. Doekivali su nas kienjem
i slavolucima, a sastanci sa omladinom i nar odom bili su dirljivi i ne-
zaboravni. Videi koliko je veliko oduevljenje naroda, pojedini borci su
isticali da im nije ao ni da umru meu braom Slovencima.
Prema izvjetaju taba brigade gubici neprijatelja u toku aprila iz-
nosili su: 467 mrtvih i 112 zarobljenih vojnika, dok smo mi imali 26 mr-
tvih i 72 ranjena borca i starjeine. Zaplijenjena su 2 topa i 2 flaka,
7 mitraljeza, 3 bacaa, 1 mainska puka, 8 motora, 20 automobila,
70.000 puanih metaka i 479 raznih granata.
Borba na prilazima Ljubljani i osloboenje Logateca
i Vrhnike
70)
Poetkom maja njemaka ratna mainerija je na svim frontovima
brojala posljednje dane. Na jugoslovenskom ratitu Nijemci i kvislinzi
su uporno nastojali da spasu 97. armijski korpus i doepaju se Austrije,
odnosno amerikih i britanskih snaga kako bi izbjegli odgovornost
l6
> Arhiv NOR-a, VII, reg. br. 12-8, kutija 1152-11.
139
za zloine u Jugoslaviji. Meutim, naa armija je na svim frontovima
brzo nastupala i razbila jugoistoni bedem Rajha.
Dolaskom 29. divizije u rejon Pivke neprijatelju je onemogueno da
ojaa pozicije u Postoj ni i vre posjedne poloaje Ljubljanskih vrata.
Postojnu i poloaje oko nje branile su jake neprijateljeve snage: 904.
regrutni bataljon 188. njemake brdske divizije, oko 1.000 italijanskih fa-
ista-crnokouljaa, njemaka SS podoficirska kola i dijelovi Bele gar-
de.
Sa sahrane Radovana Sakotia u Postojni u Sloveniji
Ujutru, 1. maja, dijelovi nae 13. brigade pokuali su da iz pokreta
zauzmu Postojnu, ali u tome nisu uspjeli sve dok u borbu nije stupila
glavnina 13. i 11. brigade podrana jakim dejstvom artiljerijske brigade.
Nakon estokih ulinih borbi garnizon je savladan u 23 sata. Neprijatelj
je pretrpio velike gubitke u ljudstvu i u ratnom materijalu. Za to vri-
jeme 14. brigada se nalazila u divizijskoj rezervi, spremna da se sa prav-
ca Pivke i Postojne, ako zatreba, ukljui u borbu. Raspored jedinica bri-
gade je bio: 1. bataljon u Petelinu, 2. i 3. bataljon u Ternju, 4. bataljon
u Kleniku, a tab sa pritapskim jedinicama i ustanovama u Pivki (is-
toni dio grada). Poto je neprijatelj u Postojni bio prije savladan nego
to se oekivalo, za uvoenje brigade u borbu nije bilo potrebe.
U toku 2. maja brigada se zadrala u navedenom rejonu, ali je pre-
ma nareenju taba divizije morala upuivati jae patrole u pravcu Kla-
ne i Ilirske Bistrice, koje su imale zadatak da hvataju razbijene grupe
neprijatelja koje su se tu pojavljivale. Tako je 1. bataljon na pravcu Kao-
na - epno uputio jednu etu da pohvata grupu od 20 do 30 Ni-
140
jemaca, koji su se tamo zatekli sa orujem. Prije dolaska ete u Kaonu
Nijemce su ve razoruale dalmatinske jedinice, pa se eta vratila nazad
u bataljon. I 4. bataljon je uputio jednu etu u pravcu Fondana i Sv.
Mihajla sa zadatkom da izvia i prikuplja podatke o neprijatelju iz prav-
ca Ilirske Bistrice i o tome redovno izvjetava tab brigade.
Zauzimanjem Postojne nae jedinice su bile vrsto zaposjele Ljub-
ljanska vrata. Time im je bio otvoren put za Ljubljanu, a neprijatelj je
izgubio svaku nadu za izvlaenje na tom pravcu, kao i da se na prostoru
Ljubljane prikupi i organizovano doeka saveznike. Poto su 11. i 13.
brigada bez zastoja produile napad na pravcu Planine - Unac - Rakek,
14. brigada je 3. maja uj ut ru i dalje kao divizijska rezerva nastavila po-
kret za njima preko Postojne u pravcu Planine. Tu su jedinice brigade
prenoile u slijedeem rasporedu: 1. bataljon u Krastju, a sve ostale je-
dinice sa tabom brigade u Planini.
Prvo neprijateljevo uporite koje je uvoenjem u borbu 4. maja tre-
balo da savlada 14. brigada bio je Logatec. Prilaze Logatecu uporno su
branile jake neprijateljeve snage jaine oko 1.000 vojnika sa 3 topa i 2
tenka. Najvei otpor neprijatelj je pruao na poloajima 11. brigade: Gr-
arevac - Jasikovice. Stoga su u 10 sati, kao pojaanje na desnom krilu
11. brigade, u borbu uvedeni 2. i 3. bataljon 14. brigade. Poslije jakog
otpora srueni su poloaji neprijatelja ispred Logateca na liniji: Grare-
vac - k. 511 - Kale i oko 24 sata Logatec je bio osloboen. Iako je nep-
rijatelj bio dosta jak (jedan njemaki bataljon, 2. udarni bataljon Slove-
nakog domobranstva, dijelovi SS podoficirske kole, vie posadnih
eta sa dva tenka i baterijom haubica 100m/m), nije uspio sprijeiti da-
lji prodor naih jedinica.
Raspored naih bataljona u noi 4/ 5 maja bio je: 1. bataljon (bri-
gadna rezerva) i pritapske jedinice u Krastju, 2, 3. i 4. bataljon sa ta-
bom brigade u Logatecu. Ujutru, 5. maja, 2. i 3. bataljon su nastavili na-
pad, ali su bili zadrani ispred Vrhnike na poloajima: Ljubljanski vrh
(k. 813) - k. 625 - k. 733. Poto je poslije podne istog dana dovuena
artiljerija bataljoni su, uz sadejstvo' dijelova 11. brigade i artiljerijsku
podrku, izvrili usklaen napad, pa je neprijatelj morao napustiti po-
loaje i sa padom mraka povui se iz Vrhnike i Verda. Tme je natjeran
da se povue na zadnji poloaj spoljne odbrane Ljubljane. Pri pokretu
taba brigade iz Logateca, 5. maja, od dejstva saveznike avijacije pogi-
nuo je komandant brigade Radovan akoti, divan i omiljen drug svih
boraca i starjeina brigade. Njegova smrt teko je potresla celokupni sa-
stav brigade. U borbama oko Logateca i ispred Vrhnike neprijatelj je
dobro koristio utvrene granine poloaje bive Jugoslavije, na kojima
su bile ugraene otporne take, armirano betonski bunkeri povezani u
jedinstven vatreni sistem i obezbjeeni minskim poljima i bodljikavom
icom. Pri savlaivanju ovih poloaja 8 boraca iz 2. bataljona je ranjeno
na minskim poljima. Pri povlaenju iz Vrhnike neprijatelj je minirao
neke kue, tako da je j edna mina eksplodirala i ubila 3, a ranila 5 bo-
raca. Bio je to poslijednji pokuaj neprijatelja da sprijei prodor naih
jedinica u Ljubljansku kotlinu.
Osvajanjem Vrhnike i upadom u Ljubljansko Barje produeno je
gonjenje neprijatelja, koji je u neredu bjeao ispred naih jedinica. Da
141
bi se spasli od zarobljavanja i nae unitavajue vatre, dijelovi SS pod-
oficirske kole naili su na movarno zemljite u kojem su se mnogi po-
davili. Tada je u brigadu stigao i 1. bataljon, koji se do tada nalazio na
obezbjeenju taba divizije i odmah se ukljuio u borbu. U borbama za
Logatec i Vrhniku nai gubici su bili 8 mrtvih i 37 ranjenih boraca.
Prema podaci ma taba brigade, koji su dostavljeni tabu divizije, is-
tie se da je neprijatelj pretrpio velike gubitke. Na bojnom polju je os-
tavio 100 mrtvih i 24 zarobljena vojnika i oficira. Ranjeno je vie de-
setina vojnika i zaplijenjen 1 top, 2 teka bacaa, 10 mitraljeza, 3 ma-
inke, 30 puaka, 5 pitolja, 100 granata, 19.000 puanih metaka i vei
broj drugog ratnog materijala.
Osloboenje Ljubljane
Kada je 5. maja 14. brigada dostigla liniju: Vrhnika - Blatna Bre-
zovica - Bevke, dospela je na 17 kilometara ispred poloaja neprijatelja,
koji su organizovali spoljnu odbranu Ljubljane. Brigada je 6. i 7. maja
stavljena u operativnu rezervu divizije sa zadatkom da se to bolje pri-
premi za uvoenje u borbu za Ljubljanu. Mada demoralisan, neprijatelj
je uporno i sa jakim snagama branio grad svim silama nastojei da
stvori pot rebno vrijeme i uslove za izvlaenje svojih glavnih snaga u
Austriju i transportuje ogromni plijen koji je leao na zakrenim eljez-
nikim stanicama i du puteva. Prevoj Ljubelj i ostali putevi i eljezniki
prelazi prema Austriji predstavljali su usko grlo preko koga se nije
moglo brzo i lako prei. Neprijatelj je Ljubljanu branio i iz drugih raz-
loga. Prije svega, domai izdajnici su oekivali dolazak saveznikih je-
dinica da im se predaj u i tako izbjegnu odgovornost za izdaju i zloine
koje su poinili. Na brzinu je formirana nekakva vlada samostalne Slo-
venije, koja je izdala dekret odobrivi povlaenje Nijemaca preko svo-
je teritorije u pracu Austrije. Dok su se Nijemci povlaili prema Aust-
riji i Ljubljani su se prikupili Operativna grupa 2, 3. i 4. puka Srpskog
dobrovoljakog korpusa, jedan puk Ruskog zatitnog korpusa, ostaci
Slovenakog domobranstva, a oekivao se i dolazak etnika, ustaa i do-
mobrana, koji zbog velike udaljenosti stalnog pritiska naih snaga nisu
stigli.
Nae rukovodstvo je pravilno procijenilo da treba to prije oslobo-
diti Ljubljanu i tako posjedovanjem te znaajne raskrsnice puteva spri-
jeiti izvlaenje Nijemaca dolinom Save ka sjeverozapadu i time osuje-
titi planove domaih izdajnika. Raunalo se na jai otpor neprijatelja u
samom gradu, pogotovu to se znalo da su Italijani grad u protekle e-
tiri godine dobro utvrdili, opasali bodljikavom icom, minskim poljima
i osigurali bunkerima.
Prema nareenj u taba divizije od 7. maja 14. brigada je dobila za-
datak da na poloajima ispred Loga smijeni bataljone 11. brigade, koji
su u toku 6. i 7. maja pokuavali da zauzmu Log, ali u tome nisu uspjeli.
Nou 7/8. maja, pod zatitom mraka, brigada je .smijenila dijelove 11.
brigade i kao desnokrilna u divizijskom rasporedu oekivala nareenje
za poetak napada na poloaje u zahvatu glavne komunikacije: Log -
142
- Ljubljana. O borbama izviaa brigade ne prilazima Ljubljani Tomo
Markovi, komandir izviakog voda, pie:
Stalnu borbu i naporan mar imale su sve jedinice, ali kao
moji izviai, mislim, da nije imao niko. Opisau borbe za samo
j edno mjesto pred Ljubljanom koje je brigada napadala. Dobro se
sjeam nareenja da krenemo prema Ljubljani, uhvatimo vezu sa
neprijateljem i prepucavanjem utvrdimo kakvim naoruanjem ras-
polau. Ili smo nekoliko kilometara put em prema Ljubljani na
odstojanju od 50 metara. Bilo nas je 20 dobro naoruanih sa 4 laka
pukomitraljeza, 2 dugake ruske puke sa dvogledima, mainka-
ma i sa po 75 metaka. Nijemci su nas pustili na kratko odstojanje.
Meutim, iz pozadine vezom je najavljeno da stanemo jer su Ni-
jemci ispred. Samo to smo stali kad pored uiju prosvirae mit-
raljeske kugle. Popadali smo i otkotrljali se u jarak i pored nekih
kua poeli da se izvlaimo nazad. Od mjetana smo dobili po-
datke koliko je prolo topova, tenkova, kamiona i vojske i te po-
datke donijeli u tab brigada.
Kada smo izali na glavni put koji vodi prema Ljubljani, pri-
kljuili smo se brigadi prema Ljubljani. Na elu kolone bio je oba-
vetajni oficir. Idemo putem, skreemo lijevo i zaobilazimo nepri-
jateljeve iskopane rovove. To su bili rovovi iz kojih su nas tukli
prethodnog dana. Dok smo prolazili pored njih, opalili su na nas
iz mitraljeza, ali nismo odgovarali. Provukli smo se neopaeno du-
boko iza njih i napali neprijatelja na brdu kod neke crkve okru-
ene bunkerima. Bilo je 9 sati ujutro kada mi je reeno odakle da
napadnemo bunkere oko crkve. Na dati znak napali smo. Meu-
tim, ubrzo smo prekinuli i prema nareenju krenuli desno niz je-
dan potok ka glavnom putu.
itavog dana topovi iz Ljubljane su gaali nae poloaje, ali
poto smo se ukopali nie njihovih poloaja, veinom su prebaci-
vali preko nas. Moda je prola pono kada je stiglo nareenj e da
izviai krenu prema Ljubljani, jer se Nijemci povlae. Napomi-
njem da nas je narod svuda doekivao radosno i dok smo kretali
u stroju kroz Ljubljanu omladina nas je pozdravljala i kitila cvije-
em.
Opti napad 11, 13. i 14. brigade na spoljnu odbranu Ljubljane ot-
poeo je 8. maja u jutarnjim asovima. Za to vrijeme 10. brigada je, po-
slije uspjeno izvrenih zadataka u transkoj operaciji, urila da to pri-
je stigne u sastav divizije i da se u borbi za Ljubljanu angauje kao njen
2. eelon. Poto je bila angaovana u borbama za Ilirsku Bistricu, na
njeno uee u osloboenju Ljubljane nije se moglo raunati, osim da
su se borbe produile na vie od dva dana. Tako su divizijsku rezervu
sainjavali samo zatitni i ininjerijski bataljon divizije.
Uz snanu artiljerijsku i minobacaku podrku artiljerijske brigade
bataljoni 14. brigade su rano ujutru 8. maja krenuli u odluujui napad,
i to: 1. bataljon lijevo od glavne komunikacije, 3 bataljon desno od glav-
ne komunikacije, dok se 2 bataljon kretao na njihovom spoju u ulozi
2. eelona. Svi pokuaji da se u toku dana zauzme poloaj oko toga os-
tali su bez uspjeha. Na svaki na napad neprijatelj je odgovarao
143
protivnapadom uz snano artiljerijsko dejstvo, koje je, sreom, bilo do-
sta neprecizno. U toku itavog dana neprijatelj nije alio municije, ve
je nastojao da koncentracijom artiljerijske vatre poklopi i uniti nae je-
dinice. Kako su se bataljoni nalazili u zauzetim rovovima, priljepljeni uz
neprijatelja, to mu nije polazilo za rukom mada je usled dejstva artilje-
rije po dubini naeg rasporeda bilo gubitaka. Tako je j edna neprijate-
ljeva granata pogodila u kazan 2. bataljona i ubila 4 borca kuvara. Poto
je teite napada divizije preneto na 14. brigadu, padom mraka uveden
je u borbu i njen 2. bataljon, koji je uz neposrednu podrku artiljerije,
naroito flakova, probio neprijateljevu odbranu i juriem boraca sva
tri bataljona poloaji iznad Loga su osvojeni. Time je neprijateljeva odb-
rana slomljena, pa je pod okriljem mraka, gonjen od naih jedinica, od-
stupio u pravcu Ljubljane. 0 borbama za poloaje, oko Loga zamjenik
komesara 1. bataljona Krsto egrt u svojim sjeanjima opisuje:
Posle borbi za Logatec i Vrhniku nastao je mali predah, tako
da smo se 5. maja nali na odmoru u Vrhniki. Slijedeeg dana ba-
taljoni 14. brigade krenuli su u napad na najuu odbranu Ljublja-
ne. Toga dana brigada je otpoela napad na selo Log, koje se na-
lazilo izmeu Vrhnikog i Ljubljanskog polja na blagoj uzviici
koja je, u gornjem dijelu prema Ljubljani, bila obrasla gustom je-
lovom i borovom umom. To je umnogome olakavalo neprijate-
ljevu odbranu utvrenja u samom Logu, koje je dobro utvrdio.
Prvi bataljon se kretao komunikacijom Vrhnik - Log, a iza njega
u istom pravcu krenula je j edna baterija protivtenkovskih topova.
Istog dana oko 16 sati poela je da dejstvuje naa artiljerija sa po-
loaja ispred Vrhnike i da snanom vatrom tue Log. No, ni Ni-
jemci nisu mirovali nego su uzvraali svojim artiljerijom. Na 1.
bataljon se razvio u streljaki stroj usmjeravajui svoj napad na
prva utvrenja. Borba se brzo rasplamsala. Neprijatelj je tukao
svim raspoloivim orujem. Kada smo se primakli na odstojanje za
juri, zasuli su nas vatrom iz flakova, minobacaa i tekih mitra-
ljeza. Pod takvim okolnostima nae napredovanje je bilo vrlo ote-
ano: nastupali smo ravnicom Vrhnikog polja, gdje nije bilo skoro
nikakvih prirodnih zaklona osim nekoliko kua ratrkanih lijevo
i desno od puta koji je vodio kroz polje i dalje kroz selo. Naa ba-
terija, koja se primakla blizu poloaja, tukla je neprijateljeva utvr-
enja i tenkove koji su pokuavali da krenu na nae poloaje.
Unitila je 2 tenka i onemoguila dalje nadiranje prema naim po-
loajima. Toga dana borba se toliko rasplamsala da je sve vrilo
kao u loncu. Eho artiljerije, plamen granata flakova, mitraljeski ra-
fali i odjeci runih bombi daleko su odjekivali Vrhnikim poljem
i okolnim planinama. Kroz tu zastraujuu kanonadu svih vrsta
oruja uli su se jedino brojni poklii boraca i starjeina: ' Napred
drugovi, napred proleteri' !
Borbe su voene nesmanj enom estinom skoro do pola noi,
kada je nastupilo kratko zatije. U ranu zoru 7. maja pokuali smo
u optem juriu da uz sadejstvo ostalih bataljona zauzmemo nep-
rijateljevo uporite u Logu, ali ni tada nijesmo uspjeli slomiti ot-
144
por neprijatelja. Morali smo se povui pod zatitom artiljerije na
polazne poloaje. Nijemci su pokuali, podrani snanom vatrom
'flakova' i artiljerije, uz pokret nekoliko tenkova da preu u pro-
tivnapad, ne zbog brzog reagovanja nae artiljerije, naroito pro-
tivtenkovske baterije koja je iz neposredne blizine unitila jedan is-
tureni neprijateljski bunker i pogodila jedan tenk koji se poslije za-
palio, nisu uspjeli. Toga dana imali smo 3 poginula borca i 6 ra-
njenih, koje smo uspjeli izvui sa poloaja. Ti ranjeni drugovi su
odmah upueni u pozadinu prema Vrhniki gdje se nalazila brigad-
na bolnica. Skoro itavog dana neprijateljeva aritljerijska i mino-
bacaka vatra zasipali su nae poloaje. Na tab bataljona bio je
smjeten pored samog puta u podrumu jedne kue koja je, pogo-
ena sa nekoliko neprijateljevih granata, bila skoro sruena. Istog
dana neprijateljeva granata pogodila je jedan na protivtenkovski
top i t om prilikom su poginula 2 artiljerca, a 3 su bila tee ranje-
na. U toku noi pokuali smo da zauzmemo Log, ali su svi poku-
aji ostali bez rezultata. I 8. maja borba je voena itavog dana, ali
neprijatelj nije pokuavao da izvri protivnapad na nae jedinice.
U popodnevnim asovima aktivnost neprijateljske vatre bila je sla-
bija, to je moglo znaiti da im je ponestalo municije i borbenog
daha. To smo iskoristili, pozvali komande ete, ukratko analizirali
prva dva dana borbe i odluili da im padne no krenemo u od-
luujui napad. Obavijestili smo divizion teke artiljerije da oko 19
sati izvri artiljerijsku paljbu na neprijateljeve poloaje. To su ui-
nili i drugi nai bataljoni koji su napadali Log. Naa artiljerija tuk-
la je utvrenja 15 minuta, ali neprijatelj vie nije odgovarao. Dok
je naa artiljerija dejstvovala, mi smo ve bili pred neprijateljevim
bunkerima. Tada je artiljeriji javljeno da prekine sa paljbom jer se
kretalo u napad. Bataljoni su krenuli odreeni m pravcima i pod
zatitom noi privukli se blizu neprijateljevih poloaja. Bombai su
hrabro jurnuli prema bunkeri ma zasipajui ih runim granatama
dok su ih pukomitraljesci pratili. Neprijateljev otpor je bio vidno
oslabljen i zahvaljujui hrabrosti u prvom redu bombaa vrlo brzo
su uniteni istureni bunkeri. Tako smo zauzeli najisturenije upo-
rite Log, i odmah nastavili prodiranje ka unutranjosti sela. Nep-
rijatelj je davao snaan otpor, borio se skoro za svaku kuu. Nep-
rijateljeva odbrana postajala je sve slabija i mi smo sve vie osva-
jali selo. Nailazili smo na mrtve i ranjene neprijateljeve vojnike.
Negdje oko ponoi na tim poloajima prestala je pucnjava. Trijum-
. fovali smo radosno to smo ovladali tim jakim neprijateljevim ut-
vrenjem spoljne odbrane i to je put za Ljubljanu sa naeg pravca
bio otvoren.
Poslije zauzimanja poloaja, oko Loga koje su Nijemci uporno bra-
nili, njihov otpor je sve vie slabio i na ulazu u Ljubljanu pot puno pre-
stao. Bataljoni brigade su uli u Ljubljanu oko dva sata 9. maja. S ob-
zirom na to da je bila no bojali smo se da se jedinice ne izgube u ve-
likom i nepoznatom gradu. Meutim, od samog ulaska u Ljubljanu ak-
tivisti Osvobodilne fronte javljali su se jedinicama kao vodii i provodili
ih ka objektima koje je neprijatelj drao u okupiranoj Ljubljani. Zah-
145
valjujui tim aktivnostima do svanua bataljoni su posjeli kasarne i up-
ravne zgrade njemake komande i uprave policije u gradu. U toku na-
stupanja i posjedanja objekata zarobljavane su grupe belogardejaca i
pojedinci Rupnikove policije. Prvi bataljon u centru Ljubljane iznenadio
je i zarobio oko 150 policajaca u kasarni Rupnikovog taba. Pored za-
robljavanja policajaca zaplijenjeno je tri putnika automobila (meu ko-
jima Rupnikov mercedes), vie jahaih konja (konjike policije), oko
150 bicikala i dosta druge opreme. I drugi bataljoni su imali sline usp-
jehe.
Omladina Slovenije sa radou doekuje borce 29. divizije
Posebno treba istai srdaan doek kojim su graani Ljubljane do-
ekali nae borce. Prema svemu izgleda da je to bilo sve unaprijed pri-
premljeno. Prema stepenu napredovanja naih jedinica graani su isti-
cali zastave na svojim kuama. Zastave su bile sa partizanskim obilje-
jem. Preko ulice na kanap nanizane kao slavoluk postavljene su zasta-
vice. Prema ovim obiljejima moglo se orijentisati dokle su stigle nae
jedinice. Ujutro, prilikom ulaska pozadinskih dijelova brigade u dugim
palirima doekivao ih je i pozdravljao narod, a omladinke sa kantama
osvjeavajueg pia i aama nudile da se osvjee. Takoe ujutro 9.
maja sastali smo se i sa borcima slovenakih jedinica koje su, takoe,
u toku noi ule u Ljubljanu. Tokom dana nae jedinice posjetile su
vee grupe omladine, a posjete su se pretvorile u pravo veselje. Ljub-
ljana je 9. maja izgledala sveano, okiena zastavama, parolama i cvi-
146
Na ulicama osloboene Ljubljane. Doek oslobodiocima
jeem. Sve to skupa ostae u trajnom sjeanju i narodu Ljubljane i nji-
hovim oslobodiocima.
Rano uj ut ro 1. maja, dok je grad jo spavao sa svih strana poele
su da ulaze jedinice nae divizije i 7. korpusa. Neprijatelj je uurbano
147
odstupao i naa brigada je dobila zadatak da ga goni i sprijeava izvla-
enje. Tako je 2. bataljon odmah prikupio jedinice i krenuo u pravcu
Kamnika da tamo neprijatelju presjee odstupnicu. Trebalo je brzo dej-
stvovati jer su se iz pravca Celja i Trbovlja kretale kolone Nijemaca,
koje je trebalo doekati i osujetiti im proboj u pravcu Kranja i dalje
prema Austriji. Dolaskom u rejon Domale - Menge - Moste bataljon
je posjeo pogodne poloaje i kada je njemaka kolona, jaine oko 500
vojnika, naila pozvani su na predaju. Ugledavi nae zasjede Nijemci su
se, uz izvjesno oklijevanje, predali. Zaplijenjeno oruje je utovareno u
kamion i u pratnji jedne ete transportovano sa zarobljenicima u Ljub-
ljanu gde se jo uvijek nalazio tab brigade sa ostalim jedinicama. Kada
je eta sa zarobljenicima stigla u grad, u toku je bilo narodno veselje.
Prizor je bio velianstven - narod na plonicima sa bezbroj zastava po-
zdravljao je slobodu i klicao Jugoslovenskoj armiji i oslobodiocima
Ljubljane. Omladina nas je kitila cvijeem i nosila na rameni ma. Zarob-
ljeni Nijemaki vojnici alosno i j adno su izgledali, pocijepani, neobri-
jani, umorni od bjeanja, neki lake ranjeni, koraali su ne osvrui se
na masu koja je psovala Hitlera i njemaki zloinaki faizam. U najbo-
ljem redu i bez jednog incidenta kolona oslobodilaca i poraenih na-
stavila je put do cilja.
Istovremeno sa objavom kapitulacije Njemake slavila se pobjeda
i osloboenje Ljubljane. Sutradan 11. maja, odr anj e veliki narodni mi-
ting. Na mitingu je govorio predsjednik prve narodne vlade Slovenije,
Boris Kidri, koji je odao priznanje borcima i starjeinama za heroizam
pri osloboenju Ljubljane i, izmeu ostalog, rekao: eleo bih da-nagla-
sim da je dolazak 29. divizije najbolji dokaz pravog bratstva meu ju-
goslovenskim narodima, bratstva koje se uvrstilo u zajednikoj borbi
i koja e se manifestovati u obnovi nae domovine Jugoslavije.
U borbama za Ljubljanu neprijatelju su naneti teki gubici. Samo
je 14. brigada ubila preko 200 i zarobila preko 1.000 neprijateljevih voj-
nika i oficira. Taan broj ranjenih nije poznat, ali se vjerovatno kree
na vie stotina. Zaplijenjeno je 7 topova, 6 protivtenkovskih topova, 51
teki minobaca, 10 lakih minobacaa, 83 mitraljeza, 208 pukomitralje-
za, 1.320 puaka, 55 pitolja, 51 mainska puka, 22 kamiona, 5 putni-
kih automobila, 9 motocikla, pet vagona topovskih granata, 200.000 pu-
anih metaka i druge ratne opreme u veim koliinama.
Gubici brigade bili su skoro minimalni. Poginula su 3 i ranjeno je
6 boraca.
Osloboenje Gorenjske
Poslije mitinga, 10. maja, jedinice brigade su iz Ljubljane uurbano
krenule za neprijateljem koji se u pot punom neredu povlaio prema
Kranju i Triu. Svuda okolo glavnog put a i na zakrenim eljeznikim
stanicama nalazio se naputen ratni materijal, razna vozila i pobacano
oruje. Vagoni su bili puni ratnog materijala, municije i opljakanih
stvari koje su Nijemci i njihove sluge pokuavali da t ransport uj u za Nje-
maku. Jedinice 14. brigade su nastupale prve, u borbenom rasporedu,
i kada su bataljonske kolone prole Medvode, raspored jedinica je bio:
148
1. bataljon kao desnokrilna kolona kretao se lijevom obalom Save u
pravcu Kranja, 3. bataljon kao lijevokrilna kolona kretao se desnom
obalom Save u pravcu kofje Loke, 2. bataljon je krenuo iz Trzina, jer
se nalazio na osiguranju Ljubljane iz pravca Kamnika i doavi u Med-
vode nastavio pokret glavnim putem u centru borbenog rasporeda. et-
vrti bataljon je privremeno ostao na obezbjeenju u Ljubljani, pa je u
brigadu stigao tek oko 15 sati. U kolju Loku su oko podne uli i 2.
i 3. bataljon bez otpora neprijatelja i tu je glavnina brigade, bez 1. ba-
taljona, prenoila. Prvi bataljon je prema nareenj u taba brigade na-
stavio pokret prema Kranju i sadejstvujui dijelovima 13. brigade u 16
sati oslobodio Kranj. Tada je zarobio 93 neprijateljevih vojnika, zaplije-
nio 1 tenk, 18 topova, nekoliko vozila i dvije kompozicije vozova sa hra-
nom, odjeom i opljakanim materijalom i skladite sa opremom i hra-
nom. Od zaplijenjene artiljerijske tehnike u Kranju je formiran artilje-
rijski divizion 14. brigade.
Iz kofje Loke brigada je 11. maja ujutru krenula preko Kranja za
Tri. Nakon izbijanja kolone u Naklo tab brigade je obavijeten da se
jake neprijateljeve snage nalaze u Triu i ispred njega na poloajima
ganja Vas - Kovor - Brezje i da tu namjeravaju da prue otpor. Poto
je Ljubeljski prevoj bio pot puno zakren komorom neprijatelja, naree-
no je od taba brigade da se napad izvede iz pokreta. Bataljonima su
odreeni pravci napada. Tako je 2. bataljon krenuo lijevom obalom Tr-
ake rijeke sa zadatkom da oisti od neprijatelja Kovor i Brezje, a za-
tim da presjee put Tri - Begunje. Prvi bataljon je imao zadatak da
na svom pravcu u zahvatu glavnog puta napadne neprijatelja i oisti
sela ganje Vas, ebenje i Krie. Trei bataljon se kretao desno od 1.
bataljona pravcem Novak - Seniar - Krika sa zadatkom da ta sela
oisti od neprijatelja i presjee komunikaciju Tri - Ljubelj. etvrti ba-
taljon sa 2. eelonom kretao se iza 1. i 3. bataljona spreman za uvoenje
u borbu ako to bude potrebno. Napad je podravao 3. divizion artilje-
rijske brigade sa vatrenih poloaja kod s. Duplje i novoformirani arti-
ljerijski divizion brigade koji se kretao u borbenom rasporedu. Nakon
kratke i snane artiljerijske pri preme bataljoni su na odreenim prav-
cima krenuli u napad. Poslije estokog i grevitog otpora, koji je nep-
rijatelj pruio kod Kovora i ganje Vasi, nai bataljoni su ga razbili i
protjerali i nakon slabog otpora Tri je oko 20 sati osloboen. Bata-
ljoni su bonim udari ma zaustavili i ispresjecali kolone neprijatelja. Prvi
i 4. bataljon su nastavili pokret i gonjenje ostalih dijelova prema Austriji
i posjedanjem Ljubeljskog prevoja uspostavili kontakt sa saveznikim
jedinicama u Austriji. Za to vrijeme ostale jedinice brigade smjestile su
se u Triu i bile angaovane oko izvlaenja ratnog plijena i prikuplja-
nja zarobljenika.
U ovoj borbi neprijatelj je pretrpio velike gubitke u ljudstvu, a i rat-
nom materijalu. Imao je 192 mrtva i 314 zarobljenih njemakih vojnika,
etnika i slovenakih domobrana. Zaplijenjeno je 8 brdskih topova, 24
minobacaa raznih kalibara, 18 tekih mitraljeza, 20 pukomitraljeza, 8
kamiona, 1 putniko vozilo, 2 motocikla i cjelokupna komora sa 1.500
konja i 600 dvoosovnih kola krcata raznim materijalom.
149
Istog dana na sektoru brigade prestao je organizovani otpor nep-
rijatelja. Slijedea 2-3 dana jedinice su se angaovale oko hvatanja ma-
njih grupa i pojedinaca, koji su i dalje pokuavali da se izvuku i da pru-
e otpor pri zarobljavanju.
Sa sahrane Vladimira Kljakia, zamjenika komandira 2. ete koji je poginuo 11.
maja 1945. kod Tria u Sloveniji
0 posljednjem danu borbi u Sloveniji iz sjeanja druga Dimit-
rije Vukosav iz 1. bataljona izdvajamo: Bilo je to ispred njema-
kih poloaja kod Tria. Bataljon je zastao u koloni i razmjestio se
pored puta. Komandant bataljona porunik Milosav Kundaina os-
tao je iza bataljona kod taba brigade. Imao je motocikl. Kada je
obavio posao u tabu brigade, krenuo je za bataljonom. Poto se
bataljon razmjestio pored puta, komandant ga nije primijetio nego
je produio vonju i upao u njemake poloaje. Kada je primjetio
da se naao meu Nijemcima, traio je da doe najstariji oficir, jer
je on poslat od komande armije da im ponudi predaju. Ubrzo je
doao oficir koji je rekao da on nije ovlaen da pregovara o pred-
aji, ali pristaje da preda teko naoruanje i tehniku, a da ih pus-
timo da preu preko granice. Milosav im je odgovorio da nema
prelaska granice nego bezuslovna predaja. Njemac je traio rok od
tri sata da konsultuje bivu komandu, a toliko bi im bilo pot rebno
da preu granicu. Milosav je pogledao na sat i rekao da je rok za
predaj u jedan sat za koje vrijeme da se postroje jedinice za pred-
aju u protivnom bie napadnut e i svu odgovornost za nepot rebne
rtve snose oni. Sjeo je na motocikl i vratio se u bataljon.
Sema borbenih dejstava 14. hercegovake omladinske brigade za osloboenje Slo-
venije
Povratak brigade u Hercegovinu
Do 16. maja brigada se nalazila u Triu i okolini. Prvi bataljon se
smjestio u selu Lajla, a 2. i 3. bataljon sa tabom brigade i pritapskim
dijelovima u Triu. etvrti bataljon je drao granini prolaz kod Sv.
Ane na pievoju Ljubelj. To vrijeme jedinice su provele u sreivanju. Tr-
151
Povratak brigade u Hercegovinu. Prevoenje brodom od Crikvenice do Makarske
152
Grupa boraca brigade sa tabovima bataljona i tabom brigade po povratku u Her-
cegovinu, u Tasoviima maja 1945.
U apljini, maja 1945. poslije povratka iz Slovenije
ika fabrika obue poklonila je za svakog borca i starjeinu novi par
obue. Zajedno sa omladinom Tria i okolnih sela slobodu smo doe-
kali veselie se. Istovremeno smo se prisjeali palih drugova i bili tuni
to nisu sa nama.
153
Tasovi, maja 1945. Komandanti bataljona i njihovi zanjenici. Slijeva na desno
(sjede): Veljko Gerun, Milosav Kundaina, Obren Milojevi, epo Sari. Stoje:
Mirko Papi, Milan Denda, Simo Markovi i Veljko Bulut
Gorenjska je sredinom maja bila predivna. Kotline okupane u ze-
lenilu, a po vrhovima visokih planina bijelio se snijeg. Izgledalo je kao
pravi raj na zemlji. Kada je umaklo oruje, prestale su i kie, a sunce
je milovalo prekrasnu prirodu i krijepilo i nas umorne borce. Odmarali
smo se divei se ljepoti bratske Slovenije. Naem raspoloenju je um-
nogome doprinosio prisan i iskren doek naroda tog kraja. Meutim,
upoznavanje sa narodom i omladinom je trajalo kratko, svega etiri
154
dana. Za to vrijeme odrali smo u Triu vie susreta sa omladinom i
povezali se sa organima narodne vlasti i rukovodstvom Partije. Tada je
stiglo nareenje da se naa divizija hitno vrati u Hercegovinu. Petnaes-
tog maja u svim jedinicama brigade izvrena je smotra i anlizirane pro-
tekle borbe. Nismo jo vjerovali da je rat zavren, pa su nam nove oba-
veze izgledale nestvarno.
Prema zapovijesti taba divizije brigada je dobila zadatak da se u
periodu od 17. do 28. maja vrati u Hercegovinu. eljezniki saobraaj
na najkraem pravcu Ljubljana - Zagreb - Slavonski Brod - Sarajevo
- Mostar bio je razoren i neupotrebljiv za saobraaj. Zato je povratak
bio odreen kombinovanjem mara i prevoenjem od Ljubljane preko
Postojne do Rijeke eljeznicom, a od Rijeke prema Crikvenici i Novom
Vinodolu pjeke. Od Novog Vinodola prema Zadru, Splitu i Gradcu
brodskim prevozom, a zatim preko Metkovia i apljine pjeke. Prevo-
enje eljeznicom od ukrcne stanice u Kranju sa poduim marem do
Crikvenice i Novog Vinodola zbog nedostatka lokomotiva i vagona tra-
jao je 7 dana. Na brodove u Crikvenici (Novi Vinodol) ukrcali smo se
23. i 24. maja i odmah nastavili plovidbu pr ema Zadru, gdje su se je-
dinice iskrcale i prenoile. Sutradan, rano uj ut ru ukrcali smo se na dru-
ge brodove i nastavili plovidbu Zadarskim, Korulanskim i Neretvljan-
skim kanalom do Metkovia. More je bilo mirno, ali je pretila opasnost
od poloenih mina koje jo nisu bile uklonjene iz vode. Meutim, vje-
tina naih pomoraca na itavom putu dovela nas je bezbjedno i bez
ikakvih potekoa i gubitaka na odredite. Ljudstvo i konji su se 27.
maja iskrcali u Gradcu, a materijal je 28. maja preveen u Metkovi,
odatle je ukrcan na eljeznicu i transportovan u apljinu.
Motorizovani dio brigade, uglavnom bojna komora, kretao se suvo-
zemnim put em u sastavu eelona pozadinskih dijelova divizije i artilje-
rijske brigade pravcem: Ljubljana - Zagreb - Banja Luka - Jajce - Sa-
rajevo - Mostar - apljina, gdje je stigla tek poetkom juna.
U rejonu apljine brigada se razmjestila 28. maja u slijedeem ras-
poredu: tab, pritapske jedinice i 1. bataljon u apljini, 2. bataljon u
Poitelju, a 3. i 4. bataljon u Tasoviiima. Tu je ostala i juna, sve do
reorganizacije naih jedinica u Hercegovini, kada je rasformirana. Ras-
tanak nam je bio svima teak, navikli jedni na druge pozdravljali smo
se, ljubili i plakali. Dok smo ivi mi borci 14. omladinske brigade to ne-
emo zaboraviti.
155
Drugi dio
Partijsko-politiki rad
u brigadi
ASIM PERVAN
Rad i aktivnost organizacije
komuni st a u brigadi
K
ada je formirana 14. hercegovaka (omladinska) brigada, u
svom sastavu je imala oko 100 lanova KPJ i oko 200 lano-
va SKOJ-a. Zajedno, komunisti i skojevci inili su dvije tre-
ine tadanjeg brojnog stanja brigade (oko 387 ljudi).
Bila je to znaajna snaga idejno opredijeljenih i organizovanih star-
jeina i boraca, sposobnih da se uhvate ukotac sa svim zadacima, koji
su stajali pred brigadom.
Vei broj lanova Partije i SKOJ-a u brigadu je doao iz ranije for-
miranih jedinica koje su imale odreeno borbeno i druga iskustva. Na-
roito su se isticali drugovi i drugarice koji su za sobom imali trogo-
dinje rat no iskustvo - komandiri, komandanti, politiki komesari i
drugi. Oni su bili garancija da e i ova, po godinama tada najmlaa bri-
gada 29. udarne divizije, s puni m pravom ubrzo postati ravnopravna sa
ostalim brigadama po borbenosti i moralno-politikim kvalitetima, kao
i po svim drugim aktivnostima kojima su se bavile jedinice Narodnoos-
lobodilake vojske.
U vrijeme formi ranj a brigade (4. septembra 1944) rat je ve uveliko
odmakao. Njemake armije su, na svim evropskim frontovima, trpele
velike gubitke i bile gonjene ka Berlinu. Naa Narodnooslobodilaka
vojska ve je bila oslobodila itave krajeve i brojna mjesta po Jugosla-
viji.
Kod nas, u Hercegovini, u to vrijeme situacija se bitno izmijenila.
Priliv boraca u nae jedinice bio je veliki i sa 14. brigadom divizija je
u svom sastavu imala pet brigada. Po Hercegovini je bilo i vie parti-
zanskih odreda. Od veih mjesta bilo je osloboeno Gacko, voene su
estoke borbe sa etnikom grupacijom maj ora Vojislava Lukaevia,
koja je teila da se tu uvrsti i stvori mostobran na jadranskoj obali
za doek kralja. U tim borbama uestvovala je i naa 14. brigada i ti-
me stekla svoja prava borbena iskustva. Borba sa t om etnikom gru-
pacijom prerasla je u nastupanje jedinica divizije za konano osloboe-
nje Hercegovine koje je ve bilo zapoeto osloboenjem Gacka, a po-
etkom okt obra se nastavilo osloboenjem Bilee, Trebinja i drugih
mjesta.
U takvim uslovima otpoela je svoj borbeni put naa brigada, koja
e dati veliki dopri nos osloboenju Hercegovine u sarajevskoj operaciji
i zavrnim operacijama jugoslovenskih armija dospevi do Tria i Ka-
ravanki.
159
Odmah nakon formiranja brigade njeni komunisti su znali ta im
je jedan od osnovnih zadataka - da je to organizaciono uvrenje, nep-
rekidno jaanje i izrastanje brigade u uzoran borbeni i vojni kolektiv,
sposoban da izvri sve zadatke u sadejstvu s drugim brigadama divizije
i na samostalnim pravcima dejstava. Iskustva koja su stekli u drugim
jedinicama dobro su im dola u izvrenju tog zadatka kao i u organi-
zovanju cjelokupnog ivota i rada jedinica brigade.
Ni jedna borbena akcija u kojoj su brigada ili neki njeni dijelovi
uestvovali nije prola bez osvrta i ocjene partijskih organizacija, o dis-
ciplini i svemu to je u datoj akciji bilo aktuelno. Svaka greka, ma kog
starjeine ili borca, pa i one naj manj e koje su uticale na izvrenje za-
datka, naroito kada je bila u pitanju nebudnost i aljkavost, zbog ega
su davane i nepot rebne rtve, kakvih primjera je bilo u borbama oko
Nevesinja pred Mostarsku operaciju, veoma je otro kritikovana a po-
nekad su preduzimane vrlo otre mjere.
Od komandira odjeljenja do komandant a brigade svaki starjeina je
cijenjen po tome kakva mu je jedinica u borbi i kako se vjeto bori.
Cilj je bio nanijeti to vee gubitke neprijatelju, a sa to manje vlastitih
gubitaka. Naoruanje je moralo uvijek biti ispravno, posebno je voena
briga o meusobni m odnosima itd.
Poznato je kako su nae jedinice popunjavane u toku rata. Vrlo es-
to u njih su dolazili mnogi, naroito omladinci bez ikakvog vojnog zna-
nja. Najee nisu sluili vojsku, nisu umjeli da rukuj u orujem, trebalo
ih je to prije upoznati makar i sa minimalnim poznavanjem takti-
ko-borbeni h pravila, korienjem zaklona, zemljita itd. esto se dea-
valo da se s tim novajlijama odmah stupi u borbu, i to najee sa iz-
vjebanom i veoma obuenom nj emakom vojskom. Bivalo je, na pri-
mjer, i takvih sluajeva da nam poneki mladi borac pogine zbog ele-
ment arne neopreznosti (poe pr ema nekom neprijateljevom vojniku
koji se pretvarao da je ranjen i kada bi mu se ovaj pribliio na nekoliko
koraka, on bi ga iznenada ubijao).
Sve je to zahtijevalo puni angaman i brigu starjeinskog kadra, voj-
nog i politikog, da pomognu mlaim borcima da se to bolje i bre
osposobe, da, uz iskusnije borce, razbiju strah u prvim okrajima, da na-
ue i shvate najelementarnija borbena pravila i da se pot puno uklope
u jedinicu.
Ta borbena i mnoga druga pitanja iz unutranjeg ivota jedinica -
meusobni odnosi starjeina i vojnika, ravnomjerno obavljanje svakod-
nevnih straarskih i patrolnih dunosti, odmor, pravilna raspodjela ish-
rane, odjee, municije i drugog do ega se dolazilo zarobljavanjem, od-
nosno redovnim snabdijevanjem preko pozadinskih organa, stalno su
bila u centru interesovanja ne samo vojnih komandi ve i partijskih or-
ganizacija. Komunistima je bilo jasno da e brigada utoliko uspjenije
izvravati svoj osnovni zadatak - borbu protiv svih vrsta neprijatelja,
ukoliko u njoj, unut ar svake njene jedinice, budu razvijeniji odnosi na
principima drugarstva, meusobnog potovanja i uvaavanja linosti
svakog borca, potovanja starjeina i striktnog izvravanja njihovih na-
reenja, discipline, samodiscipline, dakle, na svim onim principima na
kojima su se i inae razvijale sve nae jedinice.
160
S druge strane, interesovanje komunista bilo je usmjereno i na pro-
dubljavanje spoznaje svakog borca o velikim ciljevima oslobodilake
borbe koji su bili brojni i bazirali se na dotadanjim velikim pobj edama
i revolucionarnim ostvarenjima, posebno na odlukama AVNOJ-a i ZA-
VNOBiH-a naroito na onim koje su govorile o federativnom ureenj u
Jugoslavije, o zabrani povratka kralja u zemlju dok o t ome ne odlui
narod poslije rata.
Tada su komunisti, ne samo znali ve i vrsto vjerovali da naa bor-
ba za osloboenje zemlje nee dovesti samo do slobode, ve i do drugih
velikih revolucionarnih promj ena i tekovina. Znali su da nee vie biti
povratka na staro. Pored nae vojske, koja je stalno narastala i bila ga-
rant pobjede, tu je ve bila i nova narodna vlast, bratstvo i jedinstvo
svih naroda i narodnosti, te znaajne tekovine, koje su ve do tada bile
razvijene i izvojevane u zajednikoj borbi.
Karakter nae oslobodilake vojske - da je ona narodna, izrasla iz
njedara svih naih naroda i narodnosti i sa njima hiljadama niti pove-
zana, nalagao je komunistima u svakoj jedinici da stalno brinu o isp-
ravnom odnosu prema narodu i njegovoj imovini. Samo tako se mogla
suzbijati ustako-etnika propaganda kojom su se obilato sluili, naro-
ito u prvim fazama rata, prikazujui nau vojsku kao nenarodnu. Svi-
ma u brigadi bili su poznati i neki konkretni primjeri kanjavanja u na-
im redovima onih koji su se u nekim prilikama ogrijeili o principe
naeg NOR-a (ponaali se samovoljno, uzimali iz neke radnje ili od se-
ljaka razne namirnice). O tome su im priali stariji borci koji su znali
za takve primjere, pa ak i za strijeljanje pojedinih naih drugova zbog
slinih prekraja.
Komunisti u brigadi su znali da se od njih trai da slue pri mj erom
i da su postali lanovi KPJ ne samo to su bili dobri borci, to je bio
znaajan uslov za prijem u Partiju, ve i zato to su se opredjelili za nje-
nu cjelokupnu politiku. Svaki od njih je, prije prijema u Partiju, mnogo
put a borbenou i spremnou da se rtvuje za ideale KPJ u ratu do-
kazao svoju odanost tim idealima i elju da bude primljen u redove
KPJ. Poznato je da je bilo primjera prijema pojedinaca u Partiju poslije
njihove hrabre pogibije i da je to bila elja mnogih da, ako poginu prije
nego to budu primljeni u Partiju, to se uini kasnije.
Svi oni koji su primani u Partiju nastojali su u svim prilikama da
opravdaju njenu pripadnost i znali da biti lan KPJ znai biti prvi u
borbi i posljednji na kazanu. Lik komuniste mjerio se mnogim arinima
ne samo u borbi ve i unut ar jedinice, u meusobni m odnosima, i u
susretima i odnosima s narodom.
U svom radu partijske organizacije su se najvie oslanjale na SKOJ,
koji je bio brojan i vrlo aktivan u cjelokupnom ivotu brigade.
Organizacija KPJ u brigadi bila je organizovana na principu jedna
eta - jedna partijska elija. Osim etnih partijskih elija pri tabovima
bataljona i brigade, postojale su partijske elije. Sekretari partijskih e-
lija u et ama bili su pomonici politikih komesara eta, u bataljonima
pomonici politikih komesara bataljona, a u brigadi pomonik kome-
sara brigade.
li 161
Rad partijskih elija u bataljonu objedinjavao je bataljonski partij-
ski biro. Njega su sainjavali pomonici politikih komesara eta, po-
monik politikog komesara bataljona, politiki komesar bataljona i
sekretar bataljonskog biroa SKOJ-a. Bataljonskim partijskim biroom ru-
kovodio je pomonik politikog bataljona.
Bataljonski biroi su bili direktno vezani za pomonika politikog
komesara brigade, koji je istovremeno bio partijski rukovodilac brigade
i lan divizijskog komiteteta Partije. Po funkciji se nalazio u brigadi kao
lan taba brigade.
