Вы находитесь на странице: 1из 203

CARLOS DOMNGUEZ MORANO

LOS REGISTROS DEL DESEO


Del afecto, el amor y otras pasiones.
1
Acercaba tan slo un cuerpo interrogante,
porque ignoraba que el deseo es una pregunta
cuya respuesta no existe,
una hoja cuya rama no existe,
un mundo cuyo cielo no existe.
LUIS CERNUDA
A Fernando Motas, Juan Luis Vea ! Este"an Ve#$%ue,
a&i'o (ie#es ! )o&*a+eros de un #ar'o )a&ino.
,ARTE ,RIMERA
EL DESEO
I. Ciencia y mito en la aproximacin al e!eo.
La &ito#o'-a (reudiana de #as *u#siones.
La &uti#a)i.n )ient-(i)a de #a se/ua#idad.
La ne)esaria )o&*#e&entaridad de# &ito.
E# o"ser0ador i&*#i)ado.
La irredu)ti"#e se/ua#idad1 e# deseo *u#siona#.
La se/ua#idad )o&o )ien)ia i&*osi"#e.
La &-ti)a de #a se/ua#idad )onte&*or$nea.
2i"#io'ra(-a.
II. E!e o!c"ro o#$eto el e!eo.
La se*ara)i.n en e# ori'en de# deseo.
E# deseo i'norado ! su )on(#i)ti0idad.
E# o"3eto i&*osi"#e.
4ui&eras o es*eranas en #a din$&i)a de# deseo.
Los 5i3os de# deseo.
Los di0ersos re'istros de# desear.
2i"#io'ra(-a.
III. %ran!&ormacione! act"ale!.
Ca&"io a)tua#es en #a idea ! #a 0i0en)ia de #a se/ua#idad.
E# i&*a)to de #as trans(or&a)iones so)io6e)on.&i)as.
Lu)es ! so&"ras de #a nue0a situa)i.n.
Consu&ir ! *oseer1 un ra&a3e *er0erso de# deseo.
La 5isteria )a&u(#ada ! #a *er0ersi.n &ani(iesta.
2i"#io'ra(-a.
I'. El lar(o camino el e!eo.
Na)er es se*ararse.
In)or*orar #a a#teridad.
Ansiedades *ri&iti0as.
Se*ara)iones ! *7rdidas.
La #e! de# deseo.
Laten)ia ! a*erturas.
Rea)ti0a)iones ! reso#u)iones.
2i"#io'ra(-a.
'. A!"mir la a"!encia.
Madure1 un )on)e*to *ro"#e&$ti)o.
8
La )on)e*)i.n *si)oana#-ti)a de #a &adure *si)o6se/ua#.
A&ores %ue &atan.
La renun)ia a #a tota#idad.
9De3a #a )asa de tu *adre ! de tu &adre:
La renun)ia a #a o&ni*oten)ia in(anti#.
A"rirse a #a *resen)ia.
2i"#io'ra(-a.
SEGUNDA ,ARTE
LOS E!"S#OS DEL DESEA
'I. Enamoramiento y pare$a.
La re0e#adora 9#o)ura: de# ena&ora&iento.
Las ra-)es de #a e/*erien)ia a&orosa.
Las 0in)u#a)iones *e#i'rosas.
E# a&or )o&o #a (#e)5a %ue se a3usta a #a 5erida.
Aterriar tras e# a#unia3e.
Li"ertad ! )o&uni)a)i.n.
Forta#e)er e# 0-n)u#o a&oroso.
9Adi.s a# &a)5o:.
La sos*e)5osa idea#ia)i.n de #a &u3er.
Tener 5i3os.
2i"#io'ra(-a.
'II. Un amor i&erente) la *omo!ex"alia.
A&*#iando e# *unto de &ira.
A#'unos datos *ara re*ensar.
Un as*e)to *ro"#e&$ti)o1 #a *ro&is)uidad.
La ada*ta)i.n *si)o#.'i)a en #a 5o&ose/ua#idad.
Con *er&iso de #a "io#o'-a.
E# 5o&ose/ua# %ue na)e o se 5a)e.
E# ori'en *si)odin$&i)o de #a 5o&ose/ua#idad se';n S. Freud
<Nar)isistas ! *er0ersos=
E#e'ir *are3a 5o&ose/ua#.
E# (antas&a de #a )astra)i.n.
La 5o&ose/ua#idad )o&o 0ariante se/ua#.
,ro"#e&as de 5o&o(i#ias ! 5o&o(o"ias.
2i"#io'ra(-a.
'III. 'ia y m"erte e Narci!o.
E# )on)e*to de autoesti&a ! sus or-'enes.
Re*ensando e# nar)isis&o.
Los re'istros de# nar)isis&o.
Nar)isis&o ! )u#tura.
E# nar)isis&o, e# a&or ! #a &uerte.
E# "uen Nar)iso.
Nar)iso e# destru)tor.
Autoesti&a ! nar)isis&o.
A(e)to ! )o'ni)i.n en #a autoesti&a
La autoesti&a )o&o esta)i.n de *aso.
La autoesti&a, *or a+adidura.
2i"#io'ra(-a.
I+. El ,-nc"lo e la ami!ta.
9No e/isten &er)aderes de a&i'os....:
Identi(i)a)i.n ! a&or "ene0o#ente.
De#i&itando e# )on)e*to de a&istad.
A&i'os, )a&aradas o ena&orados.
E# deseo *u#siona# de tras(ondo.
,si)odin$&i)a de #a a&istad.
E0o#u)i.n de #as re#a)iones de a&istad.
Crisis, *7rdidas ! ru*turas.
La a#iana de# deseo )on e# idea#.
2i"#io'ra(-a.
+. El e!eo ."e !e tran!&orma) la !"#limacin.
Un irrenun)ia"#e ! *ro"#e&$ti)o )on)e*to.
Los )a&*os de #a su"#i&a)i.n.
Cien)ia, arte ! re#i'i.n.
For&a)i.n de# )ar$)ter ! )u#tura.
La su"#i&a)i.n ! nar)isis&o.
No todo e# deseo es su"#i&a"#e, no toda su"#i&a)i.n es su"#i&e.
La re*resi.n )a&u(#ada.
La a0entura de #a o*)i.n )7#i"e.
2i"#io'ra(-a.
