1

Prirodno-matematiki fakultet
Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo


GEOGRAFSKI
INFORMACIONI
SISTEMI


Teorija
Ugljea Stankov i Milica Solarevi








Novi Sad, 2011.





2

KONCEPT GEOGRAFSKIH INFORMACIONIH SISTEMA
U ovom poglavlju panja e biti usmjerena na predstavljanje osnovnih karakteristika geografskih
informacionih sistema. Prvo e se izvriti definisanje pojma GIS-a, kao i njegove osnovne
komponente. Zatim e biti objanjeni osnovni principi funkcionisanja i bazini vidovi opte upotrebe
GIS-a. Na kraju poglavlja e se analizirati odnos Veba i GIS-a.
DEFINISANJE GIS-a
Iako ne postoji jednoznana definicija sistema, pod tim pojmom se moe podrazumijevati skup
elemenata koji su meusobno povezani i koji se ponaaju po odreenim zakonitostima. U domenu
informatike i raunarstva znaajnu ulogu imaju informacioni sistemi. Informacioni sistemi su u
osnovi sofisticirani programi ili serija programa, dizajnirani na nain da prestavljaju i upravljaju
velikim koliinama podataka. Jedna od najoptih definicija pod informacionim sistemom
podrazumijeva skup metoda, postupaka i resursa oblikovanih tako da bi se ostvarilo postizanje nekog
cilja ( Martin, 2005; Stanki 2008). Razvojem raunara dolo je do mnogo intenzivnije upotrebe
informacija i do poveenog povjerenja u donoenje upravljakih odluka na bazi informacija. Kako je
informacija postala raspoloiva, dolo je do zakljuka kako je ona vaan organizacioni faktor, ba kao
to su radna snaga, sredstva, patenti i drugo. Informacioni sistemi su nali svoje mjesto u okviru
poslovnih organizacija. Ovakve sisteme moemo nazvati poslovni ili menadment informacioni
sistemi. Poslovni informacioni sistem se moe razumjeti kao integralni sistem koji obuhvata ljude i
opremu za obezbjeivanje informacija za podrku funkcionisanja organizacije. Osnovni cilj svakog
informacionog sistema je da omogui prikupljanje podataka i prikazivanje dobijenih informacija na
najbolji nain. Informacioni sistem bilo kog ekonomskog subjekta jedan je od njegovih podsistema.
Zbog toga i cilj informacionog sistema mora da bude usklaen sa optim poslovnim ciljevima tj.,
informacioni sistem svojim funkcionisanjem mora da pobolja funkcionisanje cijelog poslovnog
sistema kako bi se postigli to bolji rezultati poslovanja (Stanki, Stanki 2008). Svaki poslovni
informacioni sistem bi trebao da ukljuuje poslovna pravila, jer ona ine bitan element modelovanja i
definisanja poslovnih informacionih sistema (Badia, 2006).
Kao elementi svakog informacionog sistema danas se uglavnom navode:
tehnia oprema
programska oprema
organizaciona podrka
kadrovska podrka
Sve ono to je u vezi sa fizikom realizacijom raunara naziva se tehnika oprema, a sve ono to je u
vezi sa programima naziva se programska oprema. Organizacionu podrku ine metode i postupci
za usklaivanje svih dijelova informacionog sistema u organizacionu cjelinu. Kadrovsku podrku
ine kadrovi koji rade na poslovima koji omoguuju da informacioni sistem ostvari svoju funkciju, ali
ga sainjavaju i krajnji korisnici informacionog sistema ( Stanki, 2008).
Svi informacioni sistemi mogu se iroko podijeliti na:
neprostorne
prostorne informacione sisteme
Veina informacionih sistema, ukljuujui i poslovne informacione sisteme, ne povezuju svoje
podtke sa odgovarajuim prostornim lokacijama. Npr: platni spisak kompanije se obino vezuje


3

za odgovarajuu osobu, a ne za specifinu lokaciju ( Oliver, Mahood 2002). Sa druge strane GIS
ini prostorni informacioni sistem. Najvei broj definicija GIS-a moe se svrstati u grupu
definicija koje su zasnovane na GIS-u kao sredstvu za rad, zatim u grupu definicija koje su
zasnovane na bazama podataka i definicije koje se zasnivaju na organizaciji.
U I grupu definicija zasnovanih na GIS-u kao sredstvu za rad ubrajaju se sljedee:
GIS je moan skup sredstava za prikupljanje, memorisanje, pretraivanje po potrebi,
transformacije i prikazivanje prostornih podataka iz stvarnog svijeta ( Burrough, 1986).
GIS je sistem za prikupljanje, memorisanje, provjeru, rukovanje, analizu i prikazivanje
podataka koji su prostorno vezani za Zemlju ( Department of Environment, 1987).
GIS je informaciona tehnologija koja memorie, analizira i prikazuje kako prostorne tako i
neprostorne podatke (Parker, 1988).
U II grupu definicija zasnovanih na bazama podataka ubrajaju se sljedee:
GISje sistem baza podataka u kojem je veina podataka prostorno indeksirana i nad kojima se
upravlja nizom postupa da bi se odgovorili na upite o prostornim entitetima koje se nalaze u
bazi ( Smit, 1987).
GIS je bilo koji niz postupaka zasnovanih na runoj ili kompjuterskoj obradi, koji se koristi za
memorisanje i manipulaciju geografskih referenciranim podacima ( Aronoff, 1989).
U III grupu definicija zasnovanih na organizaciji spadaju:
GIS ini automatizovani skup funkcija koje strunjacima obezbjeuju napredne mogunosti
memorisanja, pretraivanje, manipulacije i prikazivanje geografskih lociranih podataka
( Ozemoy, 1981).
GIS prestavlja institucionu cjelinu, koja odraava organizacionu strukturu koja intengrie
tehnologiju sa bazama podataka, ekspertska i stalna financijska podrka u toku vremena
( Carter, 1989).
GIS je sistem podrke u odluivanju koji obuhvata integraciju prostorno referenciranih
podataka u okruenje za rjeavanje problema ( Cowen, 1988).
Kukrika (2000) GIS dijeli prema aspektu sa kojeg se on definie i tako izdvaja:
jezike
tehnike
funkcionalne
strateke
poslovne
opte definicije
Jezika definicija se izvodi na osnovu zasebnih definicija pojmova koje ova sintagma sadri.
Koritenjem velikog broja akronima, sinonima i termina sa povezanim znaenjem stvara odreenu
konfuziju. GIS - geografski informacioni sistem prestavlja doslovni prevod engleskog orginala
"Geographic Information System". To je termin za sinonime Geoinformacioni sistemi i Prostorni
informacioni sistemi. Grafiki informacioni sistem se moe takoer shvatiti kao sinonim za GIS, ali bi
upotrebu ovog termina trebalo izbjegavati, poto moe asocirati na primjenu poslovne grafike i
razliite vrste grafikih prikaza i informacija, koje se nikako ne mogu povezati sa geografskim
prostorom.


4

Tehnike definicije posmatraju GIS kao skup softverskog alata koji se koristi za unos, uvanje,
manipulisanje i prikazivanje geografskih informacija. Ove definicije naglaavaju historijski razvoj
GIS-a, kao kombinaciju raunarski podranog dizajna i efikasne manipulacije digitalnim
kartografskim podacima integrisanim sa sve monijim softverom baze podataka.
Funkcionalne definicije insistiraju na tome ta GIS moe da uradi, umjesto da govore o tome ta on u
stvari jeste. Funkcionalna definicija odgovara na pitanja "zato?", "gdje?" i "kada?" postoji potreba za
pregledom i analizom prostornih podataka i kako se GIS omoguuje.
Strateke definicije posmatraju GIS prije svega kao sistem za donoenje odluka. Upotrebom GIS-a je
uproeno i ubrzano donoenje svake odluke koja uzima u obzir lokaciju. U okviru ove grupe
definicija, GIS je shvaen kao filozofija, nain donoenja odluke u organizaciji, gdje su sve
informacije centralizovane i povezane sa svojom lokacijom.
Prema poslovnoj definiciji GIS je prije svega veliki biznis. To je trite koje brzo raste i dobija sve
vee uvaavanje u poslovnim krugovima. GIS je postao popularan i dostupan u veoj mjeri u protekle
tri decenije. Pomijerajui se iz oblasti akademskog istraivanja, tehnologija je prvo prilagoena za
potrebe velikih organizacija, kao to su lokalne vlasti, agencija za zatitu okoline, servisi za hitne
akcije i dr. U skoranje vrijeme GIS je pronaao veliku primjenu na desktop raunarima, kako bi se
mogao primijenit u svakoj moguoj oblasti poslovnih aktivnosti.
Opte definicije odreuju GIS kao bazu podataka posebne namjene, u kojoj se kao osnovni kohezivni
faktor koristi kao opteprihvaeni prostorni koordinatni sistem. Osnovne komponente GIS-a u ovom
sluaju su: unos podataka, spremanje, pretraivanje i upiti nad podacima, obrada podataka,
trasformacije, analize i modeliranje prostornih podataka, ukljuujui i prostorne statistike, prikaz
prostornih podataka u formi geografskih karata, izvjetaja i planova (Kukrika, 2000).
NASTANAK I RAZVOJ GIS-a
Tokom 60-tih i 70-tih godina XX vijeka nastali su novi trendovi u nainima koritenja podataka o
prirodnim resursima tla i zemljita. Shvatanjem da razliiti vidovi zemljine povrine ne funkcioniu
nezavisno jedni od druhih, a u trenutku kada se nije raspolagalo dovoljnim sredstvima za rad sa
velikom koliinom razliitih podataka, ljudi su nastojali da ih procijenjuju integrisanim,
multidisciplinarnim pristupom (Burrough, McDonnell 2006).
GIS je u stvarnosti iznikao iz aktivnosti u okviru etiri razliite distance:
kartografije, koja je pokuavala da automatizuje proces pravljenje karata zamjenom crtea
vektorskom digitalizacijom
kompjuterske grafike, koja je imala brojne aplikacije digitalnih vektorskih podataka izvan
kartografije, posebno u dizajnu graevina, maina i industrijskih postrojenja
baza nodamaka, koje su kreirele opte matematike strukture koje su mogle rijeavati
probleme prestavljane raunarskom grafikom i raunarskom kartografijom
daljinske demekcije, koja je stvorila veliki broj digitalnih podataka
Prvi teorijski i praktiki pokuaji i dizajniranje GIS-a poeli su 60-tih godina XX vijeka. Roger
Tomlinson, "otac GIS-a", kreirao je prvi Kanadski geografski informacioni sistem za poljoprivrednu
agenciju (KGIS) 1968 godine. Cilj prvog GIS-a bio je da se uradi taan inventar prirodnih resursa i
potencijala drave. Tada je GIS razvijen kao mijerni alat(prevoenje anlognih u digitalne podatke) i
kao sistem za uvanje skupljenih podataka. U Ujedinjenom Kraljevstvu 1965 godine osnovano je