Partijski rukovodilac brigade bio je povezan i sa partijskim ruko-
vodstvom na terenu, okrunim, oblasnim pa i pokrajinskim, kojima je
povremeno dostavljao izvjetaje. Partijski biroi u bataljonima radili su
na uvrenju rukovodee uloge KPJ u bataljonima, pomagali rad par-
tijskih elija, davali uputstva za rad i obezbjeivali pravilne odnose iz-
meu partijskih organizacija, komandi i tabova.
U toku rata Partija je u jedinicama Narodnooslobodilake vojske
zadrala princip konspirativnosti. Partijskim sastancima mogli su da pri-
sustvuju samo lanovi Partije, jer su bili zatvorenog tipa. Odnosi u Par-
tiji bazirali su se na principu demokratskog centralizma.
Poznato je da je u ratu dvojni princip komandovanja jedinicama -
komandant i politiki komesar od bataljona naivie, a u etama koman-
dir i politiki komesar ete. Taj princip je bio zastupljen i u vodovima
gdje su, pored komandi ra voda, postojali i politiki delegati.
Sadraj svoga rada partijske i skojevske organizacije su crple iz bor-
benih i svih drugih aktivnosti jedinica. Radi uspjenijeg praenja, cjelo-
kupnog rada, kao i lakeg utvrivanja konkretne odgovornosti svakog
lana Partije o odreeni m pitanjima, rad u partijskim organizacijama
bio je podjeljen na sektore. U brigadi, bataljonu i eti postojali su sli-
jedei sektori: za vojna pitanja, za politiko vaspitanje, za kulturno-pro-
svjetni rad, za odnos prema narodu i rad na t erenu i za teorijski rad
u eliji.
Sastanci elija su odravani redovno pred znaajnije borbene akcije
i napornije mareve radi isticanja znaaja akcije, utvrivanja pojedinih
zadataka i konkretnih zaduenja. Takoe i poslije izvrenih akcija, kada
je analiziran odnos i dranje komunista i skojevaca, pa i itavog sastava
prema datim zadacima.
Kritika i samokritika su bili nezamjenjljivo oruje u borbi za izgrad-
nju lika lana Partije i SKOJ-a.
Takav metod rada se prenosio i na etne konferencije, na sastanke
tabova i komandi jedinica. Svugdje je isticano ono to je bilo dobro,
a kritikovano sve ono to nije valjalo. To i jeste bio put jaanja borbe-
nog duha i moralno-politikog stanja jedinica. U sprovoenju zadataka
komunisti i skojevci su bili esti inicijatori, polazili su od sebe i tako
pruali pomo svakom borcu i starjeini. Pored ktirike primjenjivane su
i druge kazneno-popravne mjere: opomena, ukor, strogi ukor, posljed-
nja opomena pred iskljuenje i iskljuenje iz Partije.
Ratni uslovi su sami po sebi bili teki, skopani s raznim tekoa-
ma, nestaicom, naporima, rtvovanjem. esto su se mijenjala prebiva-
lita, mnoge noi provodile pod vedrim nebom uz malo vatre, a nekad
i bez nje da neprijatelj ne bi otkrio nae prisustvo. No, ma gdje da su
162
boravile, u umi ili u selima, i ma kako da je bilo teko ivot u jedi-
nicama je uvijek bio ispunjen organizovanim vojnim, politikim i kul-
turno-prosvjetnim aktivnostima.
Politiki rad, vaspitanje i organizovanje boraca, opismenjavanje ne-
pismenih bili su uvijek u brizi partijskih rukovodstava i politikih ko-
mesara.
U etama i bataljonima su postojali kulturno-prosvjetni odbori, sa-
injavali su ih najee borci, aci i studenti, a kulturno-prosvjetne eki-
pe postojale su pri tabu brigade. Oni su bili znaajni u realizaciji po-
slova iz svih sektora rada, koji su bili vezani za politike komesare (po-
litiki kulturno-prosvjetni rad, rad sa narodom itd.). Naroito su bili ak-
tivni u pripremanju i organizovanju priredbi u jedinicama i u naseljima
sa veoma popularnim i rado gledanim skeevima.
Pri oslobaanju pojedinih mjesta uvijek bi se nalo poneto mate-
rijala potrebnog za kulturno-prosvjetnu aktivnost. Naroito su traeni
papir, olovke, pisae maine, ciklostilovi, radio-aparati na baterije i dr.
Sve to se uvalo kao municija i ravnomjerno djelilo jedinicama.
U svim tim aktivnostima, posebno u politikom radu, vodilo se ra-
una o nainu informisanja i o jasnoi izlaganja pred borcima i naro-
dom na selu. Moralo se voditi rauna o opteobrazovnom nivou bora-
kog sastava. Tenja je bila da se borci to jednostavnije upoznaju sa li-
nijom i politikom KPJ, sa osnovnim zakonitostima u razvitku drutava,
sa marksistikim shvatanjem revolucije. Sve to je ulazilo u sadraj rada
pojedinih sektora, jer su se komunisti, posebno politiki komesari i nji-
hovi zamjenici stalno osposobljavali idejno-teorijskim uzdizanjem u ok-
viru svojih partijskih organizacija, pa sve do slanja na razne kurseve pri
oblasnim partijskim rukovodstvima.
Materijala za individualni i organizovani teorijski rad u 1944. godini
bilo je dovoljno. Neki su umnoavani i dijeljeni sekretarima i politi-
kom kadru, a neki su dobijani od viih komandi u dovoljnom broju pri-
mjeraka. Torbice politikih komesara, njihovih zamjenika i omladinskih
rukodovodilaca bile su pune tampe, broura, svezaka.
U listovima: Borba, Omladinska borba Osloboenje, Prole-
ter, pored tekuih vijesti iz zemlje i saveznikih ratita, odluka AVNOJ-
a i ZAVNOBiH-a, objavljivani su i pojedini govori i lanci najviih ru-
kovodilaca KPJ, koji su korieni za rad. Posebno su se na partijskim
sastancima koristile sveske koje je izdao Oblasni komitet KPJ za Her-
cegovinu pod zajednikim nazivom Kurs za lanove Partije. U tim
sveskama je objavljeno vie lanaka druga Tita, posebno oni koji su se
odnosili na ulogu KPJ u ratu i o njenom organizacionom pitanju. Bilo
je tu lanaka drugih autora, Lenjina i drugih, koji su bili posveeni teo-
riji Partije.
Izuzetno cijenjene i koriene bile su i broure: Razvitak drutva
Segala, Faizam i radnika klasa Dimitrova i druge do kojih se sve
vie dolazilo, tako da se u to vrijeme nije vie osjeala velika glad za
ovakvim i drugim materijalima.
Do formiranja 14. brigade prijem u Partiju je doivio itavu evolu-
ciju. Ranije se mislilo da u Partiju moe biti primljen samo onaj ko, po-
red odgovarajuih karakternih i borbenih osobina, posjeduje i odre-
163
eni stepen idejno-politikog obrazovanja. Bilo je to svojevrsno sekta-
enje, koje je u poetku rata usporavalo prijem u Partiju ve iskusnih
boraca, kojima je nedostajalo ire teoretsko znanje. To je uoio i odba-
cio CK KPJ poetkom 1942. godine. Osnovno je bilo, pored elje ljudi
da postanu lanovi KPJ, da su hrabri i da posjeduju pozitivne ljudske
osobine. Sve drugo, pa i teorijski nivo, bio je nadoknaivan upornim
i organizovanim radom u Partiji, slanjem na kurseve, stalnim individual-
nim osposobljavanjem i uzdizanjem lanstva. Poznato je da je postojao
i kandidatski sta kroz koji su proli mnogi lanovi prije prijema u Par-
tiju i tu su ve morali stei odreeni nivo teoretskih znanja.
U idejno-politikom vaspitanju lanova KP i SKOJ-a, pa i itavog
borako-starjeinskog sastava jedinica, znaajnu ulogu je imao Politodjel
divizije. Drugovi iz Politodjela su stalno obilazili sve brigade, inicirali
razne aktivnosti, informisali o dogaajima sa saveznikih ratita i iz
nae zemlje, prenosili iskustva od jedinica do jedinica, organizovali sa-
vjetovanja sa politikim i omladinskim kadrom, ak i razne krae kur-
seve doprinosei da stalno jaa i raste idejno-politiki nivo i moralno-
politiko stanje u svakoj jedinici.
Sav taj rad aktiva SKOJ-a i partijskih elija, preko politikog i dru-
gog kadra do Politodjela u diviziji, doprinosio je stalnom uzdizanju op-
teg i idejno-politikog nivoa lanova Partije i SKOJ-a, kao i itavog sa-
stava brigada i jedinica. Sve je to svaku nau jedinicu inilo kolom re-
volucije. U njima je vladao duh jednostranosti, drugarstva i bliskosti lju-
di. Niko ni pomiljao nije da postavlja pitanje koje je ko nacionalnosti,
profesije i slino. Sve borce je povezivao isti interes - borba protiv oku-
patora i domaih izroda, a sa rastom i razvojem te borbe i osjeaj da
ostvaruje neto novo, neto to vie nikad nee dozvoliti ugnjetavanje
naroda. Za sve se to vrijedelo boriti, a veliki doprinos u svemu tome
dali su lanovi Partije i SKOJ-a u svakoj jedinici, pa i u naoj 14. her-
cegovakoj omladinskoj narodnooslobodilakoj udarnoj brigadi.
164
MIRKO IGNJATI
Politiko-vaspitni rad u brigadi
O
snovu za politiko-vaspitni rad inila je Direktiva Centralnog
komiteta KPJ od 29. novembra 1942. godine, upuena poli-
tikim komesarima NOVJ. U Direktivi se kae da sa inten-
zivnim organizaciono-politikim radom u jedinicama treba, prije svega,
upoznati borce sa karakt erom narodnooslobodilake borbe, njene na-
rodne vojske i njene narodne vlasti.
Na osnovu te direktive u tabu brigade pravljeni su programi po-
litiko-vaspitnog rada. Program je sadravao ciljeve i tekovine narod-
nooslobodilakog rata i revolucije, osloboenje zemlje od okupatora,
vojna i politika likvidacija domaih izdajnika, izgraivanje bratstva i je-
dinstva naroda i narodnosti i stvaranje njihove nacionalne ravnoprav-
nosti, stvaranje i razvoj nove narodne vlasti i aktuelne politike doga-
aje. Program je u sebi sadravao i rad na organizovanju i sprovoenju
kulturno-prosvjetnog i zabavnog rada u jedinicama i politiko-prosvjet-
nu aktivnosti sa narodom.
Politiko-vaspitni rad sprovoen je stalno i sistematski bez obzira
na ratne napore i borbe. Korieno je svako slobodno vrijeme, a taj rad
bio je prva briga politikih komesara. Oni su bili inicijatori i rukovo-
dioci politiko-vaspitnog i kulturno-zabavnog rada u brigadi.
Oslanjajui se na partijsku organizaciju i organizaciju SKOJ-a orga-
nizovana su predavanja, etne, politike konferencije i sastanci, itala-
ke grupe (tampa), kulturno-prosvjetna predavanja i priredbe, analfa-
betski teajevi, kao i politiko-propagandni i kulturno prosvjetni rad sa
narodom putem razgovora, priredbi, mitinga i dr.
Politiki komesar, kao lan komande odnosno taba, ravnopravno
je odluivao sa komandirom, odnosno komandant om o svim vojnim i
drugim zadacima rukovoenja jedinicama i po poloaju bio mu je ra-
van. U vodovima su postojali politiki delegati, u etama i bataljonima
politiki komesari, a u brigadi politiki komesar brigade.
Kolika je panja posveivana tom radu moe se sagledati iz Uput-
stva taba brigade od 26. septembra 1944. Tim uputstvom obavezao je
tabove bataljona da svakog dana, ukoliko to borbeni zadaci dozvolja-
vaju, dostave tabu brigade plan obuke i vaspitanja za naredni dan kako
bi lanovi taba brigade mogli da prisustvuju i pomognu u radu na tom
planu i da obavezno dostavljaju petnaestodnevne izvjetaje o stanju i
radu u vezi sa obukom i vaspitanjem: komandant u brigade u politi-
165
kom sektoru. Tim uputstvom je, takoe, obavezao komande eta da
svoje planove obuke i vaspitanja dostavljaju tabovima bataljona.
Odmah nakon formiranja 14. brigada je sa ostalim brigadama 29.
divizije uestvovala u oslobaanju gradova istone Hercegovine (Bilee
i Trebinje) i u razbijanju etnikih grupacija u rejonu Bilea, Trebinja
i Huma. U tim borbama isticala se hrabrost boraca i starjeina brigade,
sa dovoljno umjenosti i iskustva u likvidiranju jae utvrenih mjesta
i zauzimanju gradova. Tim uspjesima steeni su uslovi jaeg priliva no-
vih boraca. Oslobaanjem Stoca, Nevesinja i Konjica brigada je narasla
na oko 1.300 boraca. Prema nacionalnom sastavu brigada je bila sastav-
ljena od Srba, Hrvata i Muslimana. Veina njih bila je seljakog pori-
jekla sa vrlo skromnim vojno-politikim znanjem i optim obrazova-
njem i bez dovoljno borbenog iskustva koje je bilo neophodno za izvr-
enje zadataka koji su se pred brigadu postavljali. Meu njima bilo je
i takvih koji su bili izloeni uticaju neprijateljske propagande.
Uslijed naglog brojanog narastanja brigade nedostajao je potreban
broj sposobnih i iskusnih niih starjeina i komandi ra vodova za ruko-
voenje i organizaciju u sprovoenju vojno-politikog rada.
Zbog svega toga komande, tabovi, partijska organizacija i organi-
zacija SKOJ-a nalazili su se pred vrlo odgovornim zadatkom da kod tih
boraca ostvare to vei vaspitno-politiki rad i uticaj da shvate i usvoje
ciljeve narodnooslobodilake borbe i moralne norme naeg ponaanja,
da se to bre osposobe za borbu i time se obezbijedi borbenost i mo-
ralno-politiko jedinstvo za uspjeno izvrenje borbenih zadataka.
Najvei dio politikog rada bio je usmjeren na objanjavanje ciljeva
i karaktera narodnooslobodilake borbe. Nastojali smo da borci shvate
narodnooslobodilaku borbu kao jedini pravilan put da se izbore za
slobodu i nacionalnu nezavisnost i ravnopravnost naroda i narodnosti.
Neprijateljevoj propagandi suprotstavljali smo se istinom o borbi za slo-
bodu, o borbi za bolji drutveni poredak i promj enu starog sistema.
Naa propaganda se oslanjala na uspjehe i rezultate naih jedinica i
tako onemoguavala uticaj neprijateljeve propagande.
U politiko-vaspitnom radu posebna panja se poklanjala razvijanju
bratstva i jedinstva. Koristei naslijeenu nacionalnu i vjersku netrpe-
ljivost, okupatori i domai izdajnici su uspjeli da izazovu bratoubilaki
rat i da raspire jaku ovinistiku mrnju meu narodima.
Na osnovu opredjeljenja okupat ora o unitenju i istrebljenju naih
naroda, ustae i etnici vrili su zloine nad nevinim srpskim, hrvatskim
i muslimanskim stanovnitvom. Zbog toga je mnogo panje poklanjano
raskrinkavanju okupat ora i domaih izdajnika u emu smo se sluili is-
tinom, otvorenou u konkret nom iznoenju njihovih zloina.
Na sastancima i konferencijama iznosili smo konkretne primjere o
ubijanju nevinih ljudi, ena i djece u kolijevci, bacanju ivih ljudi u
jame, klanju, paljenju kua, pljaki imovine i prisvajanju zemlje, raznim
muenjima i zatvaranjima i o mnotvu drugih zloina. Sve je to ima-
lo za cilj da se kod boraca razvija mrnja prema neprijatelju i pojaa
uvjerenje da se samo orujem u ruci moe uiniti kraj njihovim pla-
novima.
166
Da bi borci pravilno shvatili politiku bratstva i jedinstva i u praksi
ga sprovodili, prouavane su teme o bratstvu i jedinstvu. Prouavano
je KPJ u NOB; stav KPJ o nacionalnom pitanju u Jugoslaviji (lanci
druga Tita). Tako su borci saznali da se jedino oruanom borbom moe
na zadovoljavajui nain definitivno resiti pitanje bratstva i jedinstva za
sve narode i narodnosti Jugoslavije.
Zahvaljujui takvoj naoj aktivnosti uspjeli smo da mobiliemo zna-
tan broj boraca meu kojima i one koji su se nalazili u etnikim re-
dovima i muslimanskoj miliciji.
U programu politikog rada vano mjesto zauzimalo je upoznavanje
boraca sa karakterom i ulogom nove narodne vlasti, koja se stvarala na
ruevinama starog poretka. Na etnim konferencijama se raspravljalo o
odl ukama Prvog i Drugog zasjedanja AVNOJ-a i ZAVNOBiH'l Nastojalo
se da se borcima to bolje objasni znaaj nove federativne demokratske
Jugoslavije, kao i da shvate znaaj nacionalne ravnopravnosti. Borcima
smo objanjavali znaaj formiranja Bosne i Hercegovine i isticali njen
raniji poloaj u bivoj Jugoslaviji. Teite objanjenja bilo je na uvre-
nju bratstva i jedinstva Srba, Hrvata i Muslimana. Proraivani su i lan-
ci Bosna je nosila svoj put, Bratstvo i jedinstvo, tekovina narodnoos-
lobodilake borbe, Stvarno bratstvo i jedinstvo na delu, Put Nove
Jugoslavije, lanci o izdaji vlastodraca i dvorske klike bive Jugosla-
vije, o nenarodnom poret ku i karakteru starog poretka.
2
'
Sa borcima i starjeinama prouavan je govor Edvarda Kardelja
odran na Drugom zasjedanju Antifaistike skuptine narodnog oslobo-
enja Makedonije 30. decembra 1944. koji je objavila Borba od 3 ja-
nuara 1945.
3)
Iz Kardeljevog govora objanjavane su nove forme i me-
todi borbe reakcionarnih snaga protiv NOB i njenih tekovina. Isticana
je budnost koju treba da i mamo radi ouvanja tekovina borbe i da bi
reakciju dotukli vojniki i politiki. Objanjavano je da je makedonski
narod sa ostalim narodi ma Jugoslavije u zajednikoj borbi protiv oku-
patora i domaih izdajnika prvi put dobio svoju slobodu i ravnoprav-
nost u novoj federativnoj i demokratskoj Jugoslaviji i da je za vrijeme
stare Jugoslavije Makedonija bila potlaena i obespravljena.
U politikom radu dosta panje je posveeno objanjavanju znaaja
antihitlerovske koalicije u borbi protiv faizma
4
'. Borci su redovno in-
formisani put em radio-vijesti o uspjesima saveznikih snaga a posebno
Crvene armije, u kojoj su borci gledali najveu garanciju za slom faiz-
ma i za konanu pobjedu.
Borcima i starjeinama su objanjavani meunarodni dogaaji i o
politici pojedinih saveznikih vlada prema naoj NOB. Na etnim po-
litikim konferencijama prouavan je znaaj sporazuma Tito - ubai.
O t ome postoji izvjetaj
5
' politikog komesara brigade od 11. novembra
1944. u kome izvjetava politikog komesara 29. hercegovake divizije
kako je sporazum objanjen borcima i starjeinama, kao i o njihovom
) Arhiv NOR-a VII, reg. br. 37-3, kutija 1153-1, zatim reg. broj 27-3, kutija 1153-1.
2
> Arhiv NOR-a VII, reg. br. 27-3, kutija 1153-1.
3
> Arhiv NOR-a VII, reg. br. 1-7, kutija 1153-1.
4
> Arhiv NOR-a VII, reg. br. 37-3, kutija 1153-1.
5
> Arhiv NOR-a VII, reg. br. 27-3, kutija 1153-1.
167
reagovanju na izjavu kralja Petra. Na politikim konferencijama borci-
ma je objanjavano da je taj sporazum uinjen u znaku privlaenja an-
tifaistiki raspoloenih snaga na poziciju narodnooslobodilake borbe
i revolucije i istovremeno je znaio jaanje i uvrenje antihitlerovske
koalicije. Za napad kralja Petra II Karaorevia na sporazum Tito -
ubai borcima i starjeinama je objanjeno da je to udar na jedinstvo
naroda Jugoslavije, na jedinstvo narodnooslobodilakog pokreta i na te-
kovine narodnooslobodilake borbe i revolucije.
Na politikim sastancima, konferencijama i mitinzima na kojima su
govorili borci i starjeine navoeni su konkretni podaci o neprijatelj-
skoj aktivnosti kralja Petra II kao predstavnika monarhije i otro je osu-
ena njegova izjava. Borci su pokazali veliku mrnju prema kralju - iz-
dajniku i svoju veliku ljubav prema svom voi maralu Jugoslavije Jo-
sipu Brozu Titu. Mogli su se uti povici: Dolje kralj, Smrt izdajnici-
ma, Na sud sa narodnim zloincima, Hoemo Tita - neemo kra-
lja, Neemo staro - hoemo novo, Dolje kralj i reakcija, ivio
Tito i narod, ivio AVNOJ. Uzvikivane su i parole o Crvenoj armiji
i saveznicima.
6
'
Teme o razvitku oslobodilake borbe naroda Jugoslavije, o meu-
narodnim dogaajima, Deklaraciji predsjednika Nacionalnog komiteta
osloboenja Jugoslavije o krupni m pobj edama NO pokreta, o antihitle-
rovskoj koaliciji
7
' prouavane su sa borcima i starjeinama i doprinijele
pravilnom shvatanju naeg mjesta i uloge u meunarodni m odnosima.
Potpisivanje ugovora o saradnji izmeu vlade DFJ i SSSR-a nailo
je na veliko oduevljenje kod borakog i starjeinskog sastava brigade.
Povodom tog dogaaja organizovani su mitinzi i pri redbe po jedinica-
ma. Govorilo se o znaaju ugovora uz isticanje prigodnih parola o pri-
jateljstvu i zajednikoj borbi protiv faizma. U svim jedinicama brigade
proraen je zahtjev Albanije da se prizna njena narodna vlada. S tim
u vezi govorilo se o narodnooslobodilakom pokretu Albanije, o njego-
vim tekovinama i o pomoi koju je KPJ pruala Komunistikoj partiji
Albanije, o pomoi jedinicama Albanije i njenoj armiji, o zajednikoj
borbi za osloboenje od faizma. S tim u vezi govoreno je i o bratstvu
balkanskih naroda.
Govor druga Tita enama Srbije naiao je na veliko interesovanje
borakog i starjeinskog sastava brigade. Iz tog govora proizali su kon-
kretni zadaci za rad i aktivnost svih subjekata u brigadi. Isticana je ot-
rina u borbi protiv neprijatelja, odlunost u odbrani tekovina NOB i re-
volucije.
8
'
Pri prouavanju pomenut i h materijala veliku pomo nam je pruao
politiki komesar 29. hercegovake divizije Vukain Miunovi. Svojim
uputstvom od 2. februara 1945
9
' ukazivao je na najznaajnija i najaktuel-
nija pitanja na koja treba obratiti panju, kako ib objanjavati borcima
i starjeinama, kao i kako rjeavati negativne pojave znaajne za bojevu
gotovost i moralno-politiko stanje.
6)
Arhiv NOR-a VII, reg. br. 1-7, kutija 1153-1 i reg. br. 8-4, kutija 1147-1.
7
> Arhiv NOR-a VII, reg. br. 27-3, kutija 1153-1.
8)
Arhiv NOR-a VII, reg. br. 8-4, kutija 1147-1.
9
> Arhiv NOR-a VII, reg. br. 8-4, kutija 1147-1.
168
Posebnim prigodnim predavanjima obeljeavani su svi znaajniji
datumi iz istorije naih naroda i radnikog pokreta kao 1. maj, dan ok-
tobarske revolucije, roendan Lenjina i dr.
Povodom proslave oktobarske revolucije Oblasni komitet KPJ za
Hercegovinu 2. novembra 1944.
10)
poslao je Uputstvo sa referat om ok-
runim i sreskim komitetima na terenu Hercegovine i pomonicima po-
litikih komesara brigada 29. hercegovake divizije, u kome se govori
0 znaaju oktobarske revolucije za meunarodni radniki pokret, da se
taj dan te godine najsveanije proslavi na terenu i u jedinicama divizije,
jer se slavi u znaku velikih pobjeda Crvene armije i ostalih saveznika
1 u znaku konanog osloboenja od mranog faizma.
U vezi sa Uputstvima Oblasnog komiteta KPJ za Hercegovinu po-
litiki komesar 29. hercegovake divizije u svom pismu koje je 2. no-
vembra 1944.'" uputio politikim komesarima brigada govori o znaaju
oktobarske revolucije i detaljno razrauje nain proslave. Trebalo je da
se odre vanredni sastanci partijskih elija i aktiva Skoja, posveeni isk-
ljuivo 7. novembru; da bataljonski i brigadni listovi koji budu izlazili
u toku mjeseca budu posveeni tom danu; da se u toku 7. novembra
izvri smotra po bataljonima, a ukoliko to ne moe, po etama; da se
na sam dan organizuju priredbe, a ako ne moe na taj dan, onda u roku
od sedam dana, na koje pozvati i narod; da se po okolnim brdima za-
pale vatre; da borci dobiju obilatiji obrok, ali da se ne dozvoli preko-
merno uzimanje pia.
Na dan godinjice oktobarske revolucije brigada se nalazila u seli-
ma Zaklopac, Rabina i Kula u rejonu Nevesinja. Toga dana nijesmo vo-
dili borbe, pa smo mogli da ga sveano proslavimo. Odrani su vanred-
ni sastanci partijskih elija i aktiva SKOJ-a na kojima se proraivao re-
ferat Oblasnog komiteta za Hercegovinu i proglas za 7. novembar. Zid-
ne i depne novine, bataljonski i brigadni listovi koji su izlazili u toku
mjeseca bili su posveeni oktobarskoj revoluciji. Na dan 7. novembra
izvrena je smotra jedinica po bataljonima na kojima su lanovi taba
brigade govorili o znaaju toga dana. Odrane su priredbe za borce i
narod. Uoi 7. novembra loene su vatre na svim istaknutim mjestima
(po okolnim brdima). Za te poslove angaovani su organizacija SKOJ-a
i ostala omladina iz sela. Ta proslava je organizovana u saradnji sa
drutveno-politikim organizacijama na terenu i na njoj je prisustvovao
narod. Borci su toga dana dobili obilatiji obrok hrane. Znaaj proslave
je bio i u tome to smo ga slavili pri ostvarenoj borbenoj saradnji Cr-
vene armije i jedinica NOVJ protiv faizma i u jeku velikih pobjeda os-
lobodilake vojske uopte, a nae divizije posebno.
Poslije osloboenja naseljenih mjesta odravane su proslave i mi-
tinzi, pisane prigodne parole kao vaan dio nae propagande. Bile su
sadrajne i iz njih se vidjela linija nae borbe i revolucije, uloga KPJ,
uloga saveznikih armija protiv faizma. Parole su govorile o bratstvu
i jedinstvu naih naroda i narodnosti, osuen je okupator i domai iz-
dajnici. Nastojalo se da budu tehniki dotjerane. Neprijateljeve parole
su odmah uklanjane sa zidova i bacane.
1) Arhiv NOR-a VII, reg. br. 44-11, kutija 1145-11.
U) Arhiv NOR-a VII, reg. br. 43-2-11, kutija 1145-11.
169
Teme iz programa politikog rada prouavane su, uglavnom, na
etnim politikim konferencijama. Prethodno su, ukoliko su to uslovi
dozvoljavali, izvoene pripreme sa politikim komesarima i vodnim de-
legatima. Na politikim konferencijama najpre bi uslijedilo usmeno iz-
laganje sa objanjenjem, a potom diskusija. Taj metod je znatno dopri-
nosio saznavanju javnog miljenja boraca o mnogim politikim pitanji-
ma. Nastojalo se da se preko etnih konferencija podigne politiki nivo
boraca, kako bi mogli masovnije politiki da djeluju.
I2)
U podizanju borbenosti i moralno-politikog jedinstva znaajnu ulogu
su imali vodni, a posebno etni kolektivi. Na njima su pretresana razna
aktuelna pitanja iz ivota i rada jedinica. Raspravljalo se i o drugarstvu,
disciplini, prihvatu novih boraca, analizirani su borbe i marevi i vrila
priprema za predstojee, brinulo o ranjenicima i bolesnim drugovima
i drugaricama, o borbi protiv dezerterstva, pravilnom odnosu prema
narodu i njegovoj imovini, zarobljeniima i razmatrana druga pitanja
koja su uticala na borbenost i moralno-politiko stanje jedinica.
U svom izvjetaju od 19. novembra 1944. politiki komesar brigade
izvjetava politikog komesara divizije
131
d a j e u vremenu od 28. oktobra
do 18. novembra 1944. odrano 217 raznih vodnih i etnih sastanaka
koji su briljivo pripremani i na kojima se raspravljalo o tim pojavama.
Razvijanju drugarstva i drugarskih odnosa poklanjana je velika panja,
jer je ono predstavljalo znaajan faktor za borbenost i monolitnost je-
dinica brigade. To se ogledalo u ljubavi boraca prema borcu i starjeini,
u njihovom potovanju, u spremnosti da se u borbi rtvuje drug za dru-
ga, u ljubavi prema ranjenom i bolesnom drugu, u podjeli posljednjeg
zalogaja hljeba. Posebno se insistiralo na pravilnom odnosu starjeina
prema borcima u brizi za njih u borbi i van nje, jer se na taj nain sti-
cala ljubav prema starjeini i povjerenje da ih sa uspjehom moe da
vodi iz borbe u borbu.
Na raun pojedinih boraca i starjeina pravljena je ala, to je jo
vie uvrivalo meusobnu ljubav i povjerenje.
Posebno se njegovao pravilan odnos boraca prema drugaricama. 0
tome kako su borci shvatili moral govori Milan Stojanovi, borac 3. ba-
taljona:
U 3. bataljonu djevojke-bolniarke, ovisno od smjetajnih us-
lova, spavale su odvojeno. Nas dvojica kurira spavali smo posebno,
s tim da deurni zna za nas kako u sluaju da je pot rebno da no-
simo potu da ne bi budio ostale borce. Jedne veeri otiao sam
da spavam ranije od ostalih u jednu pojatu u kojoj se nalazilo si-
jeno. Taman sam zaspao kad me probudi neki um. Pogledah, kad
bolniarke dolaze da prespavaju. Rado bih ostao sa njima, jer sam
bio u tim godinama kada se razmiljalo o djevojkama, ali ta sam
drugo mogao nego da se pokupi m i potraim drugo mjesto, jer ni-
jesam smio prekriti stav komesara bataljona.
Uslijed stalnog narastanja brigade nedostajao je, kako je ve reeno,
jedan broj mladih sposobnih i iskusnih starjeina, komandi ra vodova i
desetara. I pored visoke svijesti, odanosti, hrabrosti i odgovornosti ni-
1

)
Arhiv NOR-a VII, reg. br. 44-11, kutija 1145-11.
U) Arhiv NOR-a VII, reg. br. 43-2-11, kutija 1145-11.
170
jesu se najbolje snalazili u rukovoenju jedinicama i umjesto da anga-
uju jedinicu sami su se angaovali i ginuli.
Insistiralo se na pravilnom rukovanju i izdavanju jasnih zadataka,
na razvijanju inicijative. Posebnu vaspitnu ulogu na njihovom osposob-
ljavanju imale su pri preme za borbu u kojima su iznoeni pozitivni i ne-
gativni primjeri rukovoenja koji su pozitivno uticali na njihovo ospo-
sobljavanje. Te analize su bile prava kola za njihovo osposobljavanje.
Vrlo odgovoran i sloen zadatak koji se postavljao pred partijsku
organizaciju, organizaciju Skoja, komande i tabove bio je prihvat novih
boraca. Prihvatani su iskreno, drugarski, bez podozrenja to su kasno
doli u redove NOVJ. Koliko je bilo mogue, rasporeivani su meu
stare borce, kako bi se to prije saiveli, prevaspitali i privikli na ratne
uslove. Svako slobodno vrijeme je korieno za obuku na oruju i nje-
govoj upotrebi.
Posebne pripreme, i za stare a i za nove borce, organizovane su za
predstojee borbe. Odravani su sastanci na kojima je objanjavan zna-
aj zadataka, nain njihovog izvravanja, dranje boraca i starjeina u
borbi, iznoeni su primjeri dranja boraca u prethodnim borbama,
upoznavani su sa slabostima neprijatelja i kako da se one iskoriste, jer
od pri preme boraca za borbu zavisio je njen ishod. Poslije borbi na vod-
nim i etnim konferencijama organizovana je analiza izvrenog zadatka.
Te kritike analize poslije borbi veoma su uticale na jaanje borbenog
morala eta. Na takvim sastancima su odavana priznanja borcima koji
su se istakli u borbi, a kritikovani su oni koji su se slabo drali, tako
da se na taj nain i kod njih javljala tenja da budu to bolji. Takoe
su kritikovane i starjeine, ali to nije dovodilo u pitanje njihov autoritet.
Dezerterstvo je j edno vrijeme za brigadu predstavljalo problem. U
novembru i decembru 1944. godine iz brigade su dezertirala 84 borca
14
'.
U to vrijeme brigada je oko Nevesinja i Zijemlja, gdje se nala u poluok-
ruenju, a zatim i oko Trnova i Konjica, vodila teke brorbe protiv nad-
monijeg neprijatelja, Nijemaca i kvislinga. Poto je dezerterstvo u to
vrijeme postalo problem, svestrano smo ga analizirali na sastancima
taba brigade, bataljona i komandi eta, partijskoj organizaciji, organi-
zaciji Skoja, kao i na vodnim i etnim konferencijama. Analizom smo
doli do jedinstvenog zakljuka da su uzroci tim pojavama nastali us-
lijed tekih borbi sa nadmonijim neprijateljem i estih iznenaenja
(to je bio sluaj sa 4. bataljonom u selu Lakat) pogotovo ako za takve
situacije novomobilisani borci nijesu bili pripremljeni; uslijed pojedina-
ca koji su bili pod uticajem neprijateljeve propagande, jer im je takva
situacija omoguila da stvaraju paniku i podstiu na dezerterstvo. Raz-
log je bio niska politika svijest jednog djela novomobilisanih boraca,
teki vremenski uslovi, kao i nedovoljna umjenost pojedinih niih star-
jeina da u ovakvim situacijma odre kontrolu nad svojim jedinicama.
Te pojave su ocijenjene kao najtetnije po borbenu gotovost i mo-
ralno-politiko stanje u brigadi. Otro smo reagovali i primjenjivali ot-
re mjere prema pojedincima.
Poueni tim iskustvom pojaali smo pri preme boraca za borbu, po-
sebno ukazujui na mogua iznenaenja i njihovo ponaanje, na dranje
l4
> Arhiv NOR-a, VII, reg. br. 1/1-8, kutija 1153-1.
171
i rukovoenje starjeina u takvim situacijama. Starijim borcima smo
skrenuli panju da svojim primjerom, dranjem i rijeju utiu na mlae
i da im pomognu u borbi kako bi lake podnosili napore. Pojaali smo
budnost i rad na moralno-politikom vaspitanju, posebno na ulozi la-
nova Partije i Skoja.
O konkretnim mj erama koje su preduzimane protiv tih pojava naj-
bolje ilustruje primjer koji iznosi politiki komesar 4. bataljona Risto
Raevi:
U borbama koje je bataljon vodio 27. i 28. novembra 1944.
kod sela Lakat, srez Nevesinje, zbog neprijateljeve nadmonosti i
iznenaenja, dezertiralo je 30 boraca i dvojica starjeina. Mislili
smo da su izgubili vezu i da e se vratiti. Poto se nijesu vratili,
bataljon je to teko doivio i bilo nas je sramota. Meutim, oni su
naili na 13. brigadu koja ih je vratila u nau jedinicu.
Poslije njihovog dolaska u bataljon odrali smo etne konfe-
rencije i postavili njihovo pitanje na dnevni red. Konferencijama
sam i ja prisustvovao. Borci i starjeine su otro osudili njihove
postupke govorei da su namj erno pobjegli, da su nas izdali kada
nam je bilo najtee. Isticali smo kako bi, da ih nije sprijeila 13.
brigada, doli u na kraj i priali narodu da je bataljon uniten, da
su se oni jedva spasili i si.
Branili su se da su izgubili vezu, mada im borci nisu povje-
rovali, jer im je odbrana bila neistinita.
Risto Raevi zatim kae da je borcima dao za pravo to su
ih tako otro kritikovali, jer ih je i sam kritikovao, mada je rekao
da se nada da e kritika na njih pozitivno djelovati i da im omo-
guimo da na djelu kroz borbu isprave greke. To su borci prihva-
tili, pa smo se i dalje prema njima odnosili i drugarski jer i pored
svega uinjenog bilo nam je drago kada su ostali ivi.
Takav otar kurs u razobliavanju panike i dezerterstva, koji je
sproveden u brigadi, snano je djelovao. To je borce podsticalo na usp-
jeno savlaivanje straha. Od j anuara 1945. pa do kraja rata dezerter-
stvo kao probl em skinuto je sa dnevnog reda.
Iako su sluajevi zarobljavanja boraca iz brigade bili rijetka pojava,
ipak su u toku 1944. godine bila zarobljena 23 borca. Komande i ta-
bovi su nastojali da po svaku cijenu zarobljene neprijateljeve vojnike za-
mijene za svoje borce. U tome se nije uvijek uspijevalo. Pokuao je 2.
bataljon i uspio. Evo ta o tome kae politiki komesar bataljona Mirko
Skender: Nijemci su iznenada napali 2. bataljon u selu Pridvorcima
nedaleko od Nevesinja i tom prilikom zarobili 12 boraca. To je za ba-
taljon predstavljalo veliki moralo-politiki udarac. Postavili smo sebi za-
datak da moramo zarobiti potreban broj Nijemaca radi zamjene za nae
borce.
U j anuaru 1945. godine, poslije borbi za osloboenje Trnova, bata-
ljon se smjestio u selo Umari, daleko od komunikacije Trnova - Sa-
rajevo, pa su se Nijemci bez posebne opreznosti kretali tom komuni-
kacijom. tab bataljona je dao zadatak jednoj eti da prikupi konopce
u selu i da u toku noi napravi zasjedu na cesti kod Kijeva, da zarobi
Nijemce i da ih dovede u tab bataljona. eta je vrlo esto postavljala
172
zasjedu na samoj cesti i kada je naila kolona od oko 30 Nijemaca, eta
je iznenada i munjevito skoila na cestu meu Nijemce i iznenadila ih.
Nijemci nisu uspjeli ni da skinu oruje sa ramena, a ve su bili zarob-
ljeni. Njih 10 je pokualo da pobjegne, ali su poubijani, a 19 ih je do-
tjerano u tab bataljona, odakle su sprovedeni u tab brigade za zamje-
nu zarobljenih drugova. U meuvremenu su zamijenjeni Nijemcima
koje je zarobila 13. brigada. Da se nije radilo o zamjeni naih drugova
do te akcije uopte ne bi dolo, niti bi kome palo na pamet da upuuje
etu meu neprijatelje nadomak Sarajeva.
U naoj brigadi strogo smo se pridravali naredbe Vrhovnog vojnog
rukovodstva o pravilnom odnosu prema zarobljenim neprijateljevim
vojnicima. Na pravilan odnos prema zarobljenicima panju je skrenuo
i politiki komesar divizije u pismu od 1. marta 1945.
1
" O tome kako
se postupalo sa zarobljenicima neka poslui slijedei primjer o kome
govori Milan Bakmaz:
Sprovodio sam od taba brigade zarobljenog etnika. Bio je
krupan, snaan, visok preko 190 cm. Padala je strahovita kia. Pu-
tovao sam dugo i moram priznati da mi nije bilo lako - osjeao
sam strah od tako snanog ovjeka. Mogao sam ga likvidirati pod
izgovorom da je poeo bjeati. Taj dogaaj je ostavio na mene du-
bok utisak, jer su me uili da se humano postupa sa zarobljeni-
cima, jer je i na taj nain ugled nae armije rastao u narodu.
Gubici drugova i drugarica u borbi, a posebno kada bi se desilo
da ranjeni ili poginuli borac ostane na bojnom polju negativno su uti-
cali na jedinicu. Te pojave bi dovodile do osjeaja nesigurnosti meu
borcima, da se to i nj emu moe dogoditi. Samo teka situacija i ponov-
ljene rtve u pokuaju da izvuku ranjene i mrtve mogli su izuzetno op-
ravdati postupak jedinice. U svakom sluaju, injeno je sve da jedinica
izvue svoje ranjene i poginule drugove. Razvijena je bila ljubav prema
ranj enom drugu koja se izraavala u rtvovanju sopstvenog ivota da se
izvue ranjeni i poginuli iz borbe, kao i briga za ranjene drugove. Sa
dunim potovanjem borci su odavali posljednju poast svom palom
drugu, ispoljavajui svoju nepokolebljivu rijeenost da ga osvete i na-
stave borbu. Tako je jaao borbeni duh jedinice.
O primjeru brige oko sahrane poginulih boraca govori politiki ko-
mesar 4. bataljona Risto Raevi.
U borbama kod sela Lakat u nevesinjskom srezu 27. i 28. no-
vembra 1944. vodili smo borbu protiv nadmonijih njemakih je-
dinica. U toj borbi poginulo je 7 drugova. Toga dana nijesmo ih
mogli sahraniti, jer smo bili prinueni na povlaenje, pa smo sa
grupom boraca iz bataljona doli 2. decembra da ih sahranimo.
Navratili smo u selo Kljuna da ponesemo neto alata da bismo
mogli da iskopamo rake. Naili smo na seljaka, mjetanina, po
imenu Osman i rekli zato smo doli. Odmah je prikupio nekoliko
krampova i lopata i poao sa nama. Rekosmo mu da je poginuo
i Ahmed Brki, koga je on poznavao od ranije, kada je bataljon bo-
ravio u njihovom selu.
l6
> Arhiv NOR-a, VII, reg. br. 12- 8, kutija 1152-11.
173
Na poloaju iznad sela Lakat naosmo poginule drugove i Ni-
kolu Vuleevia, koji je poginuo neto dalje od njih. Snijeli smo ga
radi zajednike sahrane.
Iskopali smo rake, poloili poginule drugove u njih, odali im
potu. Tada sam u svoj blok zapisao imena i prezimena poginulih,
i to slijeva nadesno, kako smo ih sahranjivali: Ahmed Brki, Ek-
rem Beki, Ismet Agbabi, Boo Ninkovi, Stevo Miljkovi, Nikola
Vuleevi, Doro Obolt. Istrgao sam list iz bloka i dao Osmanu da
ga uva - kada rodbina bude dola da prenese posmrt ne ostatke
da im pokae gde su sahranjeni.
Sjeam se da sam bio prijatno iznenaen kada mi je porodica
Boa Ninkovia rekla kako ih je Osman lijepo primio i pomogao
da nau gdje je Boo sahranjen. Jo sam neke porodice upuivao
na Osmana.
Zajedno sa borcima ginule su i starjeine. Od formiranja brigade do
kraja rata iz brigade su poginule, prema nepotpunim podacima, 23 star-
jeine (komandant brigade, intendant, dva komandant a bataljona, poli-
tiki komesar bataljona, tri komandi ra ete, zamjenik komandira ete,
politiki komesar ete, pomonik politikog komesara ete, omladinski
rukovodilac ete, pet komandira vodova, etiri politika delegata voda
i dva desetara). Te starjeine su ginule kada je jedinica morala ii na
juri, a starjeine morale stati na elo svoje jedinice; kada se nije niti
smjelo niti moglo odstupiti; kada je mladim borcima trebalo pri mj erom
pokazati kako se bori protiv faista i kvinslinga, za pravednu stvar i bo-
lju budunost. Istiemo neke od njih, mada su svi zasluni da ih istak-
nemo.
U borbi sa etnicima na egulji poginuo je komandant bataljona Mir-
ko Mileti; na juriu na Nijemce pri osloboenju Trebinja komandir ete
4. bataljona Mijak Kolak i omladinski rukovodilac 2. ete 4. bataljona Lju-
bo Kolak; u borbama 1. bataljona protiv Nijemaca na Vilenjaku kod Ne-
vesinja njegov komandant Maksim Kujundi, u borbama 3. bataljona na
Kiseljaku politiki komesar bataljona Ahmed Kebo; u Gainom brdu kod
Konjica komandir 1. ete 2. bataljona Slavko akota, politiki komesar
ete Ismet Hadovi i politiki komesar 3. ete Gojko Suboti.
O tim i drugim poginulim drugovima i drugaricama, borcima i star-
jeinama govorilo se o njihovoj borbenosti i hrabrosti i na taj nain se
podizao moral kod ostalih boraca i starjeina. Isticani su za primjer ne
samo u okviru svojih jedinica ve i pojedinci u okviru divizije.
Poslije osloboenja Hercegovine i u vrijeme pri prema za sarajevsku
operaciju naa aktivnost je bila usmjerena na tri zadatka - priprema za
frontalni nain ratovanja, podizanje discipline i naputanje Hercegovi-
ne.
16
' Za te zadatke brigada je imala dovoljno vremena, jer se nalazila
u divizijskoj rezervi u Konjicu. Iskustvo u frontalnom nainu ratovanja
nijesmo imali, ali smo za to koristili iskustva jedinica NOVJ, kao i is-
kustva jedinica 29. divizije, koje su na taj nain ratovale na Ivan-sedlu.
Politiko-vaspitnim radom pojaali smo aktivnost na pri premanj u
boraca i starjeina kako bi to bolje upoznali mjere koje se preduzimaju
l6
> Arhiv NOR-a, VII, reg. br. 12-8, kutija 1152-11.
174
na tom planu. I kao rezultat pri prema brigada je sadejstvujui jedini-
cama 29. divizije i drugim jedinicama NOVJ u sarajevskoj operaciji na-
padajui na neprijatelja u Kiseljaku zadatak sa uspijehom izvrila. U
podizanju discipline i spoljnjeg izgleda boraca i starjeina borili smo se
protiv familijarnosti i radili na dostojanstvenom dranju i ophoenj u
boraca i starjeina i obratno.
Poslije naputanja Hercegovine pojedini borci su govorili ta e u
Bosnu kada su oslobodili Hercegovinu. Brzo se reagovalo uz objanje-
nje da je to njihova dunost i obaveza da se bore za osloboenje Bosne,
onako kako su se borili da oslobode Hercegovinu. Objanjavano im je
da smo mi Narodnooslobodilaka vojska Jugoslavije, koja treba da po-
mogne i ubrza unitenje okupatora i domaih izdajnika u cijeloj zemlji,
zajedno sa ostalim jedinicama NOVJ, do konanog osloboenja. Nae
objanjenje borci su pravilno shvatili tako da prilikom naputanja Her-
cegovine nijesmo imali negativnih pojava, kojih smo imali dok smo se
nalazili na teritoriji Hercegovine.
Poslije osloboenja Sarajeva 29. divizija je dobila zadatak od Vrhov-
nog komandant a da krene za Sloveniju i Slovenako primorje i tu po-
mogne jedinicama NOVJ u osloboenju tih dijelova Jugoslavije. Krenuli
smo preko Travnika, Jajca, Mrkonjia-Grada, Kljua, Bosanskog Petrov-
ca, Bihaa i Ogulina i stigli do Trsta i Slovenakog primorja, na jednoj,
i austrijske granice, na drugoj strani. U tom maru brigada je prela 600
kilometara za 19 dana. Smatra se da je to najdui mar koji je za tako
kratko vrijeme izvrila neka jedinica u toku NOR-a.
Prebacivanje do tog podruja odvijalo se oteano. Brigada je, kao
i ostale jedinice, bila skromno opremljena. Veina njenih boraca bila je
u opancima. Trebalo se brzo kretati. Uz pomo i zalaganje eljeznikog
osoblja 1. i 2. bataljon sa dijelom taba brigade prebaeni su umskom
ipadovom eljeznicom od eljeznike stanice Han-kompanija preko
Jajca, Mlinita i ipova do Otrelja, a 3. i 4. bataljon (bez jedne ete)
i dijelovi taba brigade iz Jajca prebaeni su do Otrelja. Taj zadatak je
uspjeno izvren zahvaljujui zalaganju boraca i starjeina, njihovoj sna-
laljivosti i podrci koju im je davao narod i ve organizovana i razvi-
jena narodna vlast na teritoriji gdje je brigada prolazila. Topli susreti,
puna panja, iskreni napor da se pomogne brigadi, osjeali su se u sva-
kom mjestu. To je podstaklo borce na jo veu izdrljivost. Ponaanje
boraca i starjeina prema narodu bilo je na visini. Staralo se o tome
da budu informisani o vojno-politikim dogaajima. Za vrijeme od tri
nedelje borci divizije u sastavu 4. armije pritekli su u pomo slovena-
kim korpusima u zavrnim operacijama za osloboenje zemlje.
U stvaranju i jaanju borbene gotovosti i moralno-politikog jedin-
stva brigade posebna uloga je pripadala lanovima Partije i SKOJ-a. Oni
su linim pri mj erom i met odom ubjeivanja i pojedinanim uticajem
na borce doprinosili rjeavanju pojava koje su uticale na bezbjednost
i moralno-politiko jedinstvo. Na partijskim sastancima blagovremeno
su sagledavane slabosti, donoeni pravilni stavovi, koji su kod boraca
razvijali pravilne politike poglede i na taj nain razbijali negativne po-
jave i uticaje. Otklanjajui postojee slabosti radili su na izgraivanju
unutranjih odnosa meu ljudima i na stvaranju vrlina hrabrosti, dis-
175
cipline, drugarstva, portvovanja, borbe protiv panike i kukaviluka, de-
zerterstva, brige za ranjene i bolesne drugove i drugarice.