>
I /AR%E
EL DESEO
CA/%ULO I
CIENCIA 0 MI%O EN EL CONOCIMIEN%O DEL DESEO
,o)as rea#idades &$s )o&*#e3as, eni'&$ti)as ! di(-)i#es de de#i&itar %ue #a de# deseo,
si %uere&os entender#o &$s a##$ de #o %ue no&"ra&os )o&o se/ua#idad. Muestra de e##o es #a
di(i)u#tad &is&a %ue se en)uentra a #a 5ora de titu#ar una o"ra )o&o #a *resente. ,or%ue
5a)er a*are)er en ese t-tu#o de *ortada e# t7r&ino se/ua#idad, ($)i#&ente 5u"iera )ondu)ido a
e%ui0o)ar a# #e)tor so"re e# )ontenido ! e# sentido de #as re(#e/iones %ue se intenta ##e0ar a
)a"o. ? sin e&"ar'o, e# te&a de #a se/ua#idad se en)uentra i&*#i)ado de &odo dire)to en #o
&$s )entra# de estas *$'inas. ,ero, e0idente&ente, no es de 9se/o: de #o %ue 0a&os 5a"#ar.
So"re todo, si *or se/o se entiende una )ondu)ta %ue *ro)ura *#a)er &ediante #a *arti)i*a)i.n
de# )uer*o ! %ue, "io#.'i)a&ente, *are)e en)a&inada 5a)ia #a su*er0i0en)ia de #a es*e)ie. Si
as- (uera, no tendr-an a%u- )a"ida a#'unos )a*-tu#os, )o&o e# de #a a&istad, en e# %ue 5a"r$
%ue insistir, 3usta&ente, so"re #a ausen)ia de )o&*onentes er.ti)os o se/ua#es )o&o
)ara)ter-sti)a %ue es*e)i(i)a este &odo de re#a)i.n 5u&ana. Ta&*o)o tendr-a sentido 5a"#ar,
)o&o #o 5are&os, de nar)isis&o ! autoesti&a.
,or otra *arte, )o&o ire&os 0iendo a #o #ar'o de estas *$'inas, ta&*o)o nos 0a&os a
)entrar en una rea#idad de )ar$)ter 9*ura&ente: *s-%ui)o, si se entiende )o&o ta# una
rea#idad a# &ar'en de nuestra )or*ora#idad ! de sus as*ira)iones &$s *ri&iti0as. In)#uso, en
esos )a*-tu#os, )o&o e# de #a a&istad, en #os %ue tendre&os %ue insistir en #a ausen)ia de#
)o&*onente e/*#-)ita&ente er.ti)o, ad0ertire&os %ue e# deseo *u#siona# se en)uentra a##-
*resente )o&o dina&is&o i&*u#sor "$si)o. Nuestra rea#idad )or*ora# ! sus as*ira)iones
"$si)as instintua#es no %uedan nun)a e/)#uidas en )ua#%uier (or&a de re#a)i.n %ue
e&*renda&os )on #as *ersonas, )on #as ideas o )on #as )osas. A# &enos, as- 5a! %ue
)onsiderar#o desde una .*ti)a *si)oana#-ti)a, %ue ser$ #a %ue, (unda&enta#&ente, *resida este
)on3unto de re(#e/iones.
De a5- %ue, (ina#&ente, se 5a!a o*tado *or ese t7r&ino de 9deseo:, so"re e# %ue nos
detendre&os en e# )a*-tu#o si'uiente *ara de#i&itar su a#)an)e ! si'ni(i)a)i.n *re)isa. De
su"t-tu#o, nos re(eri&os a una serie de as*e)tos *arti)u#ares de #a 0ida de# deseo, sus
di(erentes re'istros1 el amor, el afecto y otras pasiones$$$%ue a #o #ar'o de# #i"ro se
)on)retaran en #as *arti)u#aridades &$s (unda&enta#es de esa 0ida de# deseo1 e# en)uentro
entre #os se/os, #a 5o&ose/ua#idad, #a a&istad, e# nar)isis&o, et)...
,ero, dado %ue todos esos re'istros re&iten una ! otra 0e a# )on)e*to de se/ua#idad,
ser$ )on0eniente a"rir e# )on3unto de estas re(#e/iones )on un )a*-tu#o so"re #as di(i)u#tades
%ue en)ontra&os *ara de#i&itar, *ara no&"rar, *ara )o&*render esa rea#idad )o&*#e3a %ue
nos i&*#i)a a todos de un &odo tan radi)a# !, 'enera#&ente, tan di(-)i# ta&"i7n. Esas
di(i)u#tades *ara a))eder a #o &$s 5ondo ! si'ni(i)ati0o de #a se/ua#idad nos ser0ir$n *ara
re*ensar so"re %u7 rea#idad esta&os 5a"#ando ! (un)ionar$ )o&o una in0ita)i.n *ara ado*tar
ese t7r&ino &$s a&*#io de 9deseo:, %ue )entrar$ #o &$s i&*ortante de nuestra re(#e/i.n.
@
Va!a&os, *ues, )on un te&a es*e)ia#&ente de"atido en e# $&"ito de #a *si)o#o'-a,
*arti)u#ar&ente desde %ue e# *si)oan$#isis )o&en. a )uestionar e# )on)e*to tradi)iona# de
se/ua#idad. E# de"atirse de Freud en #a )#ari(i)a)i.n de esta rea#idad )o&*#e3a, a&*#ia !
di(-)i#&ente identi(i)a"#e, nos ser0ir$ de introdu))i.n *ara #as re(#e/iones *osteriores.
La mitolo(-a &re"iana e la! p"l!ione!
La se/ua#idad se 5a *resentado a #o #ar'o de #os tie&*os )o&o una de #as di&ensiones
5u&anas &$s de)isi0as ! deter&inantes de #a e/isten)ia ! ta&"i7n )o&o de #as &$s
eni'&$ti)as. Los di0ersos &itos, ta";es, nor&as ! ritos intentaron sie&*re )ana#iar su (uera
! a #a 0e des)i(rar su &isterio. En nuestra so)iedad )onte&*or$nea, #os a0an)es )ient-(i)o6
t7)ni)os *are)ieron o(re)er #a *osi"i#idad de una e/*#i)a)i.n %ue, *or (in, des0e#ara su
se)reto ! nos *er&itiera su &ane3o ! )ontro# ra)iona#. ,ero, 3usta&ente, esa &a!or
*ro(undia)i.n en su esen)ia *are)e 5a"ernos 5e)5o )o&*render %ue, irredu)ti"#e a #a ra.n
t7)ni)a, #a se/ua#idad si'uiera ne)esitando de #a e/*resi.n &-ti)a ! si&".#i)a )o&o &edios
*ara &ani(estarse A%ui$s nun)a e/*#i)arseB ante nosotros. De &odo *arti)u#ar&ente
i&*ortante, e# *ro!e)to (reudiano i#ustra "ien #a di(i)u#tad %ue i&*#i)a ese )ono)i&iento ! e#
ne)esario ! *aradi'&$ti)o ir ! 0enir entre #o &-ti)o ! #o )ient-(i)o.