5

Odjeljenje za eksperimentalnu kartografiju. Hardvarska labaratorija za kompijutersku grafiku od 1964
godine postavlja teorijske osnove uspjenog industrijskog razvoja GIS-a, kroz razvoj Simena
(Synagraphic
1
Mapping System - Symap), pionirskog programa za automatsko kompjutersko
kartiranje. Jack i Laura Dangermond 1969 godine osnivaju kompaniju Istraivaki institut sistema
okruenja- ERSI, kao privatnu konsultansku grupu. Iste godine Jim Meadlock ustanovljava Intergraf
korporaciju. Dvije navedene kompanije i komapanija Simens prestavljaju prve lidere meu
kompanijama koje su doprinjele znaajnom razvoju GIS-a. Generalno posmatrano, razvoj komponenti
GIS-a bio je manji u Evropi i Australiji, nego u Sjevernoj Americi, ali su tokom 70-tih i ranih 80-tih
godina krupni koraci u pripremi i razvoju kompjuterski podrane kartografije nainjeni u nekoliko
zemalja, posebno u vedskoj, Norvekoj, Danskoj, Francuskoj, Holandiji, Velikoj Britaniji, Zapadnoj
Njemakoj i Austriji. Stotine kompjuterskih programa i sistema je razvijeno za razliite kartografske
pripreme i to najvie u dravnim institucijama i na univerzitetima.
Prvi vei uspon GIS doivljava 80-tih godina XX vijeka emu je znaajno doprinjela rastua mo
raunara, irenje raunarskih mrea i smanjenje cijena hardvera. Na irinu upotrebe GIS-a uticala je
ekspanzivna upotreba personalnih raunara, za kojim je slijedila i upotreba personalnih GIS rjeenja.
Prva velika preduzea koja zapoinju sa koritenjem GIS-a u svojim svakodnevnim aktivnostima bila
su iz oblasti umskog gazdinstva i agencija za praenje eksplotacije i kvaliteta prirodnih resursa.
Softverski paketi koji su koji su neophodni za koritenje GIS-a, postaju sve kompleksniji, ali i
dostupniji. Njihova cijena varira od par stotina dolara do vie desetina hiljada dolara, u zavisnosti od
toga ta se u "paketu" dobija.
Tokom 90-tih godina desilo se nekoliko vanih tehnikih i organizacionih inovacija koje su znatno
podpomogle irokoj prijeni u shvatanju GIS-a.
Prva je svjest mnogi ljudi sada znaju zato je vano biti u mogunosti da se efikasno rukuje
velikim koliinama prostornih informacija, iako jo mnogo vie njih treba ubijediti u to.
Prikupljeno je mnotvo znanja o tome kako treba efikasno poeti sa kartiranjem pomou
raunara i GIS-a.
Drugo, od sredine 90-tih godina raunarska tehnologija je obezbijedila veliku mo obrade i
memorijske kapacitete sa umjerenim cijenama personalnih raunara, omoguujui na taj nain
da GIS bude koriten i od strane pojedinaca i organizacijama sa ogranienim budetima.
Tree, mnogi raunari su povezani sa elektronskom mreom, to omoguava da podaci i
softver budu na raspolaganju svima.
etvrto, standardizacija u povezivanju izmeu programa za baze podataka i drugih
kompjutrskih programa znatno je olakla obezbjeivanje funkcionalnosti u obradi velike
koliine podataka.
Peto, osnovna funkcionalnost koja je neophodna za obradu prostornih podataka iroko je
prihvaena do nivoa gdje tritem dominira ogranien broj komercijalnih sistema, to dovodi
do najveeg stepena uniformnosti.
Razvoj GIS-a prvenstveno je bio uzrokovan tehnikim dostignuima, a manje teorijski doprinosom.
Mnogo godina, glavni izvor literature bili su zbornici radova sa konferencija, koje su odravale
organizacije kao to su: Auto Carto ili Ameriko drutvo za fotogrametriju i daljinsku detekciju. Fokus
ovih konferencija bio je na specifinim tehnikim dostignuima i projektnim aplikacijama. Sredinom
90-tih godina XX vijeka vanost hardverskih trokova i njegove mogunosti su sve vie potiskivane
temama koje su se bavile organizacionim faktorima koji odreuju pravce i mogunosti GIS-a.

1
Naziv potie od grke rijei synagein, to znai skupiti ili sinago, to znai skupim, okupim (Vujaklija, 1980).


6

Pojavile su se nove meunarodne organizacije koje su organizovale kongrese kojima je GIS bio
primarni fokus. Ovaj period je bio vrijeme kada se irila GIS "zajednica". Godine 1987 pojavio se
meunarodni asopis o geografskim informacionim sistemima "Intrenational Journal of Geographic
Information Systems", koji prestavlja prvi akademski asopis koji je potpuno bio posvijeen razvoju
GIS-a. Ubrzo potom veliki broj akademskih asopisa je posvetio veu panju GIS-u. Komercijalni
magazini kao to su Mapping Awareness, GIS World i GIS Europe su doivjeli znaajan rast.
Poetkom 90-tih godina objavljeno je oko 50-tak knjiga koje su se bavilde GIS-om.
Razvoj tri primarne tehnologije za obradu prostornih podataka (kompjuterske kartografije, obrade
slika i GIS-a) doveo je do situacije da postoje tri razliita komercijalna trita za svaku od tehnologija,
ali sa rastuom tendencijom njihove integracije. Istovremeno, postojei veliki broj GIS paketa
namijenjenih za personalne raunare. Sofisticiranje verzije GIS programa razvijaju se na
univerzitetima i u strukovnim agencijama i preduzeima koje ih globalno distribuiraju. Iako je
poveana mo personalnih raunara omoguila primjenu naprednih funkcija GIS-a na ovim
platformama, mone "radne stanice" su i dalje omiljene platforme glavnih GIS dobavljaa.
Brz rast primjene GIS-a 90-tih godina doveo je do pojave velikog broja GIS standarda i prezasiena
trita. GIS softverska preduzea su konstantno plasirala nova programska rjeenja i inovacije.
Naalost, to je dovelo do konfuzijekorisnika po pitanju pravog GIS rjeenja i jedinstvenog korisnikog
okruenja. Pored nepostojanje jedinstvenog korisnikog okruenja veliki problem prilikom primjene
GIS-a je i sam nain savladavanja osnovnih operacija. Veina korisnika GIS-a, kako meu
poetnicima tako i meu naprednijim korisnicima, upotrebljava samo pojedine funkcionalne dijelove
GIS programskih sistema. Istovremeno, postoji veliki broj onih koji odbijaju upotrebu GIS-a vjerujui
da je upotreba suvie komplikovana, suvie tehniki i vremenski zahtjevni. Glavni problem je
obuavanje upotrebe GIS-a parcijalnim uenjem pojedinih operacija, jer za dostizanje maximuma
ovog sistema potrebno je razumijevanje njegovog potencijala. ak i osnovno razumijevanje osnovnih
koncepata moe sutinski pomoi prilikom prenosa, analize i konaene upotrebe geografskih
informacija. GIS postoji ve etiri decenije, ali svoju potpunu upotrebu doivljava tek u posljednih 10-
tak godina.
Rogers-ov model dijele osobe koje usvajaju inovacije u 5 kategorija:
1) smjeli inovatori voljni da prihvate rizik i trpe nerazumijevanje od strane okruenja
2) grupa onih koji rano prihvataju inovacije formiraju miljenja i predstavljaju modele za
uzor
3) oprezna veina onih koji ranije prihvataju inovacije voljni su da razmotre prihvatanje
inovacija tek poslije prihvatanja od strane modela za uzor
4) skeptina veina onih koji kasnije prihvataju inovacije kod ove grupe je neophodan iri
pritisak i ubjeivanje od strane okoline prije nego to prihvate inovaciju
5) spori tradicionalisti grupa osoba orijentisanih na prolost
Upotreba GIS-a se trenutno nalazi u fazi prihvatanja skeptine veina koja kasnije prihvata inovacije,
iako postoje podruija primjene, koja su razvijenija od drugih. Inovatori, koji su dominirali u ovom
polju tokom 70-tih godina, uglavnom su bili zaposleni na univerzitetima i u istraivakim
organizacijama. Grupa onih koji rano prihvataju inovacije se pojavila u toku 80-tih godina i veinu su
inili pojedinci iz vladinih ustanova i vojnog establimenta. Oprezna veina onih koji rano prihvataju
inovacije, uglavnom iz privatnog sektora se istakla sredinom 90-tih godina. U 1995 godine bilo je
procijenjeno da su GIS tehnika rjeenja bila instalirana na vie od 93.000 mijesta irom svijeta. Dok
Sjeverna Amerika (65%) i Evropa dominiraju (22%) ovom korisnikom bazom i mnoge druge zemlje
tek poinju da eksplotiu mogunosti GIS-a. Glavno pitanje koje se postavlja pri odluivanju o


7

primjeni GIS-a je : "Da li se eli ostvariti konkuretska prednost time to e biti dio veine ili ekati da
se tehnologija u potpunosti prihvati". U svijetu postoji oko milion stalnih korisnika GIS-a i oko 5
miliona povremenih korisnika. Kompanije koje proizvode i pruaju GIS usluge godinje zarade oko
6,9 milijardi dolara (2004), sa 10% rasta na godinjem nivou. Predvia se da e narednih 10-tak
godina oznaiti novu eru upotrebe geografskih informacija, koje e GIS ukljuiti u svakodnevni ivot.
KOMPONENTE GIS-a
GIS sadri tri vane komponente kompjuterski hardver, niz aplikacionih softverskih modela i
odgovarajui organizacioni sadraj, koji obuhvata obuene ljude. Sve navedeno treba da je usklaeno,
kako bi sistem mogao da bude funkcionalan. Pored kompjuterskog hardvera, kompjuterskog softvera i
kadra, osnovu svakog GIS-a ine svakako i podaci. O podacima e biti u poglavlju o principima
funkcionisanja GIS-a.
HARDVERSKA OSNOVA GIS-a
Glavne hardverske komponente GIS-a ine: raunar, memorijski ureaji, digitajzeri, ploteri,
tampai i raunarske mree.
Raunar ima hard disk drajv za memorisanje podataka i programa, dok se dodatna memorija moe
obezbijediti kroz mreu, optikim CDDVD-ROM-ovima i drugim slinim ureajima. Digitajzer ili
skener se koristi za konvertovanje karata i dokumenata u digitalni oblik, kako bi se oni koristili u
kompjuterskim programima. Ploter ili tampa ili bilo koja druga vrsta monitornih ureaja se koriste
za prikazivanje rezultata obrade podataka. Komunikacija izmeu raunara je obezbijeena lokalnim ili
globalnim elektronskim mreama, koritenjem optikim vodova ili oko obinih telefonskih linija.
Korisnik upravlja raunarom i perifernim ureajima preko ekrana raunara i tastature, potpomognut
"miem" ili ureajem za poentiranje.
PROGRAMSKA OSNOVA GIS-a
Postoje razliiti tipovi GIS programa, koji se razlikuju prema svojoj funkcionalnosti.
Najea je sljedea podjela GIS programa:
Desktop GIS programi se koriste za kreiranje, ureivanje, upravljanje, analiziranje i
predstavljanje geografskih podataka. Najee se dijele na programe: za pregled (GIS
Viewer), ureivanje (GIS Editor) i analizu (GIS Analist).
Prostorni sistemi za upravljanje bazama podataka koji se koriste za skladitenje podataka,
ali esto pruaju mogunost analize i manipulacije podacima
Veb serveri za karte se koriste za distribuciju karata na Internetu.
Serverski GIS programi u osnovi omoguavaju istu funkcionalnost kao i Desktop GIS
programi, ali takoer omoguuju pristup putem mrea.
Veb GIS klijentski programi se koriste za prikaz i pristup analizama i upitima serverskom
GIS-u preko Interneta. Razlikuju se Thin i Thick Beb GIS klijentski programi. Thin Beb GIS
klijentski programi obezbjeuju samo prikaz i upite, dok Thick Beb GIS klijentski programi
obezbjeuju dodatne alate za ureivanje, analizu i prikaza podataka.
GIS biblioteke i dodaci omoguuju dodatne funkcije koje nisu dio osnovnog GIS programa,
jer esto nisu od znaaja za prosjenog korisnika. Dodaci se mogu odnositi na alatke za
analizu terena, alatke za itanje specifinih formata podataka ili alatke za kartografsko
prestavljanja geografskih podataka.
Mobilni GIS podrazumijeva softvere za koritenje GIS-a na terenu