Organizovana su takmienja u svim jedinicama ko e vie nanijeti
gubitaka neprijatelju, u rukovanju orujem, disciplini, nainu pozdrav-
ljanja i oslovljavanja, odevanju i ponaanju, mobilizaciji novih boraca,
0 broju odranih kulturno-prosvjetnih predavanja, priredbi za borce i
narod, opismenjavanju, pisanju lanaka za listove, brizi za bolesne i ra-
njene drugove i drugarice, suzbijanju dezerterstva, odnoso prema naro-
du i dr.
U izvjetaju politikog komesara brigade politikom komesaru di-
vizije od 19. novembra 1944.
171
o rezultatima takmienja brigade od 28.
oktobra do 18. novembra istie se da je brigada ubila 54 neprijateljeva
vojnika, zarobila 5 i ranila 100. Tada je zaplijenjeno 2 pukomitraljeza,
28 puaka, 2 parabel uma i 5.400 metaka, 20 sedala, troja kola i 10 konja.
Sa rukovodiocima je odrano 47 vojnikih asova, sa borcima 131, sa
politikim rukovodiocima 44, sa vojnicima 149; mobilisano je 10 boraca
1 odrano 5 konferencija na selu. Odrano je 10 kulturno prosvjetnih
predavanja i 7 priredbi. Devet boraca je nauilo da ita i pie.
Takmienja su bila korisna radi jaanja borbenog i moralno-poli-
tikog stanja jedinica. U brigadi se odvijao intenzivan kulturno-prosvjet-
ni i zabavni rad kao sastavni dio politikog rada. S obzirom na veliki
priliv novih boraca sa skromnim optim obrazovanjem neophodno je
bilo to bre vojno-politiko osposobljavanje u smislu shvatanja i usva-
janja ciljeva narodnooslobodilake borbe i revolucije. Primjena moder-
ne tehnike ratovanja zahtijevala je vee znanje iz matematike, fizike, he-
rnije i drugih optih i strunih znanja, kao preduslov za upot rebu mo-
derne tehnike.
Aktivnost kulturno-zabavnog i prosvjetnog rada odvijala se preko
kulturno-prosvjetnih odbora koji su formirani u et ama i bataljoni-
ma
17a)
, u okviru kojih su radile dramska, horska i recitatorska sekcija
i analfabetski teajevi. Pri tabu brigade postojala je kulturno-prosvjet-
na grupa
18
', mada nepotpunog sastava, iji je zadatak bio da odrava
kulturno-prosvjetna predavanja i pomae kul t urno-prosvj et nu i zabav-
nu djelatnost u jedinicama brigade.
U kulturno-prosvjetni odbor birani su omladinci - po etama je
bilo 3-5, a u bataljonima 5 - 7 lanova. Postojala je podjela rada, tako
da je pojedini lan odbora bio zaduen za jednu sekciju, odnosno za
kulturno-prosvjetna predavanja i analfabetski teaj. Odborima su ne-
posredno rukovodili politiki komesari eta, odnosno bataljona. Jedan
lan bataljonskog partijskog biroa bio je zaduen za taj rad u bataljonu.
etni odbori delegirali su predsjednika kulturno-prosvjetnog odbora u
bataljonski kulturno-prosvjetni odbor. Kulturno-prosvjetni odbori pra-
vili su programe svoje aktivnosti. Paritjska organizacija i bataljonski
partijski biro analizirali su i na taj nain pomagali da programi budu
kvalitetniji i sadrajniji. Znaajno mjesto u programu rada zauzimale su
teme iz istorije, zemljopisa, matematike, fizike, hernije i dr. Ne raspo-
17
> Arhiv NOR-a VII, reg. br. 37-3, kutija 1153-1.
17a
> Arhiv NOR-a VII, reg. br. 27-3 kutija 1153-1.
18
> Arhiv NOR-a VII, reg. br. 3-10, kutija 1153-1.
176
laemo pot puni m podacima o toj aktivnosti, ali ilustracije radi navodi-
mo da je u vremenu od 15. septembra do 19. novembra odrano 46 kul-
turno-prosvjetnih predavanja
19
' koja su se, uglavnom, odravala po e-
tama. Odravali su ih borci i starjeine, koji su dobro poznavali ove ob-
lasti. U tom radu znaajnu pomo pruao je propagandni odjek divizije,
koji je odbori ma slao jedan broj napisanih predavanja. Nastojalo se da
predavanja budu dobro pripremljena i razumljiva za borce. Za njihovu
pri premu koriene su srednjokolske knjige, koje su se nalazile u je-
dinicama, do kojih se dolazilo pri zauzimanju gradova. Interesovanje
boraca za ova predavanja bilo je veliko. Naa je ocjena da je taj rad do-
prinio poveanju opteg obrazovanja boraca.
Za vrijeme priredbe u Konjicu, marta 1945. Borci brigade sa tabom brigade i po-
litikim komesarom 29. divizije
Prema izvjetaju politikog komesara brigade politikom komesaru
divizije od 19. novembra 1944. u vremenu od 15. sept embra do 19. no-
vembra 1944.
20)
po bataljonima je odrano po 11 priredbi za borce i
starjeine. Program pojedinih priredbi sastojao se, uglavnom, od uvod-
ne rijei u kojoj je bio dat pregled t renut ne vojno-politike situacije u
zemlji i svijetu, posebno ukoliko je narod prisustvovao. Poslije uvodne
rijei izveden je program sa horskim pjesmama, recitacijama i skeom.
Poslije programa poinjalo je veselje. Pjevale su se pjesme i igrala kola.
Pjesme su snano uticale na borce i narod, jer su njima borci ispoljavali
19
> Arhiv NOR-a VII, reg. br. 31-3, kutija 1153-1.
2
) Arhiv NOR-a VII, reg. br. 31-3, kutija 1163-1.
12
177
vjeru u pobjedu narodnooslobodilakog rata i revolucije. Njih je narod
rado prihvatao i pjevao. Posebna panja se poklanjala izboru programa
- da po sadraju bude u duhu linije narodnooslobodilake borbe. U
pjesmama je veliana naa borba, nai borci, raskrinkavani okupatori
i domai izdajnici. U pojedinim jedinicama naao se i poneki muziki
instrument sa muziarem, koji je na priredbi i u slobodnom vremenu
veselio borce.
Opismenjavanje nepismenih boraca bio je jedan od glavnih zadata-
ka kulturno-prosvjetnog odbora, jer je meu borcima sa sela bio zna-
tan broj nepismenih. Analfabetski teajevi su se organizovali po vodo-
vima i etama. U prvo vrijeme na opismenjavanju su bili angaovani
borci sa srednjokolskim obrazovanjem, dok nijesu pristigli drugovi koji
su se za taj posao osposobljavali na kursu koji je bio organizovan pri
tabu divizije.
Veselje poslije priredbe u Konjicu, marta 1945.
Na kurs su slati drugovi koji su imali nekoliko razreda gimnazije
ili njoj odgovarajuu kolu. Na njemu su se polaznici pripremali u vezi
sa sadrajem i metodom rada kako bi u jedinicama mogli uspjeno or-
ganizovati rad sa nepismenim borcima.
Pismeni borci su, takoe, bili angaovani da u slobodnom vremenu
pomau na opismenjavanju nepismenih. Da bi se uspjeno mogao or-
ganizovati ovaj rad, prvenstveno je stvarana evidencija o nepismenim i
polupismenim borcima i na osnovu tog pravljen je program rada. Ne-
dostatak materijalnih sredstava u prilinoj mjeri je oteavao taj rad.
Kulturno-prosvjetni odbori po bataljonima, mjeseno su, ukoliko su
to objektivne okolnosti dozvoljavale, dostavljali kulturno-prosvjetnoj
grupi brigade izvjetaj o broju nepismenih i polupismenih, koliko je
178
meu novomobilisanim borcima nepismenih i koliko ih se u toku mje-
seca opismenilo. Nakon opismenjavanja sa ovim borcima prelazilo se
na itanje tekstova po italakim grupama. Kao to je ve reeno, da
bi se rad na opismenjavanju podstakao, primjenjivan je metod takmi-
enja izmeu jedinica, a i u okviru brigade. U takmienju u periodu od
15. septembra do 18. okt obra opismenjeno je 24 borca.
U sadraj politikog vaspitanja i obrazovanja u brigadi ubraj ano je
ureivanje i izdavanje usmenih, depnih i zidnih novina, bataljonskog i
brigadnog lista i radio-vesti.
Usmene novine su, uglavnom, bile sastavljene od aktuelnih lanaka
iz novina i listova koje smo dobijali (Nova Jugoslavija od broja 6 do
14, Vijesnik, Osloboenje, Pobjeda, Glasnik)
21
' i knjiga koje su
se nalazile u jedinicama. Rad italakih grupa se odvijao po grupama
u okviru ete. Tim grupama su rukovodili borci. Na njima su itani ma-
terijali iz novina i listova, kao i odlomci iz pojedinih knjiga kojima su
raspolagale jedinice. Kulturno-prosvjetna grupa pri tabu brigade je
raspolagala jednim brojem knjiga vojnostrunog i politikog karaktera,
kao i jednim brojem asopisa i listova.
Za uvanje knjiga i listova bio je zaduen jedan drug iz grupe. On
je brinuo o uvanju i nabavci knjiga, kao i o nainu njihovog izdavanja.
U etama su povremeno izlazile zidne i depne novine, koje su na ne-
posredan i otvoren nain tretirale sva vanija pitanja iz ivota i rada
ete. U njima se pisalo o hrabrosti boraca u borbi, o uspjesima jedinice,
0 aktivnosti u kulturno-prosvjetnom radu, o rezultatima takmienja, o
vojno-politikoj obuci, kritikovale su se slabosti i propusti, pisalo se o
zloinima okupatora i domaih izdajnika, o mrnji prema nj i ma. . .
U depnim novinama saraivali su borci i starjeine. Prema izvje-
taju politikog komesara brigade, u vremenu od 15. septembra do 18.
novembra izalo je 15 depnih novina
22
'.
Brigadni list je izlazilo povremeno i u nj emu su, takoer saraivali
borci i starjeine. Imao je nekoliko oblasti: vojnu u kojoj se pisalo o
uspjesima i slabostima brigade i pojedinih njenih jedinica u borbama
1 o vojnoj obuci; oblast o politiko-vaspitnom radu i tekuim politikim
dogaajima; o kulturno-prosvetnoj aktivnosti, radu sa narodom i drugo.
Boraki i starjeinski sastav je informisan pomou vijesti, i to re-
dovno ukoliko su objektivne mogunosti to dozvoljavale. Informisani su
0 stanju na frontovima i u naoj zemlji, o uspjesima jedinica JA, o usp-
jesima saveznika, kao i o tekuim politikim pitanjima iz nae zemlje
1 svijeta. Vijesti su bile osnovno sredstvo informisanja borakog i star-
jeinskog sastava brigade.
U tabu brigade postojao je tehniki odsjek koji je raspolagao ra-
dio-aparatom i getetnerom. Drugovi iz tog odsjeka hvatali su radio-vi-
jesti, umnoavali ih i slali u jedinice. Znaajnu pomo pruao je propa-
gandni odsjek divizije sa vijestima koje nam je slao.
2D Arhiv NOR-a reg. br. 37-3, kutija 1153-1.
22) Arhiv NOR-a VII, reg. br. 31-3, kutija 1153-1.
179
12
Rad sa narodom
Aktivnost boraca i starjeina brigade ispoljavala se i u politikom
radu sa narodom. Objanjavani su ciljevi narodnooslobodilake borbe,
razobliavana politika okupatora i domai h izdajnika, govoreno o brat-
stvu i jedinstvu, o stvaranju nove narodne vlasti, o mobilizaciji za borbu
protiv okupatora i domaih izdajnika i objanjavana vojno-politika,
unutranja i spoljna politika zemlje. Znanja koja su borci i starjeine sti-
cali u jedinicama politiko-vaspitnim radom prenosili su na narod. Taj
rad se odvijao u pojedinanim neposrednim kontaktima i preko poli-
tikih konferencija, zborova i mitinga, sijela po selima, priredbi i drugo.
U periodu od 15. sept embra od 19. novembra 1944. odrano je 19
konferencija sa narodom i 17 sastanaka sa narodnooslobodilakim od-
borima. U istom periodu dato je 65 radnih dana kao pomo narodu i
5 konja na upotrebu
23
' .
Jedan od zadataka bio je pomo u formiranju narodnooslobodila-
kih odbora. Ilustracije radi navodimo jedan primjer sjeanja politikog
komesara 4. bataljona Rista Raevia:
Polovinom novembra 1944. godine 4. bataljon je po zadatku
preao iz sela Kula u selo Kljuna u nevesinjskom srezu. Selo je
bilo naseljeno muslimanskim stanovnitvom. Mukaraca sposob-
nih za vojsku u selu nijesmo nali, jer su bili u muslimanskoj mi-
liciji. U selu nije postojao ni narodnooslobodilaki odbor preko
koga bismo mogli da organiziramo smjetaj i ishranu vojske. Po-
zvao sam nekoliko seljaka i predloio im da izaberu 3 - 5 ljudi koji
bi predstavljali narodnooslobodilaki odbor. Odmah su se sloili i
predloili trojicu, a za predsjednika su izabrali Osmana. Tim naim
postupkom bili su neobino zadovoljni.
tab bataljona se smjestio u hodinu kuu. On i njegova po-
rodica bili su paljivi prema nama kao i mi prema njima. Poastio
nas je kafom i bijelim medom. U prizemlju hodine kue nalazila
se trgovina mjeovitom robom, a borci su eljeli da poneto kupe.
Za intendanturu bataljona uzeto je 44 potkovice za konje, 300 a-
vala, 85 dkg ivija za opanke, 4 mosura konca, 10 kutija pisaeg
papira, 20 noeva, 6 litara gasa, 25 ata, 100 sapuna, 3 boice mas-
tila, 20 baterija, 10 iaka, 15 kutija aja, 24 olovke i 3 elja. To
smo sve platili 99.700 kuna. Bili su iznenaeni takvim naim po-
stupkom. Sa seljacima smo razgovarali i o vojno-politikoj situaciji
i ciljevima NOP-a i ubjeivali ih da je jedino pravo mjesto njihovoj
djeci da stupe u redove narodnooslobodilake vojske.
U svemu tome velika zasluga je pripadala Ahmedu Brkiu koji
je za vrijeme naeg boravka u selu stalno kontaktirao sa seljacima
i sa njima razgovarao, tako da su ga svi zavoljeli.
Bio sam prijatno iznenaen kada je Osman sa dvojicom svojih
komija u jesen 1945. godine doao da me posjeti u Mostar i po-
23
> Arhiv NOR-a VII, reg. br. 31-3, kutija 1153-1.
180
astio hranom i medom koje je hoda poslao sa porukom da e
i on doi da me posjeti. Kontakt sa tim ljudima sam prekinuo po-
to sam bio premjeten u Sarajevo.
Ili drugi primjer o kome govori Branko Mandrapa, kurir, borac 3.
bataljona:
U osloboenom Trebinju Tripko Bulut, koji je ilegalno radio
na podruju apljine, rekao mi je da je moja majka ula da su me
etnici uhvatili, muili, pa zatim ubili.
Da bi uvjerio svoju majku da sam iv, uzeo sam u Trebinju
jednu malu torbicu, napunio je okoladom i bombonama, zaio je
u namjeri da je, ako neko krene prema apljini, ponese majci da
vidi da sam iv. Pored te torbice nosio sam i svoju u kojoj su bile
kaike i porcija, lini pribor i par vea. Iz Trebinja se brigada ok-
tobra 1944. prebacila u rejon Nevesinja. Trei bataljon se smjestio
u selu Sabljaa. Pored pojate u kojoj smo bili smjeteni nalazila se
jedna kua u kojoj je ivjela ena sa pet oro male djece - sve jedno
drugome do uva. ena se zvala Jea. Mua su joj ubile ustae.
Kada sam vidio da je to velika sirotinja, ao mi je bilo djece,
uzmem torbicu koja je bila namijenjena mojoj majci i dam je Jei
da podjeli djeci.
Jednog dana imali smo za ruak krompir sa mesom, ali nes-
lan. Jea izie iz kue da unese drva, proba jelo i osjeti da je nes-
lano, pozva me u kuu i dade mi dva zaveljaja, otprilike oko dva
kilograma, soli i sira iz mjeha i ree mi: 'Bie dana kada neete
imati ta da jedete, pojedi malo sira, napij se vode i ubie ti glad.'
So sam dao kuvarima, a sir podijelio sa borcima.
Ovakvih i slinih primjera bilo je skoro svakodnevno. Tako se stva-
ralo povjerenje izmeu boraca i naroda.
Na sastancima partijskih organizacija, organizacija SKOJ-a, vodnim
i etnim sastancima, komandi i tabova esto se raspravljalo o radu sa
narodom i pravilnim odnosom prema njemu i njegovoj imovini. Bilo je
pojedinih sluajeva nepravilnog odnosa prema narodnoj imovini, koji
su na vrijeme uoavani i otro kritikovani na etnim sastancima. Tei
prestupi su kanjavani. Na nepravilne odnose prema narodu i njegovoj
imovini, kao i kako se treba odnositi ukazuje politiki komesar 29. di-
vizije pismom od 14. III. 1945.
24)
U tekim situacijama, kada nije bilo hrane i odjee, nijesu se mogli
opravdati postupci nepravilnog odnosa boraca prema narodu.
*> Arhiv NOR-a VII, reg. br. 13-1-11, kutija 1145-II.
181
Trei dio
Pozadinsko snabdijevanje
i sanitetsko zbrinjavanje
u brigadi
MIRKO SKENDER
Materijalno snabdijevanje brigade
O
snovni vid materijalog snabdijevanja brigade bio je plijen
oduziman od neprijatelja, pomo naroda sa terena na kome
je brigada izvodila borbena dejstva i saveznika pomo koja
je poela da pristie u brigadu nakon njenog formiranja.
Jedinice, koje su ule u sastav brigade prilikom njenog formiranja
bile su, uglavnom, naoruane pjeadijskim naoruanjem - prosjeno po
70 metaka na borca. Odjea je bila zadovoljavajua za te prilike, jer su
borci do stupanja u brigadu ratovali na svorq terenu pa su na sebi po-
nijeli najbolju odjeu i obuu koju su imali kod svojih kua.
U brigadi i bataljonima bili su formirani snabdjevaki organi. Kako
je to bilo tada predvieno, u brigadi i bataljonima postojali su inten-
danti i njihovi zamjenici sa intendanturom. U svom sastavu intendan-
ture su imale pot reban broj ljudstva i konja koji su inili komore. U
etama i pritapskim jedinicama bili su ekonomi sa nekoliko kuvara i
kuhinjom. Kuhinje su bile zajednike za sve vojnike i starjeine. Pored
intendantskih organa, u brigadi je postojao i referent za naoruanje. On
je vodio evidenciju naoruanja, vrio eventualnu raspodjelu, kontrolisao
uvanje i pravilnu upot rebu oruja i municije.
Snabdijevanje je bilo regulisano tadanjim propisima koji su vaili
za sve jedinice Narodnooslobodilake vojske. Snabdijevanje orujem i
municijom vrile su same jedinice u toku borbi. Plijen do koga su je-
dinice dolazile veinom su zadravale za sebe. Viak plijena dostavljale
su pretpostavljenim tabovima radi raspodjele drugim jedinicama.
Za odjeu i obuu nije bilo nekog organizovanog snabdijevanja.
Glavno je bilo to to su borci na sebi ponijeli od kue. Samo u manjim
koliinama moglo je to da se dobije iz plijena i od saveznike pomoi.
Najobimniji i najdelikatniji posao oko snabdijevanja bila je ishrana. Ona
je bila organizovana preko narodnooslobodilakih odbora. Tako gdje
nije bilo narodnooslobodilakih odbora ishrana je organizovana preko
rekvizicije. Iskljuivo pravo za nabavku preko narodnooslobodilakih
odbora i rekvizicijom imali su intendanti i njihovi zamjenici. Niko drugi
od starjeina i vojnika nije smio zahtijevati ili samovoljno uzeti ni naj-
manj u sitnicu. Svaka samovolja s tim u vezi suzbijana je jo u poetku
rata estokim kanjavanjem. U tekim ekonomskim prilikama organizo-
vano snabdijevanje, racionalizacija, red, disciplina omoguilo je i olak-
alo snabdijevanje i odravalo ugled nae vojske.
185
U zapovijestima brigade za svaku jedinicu je odreivan rejon sa
koga se ona morala snabdijevati. Intendanti su na osnovu zapovijesti,
svoga brojnog stanja i orijentirnih tablica ishrane proraunavali potrebe
za svoje jedinice, povezivali se sa narodnooslobodilakim odborom u
dodeljenom rejonu i predavali mu svoja trebovanja. Odbori su zatim
odreivali po domainstvima ko, ta i koliko treba da preda. Prikup-
ljeni materijal predavali su intendantima, koji su ga djelili ekonomima
radi pri preme i podjele hrane borcima. Tamo gde nisu postojali odbori,
snabdijevanje je vreno rekvizicijom. Meutim, intendanti su praktiko-
vali da uvijek ne vre rekviziciju, ve su sazivali mjetane na sastanak
i predlagali im da oni sami izaberu izmeu sebe 3-5 ljudi, koji e pra-
vino izvriti razrez i prikupiti traene potrebe za vojsku. Sa tim su se
obino slagali, to je ostavljalo dobar utisak, a posao je uspjeno oba-
vljan. Rekvizicija je vrena u najveoj mjeri od domainstava iji su
ukuani bili u neprijateljevoj vojsci ili su izbjegavali mobilizaciju za
nae jedinice. tab brigade i bataljon, posebno komesari, imali su stalni
uvid i saradnju sa rukovodstvima na terenu, pa je voen nadzor i pri-
menjivana ravnopravna optereenost kada se radilo o snabdijevanju. Za
svaku nepravilnost krivci su uzimani na odgovornost i greke su na licu
mjesta ispravljane.
Snabdijevanje i snabdjevenost brigade materijalnim pot rebama bilo
je veoma razliito. To je bilo uslovljeno, prije svega, terenom, zatim bor-
benom situacijom, koliinom plijena do koga se dolazilo i mogunou
snabdijevanja od pretpostavljene komande - divizije.
U septembru i poetkom oktobra 1944. brigada se nalazila na irem
prostoru izmeu Bilee, Stoca i Trebinja i borila se sa Lukaevievim
i domaim etnicima, koji su tada konano razbijeni. U tim borbama
istroene su znatne koliine municije, a plijena je bilo vrlo malo. Istov-
remeno je dolo do znatnog priliva novomobilisanih boraca, pa je kra-
jem septembra, u brigadi i njenim jedinicama nedostajalo oruja i mu-
nicije. Kada se radi o ishrani, ti su krajevi bili veoma siromani, a uz
to jo ratovanjem iscrpljeni, a jednim dijelom opljakani i popaljeni, pa
je snabdijevanje hranom bilo vrlo teko. No, svuda su postojali narod-
nooslobodilaki odbori koji su inili sve napore da se udovolji zahtjevi-
ma intendanata. Bilo je dosta takozvanih kripara koji su se krili i iz-
bjegavali mobilizaciju, pa je od njihovih domainstava vrena rekvizici-
ja, te se na taj nain, mada oteano, obezbjeivala ishrana u brigadi. U
to vrijeme rekvizicijom su popunjene komore sa tovarnim konjima.
U oktobru 1944. brigada se nalazila na prostoru izmeu Nevesinja,
Stoca i Trebinja. Tada su vreni veliki pokreti i manevri jedinica i os-
loboeno vie gradova. Sem Mostara, Nevesinja i Konjica, 29. divizija je
oslobodila sve ostale gradove u Hercegovini, kao i Dubrovnik i Herceg
Novi. etrnaesta brigada je uestvovala u oslobaanju Trebinja, a njen
2. bataljon je oslobodio Stolac. Do polovine oktobra brigada je narasla
na 850 boraca. U isto vrijeme snabdijevana je dovoljnim koliinama
oruja, municijom i drugim neophodnim potrebama. Tada su u brigadi
i bataljonima formirane bojne komore, koje su se sastojale od po ne-
koliko tovarnih konja za prenoenje, prije svega, rezervi municije. Tada
je ishrana bila zadovoljavajua. Pored neto hrane iz plijena, ti dani su
186
znaili i preporod za narod tog kraja, koji je konano doekao slobodu,
pa je izlazio u susret naoj vojsci i davao sve to je mogao.
Krajem oktobra brigada se, u celini, prebacila na sektor Nevesinja,
od Biine do Udrenja, i tu ostala do kraja novembra. Narasla je na
1.060 boraca. Pored izvrene mobilizacije na tom terenu, u brigadu su
stalno dolazili i novomobilisani borci iz june Hercegovine.
U napadima brigade na Nevesinje i na komunikaciju Nevesinje -
Mostar borbe su bile este i teke sa obostranim rtvama. Meutim, pli-
jena je bilo vrlo malo. Neprijatelj je bio veoma jak i teko se dolazilo
do plijena. Brigada je u borbama istroila velike koliine municije, te
joj je zbog poveanja brojnog stanja nedostajalo oruje i municija. Ish-
rana je bila relativno dobra. Snabdijevanje odjeom i obuom, s obzi-
rom na to da se pribliavala zima, predstavljali su veliki problem. Zato
je od divizije zatraeno da dostavi brigadi pot rebne koliine oruja, mu-
nicije, odjee i obue. Meutim, malo je od traenog dobijeno, jer su
organi za snabdijevanje divizije bili udaljeni a i brigada se ubrzo pre-
bacila na drugi teren, gdje joj divizija nije mogla pruiti pomo.
U gornje Nevesinjsko polje brigada se prebacila izmeu 23. i 25. no-
vembra, a zatim u pozadinu neprijatelja. Na tom terenu ostala je do po-
lovine decembra. Dva dana nakon dolaska na taj teren Nijemci su jakim
snagama i koncentrinim napadom rijeili da unite brigadu i da je pro-
tjeraju iz svoje pozadine. U toku trodnevnih borbi nanijeli su brigadi ve-
like gubitke i prisilili je da se povue u gornje Nevesinje (Zaborane,
Luka, Kljuni, Kruevljani). Zarobljena je komora 4. bataljona sa 10 - 15
konja, utroena skoro sva municija, tako da je na puku ostalo svega
10 - 15, a na pukomitraljez 30 - 50 metaka. No, Nijemci su se brzo po-
vukli i delom prenijeli dejstva na 11. brigadu, to je omoguilo da se
14. brigada sredi i ostane na tom terenu. Ni od etnika i muslimanske
milicije, od kojih je brigada istila tu teritoriju, nije bilo skoro nikakvog
plijena.
Taj teren sa nadmorskom visinom preko 1.000 metara karakteriu
otre zime i visoki snijegovi, te je odjea i obua predstavljala veliki
problem, zbog ega je bilo sluajeva promrzavanja boraca. Nastojalo se,
kad god je to bilo mogue, da se jedinice smjeste po kuama. Prilikom
rekvizicije intendanti su uzimali pojedine dijelove odjee i obue i delili
borcima kojima je bila najpotrebnija.
Ishrana je bila dobra i insistiralo se da se borci dobro hrane, kako
bi mogli da izdre postojee napore i hladnou.
Polovinom decembra 1944. brigada se preko Uloga prebacila na
sektor Kalinovika, kako bi sa 11. brigadom sprijeila prodor etnika za
Hercegovinu. Bataljonske komore kretale su se sa brigadnom komo-
rom, jer su bataljoni ili usiljenim marom, kako bi to prije stigli. Sa
sobom su imali samo ekonomat e i gotovu hranu. Ve u prvom susretu
sa neprijateljem, 16. decembra, dijelovi 14. brigade, zajedno sa 11. bri-
gadom, razbili su etnike i tom prilikom je zarobljen dio etnike ko-
more. Brigada je nastavila njihovo gonjenje prema Trnovu i oslobodila
ga. ienje terena uspjeno je nastavljeno. Meutim, Nijemci su ve 26.
decembra ponovo zauzeli Trnovo, da bi ga konano napustili 7. januara
1945.
187
Na tom terenu brigada je ostala do 24. januara. Snabdijevanje oru-
jem, municijom i odjeom znatno je poboljano. Prilikom razbijanja et-
nika, ienja terena i ponovnim napadi ma na Nijemce u Trnovu doli
smo do plijena. Tada je bilo mogunosti dotura do divizije, tako da je
brigada dobila odreenu koliinu automatskog oruja, municije i odjee
od saveznike pomoi. Prema tadanjim izvjetajima brigade, nedosta-
jalo je samo jugoslovenske municije i znatna koliina odjee i obue,
jer je zima bila veoma otra.
Na tom t erenu ishrana je bila neto slabija jer su ti krajevi bili ri-
jetko naseljeni i siromaniji. Snabdijevanje je organizovano kao i u dru-
gim mjestima - preko narodnooslobodilakih odbora i rekvizicijom. U
Kalinoviku je postojala komanda mjesta preko koje su reavana neka
pitanja snabdijevanja. Tu je tab brigade pismeno upozorio tabove ba-
taljona na greke nekih intendanata koje su inili prilikom rekvizicije.
Dvadeset etvrtog januara 14. brigadu smijenila je 5. crnogorska
brigada, pa smo se 25. j anuara prikupili kod Kalinovika. Zbog dubokog
snijega jedinice su dugo putovale, tako da su komore i drugi dijelovi
itav dan ili od Krbina do Kalinovika.
Naa brigada dobila je zadatak da se ponovo preko Bjelimia pre-
baci u gornje Nevesinjsko polje i da uz put likvidira muslimansku mi-
liciju. Zbog velikog snijega i hladnoe, koja je proimala do kostiju, na-
reeno je da se oruje dobro umota, kako se ne bi zamrzio i da se mo-
biliu seljaci sa stokom da prave prtinu.
Taj teak put od 27. j anuara do 1. februara brigada je savladala i
preko mosta kod Glavatieva stigla na prostor esim i Zaborani. Mus-
limanska milicija u Bjelimiima bila je naim dolaskom iznenaena i
prestraena, pa je bez otpora i sa stokom pobjegla za Konjic. Bjeei
pravili su prtinu i za nae jedinice.
Bez veih tekoa od 1. do 12. februara likvidirani su ili protjerani
ostaci demoralisanih etnikih grupa i muslimanske milicije i 14. feb-
ruara osloboeni su Nevesinje i Mostar. Pri povlaenju neprijatelja za
samo dva dana, 14. i 15. februara, na sektoru Zijemlja i Bijelog polja bri-
gada je nanijela neprijatelju velike gubitke i dola do velikog plijena.
Takoe u gonjenju razbijenog neprijatelja na sektoru esima, ieva i
Kule, 17. 18. i 19. februara, zaplijenjene su znatne koliine oruja i mu-
nicije. Tih dana mobilisano je 250 novih boraca. Svi su naoruani i bri-
gada popunjena dovoljnim koliinama oruja i municije, posebno jugos-
lovenskom municijom koja je do tada najvie nedostajala.
Ishrana je bila vrlo dobra. Na t om terenu bilo je dosta hrane, kao
i hrane zaplijenjene od neprijatelja. U Nevesinju je 10. brigada, pored
ostalog, zaplijenila i itave magacine hrane, odakle se mogla snabdije-
vati i naa brigada. Vano je bilo da je narod konano uvidio skori krah
okupatora i njegovih slugu, da se treba opredijeliti za NOP i sve dati
za nau vojsku, tako da poslije osloboenja Nevesinja i Mostara nije
vie ni bilo pot rebe za rekvizicijom.
Od 20. do 28. februara brigada je danonono napadala na komu-
nikaciju Konjic - Ostroac i na sam Konjic. Borbe su bile teke. Utro-
ene su velike koliine municije, a plijena nije bilo, jer se neprijatelj or-
ganizovano povukao. Krajem februara brigada se morala povui neto
unazad radi sreivanja.
188
Zajedno sa ostalim brigadama 14. brigada je, 3. marta, oslobodila
Konjic. Divizija je nastavila gonjenje, a mi smo ostali u Konjicu kao di-
vizijska rezerva sve do 26. marta. Jedinice brigade su bile razmjetene
po naseljima u neposrednoj blizini grada, gdje su se odmarale i pripre-
male za predstojee zadatke. Snabdijevanje je organizovano preko ko-
mande mjesta. Komanda mjesta je preuzela i mobilizaciju. Tu se briga-
da snabdijela municijom, odjeom i obuom; izvrene su pot rebne op-
ravke i podeavanja. Poslije velikih napora i gubitaka za tih dvadesetak
dana brigada se dobro odmorila.
Krajem marta brigada se iz rejona Konjica prebacila na sektor Kre-
eva, odakle je dejstvovala na pravcima Tarina i Kiseljaka. Jedinice su
upozorene da na tom terenu ima pjegavog i trbunog tifusa, te da to
valja imati u vidu prilikom kontaktiranja sa stanovnitvom i snabdije-
vanja. Ukazano je da su ti predjeli siromani i gladuju iscrpljeni, te da
se zato intendant brigade obrati komandi mjesta u Fojnici.
S obzirom na to da su punktovi za snabdijevanje bili udaljeni za
prenos su mobilisani seljaci sa tovarnom stokom. Od odsjeka za vezu
divizije brigada se snabdjela kablovskom linijom i telefonima tako da
je uspostavljena telefonska veza izmeu tabova brigade i bataljona.
Do 8. aprila brigada je napadala prema Tarinu i glavnim snagama
na komunikacije desno i lijevo od Kiseljaka i na sam Kiseljak, koji je
osloboen 8. aprila. Borbe su bile teke sa obostranim rtvama. Zapli-
jenjene su velike koliine oruja, municije, vozila i raznog materijala i
opreme.
Poslije osloboenja Kiseljaka, poto su brigadu prema Busovai
smijenile jedinice 5. korpusa, brigada je bila dva dana na odmoru u re-
jonu sela Brestovsko i pripremala se za veliki usiljeni mar. Od 13. do
30. aprila brigada je u sastavu divizije preko Travnika, Jajca, Bosanskog
Petrovca, Bihaa, Ogulina i Srpskih Moravica stigla u Sloveniju u rejon
Svetog Petra. Tu je naa vojska doekana sa velikom radou.
Do Slovenije brigada je marevala teritorijom koja je due vrijeme
bila slobodna (Bosanska krajina) ili teritorijom koju su ispred nas os-
lobaale druge jedinice. Na tim teritorijama (oko Bihaa) razbijeni nep-
rijatelj je nastojao da povrati izgubljene poloaje, tako da je brigada vo-
dila borbe sa njim. Radi to breg dolaska u Sloveniju, na jednoj deo-
nici prema Bosanskom Petrovcu brigada je prevezena eleznicom, dok
je komora ila peke. Skoro na itavom putu mara komore bataljona
su ile zajedno sa brigadnom komorom glavnom komunikacijom, jer je
pored tovarnih konja bilo i zaprenih kola. Sa bataljonima su najee
marevali samo ekonomati. Intendanture su ile u sastav bataljona,
kada su bile razmjetene i na odmoru.
U toku mara nekog znaajnijeg plijena nije bilo, ali je snabdijevanje
i snabdjevenost brigade bila dobra. Novih boraca nije pridolazilo, pa nije
bilo ni potrebe za dodatnim naoruanjem. Utroak municije nije bio velik,
a u bojnoj komori bilo je dovoljno municije. Snabdijevanje ishranom or-
ganizovano je, uglavnom, preko komandi mjesta koje su bile vrlo organi-
zovane i ekspeditivne. Kada su se jedinice nalazile na borbenim poloa-
jima, snabdijevale su se iz najbliih naselja preko narodnooslobodilakih
odbora. Ishrana na maru bila je, uglavnom, dobra.
189
U maju 1945. brigada je bila snabdjevena u izobilju svim potreba-
ma, jer je od 3. do 12. maja zajedno sa ostalim jedinicama oslobodila
Logatec, Vrhniku, Ljubljanu, kofju Loku, Kranj, Tri i druga manja
mesta i tom prilikom dola do ogromnog plijena. Zaplijenjeno je toliko
oruja, municije i opreme da bi se mogla naoruati i opremiti savreme-
na divizija. Zaplijenjena je i itava neprijateljeva komora, koja je zakr-
ila puteve od Tria do Ljubelja i nije se mogla prebrojati.
U brzom i neprekidnom gonjenju neprijatelja brigada je od plijena
uzimala samo ono to joj je bilo potrebno, a ostali plijen preuzimali su
i sreivali pozadinski organi divizije i narodne vlasti.
Intendanture brigade i bataljona sada su imale zaprena kola i ko-
nje i bile su popunj ene svim potrebama, odakle su se jedinice i snab-
dijevale. Nije vie bilo potrebe da se neto trai od organa narodne vlas-
ti ili da se vri rekvizicija kao ranije. Pored plijena, brigada se snabdi-
jevala i iz pojedinih fabrika. Tako se itava brigada snabdjela novom
obuom iz fabrike Peko u Triu.
Od 12. do 16. maja brigada se zadrala u rejonu Tria a od 17. do
28. maja u sastavu divizije ponovo se vratila u Hercegovinu. Do Crik-
venice dijelom je marevala, a dijelom prebaena vozom, a od Crikve-
nice do Metkovia brodom.
U postojeoj ratnoj arhivi brigade veoma je malo pisanih dokume-
nata u vezi sa snabdijevanjem, pa nisam bio u stanju da u dovoljnoj
mjeri prikaem veliki znaaj, tekoe i probleme oko snabdijevanja.
Zato u ukratko istai jo neke, iako opte stvari.
1. Naa vojska, za razliku od drugih armija, koje se jo u miru pri-
premaj u za rat, nije imala nikakvih materijalnih rezervi i magacine, niti
je privreda zemlje u ratu radila za nae potrebe, te smo se mogli snab-
dijevati jedino od naroda i od plijena dobijenog od neprijatelja.
2. Neprijatelj je namj erno palio i pljakao itava sela, da bi stvorio
jo tee materijalne uslove i za narod i za nau vojsku.
3. Narodnooslobodilaka borba je trajala etiri godine i poznato je
da dugotrajnost rata iscrpljujue djeluje na ivotne uslove, to u velikoj
mjeri utie i na sam ishod rata.
4. Hercegovina, gdje se brigada nalazila skoro sve vrijeme rata, sem
posljednji mjesec, bila je jako iscrpljena. Ona je inae jedan od naj-
pasivnijih krajeva u zemlji, a u toku rata tu se nalazila velika i naa i
neprijateljska vojska. Prema jednom izvjetaju iz avgusta 1941. godine,
u Hercegovini se tada nalazilo 17.000 boraca. Do polovine 1943. godine
preko Hercegovine (u toku tree, etvrte i pete neprijateljeve ofanzive)
prele su glavne grupacije NOVJ koje su brojale vie destina hiljada bo-
raca i neprijateljeve sa vie stotina hiljada vojnika. I kasnije, sve do po-
etka 1945. godine, tu su se nalazile velike i nae i neprijateljeve snage.
U nekim mjestima Hercegovine bukvalno se umiralo od gladi.
Za prevazilaenje - savlaivanje tih i drugih materijalnih tekoa
presudnu ulogu imala je svijest boraca i naroda koji je bio na strani
NOP-a, te pravilna politika Partije prema kojoj je naa vojska svoju sud-
binu vezala za sudbinu naroda i kada se radi o snabdijevanju. U neo-
bino sloenim i tekim uslovima intendanti su veoma uspjeno izvrili
zadatke.
190
NEVENKA MIOCI-KUNDAINA
Organizacija i rad saniteta u brigadi
O
rganizovanje saniteta 14. hercegovake (omladinske) brigade
teklo je u neto povoljnijim uslovima nego to je to bio slu-
aj sa ranije formiranim brigadama 29. divizije.
Razlog za to je to je u to vrijeme ve postojao na prihvatni ae-
rodrom na Crnom Kuku gdje su saveznici, pored oruja i hrane, spu-
tali i sanitetski materijal i najneophodnije instrumente. Druga sretna
okolnost je to je poslije kapitulacije Italije bilo znatno vie ljekara, to
Italijana to naih, te je brigada od samog svog formiranja imala uvijek
jednoga, a esto i dva ljekara.
Dva mjeseca prije nego to je formirana 14. brigada stigao je u 29.
diviziju vei broj omladinki, oko 30 (veinom skojevke), pa je tab di-
vizije odluio da one, prije rasporeda u jedinice, zavre osnovni sanitet-
ski kurs. Taj kurs je odravan pri divizijskoj bolnici na Crnom Kuku.
Ja sam bila odreena za rukovodioca i predavaa na t ome kursu.
Poto po profesiji nisam bila sanitetski radnik, to ni moje znanje
iz te oblasti nije bilo veliko. Pred rat sam zavrila kurs prve pomoi koji
je organizirala Ujedinjena omladina u odbrani zemlje, a sa iskustvom
stare partizanke neto sam i znala.
Povremeno je na kurs dolazio upravnik divizijske bolnice dr Boko
Korlajt (Ljubo) da kontrolie rad i da pomogne u pojedinim lekcijama,
gdje se ja nisam najbolje snalazila.
Taj kurs je dao dobre rezultate. Bistre hercegovake djevojke brzo
su uile i na kraju znale sve ono to sam i ja sama znala. Vei dio tih
drugarica rasporeen je u nau novoformiranu brigadu, pa je od prvog
trenutka ostvarena dobra saradnja i uzajamno povjerenje.
Poto u naim arhivama nismo pronali nita od dokumenat a koji
bi mogli pomoi pri pisanju ovog teksta, osim naredbe taba 29. divizije
o postavljenju sanitetskog osoblja u brigadi, tako sam pri pisanju bila
prisiljena da se oslonim samo na sjeanja, koja e sigurno, poslije toliko
godina, imati i svojih nedostataka.
Raspored sanitetskog osoblja
Raspored sanitetskog osoblja izgledao je ovako: svaki bataljon je
imao referenta saniteta i njegovog zamjenika za sluaj da se prvi raz-
boli, rani ili pogine, kako ne bi trpila sanitetska sluba u bataljonu. Za-
mjenik referenta saniteta bila je istovremeno bolniarka jedne ete,
koja je svoj posao bolniarke redovno obavljala.
191
U posao referenta saniteta bataljona spadala j,e briga o zdravlju bo-
raca i njihovoj linoj higijeni. Organizovanje etnih previjalita i prihva-
tilita, pruanje pomoi i transport ranjenika do brigadnog previjalita
ili bolnice zavisio je od onoga to se u uslovima borbe moglo pruiti
na licu mjesta, a i od vrste povrede.
Dunost referenta saniteta bataljona bila je da svako jutro obie
sve ete, koje su najee bile rasporeene po oblinjim selima i zaseo-
cima. etne bolniarke su izvjetavale o zdravstvenoj situaciji u eti.
Ako ima bolesnih, morao je da kontrolie t emperat uru i ocijeni da li
je bolesnik za bolnicu ili ne. U uput u za bolnicu trebalo je da precizno
naznai simptome koje je uoila bolniarka, kako bi se lake usposta-
vila dijagnoza u bolnici. Ukoliko zakljui da sluaj nije za bolnicu, pred-
lagao je potedu i dogovarao se sa komesarom ete da se sluajno ne
radi o simulantu, jer je komesar imao najbolji uvid u linost borca. Taj
problem nije se pojavljivao dok smo imali iskljuivo dobrovoljaki sa-
stav, ali kod masovnih mobilizacija i pred kraj rata bilo je i takvih.
Parenje odee
U redovan posao referenta saniteta spadala je kontrola kuhinjskog
osoblja, line higijene, istoa kazana i ostalog pribora za kuvanje.
U bezvodnim predjelima gdje su se koristili ne uvijek isti bunari,
referent saniteta je upozoravao, a esto i organizirao, otkuvavanje vode
za pie, ali to na alost nije bila stalna praksa, a nije bilo uvijek ni mo-
gunosti, jer su veliki kazani bili redovno zauzeti zbog spremanj a hrane.
Svaka eta imala je bar dvije bolniarke. Kako je narastala naa
vojska, dolazilo je i vie djevojaka, tako da ih je kasnije bilo i vie od
dvije, te je svaki vod imao bolniarku.
Kada se posmat ra sa ove distance, taj broj izgleda suvie veliki i
nepotreban, ali ako se zna da je bolniarka, osim ukazivanja prve po-
moi, morala brinuti o zdravlju boraca i higijeni u eti, to u takvim
192
uslovima naeg ivota nije bilo ni malo lako, vidi se sva sloenost nje-
nog posla.
Jednom u 15 dana bilo je obavezno parenje cjelokupne odjee, e-
badi, kapa i si. protiv vaiju u partizanskom buretu. Organizacija toga
posla bila je iskljuivo u nadlenosti bolniarke. Najgore od svega bilo
je to to su mnogi borci pokazivali izraziti otpor jer je ta parena odjea
izlazila iz bureta vrlo poguvana i vlana. Najee nisu imali nita re-
zervno da obuku, te je i to stvaralo neprijatnosti. Svaki put je tu bilo
ponovnog ubjeivanja, moljakanja, a ponekad i suza.
Isto tako je morala da za vrijeme predaha u selima organizuje pra-
nje rublja i arapa, bez najosnovnijih pomagala (sode, sapuna, velikih
kazana za otkuvavanje rublja), a samo sa cijeom i uz pomo ena iz
sela, a ako nije bila dovoljno snalaljiva i energina, najvei dio posla
padao je na bolniarku.
Previjanje nauljanih i povrijeenih nogu, kojih je uvijek bilo usljed
dugih mareva i neodgovarajue obue, priivanje dugmadi, kao i kr-
pljenje arapa nije spadalo u izriitu dunost bolniarki, ali su sve one
to radile od svoje volje. U dunost bolniarki nae brigade spadala je
i kontrola pranja porcija, kao j edna od mj era preventive.
esto sam imala priliku da vidim kako poslije napornog mara,
kada svi osim straa polijegnu kao mrtvi, etna bolniarka tri po selu
i trai kazane i korita za iskuvavanje i pranj e vea, iskuplja ene po selu,
pri prema drva, pravi cije. Na svoj odmor te drugarice su malo mislile.
Za vrijeme borbe bile su u prvim borbeni m redovima zajedno sa
svojim drugovima, budno motrei da li je ko ranjen i ukazujui prvu
pomo esto pod kiom kuruma.
Mnoge su platile svojim ivotima svoj humani posao. Bilo ih je vie
poginulih i ranjenih, ali u sjeanju su mi ostale Dunja Teanovi, Gos-
pava Janji i Mara Andri (koje su poginule) i Desa Pei, koja je bila
ranjena kod Kiseljaka. Mora se priznati da su borci potovali i svesrdno
pomagali svojim bolniarkama, ali ipak je moje uvjerenje da taj teak
posao nije bio dovoljno cijenjen.
Brigadna bolnica bila je organizovana na slijedei nain;
1
' referent
saniteta bila je Nevenka Mioi, dok je vrilac dunosti zamjenika bio
dr Alija Alikalfi, koji je tu ostao samo mjesec dana, a pot om je pre-
mjeten u komandu Prvog podruja. Na tu dunost je dola Angelina
Lambi, do tada zamjenik referenta saniteta 13. brigade. Referenti sa-
niteta po bataljonima bile su:
2)
1. bataljona - Ziba Selimhodi; 2. ba-
taljona Slavka Vukajlovi; 3. bataljona Petrica Jokovi; 4. bataljona Mi-
lica Smiljani.
Komesar bolnice je bio Ilfet (prezime nepoznato) mat urant iz Sa-
rajeva, dok je kasnije doao i bio do kraja rata Danilo Tarana.
Ljekar koji je bio od formiranja do rasformiranja bolnice zvao se
dr Franko Peluki (Italijan). Pored njega bili su i dr Alija Alikalfi; jedno
kratko vrijeme dr ore Trebi a kasnije dr Sonc (Slovenac). Bolnica
je imala ekonoma, kuvara irotija (Italijana), pomonog kuvara i dva
starija ovjeka koji su brinuli o konjima, parenju odjee i drvima, a pre-
19
> Arhiv NOR-a VII, reg. br. 31-3, kutija 1153-1.
2
) Arhiv NOR-a VII, reg. br. 31-3, kutija 1163-1.
12
193
ma potrebi su bili i pratioci ranjenika do hirurke ekipe ili divizijske
bolnice. Bili su vrlo vrijedni i radili su svaki posao za koji bi se ukazala
potreba. Bolnica je imala etiri stalna konja, na koje se pri pokretu to-
vario sanitetski materijal, kazani, hrana, bure za parenje, ebad i ator-
ska krila koja su nam, pored slame, sluila kao leaj i za pokrivanje ra-
njenika.
Za transportovanje ranjenika odbornici u selima su odreivali se-
ljake sa konjima ili zaprenim kolima, koji su uz bolniarke pratili ra-
njenike do odredita, a zatim vraali kola i konje svojim kuama.
Transport ranjenika
Broj bolniarki u brigadnoj bolnici nije bio uvijek isti. esto su
nam drugovi iz taba slali nove djevojke, koje su dolazile u partizane,
da ostanu neko vrijeme, prilagode se naem nainu ivota, neto po-
mognu i naue, pa su poslije odlazile u bataljone. Ali, postojao je jedan
stalni sastav od divnih i portvovanih bolniarki, koje su davale peat
ivotu u toj bolnici i unosile vedrinu meu ranjenike. Najdue su se za-
drale Mitra Brstina, Darinka Suboti, Begza i Tanja.
Sa, od svojih kua, ponesenim smislom za red i istou te drugarice
se nisu mirile sa prljavtinom na koju smo nailazili u svakom novom
bivaku. Odmah poslije dolaska uzimale su metle, etke i vrelu vodu, pa
od skidanja pauine do pranja godinama neopranih prozora dovodile
bi prostorije u red. Srce bi me zabolilo kada bi samo dan-dva poslije
tolikog napora uslijedio pokret. Ipak me je tjeila pomisao da e do-
maica kue uvidjeti koliko je prijatnije ivjeti u istoj kui. Kada je do-
lo proljee, nala bi se i kita poljskog cvijea u ai ili tegli od ljekova,
a poto tada nismo oskudijevali u zavojnom materijalu, na nekom sa-
1 9 4
nduku bi se naao stoljnjak od gaze, a na prozorima prikucana gaza da
ne ulaze muve, a da ima dosta svjeega vazduha. Nae drugarice su se
iskreno trudile da stvore to prijatniji ambijent za nae ranjenike i da
im time olakaju boravak u bolnici. Dok piem ove redove o panji, od-
govornosti, portvovanju, namee mi se jedan sluaj prave suprotnosti
svega toga.