Es sa"ido %ue e# tra"a3o de Freud se ins)ri"e en e# &o0i&iento *ositi0ista, &ateria#ista
! &e)ani)ista de# si'#o CIC. Su *ri&er *ro!e)to )oin)ide )on #a as*ira)i.n a&"ienta# de #a
7*o)a de redu)ir #a ,si)o#o'-a a Neuro#o'-a, a)o&od$ndose sie&*re a# &ode#o de #as )ien)ias
(-si)as
1
. Desde sus ini)ios, en e(e)to, Freud se es(or. en *resentar a# *si)oan$#isis )o&o una
ra&a de ese sa"er )ient-(i)o. En su trata&iento de #os te&as de# sue+o, de #a neurosis o de #a
*si)otera*ia esta"#e)i. n-tida&ente su *ro*.sito )ienti(ista, &ar)ando as- #as distan)ias
res*e)to a )ua#%uier otro ti*o de a)er)a&iento a #o *s-%ui)o. ,or e##o &antu0o sie&*re #a
ne'ati0a &$s rotunda (rente a )ua#%uier intento de en)uadrar e# *si)oan$#isis )o&o una
)os&o0isi.n %&eltanschauung'
(
. El psicoan)lisis 6a(ir&a6es incapa* de crear una
cosmo+isin que le sea peculiar$ ,o lo necesita- es un tro*o de ciencia y puede agregarse a
la concepcin cient.fica del /ni+erso
0
. Su ;ni)o *ro*.sito es aprehender exactamente un
tro*o de la realidad
1
as*irando a ser tan imparcial como el c)lculo infinitesimal
2
. Desde a5-
se entiende su *er&anente #u)5a *or redu)ir a# &-ni&o #as di&ensiones i#usorias, &-ti)as o
re#i'iosas %ue )on(i'ura"an su )u#tura. ,uestra mejor esperan*a 6nos di)e6 es que el intelecto
3el esp.ritu cient.fico, la ra*n3 logre alg4n d.a la dictadura sobre la +ida ps.quica del
hombre
5
.
,ero, )o&o tan a)ertada&ente #o 5a e/*resado G. A. Mi##er, Freud se )on0irti., &u! a
1 C(. /na 6sicolog.a para neurlogos, 1DE> A1E>FB1 O.C., 2i"#iote)a Nue0a, Madrid 1E@8,
0o#. I, G1F6G@H. Nos re(erire&os sie&*re a esta edi)i.n de #as o"ras de Freud, indi)ando !a
tan s.#o #os n;&eros de 0o#u&en ! *a'ina)i.n.
G S. FREUD, Los caminos de la terapia anal.tica, 1E1E, O.C., III, GIHF6GIH1. C( ta&"i7n #a
)arta a J. ,utna& de# D de 3u#io de 1E1>. 7orrespondencia 89:038;0;, 2i"#iote)a Nue0a,
Madrid 1EHG, 8GF68GGJ S. FREUD, 6 O. ,FISTER, 7orrespondencia 8;<;38;0;, Fondo de Cu#tura
E)on.&i)a, M7/i)o 1EHH, DD.
8 S. FREUD, El problema de la 7oncepcin del /ni+erso, 1E8G, O.C., III, 8GF>68GFH.
I S. FREUD, 6sicoan)lisis y teor.a de la libido, 1EG8, O.C., III, GH@8.
> S. FREUD, El por+enir de una ilusin, 1EG@, O.C., III, GEDF6GED1.
H El problema de la concepcin del uni+erso, 1E8G, O.C., III, 81EE.
su *esar, en un 9re"e#de #ea#: (rente a toda esta tradi)i.n en #a %ue sie&*re )re!. ! *retendi.
en)uadrarse. ? 0ino a ser 3usta&ente en su teoria)i.n so"re #a se/ua#idad donde su
as*ira)i.n a &antenerse dentro de #os estri)tos #-&ites de #a 9di)tadura )ient-(i)a: se 0io &$s
seria&ente )o&*ro&etida. E/iste un te/to su&a&ente re0e#ador a este res*e)to.
En =)s all) del principio del placer, en e(e)to, )on(iesa #o si'uiente1 Es tan poco lo
que la ciencia nos dice sobre la g>nesis de la sexualidad, que puede compararse este
problema con unas profund.simas tinieblas, en las que no ha penetrado a4n el rayo de lu* de
una hiptesis. Se 5a)e, *ues, ne)esario un resue#to )a&"io de *unto de 0ista, !a %ue #a )ien)ia
)a##a so"re un te&a (unda&enta# so"re e# %ue *are)e ne)esario se'uir 5a"#ando. Si #a
*ro0isi.n )ient-(i)a se a'ota, 5a"r$ %ue ar"itrar otras 5i*.tesis desde un do&inio di(erente,
*or &$s %ue e##o su*on'a #a renun)ia a un idea# ! ta&"i7n #a ado*)i.n de un arries'ado
)a&ino. En otro sector 6nos di)e6 totalmente distinto, hallamos una de tales hiptesis- pero
tan fant)stica 3m)s bien un mito que una explicacin cient.fica3, que no me atre+er.a a
reproducirla aqu. si no llenase precisamente una condicin, a cuyo cumplimiento aspiramos$
Esta hiptesis deri+a una pulsin ?de la necesidad de reconstruir un estado anterior@
:
. E#
&ito de #a di0isi.n de# ser 5u&ano en dos &itades, e/tra-do de El banquete de ,#at.n, se
*resenta as- en este &o&ento )o&o ;ni)a *osi"i#idad *ara #a )o&*rensi.n de# eni'&a
D
.
Este te/to, sin e&"ar'o, aun%ue su&a&ente re0e#ador, no es e# ;ni)o en e# %ue se
*one de &ani(iesto esa ne)esaria )one/i.n entre se/ua#idad ! &ito#o'-a. En e# )on3unto de #a
=etapsicolog.a, (ue si'ni(i)ati0a&ente e# te&a de #as *u#siones Ase/ua#es o destru)ti0as, en
su ;#ti&a teoria)i.nB e# %ue se *resent. &$s -nti&a&ente 0in)u#ado )on #o &-ti)o. En este
sentido se &ani(est. en &$s de una o)asi.n1 La teor.a de las pulsiones es, por decirlo as.,
nuestra mitolog.a$ Las pulsiones son seres m.ticos, magnos en su indeterminacin$ ,o
podemos prescindir de ellos ni un solo momento en nuestra labor, y con ello ni un solo
instante estamos seguros de +erlos claramente
;
. Esta 0e)indad %ue Freud se 0io o"#i'ado a
re)ono)er entre se/o ! &ito es #a %ue #e ##e0. ta&"i7n a )onsiderar %ue una )o&*rensi.n
a)a"ada de #a se/ua#idad e/i'ir$ sie&*re para no extra+iarse en su recinto, )ono)i&ientos
anat.&i)os ! (isio#.'i)osJ *ero ade&$s, resu#tar$ ta&"i7n indispensable una cierta
familiaridad con la Aistoria de la 7i+ili*acin y la =itolog.a
8<
.