8

Dobavljai GIS softverskih rjeenja su raznovrsni kao i podaci koje GIS obrauje. Postoje mala
specijalizovana preduzea, ali i velika razvojna softverska preduzea.

Najznaajniji GIS dobavljai u svjetskim okvirima su:
Environmental Systems Research Institute- ESRI zauzima najvee uee na tritu. Iako
je potrebno izvijesno vrijeme da se savlada, upotrebljivost ovog softverskog paketa
opravdava uloen trud. Primarni proizvod ESRI-ja je ArcGIS. Ovaj proizvod je dostupan u
razliitim formama i cijenama. Dostupan je on-line, kao server i u formi deskop verzije.
PitneyBowes MapInfo se fokusira na upotrebu karata kao sredstava za donoenje odluka,
ak i kod korisnika koji ne koriste GIS. Glavni cilj ovog preduzea je da prue proizvod to
jednostavniji za korienje. Glavni proizvod je MapInfo Professional. Iako je primarno
baziran na vektorskim bazama podataka, posjeduje i rastersku kompatibilnost. Ova
kompanija je omoguila Microsoft-u da ukljui funkcionalnost karata u svoje produkte.
Kreirali su add-on Microsoft Map za Office 95. Kasnije od toga nastao Microsoft MapPoint,
koji je potom odbaen.
Intergraph je poznat po svom glavnom GIS softverskom paketu GeoMedia Professional,
koji je baziran na vektorskim podacima. Postoje posebni modaliteti ovog paketa kao to su
GeoMedia Terrain za rad sa povrinama, Grid za rad sa rasterima, Image za rad sa
skenerima, slikama i satelitskim podacima, WebMap Professional za prikazivanje karata na
Bebu.
Clark Lab imaju moi i jeftini paket IDRISI
2
, koji obavlja GIS zadatke, ali i procesira
slike dobijene daljinskom detekcijom. Aktuelna verzija ovog programa trenutno nosi naziv
IRDISI Taiga. Clark Laboratories su lansirale i program Land Change Modeler koji uz
dodatne mogunosti, ini kompatibilan program sa ERSI-evim ArcGIS-om.
Autodesk je najpoznatiji po svojim rjeenjima za kompjuterske crtee-AutoCAD. Ovo
preduzee sada nudi i liniju geoprostornih programa dizajniranih da poveu CAD i GIS.
Glavni geoprostorni program Autodesk-a se naziva Autodesk Geospatial i sastoji se iz vie
komponenti.
PCI Geomatics prestavlja preduzee koje prua kompletnu geoprostornu podrku. Glavni
proizvod ove kompanije naziva se Geomatica. To je desktop softverski paket koji ima
mogunost rada kao sa rasterima tako i sa vektorima i podrava preko 100 tipova formata za
prostorne podatke. Linija proizvoda ove kompanije prvenstveno je bila namijenjena obradi
slika dobijenih daljinskom detekcijom, ali trenutno omoguava brojne druge funkcije.
Leica Geosystems su se prvobitno fokusirali na digitalne slike. Vremenom, programski
paket ove kompanije prerastao je u moan GIS program baziran na rasterima. Primarni
program ovog preduzea je ERDAS IMAGINE.
Bentley Systems je voeni snabdjeva programskih rjeenja za inenjering, arhitekturu i
graevinarstvo. Glavni alat za kartiranje, planiranje i dizajniran je u ovim oblastima je
softver koji se naziva Microstation (2D/3D CAD), Microstation GeoOutlook je sistem za
kartiranje i GIS analizu. Bentley Systems imaju odjeljenja u 51 zemlji, a godinji prihod
2008 godine je prelazio 500 miliona dolara.
GRASS GIS je program koji je originalno razvijan od strane Istraivakih labaratorija za
graevinski inenjering vojske Sjedinjenih Amerikih Drava.

2
Idrisi dobio ime po arapskom kartografu, geografu i putniku iz XII vijeka Aby Abdalah Muhamed al-Idrisiju


9

GRASS je postao najkoriteniji GIS softverski paket otvorenog koda. Ovaj program sadri
mogunosti GIS analize, kao i mogunost obrade podataka dobijenih daljinskom detekcijom.
GRASS je proizvod sa brojnim verzijama i sposoban je za korienje rasterskih i vektorskih
podataka.
KADROVSKA OSNOVA GIS-a
Jednu od osnova ine kadrovi. Oni se bave kreiranjem GIS paketa, ali i analizama u GIS okruenju.
Ljudi koji se bave u GIS okruenju moraju da posjeduju ope znanje o procesima, pojavama i
objektima koji se analiziraju, ali i da poznavaju osnove funkcionisanja GIS-a. Nijedan GIS ne moe da
funkcionie bez organizacije, tako da moraju biti prisutne osobe koje e planirati, izvravati,
opsluivati GIS i donositi odluke zasnovane na podacima.
GIS projekti kreu se od malih istraivanja u kojima je jedan korisnik odgovoran za dizajn,
sprovoenje i izlazne podatke, do velikih meunarodnih udruenih sistema gdje postoje itavi timovi
ljudi koji sarauju putem GIS-a na razliite naine. Za veinu organizacija, koje odlikuje fleksibilnost,
a koje imaju odgovarajue izvore informacija i jasnu prestavu o tome za ta e se koristit GIS,
uspjenije e uvesti GIS. Kada se formira i uspostavi GIS u organizaciji, esto se deava da se
njegova upotreba brzo iri u svim sektorima. Integracija GIS-a sa politikom korporativnih
informacionih sistema i sa politikom planiranja je esto esencijalni preduslov za uspjeno poslovanje u
mnogim organizacijama. Mnogi vidovi upotrebe GIS-a zahtijevaju anganovanje velikog broja ljudi.
Za velike dravne institucije, univerzitete i komunalne djelatnosti, uglavnom u razvijenim zemljama,
nije neuobiajeno da imaju preko 100 osoba ukljuenih u rad GIS-a, dok znaajan broj ima i vie od
1000 anganovanih. U oviru sloenijih GIS projekata postoji vie razliitih timova koji sprovode
operacionalne funkcije GIS-a. Taan broj timova i njihove precizne uloge variraju od projekta do
projekta. Isti timovi mogu obavljati vie razliitih uloga. Svakodnevni kontakt sa GIS projektom
uglavnom ima glavni GIS tim, GIS korisnici i spoljni konsulanti. Svi znaajni GIS projekti treba da
budu pod nadzorom menadmenta preduzea ili organizacije, GIS menaderima ali i odreenim
brojem krajnjih korisnika.
PRINCIPI FUNKCIONISANJA GIS-a
Funkcionie na nekoliko osnovnih principa, koji e biti predstavljeni u narednom poglavlju. Panja e
biti usmjerena na objanjenje principa modeliranja realnog svijeta, modeliranje slika, modeliranja
podataka, naina i izvora prikupljanja podataka, principa analize i prikaza podataka.
MODELIRANJE REALNOG SVIJETA
Ljudi direktno mogu osmatrati veoma mali dio Zemljine povrine. Veoma se esto javlja potreba da se
raspolae informacijama do kojih nije mogue doi direktnim uvidom. Takva potreba se javlja u
turizmu, trgovini, prilikom odreenih mjesta stanovanja i u razni drugim aktivnosti. Gotovo sve
ljudske aktivnosti, u odreenom trenutku zahtijevaju informacije o dijelovima Zemljine povrine do
kojih nije mogue doi direktnim uvidom , to zbog prostornih to zbog vremenskih ogranienja. Zbog
toga se informacije obezbjeuju kreiranjem virtuelnih modela.
Modeliranje je postupak izrade umanjene kopije procesa ili sistema. Modeli redukuju kompleksne
probleme na prostije forme, kojima se lake manipulie. Vjetina definisanja modela se sastoji u
pronalaenju takvog formalnog sistema ije e ponaanje uspjeno simulirati ponaanje odreenog
aspekta realnog svijeta. Opti metodoloki pristup pri kreiranju modela je apstrakcija.
Apstrakcija podataka je postupak paljivog ukljuivanja i skrivnja detalja, prema potrebi konkretnog