U jesen 1944. godine u nau brigadu je dola jedna grupa djevojaka
iz Mostara. Bilo je vrlo mladih od 16 do 17 godina. Veina je upuena
u divizijsku bolnicu. Od te grupe kod nas u bolnici ostale su dvije gim-
nazijalke, koje su, ponesene nekim patrioromantizmom, pole u parti-
zane. Djevojke su bile razoarane onim to su zatekle, pa to ba nisu
mnogo ni krile. Poslovi su za njih bili poniavajui, te su najee os-
tajale posmatrai rada ve uhodanog bolnikog tima. Bolniarke su se
alile kako ove nita ne rade i kako se potcenjivaki odnose prema nji-
ma. Molila sam ih za strpljenje, jer sam bila uvjerena da e se one ve
nekako uklopiti u kolektiv. 0 samom radu oko bolesnika i ranjenih
drugova nisu nita ni mogle znati, a pranje zavoja, odravanje istoe
u prostorijama, rad oko nemonih drugova smatrale su poslom koji
nije za njih kolovane osobe.
U to vrijeme poslali su nam iz jednog bataljona dva sluaja dizen-
terije. Jedan je bio laki, te je odgovarajuim lijekovima i strogom di-
jetom prilino brzo savladan. Drugi sluaj je dobio dramatian tok, te
smo ga prema ustaljenom obiaju poslali u divizijsku bolnicu, jer su
imali bogatiju apoteku, -vei broj ljekara i bili manje pokretni. Da bih
nekako zaposlila stariju od ove dvije drugarice, odredila sam je za pra-
tioca tog bolesnika od dizenterije do divizijske bolnice. Bolnica je bila
dosta udaljena od nas (u Berkoviima), ali je teritorija kroz koju je tre-
balo proi bila pot puno bezbjedna i pod kontrolom naih jedinica.
Mene su okupirali drugi poslovi, tako da se nisam ni raspitivala
kako je zadatak izvren. Poslije nekoliko dana pozove me komesar bri-
gade u tab i veoma ljut mi ree da je u j ednom selu na put u za di-
vizijsku bolnicu umro, sam i naputen, drug koji je bolovao od dizen-
terije. Zapanjila sam se svjesna da to, pored nehumanog odnosa prema
bolesniku, ima i politike posljedice. Znala sam da su partizani bili veo-
ma ponosni svojom brigom i portvovanjem za bolesne i ranjene dru-
gove. To je stvaralo osjeaj sigurnosti kod boraca i narod je to znao.
Do tada nikada nisam ni ula da je partizanska bolniarka ostavila bo-
lesnog ili ranjenog druga. Zurila sam nijemo u komesara, koji je sipao
vatru na mene, ali ja to gotovo da nisam osjeala prema onoj stranoj
grii savesti, koja me je muila zato to sam dala ovjeka u nesavjesne
ruke. Njezino objanjenje je bilo da bolesnik nije htio maknuti iz kue
u kojoj su zanoili, pa poto je provela dio dana pokraj njega, a nije
ga uspjela nagovoriti da krene, jednostavno ga je napustila i vratila se
u bolnicu nikoga ne obavjetavajui o dogaaju.
Njezina pria je vjerovatno bila istinita, ali da sam poslala neku is-
kusniju bolniarku, ona bi nala naina da toga nesretnika na bilo koji
nain dopremi do divizijske bolnice ili bi bar ostala pokraj njega do nje-
govog zadnjeg asa.
195
i.
Od tada je prolo skoro etrdeset godina, a taj me sluaj jo pro-
goni. esto smo bili nemoni pred smru, ali panju i ljudsku toplinu
nai drugovi su imali do posljednjeg daha.
U Kalinoviku smo imali vrlo tekog ranjenika. Hirurka ekipa jo
nije stigla do nas, a divizijska bolnica je bila daleko. Trebalo ga je pre-
nijeti preko zloglasnog prevoja Morine. Kraj je nenastanjen, a stalno du-
vaju snani vjetrovi, koji stvaraju snene nanose. S obzirom na prirodu
povrede, dva ljekara su izrazila miljenje da bi transport samo ubrzao
smrt i izloio ranjenika jo veoj patnji. Od samog dolaska u bolnicu
njegovala ga je Tanja. Ona je bila srednjokolka iz Dubrovnika, erka
ruskih emigranata. Imala je prezime koje se teko pamti, a zbog njene
grae i izrazite mladosti svi smo je zvali mala Tanja. Poto je ranjenik
imao vie prostrijela kroz plua i veliku koliinu krvi izlivenu na dijaf-
ragmu, morao je biti u polusjedeem poloaju. Uvee, dok smo ga na-
mjetali da provede no, Tanja je naslonila ranjenika na svoje rame da
bi mu bila oslonac za poluleei poloaj. Tiho mu je priala o suna-
nom Dubrovniku u kome se rodila i o dalekoj Rusiji iz koje su doli
njezini roditelji o kojoj je znala samo iz pria. Uinilo joj se da je ra-
njenik u neko doba zaspao, pa, iako sva ukoena od teine njegovog ti-
jela, nije htjela da se pomeri. Ujutru, kada smo se probudili, Tanja je
sjedei spavala, ali je imala obavijene ruke oko ve mrtvog druga, ko-
jega je i u snu titila da joj ne sklizne.
Bezbrojni su primjeri portvovanja, materinske njenosti naih dru-
garica prema bolesnim i ranjenim drugovima.
Jela Svorcan, bolniarka 1. ete 3. bataljona, bila je pismeno pohva-
ljena od taba 29. divizije zato to se, kada se bataljon pod pritiskom
etnika povukao na nove poloaje, sama vratila da izvue ranjenika sa
niije zemlje. Na zaprepaenje cijele ete, po brisanom prostoru i kroz
kiu metaka, uspjela je da ga dovue do ete u zaklon. Tek tada je pri-
mjetila da je mrtav, jer su neprijatelji, gaajui nju, dotukli ve ranjenog
borca.
Formiranje brigadnih prihvatilita i transport ranjenika
Prvi mjeseci rada u sanitetu 14. brigade donijeli su i neka nova is-
kustva. Odmah poslije ukazivanja prve pomoi ranjenik je transporto-
van u brigadnu bolnicu. esto su to bili sluajevi ozbiljnijih ranjavanja,
gdje je bila pot rebna intervencija hirurga, pa se samo gubilo dragocjeno
vrijeme u noenju ranjenika do brigadne bolnice, koja bi ga poslije ne-
to detaljnije obrade rane uputila dalje za divizijsku bolnicu. To je bilo
opravdano i zato to je naa bolnica bila pokretnija i isturenija od di-
vizijske, te se nije smjela optereivati tekim i nepokretnim ranjenicima.
Da ne bi bilo nepotrebnog etanja ranjenika, formirali smo brigadna
previjalita blizu mjesta borbi. Poto je uz ta previjalita bila organizo-
vana i sluba transporta, hitno smo svaki ozbiljniji sluaj slali do hirur-
ke ekipe. U tim brigadnim previjalitima nalazio se referent saniteta
brigade ili njegov zamjenik sa jednim od ljekara, dok su drugi ostajali
u bolnici i vodili rauna o njenom uspjenom funkcionisanju.
196
Vremenom smo uoili da i mamo dosta prostrijela kroz plua. Poto
je u sluaju takvih povreda mnogo korisnije mirovanje od pregleda hi-
rurga, to smo ove ranjenike zadravali u naoj bolnici kako ne bi dolo
do novog unutranjeg krvarenja, ako je to ikako vojna situacija dozvo-
ljavala. Mnogi od njih su ozdravili u brigadnoj bolnici i vratili se u svoje
jedinice. Imali smo dosta sluajeva ranjavanja u stomak kada je hitna
hirurka intervencija mogla znaiti spas, pa su ta brigadna previjalita
blizu mjesta borbi i tu pokazala punu efikasnost, hitno ih transportujui
u hirurke ekipe.
U to vrijeme, osim dvije hirurke ekipe koje su radile pri bolnici
29. divizije, radile su jo dvije, koje su bile pokretnije i isturenije. One
su se nalazile na sektorima gdje su se oekivale vee bitke i vie ra-
njavanja. tab divizije je vodio rauna o tome da budu na takvom mjes-
tu gdje mogu da opsluuju dvije brigade. ef j edne ekipe bio je dr Bu-
banj iz Krievaca, a druge dr Murvar iz Dubrovnika. U to vrijeme je
naa bolnica, osim dr Pelukija, uvijek imala jo jednog ljekara. Poto su
svi bili vrlo savjesni i portvovani ljenici, nije se postavljalo pitanje ko
e ostati u bolnici, a ko poi na poloaj. Na licu mjesta ranjenik je pri-
mao antitetanus, a ukoliko je povreda bila teka, i sredstva za umirenje
bolova. Ranjenici su se klasificirali na one koji se mogu lijeiti u bri-
gadnoj bolnici i na one kojima je pot rebna strunija pomo. Interesant-
no je da su sami ranjenici esto insistirali da ostanu u brigadnoj ili su
se samo malo oporavljeni vraali da ostali dio leenja provedu u ma-
tinoj bolnici. Naa bolnica je uivala ugled meu borcima, a osoblje
je bilo zbog toga ponosno.
Hirurke ekipe su bile dobro opremljene za ondanje prilike. Sa-
veznici su slali dosta zavojnog materijala, instrumenata i Ijekova. Jedan
od problema u tim ekipama bio je srednji medicinski kadar. Za asis-
tiranje pri operaciji bila je pot rebna strunost, a mi taj kadar nismo
imali.
Bolnica se najee nalazila u blizini taba brigade, mada se pone-
kad deavalo da je zbog objektivnih razloga bila dosta udaljena. Tako
se dogodilo da je krajem 1944. i poetkom 1945. godine brigadna bol-
nica bila smjetena u Kalinoviku, a tab brigade vie od 20 km dalje
u Trnovu. Dijelili su nas obronci Treskavice, uvijek zavejani i teko pro-
hodne Krbine. Poto su bataljoni bili na poloajima oko Trnova i vo-
dili borbe, to se je nametala potreba da se u Trnovu formira jedna pri-
hvatnica, jer je bolnica bila daleko od poloaja jedinica, a transport na
tu udaljenost i preko tekog terena trebalo je dobro organizovati i ob-
ezbijediti. U borbama oko Trnova imali smo 28 ranjenika i 17 promrzlih
drugova i drugarica. Neke od promrzlina bile su vrlo ozbiljne. Tom pri-
likom tee je nastradala Petrica Jokovi, referent saniteta 3. bataljona,
kojoj su promrzli prsti na obje noge. Ti podaci su mi ostali u sjeanju,
jer sam bila organizator transporta, koji je dobio i pratnju od jedne de-
setine vojnika.
Prihvatnica je ostala prazna i u njoj ljekar za sluaj da naiu novi
pacijenti.
U dunost referenta saniteta brigade spadalo je i povremeno obila-
enje bataljona, zbog uvida u rad sanitetske slube i eventualne pomoi.
197
Tako sam iskoristila taj predah da obiem na 4. bataljon. Dio dana
sam provela u bataljonu, ali u svitanje drugoga dana napali su nas Ni-
jemci u selu Ilovice, 18 km od Sarajeva. Tom prilikom ranjeno je pet
drugova, a prilikom pruanja pomoi j ednome od njih ranj ena sam i ja.
Obezbjeivanje bolnice
Kao to je ve reeno, bolnica se nalazila uz tab brigade ili pri-
tapske jedinice, te je i obezbjeenje bilo jedno. Da se ne bi rasipale
snage u ljudstvu, ako su dvije brigade dejstvovale na istom sektoru, ob-
ino su bolnice obe brigade bile u istome mjestu, te je i obezbjeenje
bilo jedno. Tako smo se nalazili, zajedno sa bolnicom 11. brigade, u Ki-
finom Selu, Ulogu i Kalinoviku, kada su nae jedinice sa poloaja oko
Trnova prebaene na poloaje oko Nevesinja. Obe bolnice su ostale u
Kalinoviku. Obezbjeenje bolnicama davala je Omladinska eta 11. bri-
gade. Toj eti bi bolje pristajalo ime Deija eta, jer je sastav bio uz-
rasta od 12 do 16 godina. Bilo je tu djece naih ivih i mrtvih drugova,
koji su tu sklonjeni od ustakog i etnikog noa. Oni su se osjeali pra-
vi partizani i tako su se i ponaali. Bili su naoruani, najee, malim
talijanskim pukama, a poneki je imao i bombu.
U samom Kalinoviku postojala je Komanda mjesta, sastavljena od
starijih ljudi odanih NOB, ali nesposobnih za borbenu jedinicu. Neki su
bili invalidi. Dugo vremena sve je teklo mirno, ali j edno j ut ro grupa et-
nika, koja se iz Srbije probijala prema Jadranu, udarila je na Kalinovik.
Pretpostavljali smo da to nije bila velika grupa, ali da im se jako urilo
u susret kralju. Kada je pucnjava poela od Mirin Dola, omladinci su
odmah izleteli na poloaje, a sa njima i neto ljudi iz Komande mjesta,
te otvorili bjesomunu vatru na neprijatelja. Ne znajui kolike su nae
snage, etnici su zaobili Kalinovik i sukobili se sa naim snagama kod
Kifinog Sela. Svojom hrabrou i odlunou da odbrane ranjenike ti
djeaci napravili su pravi podvig i spasili obje bolnice.
U vezi sa tom omladinskom etom opisau jedan dogaaj da se ne
zaboravi.
Polazei za Srbiju, jedna crnogorska jedinica je radi vee pokretlji-
vosti ostavila u 29. diviziji neke svoje iscrpljene i ranjene drugove.
Meu njima se nalazio i mladi izmeu 17 i 18 godina, vrlo iscrpljen.
Da bi mu pruila mogunost da se oporavi, komanda ga je rasporedila
u etu. U toj eti se nalazio mladi skojevac, Musliman, srednjokolac iz
Gacka, Ismet Kurtovi. Bio je visok, lijepo razvijen djeak, veoma omi-
ljen meu drugovima. Niko nije slutio da je mladi, koji se ko zna gdje
prikljuio crnogorskoj jedinici, u stvari bio kamuflirani etnik. Njegove
godine i slaba kondicija nisu izazivale nikakvu sumnju.
Jedne noi su njih dvojica zajedno odreeni u patrolu. etnik je za-
klao mladog skojevca i pobjegao odnijevi mu puku. Posao je bio tako
struno obavljen da nije bilo sumnje da je to ve i ranije radio.
Omladinskom etom zavladala je potitenost. Sve to su eleli i o
emu su govorili bilo je da im krvnik padne aka. Ali, na alost, nije.
Postoji jedna verzija da je poslije osloboenja zemlje pronaen i strije-
ljan i, druga, da mu se sudilo u Mostaru, te da je zbog mladosti osuen
198
na dugu vremensku kaznu. Nije mi poznato koja je verzija tana, ali u
vezi sa tim tunim dogaajem imala sam jedan veoma teak susret.
tab nae brigade nalazio se u Ulogu. Poslije nekoliko dana pozvao
me je u tab brigade komesar Mirko Ignjati. Tu su se nalazila jo dvo-
jica, meni nepoznata lica. Rekao mi je da je jedan od njih otac umo-
renog djeaka i da je doao da prenese sina u rodno mjesto. Poi sa
ljudima i rijei im to kako zna - ree mi komesar, mada je znao kao
i ja da postoji instrukcija referenta saniteta divizije da se poginuli borci
ne mogu prenositi sem u posebnim sanducima (limenim) koje mi u
toku rata iz objektivnih razloga nijesmo mogli obezbijediti. Ubjeivala
sam nesrenog oca da bi mu mogla dati dozvolu treba da ima specijalni
sanduk. Od bola pomuenom svijeu nita nije shvatao i samo je tiho
ponavljao: Molim te drugarice, kako da doem svojima bez djeteta?.
Na kraju sam se slomila i napisala mu propusnicu uz molbu da izbje-
gavaju naseljena mjesta, ukoliko je to mogue, ili da kroz njih prolaze
nou.
U ovom sluaju bol oca za poginulim sinom bio je jai od instruk-
cije.
Bilo je mnogo te prekinute mladosti koja jo nije ni poela ivjeti.
Svaki sluaj je tragedija za sebe. Prolaze mi u sjeanju likovi drugova
koji su mi na rukama umirali, a ijih se imena i ne sjeam. Koliko je
tu neostvarenih nadanja. Uvijek su se nadali do posljednjeg svoga asa.
Hrabro su trpjeli bolove i sa naporom razgovarali, kao da hoe na taj
nain da odloe smrt. Ali uvijek uz isto pitanje: Hou li ozdraviti dru-
garice?.
Naa brigada je oko Kiseljaka vodila teke borbe sa Nijemcima koji
su se povlaili iz Grke i hitali da se spoje sa svojim snagama u Sara-
jevu. Na tim poloajima smo imali dosta mrtvih i ranjenih drugova. Je-
dan veoma mlad i izrazito lijep mladi ranjen je od dijelova granate
koja mu je odnijela jedan dio grudnog koa. Tu zavoj nije mogao nita
uiniti, ve sam mu prekrila ranu velikim komadom gaze. Dok sam to
radila, jasno sam vidjela plua kako diu i vene kako pulsiraju. im
sam vidjela povredu, bilo mi je jasno da tu nema spasa. Sjeam se da
se zvao Zijo. Za divno udo nije kukao i samo me je uplaeno gledao
- da vidi moju reakciju na ranu. Stegla sam zube da ne vidi moju za-
brinutost. Sve to sam mogla uiniti bilo je da ostanem pored njega i
da ga drim za ruku. S naporom, ali dosta razgovjetno pitao me je da
li e umrijeti. Odgovorila sam da nee i istiskujui osmjeh iz sebe rekla
mu da u mu jo igrati na svadbi. Tek tada kliznule su mu dvije suze
niz obraze i on ree: Ne bi trebalo da umrem drugarice, jo nis^m i-
vio, jo nisam ni djevojku dotakao. Grizui usne, zapitah ga, sasvim
besmisleno, da li bi on htio da se operie. Bih, ako e mi pomoi od-
govori on, a ja otrah do dr Murvara, koji se tada sa svojom hirurkom
ekipom nalazio u sastavu nae bolnice. Dr Murvar, poto ga je vidio,
smat rao je da je operacija besmislena, ali sam ga ja plaui molila da
bar umr e pod narkozom, a ne ovako oajniki, svjestan da nestaje. Dr
Murvar je slegao ramenima i poao da izvri pripreme za operaciju. Me-
utim, do operacije nije ni dolo jer je ranjenik ubrzo umro. Susreui
se svakodnevno sa ovakvim prizorima, ovjek se nekako u sebi zastidi
199
to je iv. Ali to traje kratko, pa se sa tugom ispreplete i radost to smo
nekoga izvukli iz gotovo sigurne smrti ili kada borac izjavi da se vraa
u jedinicu ranije nego to smo predvidjeli.
Pomo narodu
Nae sanitetsko osoblje je prualo zdravstvenu pomo narodu na
svim podrujima, kojima smo se kretali, neovisno od toga da li je to
bilo ustako, etniko ili nae selo. Uvijek smo preko odbornika oba-
vetavali selo da bolesnici mogu doi kod ljekara na pregled. Osim
toga, uvijek je u selima bilo uge, krasta i ostalih oboljenja koja prate
bijedu, rat i nehigijenu. Podijelili smo mnoge kutije cinkove i sline
masti protiv krasta. Uili smo ene na selu kako od neke masnoe i
sumpora moe da se napravi krema protiv uge, kao i to da ugu uz-
rokuje mala ivotinjica, nevidljiva golim okom, te da nije dovoljno ma-
zati se, ve da se mora sve to je dolazilo u dodir sa oboljelim iskuvati
da bi se ubio uzronik.
Bilo je dosta hroninih bolesnika i onih kojima vie niko nije mo-
gao pomoi, ali dolazak ljekara bi ih uvijek obradovao i ulio im nove
nade. Poto su saveznici slali dosta ljekova, u selima, koja godinama
nisu vidjela ni aspirin, sve to smo im dali imalo je posebnu vrijednost.
Na seoskim sastancima smo ubjeivali ljude da kopaju poljske klozete
i objanjavali kako bi oni trebalo da izgledaju i govorili o najeim pu-
tevima prenoenja zaraze. 0 pjegavom tifusu i kako se zatititi od njega
mnogo smo objanjavali, jer je taj bauk stalno prijetio mogunou da
ponovo bukne. I mi, kao i seljani, bili smo opsjednuti strahom od njega,
jer su mnogi njihovi stanovnici bili oevici prolaska tifusara kroz Her-
cegovinu u etvrtoj ofanzivi. Nismo mogli, ni smjeli biti ravnoduni
kada je bilo u pitanju zdravlje svoga naroda, te smo u granicama mo-
gunosti inili ta smo mogli.
Snabdijevanje bolnice
Na narod, nenaviknut da ita dobije besplatno, pokuavao je da se
nekako odui za uinjenu uslugu. ene bi donijele po neko jaje ili malo
mlijeka za nae ranjenike. Dok smo boravili u junom dijelu Hercego-
vine na dokt or Peluki nas je snabdijevao u jesen voem koje je dobijao
korpama od svojih pacijenata. Taj divni ovjek nije nikada za sebe za-
drao ni jednu jabuku ili grozd, ve je sve to bi dobio davao za ranje-
nike.
Mi, inae, nismo imali probl ema sa hranom za bolnicu. Pored ono-
ga to smo sljedovali od brigadne intendanture, vrlo esto smo iz naih
bataljona primali poklone za bolnicu. Tu bi se nalo meda, kajmaka,
masla, a j ednom prilikom nam je na nae zaprepaenje stigla poiljka
od jednog manjeg sanduka okolade. To su nai borci nali u zaroblje-
noj nemakoj komori i odmah sve poslali bolnici.
Nema sumnje da bi tu okoladu i oni sami mogli slatko pojesti, ali
je vladao takav duh da sve to je najbolje ide bolnici. Mislim da su
200
komesari stvarali taj duh, a svaki borac je pomiljao da i on, ve sutra,
moe dospjeti u bolnicu, pa zato otpora nije ni bilo.
Ekonom nae bolnice bio je veoma vjet. Od onoga to smo sledo-
vali (gerla, sueno povre, ria), a to su saveznici slali, mijenjao je po-
malo i vrlo uspjeno za jaja, maslac, parence suvog mesa - tek da za-
mirie u kazanu, a u Kalinoviku i za marmeladu. Ponekad bi Darinka
Suboti napravila veliko veselje naim ranjenicima i osoblju bolnice,
kada bi napravila krofne ili utipke. Daleko iza nas je bila glad u bol-
nicama za vrijeme etvrte i pete ofanzive.
Jednom prilikom je u obilazak bolnice doao referent saniteta di-
vizije major Tripo Vujii, a sa njim i naelnik taba divizije. Bili su iz-
nenaeni standardom bolnice. Pri zauzimanju Stoca drugovi su u bol-
nicu, pored hrane, poslali i dvadesetak pari bolnikih pidama, isto to-
liko jastunica i plahti. Bilo je to u Ulogu kada nismo bili pretrpani bo-
lesnicima. Svi ranjenici i bolesnici bili su oprani i obueni u iste pi-
dame. Jastunice su bile napunjene slamom, ali su sluile kao jastuci.
to je sve to bilo isto i uredno treba zahvaliti Mitri, Darinki, Angelini,
Begzi, a kasnije i Mensuri, mlaoj od one dvije djevojke iz Mostara, koja
se vremenom uklopila u na kolektiv i postala odlina bolniarka.
Novi borci - novi problemi
Ako se uzme u obzir da je naa brigada u septembru brojala oko
450 boraca, a ve u novembru 1.063 borca i da je od toga veliki dio do-
ao iz neprijateljevih redova, bilo dobrovoljno ili su zarobljeni, treba
shvatiti sa koliko tekoa je od njih stvarana prava narodna vojska. Ve-
ina se prilagodila prihvatajui nae norme, a neki i nae ideale, ali bilo
je i takvih koji nisu eljeli poginuti kao partizani. Takvi su se svakod-
nevno javljali u bolnicu na ljekarske preglede, a bilo je i sluajeva sa-
moranjavanja.
Posao sanitetskog osoblja postao je mnogo delikatniji, a opreznost
stalni pratilac naeg rada. Kako otkriti simulante, a ne ogrijeiti se o
istinski bolesnog ovjeka?
Ljekarima su date instrukcije da budu maksimalno oprezni. Pri pre-
gledima uvijek bi pored ljekara bio jo i referent saniteta ili njegov za-
mjenik ili komesar bolnice. Poto na ljekar nije dobro vladao naim
jezikom, iako je sve razumio, tu smo bili mi da mu pomognemo da
doe do istine. Moda nam je neko posebno lukav i promakao, ali ve-
inom smo ih demaskirali i vraali u bataljon sa opaskom da je simu-
lant.
to se tie onih koji su se sami ranjavali, imali su i oni da prou
svoju golgotu. Morali smo ih zadrati na lijeenju, ali kao po nekom
dogovoru niko sa njima nije razgovarao. Iz svake rijei, iz svake kretnje
osoblja i ranjenika izbijao je duboki prezir. ak su im i ljekari skoro
gadljivo prilazili. Mada nikada takva instrukcija nije bila data, i kuvari
201
su ih zadnje sluili i pakosno im zakidali na porciji. Navikli da se brinu,
potuju i vole ranjenike, svi su se nali u udu kako da se odnose pre-
ma toj kategoriji ljudi. Opi bojkot bila bi prava rije. Vjerujem da su
mnogi od njih poalili to su sebe doveli u takvu situaciju. im bi se
rana malo zamirila, otputali smo ih iz bolnice, poto su samoranjava-
nja ila iskljuivo u ruku ili nogu.
Taan broj tih samoranjavanja ne bih mogla navesti. Izvjetaji koji
su svaki mjesec pisani za referenta saniteta divizije nisu pronaeni u ar-
hivama. U tim izvetajima poimenice i detaljno opisan je svaki takav
sluaj.
Kada bismo imali te izvetaje, ovaj prilog bi bio mnogo dokumen-
tovaniji i potpuniji.
U svakom sluaju pojava nije bila masovna, ali je bila neuobiajena
do tada u naim redovima, pa nas je tim vie ogorila.
Rad sa sanitetskim osobljem
U dunosti referenta saniteta brigade, pored voenja bolnice, spa-
dao je i stalni kontakt sa referentima saniteta bataljona. Sa boljom
snabdjevenou bolnice pruila se prilika da se bolje snabdiju i bata-
ljoni zalihama ljekova, osnovnim instrumentima i zavojnim materija-
lom. Neka su se iskustva sticala i njih je trebalo primijeniti na ostali
sanitetski kadar. U tu svrhu povremeno su se okupljali referenti sani-
teta bataljona u brigadnu bolnicu na sastanke. Prije svega, tada je svaki
borac imao kod sebe prvi zavoj. Na bataljonskom skupu ili po etama
referenti saniteta bataljona su obuavali sve borce prvoj pomoi i sa-
mopomoi. Demonstrirano je stavljanje zavoja na razne dijelove vlasti-
tog tijela ili tijela ranjenog druga. Ljekove koje je dobijala bolniarka
je morala znati kako da dozira i u kojima sluajevima (proljevi, zubo-
bolja itd.). Poto su ti sastanci bili u vidu kratkog seminara, referenti
saniteta bataljona su na njima potpunije upoznavani sa preventivom od
pojedinih bolesti, te je bilo nuno to prenijeti, u vidu predavanja, na
borce, a ukoliko za to nije bilo prilike, na bolniarke koje e to pre-
nijeti dalje. Tada su prenoeni iscrpni izvjetaji o radu saniteta u njiho-
voj jedinici, o probl emi ma sa kojima se sreu, o pomoi koja joj se i
kako prua i razmjenjivana su korisna iskustva.
Iz tih izvjetaja su sakupljani podaci za opiran mjeseni izvjetaj
referentu saniteta divizije. U taj izvjetaj o broju ranjenika i bolesnika
ulazio je i izvjetaj o optem zdravstvenom stanju jedinice, preventivi i
eventualnim otporima kao to je ianje, parenje odjee, pranje porcija
i si. Na nau inicijativu stigao je jedan raspis, u vidu nareenja taba
29. divizije, kako bi se te mjere to ozbiljnije shvatile. Rad sanitetske
slube bio je podvrgnut kontroli komesara, ali je i njihova pomo bila
znatna. U sluajevima kada je trebalo vriti kadrovske promj ene sani-
tetskog osoblja uvijek je obavljena konsultacija sa komesarima, pa tek
onda se davao predlog viem tabu.
202
Naa brigada je veoma mnogo stradala u borbama za Konjic u feb-
ruaru 1945. godine. Bilo je mnogo mrtvih, a ranjenici su stalno pristizali
da ih ve nismo imali gdje smjestiti. U jednom t renut ku rekla sam ko-
mesaru bolnice da ih prebroji, poto sam imala pune ruke drugih po-
slova. Rekao je da ih ima 80, ali u zbornicima iz kojih su drugovi vadili
brojeve za pisanje ove monografije pie, da je ranjeno 68 boraca. Onih
12 mora da se zateklo u bolnici iz ranijih borbi. U tim borbama pogi-
nula je i drugarica Mara Andri, rodom iz okoline apljine, veoma omi-
ljena. Svima je bilo ao zbog njenog nestanka.
Evo ta o zvijerskom odnosu neprijatelja prema ranjenicima i ra-
njenim borcima govori u svom sjeanju bolniarka Milka Gluhaji:
Prilikom napada 2. bataljona na neprijatelja, u blizini sela
Gronja kod Konjica, sjeam se jednog drastinog prizora. Ujutru
rano, negdje oko 4 sata pred zoru, prilikom napada bio je ranjen
u donj e ekstremitete politiki delegat voda u 1. eti 2. bataljona
Drago Markovi, rodom od apljine. Sa drugovima, usred jake
neprijateljeve mitraljeske i minobacake vatre izvukla sam Dragu
sa poloaja, smjestila ga u kuu meni nepoznatog domaina i os-
tavila ga dok dou borci da ga ponesu do bolnice. Poslije dvade-
setak minuta Demal ampara se vratio po ranjenog Markovia.
Kada je Demal uao u kuu naiao je na jeziv prizor. Drago je bio
izmasakriran. Taj masakr je bio vie nego zvjerski. Neprijatelj mu
je na elo po koi noem izrezao zvijezdu petokraku, a po glavi je
udaran nekim tupim predmetom.
Ili drugi primjer:
Iznad sela Gronja u juriu na brisanom prostoru pri napadu
na Konjic ranjen je u desnu natkoljenicu Demal ampara rodom
iz Gacka. Pomonik politikog komesara ete Risto Miloevi i ja
odmah smo mu pritekli u pomo i izvukli sa poloaja usred jake
neprijateljske vatre. Prilikom izvlaenja bio je ponovo ranjen u
desnu ruku. Zahvaljujui naem mitraljescu Smaji Vojnovi, ro-
dom iz Dubrava, i njegovoj prisebnosti, koji je osuo iz svog mit-
raljeza vatru na neprijatelja, izvukli smo ranjenog druga Demala
amparu i spasili sigurne smrti.
Ovom prilikom elela bih da napomenem da su se u mom ba-
taljonu nalazili hrabri i neustraivi borci, koji su svoje zadatke oba-
vljali s ljubavlju, ne alei svoje mlade ivote i juriajui na nep-
rijatelja. Mnogi od njih ostavili su svoje mlade ivote na padinama
iznad Konjica.
Poslije te bitke bili smo toliko prorijeeni da je brigada poslije os-
loboenja Konjica morala ostati oko 15 dana u gradu da se popuni i
odmori dok su ostale brigade 29. divizije vodile teke borbe na Ivan-
sedlu.
U borbi mnogo drugova je poginulo i ranjeno na Kiseljaku. U sje-
anju ostala mi je borba za Logatec pred kraj rata. Nijemci, da bi se
lake i organizovanije povukli prema austrijskoj granici, minirali su je-
dan veliki pojas kojim je nastupala naa brigada. Bilo je dosta mrtvih,
203
a povrede ranjenika bile su vrlo teke (lakih povreda skoro da i nije
bilo). Bile su to povrede sa kojima sam se inae rijetko sretala, uglav-
nom noge i donji dijelovi trbuha. Cijelu no smo radili na zbrinjavanju
tih povreda, jer su gotovo svi sluajevi bili za hirurku ekipu. Srea je,
a vjerujem da je mnogima ivot spaen, da smo tada ve imali ambu-
lantna kola, te je transport bio brz i struan. To je uj edno bila i posljed-
nja vea borba nae brigade, te smo etiri dana kasnije uli u tihu i od
neprijatelja naputenu Ljubljanu.
Kako je naa vojska ulazila otvarali su se prozori na kojima su se
pojavljivale zastave sa petokrakom, tepisi i cvijee. Na narod nas je
oekivao, to je bilo oigledno.
I pored toga to je Njemaka kapitulirala, jo smo imali sporadi-
nih borbi sa neprijateljem i domaim izdajnicima koji su urili da se
dokopaju austrijske granice i da se predaju Englezima.
Stvarni kraj rata doekali smo u Triu 13. maja. Tada su svi nai
ranjenici smjeteni u prave gradske bolnice i o njima se brinulo pravo,
kolovano sanitetsko osoblje.
Mi im, moda, nismo mogli u strunom smislu pruiti toliko, ali su
van svake sumnje imali jednu veliku dragocjenost, nau ljubav, panju
i njenost.
204
Prilozi
Prilog 1
Narodni heroji 14. hercegovake
(omladinske) brigade
AKOTI etka RADOVAN, roen je 15.
maja 1906. godine u selu Orahovcu,
Lastva, Bosna i Hercegovina. Potie iz
srednje imune seljake porodice. Os-
novnu kolu je zavrio u Lastvi. Do rata
bavi se zemljoradnjom. Rano je pristu-
pio naprednom pokretu. lan KPJ je od
1939. godine, kao lan partijske elije u
Orahovcu radio je politiki sa seljaci-
ma, irio ideje Partije i objanjavao im
ciljeve borbe komunista.
Kapitulacija zemlje teko ga je po-
godila kao ovjeka i kao komunistu.
Odmah je poeo da radi na priprema-
ma za oruanu borbu. Ve 16. aprila
1941. godine organizovao je prikuplja-
nje oruja. U maju i poetkom j una ra-
dio je na organizovanju seljaka, svog i
okolnih sela, radi pruanja otpora itali-
janskom okupat oru i ustaama, koji su
oduzimali oruje i pljakali sela.
Kada su ustae 1. j una 1941. godine poklale Srbe u Trebinju, Ra-
dovan je u svom selu sazvao zbor na kome je odlueno da se orujem
suprotstave ustaama. Organizovao je strae oko sela, a kasnije i zbje-
gove naroda. U velikom zbjegu u Bijeloj gori, u kome se nalazilo sta-
novnitvo optina Zupci i Lastve, formiran je 12. j una 1941. godine tab
zbjega kojim je rukovodio Radovan akoti.
U avgustu 1941. godine Radovan je u Orahovcu formirao prvi par-
tizanski vod, a zatim u sept embru i partizansku etu koja je vodila usp-
jene borbe protiv ustako-domobranskih i italijanskih snaga, najprije
samostalno a kasnije u sastavu bataljona Luka Vukalovi. U ljeto
1942. godine u treoj neprijateljskoj ofanzivi povukao se s grupom svo-
jih boraca u sastav hercegovakog NOP odreda na Zelengori, pa zatim
u istonu Bosnu. U sastavu Desete hercegovake brigade uestvovao je
u zapadnoj i centralnoj Bosni u drugoj polovini 1942. godine i poet-
kom 1943. godine, od borbi na Kupresu, Vlaiu, oko Jajca, Turbeta i
207
Radovan etka akoti
epa do borbi na Neretvi. U ovoj brigadi je bio na raznim dunostima
- od komandira voda do komandant a bataljona. U etvrtoj neprijatelj-
skoj ofanzivi kao komandant 3. (mostarskog) bataljona uestvovao je u
najteim borbama Desete hercegovake brigade - na Prozoru, Rami i
istonoj Hercegovini i u toku februara i marta 1943. godine u borbi
protiv italijanskih i etnikih snaga na pravcu Mostara. U bici na Po-
rimu iznad Mostara Radovan je sa svojim borcima na juri zauzimao
italijanske utvrene poloaje i osvojio bogat ratni plijen: artiljeriju, ve-
liki broj bacaa i drugog automatskog oruja i municije i ostalog ratnog
materijala. Ispred njegovih boraca bjeali su hercegovaki i crnogorski
etnici od Neretve do crnogorske granice, do Stoca i Mostara. Krajem
maja 1943. godine deset dana je uestvovao u danononim borbama s
nadmonijim njemakim snagama na Pivskom Javorku u petoj neprija-
teljskoj ofanzivi. U borbi na Sutjesci Mostarski bataljon nalazio se u sa-
stavu snaga 3. divizije, koja je titila ranjenike Centralne bolnice. Poslije
krvavih borbi na Vuevu, Magliu, Drago-sjedlu i na Kouru probilo se
oko 120 boraca ovog bataljona iz obrua preko strme i kamenite Suhe,
Volujaka, Maglia i Trnovakog jezera u istonu Hercegovinu. Borci
njegovog bataljona pokazali su besprimjerni heroizam na Sutjesci u
odbrani bolesnih i ranjenih. Vie od 80 njegovih boraca zauvijek je os-
talo na Sutjesci.
Od marta do maja 1944. godine zamjenik je komandant a sjeverno-
hercegovakog partizanskog odreda. Zatim komandant 2. bataljona Dva-
naeste hercegovake brigade. Vodi borbe sa etnicima oko Bilee, sa
Nijemcima i etnicima u gatakom i nevesinjskom srezu i sredinom jula
1944. godine razbija jednu jau neprijateljsku jedinicu.
Od 4. sept embra 1944. godine postavljen je za komandant a 14. her-
cegovake (omladinske) brigade 29. divizije. Kao komandant brigade
uestvovao je u borbama za osloboenje Hercegovine, sarajevskoj ope-
raciji i u borbama za osloboenje Slovenije, Istre i Slovenakog primor-
ja. Poginuo je nadomak slobode, 5. maja 1945. godine, kod Logateca -
Slovenija.
Narodnim herojem proglaen je 28. VII 1945. godine.
208
KUJUNDI Borda MAKSIM, roen
1923. godine u selu elebii kod Konji-
ca, Bosna i Hercegovina, u zemljorad-
nikoj porodici. Zavrio je osnovnu ko-
lu, a zatim poljoprivrednu kolu u Mos-
taru. Rano je ostao bez oca i majke, pa
je odrastao sa strinom koja je brinula o
njemu i njegovoj sestri. U NOB stupio
je sa osamnaest godina - decembra
1941. godine. Dolaskom u konjiki bata-
ljon od prvih dana istakao se hrabro-
u, postao pukomitraljezac a zatim
bomba. U SKOJ je primljen poetkom
1942. godine, a u KPJ poetkom 1943.
godine. Ostao je meu onima koji su
poslije etnikog pua, poslije prve ve-
like ocjene revolucije i ustanka bili pro-
tiv velikih deoba, izmeu onih koji su
bili spremni da ginu za slobodu, socijal-
no osloboenje vlastite zemlje, to je
znailo i budue nacionalno i socijalno
osloboenje vlastite zemlje.
U avgustu 1942. godine njegov bataljon je uao u sastav novoformi-
rane Desete hercegovake NOU brigade. Proao je dunost od desetara,
komandi ra voda i komandant a bataljona. Kao komandir voda i ete u
ovoj brigadi bio je primjer hrabrosti i snalaljivosti. U borbi na Ostro-
cu prvi je upao u eljezniku stanicu, bacio bombe i zarobio nekoliko
neprijateljevih vojnika. Na Goleu je sa svojom desetinom ubio est Ni-
jemaca i zarobio pukomitraljez. U borbi za osloboenje Jajca sam je
ubio sedam ustaa i tri iva uhvatio. Uestvuje u etvrtoj neprijateljskoj
ofanzivi. U borbama za osloboenje Prozora, Nevesinja i u napadima na
neprijatelja istakao se velikim podvizima. U napadu na Prozor unitio
je prve noi bunker isjekavi icu i bacio na njega bombu. Druge noi
je kao voa bombake grupe upao u grad i zauzeo utvrenu zgradu, za-
robivi sedam Italijana i teki mitraljez. U borbama na Porimu u et-
vrtoj neprijateljskoj ofanzivi njegovom zaslugom je unitena cijela nep-
rijateljska baterija topova sa poslugom. Sutradan uvee poslije ponoi
vod Maksima Kujundia iznenadio je Nijemce na poloaju, gdje je po-
ginulo 15 njemakih vojnika i zaplijenjena dva arca, deset puaka, dvije
mainke i mnogo municije.
U borbama protiv Nijemaca na Ravnom kod Gacka, u petoj nep-
rijateljskoj ofanzivi, njegovi smjeli podvizi uvrstili su ga meu najbolje
borce brigade. Tada je, kada mu je nestalo municije, u zaklonu sa praz-
nom pukom saekao na umskoj stazi Nijemce. Posljednjega iz grupe
od etvorice je udario kundakom po glavi, oteo mu puku i odmah
ubio ostalu trojicu i dobro se snabdio municijom.
U jesen 1943. godine postavljen je za zamjenika komandant a bata-
ljona u 12. hercegovakoj brigadi. U proljee 1944. godine postavljen je
za komandant a omladinskog bataljona 29. hercegovake divizije, koji je
posluio za formiranje 14. hercegovake (omladinske) NOU brigade.
Maksim Borda Kujundi
14 209
Maksim sa 21 godinom nije bio mnogo stariji od novih boraca, sedam-
naestogodinjaka i osamnaestogodinjaka u omladinskom bataljonu, ali
je imao ogromno ratno iskustvo koje je prenosio na mlade borce.
Poetkom novembra 1944. godine, na Vilenjaku kod Nevesinja, po-
ginuo je branei odstupnicu svom bataljonu u borbi s Nijemcima. Ko-
mandant bataljona Maksim Kujundi, ije su bombe davno zamrle na
Neretvi i Sutjesci, ostao je spomenik koji govori kakav je bio najbolji
odred mladosti koji je iznjedrila Hercegovina u jednoj od najstranijih
i najkrvavijih njenih ratnih epopeja.
Narodnim herojem proglaen 20. 12. 1951. godine.
210
Prilog 2
U Ljubinju poslije 40 godina
Dimitrije VUKOSAV

etvrtog sept embra 1984. godine navrilo se etrdeset godina

od formiranja 14. hercegovake (omladinske) brigade, najmla-
e brigade po starosti i jedine omladinske vojne jedinice ran-
ga brigade u Bosni i Hercegovini. Zbog toga je obiljeavanje njenog ju-
bileja bilo sveanije od uobiajenih proslava jubileja ratnih brigada.
Na grob druga Tita cvijee su poloili Mirko Ignjati, Mile Vukalovi i komandant
14. brigade teritorijalne odbrane iz Konjica
Proslava jubileja poela je 4. sept embra posjetom Memorijalnom
centru Josip Broz Tito i polaganjem cvijea na grob druga Tita. Na
grob naeg vrhovnog komandant a druga Tita buket od 40 crvenih rua
poloili su Mirko Ignjati, ratni komesar brigade, Mile Vukalovi, rat-
211
ni komandant brigade i Nedeljko Stojanovi, komandant jedinice koja
nastavlja tradicije 14. hercegovake (omladinske) brigade.
U knjigu posjeta napisan je sljedei tekst:
Povodom 40-te godinjice 14. hercegovake (omladinske) brigade,
borci brigade i pripadnici jedinice Teritorijalne odbrane koja nastavlja
njene tradicije zavjetuju se nad Tvojim grobom voljeni na Vrhovni ko-
mandante, da e sa punom odlunou uvati tekovine narodnooslobo-
dilake borbe i posleratne socijalistike izgradnje Socijalistike Federa-
tivne Republike Jugoslavije, braniti njenu slobodu i integritet i sa svim
svojim snagama dalje razvijati djelo svog Vrhovnog komandanta, pred-
sjednika Saveza komunista Jugoslavije i Socijalistike Federativne Re-
publike Jugoslavije.
U 40 crvenih rua, koje smo danas poloili na Tvoj grob, utkana je
naa tuga to vie nijesi meu nama, naa neizmjerna ljubav prema
Tebi i ponos to smo sa Tobom na elu dali na doprinos pobjedi u
rat u i ouvanju teko steene slobode u vremenu koje je iza nas. No-
simo Te u naim srcima i ostajemo nepokolebljivi na Tvom i naem
putu.
Zavjetujemo Ti se da emo se sa svim naim snagama boriti za oi-
votvorenje svih Tvojih poruka.
Poivaj u miru na dragi Marale!
4. 09. 1984.
Komandant brigade pukovnik
Mile Vukalovi,
Politiki komesar brigade,
pukovnik Mirko Ignjati,
Komandant brigade Teritorijalne
odbrane, kapetan I klase
Nedeljko Stojanovi
Proslava je nastavljena u Hercegovini, a centralna proslava odrana
je u Ljubinju 16. septembra 1984. godine.
Smotru postrojenih boraca brigade izvrio je ratni komandant bri-
gade pukovnik Mile Vukalovi. Postrojene borce, goste i graane po-
zdravio je domain proslave arko Kruni, predsjednik Skuptine op-
tine Ljubinje. Poslije pozdravne rijei predsjednika optine brigadi je
uruen Orden zasluga za narod sa zlatnim vencem, kojim je brigada
odlikovana za ratne zasluge. Orden je zakaen na rat nu zastavu brigade
Teritorijalne odbrane koja nastavlja tradiciju 14. omladinske brigade.
Poslije uruenj a visokog odlikovanja prisutnima se obratio drug
Vlado egrt, proslavljeni komandant 29. hercegovake divizije.
O formiranju i borbenom put u brigade govorio je Asim Pervan, rat-
ni pomonik politikog komesara brigade. U svom govoru istakao je
doprinos brigade u osloboenju Hercegovine, kao i konanom oslobo-
enju nae zemlje do jugoslovensko-austrijske granice.
212
Ratni komandant brigade Mile Vukalovi vri smotru boraca brigade u Ljubinju,
septembra 1984.
General Mujo Mujki stavlja Orden zasluga za narod sa zlatnom zvezdom na za-
stavu jedinice koja nastavlja tradicije 14. brigade, koju je vrhovni komandant drug
Tito poslije rata odlikovao, a odlikovanje je dodijeljeno na dan proslave etrdese-
togodinjice brigade u Ljubinju, septembra 1984
213
Na kraju se prisutnim borcima i graanima obratio Rade Galeb,
predsjednik konferencije SSRNBiH, delegat omladine Hercegovine na
Drugom kongresu USAOJ u Drvaru, lan omladinskog rukovodstva Her-
cegovine i jedan od inicijatora formiranja omladinske brigade.
U svom izlaganju govorio je o uspjesima koje su narodi i narodnos-
ti postigli u poslijeratnoj izgradnji zemlje, kao i probl emi ma u drutvu
i nainu njihovog rjeavanja.
Poslije govora druga Galeba izveden je raznovrstan i uspjeo kultur-
no-umjetniki program.
214
J
Prilog 3
Predgovor"
N
akon kraeg vremena, iza izlaska naeg prvog broja, izdajemo
i drugi broj bataljonskog lista, za koga smo nastojali, da nam
bude ureeniji, radovi bolji i sadrina raznolikija. Shvativi
vanost takvog rada, prijonuli smo i uveali na rad, trudili se da bude
to efikasniji i uspjeniji. Pravilnim ukazivanjem nunosti i koristi od tak-
vog rada, borci postajali aktivniji i dali su dosta od sebe.
Vanost prosvjete je postajala jasna svim drugovima, jer neprosvjee-
nost to je na najopasniji neprijatelj, podmukli protivnik, zbog koga smo
uvijek mnogo ispatali.
Zato drugovi, nastavimo sa jo veim radom, naprijed iz tame u svi-
je tlost!
UREDNITVO
Slobodna Hercegovina
O lijepa, o slatka, o draga, slobodo
Poslije etvorogodinjeg ropstva, ubijanja i unitavanja naeg slobo-
doljubivog naroda, sunce slobodnije ponovo zasjalo nad muenikom
Hercegovinom. Teki lanci robovanja su slomljeni, protjerani i uniteni
su svi oni koji su nam zadali toliko bola, toliko nevolje i patnje, koji
su nam unitili sve milo i drago i popalili nam sela i gradove, unitili
nam ume, pretvorili u zgarita nae domove, obeastili nae sestre i
ene i koji su bili stvorili od nae divne zemlje, moemo rei samo ru-
evine i ruevi ne. . . Nestali su vie tmurni dani strahovanja, muenja
i odvoenja u logore i drugih zlostavljanja, nestalo je doba uasa i zlo-
instva, svanula i obasjala nova zora, novo sunce, sunce pravde i jedna-
kosti. Da, teki su to bili dani, i preivjeli smo strahotu i golgotu kao
nikad do sada. Posmatrajmo nau dragu Hercegovinu, nj ene gole kre,
njene gortake, obuzee nas ponos da nismo dali i dozvolili da se ost-
vare prljave nakane neprijatelja. Ponosimo se time da smo zadali smrtni
udarac okupatoru i reakciji, koji su pokuavali da nas ugue, i smrve
i da nam zatru svaki trag, ali su se prevarili u raunima, jer udarili su
u elini zid - zid neustraivosti, spremnosti i rijeenja su na sve, ali
Iz lista Omladinac od 31. marta 1945.