@ O.C., III, G>8@. Las ne'ritas son nuestras. ?a en *$'inas anteriores AO.C.III, G>G>B 5a"-a
a(ir&ado1 Si lo que de ello resulte parece demasiado BingeniosoB o muestra apariencia de
m.stico, sabemos que no se nos podr) reprochar el haber tendido a ello$ Cuscamos modestos
resultados de la in+estigacin o de la reflexin en ella fundada, y nuestro deseo ser.a que no
presentaran dichos resultados otro car)cter que el de una certe*a total. C(. a todo este
*ro*.sito #as re(#e/iones de ,. L., ASSOUN, Dreud$ La filosof.a y los filsofos. ,aid.s,
2ar)e#ona 1EDG, 1>F61@F.
D ?a en #os #res ensayos para una teor.a sexual, 1EF>, re)uerda e# &ito *#at.ni)o1 O.C.,
I,11@G.
E C(. La angustia y la +ida instinti+a, en ,ue+as Lecciones introductorias al psicoan)lisis,
1E8G, O.C., III, 81>IJ C(. ta&"i7n El malestar en la cultura, 1E8F, O.C., III, 8FH@J La
angustia y la +ida instinti+a, 1EE8, O.C., III, 81>IJ El porqu> de la guerra, 1E8G, O.C., III,
8G18J An)lisis terminable e interminable, 1E8@, O.C., III, 88>E. 1E>6H.
1F An)lisis profano, 1EGH, O.C., III, GEG@. So"re #as a&*#ias #as re#a)iones %ue Freud
esta"#e)i. entre #a se/ua#idad ! &ito C(. nuestra o"ra El psicoan)lisis freudiano de la
religin, ,au#inas, Madrid 1EE1. La o"ra de Jun', desde una &etodo#o'-a di(erente ! )on una
di0ersa )on)e*)i.n de #o se/ua#, se en)uentra ta&"i7n re*#eta de )onsidera)iones so"re &ito
! se/ua#idad. C(. 0.'r., C. G. JUNG, S.mbolos de transformacin, ,aid.s, 2ar)e#ona 1EDG.
E
La m"tilacin 1cient-&ica2 e la !ex"alia.
La teor-a ! *r$)ti)a de #a in0esti'a)i.n 9)ient-(i)a: de #a se/ua#idad sue#e a"ordar e#
*ro"#e&a desde un *aradi'&a "io#o'ista o *ura&ente 9)ondu)tua#: Adonde *or )ondu)ta s.#o
se a)e*ta #a o"ser0a"#e ! &edi"#eB, )on una tota# ne'#i'en)ia res*e)to a otros as*e)tos
*s-%ui)os A9ne)esidad:, 9deseo:, 9a(e)to: o 9(antas-as: son t7r&inos re*udiados 6se di)e6
de"ido a su es)asa (ia"i#idadB. La (i#oso(-a %ue su"!a)e a esa )on)e*)i.n "io#o'i)ista o
9)ondu)tua#: de #a se/ua#idad es #a de un *aradi'&a dua#ista, %ue es)inde e# (a)tor te)no6
)ient-(i)o ! e# (a)tor 5u&ano ! %ue )on)i"e se*arada&ente e# )uer*o ! e# a#&a, #o so&$ti)o !
#o *s-%ui)o. En su ra- en)ontra&os e# dua#is&o antro*o#.'i)o )artesiano.
Fue, en e(e)to, Des)artes A)u!o *ensa&iento 5a! %ue )onsiderar de 0ita# i&*ortan)ia
en #a )on(i'ura)i.n de toda #a *si)o#o'-a )onte&*or$neaB %uien tra. #a i&a'en dua#ista de#
5o&"re, )o&*uesto de dos sustan)ias tota#&ente di(erentes, )uer*o &ateria# ! a#&a es*iritua#.
Cada sustan)ia e/iste sin ne)esitar de nin'una otra *ara e/istir. E# )uer*o es una &$%uina
re'ida *or #e!es natura#es, ! es e/*#i)a"#e en t7r&inos (-si)os ! &ate&$ti)osJ todo su
(un)iona&iento o"ede)e s.#o a *rin)i*ios ! #e!es de #a &e)$ni)a. Los ani&a#es son
9aut.&atas: ! e# 5o&"re 6a e/)e*)i.n de su es*-ritu ra)iona# %ue se interre#a)iona en e#
)uer*o a tra07s de #a '#$ndu#a *inea#6 tiene su *ro*ia rai'a&"re (isio#.'i)a en #os *rin)i*ios
de #a (-si)a. A *artir de a5-, sur'e una )o&*rensi.n de #o se/ua# )o&o a#'o esen)ia#&ente
"io#.'i)o a# ser0i)io de #a re*rodu))i.n o, a #o &$s, )o&o un &e)anis&o )o&*rensi"#e se';n
deter&inadas #e!es &e)$ni)as de# a*rendia3e. Todo #o %ue no en)a3e en este &ode#o (-si)o6
%u-&i)o ser$ te&a *ara *oetas, &-sti)os o (i#.so(os. S.#o #a Eres3extensaF *uede interesar a
#a in0esti'a)i.n )ient-(i)a de# se/o
11
.
,ero #a re0o#u)i.n (reudiana )onsisti. 3usta&ente en tras*asar e# #-&ite de #a 9res
extensa: ! en no ad&itir esa (rontera esta"#e)ida en e# $&"ito de #a se/ua#idad. ,or e##o se 0io
o"#i'ado a a&*#iar su )o&*rensi.n desde #o 'enita# ! )or*ora# a #o an-&i)o ! a #o a(e)ti0o,
tanto )ons)iente )o&o in)ons)ienteJ )onsiderando, ade&$s, %ue todo e##o era di'no de
in0esti'a)i.n )ient-(i)a, *or &$s %ue o(re)iera *ro"#e&as &etodo#.'i)os de )onsidera)i.n.