10

prikaza. Opte raireno neformalno shvatanje je da se realni svijet sastoji od skupa objekata. Objekti
od interesa se esto nazivaju entitetima. Svaki entitet mora posjedovati neki skup osobina (atributa),
od posebne vanosti, i kao takav on odrava veze sa drugim entitetima.
Svi entiteti mogu biti:
prirodni (vodotoci, jezera, obale mora...) ili
izgraeni ljudskom rukom (zgrade, putevi, pruge, mostovi, vodovi...)
Jedan od osnovnih problema logikog modeliranja geografskih podataka je kako definisati
geomateriju nekog prostora.
Osnovne geomaterijske primitive koje slue za prikaz realnog svijeta su:
taka
linija
poligon
Termin primitiva naglaava njihovu ulogu, jer slue kao osnova na kojoj se izgrauju bogatiji sistemi.
Taka je najjednostavnija geografska primitiva koja slui za prikaz entiteta koji su suvie mali da bi
bili prikazani kao povrine. Takama se mogu oznaiti stabla, hoteli, muzeji, prodavnice, restorani i sl.
Niz povezanih taaka sainjava linije. Linije se koriste za prestavljanje linearnih elemenata iz prirode,
npr: putevi ili obalskih linija, ali i elemenata koji nisu vidljivi golim okom, kao to su administrativne
ili meunarodne granice. Poligoni se prestavljaju nizom zatvorenih linija i koriste se da bi se opisali
elementi kao to su: polja, zgrade, administrativne oblasti i sl. Kao i elementi koji se prikazuju
linijama, neki od poligona postoje u stvarnosti, dok su neki imaginarni. Geometrijske primitive se
zasnivaju na koordinatama i matematikim funkcijama definisanom referentnom sistemu.
Dok su geometrijom prestavljeni metriki prostorni aspekti geografskih informacija, topologiju ine
diskretni prostorni aspekti geografske informacije. Topologija je matematika procedura za eksplicitno
definisanje prostornih obiljeja i prostornih odnosa tj., geografski entiteti koji su prestavljeni takama,
linijama i poligonima, sada se povezuju u jedinstvenu cjelinu. Topoloki aspekti geografskog entiteta
mogu se opisati koritenjem jedne ili vie topolokih primitiva.
Tri osnovna tipa tipolokih primitiva su oznaeni kao:
vor
ivica
izgled
vor je svaka karakteristina taka u prostoru, granica ili povrina koja dobija odgovarajui
topografski znak u skladu sa njenim znaenjem u prostoru, dok je ivica jednodimenzionalan topoloka
linija koja je usmjerena veza izmeu dva granina vora koja mogu biti ista. Ivica je grafiki
prestavljena linijom (krivom). Izgled prestavlja dvodimenzionalnu topoloku liniju. Prostorni poloaj
svake topoloke primitive moe se opisati jednom ili vie geometrijskih primitiva.
Skup geografski entiteta i njihovih atributa koji se posmatra kao jedna cjelina naziva se temom. Svaki
geografski entitet koji je prestavljen u GIS-u odgovarajuim geometrijski oblikom povezuje se sa
nekim tematskim aspektima. Zbog toga GIS mora imati sposobnost i geometrijskog i tematskog
modeliranja stvarnog svijeta.



11

MODELIRANJE SLIKA
Geografska prestava realnog svijeta koja e se uvati na raunaru mora biti prikazana digitalno (u
obliku brojeva), jer je to jedini nain prestavljanja koji raunar razumije. Geografski entiteti iz
stvarnog svijeta koji se u GIS-u prikazuju takama, linijama i poligonima mogu se u raunaru
prestaviti primjenom tri modela podataka: rasterskog, vektorskog i objektno-orjenrisanog.
RASTER je metod organizacije prostornih podataka. Rasterski model podataka je najjednostavniji i
utemeljen je na podijeli dijela realnog svijeta pravilnu mreu elija jednakog oblika. Take, linije
poligoni prestavljeni su odgovarajuim pikselima. Na ovaj nain se uvaju prostorni odnosi izmeu
lokacija. Rasterski podaci nastaju skeniranjem karata, kao i obradom satelitskim i avionskih smimaka.
Danas se rasterski podaci najee dobijaju putem daljinske detekcije. Postoje dva osnovna tipa
podataka koji mogu biti reprezentovani u rasteru: izolovani (katerorijsku) i kontinuiranu. Izolovani
podaci su rezultat koje dozvoljavaju korisniku da pripreme odreenu kategoriju za vrijednost svake
elije ili take u rasteru (npr: razliite kategorije puteva). Kontinuirani podaci su razliiti od
kategorijskih prema tome to kod njih postoje definisani odnosi izmeu numerikih vrijednosti
kontinuirane varijable (npr: nadmorska visina).
U vektorskom modelu take se prestavljaju koordinatama u odgovarajuem koordinatnom sistemu,
linije kao niz taaka, a poligoni linijama i njihovim granicama. Vektor je definisan poetnom
koordinatom, pripadajuom veliinom i pravcem. Topologija daje vektorskom modelu podataka
odreen sistem "intelegencije", to znai da GIS moe prepoznati meusobno povezane segmente i
odrediti susjedne poligone. Linije, taaka i povrine se u okviru vektorskog GIS-a lako mogu
transformisati i na taj nain poveati kartografske mogunosti prestavljanja. Vektorski model stvara
eksplicitne razlike izmeu geografski entiteta na polju njihovih tipova (npr: taka, linija, poligon) i u
stanju je da predstave odreene topoloke veze izmeu objekata. To moe biti u suprotnosti sa
kontinuiranim pogledom koji se prua u okviru rasterskog pristupa. Kao odgovor na probleme koji su
nastali dugogodinjom primjenom ova dva modela, pojavio se trei, objektno-orijentisan model, koji
postaje sve popularniji. On prestavlja svijet u obliku objekta koje korisnik moe lahko prepoznati, jer
se svi entiteti smatraju kao jasno definisan tip objekta. U realnom svijetu su drvee, parkovi, vodovi,
katastarske parcele prije objekti, nego take, linije i poligoni. To ima mnogo prednosti budui da je
model tako manje apstraktan, pa je samim tim i mnogo razumljiviji.
MODELIRANJE PODATAKA
GIS se mora zasnivati na najmanje dva modela podataka. To su: model podataka karte i model
podataka njenih osobina. Ta dva modela moraju biti efikasno povezani da bi se svijet slika i svijet
podataka mogli jedinstveno predstaviti. Osnovna komponeneta GIS-a koju prua kvalitetnu
informaciju nije grafika nego baza podataka. Martin (1996) definie bazu podataka kao kolekciju
povezanih rezultata opaanja i mjerenja koja su uskladitena u raunaru. Ti povezani podaci su
uskladiteni u odreenom strukturnom formatu. Uz pojam baze podataka vee se itav niz razliitih
modela. Izbor modela organizacije baze podataka je jedno od osnovnih pitanja pri radu sa bazom.
Izbor se moe vriti izmeu hijerarhijskog (injenice iz stvarnog svijeta se posmatraju prema
odnosima nadreenosti, pa se tako ureuje sadraj baza podataka), mrenog (mrea putanja u
organizacionom skupu datoteka), relacionog (podaci prikazani u formi relacije tj., tabele) i objektno-
orijentisanog modela. Za ove modele danas postoji odgovarajua programska podrka. Zahtjevi GIS-a
u pogledu upravljanja podacima esto prevazilaze mogunosti postojeih sistema za rad sa bazama
podataka. Geografskim entitetima u prostornim bazama podataka tipino su pridrueni lokacija,
geometrijski entitet koji definie njegov prostorni oblik i vie vrijednosti neprostornih atributa.


12

Osnovu GIS-a ini prostorna baza podataka koja prestavlja kolekciju logikih povezanih podataka koji
numeriki ili tekstualno opisuju geografski entitet (atributi), podataka koji opisuju poloaj, oblik ili
veliinu geografskih entiteta (geometrija), kao i podataka koji definiu veze (odnose) izmeu razliitih
geografskih entiteta (topologija). Geografski podaci moraju imati i vremensku dimenziju i
odgovarajua baza mora sadrati odlike vremenske baze podataka. Tradicionalni GIS sistemi
podravaju posebne baze podataka za prostorne i atributivne podatke, a zatim ih udruuju za potrebe
analize. Novi trendovi baza podataka podravju uniformni pristup omoguavajui odravanje
zajednike baze podataka. Evoluciom i kombinovanjem razliitih tehnologija, ukljuujui automatsku
analizu, logiku pravila kod ekspertskih sistema, hipermediju, objektnu orijentaciju i tradicionalne baze
podataka, nastale su inteligentne baze nadomaka. Definicija inteligentnih baza podataka sadrana je
u opisu njihove arhitekture - nivoa iz kojih se sastoje i orua koja se u okviru njih koriste.
Osnovna tri nivoa koji ine arhiterturu inteligentnih baza podataka su:
alati visokog nivoa (omoguavaju automatsku analizu podataka, odravanje kvaliteta
podataka, kontrolu njihovog integriteta i inteligentno pretraivanje)
interfejs za korisnike (korisnik direktno kontaktira sa bazom podataka, kreira upite ili vri
odreene modifikacije)
procesor inteligentne baze podataka (obezbjeuje model za objektno-orijentisano
predstavljanje i koritenje raznorodnih informacija multimedijalnog karaktera)
PRIKUPLJANJE GEOGRAFSKIH PODATAKA
Geografski podaci, odnosno njihov kvalitet i kvantitet su najznaajniji dio svakog GIS-a. Mnogi GIS
projekti esto poinju i zavravaju se aktivnostima prikupljanja podataka. To je najzahtjevniji dio
svakog GIS projekta i oko 80% trokova otpada na unos podataka. Sam proces stvaranja prostornih
podataka je teme kojoj nije bila posveena dovoljna panja. Panja je prije svega bila usmjerena na
teme koje su podatke posmatrale kao artikal, odnosno robu i procese digitalizacije, nego na ono to bi
trebalo da bude prvi korak pri kreiranju GIS-a. Prvi korak treba da se sastoji od analize svih injenica
koje su potrebne da bi se rijeio odreeni geografski problem.
Albrecht (2007) navodi da ne postoji konana lista pitanja koju sebi treba da postave menaderi, prije
nego to implementiraju GIS, ali ipak predlae sljedea:
Kakva je priroda podataka koje treba obraivati?
Da li su podaci kvalitativne ili kvantitativne prirode?
Da li su potrebne informacije skrivene u ve prikupljenim podacima u preduzeu?
Da li ve ima netko podatke koji su potrebni? Kako doi do tih podataka?
Kolike su razmjere fenomena koji treba da se obuhvati podacima?
Koja je veliina podruja za istraivanje?
Koji su elementi uzrokovanja?
ta je potrebno da bi se osvjeili podaci? Koliko je esto potrebno osvjeavati podatke?
Koliko je podataka potrebno?
Koliki su trokovi?
Tek nakon odgovora na ova pitanja treba krenuti sa pokretanjem GIS sistema u okviru preduzea i
drugih organizacija. Danas postoji tendencija da se metodi prikupljanja podataka u najveoj moguoj
mjeri automatizuju. Na taj nain nastaje otra granica izmeu automatizovanih sistema za prikupljanje
podataka i aktivnosti digitalne kartografije. Ulazne informacije GIS pribavlja iz geografskih karata,