215
ne dozvoliti ropstvo. Narod se poeo dizati na odbranu od te aveti, na-
jpre naoruan vrlo slabo, ali rijeenost prije poginuti nego izgubiti slo-
bodu, davali su naem narodu naroito radnim slojevima potstreka i
poleta. Okupator se prevario u svojim raunima, i uvidio da mi nismo
gamad koju treba unititi, nego razljueni lavovi, koje nije u stanju nita
unititi. I posmat ramo li borbu Hercegovine kroz ovaj period vremena,
vidimo gigantsku borbu naeg naroda, a najvie radnih slojeva, ija su
dela junatva i rtava u istoriji bili zapisana zlatnim slovima. Narod Her-
cegovine je dahnuo, sad slobodno die, pjesma rada i bratske ljubavi ori
se krnom Hercegovinom.
H. Resulovi.
DOLINOM NERETVE
Dolinom Neretve, kuda je do skora
Pono crna svoje prostirala platno-
Gle, sada eno blista naa sjajna zora
I sunce zlatno.
Tirani mrski posramljeni bjee
I okovi to su nevino pritezali roblje
Skrhani pod nogama proletera lee
Padaju u groblje.
Dolinom Neretve, kuda se do jue
Razlijegao jauk nae sirotinje bone
Sad akordi pjesme slobodarski zvue
I veselo zvone.
O, i bruji pjesma zanosna i meka
Stapajui se sa umom naleta lene
Izgleda ko divna muzika neka
Slavi nedogledne.
Dolinom Neretve, nema robija sada,
Petokraka visoko treperi i blista,
I rumen njena na sve strane pada
Kao rosa ista.
I umjesto mrskih faistikih hordi
Nastupaju brigade nae, jae od oluje
Dok radosne pjesme, veseli akordi
Vasionom bruje.
Sada preko golih Hercegovakih kra,
Preko doline naih i litica strmih
Zastava se naa ponosno lepra
i pjesma grmi.
216
Stigla je naa vojska elina i bojna
I radosno cijeli pozdravlja svjet,
Mau ruke naroda, ko krila bezbrojna
Pred radosni let.
Dolinom Neretve, kuda je do skoro
Pono crna svoje prostirala platno
Gle, sada eno blista naa sjajna zora
I sunce zlatno.
G. Pitalo
Sve to teklo koje kuda svrnu jednom u korito
VLADIMIR NAZOR
Ovim kratkim stihom naeg poznatog pjesnika Vladimira Nazora,
reeno je mnogo i mnogo. Ako bacimo pogled na nau omladinu u pro-
losti, vidjeemo jednu nezatienu omladinu, koja se hrvala sa bezbroj
prepreka, traei istinsku slobodu i pravdu. U toj gigantskoj borbi os-
tavljena je sama sebi da se probija i trai sebi svoj put. Usporedo toj
gigantskoj borbi uli su se hroptaji naeg radnog naroda, na ijim se
leima sagradie bezbrojne vile i inie silne gozbe. Svetlost i put ka
istinskoj slobodi u toj nametnutoj tami traae omladina i traae na
napaeni narod. I kao to suna i ispucala zemlja oekuje i trai vode,
tako i omladina i na narod udno oekivae i traae sebi jedno pravo
i narodnog vou, koji bi je poveo pravim putem. Sve to herojsko hr-
vanje nekome nije ilo u raun, naravno, nije ilo u raun onoj gospodi
u vilama, koja se dobroudno smjekae, dok podmuklo bacae lug u
oi naoj omladini i naem narodu sa svojim praznim frazama i obea-
njima. Iznenada kao oluja naiao je ovaj grozni rat, naletio i na nau
zemlju i pokorio je. Neprijatelj je harao i pljakao domove. Taj strani
val rata u svome krvolonome naletu razbacao je svuda nau omladinu,
kao i radnu snagu naih domova. I mnogi se nehtijui naoe na po-
grenome putu, mnogi ga jo uvijek traahu. U tim tekim asovima na-
la se je jedna elina ruka, koja nam jasno pokaza put i koja uskoro
svrsta u jedno jedino korito sve nae snage, ak i one koje su bile kre-
nule stramputicom. A ta elina ruka, jeste ruka naeg druga heroja
marala Tita. I sada put em moemo rei koritom koje nam pokaza nje-
gova plemenita ruka jure silne snage narodne vojske i kao snana rijeka
zadaju posljednji udarac prokletom faizmu.
S. ukovi
Politika svijest omladine
Za vrijeme predrat ne Jugoslavije i diktature reakcionarnih krugova,
vaspitanje omladine bilo je na sve naine zatirano i spreavano, tako
da je omladina bila ogrezla u neznanje i koraala unazad. Taku omla-
217
dinu mogao je svatko iskoriavati i izrabljivati, jer nije imala svoga pra-
voga cilja. Dodue bilo je neto naprednih pokuaja, ali pod kundacima
andara i policije uguivano je i ono omladine, koja je uvjek mislila na
svoj narod. Tada su vladajue klike doigrale i svoju poslednju ulogu,
prodavi nas faistikom okupatoru. Tada se oito vidjela izdaja svog
vlastitog naroda, ali naa omladina pod rukovodstvom Komunistike
Partije ustala je i otpoela borbu protiv okupatora i svih domaih iz-
roda. Mnogo omladinaca odazvalo se tom pozivu za spas naroda, ali i
prilian broj ostao je po strani, koju je okupator upotrebio da mu slui.
Zadatak one omladine koja je stupila prvih dana u odbranu narodnih
prava, bila je ne samo oruana borba protiv okupatora, nego i politiko
ukazivanje onome dijelu omladine, koji je nastranaki posmatrao. Bor-
ba je bila teka, dat o je mnogo truda, rtava, voeni su nadovjeanski
bojevi, dok nije ostvaren eljeni cilj. Uspjeli smo pokrenut i i ono om-
ladine, svrstati ih u nae redove i dovesti ih na liniju narodne borbe.
I danas kada posmat ramo omladinu vidimo omladinu svjesnu, politiki
izgraenu, omladinu koja pozna svoje ideje i ciljeve i koja nikada vie
nee biti razjedinjena i zanemarena, i u buduoj naoj dravi uiva
plodove svoga rada.
D. Unkovi
Vanost prosvjetnog rada kod nas
Jedna stara poslovica lijepo kae: Na mladima svijet ostaje. A ako
pogledamo po naim borcima, vidjeemo da su to sve sami omladinci.
Omladinci koji e da grade novu i sreniju dravu, i na ijim e leima
stajati vrsto nova demokratska federativna Jugoslavija. Da e to se
kae sjutra svijet da ostane na nama to mora da nam je jasno. Ali mi
se moramo za tu dunost dobro spremiti, moramo nastojati da se iz-
gradimo prije no to stupimo kao mlada i nova generacija na svjetsku
pozornicu. I kao to svaki majstor nastoji da u kuu koju zida udari to
bolji i vri temelj, tako i mi moramo nastojati da udari mo vrstu os-
novicu naoj izgradnji, to jest da u najkraem vremenu likvidiramo sa
nepismenou, i da meu nama ne bude ni jednog jedinog nepismenog
omladinca. Meu nama naalost ima jo pogdjekoji nepismen drug, a
sloboda je moemo rei pred nama. Treba da znamo da e u naoj bu-
duoj Federativnoj i Demokratskoj Jugoslaviji biti pot puna sloboda
tampe, zbora i dogovora i da e se na toj osnovici razvijati cijeli ivot.
I u takvoj zajednici biti nepismen znai potpuno isto to i biti slijep kod
svojih oiju. To ne smijemo nikako dozvoliti, jer znailo bi uzalud sav
trud, krv i kosti koje dadoe drugovi u izgradnji nae nove Jugoslavije.
Imali bi stvarno novu i mladu dravu, ali ne bi se polo ni koraka
dalje, kada osnove svoje ne bi imali. Zato na noge drugovi omladinci,
unitimo i dokraj i mo naeg vjekovnog i najveeg neprijatelja.
S. Cukovi
218
Spomen palom komandantu poruniku Maksimu Kujundiu
Oprosti, svijetla i kao sunce ista sjeno, oprosti to se usuujem, da
kroz ove strofe potresem tvoje junake kosti! Oprost i . . . i dopusti da
kroz skromne stihove opjevam tvoju herojsku smrt, koja zapravo i nije
smrt, nego jedan viteki podvig, kakvog je istorija rijetko zapamtila. Ju-
naci ija imena krase slina ili takva djela, kakva su bila u stvari tvoja
rijetki su, vrlo rijetki i takve moe samo vijek da raa, i prema tome
oprosti neumrli drue, to ova skromna pjesma nee biti dovoljan osvrt
na tvoja herojska djela, ovo je pjesmica skromna i malena, a tvoja su
djela kud i kamo vea. No, ovo i nije zapravo istorija tvoga junatva i
portvovanja, ovo je zapravo samo jedan znak sjeanja, a docnije iz tvo-
ga junatva, nicae itave zbirke - romani. O junakoj tvojoj smrti vje-
ito e priati litice suroga Vilenjaka naim novim generacijama. Opros-
ti i neka ti je slava i laka majka zemlja, za koju si se divovski borio i
najzad i ivot poloio, rado i bez i jednog trenutka aljenja, nego sa
osmj ehom na usnama.
Zemljo naa Hercegovaka - zemljo gdje svaki kamen vapije.
SLOBODA
Vrh Vilenjaka u plamenu gori
Bacai mina zasipaju prostor cjeli
Pjevaju kroz vazduh topovska rapnela
Bataljon se prvi junaki bori.
Uzalud vabe juri za juriem prave
Ko e gorske pokrenuti lave?
I dok grmi, tutnji, plamti, sjeva
Bataljona prvog, nae hrabre ete
Ko orlovi suri po bojitu lete
Dok pred njima Maksim, klie i pjeva
Prenu Vilenjak, zadrhtae vabe, to
Krenu napred sa etom bombaa Maksa.
Grme plotuni puaka, pjevaju rafali
A kad se vabe primakoe blie
Porunik Maksim na noge se die.
I drugovima komandova Bombe pali.
Zatretie bombe, krv pljusnu po travi
Vilenjak se u dim ekrazita zavi.
Najedanput sve se uuta i stia,
Kad pod komandu umuknu bojna vreva
Top, baca i bomba prestade da seva
I prestade gusta elina kia.
Sunce jo j ednom blesnu i zrake sasu
I za vrhove brda klonu u tom asu.
219
Ti i na. . . svrena je borba krvava i ljuta,
Posljednji zraci dana ve lagano tonu
I no neujno sputa koprenu crnu,
I dok vazduhom struji miris krvi i baruta
I planinske kose, zapaljene ve dime,
Mrtav lei KUJUNDI MAKSIME!
G. Pitalo
Pogled, iza reetaka u slobodu
Osvanuo je divan oktobarski dan. Sunce se bijae tek pomolilo iza
obronaka Gljive, i rasulo snop svojih srebrnih krakova po nebeskom
svodu, koje bijae tog jutra isto kao morsko biserje.
U mranoj hladnoj eliji, koja imadae samo jedan prozori na ju-
noj strani, pri kome su se reetke vrsto drale, kao u kakvom zvije-
rinjaku, nalazio sam se sa jo desetoricom svojih drugova. Diskusija, a
poslije i pjesma naruavali su tiinu ovog zatvorenikog stana. Ba up-
ravo bijahu nam na izustu stihovi MITRO V ANKE.
A kad doe dan slobode,
uj te robijai. .. iji velianstveni akordi ispunjavaju prostor, koji
nas okruavae. Najedanput nas iznenadie hrapavi zvukovi, koji prodi-
raju u nau sobicu. Pritrimo prozoru i spazimo avion, koji bijae u tom
moment u napravio nekoliko osmica, pa se zatim izgubio u beskrajnom
nebeskom plavetnilu.
Uskoro pot om doe vabo sa jo estoricom naoruanih vojnika i
tumaem, koji nam prevede zapovijest tog mrskog vabe, a koja je gla-
sila da se odmah spremi mo za polazak. Uskoro bijae sve spremno i
krenusmo pod oruanom prat nj om u pravcu junog logora, gdje su va-
be vrile koncentrisanje svojih snaga iz Trebinja i vrile pokret u pravcu
Dubrovnika. Tu nas zatvorie u oveu sobu sa razbijenim prozorima i
vratima, pred kojima stajae vabo i budno motrae pokret svakog po-
jedinca, tako da je svaki pokuaj razgovora propao. U ovakvom neizv-
jesnom stanju nalazili smo se sve dotle, dok se straari ne smjenie i
na mjesto mrskog vabe koji je imao grubo lice i otar i prodoran po-
gled, doe mladi Hrvat po imenu Ivan, koji nam objasni situaciju u kojoj
se nalazimo, istovremeno obeavi nam da e sve uiniti za na spas.
Zahvaljujui straaru koji nam odobri tihi razgovor, odmah poesmo
razmrsivati snop problema koji nas muie skoro tri sata ali sve uzalud.
Zakljuak je bio im nas povedu bjeaemo. U razgovoru se zadrasmo
sve dotle, dok nas ne potrese nekoliko jakih detonacija, to su vabe ru-
ile pri povlaenju i gust dim koji je u mlazovima prodirao u nau sobu
i zaguivao nas. To su takoe vabe zapalile kasarnu u kojoj smo se mi
nalazili. Plamen se ve spustio do prozora, a mi jo uvjek stojimo u njoj.
Nastade uznemirenost i panika, ali nita ne pomagae, tako nas zateko-
e i vabe koji su doli da nas vode,"ali ovj put moe biti za uvjek.
Dok izgovarae zapovjed mrski vabo, Ivan mi dobaci par rijei, da se
prebacim u susjednu sobu, iz koje su takoe izlazili plameni jezici. Nep-
romiljajui ni asa povuem sa sobom jo dvojicu drugova
220
i prebacivi se do namjeravajueg cilja, dok ostale nae drugove pove-
doe i smjestie u dvorite u blizinu svoje kolone, koja je ve polagano
kretala. Ne mogavi da odri u sobi pod ovakvim okolnostima, bijasmo
prinueni iskakati kroz prozor, jer to bijae jo jedini izlaz koji nam je
preostajao. Namjeravani cilj skoro nam uspije, ali nas opet iznenadi
prokleti vabo, koji je ili sluajno ili sa poslom tuda naiao. Krvnik uze
mainku namjeravajui da nas poubija, ali ga sprijei hrabri proleter
koji se neprimjetno dovukao u oblinji bunker i zapjevao sa mitrales-
kim r af al om. . .
A iz mitraljeza metcima rumenim,
Razgovara udar na. . . Zaista je u potpunosti opravdao te stihove.
vabo nepomino ostane leei, dok mi iskoismo iz jarka i pohrlismo
u zagrljaj svome oslobodiocu.
B. Vukovi
ime se sve slue etnici
Vrili smo napad na Zijemlje. Drugi dan u zoru uspjeli smo ui i
razbiti etnike, u ovome najreakcionarnijem kraju, i protjerati ih prema
Borcima i Bijelom Polju. Poslije osloboenja Zijemlja, tu smo se zadr-
ali nekoliko dana. Boravei tu saznao sam da se u selu kriju kripari.
Na temelju takvih podataka preduzeli smo mjere protiv roga. Poeli
smo da vrimo pretres pojedinih kua i tala da bi pronali te izrode.
Nai borci su pretresli cijeli teren, ali ih nijesu mogli pronai. Kada nis-
mo uspjeli da ih otkrijemo, poeli smo da pucamo iz mitraljeza kroz
slamu znajui da se tu nalaze kripari. Kada smo doli do j edne tale,
izae jedna ena pred nas i stane kukati: Oj, zaboga, nemojte ga ubiti,
tu mi je ovjek. Govorei to jo nai borci su bili ve na vratima od
tale i povikali su: Izlazi izdajnie, izvuci se iz slame da ne pucamo.
I tada se pojavi smijean prizor, svi drugovi prasnue u smijeh. Pred nji-
ma se pojavi ovjek u enskim haljinama od glave do pete, a zatim se
pojavljuje i drugo strailo u istom odijelu koji je bio digao ruke i stao
prestraeno govoriti: Ja se predajem neu vie nikada pucati na par-
tizane. Obojica su izgledali jako kukavno sa tom smijenom unifor-
mom i kod svijeh boraca pobuivali su smijeh i alu. Osim toga bili su
ulijepljeni od pljeve i slame, zamrljani i poderani kao da su ispod zem-
lje izali. Svi su se drugovi opet uvjerili o kukaviluku etnika, i ta sve
ine od sebe da bi se sakrili od narodne vojske. Njihovi su inovi zaista
niski i samo njima odgovaraju.
D. Toinanovi
Od sveske svetska javnost
Jednoga dana pom. politkoma II ete, sprema se neto da radi sa
etom i u tom moment u on je trebao svoju torbicu, ali nije naao onaj
materijal, koji je mislio da radi. On se odmah sjeti da toga materijala
221
ima kod pom. politkoma bataljona. Zovne jednog borca i saopti mu:
Poi odmah kod komesara bataljona, i kai mu da mi poalje onu
svesku, a oni ve znaju koja je. Ovaj drug ozbiljno shvati stvar i pouri
prema tabu. U glavi mu je stalno bila ona svjetska i ve se bio prima-
kao tabu. Nedaleko od taba upade mu u oi jedan papiri i sagne se
da ga proita. Na listiu pisae: Sve to misli ne zadravaj za sebe
nego iznesi na javnost. Malo zastane i stane razmiljati i opet poe, i
ve je doao do taba, stalno mislei na one proitane retke. Tako ue
u tab, poto pozdravi poe da govori: Drue komesare poslao me je
pom. politkoma ete da mu poalje svjetsku javnost. Ja ga pogledam
zaueno i upitam ta zapravo hoe. On opet ponovi isto. Ja mu kaem
da nije to drugo reeno pa da je zaboravio. Meutim on odgovori nije
pa nije. Ja mu naposletku odgovaram da nema svjetske javnosti, niti
znam ta je to i prema tome ne mogu ni poslati, nego mu reem da
ide natrag i da upita ta mu je zapravo reeno. On pozdravi i ode, ali
mu pret hodno naglasim da ne bi opet zaboravio. Nije ni iziao kad se
sjeti ta mu je reeno, da nije svetska javnost nego samo sveska. Tada
mi ispria sve kako se to sve dogodilo kako je proitao svetska javnost
iz onoga listia, i kasnije eto ta se dogodilo.
K. egrt
Pismo jednog domobrana
Pre izvesnog vremena, sasvim sluajno dolo nam je u ruke pismo
jednog domobrana, koje ovde da bi se upoznali sa njegovom sadrinom
doslovno donosimo.
Negdje u Hrvatskoj
7. VII 1944.
Dragi tata,
Nakon due vremena, evo da ti se javim da sam dobro kao niko
moj do sada. Postao sam ti pravi i uniformisani gromobran pardon do-
mobran. Nalazim se u treoj satniji, odnosno eti, jer znam da e ti
misliti da je satnija neka radnja u kojoj se satovi popravljaju, pa stra-
hujem da mi nebi u paketu poslao onaj na stari kuhinjski sat u koliko
ti ga etnici nijesu odnijeli. ta e tata takavtije taj na moderni Hrvatski
jezik da ni ti kao iz srca Hrvatske Hrvat ne moe razumjeti. Samo da
vidi tata ta sam ti dobio od uniforme: domobranska kapa, talijanska
bluza, jugoslovenski injel, njemake akire a coluke Bog bi ih znao
ijoj narodnosti pripadaju, mora da su djelo nae Hrvatske umjetnosti
poto su zinule na svaku stranu, pa se smiju svojoj neobinoj ljepoti i
bogatstvu. Ve usprkos zime i meave neu da nosim. Hranu i mamo sa-
vrenu: pasulj, repa, bundeva i obratno, da je kojom sreom proljee
razume se da bi i pored svega toga bilo jo i selja. Meso dobivamo re-
dovno svakim danom osim ponedeljka, utorka, srijede, etvrtka, petka
i subote dok nedeljom ne dobivamo redovno. Da vidi dragi tata, neki
dan sam bio u borbi sa Partizanima, na koti 909, i da vidi kako sam
se hrabro drao sve dok nas ne napadoe. Kada jurnue na nas, ja se
brzo krenem nazad odnosno nalijevo kruk, pa snano j urnem naprijed
kao strijela. Ja zapravo neznam da li je to bilo na lijevo ili na desno
222
krug, ali znam to kad sam se osvijestio bio sam u kasarni svega 16 km.
udaljenoj od mjesta gdje smo se hrabro borili. Sa sobom sam donio svu
ratnu opremu, osim: puke, fieklije, torbice, ebeta i atorskog krila,
samo to sam sasvim sluajno izgubio kapu. Jedino se naao gospodin
satnik, koji je prije mene doao do kasarne, zapravo j sam prvi uao
u kasarnu, poto je gospodin imao slabu brezu te je nekoliko stotina
metara projurio mimo mene. A ta sada. Sada oekujem na zlatnu ko-
lajnu poglavnika Pavelia za hrabrost. Pa da kome e je dati? Ta nee
valjda onim kukavicama, koji dopustie da ih pohvataju ive ili ih po-
biju ko zeeve. Odmah poslije toga, valjda zbog moje hrabrosti unap-
rijeen sam u in kuhara, i sada ti uivam ko jedan po jedan. Po itavi
boji dan sjedim skrtenih ruku, jer nije to ono teroristiko jugosloven-
sko vrijeme, pa da se na jadne kuvare navali posao da im prsne glava.
Ne, dragi tata, naa nezavisna donijela je nama kuharima bar olakicu.
Dakle kao to vidi, ako po kojoj srei preivim ovaj rat, ovo e mi u
budue vrijediti, poto u izuiti dosada najmoderniji kuharski kurs. A
sada dragi tata, da zavrim ovo pismo, jer mislim da e ovo biti dovolj-
no tek toliko da te razgovori.
Tebe kao i sve nae na domu pozdravlja uvjek va
Ivica, kuhar iz rezerve.
Takmienje za vrijeme nedelje Svjetske omladine
Kako u cijelom svijetu, tako i kod nas omladina proslavila ovu ne-
delju. Omladina je poela sa udarnikim takmienjem: ko e bre sa-
staviti i rastaviti mitraljez, ko e dalje skoiti iz mjesta, a ko iz trka, ko
e prije stii na sedamdeset metara. Takmiilo se je i po drugim ta-
kama, ali ja bi samo naveo o ovim takama. U rastavljanju mitraljeza,
breda, Simo arenac uspio je da rastavi i sastavi za 55 sekundi. Ko-
mandir tree ete Bralo zastavio je i sastavio engleski mitraljez za 20
sekundi. U trci na 70 met. MOMILO RUI stigao je na cilj za 9 sek.
U skoku udalj sa mjesta i iz trke najvie je skoio Momilo Rui s
mjesta 2,70 metara, a iz trke 5,50 metara.
Za vrijeme ovog takmienja omladina je bila zainteresovana i svak
se trudio da to vie postigne uspjeha.
D. Vukosav
NAPRIJED DRUGOVI!
Napred drugovi, svi rame uz rame
Kreimo dalje, kroz krvave klance
Kidajui faistike okove i lance
Napred, neostupno u svetlost iz tame.
Napred drugovi mi ne smemo jo stati
eline su grudi nae, gvozdeni miii
I pobjedi pot punoj skoro emo stii.
Jer to e nam pravda drugovi dati.
223
O, samo napred drugovi odvano i smjelo
Jo ni sada nije pot puno ista
Domovina naa, od mrskih faista
Napred da zavrimo nae sveto delo.
Napred, drugovi jer jo naroda ima,
to trpi faizma lance i okove,
I jeca, plae i svoje oslobodioce zove,
Zato napred, da slobodu donesemo svima.
Napred drugovi, dunost nas zove sveta
Da krvavom otricom svojih bajoneta
Izvojujemo slobodu i posljednjem robu.
Napred neostupno, sve dok ne zablista
Potpuna sloboda, i dok poslednji faista
Ne bude zatrpan u vjeitom grobu.
G. Pitalo
Hercegovina od okupacije do danas
Poznato nam je da su ljudi u staro doba ivjeli poludivljakim i-
votom, i da su imali svoje robove koje su za najmanju greku ubijali
ili prodavali. Takvo stanje preivjela je i naa Hercegovina, moemo
rei tee i jo besomunije. Na vlasti su bili zvjerovi u ljudskom obliku,
koji su nam za ovo proteklo vreme rata unitili mnoge tekovine. Na hi-
ljade nevinih rtava, djece, ena, pa i omladine baeno je u jame i ubi-
jano na najzvjerskiji nain. Poruena sela, gradove, kole, crkve i dam-
ije sve su to dokument i koji govore o kulturnom nivou okupatora. Sve
se to zarezalo duboko u duu Hercegovaca, za zloinstva koja okupat or
poini nad naim narodom. Ali Hercegovina je imala dosta svojih vjer-
nih sinova, koji su ustali u odbranu naroda, njegove asti i tradicija.
Borba je bila teka, i pored svih nastojanja okupatora da ugui ove slo-
bodoljubive ustanike, redovi Hercegovaca ostajali su sve vei i borbe-
niji, a to su postizavali vodei pravilnu politiku bratstva i jedinstva, do-
ekali su svoje osloboenje. Ta sloboda koja je steena krvlju i rtvama
najboljih sinova, zna e cijeniti i potovati mnoge generacije. Zato svi
kau napred da konano skrimo tu gadnu zvjer, napred do konanog
osloboenja itave nae napaene domovine.
D. Unkovi
Devet juria na jednu uku
Prilikom prebacivanja nae brigade na sektor Konjica, na bataljon
doao je na poloaj Turije i Zabra. Dotini poloaj dominirao je prvim
bunkeri ma iznad samoga grada Konjica, kao i jakim utvrenjem Pomo-
lom i drugim utvrenjima okolo njega. U isto vrijeme kada je na ba-
224
taljon bio na ovim poloajima, neprijateljski garnizon nalazio se je ta-
koe i u Ostrocu. Neprijatelju je bilo pot rebno obezbijediti put Ostro-
ac-Konjic, koji je bio ugroen od strane naih snaga, a uj edno u to vri-
jeme bio je izvren i jak pritisak na Ostroac od strane snaga X. bri-
gade, te je neprijatelj u vezi ovakve situacije mogao pod cijenu ivota
juriati na nae poloaje, da bi svoj opkoljeni garnizon u Ostrocu iz-
bavio iz opasnosti potpunog unitenja, koja mu je u tim moment i ma
prijetila. Predviajui opasnost t ome garnizonu, neprijatelj je j edno jut-
ro oko sedam sati napao na nae lijevo krilo, na kotu 564, sa t om na-
mj erom da bi ga potisnuo s toga dominirajueg poloaja, a time i itavi
bataljon. Jaina neprijatelja bila je oko 200 vojnika, i to krvoloka ustaa
Ljubuaka. U tom prvom naletu, koji je izvren na nae lijevo krilo, nai
borci su naputali neprijatelja na 50 koraka, i u prvom okraju umlatili
nekoliko neprijateljskih vojnika pored veeg broja ranjenih. Pored svih
rtava, neprijatelj je malo uzmakao, ali se brzo snaao i j urnuo opet na-
prijed. Juriali su pod zatitom tekih bacaa, tromblona i frontalnih
bacaa, koji su bili u neposrednoj blizini, dejstvujui svi na jednu istu
kotu, koju su podilazili i neprijateljski bombai. Ovim juriom, koga su
ustae napravile, poslije nekoliko minuta snanog okraja i naizmjeni-
nog bacanja bomba, ustae su uspjele da izau na uku. Dok su ustae
izlazile na uku nai bombai su leali ispod samog vrha uke, drei
razvijene bombe u rukama i ekali komandu. I na uzvik NAPRIJED
BOMBAI, omladinci su poletili kao lavovi, i obasuli uku bombama.
Neprijatelj se smeo i poeo da baca bombe preko naih bombaa, ali
to nae bombae ne uskoleba, ve jo smjelije jurnue napred s povi-
kom ekajte ustae, i stanu jo vie da obasipaju bombama i uspje-
vaju da izau na uku. Nije prolo dugo vremena u se galama ustaa
i povici: Moramo sa ovom ukom ovladati, pa da emo svi izginuti.
Njihovi su glasovi sve jasniji, ve i podi l aze. . . U isto vrijeme nai im
mitraljesci dovikuju: Samo naprijed ustae, ekaju vas proleteri i sko-
jevci. Dok trajae ovaj meusobni razgovor, opet nasta velika pucnjava
frontalnih bacaa i tromblona, a zatim i runih bombi. Opet se uju gla-
sovi: Napred ustae, dok im nai borci dovikuju: Naprijed jamari e-
kaju vas narodni borci. Odmah zatim razvija se jaka borba i ubrzo
pada nekoliko ustaa pod samim vrhom uke. Ali ve je prevladala vat-
ra neprijatelja, nai opet povlae u podnoju uke i stanu oekivati glav-
no nareenje. Za momenat nastaje t i i na. . . Prestalo je pucanje. Kroz
dim koji se jo vidi, mogu se jasno prepoznati ustae, kako zauzimaju
poloaje a u isto vrijeme vuku svoje mrtve i ranjene. Jo se ustae nisu
bile pribrale od prestale borbe, a nai mladi bombai na uzvik koman-
danta pojure neustraivo na uku. Momentalno nastaje lom bomba u
j ednom moment u po deset. Cijela je uka u plamenu, ustae daju jak
otpor, bacaju bombe i galame, ali nae bombae nita ne koleba, ve
juriaju napred i bacaju bombe u same bunkere. HURA, nai su opet
na uki . . . U prvim bunkeri ma nalaze se dva mrtva ustaa, i uju se
povici: Naprijed omladinci, evo mrtvih ustaa.
Bunker je bio sav krvav, tu ih je dosta zaglavilo. Opet poslije kra-
eg vremena ustae su poduzele juri na istu uku, tako da je ova uka,
za tri sata devet puta padala iz ruke u ruku. Na poslijetku u desetom
. S 2 2 5
juriu, nai mladi borci ovladali su sa ukom, zadavi neprijatelju mno-
go gubitaka u mrtvim i ranjenim i uspjeli su odrati uku u svojim ru-
kama. Mi smo imali tri mrtva i deset ranjenih, ali nae odvane mit-
raljesce i bombae nije nita pokolebalo usprkos svih bacaa i tromblo-
na. Nai borci su opet posvedoili o svojoj sposobnosti i energinosti,
protiv krvavih j amara ustaa i Nijemaca. U ovim borbama omladinci su
pokazali neustraivost i herojstvo.
D. Tomanovi
Osloboenje Konjica
Unazad nekoliko dana nae jedinice 29. Hercegovake divizije os-
lobodile su i poslednji grad Hercegovine Konjic. Osloboenju Konjica
doprinijela je i naa 14. Omladinska brigada, koja je vodila krvave i
uporne borbe oko Konjica, steui i ugroavajui ga, dok su nae bri-
gade 10. i 13. vodile borbe sa vapskim garnizonom u Ostrocu. vabe
i ustae da bi to vie zadrali Konjic nijesu ni asa mirovale, nego stal-
no napadali nae bataljone, koji su im se bili nadvili nad samim gra-
dom. Na bataljon koji je bio na ukama iznad Pomela glavnog nepri-
jateljskog utvrenja, vodio je svaki dan borbu sa neprijateljem, koji je
napadao iz Konjica. Najee borbe vodile su se 26. februara na ukama
ispod sela Zabra, gdje je neprijatelj pravio nekoliko juria u namjeri
da odbaci nae snage sa toga sektora. Te uzastopne jurie neprijatelj je
skupo plaao, jer nai borci vrsto drahu mitraljeze i puke priljublje-
nih tijela na zemlji, hladnokrvno su oekivali svaki juri neprijatelja,
putajui izmrcvarene i demoralisane vapske i ustake gadove, da im
se priblie na blizinu od 10 metara, da bi ih to vie potukli i izranja-
vali. Poklik naih boraca stalno je odlijegao po ukama iznad Konjica,
veseli i raspoloeni za borbu, to je jo vie ledilo krv u ilama vapskih
i ustakih bandita. U ovoj borbi najvie se istakla naa trea eta, koja
je izdrala sve jurie toga dana. Kasnije sve veim stezanjem neprijatelja
od naih snaga padom Ostroca, neprijatelj je morao da naputa i Ko-
njic. Naputanjem Konjica neprijatelj je skupo platio, jer se uz velike gu-
bitke panino bjeei povukao prema Ivan-Sedlu.
SLAVA PALIM BORCIMA, KOJI PADOE ZA OSLOBOENJE KO-
NJICA!!!
K. egrt
Borbe za Konjic
Osloboena Hercegovina, sem Ostroca i Konjica. Jo likvidirati ta
dva grada i Hercegovina e biti slobodna. Na bataljon, a i cijela bri-
gada napadala je neprijateljska uporita oko Konjica. Neprijatelj je gr-
evito branio te poloaje, koji su mu bili od velike vanosti i ako bih
pustio. Konjic pada u opasnost, kao i sve snage od Ostroca do Konjica.
Borba je bila jaka i trajala je 6 dana i 6 noi neprestano. Neprijatelj je
226
tukao artiljerijom i svim raspoloivim orujem, ali ipak uz portvovanje
i jurie naih boraca uspjeli smo zauzeti j edno vano uporite i protje-
rati neprijatelja do samog grada i sa svih poloaja i ponemo neposred-
no tui grad. Sad neprijatelj poe sa jaim snagama na nas sa namje-
rom, da bi nas odbacio sa svih poloaja. Naa trea eta branila je ove
poloaje i sa pjesmom i nestrpljenjem oekivala je poetak ove borbe.
U napad na nas polo je ovog puta preko 500 vaba i ustaa. Otpoela
je nadoveanska borba, prolama se zemlja od treska bomba i mitra-
ljeskih rafala, sav poloaj bio je u dimu od bomba. Borba je trajala 5-6
sati i poloaji su deset put a prelazili iz ruke u ruku. Na poslijetku naim
jakim juriem, uzeli smo iste poloaje i zadrali ih. Neprijatelj je imao
preko 30 mrtvih i ranjenih, a i mi smo nali nekoliko mrtvih, koje nisu
mogli odnijeti. U ovoj borbi naroito se istakao Ljubo Rui, kao bom-
ba juriao je svaki put pred etom.
D. Vukosav
Smrt domaim izrodima, ustaama i etnicima!
Slui za primjer
Od poetka borbe koju vodi naa narodna vojska, bilo je bezbroj
pri mj era gdje su se omladinci isticali svojom hrabrou i neustraivo-
u. Pokazali su svojim radom i potovanjem kako treba davati svoje
mlade ivote za bolju i sretniju budunost naega naroda.
Kao takav primjer mogli bi da istaknemo naeg neustraivog om-
ladinca Jova Jokanovia, koji je svjesno doao u nau vojsku. Od prvog
dana kada je formiran na bataljon, sluio je za primjer svoj omladini
u cijelom bataljonu. Kada je na bataljon imao i najtee asove, kod nje-
ga se nije moglo primjetiti neraspoloenje, nego usprkos svih tih pote-
koa zavodio je umjesne ale i pjesme, a zatim bi se uo njegov glas:
Nagarite drugovi, nai su zadaci teki, ali su asni, to smo vie u borbi
sloboda e biti slaa. Za cijelo vrijeme nosio je mitraljez i nikad se nije
odvojio od njega. Jedan sluaj u jednoj borbi. Pokvari se njegov mitra-
ljez i na Jova osta bez mitraljeza. Bilo mu je jako teko, jer toliko se
ponosio sa mitraljezom. Sam rijeio da e bombama zarobiti mitraljez.
Privezao je bombe oko sebe, puku nije htio nositi, govorio je drugo-
vima, alim to nema borbe, rijeio sam da bombama dobijem mitraljez
od izmrcvarenog vabe. tab bataljona kada je uvidio pregnue takvog
borca, dodijeli mu arac. Srean se je osjeao kada je u svojim rukama
opet nosio mitraljez. Za vrijeme akcija i kada je bilo u pitanju zauzet
neku uku, on bi bio prvi koji bi izletio na uku. Takoe i u borbama
koje smo imali oko Konjica, drug Jovo bio je meu prvima u jurianju.
Njegova bi parola bila kad se goni vabo vabo kuko, proleter te
eka. Ako bi bio neki sluaj da se odstupi, on bi govorio Drugovi
mene je stid, ja bi ih ekao! Jedne mrane noi, dobili smo zadatak
da napadnemo neprijateljske bunkere, u kojima su se nalazile ustae,
gdje su bili prilino zaaneni nadajui se naim napadima. Drugovi se
javljaju za bombae, a Jovo uzme mitraljez u jednu a bombu u drugu
227
ruku. Tiina je, uje se glas Jokanovia: Slobodno naprijed Jovo vas
prati. Bombe se ve bacaju, geleri siplju na sve strane. Tada se uje
glas Jove: vabo kuko, iva te hvatamo. Ali neprijateljsko zrno zgodi
Jovu, ali rana koju je zadobio nije opasna i brzo e se zalijeiti. Iako
ranjen on ne ostavlja arac nego ga iznosi. Drug Jovo neka poslui kao
primer svim ostalim borcima.
A. Soldo
POZORISTE
HVATANJE VEZE
Drama u 1 inu
Lica:
PUKOVNIK Englez
KAPETAN Englez
ORDONANS Englez
KOMANDANT BILEKOG SREZA etnik
MAJOR LUKAEVI etnik
I PARTIZAN
II PARTIZAN
Dogaa se u mjesecu decembru 1944. godine u blizini Bilee
Prva pojava
Lijepo namjetena sa prekrivenim stolovima, na kojima se nalazi
arhiva i vea koliina drugih knjiga, zatim pisaa maina i telefonski
aparat. Za stolovima sjede, dva engleska oficira. - Pue cigarete i tiho
razgovaraju.
KAPETAN: Zaista gosp. pukovnie jugoslovenski narod svrstan u redove
N.O.V. sa obzirom na njihove junake i herojske podvige u borbi
sa krvolonim faistikim zverovima, sa punim pravom zasluuje
svoje pravo i nezavisnost. Oni su jasno dokazali cijelom svijetu i to
ne reju nego i svojim delima, koja su se nizala kroz ove etiri go-
dine. Dokazali su da je to jedan narod kome sa obzirom na njegov
borbeni duh nema ravna na svih pet kontinenata svijeta. .. I nema,
stvarno nema to mora i treba svaki poteni ovjek da prizna.
PUKOVNIK: Stvarno je tako. Vi ste to pot puno tano ocijenili, to jest
rad i borbu junakog i legendarnog voe Marala Tita i njegove
hrabre i eline vojske, koja se ve tri i pol godine bori pod na-
jteim okolnostima istei svoju iskrvarenu zemlju od faistikog
zavojevaa. Treba uzeti u obzir jo i ovo, da je ta njihova borba u
toliko bila oteanija, to se jo morao boriti protiv domai h izroda,
to jest, sa etnicima Drae Mihajlovia i ustaama Pavelievim. Is-
poetka je mnogi raunao, a takvi su izgledi zaista i bili, da je ju-
naki Maral Tito sa svojim elinim borcima, najzad mora poklek-
nuti. Ali kao to ve danas vidimo, svaki onaj ko je to raunao bez
svake sumnje gorko se prevario u svom predvianju. Sve te
228
bande domaih izroda i faistikih slugu kao i sila mnogobrojno
tehniki opremljena i za rat izvjebana, razbija se j ednom zauvijek
0 eline miice N.O.P. JUGOSLAVIJE.
KAPETAN: Zbilja gospodine pukovnie, ovjek kada stane posmatrati
energini razvoj akcije jugoslovenskih partizana od njenoga poetka
pa do danas, dobiva jednu rijetku sliku nad kojom lebde hiljade i
hiljade raznih legendi, sliku koja bez sumnje izaziva divljenje i sva-
ku pohvalu. Oni su se pre tri i pol godine goloruki uhvatili u kotac
sa pobjesnelim okupatorskim divizijama, koje su se kako to vi ve
naglasiste, bile dovoljno snabdevene i moderno naoruane. Nikad
do sada se tup nije iznio sa rogatim, ovoga puta tako je bilo sa ju-
goslovenskim partizanima. Goli, bosi, gladni i edni i bez oruja Ju-
goslovenski partizani stukli su rogove pobjesnelim faistikim hor-
dama. Danas ti istinski rodoljubivi borci, koji nikada nisu imali ni
puaka, danas ve obrazuje svoje motorizovane jedinice, dok njiho-
ve haubice gromko odjekuju na sve strane.
PUKOVNIK: (Uzima cigaretu i pui). Ja sam vjerovao za tako neto sve
dotle, dok nisam doao ovamo i lino se uvjerio. A sada kada sam
se svojim oima uvjerio kako se bore i kako se bacaju sa runim
bombama na njemake tenkove, isto u prvi mah nisam mogao vje-
rovati onome to se pred mojim oima odigrava. I kada sam ve
tano utvrdio da se preda mnom odigrava tana slika, vjerujte mi,
nisam se mogao uzdrati a da ne kliknem na sav glas: Ova vojska
mora pobjediti.
KAPETAN: Njih je istina ta borba vrlo skupo kotala, svaki pedalj, sva-
ku stopu svoje muenike grude zalili su svojom vlastitom krvlju
1 zasijali kostima svojih najboljih sinova, ali zato bar danas nalaze
se na pragu konane i sigurne pobjede, koja e doi vrlo efikasno.
PUKOVNIK: Jasna stvar, da je njihova borba dovoljna garancija za nji-
hovu pravu i relativnu slobodu, koja je zasnovana na temelju prave
i istinske demokratije. Zar ne? (S polja se uje kucanje i oba oficira
u jedan glas) Slobodno.
ORDONANS: (Dolazi sa desne strane i zauzima stav mirno) Gospodin
pukovnie, stigao je jedan etniki oficir, neki major Lukaevi i
moli da ga odmah primite u audienciju, poto eli da to pre sa
vama razgovara o nekim vrlo vanim stvarima.
PUKOVNIK: (udei e) etniki oficir, ta on hoe, zapravo otkuda on
ovde? (Okrene se ordonansu) Dobro neka ue.
ORDONANS: Razumem gosp. pukovnie. (Pozdravlja i hitno odlazi), a
- zato vreme oficiri tiho razgovaraju.
LUKAEVI: (Ulazi sav raspoloen, pozdravlja i prua ruku pukovniku).
ast mi je predstaviti, ja sam maj or Vojislav Lukaevi, autant nje-
govo velianstvo Kralja Petra II, i komandant operacija na sektoru
Bosne i Hercegovine, koju vodi Jugoslovenska vojska u otadbini
pod vodstvom Drae Mihajlovia. (Sjedajui) Moda ste ve za
mene uli.
PUKOVNIK: Na alost tek ovoga momenta, prvi put gosp. majore.
229
LUKAEVI: udi me da o meni niste nita ranije doznali, jer ba pre
izvesnog vremena sam vodio krvavu i ogorenu borbu protiv Nije-
maca.
PUKOVNIK: Ne. Kada sam doao ovde naao sam jedino trupe Marala
Tita. Pardon, jeste li vi etniki komandant?
LUKAEVI: Da etniki, zapravo jednoga dijela jugoslovenske vojske
pod komandom legendarnog Drae Mihajlovia.
PUKOVNIK: (Sa potsmjehom) Legendarni? To mi je donekle pot puno
nerazumljivo, legendarnim j unakom ja bih nazvao samo Marala
Tita, koji se rame uz rame bori sa nama i pretresa kosti njemakog
rajha, a ni u kom sluaju Drau Mihajlovia i njegovu aku bandita.
LUKAEVI: Gospodine pukovnie, ja vjerujem da su vas krivo obavi-
jestili o naem radu i borbi, a da mi i ne kaete ja znam da je to
partizansko maslo. Oni su nas kod vas okarakterisali, kao vjerne
sluge faizma. Meutim, to je stvar sasvim drugaija. Naa se borba
takoe svodi u borbu protiv okupat ora i ostalih faistikih nemani.
Naa bor ba. . .
KAPETAN: (Upada mu u rije) ekajte gospodine Lukaeviu i molim
vas izvinite to vas prekidam. Ali ja sam se ve uvjerio po stvarnim
dokazima koji postoje, ta ste vi sve radili. Mislim da se ne varam
ukoliko mi je to poznato, i ja isto tvrdim da ste pravilno okarak-
terisani. Vi ste gospodine maj ore do juer ispijali likere sa najveim
neprijateljima svoga naroda, i uzajamno ih pomagajui u borbi pro-
tiv svoga naroda.
LUKAEVI: Ali gospodine, dozvolite da vam. ..
KAPETAN: (Opet upadajui u rije) Izvinite gospodine maj ore to vas
opet prekidam u vaem izlaganju a imaete vremena da se i docni-
je izjasnite. U prvom redu ja bih htio da saznam emu znai da vaa
posjeta, ali unaprijed vas molim da to iznesete u to kraim pote-
zima, jer pred nama stoji jo stotine i stotine kraju neprivedenih
stvari, koje su malo veega znaaja.
LUKAEVI: Dakle gospodo oficiri, u ime vrhovnog taba jugosloven-
ske vojske u otadbini, sa namj erom da bi uspostavili prijateljske
odnose, i da bi nam ukazali pomo u oruju i drugom rat nom ma-
terijalu, jer inae u pogledu toga strano oskudjevamo i da nam po-
mognete u naoj borbi, koja se ne odnosi samo protiv okupatora,
nego i protiv Marala Tita i njegove Partije. Jer ne treba zaboraviti
da je to na zakleti neprijatelj i da je.
PUKOVNIK: Pardon gospodine majore, ve unaprijed znam ta ste htjeli
rei. Vi biste htjeli da preki nemo prijateljske odnose sa Maralom
Titom i da obustavimo svako daljne potpomaganje narodnog po-
kreta - zar nije tako?
LUKAEVI: Da tako je. U potpunosti ste prozreli nae namjere.
PUKOVNIK: Dobro, ali ruku na srce gospodine majore, pa iskreno ka-
ite da li ste zasluili?
LUKAEVI: (uti mijenjajui se u licu i oborivi glavu).
230
PUKOVNIK: Govorite, govorite gospodine majore, ta to je vrlo prosto
i jednostavno pitanje. Vi jo utite? Moda i ne znate, pa u vam
ja prema t ome objasniti, (jaim glasom) Ne, nezasluujete gospodi-
ne majore. Vi ste do jue pomagali u svakom pogledu faiste a dok
smo mi pomagali partizane, koji su nepokolebljivo vodili borbu pro-
tiv takvih. Vi ste do jue u svakom pogledu dakle primali oruje
i municiju iz okupatorskih magacina, pa ja vam preporuuj em da
do kraja doigrate svoju prljavu ulogu. Zaista se nisam nadao vaoj
posjeti, jer sam raunao da ete se stidjeti svojih prljavih djela.
LUKAEVI: Gospodine pukovnie, mi smo bili primorani da se bori-
mo protiv Tita i njegovih partizana, jer je to zahtijevala narodna vo-
lja. Partizani da komuniziraju narod i da stvore komunistiku Ju-
goslaviju. A na narod eli predrat nu Jugoslaviju i Kralja Petra II.
PUKOVNIK: Pardon g. majore, ali gdje se nalazi sada vaa vojska?
LUKAEVI: Vojska koja je bila pod moj om komandom razbijena je od
strane partizana i nalazi se rasprena na sve strane.
PUKOVNIK: Izvinite gospodine majore, ali vi ste dakle komandant bez
vojske, kako ja primjeujem vaa vojska u poslednje vrijeme stalno
prilazi u redove N.O.V. Da li je tako ili ne?
LUKAEVI: Pa znate ovaj . . . onaj . . . kako bi kazao. . . istina ja vam
moram priznati da ih izvjestan broj ima u partizanima, ali to su lju-
di koji su prisilno mobilisani.
PUKOVNIK: Svi su izgledi da po sredi nema nikakve prisilne mobili-
zacije, poto vai etnici svojevoljno naputaju vae redove i dobro-
voljno pristaju pod komandu Marala Tita. A kad ste ve prava na-
rodna vojska i kada u narodu imate apsolutnu veinu, zato onda
dakle masovno naputaju. Onaj kome narod da svoje pot puno po-
vjerenje i onaj koji je nosioc narodne misli, taj ni u kom sluaju
ne moe doivjeti poraz. A taj se sluaj odigrao sa vama. Taj nosioc
kod vas je Maral Tito, a to i slijepac vidi da ga sav narod simpa-
tie, proslavlja i uzdie kao svog pravog vou. Prema tome dragi
gospod. Lukaeviu, to nae hvatanje veze u potpunosti odgovara
onoj vaoj staroj poslovici TRLA BABA LAN DA JOJ PROE
DAN!
LUKAEVI: Gosp. pukovnie, kad ve od hvatanja veze nema nita i
kad vi niste mjerodavni za voenje pregovora, onda vas molim da
mi bar izaete u susret jednoj sopstvenoj elji, a to moete. A to
je da me po mogunosti prebacite u Englesku, kako ne bih padnuo
u ruke partizanima. Nadajui se da ete mi udovoljiti mojoj elji
unaprijed se zahvaljujem.
PUKOVNIK: Puno mi je ao gosp. majore, to vam ne mogu pomoi,
to ne bih ni u kom sluaju smio uiniti, jer takav bi mi postupak
nanio posledice. Vi ste ovjek iz ove zemlje, vi ste nikli iz ovoga
naroda i dakle ja vas moram predati vaem narodnom sudu, pa
ako budete pravi narodni ovjek i borac, kako to vi tvrdite, narod
e vas nagraditi i uzdignuti na odgovarajue mjesto, ako se pak bu-
dete ogrijeili o narodne interese, narod e vas osuditi. (Kapetanu)
Izvjetite odmah komandant a mjesta da se ovdje nalazi maj or Lu-
kaevi te da odmah poalje ljude, radi uruenja istoga.