Co&en. Freud, *or e##o, 5a"#ando de 9#i"ido:, )o&o e/*resi.n *s-%ui)a, ener'7ti)a,
de# instinto se/ua#. Cons)iente de %ue )on este t7r&ino, )o&o )on e# de se/ua#idad,
trai)iona"a ta&"i7n a#'o i&*ortante de #o %ue *er)i"-a en #a din$&i)a a(e)ti0a 5u&ana,
)o&en. de re(erirse a todo este &undo )on e# t7r&ino de 9*si)ose/ua#idad:, en e# %ue se
in)#u-a toda una rea#idad a&*#ia ! )o&*#e3a %ue in)#u-a todas #as )ate'or-as )o&*rendidas
"a3o e# t7r&ino Liebe Aa&orB. Con este t7r&ino, )ierta&ente, se 5u"iera e0itado #a t.*i)a
a)usa)i.n de *anse/ua#is&o %ue desde enton)es re)a!. so"re toda #a teor-a (reudiana. Sin
11 En este sentido resu#ta, *or e3e&*#o, re0e#ador %ue en #a o"ra %ue (ue e# &anua# de
*si)o#o'-a sKinneriana i&*uesto en #as Uni0ersidades a&eri)anas ! en #a &a!or-a de #as
es*a+o#as AF. S. LELLER 6 M. N. SCNOENFELD, Dundamentos de psicolog.a, Fontane##a,
2ar)e#ona 1E@>, GHH6GHDB a*enas sean dos *$'inas #as dedi)adas a #a se/ua#idad 5u&ana !
%ue, en e##as, #a &a!or *arte sean dedi)adas a a*ortar datos so"re e# )o&*orta&iento se/ua#
de #as ratas. Todo e##o, tras #a&entar #o di(-)i# %ue resu#ta e# estudio O)ient-(i)oO de #a
se/ua#idad en su3etos 5u&anos. La o"ra de 2. F. SLINNER, 7iencia y conducta humana,
AFontane##a, 2ar)e#ona 1ED1B, tras dis)utir e# uso de )on)e*tos )o&o ne)esidad o i&*u#so
a*#i)ados a #a se/ua#idad, no dedi)a nin';n a*artado a su estudio ! ni si%uiera a*are)e a#';n
)on)e*to re#a)ionado )on e##a en e# -ndi)e de &aterias.
e&"ar'o, e# )a&"io )ont. )on #a o*osi)i.n de )iertos )r-ti)os. Freud #o des)art. *ero
*er&ane)i. insatis(e)5o )on e# e&*#eo de un t7r&ino )o&o e# de se/ua#idad, tan deter&inado
en #a &ente de todos *or #o "io#.'i)o ! )or*ora#. Na"#. enton)es de 9,u#siones de Vida:
)o&o )on3unto de (ueras, *#ura#es, *ero %ue *oseen en )o&;n #a as*ira)i.n a &antener un
0-n)u#o, una uni.n, un )onta)to )on di(erentes o"3etos de a&or %ue 0an 5a)iendo a*ari)i.n a
#o #ar'o de #a 0ida de #os seres 5u&anos. Eros, (ue desde enton)es, una a*e#a)i.n 5a"itua# en
#os )-r)u#os *si)oana#-ti)os *ara re(erirse a este )on3unto de *u#siones 0ita#es %ue o*era )o&o
&otor de 0ida, de en)uentro ! de uni.n entre #o 0i0iente. Frente a 7#, T5$natos, re*resentar-a
una (uera )ontraria %ue as*ira a #a se*ara)i.n, a #a des0in)u#a)i.n ! a# a"andono, si *udiera
ser de(initi0o, en #a ";s%ueda &is&a de #a desa*ari)i.n tota# ! de #a &uerte
1G
.
En #os &edios )ient-(i)os, *are)i. %ue ese &odo de tratar #a se/ua#idad era
9e/tra&7di)o:J ! as- #o era en e(e)to desde e# &o&ento en e# %ue se 0o#)a"a en (un)iones
&u! a#e3adas de #as &era&ente )or*ora#es, "io#.'i)as ! re*rodu)toras. ,ero *ara Freud,
aun%ue su &is&a e0o#u)i.n a# res*e)to nos o"#i'ue 5o! a &atiar #a )uesti.n, tan se/ua#idad
era #a a)ti0idad "io#.'i)a de #a re*rodu))i.n, )o&o #a )ondu)ta *er0ersa de# s$di)o o de#
(eti)5ista, o A)on otro sentido ! 0a#ora)i.n )#-ni)a, natura#&enteB, e# Eros *#at.ni)o o, in)#uso,
e# a&or )antado *or ,a"#o en #a )arta a #os Corintios
18
. La n-tida se*ara)i.n )artesiana entre
9&ateria: ! 9es*-ritu:, o entre sus res*e)ti0os atri"utos de 9e/tensi.n: ! 9*ensa&iento:,
%ued. de este &odo a"o#ida en un )on)e*to a&*#io ! )o&;n, sin nin'una *osi"i#idad *ara
traar !a una #-nea di0isoria %ue nos #a 5i)iera 0er )o&o dos entidades ori'inaria&ente
di0ersas.
Se )o&*rende enton)es %ue #a )ien)ia o(i)ia# resu#tara insu(i)iente *ara #a
)o&*rensi.n de esta nue0a &anera de entender #a se/ua#idad ! %ue se 5i)iera ne)esario e#
a)er)a&iento a# &ito, a #a 5istoria, a #a #iteratura ! a# arte en 'enera#, )o&o #u'ares donde #a
se/ua#idad *odr-a estar re0e#ando di&ensiones esen)ia#es de su din$&i)a sin'u#ar. E##o, *or
otra *arte, )oin)ide )on un &o0i&iento %ue, desde #a antro*o#o'-a, se 5a ido i&*oniendo
*ro'resi0a&ente en #a re)u*era)i.n de# *ensa&iento &-ti)o ! si&".#i)o )o&o di&ensiones
esen)ia#es de# )ono)er.
La nece!aria complementaria el mito.
E# &ito, e(e)ti0a&ente, se *resenta )o&o una estru)tura ne)esaria de )ono)i&iento !
)o&o or'ania)i.n *er&anente de# *ensar 5u&ano. Co&o M. E#iade *uso de &ani(iesto
1I
,
)onstitu!e a#'o in5erente a #a )u#tura, a# *ensa&iento si&".#i)o, !, *or tanto, a #a *ersona. De
&odo %ue, si "ien *odr-an e#i&inarse deter&inados &itos se';n #os di0ersos a)onte)eres de #a
5istoria, no *odr-a destruirse e# *ensa&iento &-ti)o &ientras una so)iedad 5u&ana e/ista.
L70i6Strauss, )uestionando e# etno)entris&o de# 5o&"re o))identa#, nos 5a de3ado
"ien *atente %ue e# *ensa&iento &-ti)o ! si&".#i)o no *uede ser )onsiderado )o&o una
entidad de 0a#or in(erior a #a de# *ensa&iento ra)iona# ! )ient-(i)o. E# 9*ensa&iento sa#0a3e:
1G So"re #a &odi(i)a)i.n de# )on)e*to de se/ua#idad en *si)oan$#isis )(.1 J. LA,LANCNE, La
sexualidad, Nue0a Visi.n, 2uenos Aires 1EDD.