13

satelitskih i avionskih snimaka, direktnim prikupljanjem na terenu ili su to opisni podaci vezani za
posmatranu lokaciju.geografski podaci se dobijaju daljinskom detekcijom, unoenjem pisanih zapisa,
unoenjem postojeih podataka (npr: statistika), sakupljanje podataka direktno uz pomo GPS-a,
digitalizacijom i skeniranjem karata, fotogrametrijom, globalnim pozicioniranjem i sl.
Daljinska detekcija je metoda prikupljanja i interpretacije informacija o udaljenim objektima bez
fizikog dodira sa objektom. Avioni, sateliti i svemirske sonde su uobiajene platforme za opaanja u
daljinskim istraivanjima. Daljinska detekcija koristi metode koje upotrebljavaju elektromagnetsku
energiju kao sredstvo za otkrivanje i mjerenje znaaja objekta. Daljinska detekcija obuhvata upotrebu
razliitih vrsta snimaka: fotografskih, termalnih, radarskih itd. Dva znaajna ua podruja daljinske
detekcije su: teledetekcija i fotogrametrija. Teledetekcijom se naziva daljinsko istraivanje u uem
smislu, tj., prikupljanje informacija o Zemljinoj povrini, uz pomo ureaja smjetenim u satelitima i
interpretaciju tako dobijenih informacija. Fotogrametrija je tehnika mjerenja pomou koje se iz
fotografskih snimaka izvodi oblik, veliina i poloaj snimljenog predmeta. Na temelju fotografija se
mogu rekonstruisati poloaj i oblik objekta.
Digitalizacija je proces precrtavanja papirnih karata u raunarske formate, odnosno njime se vri
konverzija razliitih podataka iz analognog u digitalni oblik. Termin se koristi da opie injenicu da su
karte uskladitene u bazama podataka u formi cifre (digit). Veina vektorskih GIS podataka je
prikljuena na ovaj nain. Da bi se zapoeo proces digitalizovanja odreene teritorije znaajne sa
stanovita turistikih procesa potrebno je raspolagati kartom, odgovarajuim kompjuterskim
programom i obuenim kadrom. Karta teritorije od interesa treba da bude u rasterskom obliku, to se
najee obezbjeuje procesom skeniranja analognih karata.
GPS (Global Positioning System- sistem za globalno pozicioniranje) koristi satelitsku tehnologiju za
precizno odreivanje poloaja na Zemlji. Pomou raunara, koritenjem specijalonog softvera koji
funkcionie zajedno sa GPS opremom, prikupljaju se podaci koji se mogu pretvoriti u konane forme
kao to su karte, crtei i izvjetaji. GPS je radio navigacioni sistem uspostavljen od strane SAD i
najznaajniji je sistem za globalno pozicioniranje. Prvobitna namjena ovog sistem bila je iskljuivo za
vojne sile, da bi kasnije bio odobren za civilnu potrebu. Izradnja GPS-a poela je 1973 godine, a od
1995 godine funkcionie u potpunosti.
GPS se sastoji od tri glavna segmenta:
- svemirski segment (sateliti na visini od oko 20,200 km),
- kontrolni segment (serija kontrolnih stanica irom svijeta i glavni kontrolni centar u Koloradu
Springsu, u Kaliforniji)
- korisniki segment
Svemirski segment se sastoji od konstatacije 24 navigaciona i tri rezervna satelita, a esto ih bude i
vie i manje s obzirom da se stari sateliti zamjenjuju novim. Svaki satelit, osmatraka stanica kao i
svaki glavni kontrolni centar opremljeni su visoko preciznim asovnicima. Preciznost ovih asovnika
se ogleda u mjerenjima vremenskih intervala u nano sekundama. Kontrolni segment sainjavaju
Zemaljske stanice koje osmatraju GPS satelite provjeravajui stanje u kome se nalaze kao i njihovu
tanu poziciju. Sateliti zatim unose te ispravke i signal koji alju ka GPS prijemnicima. Ove
osmatrake stanice pasivno prate sve satelite koje mogu da vide, akumulirajui podatke o
udaljenostima. Informacije se prenose u glavni kontrolni centar, a zatim se u kontrolnom centru
obrauju auriranjem orbite, da bi tako odreene informacije bile poslate ka satelitima preko
Zemaljskih antena. Danas su GPS prijemnici pojednostavljeni na svega nekoliko integrisanih kola,


14

tako da su postali veoma ekonomini i svakom dostupni. Svakim danom postaju sve manji, taniji i
jeftiniji. Uz pomo njih se moe dobiti lokacija svake take na Zemljinoj povrini u etiri dimenzije,
tri prostorne i vremenskoj, sa atomskog asovnika. Osim pozicije, GPS prijemnik rauna i brzinu
(maksimalnu, trenutnu i srednju) i smijer kretanja. Runi GPS prijemnici imaju uraenu i kartu
odreenog podruja. Ovi prikazi mogu varirati od jednostavne skice okoline, koja slui kao pomo u
orijentaciji, do vrlo detaljnog prikaza ulica i gradova. Sve ee se u takvim prijemnicima nalaze i
baze podataka gradova, ulica, muzeja, bolnica, restorana i dr., sortiranih prema odreenoj tematici.
Prikupljanje geometrijski podataka o prostornim entitetima, njihova obrada, odravanje i prezentacija
tradicionalano pripadaju geodetskoj struci, kao jedino kvalifikovanoj za to. Geodetska mjerenja
prestavljaju najprecizniju metodu za prikupljanje podataka o zemljitu. Mjerenja na terenu vre se
geodetskim mjernim ureajima, poslije ega se izmjereni podaci automatski ili manuelno unose u
raunar.
ANALIZA PODATAKA
Prostorna (geografska) analiza u mnogim sluajevima prestavlja "kljunu" vrijednost GIS-a, jer
ukljuuje transformaciju, manipulaciju i metode koje mogu biti primijenjene na geografski podacima i
koje im dodaju novu vrijednost, olakavaju donoenje odluka i stvaraju uvid u relativne prostorne
odnose i anomalije koje nisu mogle biti uoene na prvi pogled. Drugim rijeima, prostorna analiza je
proces kojima se sirovi podaci pretvaraju u korisne informacije, u cilju istraivanja ili u postupku
donoenja odluka. Mitchell (1999) u Esrijevom vodiu za GIS analizu definie GIS analizu kao proces
posmatranja geografskih obrazaca u podacima i pronalaenje veza izmeu objekata. Konkretni metodi
koji se koriste mogu biti vrlo prosti (analiza se obavlja kroz sam proces kreiranja karata), ali i vrlo
kompleksnih, ukljuujui modele koji imitiraju realan svijet kombinirajui razliite lejere.
Kada se govori o konkretnoj analizi geografskih podataka prvenstveno se misli na:
1. manipulisanje geografskim podacima i njihovom transformacijom
2. funkcije upita postavljanje upita u vezi sa geografskim odnosima
3. analitike funkcije izraunavanje povrina, konstrukcija buffer
3
zona, 3D funkcije (digitalni
modeli terena), mree funkcija...
Manipulisanje i transformacije geografskih podataka se odnose na podatke koji su ve oformljeni.
Prave mogunosti GIS-a se mogu sagledati kroz razliite vrste analiza koje se mogu izvravati na
podacima u prostornoj bazi. Upiti spadaju u najosnovnije forme analize putem GIS-a, putem kojih GIS
daje jednostavnije odgovore na pitanja korisnika. Najvea snaga i potencijal GIS-a lei u sposobnosti
odgovara na sljedea pitanja:
1. "ta je tamo..?". geografske analize u ovom sluaju podrazumijevaju definisanje objekata,
procesa ili pojava koje su postale predmet interesovanja. Ta definicija moe biti data kroz
atribitivne ili prostorne podatke.
2. "gdje je to...?". ovo pitanje se odnosi na lokaciju geografskog entiteta i dobija se primjenom
geometrijske analize (u taki, krugu, okviru, poligonu, koridoru, na putanji itd.).
3. "ta se u meuvremenu promijenilo sa tim entitetom...?". neophodno je dobiti vremenski
prikaz, ta se desilo sa prouavanim objektom, pojavom ili procesom u predhodnom periodu.
Tempolarne analize i trendovi su vani zbog toga to se na taj nain mogu dobiti i klasine
projekcije, za budue periode.

3
U GIS terminologiji bafer prestavlja tampon zonu fiksne irine oko nekog objekta na mapi.


15

4. "ta e se desiti ako...?". ove analize su zapravo simulacija razliitih potencijalnih stanja
sistema, koje mogu nastati kao rezultat definisanja razliitih scenarija.
Sve analitike funkcije GIS-a se mogu podijeliti u dvije velike grupe:
analitike funkcije na geografskim podacima
analitike funkcije na atributskim podacima
Najvanije analitike funkcije na geografski podacima su:
Taka u poligonu na osnovu geografskih koordinata se utvruju sve take koje pripadaju
odreenom poligonu
Rastojanje izmeu dvije take rastojanje se odreuje pravolinijski ili rastojanje koje
prelazi odreeni put
Izdvajanje preko atributa se vri geografsko pretraivanje i prikaz
Klasifikacija indetifikovanje skupa objekata koji pripadaju odreenoj grupi
Operacije sredstva procjenjivanje karakteristika podruja koje okruuje odreenu lokaciju
Tampon (buffer) zone utvrivanje da li se odreeni objekti nalaze ili ne nalaze u okvirima
tampon zone
Preklapanje nalaenje objekata koji dijele isti prostor
Primjenom aritmetikih i logikih operacija u postupku analize geografskih podataka mogue je
odgovoriti na sva pitanja "gdje" (lokacione karakteristike), "ta" (tematske karakteristike) i "kada"
(vremenski atributi) kao i na sve mogue kombinacije ovih pitanja. Najee koritene aritmetike
funkcije su , sabiranje, oduzimanje, mnoenje i dijeljenje svake vrijednosti u jednom sloju vrijednou
iz drugog sloja koji je na odgovarajuoj lokaciji. Logike operacije koriste se za postavljanje upita i
pronalaenje onih geografskih podataka gdje se specificirani uslovi zajedno javljaju (ili ne javljaju).
Mnogi modeli koji su razvijeni koritenjem GIS-a su u sutini statistiki i prestavljaju prostorni
ekvivalent deskriptivne statistike. Statistike funkcije koje su od znaaja za geografske analize su:
podruje (min, max, min-max), centralna tendencija (modus, medijana, srednja vrijednost) i varijacije
(varijansa, standardna devijacija).
PRIKAZ PODATAKA
Interpretacija geografskih podataka vrlo esto je u nerazumljivom obliku za iri krug korisnika. Niz
brojeva ili tabele ne znae mnogo obinom korisniku raunara. Meutim, ti podaci postaju vrlo
razumljivi ukoliko se prikau na odgovarajui nain. GIS bi bio vrlo skromnih mogunosti bez
upotrebe vizuelnog prikaza karata, planova, mrea infrastrukture i drugih vanih objekata. Najei
izlazni rezultat GIS-a jeste karta. U najveem broju sluajeva to e biti tematska karta koja e
ilunstrovati prostorne varijacje ili emu odreene promenljive. U ostalim sluajevima, GIS moe biti
upotrijeben za proizvodnju topografskih karata.
Sve karte kao izlazni rezultat GIS-a mogu se svrstati u nekoliko grupa:
- karte koje pokazuju odreene lokacije
- karte koje pokazuju promjene
- karte koji kreiraju sami korisnici
- karte koje prikazuju rezultat prostornih analiza i
- karte koje prikazuju rezultat geoprocesiranja