231
KAPETAN: (Prilazi telefonu, uzima slualicu i zove) Halo, halo. Ovde
tab, ko je t amo?. . . A, vi ste to drue komandante. Sluajte molim
vas, ovde kod nas u tabu se nalazi neki etniki oficir major Lu-
kaevi, pa prema t ome molim vas da poaljete automobil i neko-
liko vojnika radi uruenja istoga, ili sluajte, doite vi lino, molim
vas. . . da. . . da (sputa slualicu) - (mala pauza), oficiri se za to
vrijeme tiho razgovaraju, dok Lukaevi sav utuen stoji nepomi-
no, gledajui preda se.
ORDONANS: (Ulazi) Gospodine pukovnie stigao je komandant mjesta.
PUKOVNIK I KAPETAN: (U jedan glas) Neka ue.
ORDONANS: Razumijem (Pozdravi i odlazi).
KOMANDANT: (Dolazi u pratnji sa dva partizana, prilazi svojim oficiri-
ma, koji na njegov dolazak skau i pruaju mu ruke).
PUKOVNIK: (Rukujui se), Dobro doli, kako se osjeate?
KOMANDANT: Hvala na pitanju, kako ste vi gosp. pukovnie (Zatim po-
to se upitao i sa kapetanom, okree se i Lukaeviu prua ruku),
a vi kako ste gospodine majore? Izvinite to se usuuj em da vam
prvi pruim ruku, znate kako je, ja sam jedan obian i prost ovjek,
koji je sluajno doao za komandant a jednog malog Hercegovakog
sreza, dok ste vi jedan predratni vii oficir, koji se u istom vremenu
nalazi na poloaju kao Kraljev autant. (Okree se partizanima), na
posao drugovi.
PARTIZANI: (Podiu puke na gotovs prema Lukaeviu, koji jednako
stoji nepomi no kao kip).
KOMANDANT: Gospodine Lukaeviu vi ste uhapeni u ime narod-
nooslobodilake vojske Jugoslavije. Ja vas pozivam da odloite
oruje, u isto vrijeme ja bih vam preporuio da se ni najmanje ne
protivite, jer kao to vidite vi ste ve u naim rukama.
LUKAEVI: (Predajui komandant u revolver) Oruje pol aem. . . ali
molim vas nemojte me ubiti, jer j a. . .
KOMANDANT: (Smeei se) Nebojte se. Ne bojte s e. . . kad vam je tako
milo ivjeti neemo vas ubi t i . . . potediemo vas (Ozbiljno) Gospo-
dine maj ore vi treba da znate, da mi ne ubijamo nikoga, mi samo
predaj emo narodnom sudu - a narod e pravilno podijeliti nagrade
za svaija djela. A sada urimo da ne gubimo vrijeme uzaludno.
(Srdano se pozdravlja sa oficirima i odlazi).
ZAVJESA
DA LI ZNATE?
Da se najvee jezero svijeta, Kaspijsko jezero, nalazi u Rusiji.
Da je Finska, zemlja sa najvie jezera na svijetu.
Da u Americi postoji takvo jezero, koje ima hladnu vodu, a u sred
njega se nalazi malo uzvienje, iroko oko 1 metar, iz koga izbija vrela
voda, tako da ribolovac u moment u kada izvadi ribu moe da je ispee.
Da je pritisak vazduha na ovjeka 760 kilograma.
232
Da ima mjesta na zemlji gdje kie ne padaju, ni j ednom u 10 go-
dina.
Da je najvii planinski vrh Mont Everest na visini od 8.888 metara.
Da se najvea rijeka Misisipi nalazi u Americi.
Da se najvea elektrina centrala Dnjeprostroj nalazi u Rusiji.
Da je komandant najbri u bataljonu
Da je komesar visok 1.90 m!
Da je komesar Drago banavio konu kabanicu od platna
Da je Spremo protiv tablice
Da Hida vri dvije dunosti
Da je komesar Luka obrkatio
Da je Huso nabavio dvoje cvikera.
Evo mene opet letim
Da pozdravim i posjetim,
Drugarice i drugove
Donosei vesti nove.
Sarajevo ovih dana
Stee obru partizana,
Drhte vabe i ustae
Sarajevo bie nae.
Videete kako vabe
Ko.zeevi Brodu grabe
I dalje bi preko Save
Al ne mogu prenjet glave.
Jer je i tu ve prepreka
Naa vojska svuda eka.
I na Savi dri strau
Faistima sprema plau.
Kod Brkoga opet sada
Faistiki plan propada,
VRABAC
Padaju ko gnjile kruke
Razmrskane svoje njuke.
A da znate kod Bihaa
Kako vabu dug se plaa.
Nema broja ni rauna
Koliko ih nosi Una.
Dobro duni tu su bili
Oruje nam poklonili.
I svojega komandant a
Ostavili za garanta.
Ostali su svi gdje treba
Samo kurir do Zagreba.
Odnio je Anti vijesti
da s'u miju rupu smjesti.
A sad zdravo poto elim
Vesti svuda da podelim.
Dok frontove sve okruim
S izvjetajem dou duim.
233
Prilog 4
Komandni sastav
14. hercegovake (omladinske)
brigade
tab brigade
Komandanti
Radovan Sakoti
(5. 9. 447. 5. 45)
Mile Vukalovi
(7. 5. 45-15. 5. 45)
Politiki komesar
Mirko Ignjati
(5. 9. 44-23. 4. 45)
Zamjenici komandant a
Mile Vukalovi
(5. 9. 44-7. 5. 45)
Krsto Dabovi
(7. 5. 45-15. 5. 45)
Pomonici politikih komesara
Milan - Miljo Milatovi
(5. 9. 44-27. 3. 45)
Asim Pervan
(27. 3. 45-15. 5. 45)
Naelnici taba
Huso Halikafi
(5. 9. 44-22. 3. 45)
Zvonimir Pavoevi
(22. 3. 45-15. 5. 45)
Operativni oficir
Milan Glogovac
(28. 9. 44)
Obavjetajni oficir
(ef Obavjetajnog centra)
Savo olovi
(5. 9. 44-1. 10. 44)
Jovo Komnenovi
(1. 10. 44-15. 5. 45)
Intendanti
Ilija Kuki
(5. 9. 44)
Veljko Markovi
Danilo Ivkovi
(5. 5.-15. 45)
Naelnik veze
Frane Peri
(14. 10. 44-15. 5. 45)
Naelnik saniteta
Nevenka Mioi
(20. 11. 44-15. 5. 45)
Omladinski rukovodilac
Sava Ivkovi
(5. 9. 44-1. 1. 45)
Ilija Perii
(1. 1. 45-15. 5. 45)
Opunomoenik OZNE
Sveto Gagovi
(10. 44-15. 5. 45)
ef naoruanja
Fadil Ristanovi
(27. 12. 44)
1
Arhiv NOR-a, VII, reg. brojevi 26-5, 14-5, 11-5, 19-5, 9-7, 39-6, kutija 1153-1 i reg. br.
1-8, kutija 114411 i na osnovu sjeanja preivjelih starjeina i boraca Brigade.
234
tab 1. bataljona
Komandant
Maksim Kujundi
(5. 9.-13. 11. 44)
Milosav Kundaina
(22. 11. 44-15. 5. 45)
Politiki komesar
Danilo Tomanovi
(5. 9. 44-15. 5. 45)
Zamjenik komandant a
Milan Kneevi
(5. 9-22. 10. 44)
Milan Denda
(januar 45-15. 5. 45)
Pomonik politikog komesara
Krsto egrt
(15. 9. 44-15. 5. 45)
Intendanti
Jovo Pudar
Milan Dobrani
Zamjenik intendanta
Mladen Semiz
Obavjetajni oficiri
Lazar Kljaji
Milovan Bajat
Omladinski rukovodilac
Dimitrije Vukosav
Referenti saniteta
Ziba Halilhodi Monika
Danica Aleksi
Dara Suboti
Zamjenik referenta saniteta
Zora Ili
Komanda 1. ete 1. bataljona
Komandir
Rajko Salati
Komesar
Fuad Musi
Zamjenik komandi ra
Milorad Babi
Pomonik komesara
Blagoje arenac
Omladinski rukovodilac
Milo Bjeleti
Bolniarke
Gospava Stevanovi
Gospava Janji
Ekonom
oko Milidragovi
Komanda 2. ete 1. bataljona
Komandir
Vojo Ivkovi
Komesari
Maksim Vukosav
Luka Dui
(11. 44-12. 44)
Zamjenik komandira
Drago Kljaki
Pomonik politikog komesara
Arsen Soldo
Omladinski rukovodilac
Risto Milievi
Bolniarke
Bosa Vujovi
Dika Alii
Zivana B. Vukoje
Ekonom
Cerovina
Komanda 3. ete 1. bataljona
Komandir
Filip Brale
Komesari
Gojko Suboti
(4. 9-11. 44)
Luka Dui
(12. 44-15. 5. 45)
Zamjenik komandi ra
edo Kurili
Radovan Miloevi
235
Pomonici politikog komesara
Jovanka Ekmei
Drago Unkovi
Omladinski rukovodioci
Slavko Nadadin
Ljubo Rui
Bolniarke
Desanka Gluhaji
Fimija Mihi
Ekonom
Danilo Aleksi
Pratei vod 1. bataljona
Komandir
Jovan Vukovi
Politiki delegati
Luka Dui
(4. 9. 44-11. 44)
Rade Maslea
Komandiri vodova 1. bataljona
Radovan Miloevi, 2. vod 1. eta
Pero Baina, 1. vod 2. eta
Duan Gatalo, 2. vod 2. eta
Nikola Paajli, 2. vod 2. eta
tab 2.
Komandant
Mirko Mileti
(5. 9. 44-15. 9. 44)
epo ari
(16. 9. 44-15. 5. 45)
Politiki komesari
Jovo Komnenovi
(5. 9. 44-1. 10. 44)
Mirko Skender
(1. 10. 44-15. 5. 45)
Zamjenici komandant a
Hamid Drljevi
(5. 9. 44-18. 9. 44)
Vojko Bulut
(18. 9. 44-15. 5. 45)
Radovan Kovaevi, 2. vod 1. eta
ore Frovi, 3. vod 2. eta
Lazar Aleksi, 1. vod 3. eta
Ljuban arkovi, 2. vod 1. eta
Bako Bokovi, 2. vod 3. eta
Osman oa, 3. vod 3. eta
Danilo Grk
Boko Sudum, 1. vod 1. eta
Dragutin Kljaji
Danilo Bokun, 2. vod 1. eta
Zdravko Bjelica, 2. eta
Politiki delegati vodova
1. bataljona
Mirko Simi, 3. vod 1. eta
Svetozar Vuijak, 1 vod 1. eta
Milan Radmilovi, 1. vod 2. eta .
Salko Rahimi, 2. vod 2. eta
Avdo uli, 1. vod 3. eta
Mara Andri, 2. vod 3. eta
Slavko Nadadin 3. eta
Spasoje Radmilovi, 1. eta
Drago Unkovi, 2. eta
Ljubo Rui 3. eta
Vuko Jugovi
Mio Kuki
Milivoje Bjeleti
Drago Kljaji
Milievi Risto
bataljona
Pomonici politikog komesara
Hamid Kebo
(5. 9. 44-22. 3. 45)
Vukain Seni
(22. 3. 45-15. 5. 45)
Intendant
Vasika Vukosav
(5. 9. 44-15. 5. 45)
Zamjenik intendanta
Savo Dragovi
(5. 9. 44-15. 5. 45)
Obavjetajni oficir
Hamid Drljevi
(18. 9. 44-15. 5. 45)
236
Omladinski rukovodioci
Vaso Mihi
Danilo Dobrani
Referenti saniteta
Slavka Vukalovi
(5. 9. 44)
Olga Vukojevi
Dara Suboti
Radojka Bokovi
Zamjenici referenta saniteta
Stana Vukojevi
(5. 9. 44)
Olga Vukojevi
Ramiz Ramusovi
Komanda 1. ete
Komandiri
Vojko Bulut
(5. 9. 44-18. 9. 44)
Slavko akota
(18. 9. 44-26. 2. 45)
Habid Kapi
Pao uta
Politiki komesari
Vlado Kolak
(5. 9. 44)
Ismet Hajrovi
(do 26. 2. 45)
Ibrulj Abdulrahman
(1. 3. 45-15. 5. 45)
Zamjenici komandi ra
Slavko akota
(5. 9. 44-18. 9. 44)
Ljubo Ijai
Marko Samardi
(18. 9. 44-26. 2. 45)
Pao Suta
Pomonici politikog komesara
Boo ukovi
(5. 9. 44-2. 45)
Jovo Mileti
(od februara - 15. 5. 45)
Omladinski rukovodilac
Branko Mandrapa
Bolniar
Ismet Hajrovi
Ekonom
Ibro Zaklan
Komanda 2. ete
Komandiri
Milan Miloevi
(5. 9. 44-18. 9. 44)
Salko erimagi
(od 18. 9. 44)"
Komesari
Jovo Mileti
(5. 9. 44-2. 45)
Ibro Gurina
(od februara 45-15. 5. 45)
Zamjenici komandira
Salko erimagi
(5. 9. 44-18. 9. 44)
Salko uli
Habib Kapi
Tahir Bea
(od 18. 9. 44)
Pomonici politikog komesara
Hasan unje
(5. 9. 44)
Mile Pukovi
Omladinski rukovodilac
Milka Gluhaji
Bolniar
Milka Gluhaji
Komanda 3. ete
Komandiri
Demo Hasi
aban uli
Ljubo Ijai
Milan Nadadin
Jovo Toholj
237
Politiki komesari
Vukan Rui
(5. 9. 44-28. 10. 44)
Demo Repea
Vaso Mihi
Zamjenik komandira
Milan Nadadin
Jovo Toholj
Hasan Kebo
Pomonici politikog komesara
Refik uko
Risto Miloevi
Omladinski rukovodilac
Smajo Vujnovi
Bolniarke
Slavica orluka
Zivana Vukoje
Pratei vod
Komandir
Mujo Hairli
(od 5. 9. 44)
Politiki delegat
Refik uko
(od 5. 9. 44)
tab 3.
Komandanti
Jovan Markovi
(5. 9. 44-24. 9. 44)
Veljko Gerun
(24. 9. 44-15. 5. 45)
Politiki komesari
Ratko Kruni
(5. 9. 44-1. 45)
Hamid Kebo
(22. 3. 45-6. 4. 45)
Jovo Vuleti
(6. 4. 44-15. 5. 45)
Komandiri vodova u 2. bataljona
Pao uta, 1. vod 1. eta
Azis Kapetanovi, 3. vod 1. ete
Smajo Vujnovi, 1. eta
Vlado Prulj, 1. eta
Vaso Zdrali, 1. eta
Ahmet Bai, 1. eta
Spaso Ijai, 1. eta
Ibrahim Veledar, 2. vod 2. eta
Maho uta, 2. eta
Velimir Novi
Jovo Toholj, 2. vod 1. eta
Ivan Ivankovi
Branko Mrki
Pero Baina
Politiki delegati vodova 2. bataljo-
na
Ibrulj Abdulrahman, 1. vod 1. eta
Savo Bokovi, 1. eta
Branko Mandrapa, 1. eta
Demal Behram, 1. eta
Drago Mrki, 2. eta
Nusret aban
Stevo Bojani
Janko Bojani
Duan Radii, 2. vod 2. eta
Ivan Tarle, 3. vod 1. ete
Nikola Rupar, 1. eta
Demal Repea, 1. eta
bataljona
Zamjenik komandant a
Mirko Papi
(1. 10. 44-15. 5. 45)
Pomonik politikog komesara
Savo Cice
(5. 9. 44-15. 5. 45)
Intendant
Milan Vukasovi
(6. 9. 44-15. 5. 45)
Zamjenik intendanta
Pao Buli
238
Obavjetajni oficiri
Neo Radi
(5. 9. 44-1. 4. 45)
Ljubo Ijai
(4. 9. 44-15. 5. 45)
Omladinski rukovodilac
Milan Seteni
(5. 9. 44-15. 5. 45)
Referenti saniteta
Petrica Jokovi
(5. 9. 44-12. 12. 44)
Olga Vukojevi
(1. 3. 45-15. 5. 45)
Zamjenik referenta saniteta
imun Ivanovi
(20. 11. 44-15. 5. 45)
Komanda 1. ete 3. bataljona
Komandir
Risto Markovi
(5. 9. 44-15. 5. 45)
Politiki komesari
Antun Nodilo
(od 25. 11. 44)
Branko Pribii
Milovan Kralj
Zamjenici komandi ra
Gojko Kova
(5. 9. 44-10. 10. 44)
Mladen Mili
(od 10. 10. 44)
Danilo Maslea
(10. 5. 45-15. 5. 45)
Pomonici komesara
Anelko Popovi
(5. 9. 44-10. 4. 45)
Mio Kuki
(od 10. 4. 45)
Bolniarke
Jela Svorcan
Milena Sai
Desanka Gordi
Ekonomi
Josip Bokovi
Risto Ninkovi
Danilo Vukasovi
Komanda 2. ete 3. bataljona
Komandiri
Risto oo
Sava Munii
Politiki komesari
Branko Pribii
Sava Deli
Zamjenici komandira
Sava Munii
(19. 10. 44-25. 11. 44)
Rade Gredo
(od 25. 11. 44)
Pomonik politikog komesara
Uro Perii
(5. 9. 44-15. 5. 45)
Bolniari
Bogdan Maslea
Obrenija Ili
Drago Markovi
Ekonomi
Lazo Biskup
Josip Bokovi
Komanda 3. ete 3. bataljona
Komandiri
Gojko Kova
(10. 10. 44-9. 4. 45)
Risto oo
(9. 4. 45-15. 5. 45)
Politiki komesari
Antun Nodilo
(10. 10. 44)
Duan Radii
Zamjenici komandira
Sava Munii
Mladen Mili
Vaso Kolak
Pomonici komesara
Aco Prizmi
(10. 10. 44-9. 4. 45)
Anelko Popovi
(od 10. 4. 45)
Bolniarke
Desanka Gordi
Desa Pei
Nataa Nada (Ruskinja)
Ekonom
Ninkovi
Pratei vod 3. bataljona
Komandir
Marko Sardeli
(od 10. 10. 44)
Politiki delegati
Salko Kora
Ante Marinovi
Danilo Vukasovi
Komandiri vodova u 3. bataljonu
Vaso Kolak, 1. eta
Simo Bokovi, 1. eta
tab 4.
Komandant
Obren Milojevi
(5. 9. 4415. 5. 45)
Politiki komesar
Risto Raevi
(5. 9. 44-15. 5. 45)
Zamjenici komandant a
Veljko Gerun
(5. 9. 44-23. 9. 44)
Simo Markovi
(od j anuara 45-15. 5. 45)
Pomonik politikog komesara
Uro epanovi
(5. 9. 44-15. 5. 45)
Intendanti
Sava Deli
Luka Tarana
Neo Bonjak, 1. eta
Jefto Tasovac, 3. eta
Branko Mandrapa, 1. eta
Anelko Ekmei, 1. eta
Salko Kora, 1. eta
Danilo Vukasovi, 1. eta
ore Brkovi
Lazo Biskup
Omer Hubana
etko Mari, 3. eta
Dimitrije Mitrovi, 3. eta
Nikola Maar
Rade Gredo, 3. eta
Novica Suhi, 2. eta
Danilo Maslea, 2. eta
Marko Sardeli, 2. eta
Mladen Mili, 1. eta
Politiki delegati 3. bataljona
Duan Radii, 1. eta
Milovan Kralj, 1. eta
Boro Glava, 2. eta
Slavko Marui, 2. eta
Aco Prizmi, 2. eta
Ante Katropil, 2. eta
Ante Marinovi, 2. eta
Borislav Rikalo
bataljona
Zamjenici intendanta
Luka Tarana
Novica Ivankovi
Obavjetajni oficir
Nikola Pravica
(1. 10. 44-15. 5. 45)
Omladinski rukovodilac
Boo Adovi
(5. 9. 44-11. 5. 45)
Referent saniteta
Milica Smiljani
(20. 11. 44-15. 5. 45)
Zamjenik referenta saniteta
Vidosava -Popadi
(od 20. 11. 44)
Radojka Ivanievi
240
Komanda 1. ete 4. bataljona
Komandiri
Gojko Stankovi
(5. 9. 44)
Lazar Gre
(14. 11. 44-15. 5. 45)
Politiki komesar
Marko Savovi
(5. 9. 44 i od 15. 5. do 11. 5. 45)
Zamjenici komandi ra
Gojko Tanasijevi
(od 5. 9. 44)
Lazar Gre
Jovo Bubalo
(od 14. 11. 44)
Pomonik politikog komesara
Jovo Vuleti
(od 5. 9. 44)
Bolniarka
Alka Guzina
Ekonom
Novica Ivankovi
Komanda 2. ete 4. bataljona
Komandiri
Mijat Kolak
(5. 9. 44-4. io. 44)
Lazar Ljubibrati
(19. 10. 44-15. 5. 45)
Politiki komesari
Savo ikovi
(od 5. 9. 44)
Nikola Pravica
Zamjenici komandi ra
Lazar Ljubibrati
(5. 9. 44-19. 10. 44)
Mirko Kova
(19. 10. 44-15. 5. 45)
Pomonik politikog komesara
Grujo Soraji
(od 5. 9. 44)
Omladinski rukovodioci
Ljubo Kolak
(5. 9. 44-4. 10. 44)
Boidar Ninkovi
(15. 10. 44-15. 5. 45)
Bolniarka
Vidosava Popadi
Ekonom
Mijo Gre
(5. 9. 4415. 5. 45)
Komanda 3. ete 4. bataljona
Komandir
Gojko Tanasijevi
(19. 10. 44-15. 5. 45)
Politiki komesari
Danilo Tarana
(od 19. 10. 44)
Ahmet Hamzi
Zamjenici komandira
epo Lonar
Jovo uk
Pomonici politikog komesara
Jovan Sigud
Lazar Miloevi
Pratei vod 4. bataljona
Komandir
Jovo uk
(5. 9. 44-19. 10. 44)
Politiki delegat
Jovan igud
(5. 9. 44-19. 10. 44)
Komandiri vodova u 4. bataljonu
Nikola Kova, 2. vod 2. eta
Vlado Klimovi
Mihajlo Kolak
Gojko Milakovi
Veljko Kolak, 2. vod 2. eta
etko Mari, 1. vod 3. eta
Pero Mrkonja, 2. vod 3. eta
Milan Ninkovi, 3. vod 3. eta
Vlado Stijai
16
241
Lazar Gre, 2. eta
Mirko Kova, 2. vod 2. ete
Jovo Bubalo, 1. vod 2. ete
Milorad Ninkovi
Jovo Galeb
Omladinski vod
Komandir
Jovo Markovi
Politiki delegat
Jovo Mini
Politiki delegati 4. bataljona
Hilmo Begovi
Husnija Resulovi
Jovan igud
Mirko Pravica
Lazar Miloevi
Danilo Tarana
Vukain Kurili
Duan Petrovi
Pritapske jedinice brigade
Izviaki vod
Komandiri
Danilo Ekmei
Tomo Markovi
Vod za vezu
Komandir
Savo Bokovi
242
Prilog 5
Spisak"
boraca koji su proli kroz
14. hercegovaku (omladinsku)
brigadu
A
AVDALOVI V. Ljubo, roen 1925. Dreanj (Nevesinje)
AGBABI M. Ismet, roen 1925. u Lastvi (Trebinje)
AKAM . Ilija, roen 1917. valjina (Trebinje)
ALAGI O. Zulfo, roen 1906. Poitelj (Stolac)
AJANOVI I. Tarik, roen 1928. apljina (Stolac)
AJBEGOVI Hakija
ALEKSI Danilo, Bilea
ALEKSI V. Danica, roena 1921. Trebinje
ALIKAFI H. Husein, roen 1915. Mostar
ALII H. Alija, roen 1924. Kljuna (Nevesinje)
ALII A. Ibro, roen 1928. Kljuna (Nevesinje)
ALISI Duka, roena 1927. Stolac
ANDRI R. Mara, roena 1924. Pijesci (Mostar)
ANDRI Mirko, roen 1919, Pijesci (Mostar)
ANDRI P. Tod or, roen 1928. Aladinii (Stolac)
ANELI T. Gojko, roen 1920, Duboani (Trebinje)
ANELI R. Janko, Vrbno (Trebinje)
ANUI . ore, roen 1920, Poarno (Trebinje)
ANTELJ P. Stevan, roen 1919. Vrapii (Mostar)
ANTELJ M. Nikola, roen 1926. Potoci (Mostar)
ARSLANAGI H. Ragib, Arslanagia Most (Trebinje)
ATELJEVI O. Vlado, roen 1910. Zasad (Trebinje)
AIMOVI S. Gojko, roen 1923. Potoci (Mostar)
AIMOVI D. Risto, roen 1926. Humuliani (Mostar)
AKAR S. Alija, roen 1910. Rabina (Nevesinje)
Spisak boraca brigade, sainjen je na osnovu originalnih dokumenat a brigade koja se
nalaze u Vojnoistorijskom institutu u Beogradu; spiskova i upitnika koji su nam dosta-
vili optinski odbori SUBNOR-a u Hercegovini, upitnika koje je popunilo preko 500 bo-
raca i na osnovu sjeanja boraca koji ive u Beogradu i Sarajevu.
I pored najbolje elje i velikog angaovanja da u spisak unesemo sve borce, sigurni smo
da u tome nijesmo uspjeli u potpunosti, te se zato unapred izvinjavamo svima onima
koji nijesu uneseni ili za koje su dati nepot puni podaci.
243
AKAR I. Huso, roen 1911. Rabina (Nevesinje)
ADOVI M. Boo, roen 1925. Petrovii (Trebinje)
ADOVI L. Nena, roen 1929. Petrovii (Trebinje)
ADOVI V. Stevo, roen 1910. Petrovii (Trebinje)
B
BABI Veljko, roen u Trnovici (Bilea)
BABI Tomo, roen u Humljanima (Nevesinje)
BABI O. Ljubia, roen 1927. Hodii (Bilea)
BABI J. Milorad, roen 1923. Meka Gruda (Bilea)
BABI Mio, roen u selu Trnovica (Bilea)
BABI M. Obrad, roen 1927. Hodii (Bilea)
BABI N. Rade, roen 1926. Hodii (Bilea)
BABI B. Rajko, roen u selu Trnovica (Bilea)
BAD JAK S. Mustafa, roen 1925. Malo Polje (Mostar)
BAJAT Milovan, roen u selu rvanj (Ljubinje)
BE JAT N. Ratko, roen 1928. Poplat (Stolac)
BAJAT Stana, roena 1927. Dabrica (Stolac)
BOJBAA Milan, roen u selu Gluci (Metkovi)
BAJGORI S. Ahmet, roen 1907. Dabrica (Stolac)
BAJI S. Huso
BAKMAZ Milan, roen 1926. Sedlari (Trebinje)
BAKI M. Ahmed, roen 1926. u Trebinju
BAKI uvalija - Hida, roena u Trebinju
BALJI H. Meho, roen 1929. Kruevo (Stolac)
BALJI S. Mujo, roen 1914. Kruevo (Stolac)
BALJI S. Halil, roen 1909. Kruevo (Stolac)
BALJI S. Hasan, roen 1910. Kruevo (Stolac)
BARALIJA B. Avdo, roen 1924. Luka (Nevesinje)
BARALIJA M. Osman, roen 1914. Luka (Nevesinje)
BARALIJA S. Hajdar, roen 1911. Luka (Nevesinje)
BATINA I. Marko, roen u selu Trebimlja, Ravno (Trebinje)
BAEVI P. Blagoje, roen 1905. Atelji (Stolac)
BAINA Petar, roen 1922. Udrenje (Nevesinje)
BAHRAM Franjo
BAI A. Vojin, roen 1928. Lug (Trebinje)
BAI D. Ibrahim, roen 1922. u Baii (Gacko)
BAI B. Hado, roen 1924. u Baii (Gacko)
BAI M. Hado, roen 1925. u Baii (Gacko)
BEBANI I. Mujo, roen 1916. Humiliani (Mostar)
BEGENII P. Gojko, roen 1906. Budoi (Trebinje)
BEGENII R. uro, roen 1895. Orahovac (Trebinje)
BEGOVI I. Alija, roen 1916. Begovi Kula (Trebinje)
244
BEGOVI Ismet, roen 1927. Stolac
BEGOVI A. Hilmo, roen 1924. Begovi Kula (Trebinje)
BEGOVI M. air, roen u selu Banjevo, ipovo (Jajce)
BEKAVAC A. Ljubo, roen 1918. Mostar
BEKI M. Ekrem, roen 1925. Trebinje
BELOVI D. arko, roen 1927. Hrgud (Stolac)
BENDER M. Vido
BERBEROVI Gojko, roen u selu Ortije (Mostar)
BEA A. Tahir, roen 1918. Bitunja (Stolac)
BEIROVI O. Arif
BEHRAM S. Demal, roen 1919. Rotimlja (Stolac)
BIBERDI R. Petar, roen 1928. Vranjska (Bilea)
BIBERDI N. Savo, roen 1926. Vranjska (Bilea)
BIJEDI J. Sabit, roen 1926. Gornje Graarevo (Trebinje)
BIJELI A. Pero, roen 1922. Duboica (Ljubinje)
BISKUP J. Lazo, roen 1913. Draevo (Trebinje)
BJELAVAC A. Alija, roen 1918. Rabina (Nevesinje)
BJELETI A. Milivoje, roen 1928. Kapavica (Niki)
BJELETI Uro, roen u selu Golobre
BJELICA L. Mitar, roen 1925. esim, Glavatievo (Konjic)
BJELICA N. Zdravko, roen 1928. Mea, Berkovii (Stolac)
BJELICA S. Momilo, roen 1928. esim, Glavatievo (Konjic)
BJELICA L. Pavle, roen 1927. esim, Glavatievo (Konjic)
BJELICA Rajko, roen u selu Vrbica (Bilea)
BOBAN R Savo, roen 1914. ievo (Konjic)
BOGDANOVI P. Nikola, roen u selu Hutovo (Stolac)
BOGDANOVI I. Pero, roen 1910. Hutovo (Stolac)
BOGOJE . Vido, roen u selu Maevi, Hutovo (Stolac)
BOGOJE I. Mato, roen 1925. Hutovo (Stolac)
BODIROGA J. Anelko, roen 1903. Poplat (Stolac)
BODIROGA B. Duan, roen 1926. Poplat (Stolac)
BODIROGA Duan, roen u selu Bodiroge (Trebinje)
BODIROGA Jovo, roen 1924. Poplat (Stolac)
BODIROGA Rajko, roen 1923. Poplat (Stolac)
BOJANI Stevo
BOJANI T. Drago, roen 1925. eljua (Mostar)
BOJANI Janko
BOJANI S. Rade, roen u selu Baljci (Bilea)
BOJANI R. Zora, roena 1924. Fatnica (Bilea)
BOJBAA Milo, Trnovo
BOJOVI S. Rade, roen 1925. Poljice (Bilea)
BOJI Hamza, roen u Stocu
BOKA VAC A. Ljubo, roen u Mostaru
BOKI Boo, roen u selu Krtinje (Ljubinje)
BEKI M. Ekrem, roen u Trebinju
BOKONJI M. Ilija, roen 1913. Pridvorci (Trebinje)
BOKUN R. Danilo, roen 1920. Rapti, Bobani (Trebinje)
BOKUN D. Lazo, roen 1929. Rapti, Bobani (Trebinje)
BOKUN Milorad, roen u selu Rapti, Bobani (Trebinje)
BALA VAC S. Ibrahim, roen 1912. Aladinii (Stolac)
BALA VAC M. Mujo, roen 1904. Aladinii (Stolac)
BOTINA I. Marijan, roen 1927. Trebimlja (Trebinje)
BOHI D. Nazif, roen 1912. Orahovica (Konjic)
BOKOVI Bako
BOKOVI S. Boko, roen 1925. Hodbine (Mostar)
BOKOVI V. Veljko, roen 1922. Mrkonjii (Trebinje)
BOKOVI T. Veljko, roen 1922. Volujac (Trebinje)
BOKOVI oko, roen u selu Mrkonjii (Trebinje)
BOKOVI Jovo, roen u selu Mrkonjii (Trebinje)
BOKOVI L. Jozo, roen 1928. Crnica (Stolac)
BOKOVI N. Josip, roen 1921. Mrkonjii (Trebinje)
BOKOVI T. Njegoslav, roen 1926. Mrkonjii (Trebinje)
BOKOVI N. Radojka, roena 1926. Mrkonjii (Trebinje)
BOKOVI T. Savo, roen 1927. Volujac (Trebinje)
BOKOVI T. Simo, roen 1912. Mrkonjii (Trebinje)
BOKOVI O. Todor, roen 1926. Mrkonjii (Trebinje)
BONJAK Neo, roen u selu Podosoje (Bilea)
BRAJEVI O. Ahmet, roen 1927. Mostar
BRALO M. Filip, roen 1922. Zabrie (Livno)
BRATI O. Hasan, roen 1907. Lokve, Aladinii (Stolac)
BRAKOVI M. Azim, roen 1923. Pridvorci (Trebinje)
BRAKOVI Asan, roen 1923. Pridvorci (Trebinje)
BRAKOVI I. Mahmut, roen 1922. Pridvorci (Trebinje)
BREGOVI I. Martin, roen u Ivanjecu
BRENJO P. Marko, roen 1926. Odak (Nevesinje)
BRKI Ahmet Lebro, roen 1923. Mostar
BRKOVI I. ore, roen 1925. Necvijee (Trebinje)
BRKOVI I. Marko, roen 1922. Necvijee (Trebinje)
BUBALO A. Damo, roen 1915. Orahovica (Konjic)
BUBALO O. Ibrahim, roen 1924. Potoci (Mostar)
BUBALO M. Jovo, roen 1924. Mijonii (Trebinje)
BUBALO A. Mujo, roen 1926. Potoci (Mostar)
BUBALO S. Todor, roen 1910. Mijonii (Trebinje)
BUDEN P. Danilo, roen 1927. akovo (Trebinje)
BUDEN . Todor, roen 1927. akovo (Trebinje)
BUKVI Danica, roena u selu Braii (Stolac)
BUKVI J. Stana, roena 1928. Dabrica (Stolac)
BULAJI S. Milan, roen 1924. Bojite (Nevesinje)
BULAJI N. Milorad, roen 1925. Ljudi Do (Stolac)
BULI O. Alija, roen 1922. Luka (Nevesinje)
246
BULI Duan, roen u selu Gnojnica (Mostar)
BULI Pao
BULI L. Mitar, roen 1924. Draevica (Mostar)
BULUT Vojko, roen u selu Prebilovci (apljina)
BULUT S. Novica, roen 1926. Prebilovci (apljina)
BULUT edo, roen u selu Prebilovci (apljina)
BULJKO H. Muhamed, roen 1923. Jasenica (Mostar)
BURI Rao, roen u selu Ladinii (Stolac)
BURI A. Sabrija
BURI M. Tomo, roen 1917. Prenj, Ladinii (Stolac)
BURLICA K. Rade, roen 1922. Lastva (Trebinje)
BUTIGAN I. Andrija, roen u selu Dubrave, Hutovo (Stolac)
BEGOVI Sair, roen u selu Banjevo (ipovo)
V
VEI Ibrahim, roen 1911. Gnojnice (Mostar)
VELAGI A. Omer, roen 1922. Blagaj (Mostar)
VELENDAR H. Ibro, roen 1925. Poitelj
VIDAI P. Rajko, roen 1915. Pridvorci (Nevesinje)
VIEN S. Jusuf, roen 1922. Gomiljani (Trebinje)
VILA S. Abje, roen 1921. Mostar
VILI M. Veljko, roen 1920. iljevo (Nevesinje)
VITLAI J. Zdenko, roen 1928. Stolac
VICO P. Mato, roen 1908. Ograde (Trebinje)
VLATKOVI I. Jovo, roen 1923. Koela (Trebinje)
VLATKOVI J. Mirko, roen 1923. Koela (Trebinje)
VLATKOVI Todor, roen 1927. Dui (Trebinje)
VOJI Milan, roen u selu Kuti (Bilea)
VOLODER S. Mumin, roen 1915. Rabina (Nevesinje)
VREA V. Stevo, roen 1927. Krnjevii (Trebinje)
VRHOVAC O. Ivan, roen u Gradacu
VUJADINOVI S. Radovan, roen 1926. Udrenje (Nevesinje)
VUJINOVI J. Luka, roen 1927. Sopilja (Nevesinje)
VUJINOVI M Luka
VUJINOVI A. Osman, roen u selu Dubrave (Stolac)
VUJINOVI J. Pero, roen 1912. Sopilja (Nevesinje)
VUJNOVI Smajo
VUJOVI M. Aleksa, Davidovii (Bilea)
VUJOVI arko, Bilea
VUJOVI ivko, roen u selu Meka Gruda (Bilea)
VUJOVI Milan Krnje, roen u selu Zasade (Bilea)
VUJOVI G. Pavle, roen 1923. Zasade (Bilea)
VUJOVI . Simo, roen u selu Vranjska (Bilea)
VUKALOVI Slavko
VUKALOVI K. Boo, roen 1926. Pridvorci (Trebinje)
VUKALOVI D. Milo, roen 1919. Bogojevi Selo (Trebinje)
VUKAS Petar, roen na Peljecu (Dubrovnik)
VUKASOVI Branko, roen u selu akovo (Trebinje)
VUKASOVI P. Veljko, roen 1925. akovo (Trebinje)
VUKASOVI Danilo, roen u selu akovo (Trebinje)
VUKASOVI M. Milan, roen 1914. akovo (Trebinje)
VUKAINOVI T. Gospava, roena 1929. Potkraj, Zupci (Trebinje)
VUKIEVI M. Simo, roen 1925. Pridvorci (Trebinje)
VUKIEVI K. Vuko, roen u selu Zasad (Trebinje)
VUKOVI P. Aleksa, roen 1922. Hodii (Bilea)
VUKOVI A. Anelko, roen 1928. Meka Gruda (Bilea)
VUKOVI B. Boro, roen u Trebinju
VUKOVI Vukain, roen u selu Meka Gruda (Bilea)
VUKOVI M. Janko, roen 1927. Biograd (Nevesinje)
VUKOVI D. Jovan, roen 1921. Biograd (Nevesinje)
VUKOVI M. Luka, roen 1925. Gorica (Trebinje)
VUKOVI A. Petko, roen 1927. Meka Gruda (Bilea)
VUKOVI Savo, roen u selu Gluci (Metkovi)
VUKOJE B. Zivana, roena 1926. Paeni (Bilea)
VUKOJEVI Jovo, roen u selu Sedlari (Trebinje)
VUKOJEVI-MARKOVI M. Olga, roena 1926. Sedlari (Trebinje)
VUKOJEVI D. Stana, roena 1928 Sedlari (Trebinje)
VUKOSAV T. Branko, roen 1930. Stepanovievo (Novi Sad)
VUKOSAV Vasika, roena u selu Poplat (Stolac)
VUKOSAV M. Dimitrije, roen 1926. Poplat (Stolac)
VULETI D. Jovo, roen 1924. Mionii (Trebinje)
VULETI S. Jovo, roen 1924. Trebinje
VULETI R. Obren, roen 1911. Gomiljani (Trebinje)
VULEEVI D. Duan, roen 1927. Juii (Trebinje)
VULEEVI J. Nikola, roen 1922. Juii (Trebinje)
VULEEVI V. edo, roen 1926. Juii (Trebinje)
VULI L. Danilo, roen 1919. Strujii (Trebinje)
VUETI I. Petar, roen 1923. Dobro Polje (Kalinovik)
VUIJAK D. Svetozar, roen 1923. Mostar
VUKOVI Jovan, roen u selu Bogdaii (Bilea)
VUKOVI I. Luka, roen u Opuzenu (Metkovi)
VUKOVI J. Rade, roen 1912. Aladinii (Stolac)
VUUR R. Vaso, roen 1924. Orah (Trebinje)
VUUR B. Jovo, roen 1924. Orah (Trebinje)
VUUR R. Milan, roen 1921. Orah (Trebinje)
VUUREVI Jovo, roen u selu Aleksina Mea (Trebinje)
VUUREVI G. Nikola, roen 1928. Bogojevo Selo (Trebinje)
248
G
GAVRILOVI Risto, roen u selu Sedlari (Trebinje)
GAGOVI J. Svetozar, roen 1910. Foa
GABELA M. Dervi, roen u selu Ostroac (Konjic)
GADARA M. Ibro, roen 1910. Rabina (Nevesinje)
GADARA B. Salko, roen 1919. Rabina (Nevesinje)
GADARA S. Hajdar, roen 1920. Rabina (Nevesinje)
GALEB T. Jovo, roen 1923. Cerovac (Trebinje)
GATALO U. Duan, roen 1915. Potoci (Mostar)
GATALO M. Milo, roen 1920. Potoci (Mostar)
GATAKI H. Meho, roen 1913. Trebinje
GAANIN Hamdija
GAI P. Marica, roena 1928. itomislii (Mostar)
GATAN O. Arif, roen 1912. Rabina (Nevesinje)
GATAN M. Duran, roen 1920. Rabina (Nevesinje)
GATAN M. Ibro, roen 1915. Rabina (Nevesinje)
GERIN I. Avdo, roen 1918. Burmazi (Stolac)
GERUN M. Veljko, roen 1920. Talea (Trebinje)
GLAVA J. Boro Borislav, roen 1925. Buna (Mostar)
GLAVINI M. Jozo, roen 1927. Babin Do, Hutovo (Stolac)
GLIBO Momilo, roen u selu Tasovii (apljina)
GLOGOVAC Milan, roen u selu Graanica (Gacko)
GLOGOVAC K. Boidar, roen u selu Dramievo (Nevesinje)
GLOGOVAC J. Zoran, roen 1925. Volujac (Trebinje)
GLOGOVAC D. epo, roen 1925. Volujac (Trebinje)
GLUHAJI M. Milanka, roena 1928. u Drijenjani (Trebinje)
GLUHAJI Miroslav, roen u Drijenjani (Trebinje)
GLUHAJI-URICA N. Desa, roena 1929. Drijenjani (Trebinje)
GLUHAJI B. Radovan, roen 1926. Drijenjani (Trebinje)
GOLA Mustafa, roen 1922. Blagaj (Mostar)
GOLIJANIN B. Milan, roen u Mostaru
GOLIJANIN Radovan, roen 1912. Nevesinje
GOLI O. Meho, roen 1914. Kruevljani (Nevesinje)
GOLO Ranko, roen 1929. Dubrave (Stolac)
GOLO A. Omer, roen 1912. Lakat (Nevesinje)
GOLO A. Huso, roen 1924. Lakat (Nevesinje)
GORDI D. Desanka, roena 1926. Dabrica (Stolac)
GORDI S. Sekul, roen 1923. Dabrica (Stolac)
GRABI M. Ismet, roen 1925. Lastva (Trebinje)
GRANULO H. Beir, roen 1913. Gradeljina (Konjic)
GRBO S. Novica, roen 1927. Kuba (Stolac)
GREDA N. Ljubomir, roen u selu Vrapii (Mostar)
GREDO Rade, roen u selu Galiii (Trebinje)
GREBAVI A. Beko, roen 1914. Bahori (Gacko)
GREBAVI H. Beir, roen 1922. Bahori (Gacko)
GREBOVI Beko, St ol ac
GRK L. Danilo, roen 1914. Atelji (Stolac)
GRK Pero, roen 1927. Atelji (Stolac)
GRE T. Lazar, roen 1921. Grbii, akovo (Trebinje)
GRE L. Mijo, roen 1910. Grbii, akovo (Trebinje)
GUZINA I. Muharem, roen 1921. Mostar
GUZINA S. (Beba) Alka, roena 1924. Mostar
GUZINA Ibro
GRBI-GUTI V. Ljubica, roena 1925. Muminovaa (apljina)
D
DABOVI L. Krsto, roen 1921. Ljubomir (Trebinje)
DABI P. Simo, roen 1926. Mostar
DABI D. Stojan, roen 1926. Poplat (Stolac)
DABI Tomo, roen 1909. Humiljani (Mostar)
DAKOVI J. Borisa, roen 1920. Lukavac (Nevesinje)
DAKOVI J. Jago, roen 1922. Lukavac (Nevesinje)
DAKOVI . Miko, roen 1920. Lukavac (Nevesinje)
DANGUBU J. Branko, roen u selu Dola (Bilea)
DANGUBI Peko, roen u selu rvanj (Ljubinje)
DANILOVI J. Blagoje
DANI P. Pero, roen u selu Radetii, Hutovo (Stolac)
DEDOVI A. Adem, roen 1927. Bijenja (Nevesinje)
DELIJA I. Simun, roen u Opuzenu (Metkovi)
DEDI B. afa
DELI J. Savo, roen 1914. Grmljani (Trebinje)
DELI B. Fejzo, roen 1912. ulje (Nevesinje)
DEMIROVI M. evad, roen 1927. Mostar
DEMI I. Ahmet, roen 1919. Lakat (Nevesinje)
DEMI O. Alija, roen 1921. Lakat (Nevesinje)
DEMI A. Osman, roen 1922. Podgorani (Mostar)
DEMI O. Saban, roen 1912. Lakat (Nevesinje)
DENDA Milan, roen u selu Mirilovii (Bilea)
DENDA Muharem, Mostar
DERETI T. Savo, roen 1927. Orahovac (Trebinje)
DERETI J. Uro, roen 1927. Orahovac (Trebinje)
DIPO A. Hamid, roen u selu Polije (Ulog)
DIZDAR H. Ragib, roen 1922. Stolac
DOBRANI Danilo, roen u selu Mea (Stolac)
DOBRANI Milan, roen u selu Mea (Stolac)
DOBRANI S. Mila, roena 1927. Mea (Stolac)
DOBRANI T. Nikola, roen 1930. Mea (Stolac)
250
DOMAZET Milenko, roen u selu Vlahovii (Ljubinje)
DOMAZET M. Omer, roen 1920. Podgorani (Mostar)
DOMAZET A. Osman, roen 1924 Podgorani (Mostar)
DOMINIK Anton, Hrvatska
DRAGI . Branko, roen 1921. Zeljua (Mostar)
DRAGI L. Vlado, roen 1925. eljua (Mostar)
DRAGI J. Stojan, roen 1912. Zeljua (Mostar)
DRAGOVI Milo, roen u selu Okolita (Trnovo)
DRAGOVI D. Radoslav, roen u selu Udrenje, Biograd (Nevesinje)
DRAGOVI A. Savo, roen 1917. Hrgud (Stolac)
DRAGOLJEVI . Savo, roen 1924. Gomiljani (Trebinje)
DRAI V. Jovo, roen 1928. Gabela (apljina)
DRAPI J. Milan, roen u selu Dobromani (Trebinje)
DRAKO S. Milenko, roen 1925. Tasovii (Stolac)
DREKALOVI Drago, roen 1923. Koela (Trebinje)
DRLJEVI Hamid, roen u Blagaju (Mostar)
DROCE D. Meho, roen 1911. Sopilja (Nevesinje)
DUKA M. Stojan, roen 1915. Hatelji (Stolac)
DURAKOVI S. Avdo, roen 1924. Gornje Grnarevo (Trebinje)
DURAKOVI A. Dervi, roen 1924. Gornje Grnarevo (Trebinje)
DURAKOVI J. Mustafa, roen u Zasadu (Trebinju)
DURAKOVI N. Junuz, roen 1909. ievo (Trebinje)
DURAKOVI O. Juso, roen 1914. Kruevljani (Nevesinje)
DURAKOVI aban
DUI Zorka, roena u selu Fatnica (Bilea)
DUI Luka, roen u selu Fatnici (Bilea)
DUI M. Risto, roen 1923. Lug (Trebinje)

AJI Beo
AJI R. Blagoje, roen 1926. Orahovac (Trebinje)
DEKO B. Halil, roen 1922. Luka (Nevesinje)
ELMEZ Zivko
IPA A. Hamid, roen 1919. Prolja (Ulog)
DOGO V. Danica, roena u selu Hrasno (apljina)
ONKO S. Mehmed, roen u selu Bivolje Brdo (Stolac)
ORDAN Milan, roen u selu Dvrstnica (Trebinje)
ULI Avdo
ULI A. Omer, roen 1909. Pjeivac (Stolac)
ULI aban
ULI J. Osman, roen 1910. Pjeivac (Stolac)
ULI Salko
ULMEZ H. Tahir, roen 1907. Pjeivac (Stolac)
251
URASOVI M. Boidar, roen 1924. Bukorii (Nevesinje)
URASOVI Danilo, roen u selu Ratani (Mostar)
URICA S. Duan, roen 1923. Kleak (Stolac)
URII Mara, roena u selu Rapti, Bobani (Trebinje)
URICA R. Milutin, roen 1926. Hatelji (Stolac)
E
EKMEI S. Anelko, roen 1914. Pribilovci (Stolac)
EKMEI-BRKI I. Jovanka, roena 1926. apljina
EKMEI Danilo, roen 1923. Pridvorci (apljina)
EKMEI Duan, roen 1928. Pridvorci (apljina)
ELEZ Petar, roen u selu Boljanoviima (Trnovo)
ELEZOVI I. Mujo, roen u selu Bivolje Brdo (Mostar)
ERKOEVI Raid, roen u Trebinju

ALE O. Alija, roen 1902. Dabrica (Stolac)
ZARKOVI-KUKOLJ Zeljka, roena 1927. Gornje Hrasno (Neum)
ARKOVI O. Ljuban, roen u selu Gornje Hrasno (Neum)
ARKOVI Spasoje, roen u selu Hrasno (Stolac)
ARKUI Z. Ahmed, roen 1906. Prenj (Stolac)
ARKUI Zulfikar, roen u selu Opliii (Stolac)
DRALI Vaso
ERAJI V. Jelka, roena 1922. Luka (Nevesinje)
ERAJI D. Neo, roen 1927. Kljuna (Nevesinje)
UGOR A. Salko, roen 1914. Kljuna (Nevesinje)
NUKI Rade, roen u Dobrom Polju (Kalinovik)
z
ZAKLAN Ibro
ZVONI I. Arif, roen 1921. eljua (Mostar)
ZELIHI I. Ramadan, roen 1912. Trebinje
ZLOLJA M. Halil, roen 1914. Borovii (Nevesinje)
ZOLJ Huso, roen 1925. Bijenja (Nevesinje)
ZUBAC Ado, roen u selu Pribilovci (apljina)
ZUBAC P. Gojko, roen 1924. Ukii Ljubomir (Trebinje)
ZUBEVI Junuz, roen u Trebinju
ZUBEVI Nazif, roen u Trebinju
252
ZUKANOVI M. Meho, roen 1925. Krekovi (Nevesinje)
ZUKANOVI Omer, roen 1907. Dabrica (Stolac)
ZUKOVI I. Mujo, roen 1924. Rabina (Nevesinje)
ZULI B. Safet, roen 1914. Stolac
ZUROVAC D. Aleksa, roen 1927. Grabovina (apljina)
I
IVANKOVI Vido
IVANKOVI M. Novica, roen 1913. Vrpolje (Trebinje)
IVANKOVI Ivan
IVANKOVI N. Pero, roen 1925. Srijete
IVANKOVI Tomo, roen u selu Vrpolje (Trebinje)
IVANOVI Luka, roen u selu ipan (Dalmacija)
IVANKOVI Simun, roen u selu Blato (Korula)
IVANIEVI Radojka
IVELJA Marko, roen u Ljubinju
IVKOVI T. Vojin, roen 1919. Bijela rudina (Bilea)
IVKOVI Danilo, roen u selu Dreanj (Nevesinje)
IVKOVI-ARI Sava, roen u selu Dreanj (Nevesinje)
IGNJATI I. Mirko, roen 1920. Volujac (Trebinje)
IBRlSlMOVI A. Dervi, Bijeljina
IBRlSlMOVI Husein, Bijeljina
IBRULJ Abdurahman, roen u selu Poitelj (apljina)
IJAI Ljubo, roen u selu Tasovii (apljina)
ILI B. Branko, roen 1927. Davidovii (Bilea)
ILI M. Branko, roen u selu Dola (Bilea)
ILI D. Danilo, roen u selu Davidovii, Divin (Bilea)
ILI Milan, roen u selu Zvijerina (Bilea)
ILI Milovan, roen u selu Bijeljani (Bilea)
ILI Obrenija, roena u selu Bijeljani (Bilea)
ILI G. Petar, roen 1926. u selu Gornja dola, Divin (Bilea)
IMAMOVI-PLAVI M. Raza, roena 1908. Doljani (Konjic)
J
JAGANJAC A. Huso, roen 1926. Bilea
JAMINA M. Simo, roen u selu Bojite (Nevesinje)
JANKOVI S. Peko
JANO D. Branko, roen u selu Pdokom (Stolac)
JANJI S. Gospava, roena 1926. u selu Slato (Nevesinje)
JANJO M. Petar, roen 1928. Ljuti Do (Stolac)
JELAI S. oko, roen 1926. Dabrica (Stolac)
JELAI S. Mitar, roen 1924. Dabrica (Stolac)
JOVI Nikola
JOKANOVI Jovo
JOKANOVI Pero, roen u Bilei
JOKOVI Petrica, roen 1926. u selu Blato (Korula)
JOOVI Risto
JUGOVI Vuko
K
KAA Ivan, roen u selu Studenac (Ljubuki)
KAZAZI I. Mustafa, roen 1921. Mostar
KAZAZI I. Sule, roen 1919. Mostar
KAJAN N. Alija, roen 1912. Lakat (Nevesinje)
KAJINA Dane, Mostar
KAJI Halil
KATA Ivan, roen u Studenici (Ljubuki)
KALI V. Veljko
KALEM J. Blagoje, roen 1920. Lakat (Nevesinje)
KALEM P. Lazar, roen 1919. Humiliani (Mostar)
KALEM D. Nemanja, roen 1926. Liani (Mostar)
KALEM O. Risto, roen 1920. Humiliani (Mostar)
KANKLIJA M. Mujo, roen u Olovu
KAPETANOVI M. efkija, roen 1915. Skoigrm (Trebinje)
KAPETANOVI Azis
KAPOR Milan, roen u selu Mirilivii (Bilea)
KARDUM Mile, roen u selu Rapti, Bobani (Trebinje)
KASUMOVI S. Ibro, roen 1928. Kljuna (Nevesinje)
KASUMOVI N. Hamid, roen 1928. Kljuna (Nevesinje)
KASUMOVI I. Hasan, roen 1922. Kljuna (Nevesinje)