18 El psicoan)lisis 6nos di)e Freud6 se une a 6latn y a 6ablo cuando descubre la
concepcin amplificada del amor1 6sicolog.a de las masas y an)lisis del Go, 1EG1, O.C., III,
G>@@.
1I "m)genes y s.mbolos, Taurus, Madrid 1E@I.
11
de# &ito o #a &a'ia ! e# 9*ensa&iento do&esti)ado: de #a )ien)ia ! #a t7)ni)a 5an de ser
)onsiderados )o&o dos &odos de )ono)i&iento, desi'ua#es en )uanto a sus resu#tados
te.ri)os ! *r$)ti)os, *ero no *or #a )#ase de o*era)iones %ue a&"os su*onen. A&"os di(ieren
&enos en su natura#ea %ue en (un)i.n de #as )#ases de (en.&enos a #as %ue se a*#i)an
1>
.
Su*onen dos &odos de )ono)i&iento ! de a))i.n %ue uti#ian *re0a#ente&ente e# s-&"o#o o
e# si'no ! %ue *ro*or)ionan as- un ti*o di0erso de 0a#ida)i.n, e/isten)ia# #a *ri&era,
)ient-(i)a, #a se'unda
1H
. Mito ! ra.n no s.#o *oseen un ori'en )o&;n, sino %ue,
di0ersi(i)ados, se o*onen ! se )o&*#e&entan a un tie&*o.
La *si)o#o'-a, deudora de una rea))i.n anti&eta(-si)a %ue se 0io o"#i'ada a &antener
*ara #o'rar un estatuto )ient-(i)o, re*udi. )on (uera todo ti*o de *ensa&iento si&".#i)o,
redu)iendo as- de &odo )onsidera"#e su )a&*o de a))i.n. No! d-a *are)e &ostrar si'nos de
)ura)i.n de esa en(er&edad redu))ionista ini)ia#, *oniendo en )uesti.n #a (i#oso(-a de #a
)ien)ia %ue #a res*a#d. ! *#ante$ndose #a )on0enien)ia de a"rirse ta&"i7n a# )a&*o de #o
si&".#i)o )o&o es*a)io (unda&enta# donde inda'ar *ro"#e&as "$si)os de #a )ondu)ta.
Si #a )ien)ia nos *ro*or)iona un )ono)i&iento e/*#i)ati0o de# &undo e/terior,
o"3eti0oJ e# *ensa&iento &-ti)o ! si&".#i)o tiende, *or su &is&a din$&i)a interna, a #a
*arti)i*a)i.n su"3eti0a en #a inti&idad de# &undo. Cuesti.n esta (unda&enta#, )o&o 0ere&os,
en #o %ue )on)ierne a# )ono)i&iento de #a se/ua#idad. Co&o ense+a M. E#iade, #a (un)i.n de#
&ito es esen)ia#&ente #a inte'ra)i.n de# su3eto en e# )os&os, 'uiando su a))i.n ! edu)ando
su senti&iento. Mientras %ue #a )ien)ia e/*#i)a, )on su estrate'ia *ositi0a, esta"#e)iendo #o
%ue *uede ! no *uede ser e&*-ri)a&ente, e# *ensa&iento &-ti)o tiene )ar$)ter 0a#orati0o,
de#i"era ! se#e))iona (ines *osi"#es, )a#i"ra #o %ue de"e ! no de"e ser1 es de)ir #o %ue tiene
sentido. Co&o a(ir&a L70i6Strauss, e# *ensa&iento &-ti)o est$ operando cada +e* que el
esp.ritu se interroga sobre lo que es la significacin
8:
.
No se trata, *ues, de %ue un ti*o de *ensa&iento sea 0erdadero o (a#so, sino %ue se
trata de dos *ensa&ientos di(erentes )on dos ti*os de 0a#ida)i.n di(erente ta&"i7n. Co&o
a(ir&a ,edro G.&e, e# *ensa&iento ra)iona# tiene ne)esidad de su 9do"#e:, a (in de %ue no
destru!a irre*ara"#e&ente, a 'o#*es de #a i&*res)indi"#e o"3eti0idad )ontro#ada e&*-ri)a !
#.'i)a&ente, #a su"3eti0idad, #a a(e)ti0idad, #a e/isten)ia )on)reta, #o indi0idua# ! #o
)o&unitario, sin #o %ue no ser-a *osi"#e 0i0ir
1D
. En e# $&"ito de #a se/ua#idad e##o resu#ta
*arti)u#ar&ente de)isi0o.
El o#!er,aor implicao.
En rea#idad, #as "ases *ara 5a)er i&*osi"#e e# a"orda3e e/)#usi0a&ente )ient-(i)o de #a
se/ua#idad #as 5a"-a sentado Freud *re0ia&ente a #a )onstata)i.n de su os)uro ori'en, ta#
1> C(. CL. LPVI6STRAUSS, El pensamiento sal+aje, Fondo de Cu#tura E)on.&i)a, M7/i)o 1EHI,
8F.
1H C(. J. R. RO?CE, Estado actual de la psicolog.a terica, en 2. 2. MOLMANN, =anual de
6sicolog.a, Vo#. 1. Aistoria, teor.a y m>todo, Mart-ne Ro)a, 2ar)e#ona 1E@E, 886H8J EDGAR
MORIN, El m>todo, """H El conocimiento del conocimiento, Li"ro ,ri&ero. C$tedra, Madrid
1EDDJ 7iencia con consciencia, Ant5ro*os, 2ar)e#ona 1EDI.
1@ La alfarera celosa, ,aid.s, 2ar)e#ona 1EDH, G1.
1D ,. GQMER GARCSA, eligin popular y mesianismo, Uni0ersidad de Granada 1EE1, 1>. C(.
ta&"i7n de# &is&o autor La antropolog.a estructural de 7laude L>+i3Strauss, Te)nos,
2ar)e#ona 1ED1.
)o&o nos e/*res. en e# te/to )itado de =)s all) del principio del placer$ Si #a )uesti.n de#
se/o se 5a)e irrea#ia"#e )o&o a)a"ado o"3eto )ient-(i)o es, (unda&enta#&ente, en ra.n de
#a ine0ita"#e i&*#i)a)i.n de# o"ser0ador en e# )a&*o %ue estudia. Nin';n otro o"3eto #e
)o&*ro&ete )o&o e# $&"ito de #a se/ua#idad. ?, a de)ir 0erdad, en nin'una otra di&ensi.n
de #o 5u&ano, #o %ue *ode&os o"ser0ar, *ensar ! de)ir est$ tan )ondi)ionado *or #o %ue a
ni0e# )ons)iente !, so"re todo in)ons)iente, 5e&os *odido 0i0en)iar.