16

Poseban vid karata su dinamike karte koje sadre vei broj objekata za prikaz. Ukoliko doe do
izmjene nekoliko konceptualnih objekata u bazi podataka, te izmjene uzrokkuju promjene svih
objekata za prikaz koji predstavljaju izmijenjene konceptualne objekte. Dinamine karte mogu biti
definisane preko dvije komponente:
- preko upita kojima se vri selektovanje konceptualnih objekata iz baze podataka
- preko metoda vizuelizacije kojim se formiraju objekti za prikaz na osnovu konceptualnih
objekata
Tradicionalane mape podrazumijevaju da je posmatra pozicioniran tano iznad i da gleda vertikalno
dole na povrinu Zemlje. Posljednih godina nove forme kartografskih izlaznih rezultata su postale
mnogo ee. Ovdje spadaju kartogrami, trodimenzionalni prikazi i animacije.
Trodimenzionalni prikaz 3D prostornih informacija postali su popularan metod vizuelizacije. Oni
prikazuju informacije o (x, y, z) koordinatama, koritenjem ortografske projekcije bazirane na prikazu
(0-360), prikazu azimuta (0-90) i prikazu udaljenosti (udaljenost posmatraa od zamiljene take).
Animacija moe biti korisna tamo gdje je izraen vremeneski element podataka koji su prikazani.
Animacije su nacrtane kao serija karata, od kojih svaka prestavlja prostornu paletu posmatrane
promjenljive u odreenom vremenu. Kada se ove karte pokrenu, prikazujui kratko svaku od njih kao
seriju okvira, tada moe biti viena promjena koja se deava tokom vremena. Kombinovanjem dvije
tehnike, 3D mapiranja i animacije, moderni GIS, paketi mogu kreirati realistine "fly through"
animacije koritenjem sekvenci trodimenzionalnih slika, kao to je pogled iz razliitih perspektiva.
Ovo je moan nain prikazivanja predjela slian interaktivnim kompjuterskim animacijama vienim
kod simulacija letenja.
Prikaz izlaznih podataka moe se vriti i putem 4D prezentacija. Vremenska zavisnost daje etvrtu
dimenziju prostornim podacima. Vremenska zavisnost se dobije pretraivanjem prostornih baza
podataka u odreeno vrijeme. Vremenski prikaz se moe primijeniti za praenje promjene oblika
geografskih entiteta, promjene atributa geografskih entiteta i promjene granica geografskih entiteta.
Iako je karta glavna gorma izlaznog rezultata iz GIS-a, ne smijun se ignorisati druge "nekartografske"
forme. Tabele i grafikoni sadre prostorne i neprostorne informacije o karakteristikama podataka koji
potiu iz GIS baza podataka i one su vane forme izlaznih rezultata. Numerika ili azbuna
informacija povezana sa prostornim objektima (take, linije, povrine ili predjeli) esto je najbilje
prestavljena tabelom ili grafikonom. U mnogim sluajevima izlazni rezultat iz GIS analize moe biti
jedan broj ili niz slova (karaktera).









17

UPOTREBA GIS-a
Pet osnovnih i najeih vidova upotrebe GIS-a su:
1. kartiranje
2. mjerenje
3. nadgledanje
4. modelovanje
5. menadment
Historija primjene raunara u prostornim analizama pokazuje da je postojao paralelni razvoj
automatizacije prikupljanja podataka, njihove analize i prikazivanja u nekoliko irokih povezanih
oblasti kao to su katastarsko i topografsko kartiranje, tematska kartografija, graevinarstvo, geologija,
geografija, hidrologija, prostorna statistika, nauka o zemljitu, geodezija i fotogrametrija, ruralno i
gradsko planiranje, mrea vodovoda, daljinska detekcija i analiza snimaka. Vojne primjene su se
preklapale, ak su i dominirale nad nekoliko predhodno navedenih monodisciplinarnih oblasti.
Raznovrsnost uloenih napora u nekoliko isprva odvojenih, ali blisko povezanih oblasti, rezultovalo je
pojavom opte namjenskog GIS-a.
Primjena GIS-a u okvirima kompjuterske kartografije i obrade slika uglavnom se zasniva na
posmatranju i modelovanju fizikog okruenja. Navedeni vid primjene GIS-a preovladavo je u
brojnim teorijskim radovima gdje je balans primjene GIS-a odnosno prevagu ka fizikoj dimenziji
primjene. U okviru primjene GIS-a u fizikom okruenju moe se napraviti razlika u primjeni ovog
sistema prirodnom i vjetakom, odnosno izgraenom okruenju. U veini sluajeva javlja se potreba
za primjenom GIS-a i u vezi sa prirodnim i drutvenim aspektima geografske sredine.
Prirodno okruenje prestavlja najvee i najee polje primjene GIS-a. GIS instalacije sa ciljem
upravljanja i monitoringa fizikog okruenja mogu se pronai na razliitim nivoima pripreme.
Problem pripreme GIS-a u ovoj oblasti esto je organizacione, a manje tehnike prirode. U ovom
sluaju GIS tehnologija obuhvata tradicionalne discipline i brojne profesije i esto zahtjeva
multidisciplinarni pristup.
Drugo znaajno polje pripreme GIS-a odnosi se na vjetako okruenje. GIS aplikacije u ovom
sluaju, su uglavnom bazirane na vektorima, jer je potreban visok nivo preciznosti objekata i njihovih
granica. Glavni korisnici GIS-a u sluaju izgraenog okruenja uglavnom su dravni organi. Kljuna
polja priprema GIS-a u ovom sluaju se odnose na mrenu analizu, marketing analizu, razvojno
planiranje i naknadne izmjene planova. Znaajno polje pripreme GIS-a u izgraenom okruenju
odnosi se na katastarsko kartiranje gdje su osnovne jedinice u bazama podataka vlasnike parcele.
U veoma irokom pogledu na vidove primjene sve GIS aplikacije mogu biti klasifikovane na:
tradicionalane, razvojne i nove. Tradicionalna polja primjene GIS-a obuhvataju vojsku, vladine
institucije, obrazovanje i komunalne djelatnosti. Sredinom 90-tih godina dolo je do nagle primjene
GIS-a u poslovanju privrednih preduzea i organizacija kao to su: banke i financijski sektor,
preduzea koja se bave transportnom logistikom, trgovinom nekretnima trinom anlizom. Sa
poetkom XXI vijeka GIS se sve vie koristi u vidu malih kunih ili kancelarijskih aplikacija koje su
namijenjene bezbjednosti, obavljanju inteligentnih akcija i protivteroristikim mjerama.
U okviru osnovnih oblasti GIS-a svakako da se nalaze dijelovi heterogene turistike djelatnosti.
Turistika ponuda i turistika tranja sainjeni su od brojnih djelatnosti koje mogu u znaajnoj mjeri
koristiti GIS tehnologiju. U tom kontekstu ukratko e biti prikazana opta primjena GIS-a.


18

Razliit broj motivacija podupire GIS-a, ali je mogue identifikovati nekoliko zajednikih. Upotreba
GIS-a koji obavlja dnevne zadatke, uglavnom se fokusira na veoma praktine radnje kao to su
izraunavnje efikasnosti trokova, uslune provizije, odreivanje performansi sistema, konkurentska
prednost, kreiranje, pristup i upotreba baze podataka. Druge strateke aplikacije se odnose na kreiranje
i ocjenu razliitih scenarija koji se odigravaju pod uticajem razliitih okolnosti.
Glavne etiri oblasti u kojima je GIS naao najvei nivo upotrebe su:
1. vladine institucije i javni servisi
2. poslovno i usluno planiranje
3. logistika i transport
4. ivotna sredina
GIS je postao znaajno srestvo za prostorno planiranje. Zemljinu povrinu prekriva veliki broj koje se
preklapaju i zajedno egzistiraju na odreenom podruju. GIS nudi mogunost da integrie raznovrsne
podatke i omogui njihovo sagledanje i analizu. Bez obzira koja je veliina podruja za koje se
izrauje prostorni plan, osobe koje se bave izradom susretae se sa velikim brojem prostornih
informacija, a samim tim i sa potrebom za GIS-om.
Zbog svojih analitikih mogunosti GIS se sve vie koristi za donoenje odluka, planiranje i
menadment ivotne sredine. Lovett i Appleton (2008) navode da se GIS sve vie posmatra kao
kljuna komponenta sistema za donoenje odluka u okruenju, jer gotovo uvijek postoji prostorni
elemenat o kojem treba odluivati ili prostorni podatak na osnovu koga treba donijeti odluku. Watts
(2003) istie da se nove informacije, kao skupine podataka o okruenju, socio-ekonomski i topografski
podaci, u okviru GIS-a mogu efikasno inkoporirati i integrisati. Istovremeno je omogueno relativno
lahko ukljuivanje novih korisnika, novih aplikacija i njihova integracija u postojee sisteme.
Burrough i McDonnell (2006) izdvajaju glavne oblasti i naini pripreme GIS-a:
- Argonomija nagledanje i upravljanje od nivoa farmi do nacionalnog nivoa.
- Arheologija opis nalazita i procesa arheolokih scenarija.
- ivotna sredina nadgledavanje, modelovanje i menadment degradacije zemljita, procjena
zemljita i planiranje poljoprivrede, klizita, kvalitet i koliina voda, nesree, kvalitet vazduha,
vremensko i klimatoloko modeliranje i prognoze.
- Epidemiologija i zdravstvo lokacija zaraznih bolesti u odnosu na faktore sredine.
- umarstvo menadment, planiranje i optimizacija sjee i ponovnog saenja.
- Hitne usluge optimizacija vatrogasnih, policijskih i ambulantnih koridora, bolje
sagledavanje zloina i njihovih lokacija.
- Navigacija vazduna, morska i kopnena.
- Marketing poloaji i ciljne grupe, optimizacija dostavljanja robe.
- Nepokretnosti zakonski aspekti katastra, vrijednosti imovine u odnosu na lokaciju,
osiguranje.
- Regionalno/lokalno planiranje izrada planova, trokovi, odravanje, menadment.
- Putevi i eljeznice planiranje i menadment.
- Drutvene nauke analize demografskih kretanja i razvoja.
- Turizam lokacije i upravljanje kapacitetima i turistikim atrakcijama.
- Komunalne slube lokacije, upravljanjem i planiranjem vodovodom,
kanalizaciom,gasovodom, elektrinim i kablovskim servisima.