KAIKOVI Kosto, roen u selu Vranjska (Bilea)
KATROPIL Ante, roen u selu Blato (Korula)
KEBO Hamid, roen 1923. Bivolje Brdo (Stolac)
KEBO Hasan
KEELJ Gojko, roen u selu Vranjska (Bilea)
KIJAC M. Milorad, roen u selu Domaevo (Trebinje)
KILIBARDA R. Nikola, roen 1928. u selu Dramievo (Nevesinje)
KISIN B. Milan, roen u selu Zubci (Trebinje)
KISI P. Jovo
KISI Milan, roen u selu Zvijerina (Bilea)
KISI Mihajlo, roen u Bilei
KISI Petko, roen u selu Zvijerina (Bilea)
KISI Filip, roen u selu Zvijerina (Bilea)
KITI M. Ahmet, roen 1900. Prenj (Stolac)
254
KLEPO S. Alija, roen 1921. Poitelj (apljina)
KLEPO O. Hasan, roen 1925. Poitelj (Stolac)
KLIMOVI V. Vlado - Vladimir, roen 1924. Lastva (Trebinje)
KNEI R. arko, roen 1923. Hodbina (Mostar)
KNEEVI S. Anelko, roen 1925. Bijenja (Nevesinje)
KNEEVI Vojo, roen u selu Bijenja (Nevesinje)
KNEEVI J. Danilo, roen 1928. Tulje (Trebinje)
KNEEVI J. Milan, roen 1923. Tulje (Trebinje)
KLJAJI A. Lazar, roen 1921. alom (Nevesinje)
KLJAKI P. Boo, roen 1922. Udrenje (Nevesinje)
KLJAKI V. Drago, roen 1921. Udrenje (Nevesinje)
KLJAKI Milovan, roen u Biogradu (Nevesinje)
KOVA Gojko, roen 1921. Janja, Zagora (Trebinje)
KOVA S. Mirko, roen u selu Janja (Trebinje)
KOVA M. Nikola, roen 1921. Zagora (Trebinje)
KOVA S. Uro, roen 1921. Podstraivica (Trebinje)
KOVAEVI V. Vojin, roen 1926. Bijenja (Nevesinje)
KOVAEVI B. Drago, roen 1927. Biograd (Nevesinje)
KOVAEVI J. Mirko, roen 1925. Koleko (Nevesinje)
KOVAEVI M. Pero, roen 1926. Pridvorci (Nevesinje)
KOVAEVI N. Radoslav, roen 1925. Biograd (Nevesinje)
KOVAEVI G. Ugljea, roen 1927. Zasad (Trebinje)
KOVAINA S. Stojan, roen 1928. Sedlari (Trebinje)
KOZI B. Anelko, roen 1922. Krajpolje (Ljubinje)
KOJOVI Jovo iz Trebinja
KOJOVI T. Milan, roen 1922. Hatelji (Stolac)
KOKOTOVI K. Boko, roen 1925. Biograd (Nevesinje)
KOKOTOVI O. Drago, roen 1920. Biograd (Nevesinje)
KOLAK D. Vaso, roen 1922. u selu Tulje (Trebinje)
KOLAK J. Vlado, roen 1908. Podglivlje (Trebinje)
KOLAK S. Veljko, roen 1927. Hum (Trebinje)
KOLAK S. Gojko, roen 1919. Hum (Trebinje)
KOLAK L. Jovo, roen 1927. Tulje (Trebinje)
KOLAK S. Ljubo, roen 1923. Hum (Trebinje)
KOLAK S. Mijat, roen 1921. Hum (Trebinje)
KOLAK T. Mihajlo, roen 1926. Hum (Trebinje)
KOLAK R. Olga, roena 1926. Tulje (Trebinje)
KOMAR arko, roen u Bilei
KOMNENOVI . Duan, roen 1927. Galiii (Trebinje)
KOMNENOVI T. Jovo, roen 1910. Poplat (Stolac)
KOMNENOVI L. Nikola, roen 1900. Poplat (Stolac)
KOMNENOVI G. Ranko, roen 1929. Poplat (Stolac)
KONZUL P. Vido, roen u selu Hutovo (Stolac)
KOPRIVICA Boidar, roen u selu Meka Gruda (Bilea)
KOPRIVICA Nedeljko, roen u selu Meka Gruda (Bilea)
KOPRIVICA Cedo, roen u selu Meka Gruda (Bilea)
KORA S. Ismet, roen 1929. Bivolje Brdo (Stolac)
KORA S. Salko, roen 1923. Bivolje Brdo (Stolac)
KOSERESKI Gavrilo, roen u Andrejevskom SSSR
KOSO Z. Abas, roen 1924. Dubrava (Stolac)
KOSOVI Mara, roena 1924. Poarno (Trebinje)
KOSOVI B. Rade, roen u selu Korita (Bilea)
KOO Ilijaz, roen 1911. Gomiljani (Trebinje)
KOO K. Ismet, roen 1910. Gomiljani (Trebinje)
KRALJ D. Danilo, roen u selu Ravno (Trebinje)
KRALJ Milovan, roen u selu Ravno (Trebinje)
KRALJEVI V. Branko, roen 1922. Cicina (Trebinje)
KRALJEVI Lazar, roen u selu akovo (Trebinje)
KREI . Vide, roen 1903. Tjeivac (Stolac)
KRIO O. Omer, roen 1923. Raia (Stolac)
KRISTE P. Marko, roen 1927. Ravno (Trebinje)
KRISTI . Jure, roen 1922. Orahov Do (Trebinje)
KRISTO Jozo, roen u Busovai
KRPO O. Omer, roen 1924. Aladinii (Stolac)
KRUJI F. Junuz, roen 1917. Niki
KRUNI S. Ratko, roen 1919. u SAD
KRUNI S. Nada, roena 1925. Zasad (Trebinje)
KRUNI S. Slavka, roena 1927. Zasad (Trebinje)
KRUEVAC T. Branko
KSOLJI O. Ibro
KUZMAN Ljubo, roen u selu Pijesci (Mostar)
KUJUNDI M. Aleksa, roen u selu Kula (Konjic)
KUJUNDI . Maksim, roen 1923. elebii (Konjic)
KUJUNDI L. Radoslav, roen u selu Kula (Konjic)
KUKAVII . Jovo, roen 1926. Orah (Trebinje)
KUKI S. Ilija, roen 1902. Borci (Konjic)
KUKU Milovan, roen u selu Baljci (Bilea)
KUKO M. Sule, roen 1926. Kuti, Bijelo Polje (Mostar)
KULJAK M. Milan, roen 1915. Pridvorci (Trebinje)
KULJI Joo, roen u selu Simijovi (Bilea)
KULJI M. Lazo, roen 1922. Biograd (Nevesinje)
KULJI M. Spasoje, roen 1925. Biograd (Nevesinje)
KULJI Todor, Bilea
KUNDAINA Jovo, roen u selu Dabar (Stolac)
KUNDAINA Milosav, roen 1926. Narat (Bilea)
KUNI Neo, roen u selu Grmljani (Trebinje)
KURDULIJA S. Neo, roen 1928. Korita (Bilea)
KURE Bogdan, roen u selu Orah (Bilea)
KURE uro, roen u Bilei
KURILI Jovo, roen 1920. Draevo (Trebinje)
256
KURILI Miroslav, roen u selu Draevo (Trebinje)
KURILI M. Risto, roen 1895. Draevo (Trebinje)
KURILI M. Risto, roen 1927. Grmljani (Trebinje)
KURILI edo, roen u selu Draevo (Trebinje)
KURILI Vukain
KURTOVI Arif, roen u Fazlagia Kula (Gacko)
KURTOVI N. Jovo Mali, roen 1923. Zaula (Trebinje)
KURTOVI A. Jusuf, roen 1917. Mostar
L
LAETI S. Petar, roen 1919. Biograd (Nevesinje)
LAKI Boo, roen u selu Grmljani (Trebinje)
LAKI Mijo, roen u selu Grmljani (Trebinje)
LALOVI Mirko, roen u Ulogu
LASO VAN Savo, roen u selu Potkom (Stolac)
LEVO R. Ramo, roen 1920. Podgorani (Mostar)
LEI Lazar, roen u selu Pribilovci (apljina)
LEI Ljubica, roena u selu Tasovii (apljina)
LEI M. piro, rodom iz Bilee
LOZO J. Duan, roen 1928. Glavatievo (Konjic)
LOZO Lazar, roen u selu Kupilovu (Mostar)
LOZO Krsto, roen u selu Bijelo Polje (Mostar)
LOZO Ranko, Mostar
LOJO S. Demil, roen u selu Pridvorci (Trebinje)
LOJPUR T. Nikola, roen 1925. Draevo (Stolac)
LONAR K. oro, roen u selu Klikovii (Trebinje)
LONAR N. Jovan, roen 1925. ievo (Trebinje)
LONAR V. Mihajlo, roen 1923. Klikovii (Trebinje)
LONAR K. epo, roen 1919. Klikovii (Trebinje)
LUGONJA Milan, roen u selu Ivica (Ljubinje)
LUI D. Jovan, roen 1927. Mrkonjii (Trebinje)
LJ
LJEVO A. Osman, roen u Podgorani (Mostar)
LJEVO O. Salko, roen 1918. Podgorani (Mostar)
LJEVO S. Salko, roen 1907. Podgorani (Mostar)
LJUBIBRATI V. Lazar, roen 1922. Ljubovo (Trebinje)
16
257
M
MAVRAK M. Savo, roen 1919. Zijemlje (Mostar)
MAKAN S. Edmil, roen 1927. Orahovica (Konjic)
MANDRAPA P. Branko, roen u selu Klepci (apljina)
MANDRAPA J. Gojko, roen 1927. Klepci (apljina)
MANDARI Ivan, roen u selu Vinica (itluk)
MANJAK L. Gojko, roen 1907. Nevesinje
MARINOVI Ante, roen u selu Blato (Korula)
MARI Alija, roen u selu Dabrica (Stolac)
MARI S. Mitar, roen 1925. Brata (Nevesinje)
MARI Pero, Ljubinje
MARI L. etko, roen 1922. Strujii (Trebinje)
MARKOVI M. Anelko, roen 1923. Drijenjani (Trebinje)
MARKOVI Jovo
MARKOVI B. Veljko, roen 1915. Nadinii (Gacko)
MARKOVI D. Drago, roen 1924. Humani (Nevesinje)
MARKOVI M. Jovan, roen 1921. Drijenjani (Trebinje)
MARKOVI D. Ljubica, roena 1925. Mrkonjii (Trebinje)
MARKOVI M. Neo, roen 1927. Drijenjani (Trebinje)
MARKOVI T. Risto, roen 1919. Mrkonjii (Trebinje)
MARKOVI Simo, roen 1920. Nadinii (Gacko)
MARKOVI R. Stevo, roen 1920. Kalaurevii (Trebinje)
MARKOVI I. Stojan, roen 1906. Prenj (Stolac)
MARKOVI J. Tomo, roen 1924. Grbii (Trebinje)
MARKOVI-BUTULIJA Cvijeta, roena 1920. Mosko (Trebinje)
MARKON A. Hasan, roen 1912. Orahovica (Konjic)
MATRAK S. Atanasije, roen 1927. Gnojnice (Mostar)
MATRAK S. Branko, roen 1928. Mostar
MATRAK I. Danilo, roen 1911. Rabina (Nevesinje)
MATRAK J. Risto, roen 1920. Gnojnice (Mostar)
MARUI S. Slavko, roen 1929. Klepci (apljina)
MASLEA Bogdan, roen 1915. Tulje (Trebinje)
MASLEA V. Branko, roen 1927. Tulje (Trebinje)
MASLEA B. Danilo, roen 1921. Tulje (Trebinje)
MASLEA V. Rade, roen 1924. Tulje (Trebinje)
MATIEVI Nikola, roen u selu ubura (Dubrovnik)
MATKOVI Neo
MATULJAK P. Ivan, roen u selu Hutovo (Stolac)
MACI-LEO H. Munta, roen 1904. Svijena (Konjic)
MAI A. Fata, roena 1904. Zabrani (Konjic)
MAI Hasan, roen u selu Prigrae (Mostar)
MAAR N. uro, roen 1921. Postoljani (Nevesinje)
MADAR S. Branko, roen 1927. Pridvorci (Trebinje)
MADAR B. Milorad, roen 1925. Pridvorci (Trebinje)
258
MADAR B. Nikola, roen 1923. Pridvorci (Trebinje)
MEDAN S. Milenko, roen 1922. Ubosko (Ljubinje)
MEDAN Rajko, roen u selu Braii (Stolac)
MEDAN S. Simo, roen 1924. Poljice (Stolac)
MEZIT H. Saban, roen 1925. Orahovica (Konjic)
MERZI S. Ibro, roen 1926. Hruta (Nevesinje)
MERZI A. Osman, roen 1929. Hruta (Nevesinje)
MESIHOVI-MEIRONI M. Tihota, roena 1925. Ljubuki
MEHAKOVI H. Salko, roen 1914. Trebinje
MEHI I. Alija, roen 1927. Prigraani (Mostar)
MEHOVI A. Hasan, roen 1924. Lastvo (Trebinje)
MEHREMI-MEBIBOVI A. Mejra, roena 1910. Zabrani (Konjic)
MEHREMI-BRKAN M. Fata, roena 1895. Luka (Konjic)
MIJOVI K. Nikola, roen 1912. Konjsko (Trebinje)
MILAVI M. Salko, roen 1922. Mostar
MILADINOVI J. Joko, roen 1907. Zubci (Trebinje)
MILAKOVI Gojko, roen 1926. Arbanaka (Trebinje)
MILAKOVI ivko, roen u selu Arbanaka (Trebinje)
MILANI T. Rako, roen u selu Orah (Bilea)
MILATOVI Miljo, roen 1923. Niki
MILENI J. Jago, roen u selu Orah (Bilea)
MILETI P. Jovo, roen 1919. Vlaka (Trebinje)
MILETI V. Mirko, roen 1926. Krajkovii (Trebinje)
MILETI R. Mirko, roen 1917. Vlaka (Trebinje)
MILIVOJEVI J. Branko, roen 1926. Kubatovina (Stolac)
MILIVOJEVI Milovan, Ljubinje
MILIDRAGOVI J. Vaso, roen u selu Vranjska (Bilea)
MILIDRAGOVI oko, roen u selu Vranjska (Bilea)
MILINI . Ilija, roen 1913. Zovi Do (Nevesinje)
MILINI Rako, roen u selu Orah (Bilea)
MILI Mladen, roen u selu Veliani (Trebinje)
MILIEVI Risto, s. Nanuvii, Trebinje
MILIEVI Gligor, Bilea
MILIEVI T. Gojko, roen 1922. Hrgud (Stolac)
MILIEVI M. Danilo, roen 1925. Lakat (Nevesinje)
MILIEVI M. Duan, roen 1917. Dolovi (Stolac)
MILIEVI (uki) M. Duan, roen 1910. Dolovi (Stolac)
MILIEVI Jovo, roen 1925. Ladinice (Trebinje)
MILIEVI Lazo, roen 1922. Nenovii (Trebinje)
MILIEVI G. Mihajlo, roen u selu Zvijerina (Bilea)
MILIEVI . Milan, Bilea
MILIEVI S. Rajko, roen 1921. Lakat (Nevesinje)
MILIEVI P. edo, roen 1922. Lakat (Nevesinje)
MILOJEVI R. Jole, roen 1900. Kunja Glavica
259
MILOJEVI-SMILJANI S. Milica, roena 1925. uljan (Sremska Mitro-
vica)
MILOJEVI N. Obren, roen 1914. Kunja Glavica (Trebinje)
MILOSEVIC Milan
MILOSEVIC Anto
MILOSEVIC Vlado, roen u selu Bresticama (Bilea)
MILOSEVIC Gojko, roen u selu Meka Gruda (Bilea)
MILOSEVIC J. Jelisaveta, roena 1925. Ubosko (Ljubinje)
MILOSEVIC R. Lazar, roen 1923. Turani (Trebinje)
MILOSEVIC S. Marko, roen 1920. Nevesinje
MILOSEVIC R. Obrad, roen 1920. Turani (Trebinje)
MILOSEVIC K. Radovan, roen 1920. Rioca (Bilea)
MILOSEVIC Radoslav, roen u selu Njeganovii (Bilea)
MILOSEVIC . Ratko, roen 1920. Dreanj (Nevesinje)
MILOSEVIC Risto
MINI Jovo
MILJANOVI D. Rade, roen 1924. Vrpolje (Trebinje)
MILJKOVI P. Damjan, roen 1914. Gomiljani (Trebinje)
MILJKOVI L. Petar, roen 1921. Gomiljani (Trebinje)
MILJKOVI R. Stevo, roen u selu Gomiljani (Trebinje)
MIOI-KUNDAINA Nevenka, roena u Metkoviu
MIRKOVI Vuko
MISKIN J. Milan, roen 1927. Volujac (Trebinje)
MITRINOVI S. Jovo, roen 1885. Poplat (Stolac)
MITRINOVI N. Milan, roen 1912. Poplat (Stolac)
MITRINO VI N. Spasoje, roen 1915. Poplat (Stolac)
MITRO VI L. Dimitrije, roen 1924. Pridvorci (Trebinje)
MITRO VI L. epo, roen 1922. Lunica (Trebinje)
MITRUI Blagoje, roen u selu Zvijerina (Bilea)
MITRUI Duan
MITRUI Toan, roen u selu Zvijerini (Bilea)
MITRUI Tripo, roen u Zvijerini (Bilea)
MIIJEVI S. Salko, roen 1926. Rabina (Nevesinje)
MlClJEVI S. Huso, roen 1911. Rabina (Nevesinje)
MIHI Vaso
MIHI S. Jovo, roen 1914. Ortijei (Mostar)
MIHI S. Stojan, roen 1928. Ljuti Do (Stolac)
MIHI (Samardi) R. Fimija, roena 1928. Dabrica (Stolac)
MIHOITOVI I. air, roen u selu Mihoitovii (Trebinje)
MIELJI L. Ljuban, roen 1919. Kovaii (Nevesinje)
MIKO VI Pero, roen u selu Drain Do (Trebinje)
MIKOVI Radovan
MIKOVI piro
MORI A. Ibro, roen 1910. Rotimlje (Stolac)
MORI M. Alija, roen 1922. Dobrua (Mostar)
260
MORO M. Marijan, roen 1910. Aladinii (Stolac)
MRDI I. Rade, roen 1923. Aranelovo (Trebinje)
MRKI T. Drago, roen 1924. Reica (apljina)
MRKI Branko
MRKOVI M. Lazo, roen u selu Kruevljani (Nevesinje)
MRKOVI D. Drago, roen u selu Humani (Nevesinje)
MRKOVI D. Nikola, roen u selu Kruevljani (Nevesinje)
MRKONJA R. Pero, roen 1912. u selu Kovaina (Trebinje)
MULINA L. Nikola
MUNII J. Nedeljko, roen 1929. Draevo (Trebinje)
MUNII Sava, roen 1919. Draevo (Trebinje)
MUNTA, Stolac
MUIBABI Rako, roen u selu Biogradu (Nevesinje)
MUCI Andrija
MUAN S. Ivo, roen u selu Podgrad (Metkovi)
MUINOVI O. Mujo, roen 1922. u Glavatievu (Konjic)
MUANOVI O. Huso
MUI Fuad, rodom od Livna
N
NADADIN I. Milan, roen 1920. Bjelojevii (Stolac)
NADADIN M. Slavko, roen 1926. Bjelojevii (Stolac)
NADADIN J. epo, roen 1929. Bjelojevii (Stolac)
NAJERICA D. Maksim, roen 1926. Volujac (Trebinje)
NATALI - Italijan
NEZIROVI M. Ibro, roen 1928. Mostar
NIKI S. Demal, roen 1927. Stolac
NINKOVI D. Boo, roen 1925. Necvijee (Trebinje)
NINKOVI T. Vlado, roen 1921. Gorica (Trebinje)
NINKOVI S. Milan, roen 1921. Jasen (Trebinje)
NINKOVI D. Milorad, roen 1921. Necvijee (Trebinje)
NINKOVI Pavle, roen 1914. Necvijee (Trebinje)
NINKOVI V. Petar, roen 1925. Necvijee (Trebinje)
NINKOVI J. Rajko, roen 1915. Necvijee (Trebinje)
NINKOVI T. Rako, roen 1923. Gorica (Trebinje)
NINKOVI Risto, roen 1919. Necvijee (Trebinje)
NOVAKOVI J. Miroslav, roen 1924. Kubatovina (Stolac)
NOVAKOVI I. Nikola, roen 1924. Kubatovina (Stolac)
NOVOKMET I. Jovo, roen 1916. Duboica (Ljubinje)
NOVOKMET . Milorad, roen 1925. Duboica (Ljubinje)
NOVOKMET . Pero, roen 1920. Duboica (Ljubinje)
NOVI Velimir
NODILO P. Antun, roen 1917. otok Mljet (Dubrovnik)
NOSOVI Rade, Bilea
NIJAVI Milena, roena 1927. Tasovii (apljina)
o
OBRADOVI . Milosav, roen 1927. Mostar
OBRADOVI A. Salko, roen 1913. Borojevi
ODA VI Risto, roen 1917. Lug (Trebinje)
ODA VI L. Petar, roen u selu Lug (Trebinje)
OBOLT . uro, roen u selu urevac, Gabrilovci (Naice)
OKUKA K. Milan, roen 1922. Humani (Nevesinje)
OMANI Zulfikar, roen u selu Plana (Bilea)
OMANOVI Mehmed, roen u selu Kupilovo (Mostar)
OMANOVI M. Osman, roen 1925. Dabrica (Stolac)
OMANOVI M. Halil, roen 1927. Mostar
OMERIKA A. Juso, roen 1929. Kljuna (Nevesinje)
OMERIKA O. Meho, roen 1919. Kljuna (Nevesinje)
OMERIKA I. Huso, roen 1914. Kljuna (Nevesinje)
OMEROVI A. Fuad, Trebinje
ONDILJ N. Pero, roen 1918. Mostar
OROZ J. Danilo, roen 1914. iljevo (Nevesinje)
ORU Salko, roen u Dubravi (Stolac)
OSMANOVI L. Osman, roen u Vitezu (Travnik)
P
PAVLOVI Milo, roen u selu Mrkonjii (Trebinje)
PAVLOVI Nikola, roen u Lopudu (Dubrovnik)
PAVLOVI Pero, roen u selu Mrkonjii (Trebinje)
PAVOEVI Zvonimir
PAZIN R. Rade, roen 1902. Podkraj, Zubci (Trebinje)
PAJEVI H. Aziz, roen 1927. Dramievo (Nevesinje)
PAJEVI M. Alija, roen 1925. Bijenja (Nevesinje)
PAJEVI H. Ahmet, roen 1920. Dramievo (Nevesinje)
PAJEVI I. Meho, roen 1919. Dramievo (Nevesinje)
PAJEV H. erif, roen 1914. Dramievo (Nevesinje)
PAJI O. Ahmet
PAJI M. Salko, roen 1927. Humiliani (Mostar)
PAJO J. amil, roen 1906. Poplat (Stolac)
PALUNI Nikola, roen na Mljetu (Dubrovnik)
PAMUINA M. Duan, roen 1927. Pridvorci (Trebinje)
PAPI Ivo
PAPI S. Mirko, roen 1919. Domaevo, Ljubomir (Trebinje)
PAREANIN Boo, roen u selu Panik (Bilea)
PARO VI N. Novica, roen 1919. Biograd (Nevesinje)
PAAJLI D. Nikola, roen 1927. Lukavac (Nevesinje)
PEJAK L. Risto, roen 1916. Humiliani (Mostar)
PER VAN M. Asim, roen 1922. Fatnica (Bilea)
262
PERVIZ Nazif, roen u selu Mutnik (Cazin)
PERI V. Nikola, roen 1904. Pjeivac (Stolac)
PERI Frane
PERlSl S. Ilija, roen 1926. Dobromani (Trebinje)
PERII J. Nikola, roen 1911. Bitunja (Stolac)
PERlSlC J. Risto, roen 1928. Drijenjani (Trebinje)
PERII Uro, roen u selu Grmljani (Trebinje)
PETIJEVI J. Krsto, roen 1912. Donje Grnarevo (Trebinje)
PETIJEVI S. Neo, roen 1921. Donje Grnarevo (Trebinje)
PETIJEVI K. Spiro, roen 1922. Arslanagia Most (Trebinje)
PETROVI V. oko, roen 1924. Trebinje
PETROVI B. Duan, roen 1912. Janja, Zagora (Trebinje)
PEHLI H. Omer, roen 1924. Rotimlja (Stolac)
PEHILJ O. Osman, roen 1914. Postoljani (Nevesinje)
PECELJ P. Rajko, roen 1927. Duboica (Ljubinje)
PECO M. Hivzija, roen 1927. Oritije (Mostar)
PEI O. Desa, roena 1922. Grmljani (Trebinje)
PIVAC Vlado, roen u selu Kuba (Ljubinje)
PILI M. Janko, roen u selu Biograd (Nevesinje)
PILJEVI L. Marko, roen u selu Zovi do (Nevesinje)
PILJEVI A. Mirko, roen 1925. Donji Dreanj (Nevesinje)
PIRI M. Sule, roen 1904. Bjelojevii (Stolac)
PITI R. Alija, roen 1914. Kruevljani (Nevesinje)
PITI O. Ibro, roen 1911. Kruevljani (Nevesinje)
PINTARI M. Ignjac, roen u selu Trkoevac (Bjelovar)
PIDULA T. Risto, roen 1925. Drain Do (Trebinje)
PIDULA . Nikola, roen 1913. Gomiljani (Trebinje)
PITIGNJAT P. oro, roen 1923. Sopilja (Nevesinje)
PJANI Sava, roen u selu Grmljani (Trebinje)
PLAVI T. Lazar, roen 1919, Berkasovo (id)
POVERAT P. Ilija, roen 1923, Budoi (Trebinje)
POPADI O. Vidosava, roena 1926. Milavii (Bilea)
POPADI J. Duan, roen 1926. Milavii (Bilea)
POPARA D. Svetozar, roen u selu Plana (Bilea)
POPOVI Anelko, roen u selu Drijenjani (Trebinje)
PA VI Desa, roena u Vlahoviima (Ljubinje)
POPOVI Obrad
POROBI R. Jovo, roen u selu Bobani (Trebinje)
POTREBICA . Filip, roen 1924. Trebimlje, Ravno (Trebinje)
PRAVICA S. Mirko, roen 1923. Bijela (Trebinje)
PRAVICA S. Nikola, roen 1916. Bijela (Trebinje)
PRAVICA Too, roen 1924. Bijela (Trebinje)
PRELO Mio, roen u selu Prebilovci (apljina)
PRZULJ K. Vladimir, roen 1926. Dobro Polje (Kalinovik)
PRULJ Milan, roen u selu Boljanovii (Trnovo)
PRIBII D. Branko, roen 1920. Draevo (Trebinje)
PRIBII L. Jovo, roen 1912, Draevo (Trebinje)
PRIBII J. Petar, roen 1926, Draevo (Trebinje)
PRIZMI Aco, roen u selu Blato (Korula)
PRKAIN . Boko, roen 1928. Trebimlja (Trebinje)
PRKAIN I. Nikola, roen 1926. Brtanik (Stolac)
PRNJAT Mirko, roen u selu Kutina (Trebinje)
PUDAR Dara, roena u selu Rabina (Nevesinje)
PUDAR Jovo, apljina
PUDAR P. Mileva, roena 1923. Rabin (Nevesinje)
PUDAR Mirko, roen u selu Pijesci (Mostar)
PUI M. Safet, roen 1923. Mostar
PUJI J. Nikola, roen 1923. Pridvorci (Trebinje)
PUJO L. Risto, roen 1925. Gomiljani (Trebinje)
PURI A. Ibro, roen 1904. Crnii (Stolac)
PUTIA I. Jovo, roen 1919. Volujac (Trebinje)
PUTIA K. Lazar, roen 1907. Orah (Trebinje)
PUTIA L. Lazar - Cedo, roen 1927, Volujac (Trebinje)
PUTIA D. Too, roen 1926. Orah (Trebinje)
PUCAR Veljko
PUHALO Vaso, roen u selu Dubrave (Stolac)
PUHALO M. Danilo, roen 1928. itomisli (Mostar)
PUHALO-VOJINOVI Risto, apljina
PUHALO Slavko, roen u selu Rabina (Nevesinje)
PUKO VI S. Milan, roen 1922. Pridvorci (Nevesinje)
R
RAGUA M. Boko, roen 1908. Pjeivac (Stolac)
RAGUA B. Niko, roen 1904. Pjeivac (Stolac)
RAGUA . Stojan, roen 1905. Kruevo (Stolac)
RAGUA M. Tomo, roen 1898. Pjeivac (Stolac)
RADAN M. Jovo, roen 1918. Berkovii (Stolac)
RADAN Milovan, roen u selu Dabar (Stolac)
RADI M. Veljko, roen 1917. Pridvorci (Nevesinje)
RADI S. Gojko, roen 1927. Pridvorci (Nevesinje)
RADI P. Ilija, roen 1927. Pridvorci (Nevesinje)
RADI P. Milan, roen 1923. Pridvorci (Nevesinje)
RADI S. Milorad, roen 1927. Pridvorci (Nevesinje)
RADI R. Mladen, roen 1925. Trebinje
RADI A. Neo, roen 1916. rvanj (Ljubinje)
RADI . Rajko, roen 1928. rvanj (Ljubinje)
RADII T. Anelko, roen u selu Dabrica (Stolac)
RADII Duan, Ljubinje
264
RADMILOVI arko
RADMILOVI Spasoje
RADMILOVI Milan
RADO VANO VI V. Vukain, roen u selu Davidovii (Bilea)
RADOVANOVI Jovo, Nevesinje
RADOVI . Boko, roen 1921. Bijenja (Nevesinje)
RADOVI Duan, Nevesinje
RADOVI S. Mirko, roen 1923. Zeljua (Mostar)
RADOJII . Jovo, roen 1925. Orah (Trebinje)
RADO Boo
RADULOVI Vule
RADULOVI P. Vuko-Lazo, roen 1915. enica, Bobani (Trebinje)
RADULOVI Spaso, roen 1926. Krajkovii (Trebinje)
RADULOVI S. Spasoje, roen 1926. Bogdaii (Bilea)
RADULOVI-KOVAEVI B. Ljubica, roena 1927. Tulje (Trebinje)
RAZI H. Omer, roen 1919. Aladinii (Stolac)
RAZI H. Salko, roen 1903, Lokve (Stolac)
RAJKO VI D. Dobro, roen 1920. Volujac (Trebinje)
RAMI T. Ahmet, roen 1908. Turani (Trebinje)
RAMUSOVI Ram iz, Trebinje
RATKOVI M. Gao, roen 1922. eljevo (Trebinje)
RATKOVI A. arko, roen 1927. Arslanagia Most (Trebinje)
RATKOVI A. Pavle, roen 1925. Arslanagia Most (Trebinje)
RAHIMI H. Mujo, roen 1929. Lokve (Stolac)
RAHIMI A. Salko, roen 1928. Lokve (apljina)
RAHI M. Ibro, roen u selu Bivolje Brdo (Stolac)
RAHI H. Salko
RAI S. Obrad, roen 1922. Zijemlje (Mostar) '
RAEVI L. Jovo, roen 1925. Cicina (Trebinje)
RASEVI . Risto, roen 1908. Cicina (Trebinje)
RELETA Jozo, roen u Busovai
REMETI Duan, Nevesinje
REMETI . Ljubo, roen 1927. u Biogradu (Nevesinje)
REPEA emal
RESULOVI Ibro, Trebinje
RESULOVI O. Husnija, roen 1924. Trebinje
REDI H. Ismet, roen 1926. Stolac
RIEI D. Mio, roen 1911. Tuli (Trebinje)
RIKALO J. Borislav, roen 1922. Dodanovii (Ljubinje)
RIKALO Mladen, roen u selu Dodanovii (Ljubinje)
RISTANOVI Fad il
ROGAN Veselin, roen u Dabru (Stolac)
ROGAN J. Ilija, roen 1914. Strupii (Stolac)
ROGAN Radovan, roen u selu Dabar (Stolac)
ROGA arko
265
ROGA Petar
ROMANO VI A. Pepo Josip, roen 1919. Dubrovnik
ROSI Jovo, roen u selu Dvrsnica (Trebinje)
ROSI Maksim
RUDAN A. HUS O, roen 1907. Burmazi (Stolac)
RUI V. Vukan, roen 1925. Poplat (Stolac)
RUI B. oro, roen 1927. Tvrdoi (Trebinje)
RUI J. oro, roen u selu Poplat (Stolac)
RUI V. Ljubomir, roen 1928. Poplat (Stolac)
RUI B. Milan, roen 1925. Tvrdoi (Trebinje)
RUI J. Momilo, roen 1925. Poplat (Stolac)
RUNDI Mirko, roen u selu Draevo (Trebinje)
RPER G. Milorad, roen 1925. Trusina (Nevesinje)
RUPAR T. Nikola, roen 1925. Poplat (Stolac)
RUPI Rizo, roen u selu Vitina (Ljubuki)
S
SABLJI B. Alija, roen 1919. u selu Lokve (Stolac)
SABLJI Jusuf, roen u selu Lokve (Stolac)
SABLJI S. Omer, roen 1904. Aladinii (Stolac)
SABLJI O. Halil, roen 1915. Lokve (Stolac)
SABLJI D. erif, roen 1919. Lokve (Stolac)
SA VI D. Omer, roen 1919. Dudle, Glavatievo (Konjic)
SA VI S. Ramo, roen 1923. Dudle, Glavatievo (Konjic)
SAVI H. Salko, roen 1927. Dudle, Glavatievo (Konjic)
SA VI M. Huso, roen 1927. Dudle, Glavatievo (Konjic)
SAVO VI . Vaso, roen 1926. Turica (Trebinje)
SAVOVI M. Marko, roen 1921. Zagora (Trebinje)
SADOVI Esad, Trebinje
SAKO S. Alija, roen 1907. Dabrica (Stolac)
SALATI Veljko, roen u selu Bijela Rudina (Bilea)
SALATI oro, roen u selu Baljci (Bilea)
SALATI Milo, roen u selu Bogdaii (Bilea)
SALATI Mirko, roen u selu Bijela Rudina (Bilea)
SALATI A. Rajko, roen u selu Baljci (Bilea)
SAMARDI S. Branko, roen 1922. Ratkovii (Nevesinje)
SAMARDI R. Dragoljub-Drago, roen u selu Hodii (Bilea)
SAMARDI Marko, roen u selu Trusina (Stolac)
SAMARDI M. Milan, roen 1928. Ljuti Do (Stolac)
SAMARDI J. Radoslav, roen 1927. Nevesinje
SAMARDI P. Svetko, roen 1916. u Slato (Nevesinje)
SAMARDI Stevanija, roena u selu Kratae (Bilea)
SARDELI Marko, roen u selu Blato (Korula)
266
SARI A. Halil, roen 1920. Fazlagi Kula (Gacko)
SAI Omer, roen u selu Prenj (Stolac)
SVORCAN F. Branko, roen 1927. Korita (Bilea)
SVORCAN P. Vukain, roen 1928. Korita (Bilea)
SVORCAN Jela, roena u selu Korita (Bilea)
SVORCAN Luka, roen u selu Korita (Bilea)
SVORCAN P. Manojlo, roen 1928. Korita (Bilea)
SVORCAN O. Milorad, roen 1921. Korita (Bilea)
SVORCAN N. Mirko, roen 1920. Korita (Bilea)
SVORCAN S. Slavko, roen 1926. Korita (Bilea)
SVRDLIN T. Milan, roen u selu itomisli (Stolac)
SEKULI J. Pero, roen 1909. Cievo (Trebinje)
SEKULOVI N. Boko, roen 1924. Trebinje
SEKULOVI . Simo, roen 1928. Orah (Trebinje)
SEKULOVI J. Todor, roen 1907. Orah (Trebinje)
SEKULOVI R. Todor, roen 1927. Orah (Trebinje)
SELIMI H. Ibro, roen 1905. Pjeivac (Stolac)
SELIMI H. Meho, roen 1908. Pjeivac (Stolac)
SELIMI M. Mujo, roen 1910. Crnii (Stolac)
SELIMI A. Hasan, roen 1911. Pjeivac (Stolac)
SELIMI R. Hasan, roen 1901. Prenj (Stolac)
SELIMOVI S. Zulfo, roen 1925. Trebinje
SELIMOVI Mustafa, Bilea
SELIMOVI M. Hasan, roen 1915. Trebinje
SEMANI Hasan, roen u selu Prenj, Aladinii (Stolac)
SEMIZ N. Gojko, roen 1920. Galiii (Trebinje)
SEMIZ Mladen, roen u selu Galiii (Trebinje)
SENI N. Vukain, roen 1924. Dulii (Gacko)
SETENCl J. Milan, roen 1926. Draevo (Trebinje)
SIKIMI S. uro, roen 1914. Predojani (Stolac)
SIMI N. Mirko Miha, roen 1928. itomisli (Mostar)
SIMOVI Radovan, roen u selu Todorii (Bilea)
SINANOVI I. Alija, roen 1908. Trebinje
SKENDER I. Mirko, roen 1922. Ukii (Trebinje)
SLUGA Nikola, Srem
SMAILOVI O. Meho, roen 1907. Dabrica (Stolac)
SMAJO VI H. Eref, roen 1923. Rudo
SMILJANI Milica
SOKO uro
SOKOLOVI . Simo, roen u selu Orah (Trebinje)
SOLDO S. Arsen, roen 1921. Berkovii (Stolac)
SOLDO Mile
SOLUMANJE H. Mustafa, roen 1926. Trebinje
SORAJI S. Grujica, roen 1910. Ljubomir (Trebinje)
SPAI L. Savo, roen 1907. Grab, Zubci (Trebinje)
SPAHI S. Milena, roena 1927. Tasovii (apljina)
SPAHI M. Slavko, roen 1903. Tasovii (apljina)
SPREMO L. Bogdan, roen 1927. Biograd (Nevesinje)
STANKO VI R. Gojko, roen 1921. Slavogostii (Trebinje)
STANKO VI J. Duan, roen 1928. Sopilja (Nevesinje)
STANKOVI P. Lako-Lazo, roen u selu Poljice (Trebinje)
STANI S. Ilija, roen 1915. Hum (Trebinje)
STEVANOVI J. Branko, roen 1925. Lukavac (Nevesinje)
STEVOVI S. Todor, roen 1912. Todorii (Bilea)
STIJAI J. Vlado, roen 1920. Klobuk (Trebinje)
STIJAI R. Vukota, roen 1906. Jazina (Trebinje)
STOJANOVI Milan, roen u selu Drijenjani (Trebinje)
STRNJAK M. Ibro, roen 1924. Rabina (Nevesinje)
STRNJAKOVI M. Alija, roen 1922. Rabina (Nevesinje)
SUBOTI R. Gojko, roen u selu emerno (Gacko)
SUBOTI-PAIN Dara, roena u selu emerno (Gacko)
SUDAR Milan, Bilea
SUDUM Boko
SUHI Novica, roen 1922. u Prebilovci (apljina)
T
TABAKOVI M. Bogdan, roen u selu Podosoje (Bilea)
TABAKOVI Duan, roen u selu Tori (Bilea)
TABAKOVI Ignjat, roen u selu Mreica (Bilea)
TABAKOVI Milan, roen u selu Tori (Bilea)
TADI P. Pero, roen 1925. Gomiljani (Trebinje)
TANASIJEVI Gojko, roen u selu Zagora (Trebinje)
TANOVI A. Aziz, roen 1922, Medulii (Gacko)
TARLE Ivan
TARANA V. Danilo, roen 1922, Hum (Trebinje)
TARANA T. Luka, roen 1910. Hum (Trebinje)
TARANA T. Pero, roen 1921. Hum (Trebinje)
TASOVAC B. Jefto, roen 1924. Trebijovi (Trebinje)
TASOVAC J. Boo, roen u Trebijovi (Trebinje)
TERKO A. Mehmed, roen 1910. Pjeivac (Stolac)
TERKO M. Tahir, roen 1912. Pjeivac (Stolac)
TESANO VI Dunja-Mileva, roena u selu Meka Gruda (Bilea)
TESANO VI J. Rade-Radoslav, roen 1923, Trebinje
TINJAK D. Smajo, roen 1912. Borovi (Nevesinje)
TINJAK M. Huso, roen 1910. Borovii (Nevesinje)
TIPURA D. Ahmed, roen 1926. Podgorani (Mostar)
TIPURA M. Jusuf, roen 1914. Podgorani (Mostar)
TIPURA M. Salko, roen 1915. Podgorani (Mostar)
TIPURA D. Halil, roen 1922. Podgorani (Mostar)
268
TII Meho, roen 1918. Trebinje
TII Ramadan, roen u Trebinju
TTI A. Husein, roen 1912. Trebinje
TOVARII J. Milan, roen 1926. itomisli (Mostar)
TOMANOVI M. Danilo, roen 1922. Podosoje (Bilea)
TOMI R. Ivan, roen u selu Mostarsko Blato (Ljubuki)
TOMOVI arko, roen u selu Dobromani (Trebinje)
TOPALOVI P. Obren, roen 1905. Turmeti (Bilea)
TOHOLJ Jovo
TRAJKOVI Anton
TRENO A. Emin, roen 1929. unovii (Konjic)
TRIPI S. Jovo, roen 1924. Bobani (Trebinje)
TRKLJA Radovan, roen u selu Korita (Bilea)
TRKLJA P. Vaso, Bilea
TRKLJA Milan, roen u selu Podosoje (Bilea)
TULEK S. Ibro, roen 1911. Borovii (Nevesinje)
TUPANJAC L. Trifko, roen 1927. Podgorje (Bilea)
TURAJLI A. Osman, roen 1910. u Aladinii (Stolac)
TURAJLI A. Safet, roen 1926. Stolac
TURKOLJ Pero, Biha

ATI I. Duran, roen 1922. ulji (Nevesinje)
ATI A. Juso, roen 1919. ulji (Nevesinje)
ATI R. Juso, roen 1921. ulji (Nevesinje)
ATI I. Osman, roen 1914. ulji (Nevesinje)
ATOVI Mustafa, roen u Trebinju
ATOVI T. Bajro, roen u selu De (Bilea)
ENI H. Osman, roen 1910. Pridvorci (Nevesinje)
ERIZ A. Mujo, roen 1914. Razii (Konjic)
ERIMEGI Juso-Jusuf, roen 1913. Lastva (Trebinje)
ERIMAGI M. Salko, roen 1922. Lastva (Trebinje)
ESIR I. Hasan, roen 1923. Raii (Konjic)
II Brko Enver, roen u Mostaru
II A. Omer, roen u selu Prenj, Aladinii (Stolac)
ORI M. Milan, roen 1925. Draevo (Stolac)
ORI R. Nikola, roen 1920. Prigraani (Mostar)
ORI S. Omer, roen 1922. Hruta (Nevesinje)
ORI S. aban, roen 1927. Hruta (Nevesinje)
ORLUKA M. Slavica, roena 1926. Dobrinci (Ruma)
ORLUKA R. Slavko, roen 1926. Pijesci (Mostar)
UK P. Aleksa, roen 1926. Gornje Hrasno
UK S. Aleksa, roen 1919. Veliani (Trebinje)
UK M. Gojko, roen 1906. Veliani (Trebinje)
UK T. Jovo, roen 1912. Ugarci, Ljubomir (Trebinje)
269
UKAS M. Avdo, roen 1918. uhovii (Konjic)
UK1LO S. Risto, roen 1925. Volujac (Trebinje)
UPINA V. Ljubo, roen u selu Berkovi (Stolac)
URI S. Arif, roen 1919. Humiliani (Mostar)
URI L. oro, roen 1898. Konjsko (Trebinje)
URI V. Nerkez, roen 1929. Humiliani (Mostar)
URI J. Rade, roen 1903. Konjsko (Trebinje)
URI M. Sakib, roen 1926. Humiliani (Mostar)
URI A. Salko, roen 1928. Potoci (Mostar)
U
ULAKOVI I. Meho, roen 1911. Bivolje Brdo (Stolac)
ULJAREVI M. Gojko
ULJAREVI Krsto, roen u selu Trnovica (Bilea)
UMEK Andrija, roen u Novoj Gorici (Slovenija)
UNKOVI Drago, roen u selu Odak (Nevesinje)
UNKOVI . Risto, roen 1904. Orah (Trebinje)
UNKOVI J. Savo, roen 1908. Orah (Trebinje)
F
FERII O. Huso, roen 1922. Sopilja (Nevesinje)
FETAHAGI A. Husnija, roen 1924. Mostai (Trebinje)
FILENDRA O. Salko, roen 1904. Crnii (Stolac)
FROVI ore, roen u selu Miloev Do (Nevesinje)
FROVI Jovo, roen u selu Miloev Do (Nevesinje)
FROVI P. Spiro, roen 1926. Biograd (Nevesinje)
H
HABIB M. Katica
HAIRLI Mujo
HAJZAR Vesil, roen u selu Seljani (Ostroac)
HAJDAR M. Ragib, roen 1923. Grahovica (Konjic)
HAJDAROVI O. Dervo, roen 1914. Rabina (Nevesinje)
HAJDIN Milan, Vrbosko
HAJROVI Ismet, roen u selu Reica (Stolac)
HAJROVI M. Memet, roen u selu Reice (apljina)
HAJVADIJA M. Adem, roen 1911, Kruevljani (Nevesinje)
HAJVADIJA A. Salko, roen 1910, Kruevljani (Nevesinje)
HAJVADIJA M. Hajdar, roen 1914. Kruevljani (Nevesinje)
HAMZI S. Ahmed, roen 1926. Mostar
270
HAMZI H. Ibro, roen 1907. Pjeivac (Stolac)
HAMZI T. Omer, roen 1913. Stanojevii (Stolac)
HADALI Salko, Mostar
HADIMAHOVI O. Salko, roen 1917. Gornje Grnarevo (Trebinje)
HADIAHMETOVI . Fad il, roen 1926. Mostai (Trebinje)
HADIOMEROVI Husnija, Stolac
HASI Demo
HALILHODI Ziba Monika, roena u Mostaru
HEJLI O. Ibro, roen 1901. u selu Lokve (Stolac)
HODZI Vejsil, Travnik
H O D Z I A . H U S O , roen 1 9 1 0 . Stolac
HRG Gapar, Ivanec
HUB ANA A. Omer, roen 1920. Humiliani (Mostar)
HUB ANA I. Omer, roen 1928. Humiliani (Mostar)
HUMAKI H. Ahmed, roen 1927. Pjeivac (Stolac)
HUMAKI M. aban, roen 1907. Pjeivac (Stolac)
HUSI S. Duran, roen 1922. Glavatievo (Konjic)
HUSKOVI S. Meho, roen 1912. Rotimlja (Stolac)
HUSKOVI B. Halil, roen 1926. Drugovii, Fazlagi Kula (Gacko)
c
CICE M. Savo, roen 1921. Tulje (Trebinje)
CEROVINA
c
CABRILO E. Slavko, roen u selu Jasen (Nevesinje)
AMO H. Ibro, roen 1928. Sopilja (Nevesinje)
AMO D. Omer, roen 1923. Sopilja (Nevesinje)
AMOR O. Selver, roen 1928. Lukomir (Konjic)
AMPARA V. Vlado, roen 1922. Biograd (Nevesinje)
AMPARA V. Mirko, roen 1919. Biograd (Nevesinje)
AMPARA M. Demil, roen 1926. Brailovii (Gacko)
ATOVI T. Bajro, roen 1919. De (Bilea)
AUEVI Risto, roen u selu Klikovii (Trebinje)
EVRO S. Salko, roen 1915. Bivolje Brdo (Stolac)
EROVI Rajko, roen 1924. Trebinje
EHI O. Huso, roen 1915. Pridvorci (Nevesinje)
IHORI M. Vukosav, roen 1921. Cvaljina (Trebinje)
IHORI V. Milan, roen u selu Cvaljina, Popovo polje (Trebinje)
IKOVI . Savo, roen 1924. enica (Trebinje)
OLAKOVI S. Amed, roen 1914. Podgorani (Mostar)
271
OLAKOVI B. Beir, roen 1915. Podgorani (Mostar)
OLAKOVI I. Osman, roen 1915. Podgorani (Mostar)
OLAKOVI . Osman, roen 1919. Podgorani (Mostar)
OLAKOVI R. Ramo, roen 1921. Podgorani (Mostar)
OLAKOVI S. Huso, roen u selu Grnarevo, Lastva (Trebinje)
OLI H. Ahmed
OLI edo, roen u selu Vlahovii (Ljubinje)
OLOVI V. Savo, roen 1911. Krekavica (Nevesinje)
OHODAREVI M. Emin, roen u Stocu
OMI Rade, roen u selu Vranjska (Bilea)
OPELJ S. Osman, roen 1923. Kljuna (Nevesinje)
ORLIJA Vukain, roen u selu Koanj (Bilea)
UBRILO Milosav, roen u selu uberin (Nevesinje)
UBRILO Spasoje, roen u selu uberin (Nevesinje)
UPKOVI Duan, roen u selu Udrenje (Nevesinje)
UKOVI Boo, roen 1924. Trebinje
UKOVI Stevo, roen 1927. Trebinje
D
DANKO I. Meho, roen 1910, Bivolje Brdo (Stolac)
DANKO M. Halil, roen 1914. Bivolje Brdo (Stolac)
DELETOVI Jovo
DOMBA Boo, roen u selu Ukii (Trebinje)
DODO R. Obren, roen 1922. Drain Do (Trebinje)
DEKO B. Halil, roen 1922. Drugovii (Gacko)

ABAN Nusret
ABI Hazim, Konjic
ABOVI Ajdar, roen 1905. Bar
AKOTA-OZLUKA M. Draginja, roena 1918. Kozice (Stolac)
AKOTA S. Ljuban, roen 1926. Kozica (Stolac)
AKOTA S. Slavko, roen 1920. Trebijani (Stolac)
AKOTI O. Bogdan, roen 1927. Orahovac (Trebinje)
AKOTI Ilija
AKOTI . Radovan, roen 1906. Orahovac (Trebinje)
AKOTI Rajko, roen u selu Davidovii (Bilea)
ANETA Slavko, Trijebani (Stolac)
ARAN . Omer, roen 1922, arani (Trebinje)
ARENAC Danilo
ARENAC-ILI M. Zora, roena 1923. Davidovii (Bilea)
ARENAC Jovan
272
ARENAC Malina
ARENAC Milovan
ARENAC Blagoje
ARENAC Simo, roen u selu Dreanj (Nevesinje)
ARI Veljko, roen u selu Grmljani (Trebinje)
ARI D. epo, roen 1922. Prebilovci (apljina)
ATOR Ahmet, roen u selu Opliii (Stolac)
ATOR Dervo, roen u selu Stanojevii (Stolac)
AFRO M. Ibro, roen 1919. Rotimlja (Stolac)
AFRO A. Osman, roen 1927. Rotimlja Stolac)
AFRO H. Ibro, roen 1927. Rotimlja (Stolac)
AI Omer, roen u selu Prenj (Stolac)
EGRT S. Krsto, roen 1924. Lastva (Trebinje)
EGRT J. Miladin, roen 1924. Aranelovo (Trebinje)
EMI Omer
ENDRO H. Dervo, roen 1926. Hruta (Nevesinje)
ENDRO H. Mujo, roen 1915. Hruta (Nevesinje)
ENDRO M. Osman, roen 1923. Hruta (Nevesinje)
ENDRO M. Smajo, roen 1924. Hruta (Nevesinje)
ENDRO A. aban, roen 1915. Hruta (Nevesinje)
EPAREVI Ante
ETKA M. ore, roen 1910, Hatelji (Stolac)
EHOVI R. Sabit, roen 1927. upa (Trebinje)
EHOVI Hasan, Bilea
EPANI H. Mujo, roen 1913. Aladinii (Stolac)
IGUD V. Jovan, roen 1921. Srnjak (Trebinje)
IKI Anton, ibenik
ILJKUT . Boo, roen 1919. Volujac (Trebinje)
IMI P. Jozo
INIKOVI V. Kota, roen 1928. Borci (Konjic)
IPKOVI Alija
IPOVAC N. Andro, roen 1911. Trebimlje (Trebinje)
II A. Omer, roen 1917. Stolac
KORO D. Milo, roen 1925. Baevii (Mostar)
OGOVNOVI L. ore, roen 1920. eljua (Mostar)
OGOVNOVI D. Milo, roen 1923. eljua (Mostar)
OT U. Dervo, roen u selu Stanojevii (Stolac)
OTRA A. Stana, roena 1920. Kozice (Stolac)
OA A. Osman, roen 1928. Bivolje Brdo (apljina)
OO Danilo, roen 1923. Draevo (Trebinje)
OO P. Joko, roen 1930. Baljivac (Trebinje)
OO J. Milan, roen 1926. Baljivac (Trebinje)
OO Risto, roen u selu Draevo (Trebinje)
PEHAR Pavle, roen u selu Praka
16
273
SPIRTO . Marko, roen u selu Poljice (Trebinje)
SEPANOVI S. Uro, roen 1920. Kovaina (Trebinje)
UBALIJA Alil, roen u selu Begovii (Pale)
UBORIJA M. Adem, roen u Palama kod Sarajeva
UVALIJA M. Adii, roen u selu Begovii, Pale (Sarajevo)
UKO Refik
UNJE A. Meho, roen 1920. Podgorani (Mostar)
UNJE O. Omer, roen 1925. Podgrani (Mostar)
UNJE O. Smajo, roen 1912. Podgorani (Mostar)
UNJE H. Hasan, roen 1922. Lokve (apljina)
UNJE O. aban, roen 1926. Podgorani (Mostar)
UPA Ramo, roen u selu Dubrava (Stolac)
UPLJEGLAV Milan, roen u selu Ortijei (Mostar)
UPLJEGLAV Trajko, roen u selu Ortijei (Mostar)
UTA M. Dervo, roen 1915. Aladinii (Stolac)
UTA A. Zulfo, roen 1913. Aladinii (Stolac)
UTA Meho
UTA A. Salko, roen 1917. Aladinii (Stolac)
UTA H. Salko, roen 1924. Aladinii (Stolac)
UTA I. Smajo, roen 1922. Aladinii (Stolac)
UTA Pao, roen u selu Dubrava (Stolac)
274
Prilog br. 6
SPISAK"
poginulih boraca
14. hercegovake omladinske
NOU brigade
A
ANDRI R. Mara, roena 1924. u selu Pijescima (Mostar), politiki de-
legat voda u 1. bataljonu. Poginula u borbi za osloboenje Konjica,
marta 1945.