Fue 3usta&ente esta *er)e*)i.n de #a ine0ita"#e i&*#i)a)i.n su"3eti0a de#
9o"ser0ador:, #o %ue dio *ie a# &odo re0o#u)ionario, *si)oana#-ti)o, de en(rentar e# *ro"#e&a.
E# )aso de Anna O., %ue se ins)ri"e en #os or-'enes &is&os de# *si)oan$#isis, &uestra "ien a
#as )#aras esta 9es)anda#osa: )onstata)i.n.
Esta )5i)a, tratada si'uiendo e# &7todo 9)at$rti)o: *or e# enton)es a&i'o ! *rote)tor
de Freud, e# Dr. J. 2reuer, era 0isitada *or su &7di)o, *ri&ero, una 0e a# d-a ! &$s tarde,
dos. La )5i)a *ro'resa"a sor*rende&ente 9re0i0iendo: ! 9*ur'ando: #os a)onte)i&ientos
trau&$ti)os de su *asado. ,ero trans)urridos dos a+os, (ue #a es*osa de# Dr. 2reuer #a %ue
*uso e# dedo en #a ##a'a a# &ani(estar su &a#estar *or #o %ue, )on ra.n, #e *are)-a un
e/)esi0o inter7s de su es*oso en e# trata&iento. Sos*e)5a"a de %ue ta# inter7s *ose!era
e/)#usi0a&ente un sentido &7di)o ! )ient-(i)o. Todo e##o )ondu3o a #a ru*tura de# trata&iento
*or *arte de# "ieninten)ionado Dr. 2reuer, #o %ue, r$*ida&ente, *ro0o). en Anna O. un
re*entino ata%ue 5ist7ri)o )on si&u#a)i.n )asi *er(e)ta de un *arto, de )u!a res*onsa"i#idad
atri"u-a, natura#&ente, a su &7di)o. 2reuer se #i&it. enton)es a )a#&ar a #a *a)iente ! a)to
se'uido a"andon. de(initi0a&ente e# )aso *ara e&*render )on su &u3er un 0ia3e a Vene)ia
)o&o 9se'unda #una de &ie#:
1E
.
E# 5e)5o, %ue 5o! deno&ina&os trans(eren)ia
GF
, *one de &ani(iesto esa ine0ita"#e
*arti)i*a)i.n de# su3eto se/uado %ue o"ser0a, )uestionando #a *retensi.n de *#ena o"3eti0idad
%ue #a &ito#o'-a )ient-(i)a *are)e e&*e+ada en &antener. Desde una *ers*e)ti0a
*si)oana#-ti)a, sin e&"ar'o, 5a"r-a %ue se+a#ar, )o&o atinada&ente 5a *uesto de &ani(iesto
C#a0reu#, %ue #a *er0ersi.n Aen su sentido *si)o*ato#.'i)oB )onsiste 3usta&ente en ne'ar esa
i&*#i)a)i.n su"3eti0a en #a se/ua#idad, )re!endo *oder )on0ertir#a en o"3eto e/terno,
ana#ia"#e ! )ontro#a"#e
G1
.
E# trata&iento *si)oana#-ti)o de #a se/ua#idad se&"r. #a *er*#e3idad ! e# es)$nda#o,
*ero 0ino a *oner de &ani(iesto #as (a##as de toda teor-a de# )ono)i&iento %ue *retenda
)on)eder a #a ra.n )ient-(i)o6t7)ni)a #a e/)#usi0idad en #a )o&*rensi.n de #o 5u&ano. En
de(initi0a, )o&o !a 5e&os se+a#ado, ese *ensa&iento es deudor de# dua#is&o (a#si(i)ador
)artesiano, %ue si "ien se 5io *aso o"#i'ado *ara *osi"i#itar #a )ien)ia &oderna, nos o"#i'.
ta&"i7n a *a'ar un a#to *re)io. La *si)o#o'-a 9)ient-(i)a: )onte&*or$nea sa"e, sin duda,
&u)5o de e##o.
1E C( E. JONES, Iida y obra de Sigmund Dreud, ,aid.s, 2uenos Aires 1E@E
8T
, 0o#. 1, G8I6G8@J
,. GA?, Dreud, una +ida de nuestro tiempo, ,aid.s, 2ar)e#ona 1EDE, DE6EH.
GF La trans(eren)ia es e# *ro)eso %ue, *arti)u#ar&ente, en e# )onte/to *si)oana#-ti)o, su*one
una a)tua#ia)i.n in)ons)iente de #os anti'uos &odos de re#a)i.n 5a"idos en #a 5istoria
*arti)u#ar de )ada uno.
G1 C(. J. CLAVREUL, Aspectos cl.nicos de las per+ersiones, en Estudios sobre la sexualidad
humana, Morata, Madrid 1EH@, 1DE61E1.
18
La irre"cti#le !ex"alia) el e!eo p"l!ional.
La se/ua#idad no es una si&*#e tensi.n or'$ni)a. Ni si%uiera de"e ser )onsiderada
)o&o e# &otor de #a )ondu)ta 5u&ana. Es &$s. Entendida en su sentido &$s a&*#io, e# %ue
entendere&os )on e# )on)e*to de 9deseo *u#siona#:, es e# terreno &is&o donde se 3ue'an
todos #os )on(#i)tos de #a e/isten)ia ! donde e&"#e&$ti)a&ente se se+a#a #a falta de ser ! e#
apetito de ser %ue )onstitu!e #a esen)ia de #o 5u&ano. La de(ini)i.n de# 5o&"re )o&o un ser
%ue tra"a3a 6de)-a O)ta0io ,a6 de"e )a&"iarse *or #a de# 5o&"re )o&o un ser %ue desea
GG
.
En e(e)to, !a no *ode&os entender #a se/ua#idad )o&o un instinto "io#.'i)o a#
ser0i)io de #a re*rodu))i.n de #a es*e)ie, sino )o&o una (uera ApulsinB %ue, *artiendo de#
or'anis&o as*ira, en ;#ti&a instan)ia, a #a satis(a))i.n de un deseo i&*osi"#e1 ser re)ono)ido
en un en)uentro (usiona#, tota#iante ! *#a)entero. M$s a##$ de #o "io#.'i)o, se 0e, *ues,
esen)ia#&ente deter&inada *or #o "io'r$(i)o, 5ist.ri)o ! )u#tura#. ,or eso *re(erire&os e#
t7r&ino 9deseo *u#siona#: A%ue en e# )a*-tu#o si'uiente intentare&os 3usti(i)arB a# &$s
tradi)iona# ! e%ui0o)o de se/ua#idad
G8
.