19

- Agencije za odbranu pronalaenje cilja, pomo u taktikom planiranju, modeliranje
mobilnih naredbi, integracija obavjetajnih podataka.
- Trgovina i ekonomija analiza stanja na berzi, osiguranje, direktna prodaja, ciljna prodaja,
lokacija maloprodaja.
- Obrazovanje primjena kao osnovnog ili pomonog sredstva u izvoenju nastave svih nivoa
obrazovanja.
- Telekomunikacije odreivanje pokrivenosti signala, lokacije predajnika.
GIS i daljinska detekcija se konbinuju sa modelima okruenja u mnogim aplikacijama ukljuujui npr:
monitoring umska podruja, agro-ekoloko zoniranje, praenje stanja ozonskog omotaa,
monitoring atmosfersko-okeanskih anomalija kao to je El Ninjo, klimatske i vremenske prognoze,
mapiranje tla, mapiranje i predikcija prirodnih nepogoda i sl.
GIS nalazi veliku primjenu u poljuprivrednoj proizvodnji. Za velike parcele mogue je
kreiratiosnovne karte koje ukljuuju puteve, kue, ambare i granice posjeda i preklapati ih sa kartama
drenanih sistema, pedolokim kartama, kartama upotrebe zemljita, kartama upotrebe pesticidima i
irenja biljnih bolesti, kao i topografskim kartama. Mnoge kompanije i instituti razvijaju precizne
poljoprivredne sisteme uz upotrebu GIS-a da bi planirali fertilizaciju, upotrebu pesticida i herbicida i
navodnjavanje na optimalan nain. Poljoprivrednicima je na raspolaganju veliki broj GIS podataka
koji se odnose na tip tla, satelitske i avionske snimke, topografsko, geomorfoloko stanje i stanje
vlanosti tla. Poljoprivrednici ne moraju da imaju sopstveni GIS softver, ve ga mogu koristiti putem
Interneta.
GIS je svoju primjenu naao i u ekonomiji i trgovini. Uz pomo GIS-a mogue je obraivati
informacije o potroaima i korisnicima usluga. Ovdje spadaju informacije o finansijskim,
potroakim navikama korisnika, njihovim potrebama, kupovnoj moi, adresama i sl.
GIS se dosta koristi u trgovini nekretnina, jer potencijalnim kupcima omoguava da pristupa
prostornim bazama podataka koje kreiraju agencije za nekretnine. Potroai na taj nain mogu na brz
nain da steknu uvid u nekoliko lokacija koristei mogunosti vizuelizacije GIS softvera
(trodimenzionalni prikaz, karte, video, fotografije). Potecijalni kupci mogu dobiti informacije o blizini
kola, biblioteka, vatrogasnih i policijskih stanica, autoputeva, deponija, parkova, trnih centara i sl.
GIS veliku primjenu ima u okviru komunalnih slubi koje su zaduene za brojne vrste vodova.
Mree, odnosno vodovi prestavljaju splet unutranje povezanih linija kroz koje je omoguen protok.
Cjevovodi i kablovi imaju odlike mrea i kao takvi se kartiraju i unose u GIS. Ovdje spadaju
vodovodene mree, mree otpadnih voda, gasna mrea, mree elektrinih i telefonskih kablova,
kablovska TV mree i dr. Uspostavljanje GIS-a omoguava operaterima da na odgovoran i efikasan
nain rjeavaju probleme.
GIS se koristi u analizama pokrivenosti podruja signalom odreene TV ili radio stanice ili signalom
mobilne telefonije. Analizama vidljivosti, odnosno mogunosti prostiranja talasa, odreuje se najbolja
lokacija za postavljanja predajnika, dok informacije o stanovnitvu pokrivenog podruja usmjeravaju
razvoj programske eme stanice, sagledavaju efikasnost propagandnih aktivnosti, upuuju na
mogunosti daljneg razvoja stanice i dr.
Hitne slube su takoer usvojile GIS softvere. Operatori hitnih slubi koristei GIS mogu brzo i
efikasno da pristupe brojnim bazama podataka koje se tiu, npr, transportne mree, izvora voda,
raspored bolnica i medicinskih objekata. Mogue je pratiti lokacije vozila za hitne intervencije i
odrediti najbre rute. Takoer, upotrebom GIS-a mogue je odrediti potencijalne zone pojave i zone


20

rasprostiranja pojedinih hazarda. Markovi i Stankov navode studiju sluaja upotrebe GIS-a kao
odlinog alata za smanjivanje negativnih uticaja poplava u Specijalnom rezervatu prirode "Gornje
Podunavlje". Ovi autori su kreirali 3D model poplava prema vie razliitih scenarija za lovite u
okviru ovog rezervata prirode, a na osnovu konbinacije podataka o vodostaju Dunava i nadmorske
visine okruujueg terena. Ovaj 3D model je odlian alat za hitne akcije ublaavanja negativnih
posljedica poplava.
U medicinskim istraivanjima GIS se koristi za kartiranje podataka o lokacijama oboljelih od
odreene bolesti, kako bi se utvrdilo da li su odreeni regioni podloni datoj bolesti vie nego neki
drugi.
Veina aktivnosti kojima se bavi vojska ima prostorni karakter. GIS je u okviru vojne djelatnosti
prihvaen kao sistem za obradu i analizu prostornih podataka. Znaajna je primjene GIS-a u
komandnim i kontrolnim sistemima odbrana i javne bezbijednosti. Procjena mogunosti kretanja
vojnih snaga, kurira, izviaa se moe obavljati analizom terena. Upotrebom GPS tehnologije se vri
monitoring vozila u realnom vremenu. Na ovaj nain se stvara veliki broj prostornih podataka koji u
GIS-u mogu biti lahko analizirani i obraeni.
GIS je od neprocjenljive vrijednosti i u okviru modernih studija u drutvenim naukama. U
posljednih nekoliko godina, objavljeno je vie knjiga koje obrauju upotrebu GIS-a u okviru
drutvenih nauka. Goodchild (2004) ak navodi da je GIS vaan za drutvene nauke koje su vezane za
prostor isto kao to je Word vaan za pisanje ili statistiki program za statistiare.
Arheoloki podaci su prostorne i vremenske prirode, te su stoga posebno pogodni i kompatibilni sa
osnovnim naelima razvoja i koritenja GIS-a. GIS u sferi arheologije ini moan alat za upravljanjem
zemljitem, jer arheoloke podatke moe da kombinuje sa ekolokim, hidrolokim, geolokim i
drugim podacima. U akademskim okvirima arheolozi vie koriste GIS za razvoj inovativnih pristupa
za analizu. Mogunost istovremene integracije viestrukih slojeva informacija omoguio je
arheolozima nove naine interpretacije prahistorijskog i historijskog pejzaa. GIS postaje
fundamentalna komponeneta arheolokog metoda i svakako e imati sve znaajniji uticaj na teoriju
arheologije. Olukole (2007) navodi da se izmeu ostalih aplikacija GIS u okviru arheologije moe
koristiti za:
1. kreiranje karata prolog, trenutnog i budueg razvoja
2. predviaje i otkrivanje vie arheolokih lokaliteta sa manje spekulacija
3. modeliranje arheolokih materijala za prezentaciju i rekonstrukciju
4. razvoj baza podataka koje su lahko dostupne i sistematine
5. projektovanje i procesiranje vie informacija o arheolokim lokalitetima bez gubitaka
postojeih
Krek i Evelpidou (2009) analiziraju ulogu GIS-a u analizi geokulturnih pejzaa. Oni navode da
istraivai geokulturnih pejzaa analiziraju historijski kontekst sadanjeg pejzaa kao i njegovu
evoluciju u toku vremena, uz upotrebu razliitih izvora, kao to su arheoloki, geografski, historijski...
U tom smislu, GIS je nezamjenljiv dio njihovih analiza.
GIS se koristi i za obrazovne i svrhe istraivanja, jer se moe koristiti u gotov svim akademskim
disciplinama. Mnoge biblioteke i muzeji koriste GIS da bi analizirali i dinamiki prikazivali podatke.
GIS pomae studentima i predavaima da ue geografske podatke na interaktivan nain, a veina
softvera za te potrebe moe se pronai na Internetu.


21


ODNOS GIS-a I VEBA I POJAM VEB GIS-a
Do pojave Interneta najvea panja u okviru GIS-a bila je usmjerena na prikupljanje podataka. Danas
je u ii interesovanja to je mogue jednostavniji pristup geografskim podacima. Vrijednost
geografskih informacija (kao u ostalih i svih ostalih oblika digitalne informacije) proporcijalna je
njenoj dostupnosti. Danas milioni ljudi pristupaju geografskim informacijama posrestvom Veba.
Uzajamno dopunjavanje Veba i GIS-a, zauvjek je promijenilo izradu karata. Detaljne karte uraene
pomou raznih mehanikih alata se sada mogu praviti na osnovu velikih baza podataka geografskih
informacija i mogu u istom trenutku biti prenesene irom svijeta. Internet ne mijenja osnovu prirodu
GIS-a, ve ga povezuje na mreu. Geografske informacije na Vebu kreu se od statinih karata, koje
se koriste na isti nain kao i klasine papirne karte, pa sve do sloenih aplikacija koje mogu odgovoriti
na najkomplikovanije upite tipa "napravi mi mogue rute od mog hotela do kongresnog centra, tako da
stignem u periodu od 30 minuta, a da uz put vidim to vie znaajnih spomenika". Internet je putem
Veba omoguio tri velike promjene u GIS-u:
1. pristup podacima
2. prijenos podataka
3. koritenje odgovarajuih alata
Provajderi geografskih podataka jo uvjek otkrivaju sve prednosti pristupa podataka na Vebu. Prema
tome kako su realizovane i kojoj ciljnoj grupi su namijenjeni, moe se napraviti sljedea podjela Veb
sajtova bazirana na GIS-u:
Veb sajt statinih informacija (kartografske prezentacije). Veina statikih karata na Vebu se
sree u rasterskom formatu i uglavnom su dobijene procesom skeniranja papirnih karata. Tri
uobiajena tipa fajla su: GIF (Graphic Interchange Format), JPEG (Joint Photographic Experts
Group) i PNG (Portable Network Graphics).
Veb sajt dinamikih informacija (dinamika kartografija). Ovi Veb sajtovi koriste interaktivne
mane koje je mogue zumirati, pomijerati, a mogu im biti pridrueni razni objekti. Uglavnom
funkcioniu na vektorsko/rasterskom principu. Upiti se postavljaju Veb serveru koji obrauje
vektorske podatke, a rezultat prestavlja na Vebu u vidu rasterske karte. Popularan vektorski tip
fajlova je SVG Scaleable Vector Graphics. Ovaj format omoguava tri tipa grafikih
objekata: vektorsku grafiku, slike i tekst. Pored navedenih, karte se mogu prestavljati u okviru
Flash formata. Ovaj format omoguava prestavljane vektorskih interaktivnih i animiranih
grafika. Moe konbinovati vektorske i rasterske podatke. Ipak, najei vid kartografskih
informacija na Vebu se sree u formi "animiranog GIF" formata, koji prestavlja ekstenziju
popularnog formata za slike ili video formata MPEG ili QuickTime.
Interaktivni alati za prikazivanje geografskih podataka (u sklopu informacionih sistema).
Interaktivni alati za geografske analize (decentralizovani GIS). Ovaj vid Veb sajtova
prestavlja pravu interakciju Veba i GIS-a. Dinamike karte koje prua nisu vie namijenjene
samo zumiranju, pomijeranju, preletu (u sluaju 3D modela), ve omoguavaju korisniku
mnogo fleksibilniji uvid u mogunosti manipulacije geografskim informacijama.
Veb je idealan alat za prenos geografskih podataka. Potencijalnim korisnicima Veb nudi
jednostavan pristup geografskim podacima iz razliitih izvora i od raznih provajdera geografskih
podataka. Korisnici GIS-a mogu prebaciti podatke skoro trenutno.