ANDRI V. Mirko, roen 1919. u selu Pijesci (Mostar). Borac u 1. ba-
taljonu. Poginuo u borbi protiv nemakih jedinica na Kiseljaku 7.
aprila 1945.
AGBABI M. Ismet, roen 1925. u Lastvi trebinjskoj (Trebinje). Borac
4. bataljona. Poginuo u borbi kod sela Lakat (Nevesinje), 28. no-
vembra 1944.
AKAM . Ilija, roen u selu Cvaljina, Ljubinje (Popovo polje). Borac
1. ete 2. bataljona. Poginuo u borbi protiv nemakih i domobran-
skih jedinica u selu Zaslivlju, iznad Konjica 17. februara 1945.
ARSLANAGI H. Ragib, roen u selu Arslanagia Most (Trebinje). Bo-
rac 3. bataljona. Ranjen 31. novembra 1944. u borbi protiv nema-
kih jedinica na Vilenjaku (Nevesinje). Podlegao ranama u bolnici.
ATALJEVI Vlado, roen 1910. u selu Zasad (Trebinje). Borac 2. ete
3. bataljona. Poginuo u borbi kod sela Udrenja (Nevesinje), 26. ja-
nuara 1945.
B
BABI N. Rade, roen 1926. u selu Hodii (Bilea). Borac 1. bataljona.
Poginuo na Busku kod Nevesinja, novembra 1944.
BAKI M. Ahmed, roen 1926. u Trebinju. Borac 2. ete 3. bataljona.
Umro od posledica ranjavanja 31. decembra 1944. u Vojnoj bolnici
u Mostaru. *
BALJI S. Hasan, roen 1912. u selu Bjelojevii (Stolac). Borac 2. ba-
taljona. Poginuo 15. novembra 1944. u borbi protiv Nemaca na Ud-
renju (Nevesinje).
Spisak poginulih boraca sainjen je na osnovu originalnih dokumenat a koja se nalaze
u Vojnoistorijskom institutu u Beogradu reg. br. 4-3-8, 2-3-8, 4-5-8, kutija 1153-1 i ku-
tija pov. br. 175/44 spiskova palih boraca koje su objavili pojedini optinski odbori Sa-
veza boraca narodnooslobodilakog rata u Hercegovini, kao i sjeanja ivih boraca bri-
gade. U spisku je navedeno 189 imena.
275
BATINA I. Marko, roen u Trebimlju (Ljubinje). Borac 1. bataljona. Po-
ginuo kod Trnova, januara 1945.
BAINA Petar, roen 1922. u selu Udrenju (Nevesinje). Komandir voda
u 2. bataljonu. Poginuo kod Vrhnike (Slovenija) 5. maja 1945.
BAI M. Hado, roen 1925. u selu Bai (Avtovac) Gacko. Borac 2.
bataljona. Poginuo u borbi kod Stoca, 26. oktobra 1944.
BEGOVI air, roen u selu Banjevo (ipovo). Borac 3. bataljona. Po-
ginuo u borbi kod Logateca u Sloveniji.
BELO VI D. arko, roen 1927. u selu Hrgudu (Stolac). Borac 1. ba-
taljona. Poginuo u borbi na Vilenjaku, 31. oktobra 1944.
BEKA VAC A. Ljubo, roen 1918. u Mostaru. Borac 4. bataljona. Poginuo
u borbi protiv nemakih jedinica kod sela Kula (Nevesinje), 12. de-
cembra 1944.
BEKI M. Ekrem, roen 1925. u Trebinju. Borac 4. bataljona. Poginuo
kod Nevesinja, 28. novembra 1944.
BEHRAM S. Demal, roen 1919. u selu Rotimlja, kod Stoca. Vodnik u
2. bataljonu. Ranjen kod sela Hruta, podlegao je ranama 28. no-
vembra 1944.
BIBERDI R. Petar, roen 1928. u selu Vranjska kod Bilee. Borac 2.
bataljona. Poginuo u borbi kod Trnova, 24. januara 1945.
BOJBAA Milan, roen u selu Gluci kod Metkovia. Borac 3. bataljo-
na. Poginuo u borbi kod Trnova, januara 1945.
BOGDANOVI I. Pero, roen 1910. u selu Zelenikovac, (Hutovo) kod
Stoca. Borac 3. bataljona. Poginuo na Babinoj Glavi kod Nevesinja,
12. novembra 1944.
BODIROGA B. Duan, roen 1926. u selu Poplat kod Stoca. Borac 2.
bataljona. Poginuo u borbi protiv etnika kod sela Pridvoraca (Ne-
vesinje), 27. novembra 1944.
BOJO VI S. Rade, roen u selu Baljci (Bilea). Borac 2. ete 1. bata-
ljona. Poginuo u borbi protiv nemakih jedinica kod Kiseljaka, ap-
rila 1945.
BOKUN R. Danilo, roen 1920. u selu Rapti, (Bobani) kod Trebinja. Ko-
mandir voda u 2. eti 1. bataljona. Poginuo u borbi na Vilenjaku
iznad sela Udrenja (Nevesinje), 6. novembra 1944.
BULAJI Milan, roen u selu Bojite (Nevesinje). Borac 2. bataljona.
Poginuo na Gainom brdu kod Konjica, 24. februara 1945.
BREGOVI I. Martin, roen u Ivanjecu. Borac 3. bataljona. Poginuo u
borbi protiv nemakih jedinica kod Nevesinja, 30. oktobra 1944.
BRKI M. Ahmed Lebro, roen 1923. u Mostaru. Borac 4. bataljona.
Poginuo u borbi kod sela Lakat (Nevesinje), 28. novembra 1944.
BUBALO O. Ibrahim, roen 1924. u Potoci (Mostar). Borac 2. bataljona.
Poginuo u borbi kod Kiseljaka, aprila 1945.
276
BUEN . Todor, roen 1927. u selu akovo (Trebinje). Borac 1. ba-
taljona. Poginuo u borbi kod Drenja (Nevesinje), 6. novembra
1944.
V
VEI Ibrahim, roen u selu Gnojnicama (Mostar). Borac 3. bataljona.
Poginuo u borbi kod Kiseljaka, 5. aprila 1945.
VELEGI A. Omer, roen 1922. u selu Blagaj (Mostar). Poginuo u borbi
kod sela Prekalj kod Bihaa, aprila 1945.
VELEDER H. Ibro, roen u Poitelju (apljina). Borac 2. bataljona. Po-
ginuo u borbi za osloboenje Konjica, marta 1945.
VLATKOVI Todor, roen u selu Dui (Trebinje). Borac 4. bataljona.
Poginuo u borbi kod Biine (Nevesinje), novembra 1944.
VREA V. Stevo, roen 1927. u selu Krnjevii, uma trebinjska (Trebi-
nje). Borac 2. ete 4. bataljona. Ranjen u selu Solakovii kod Ne-
vesinja. Umro od posledica ranjavanja 30. decembra 1944.
VRHOVEC O. Ivan, roen u selu Svilaj, Odak (Gradac). Borac 2. ba-
taljona. Poginuo u borbi protiv etnika kod sela Pridvorci (Neve-
sinje), 27. novembra 1944.
VUKASOVI P. Veljko, roen 1925. u selu akovo (Trebinje). Borac 1.
ete 3. bataljona. Poginuo u borbi protiv etnika na egulji 15. no-
vembra 1944. kod Stoca.
VUKAINOVI T. Gospava, roena 1929. u selu Podkraj, Zubci, (Trebi-
nje). Borac 1. bataljona. Poginula u borbi protiv nemakih i usta-
kih jedinica u selu Gaj kod Kiseljaka, 6. aprila 1945.
VUKOVI M. Janko, roen 1927. u selu Biograd (Nevesinje). Borac 1.
bataljona. Poginuo u borbi protiv nemakih jedinica kod Udrenja
(Nevesinje), 6. novembra 1944.
VUKIEVI M. Simo, roen 1925. u selu Pridvorci (Trebinje). Borac 2.
ete 3. bataljona. Poginuo u borbi kod sela Ilovica, Trnovo, 12. ja-
nuara 1945.
VUJOVI . Simo, roen u selu Vranjska (Bilea). Borac 2. bataljona.
Poginuo u borbi protiv nemakih jedinica na Biini kod Nevesinja,
29. oktobra 1944.
VUKOJE B. ivana, roena 1926. u selu Paeni (Bilea). Bolniarka u
2. eti 1. bataljona. Poginula je u borbi kod Gornjeg Logateca, Slo-
venija, 4. maja 1945.
VULETI S. Jovo, roen 1924. u Trebinju. Borac 2. ete 4. bataljona.
Teko ranjen u borbi protiv nemakih jedinica kod Borakog je-
zera (Konjic) 9. decembra 1944. Podlegao ranama u Vojnoj bolnici
29. divizije u Trebinju 31. j anuara 1945.
VULEEVI J. Nikola, roen 1922. u selu Juii, uma trebinjska (Tre-
binje). Borac 4. bataljona. Poginuo u borbi protiv nemakih jedi-
nica u selu Lakat (Nevesinje), 28. novembra 1944.
277
G
GABELA M. Dervi, roen u selu Ostroac (Konjic). Borac 3. bataljona.
Umro 9. decembra 1944. u selu Umani.
GATAKI H. Meho, roen 1913. u Trebinju. Borac 2. ete 3. bataljona.
Teko je ranjen na poloajima kod Nevesinja, decembra 1944.
Umro u Vojnoj bolnici 29. divizije u Trebinju 30. j anuara 1945.
GATAN O. Arif, roen 1912. u selu Rabina (Nevesinje). Borac 3. bata-
ljona. Poginuo u borbi protiv nemakih i ustakih jedinica na Ki-
seljaku, 6. aprila 1945.
GLAVINI M. Jozo, roen 1917. u selu Babin Do (apljina). Borac 1.
bataljona. Poginuo u borbi protiv nemakih, ustakih i domobran-
skih jedinica u Zabranju, kod Konjica, krajem februara 1945.
GOLA M. Mustafa, roen 1922. u Blagaju (Mostar). Borac 3. bataljona.
Poginuo u borbi za osloboenje Konjica, marta 1945.
GREBOVI A. Beko, roen u selu Bahari (Gacko). Borac 2. bataljona.
Poginuo u borbi kod Stoca, 26. oktobra 1944.
D
DABI Tomo, roen 1909, u selu Humiljani (Mostar). Borac 2. bata-
ljona. Poginuo u borbi za osloboenje Konjica, 24. februara 1945.
DEMIRO VI M. Devad, roen 1927. u Mostaru. Borac 1. bataljona. Po-
ginuo u borbi za Logatec u Sloveniji, maja 1945.
DERETI J. Uro, roen 1927. u selu Orahovcu, Zastor (Trebinje). Borac
3. bataljona. Poginuo u borbi prilikom napada na Nevesinje kod
Bakraua, 13. februara 1945.
DIPO A. Hamid, roen 1919. u selu Porije (Ulog). Poginuo u borbi pro-
tiv nemakih jedinica na Vilenjaku kod Nevesinja, novembra 1944.
DRAGOVI Milo, roen u selu Okolita, Trnovo. Poginuo u borbi pro-
tiv nemakih i etnikih jedinica kod Trnova, 24. januara 1945.
DUKA M. Stojan, roen 1915. u selu Hatelji (Stolac). Borac 4. bataljona.
Poginuo u borbi oko Trnova, 31. januara 1945.
DURAKOVI A. Dervi, roen 1924. u selu Gornje Grnarevo, Lastva
(Trebinje). Borac 2. ete 1. bataljona. Poginuo u borbi protiv ne-
makih i ustakih jedinica u mestu Jezero, Zaborani (Nevesinje), 5.
decembra 1944.
DURAKOVI J. Mustafa, roen u selu Zasad kod Trebinja. Borac 2. ete
4. bataljona. Poginuo 25. decembra 1944. u borbama protiv nema-
kih jedinica kod Trnova.

URASOVI Danilo, roen u Ratanima (Mostar). Borac 1. bataljona.
Poginuo u borbi za osloboenje Konjica, krajem februara 1945.
278
ARKUI Zulfikar, roen u Opliiima (Stolac). Borac 2. bataljona. Po-
ginuo u borbi za osloboenje Konjica, krajem februara 1945.
ARKOVI M. Spasoje, roen u selu Hrasno (Stolac). Borac 1. bataljo-
na. Poginuo u borbi protiv nemakih jedinica kod Drenja (Neve-
sinje), 6. novembra 1944.
MUKI Rade, roen u Dobrom Polju (Kalinovik). Borac 1. bataljona.
Poginuo u borbi za osloboenje Konjica, krajem februara 1945.
Z
ZELINI R. Ramadan, roen 1912. u Trebinju. Borac, ofer pri tabu
14. brigade. Teko je ranjen, vozei automobil, kod Postojne, 5.
maja 1945. Preneen u Zagrebaku bolnicu gde je ubrzo umro.
ZOLJ O. Huso, roen 1925. u selu Bijenja (Nevesinje). Borac 2. bataljo-
na. Poginuo u borbi kod Bihaa, 23. aprila 1945.
ZUBEVI Junuz, roen u Trebinju. Borac 2. bataljona. Poginuo u bor-
bi za osloboenje Nevesinja, 10. februara 1945.
ZUBEVI Nazif, roen u Trebinju. Borac 4. bataljona. Poginuo u borbi
za Nevesinje, 10. februara 1945.
ZUKANOVI M. Mean Meho, roen 1925. u selu Krekovi (Nevesinje).
Borac 2. bataljona. Poginuo u borbi kod abra u Sloveniji, 28. ap-
rila 1945.
ZUKANOVI Omer, roen 1907. u selu Dabrica (Stolac). Borac 3. ba-
taljona. Poginuo u borbi protiv nemakih jedinica u selu Grabu,
kod Trnova, 28. decembra 1944.
ZUROVAC D. Aleksa, roen 1927. u selu Grabovica (apljina). Borac 1.
bataljona. Poginuo u borbi u Logatecu u Sloveniji, maja 1945.
I
IBRIIMOVI A. Husein, roen u Bijeljini. Borac 4. bataljona. Poginuo
u borbi protiv nemakih jedinica u Bukoriima (Nevesinje), 6. no-
vembra 1944.
IVANKOVI N. Pero, roen 1925. u selu Srijete (apljina). Borac 1. ba-
taljona. Poginuo kod Trnova, januara 1945.
IVKOVI N. Danilo, roen 1916. u selu Dreanj (Nevesinje). Intendant
14. brigade. Poginuo od engleske avijacije izmeu Planine i Loga-
teca u Sloveniji, 5. maja 1945.
ILI G. Petar, roen 1926. u selu Gornja Dola, Divin (Bilea). Borac 3.
bataljona. Teko ranjen u borbi za Nevesinje, 30. oktobra 1944.
Umro od zadobijenih rana na putu za bolnicu.
279
J
JANJO D. Branko, roen 1920. u selu Berkovii (Stolac). Borac 1. ba-
taljona. Poginuo 5. maja 1945. kod mjesta Vrh u Sloveniji.
K
KAPETANOVI M. efkija, roen 1915. u selu Skoigrm (Trebinje). Bo-
rac 3. bataljona. Poginuo kod Trnova, januara 1945.
KATA Ivan, roen u Studenici (Ljubuki). Poginuo kod Logateca u Slo-
veniji, maja 1945.
KEBO Hamid, roen 1923. u Bivoljem Brdu (Stolac). Politiki komesar
3. bataljona. Poginuo kod Kiseljaka 5. aprila 1944.
KLJAKI V. Dragutin Drago, roen 1921. u Udrenju (Nevesinje). Ko-
mandir voda u 1. bataljonu. Poginuo kod Tria (Radovljica) u Slo-
veniji, 11. maja 1945.
KLJAJI A. Lazar, roen 1921. u alom (Nevesinje). Politiki delegat
voda u 1. bataljonu. Poginuo u borbi na Vilenjaku kod Nevesinja,
9. novembra 1944.
KNEEVI S. Anelko, roen 1925. u Bijenja (Nevesinje). Borac 1. ba-
taljona. Poginuo u borbi za osloboenje Mostara, 14. februara
1945.
KEA Ivan, roen u Studenici (Ljubuki). Poginuo 4. maja 1945. kod Vr-
hnike u Sloveniji.
KOVAEVI J. Mirko, roen 1925. u Koleku (Nevesinje). Borac 3. ba-
taljona. Poginuo u borbi protiv nemakih jedinica u Biini kod Bu-
koria (Nevesinje), 31. oktobra 1944.
KOVAEVI M. Pero, roen 1925. u Sopilju (Nevesinje). Borac 2. ete
3. bataljona. Poginuo kod Konjica, 18. februara 1945.
KOLAK S. Ljubo, roen 1923. u Humu, uma trebinjska (Trebinje). Om-
ladinski rukovodilac 2. ete 4. bataljona. Poginuo u selu Zasad kod
Trebinja u borbi za osloboenje Trebinja, 4. oktobra 1944.
KOLAK S. Mijat, roen 1921. u Humu, uma trebinjska (Trebinje). Po-
runik, komandir ete u 4. bataljonu. Poginuo u borbi za oslobo-
enje Trebinja u selu Zasad, 4. oktobra 1944.
KORA S. Ismet, roen 1929. u Bivoljem Brdu (apljina). Borac 2. ba-
taljona. Poginuo u selu Biogradu kod Nevesinja, novembra 1944.
KISERSKI Gavrilo, roen u Andrejevskom, SSSR. Borac 4. bataljona.
Poginuo kod Trnova, 31. j anuara 1945.
KRISTI . Jure, roen 1922. u Orahovom Dolu, Popovo polje (Ljubi-
nje). Borac 1. ete 2. bataljona. Vrei dunost razboleo se na po-
loaju kod Trnova i umro na putu Trebinje - Dubrovnik, 25. maja
1945.
280
KRPO O. Omer, roen 1924. u Reicama (apljina). Borac 2. bataljona.
Poginuo u borbi u Ilovici kod Trnova, januara 1945.
KUJUNDI . Maksim, roen 1923. u elebiima (Konjic). Komandant
1. bataljona. Poginuo na Vilenjaku kod Nevesinja, 13. novembra
1944.
L
LALOVI Mirko, roen u Ulogu. Borac 2. bataljona. Poginuo kod Tr-
nova, januara 1945.
LOZO Krsto, roen u Bijelom Polju (Mostar). Borac 1. bataljona. Pogi-
nuo u borbi za osloboenje Konjica, krajem februara 1945.
LOZO Lazar, roen u Kupinovu (Mostar). Borac 3. bataljona. Poginuo
u borbama za Biha, 20. aprila 1945.
LOZO Ranko, roen u Mostaru. Borac 1. bataljona. Poginuo na Vilenja-
ku (Nevesinje), 3. novembra 1944.
LOJO S. Demal, roen u Pridvorcima (Trebinje). Borac 1. bataljona.
Poginuo u Grabu kod Trnova, 24. decembra 1944.
M
MANDARI Ivan, roen u Vinjicima (itluk) kod Ljubukog. Poginuo
u borbama za osloboenje Ljubljane, 9. maja 1945.
MARI M. Alija, roen 1922. u Dobruama (Mostar). Borac 3. bataljona.
Poginuo u borbama za osloboenje Konjica, marta 1945.
MARKOVI I. Stojan, roen 1910. u Prenju (Stolac). Borac 2. bataljona.
Poginuo 7. januara 1944. kod Trnova.
MATIEVI Nikola, roen u ibau (Dubrovnik). Borac 3. bataljona.
Poginuo u borbi na Kiseljaku, 5. aprila 1945.
MATRAK J. Risto, roen 1919. u Gnojnici (Mostar). Politiki delegat
voda u 4. bataljonu. Poginuo kod sela Ilivica (Trnovo), 25. decem-
bra 1944.
MAI Hasan, roen u Prigraanima (Mostar). Borac 3. bataljona. Po-
ginuo u borbi na Kiseljaku, 5. maja 1945.
MEHI J. Alija, roen 1927. u Prigraanima kod Mostara. Poginuo 11.
maja 1945. kod Tria u Sloveniji.
MEDAN S. Simo, roen 1924. u Poljicama (Stolac). Borac 2. bataljona.
Poginuo 8. maja 1945. u Loku (Slovenija).
MEHAKOVI H. Salko, roen 1914. u Trebinju. Borac 2. ete 4. bata-
ljona. Poginuo na poloajima kod Trnova, 25. decembra 1944.
MILAKOVI Gojko, roen 1926. u Arbanakoj (Trebinje). Politiki de-
legat voda u 4. bataljonu. Poginuo u Zijemlju, 28. februara 1945.
281
MILETI R. Mirko, roen 1917. u selu Vlaka, Bobani (Trebinje). Ko-
mandant 2. bataljona. Teko ranjen u borbi na egulji kod Stoca
15. sept embra 1944. Ranama podlegao 16. sept embra 1944.
MILIDRAGOVI J. Vaso, roen u Vranjskoj (Bilea). Borac 3. bataljona.
Poginuo u borbi na Suzukovoj Gomili, 5. novembra 1944.
MILIEVI Lazo, roen 1922. u Nenoviima, uma trebinjska, Trebinje.
Borac 3. ete 2. bataljona. Poginuo kod Nevesinja, 6. novembra
1944.
MILJKOVI R. Stevo, roen u Gomiljanima (Trebinje). Borac 4. bata-
ljona. Poginuo u borbama kod sela Lakat (Nevesinje), 28. novem-
bra 1944.
MRKI T. Drago, roen u Reicama (apljina). Borac 2. bataljona. Po-
ginuo u borbi za osloboenje Konjica, marta 1945.
MRKOVI D. Drago, roen 1924. u Humani ma (Nevesinje). Bolniar u
3. bataljonu. Poginuo u epi kod Konjica, 19. februara 1945.
N
NADADIN M. Slavko, roen 1926. u Bjelojeviima (Stolac). Politiki
delegat voda u 1. bataljonu. Poginuo kod Kiseljaka, 5. aprila 1945.
NINKOVI D. Boo, roen u Necvijeu (Trebinje). Borac 1. ete 4. ba-
taljona. Poginuo u selu Lakat (Nevesinje), 28. novembra 1944.
NINKOVI S. Milan, roen 1921. godine u Jasenu (Trebinje). Komandir
voda u 2. eti 4. bataljona. Poginuo u borbi protiv nemakih i et-
nikih jedinica 15. decembra 1944.
o
OBRADOVI A. Salko, roen 1913. u Borojeviima (Stolac). Borac 3.
bataljona. Poginuo u borbi protiv nemakih jedinica u Grabu kod
Trnova, 24. decembra 1944.
OMANI Zulfikar, roen u Dubravi (Stolac). Borac 2. bataljona. Pogi-
nuo u borbi za osloboenje Konjica, krajem februara 1945.
OMANOVI Mehmed, roen u Bijelom brdu (Mostar). Borac 3. bata-
ljona. Poginuo u borbama za osloboenje Bihaa, 18. aprila 1945.
OBOLT . uro, roen u urevcu (Naice). Borac 4. bataljona. Po-
ginuo u borbi kod sela Lakat (Nevesinje), 28. novembra 1944.
OSMANOVI L. Osman, roen u Vitezu (Travnik). Desetar u 3. bataljo-
nu. Poginuo u borbi protiv nemakih jedinica, 3. okt obra 1944.
P
PAAJLI D. Nikola, roen 1927. u Lukavu (Nevesinje). Komandir 2.
voda 2. ete 1. bataljona. Poginuo u borbi za osloboenje Kiselja-
ka, 5. aprila 1945.
282
PERVIZ Nazif, roen u Mutniku (Cazin). Borac 2. bataljona. Poginuo
kod Trnova, januara 1945.
PETROVI B. Duan, roen 1912, u Janjau, Zagora (Trebinje). Koman-
dir voda u 4. bataljonu. Poginuo kod Glavatieva (Konjic), decem-
bra 1944.
PILI M. Janko, roen u Biogradu (Nevesinje). Borac 2. bataljona. Po-
ginuo u selu Dubrava kod Kiseljaka, 7. aprila 1945.
PILJEVI Mirko, roen u Dreanju (Nevesinje). Borac 1. bataljona. Po-
ginuo u selu Zaklopac (Nevesinje), 6. novembra 1944.
PINTARI M. Ignjac, roen u Frkaevcu (Bjelovar). Borac 3. bataljona.
Poginuo u borbi na Vilenjaku, 31. oktobra 1944.
PITI R. Alija, roen 1914. u Kruevljanima (Nevesinje). Poginuo u bor-
bi za osloboenje Kiseljaka, 7. aprila 1945.
POPARA D. Svetozar, roen u Plani (Bilea). Borac 1. bataljona. Pogi-
nuo u borbi protiv etnika kod mesta esim (Konjic), 12. decem-
bra 1944.
POTREBICA . Filip, roen u Trebimlja, Popovo polje. Borac 2. ete 4.
bataljona. Poginuo u borbi protiv nemakih jedinica kod Kreeva,
25. marta 1945.
PRKAIN . Boko, roen 1928. u Trebimlja, Popovo polje. Borac 2.
ete 4. bataljona. Teko ranjen u borbi protiv Nijemaca kod Ne-
vesinja - 26. novembra 1944, umro u Kalinovakoj bolnici 5. janua-
ra 1945.
R
RADULOVI P. Vuko Lazo, roen 1915. u enici, Bobani (Trebinje).
Borac 1. bataljona. Tee ranjen, leen je u bolnici. Podlegao je ra-
nama juna 1945.
RAMI T. Ahmed, roen 1908. u Turanima, Brda trebinjska (Trebinje).
Borac 2. ete 2. bataljona. Poginuo u borbi protiv nemakih i us-
takih jedinica kod Trnova, decembra 1944.
RELETA Jozo, roen u Busovai. Borac 3. bataljona. Poginuo kod Tr-
nova, j anuara 1945.
RIKALO J. Borislav, roen 1922. u Dodanovii, Popovo polje. Borac 3.
bataljona. Ranjen 23. novembra 1944. u borbi protiv etnika u Pri-
dvorcima (Nevesinje) podlegao je ranama.
RUDAN A. Huso, roen 1907. u Burmazima (Stolac). Borac 2. bataljona.
Poginuo 27. novembra 1944. u Kruevljanima (Nevesinje).
RUI V. Vukan, roen 1925. u Poplatu (Stolac). Pomonik politikog
komesara ete u 2. bataljonu. Poginuo u borbi 29. oktobra 1944.
kod Bakraue (Nevesinje).
RUPI Rizo, roen u Vitini (Ljubuki). Borac 2. bataljona. Poginuo u
borbi za osloboenje Konjica krajem februara 1945.
283
s
SAVO VI . Vaso, roen 1926. u zaseoku Vjetri, Zagora (Trebinje). Bo-
rac 2. ete .4. bataljona. Poginuo kod Glavatieva (Konjic), 5. de-
cembra 1945.
SAMARDI D. Dragoljub Drago, roen u Hodiima (Bilea). Borac 1.
ete 1. bataljona. Poginuo u borbi za osloboenje Ostroca, 24. feb-
ruara 1945.
SVORCAN N. Mirko, roen 1020. u Koritima (Bilea). Borac 2. ete 1.
bataljona. Poginuo u borbi protiv nemakih jedinica na Kiseljaku
2. aprila 1945.
SVORCAN S. Slavko, roen 1926. godine u Koritima (Bilea). Borac 1.
ete 1. bataljona. Tee ranjen u borbi protiv nemakih jedinica na
Vilenjaku kod Nevesinja 18. novembra 1944. Leen u Vojnoj bol-
nici u Trebinju gdje je umro 5. decembra 1944.
SELIMOVI M. Hasan, roen 1915. u Trebinju. Borac 2. bataljona. Po-
ginuo u borbi za osloboenje Nevesinja, 13. februara 1945.
SELIMI R. Hasan, roen u Prenju, (Stolac). Borac 2. bataljona. Ranjen
u borbi protiv etnika u Donjoj Bijenji 27. novembra 1944. Podle-
gao ranama.
SIKIMI S. uro, roen 1914. u Predolju (Stolac). Borac 2. bataljona.
Poginuo u borbi za osloboenje Konjica, 27. februara 1945.
SINANOVI I. Alija, roen 1908. u Trebinju. Borac 3. ete 3. bataljona.
Poginuo kod sela Ilovica (Trnovo), 12. januara 1945.
SEKULOVI . Simo, roen 1928. u Orahu, uma trebinjska (Trebinje).
Borac 3. ete 4. bataljona. Poginuo kod Blauja, 4. aprila 1945.
SPAHI M. Slavko, roen 1903. u Tasoviima (apljina). Borac 2. ba-
taljona. Poginuo u borbi kod Nevesinja, novembra 1944.
STANKO VI R. Gojko, roen 1921. u Slavgostiima, uma trebinjska
(Trebinje). Komandir 1. ete 4. bataljona. Poginuo u borbi protiv
nemakih jedinica pri osloboenju Kiseljaka 5. aprila 1945.
STANKOVI P. Lako Lazo, roen u Poljicu, Popovo polje. Desetar u 2.
eti 2. bataljona. Poginuo u borbi protiv nemakih jedinica kod Vr-
hnike u Sloveniji 5. maja 1945.
STIJAI J. Vlado, roen 1920. u Klobuku, Lastva (Trebinje). Komandir
ete u 4. bataljonu. Poginuo kod abra u Gorskom Kotaru 28. ap-
rila 1945.
SUBOTI R. Gojko, roen u selu emerno, Vrba (Gacko). Politiki ko-
mesar 3. ete 1. bataljona. Poginuo u borbi na Vilenjaku (Nevesi-
nje), 3. novembra 1944.
284
T
TABAKOVI M. Bogdan, roen u Podosoju (Bilea). Borac 1. bataljona.
Poginuo u borbi kod Nevesinja, novembra 1944.
TASOVAC J. Boo, roen u Trebijovima, Brda trebinjska (Trebinje). Ko-
mandir voda u 3. eti 3. bataljona. Poginuo u selu Ilovica kod Tr-
nova.
TEANOVI Mileva Dunja, roena u Mekoj Grudi (Bilea). Bolniarka
u 1. bataljonu. Sredinom februara 1945. obolela je od upale plua
i umrla na planini Vele.
TII Meho, roen 1918. u Trebinju. Borac 2. bataljona. Teko ranjen
u borbi protiv nemakih jedinica kod Nevesinja, umro je u Vojnoj
bolnici u Trebinju januara 1945.
TII Ramadan, roen u Trebinju. Poginuo 4. maja 1945. kod Vrhnike
u Sloveniji.
TOMI R. Ivan, roen u Mostarskom blatu kod Ljubukog. Borac 1.
ete 3. bataljona. Poginuo u borbi protiv etnika na egulji 15. sep-
t embra 1944.
TRIPI S. Jovo, roen 1924. u enici, Bobani (Trebinje). Borac u 2.
eti 4. bataljona. Teko ranjen kod Nevesinja 8. novembra 1944.
umro je od posledica ranjavanja.
TURAJLI A. Safet, roen 1926. u Stocu. Borac 2. bataljona. Poginuo u
borbi za osloboenje Konjica, poetkom marta 1945.
TURKOLJ Pero, roen u Bihau. Borac 3. bataljona. Poginuo u borbi
kod Vrhnike u Sloveniji, 5. maja 1945.

ATOVI T. Bajro, roen u Deu, ispod Rogova (Bilea). Borac 2. ete
3. bataljona. Poginuo u Jabukovcu kod Konjica, 25. februara 1945.
ERIMAGI M. Salko, roen u Lastvi (Trebinje). Poginuo 3. maja 1945.
kod Logateca u Sloveniji.
ERI Nikola, roen u Podgraanima (Mostar). Borac 2. bataljona. Po-
ginuo u borbi za osloboenje Konjica, krajem februara 1945.
II A. Omer, roen u Prenju, (Stolac). Borac 3. bataljona. Poginuo 5.
novembra 1944.
ORI R. Nikola, roen 1920. u Prigraanima (Mostar). Borac 2. bata-
ljona. Poginuo marta 1945. godine pri osloboenju Konjica.
UK P. Aleksa, roen 1926. u Gornjem Hrasnom (Stolac). Borac 2. ba-
taljona. Poginuo kod Rabine (Nevesinje) novembra 1944.
UPINA V. Ljubo, roen u Berkoviima (Stolac). Borac 2. bataljona. Po-
ginuo u borbi za osloboenje Konjica krajem februara 1945.
285
URI J. Rade, roen 1903. u Konjskom, Zubci (Trebinje). Borac 3. ete
4. bataljona. Poginuo kod Humana (Nevesinje), 3. januara 1945.

AMPARA V. Vlado, roen 1922. u Biogradu (Nevesinje). Borac 1. ba-
taljona. Poginuo u borbi protiv etnika kod Zaborana 13. decem-
bra 1944.
EVRO S. Salko, roen 1915. u Bivoljem Brdu (apljina). Borac 2. ba-
taljona. Poginuo u borbi za osloboenje Konjica, mart a 1945.
OHODAREVI M. Emin, roen 1925. u Stocu. Borac 4. bataljona. Po-
ginuo 24. novembra 1944. kod Nevesinja.
IHORI M. Vukosav, roen u valjini, Popovo polje. Borac 2. bataljo-
na. Ranjen u borbi kod Kalinovika 15. decembra 1944.
ULAKOVI I. Meho, roen 1911. u Bivoljem Brdu (apljina). Borac 2.
bataljona. Poginuo u borbi za osloboenje Konjica, mart a 1945.
H
HAJZAR Vesil, roen u Seljanima (Ostroac). Borac 2. bataljona. Pogi-
nuo u borbi za osloboenje Konjica krajem februara 1945.
HAJDIN Milan, roen u Vrboskom. Borac 2. bataljona. Poginuo na po-
loajima oko Konjica, 20. februara 1945.
HARJOVI Ismet, roen u Reici (Stolac). Borac 2. bataljona. Poginuo
u borbi za osloboenje Konjica, krajem februara 1945.
HAMZI I. Omer, roen 1913. u Pjeivcu (Stolac). Borac 2. bataljona.
Poginuo kod Trnova, februara 1945.
HOI A. Huso, roen 1910. u Stocu. Borac 2. bataljona. Poginuo 8.
maja 1945. kod Ljubljane.
HRG Gapar, roen u Ivanjecu (Ivanjec). Borac 1. ete 3. bataljona. Po-
ginuo na Zegulji kod Stoca 15. sept embra 1944.

ABI Hasan, roen u Konjicu. Poginuo u borbi za osloboenje Konji-
ca, mart a 1945.
AKOTA S. Slavko, roen 1920. u Trijebnju (Stolac). Komandir ete u
2. bataljonu. Poginuo krajem februara 1945. pri osloboenju Konji-
ca.
AKOTI . Radovan, roen 1906. u Orahovcu, Lastva (Trebinje). Ko-
mandant 14. brigade. Poginuo od engleske avijacije kod Logateca
u Sloveniji 5. maja 1945.
ARAN . Omer, roen 1922. u aranima, Brda trebinjska (Trebinje).
Borac 1. ete 3. bataljona. Poginuo kod Konjica 1. mart a 1945.
286
i
ATOR Ahmed, roen u Lokvama (Stolac). Borac 3. bataljona. Umro u
bolnici u Trebinju 1945. godine od posledica ranjavanja.
OT J. Dervo, roen u Stanojeviima (Stolac). Desetar u 1. eti 1. ba-
taljona. Teko ranjen u borbi protiv etnika na egulji podlegao
je ranama 15. septembra 1944.
PAHER Pavle, roen u Prakom. Borac 2. bataljona. Poginuo u borbi
za osloboenje Konjica, marta 1945.
PIRTO . Marko, roen u Policama (Trebinje). Borac 4. bataljona. Po-
ginuo u borbi protiv nemakih jedinica u Bukoriu (Nevesinje) 6.
novembra 1944.
UNJE 0. Omer, roen 1925. u Podgraanima kod Mostara. Borac 3.
bataljona. Poginuo februara 1945. godine u selu Turije kod Konji-
ca.
UVALIJA M. Adii, roen u Bogovii, Pale kod Sarajeva. Borac 3. ba-
taljona. Umro od posledica ranjavanja u divizijskoj bolnici 11. de-
cembra 1944.
II A. Omer, roen u Prenju (Stolac). Borac 3. bataljona. Tee je ra-
njen i leen u bolnici 29. divizije. Podlegao ranama juna 1945.
D
DEKO B. Halil, roen u Drugoviima (Gacko). Borac 1. bataljona. Po-
ginuo u borbi protiv nemakih i etnikih jedinica kod Trnova ja-
nuara 1945.
DODO R. Obren, roen 1922. u Drain Dolu, uma trebinjska (Tre-
binje). Borac 3. bataljona. Poginuo 1. novembra 1944. u borbi pro-
tiv nemakih jedinica na Grebku (Nevesinje)
287
SADRAJ
Rade GALEB: PREDGOVOR 5
PRVI DIO
BORBENA DEJSTVA I DRUGE AKTIVNOSTI 14. HERCEGOVAKE
(OMLADINSKE) BRIGADE
(4. sept embar 1944 - 13. maj 1945)
Ilija PERII
PRVA OMLADINSKA BRIGADA NOVJ U HERCEGOVINI I AKTIVNOS-
TI SKOJEVSKE ORGANIZACIJE 15
Formiranje 14. hercegovake (omladinske) brigade 18
Organizaciona st rukt ura organizacije i njen uticaj na poloaj i ulogu ba-
taljonskih i brigadnog komiteta 24
Znaaj i uloga sastanaka i savjetovanja u radu organizacije i njihov uticaj
na aktivnost skojevaca 26
O liku lana Saveza komunistike omladine Jugoslavije 28
Prijem mladih u organizaciju SKOJ-a 31
Osnovna obiljeja rada po sektorima 32
Kulturno-prosvjetni rad 34
Rad na t erenu 36
Vukain SENI, Mile VUKALOVI, Veljko GERUN, Milosav KUNDAINA
BORBENA DEJSTVA BRIGADE 37
Formiranje brigade 37
Borbena dejstva brigade u sept embru 1944. oko Stoca i Ljubinja . . . . 41
Osloboenje Bilee i Trebinja i prodor etnika Vojislava Lukaevia . 45
Dolazak brigade (u oktobru 1944) u rejon Stoca i Nevesinja 52
Osloboenje Stoca 59
Borbena dejstva oko Nevesinja u novembru 1944 64
Borbe na prostoru gornjeg Nevesinjskog polja u novembru i poetkom
decembra 1944 75
Borbe na prost oru Kalinovik-Dobro Polje-Trnovo u decembru 1944 . 94
Borbena dejstva brigade u j anuaru 1945. godine 104
Brigada u mostarskoj operaciji i osloboenje Nevesinja i Mostara . . . 108
Uee brigade u osloboenju Konjica 117
Uee brigade u sarajevskoj operaciji 124
Mar brigade iz rejona Busovae do Bihaa 127
Borbe oko Bihaa 132
Mar brigade od Bihaa do Pivke 133
Borba na prilazima Ljubljani i osloboenje Logateca i Vrhnike 139
Osloboenje Ljubljane 142
Osloboenje Gorenjske 148
Povratak brigade u Hercegovinu 151
289
DRUGI DIO
PARTIJSKO-POLITIKI RAD U BRIGADI
Asim PERVAN
RAD I AKTIVNOST ORGANIZACIJE KOMUNISTA U BRIGADI 159
Mirko IGNJATI:
POLITlCKO-VASPITNI RAD U BRIGADI 165
Rad sa narodom 180
TRECl DIO
POZADINSKO SNABDIJEVANJE I SANITETSKO ZBRINJAVANJE U
BRIGADI
Mirko SKENDER
MATERIJALNO SNABDIJEVANJE BRIGADE 185
Nevenka MIOClC-KUNDAINA
ORGANIZACIJA I RAD SANITETA U BRIGADI 191
Raspored sanitetskog osoblja 191
Formiranje brigadnih prihvatilita i t ransport ranjenika 196
Obezbjeivanje bolnice 198
Pomo narodu 200
Snabdijevanje bolnice 200
Novi borci - novi problemi 201
Rad sa sanitetskim osobljem 202
PRILOZI
NARODNI HEROJI 14. HERCEGOVAKE (OMLADINSKE) BRIGADE 207
Dimitrije VUKOSAV: U LJUBINJU POSLIJE 40 GODINA 211
PRILOZI BORACA OBJAVLJENI U LISTU OMLADINAC 215
KOMANDNI SASTAV 14. HERCEGOVAKE (OMLADINSKE) BRIGADE 234
SPISAK BORACA KOJI SU PROLI KROZ 14. HERCEGOVAKU (OM-
LADINSKU) BRIGADU 243
SPISAK POGINULIH BORACA 14. HERCEGOVAKE (OMLADINSKE)
NOU BRIGADE 275
290