22

Trea vana promjena koju je donio Internet pristup je pristup alatima GIS-a za analizu. Preko Veb
itaa se lahko moe pristupiti odgovarajuim programskim alatima GIS-a, koji se nalaze na Veb
serverima. Na taj nain korisnik moe da radi sa geografskim podacima interaktivno, bez posjedovanja
vlastitog GIS softvera na svom lokalnom raunaru. Na osnovu navedenog moe se govoriti o tzv., Veb
GIS-u. Veb GIS bi prestavljo posebnu vrstu alata opteg GIS-a koji koristi Internet kao glavno
sredstvo za pristup i prenos distribuiranih podataka i programskih funkcija i obavlja GIS prezentacije.
Osnovne karakteristike GIS aplikacija na Vebu su: interaktivnost, distribuiranost, dinaminost,
prenosivost i interoperabilnost i multimedijalni prikaz.
Veb omoguava "prirodnu" interaktivnost sa Internetom pomou njegove osnovne veze u obliku
hiperteksta. Veb GIS omoguava korisnicima da upravljaju geografskim podacima interaktivno.
Korisnici mogu da obavljaju osnovne GIS funkcije kao to su zumiranje, pomijeranje, upite ili
markiranje, ali mogu da obavljaju i naprednije analize, kao to su prostorne ili mrene analize.
Distribuiranost Veb GIS-a znai da on moe da pristupi distribuiranim prostornim bazama podataka i
izvri distribuirano procesiranje. Poto je Veb GIS distribuirani sistem, baza podataka i aplikacioni
programi ostaju na raunaru gdje su i unijeti. Te podatke i programe auriraju oni koji njima i
upravljaju. Kad god da su podaci ili programi promijenjeni, oni su dostupni bilo kom korisniku na
Internetu. Drugim rijeima, Veb GIS se dinamiki povezuju sa izvorima. Cjelokupan GIS je auriran
istog trenutka kada je auriran svaki pojedinani izvor.
Osobina prenosivosti i interoperabilnosti znai da Veb GIS moe pristupiti raznovrsnim podacima i
raznim funkcijama na razliitoj opremi povezanoj na Internet.
Multimedijalnost Veb GIS-a znai da se uz pomo hipermedije mogu dinamiki prikazivati stranice
karata koritenjem hiperveza. Dalje, Veb omoguava sposobnost integrisanja multimedijalnih prikaza,
kao to su video, audio, tekst itd., sve u jednoj istoj Veb stranici, to obogauje sadraj Veb sajta.
Internet i Veb e nastaviti da utiu na koritenje GIS-a i na razvoj sistema, iako njihova dinamina,
nekontrolisana priroda ini dalje trendove donekle nepredvidivim. Ne postoji sumnja da e oba
nastavit da se razvijaju kao vani izvori informacija i rasprostranjenosti podataka i softvera.
Kompjuterska mree razvojem dinamikih interaktivnih alata same po sebi postaju vano "operativno
okruenje" GIS-a. Razvoj programskih jezika kao to je Java bit e korisno u ovom kontekstu. Ovi
programi omoguavaju da aplikacije koje se napiu budu aktivirane glavnim Veb softverskim
paketima za pretraivanje. Ovi programi se lahko uzimaju sa Veb servera na raunare lokalnih
klijenata obezbjeujui na taj nain bre uzajamno dejstvo sa Internetom.
Na osnovu navedenog mogu se izdvojiti tri kljune prednosti Veb GIS-a u odnosu na klasini GIS:
1. pristup GIS-u uz cijelog svijeta
2. standardizovano korisniko okruenje
3. brzo i jeftinije odravanje
Postoje dva osnovna pola prilikom formiranja Veb GIS-a. Prvi podrazumijeva Veb servis koji je
udaljen od krajnjeg korisnika za kojeg odrauje informacije. Drugi pol podrazumijeva Veb klijenta
koji prima informacije i prikazuje ih korisniku. Nakon ovog odreenja, postavlja se pitanje koje se sve
operacije mogu obavljati na Veb serveru. Samo par operacija se mogu obavljati na Veb serveru i one
se najvie odnose na operacije kao to su crtanje, koje zahtjeva brze odgovore na inpute korisnika.
Ostale operacije kao to su upiti velikim i osjetljivim bazama podataka mogu biti izvravani na
serveru.


23

Ipak, za veinu operacija odgovor na pitanje da li da se izvravaju na serverskoj ili klijentskoj strani
nije uvijek najjasniji. Dva kljuna pitanja koja se tu nadmeu su: brzina obrade zahtjeva na servaru i
brzina slanja i primanja podataka. Tako npr., da bi se kreirala jednostavna mapa putem Veba, potrebno
je da se odigraju sljedee akcije:
1. korisnik mora da selektuje ili specificira detalje mape, kao to su granice prostora i projekcija
2. Veb ita (klijent) treba da transportuje te detalje do servera
3. server tada interpretira zahtjev
4. server pristupa relativnim geografskim podacima
5. server kreira kartu i konvertuje je u sliku
6. server kreira HTML dokument i u njega ukljuuje kreiranu sliku
7. server alje kreirani dokument klijentu
8. Veb ita prestavlja konani dokument korisniku
Jedna od kljunih razlika izmeu klasinog GIS-a i Veb GIS-a je razdvojenost korisnikog okruenja i
glavnih podataka i operacija obrade. To donekle usporava svaku operaciju. Stoga je znaajna svaka
operacija koja pomijera opreacije ka strani klijenta. Pojedine operacije koje se mogu obavljati na strani
korisnika su sljedee: selekcija objekata, prostiranje funkcije (npr., provjera validnosti unosa
podataka), Java programi koji ukljuuju interaktivne osobine (kontekstni meniji, napredna geografska
selekcija, obrada slika), pomone aplikacije koje omuguavaju uitavanje u druge programe (esto i
sam desktop GIS, preuzimanje tabela, prosleivanje u druge programe za pregled i sl.).
Trenutno meu najpopularnijim sogtverskim paketima koji omoguavaju kreiranje Veb GIS-a su:
MapInfo MapXtreme Java Edition, ESRI ArcIMS i MapServer.
MapI nfo MapXtreme J ava Edition je Internet kartografski server baziran na Java programskom
jeziku. MapXtreme omoguava razliite kartografske alate i funkcije, koje ukljuuju Veb aplikacije,
razliite teme, povezivanje podataka, kontrolu lejera, prikaz karata i funkcije manipulacije. To je
veoma brz sistem, ak i kada se sastoji od velikog broja skupova podataka.
ArcI MS je sistem baziran na strani servera koji obavljuje GIS karte i podatke na Vebu. ArcIMS
ukljuuje kako HTML tako i Java aplikacije da bi pristupio GIS servisima na Vebu. ArcIMS olakava
korisnicima lahk dizajn, kreiranje i upravljanje Veb sajtovima ak i bez predhodnog znanja u
programiranju. Alati ArcIMS mogu kreirati kartografske servise, dizajnirati ih i publikovati ih na
Vebu. ArcIMS omoguava mogunost odreivanja ruta za nalaenje najkraeg i najbreg puta izmeu
dva mjesta.
MapServer je Internet kartografski server otvorenog koda. MapServer u osnovi funkcionie u CGI
4
i
MapScript modu, ukljuujui mnoge programske jezike kao to su PHP, Java, Perl i Python.
MapServer omoguava izradu prilagoenih profesionalnih karata u Veb aplikaciji i moe biti
prilagoen zahtjevima korisnika. Potpuno je besplatan i ne zahtjeva nikakve trokove.




4
CGI (Common Gateway Interface) je interfejs mrenog prolaza, odnosno interfejs koji omogudava dinaminije
koritenje Veb stranica i povedava mogudnosti interakcije s korisnikom. To je programski standard koji koristi
vedina Veb servera za rukovanje obrascima.


24

Google Earth
Google Earth je program koji omoguuje virtualni 3D prikaz Zemljine povrine, kao i svemira, a od
5.0 verzije i mora. Prikaz je stvoren od mnogo razliitih satelitskih slika koje nisu iz stvarnog
vermena, ve su naknadno spojene. Odabrani dio Zemljine povrine je mogue uveavati i otkrivati i
najmanje detalje. Mogue je pregledavati gradove ili prirodne znamenitosti, zavisno o stepenu
izotrenosti slike tog podruja (neka se podruja jasnije vide na odreenom uveanju, dok su neka
zamuenija).
Zbog lakeg pronalaska eljene lokacije, u lijevom dijelu prozora postoji jednostavan pretraiva.
Treba samo upisati naziv mjesta i virtualna Zemlja se pone okretati i namijetati za prikaz traene
lokacije.
Google Street View je mogunost koju pruaju Google Maps i Google Earth. Ova opcija omoguava
panoramski pogled 360 horizontalno i 290 vertikalno sa sredine ulica, do poetne udaljenosti 10 do
20 m. Visina pogleda iznosi 2,5 m.
Opcija je pokrenuta u maju 2007 godine, poevi sa prikazom glavnih gradskih centara u SAD, da bi
se kasnije proirila na manje gradove i ruralne sredine. Za sad je najvie prisutna za teritoriju Sjeverne
Amerike, Australije i jednog dijela Evrope. Poto se prikazuju predjeli dostupni pogledu kamere sa
puteva, dobar dio javnih povrina nije prikazan. Meutim, kompanija Google za snimanje, pored
automobila sa specijalnim kamerama, koristi i posebna vozila bez motora kojima je mogue pristupiti
i tim javnim povrinama.
Brojne zvanine turistike organizacije su razumjele ogromni potencijal kojim raspolae ovaj servis.
Turistika organizacija Singapura je u dogovoru sa kompanijom Google napravila listu objekata koji
e biti snimljeni. Pred poetak Zimskih olimpijskih igara u Vankuveru 2010 godine, zvanini nosioci
turistike politike Kanade, u kooperaciji sa kompanijom Google, intenzivno su saraivali pri snimanju
Vankuvera i drugih gradova u Kanadi.














25