La ";s%ueda de #o i&*osi"#e *uede arti)u#arse )on #as &$s di0ersos &oda#idades de
institu)i.n se';n #as di0ersas or'ania)iones )u#tura#es. E# en)uentro entre #os se/os 5a
*odido de 5e)5o *ensarse ! rea#iarse en #as &$s di0ersas (or&as institu)iona#es. La
antro*o#o'-a )u#tura# nos da *rue"as su(i)ientes de e##o
GI
. Co&o si nin'una institu)i.n
*udiera, (rente a# i&*u#so de #a ";s%ueda i&*osi"#e %ue #as atra0iesa, )on%uistar *ara s- e#
)ar$)ter de ;ni)a ! uni0ersa#. ? ser-a di(-)i# en)ontrar un &odo de )o&*orta&iento se/ua#
A*-ensese en #a 5o&ose/ua#idad, 0.'r.B %ue no 5a!a *odido ser a #a 0e denostado o
sa)ra#iado *or unas u otras institu)iones )u#tura#es. Li&itada *or #a Le!, #a se/ua#idad *are)e
&ostrarse, sin e&"ar'o, )on )a*a)idad *ara or'aniarse )on #a &$s e/tre&ada di0ersidad de
#e!es. Nin'una a)ierta a redu)ir#a o )a##ar#a en sus as*ira)iones ;#ti&as.
Desde esta estru)tura)i.n de# deseo *or #a #e! %ue #o #i&ita ! desde su as*ira)i.n a un
o"3eto i&*osi"#e, #a se/ua#idad, en su di&ensi.n ;#ti&a, re*resenta #a insa#0a"#e o*osi)i.n
su3etoUo"3eto, deseoUrea#idad, a*eten)iaUnor&a. Lu'ar, *or tanto, de rei0indi)a)i.n de s-
&is&o (rente a #a autoridad, es*a)io en e# %ue se *retende #a #i"era)i.n de #a ine0ita"#e
)osi(i)a)i.n de #a e/isten)ia en #a inter*ersona#idad %ue nos o"3eti0a )on una edad, una
*osi)i.n, un *a*e# so)ia#, et).J #u'ar ta&"i7n *ara todo ti*o de satis(a))i.n i&a'inaria (rente
a #a ine0ita"#e #i&ita)i.n %ue i&*one #o rea#. La se/ua#idad, *or todo e##o, se o*one en su
esen)ia a toda teoria)i.n %ue *retenda )on0ertir#a en un o"3eto e/*#i)ado, &ane3ado,
in0entariado. Cada *or)i.n de se/ua#idad )ono)ida, es una *or)i.n de se/ua#idad en )ierta
&edida de(or&ada. ? 3usta&ente, #a de(ensa &$s &oderna (rente a ese )ar$)ter irredu)ti"#e de
#a se/ua#idad radi)a, )o&o denun)i. M. de Fou)au#t, en e# intento de )on0ertir#a en una
dis)i*#ina )ient-(i)a, en un sa"er 3unto a #os de&$s sa"eres o"3eti0ados. La scientia sexualis
GG El laberinto de la soledad, C$tedra, Madrid 1EED, 8@8.
G8 Co&o sa"e&os, Freud uti#i. 'enera#&ente e# )on)e*to de 9*u#si.n: A#riebB ! no e# &$s
5a"itua# de 9instinto: A"nstinJtB *ara re(erirse a# )a&*o 5u&ano de #a se/ua#idad. La *ri&era
tradu))i.n es*a+o#a de sus O"ras Co&*#etas, siendo e/)e#ente en otros as*e)tos, )ont. )on
esta de(i)ien)ia i&*ortante de tradu)irnos sie&*re e# t7r&ino #rieb *or instinto.
GI C(. *or e3e&*#o C. LPVI6STRAUSS, M. E. S,IRO ? L. GOUGN, 6ol>mica sobre el origen y la
uni+ersalidad de la familia, Ana'ra&a, 2ar)e#ona 1E@H ! G. A. MARSNALL, =atrimonio$
An)lisis comparati+o, en Enciclopedia /ni+ersal de las ciencias sociales, A'ui#ar, Madrid
1E@I, Vo#. @, 1I.
*retendiendo des*#aar a #a ars erotica
(2
.
De otro &odo #o 5a e/*resado "e##a&ente ,. Ri)oeur )uando a(ir&a %ue #a se/ua#idad
%ui$s sea i&*er&ea"#e a #a re(#e/i.n e ina))esi"#e a# do&inio 5u&ano. ,or ser Eros ! no
Lo'os, sus restitu)i.n inte'ra# en e# Lo'os est$ radi)a#&ente i&*osi"i#itada, 5a)i7ndose
irredu)ti"#e (rente a #a tri#o'-a %ue 5a)e e# 5o&"re de #en'ua3e65erra&ienta6institu)i.n.
,ertene)e a una e/isten)ia *re#in'Visti)a, %ue &o0i#ia e# #en'ua3e, *ero, a# &is&o tie&*o lo
atra+iesa, lo atropella, lo sublima, lo embrutece, lo pul+eri*a en murmullo, en in+ocacin- !,
en de(initi0a, #o des&ediatia. I'ua#&ente se 5a)e e/tra+a a #a re#a)i.n de inten)i.n, de
5erra&ienta ! de )osa ! se o(ende )uando se *retende redu)ir#a a #a di&ensi.n de )ontrato
GH
.
La !ex"alia como ciencia impo!i#le.
E# )ar$)ter esen)ia#&ente in)ons)iente de# deseo *u#siona# #e sustrae, ine0ita"#e&ente,
de# )a&*o )ient-(i)o, ta# )o&o 7ste se sue#e entender. Es )ierto %ue #a )ien)ia de #a
se/ua#idad, #o %ue a#'unos dan en ##a&ar se/o#o'-a
G@
tiene ! tendr$ sie&*re %ue 3u'ar, *or
su*uesto, un *a*e# i&*ortante en orden a# )ono)i&iento de #a se/ua#idad. Nada de #o
anterior&ente e/*uesto *retende des)a#i(i)ar o i'norar e# *a*e# %ue di0ersas dis)i*#inas
)ient-(i)as 5an 3u'ado en su es)#are)i&iento. Tan s.#o tendre&os %ue tener en )uenta %ue #o
%ue esa 9se/o#o'-a: nos *uede o(re)er ser$ tan s.#o re#ati0o a un as*e)to, ! no e# &$s
*ro(undo ! si'ni(i)ati0o, de nuestro &undo a(e)ti0o6se/ua#.
,ero es )ierto %ue #a "io#o'-a %ue sustenta e# )o&*orta&iento se/ua# tendr$ toda0-a
)osas &u! i&*ortante %ue re0e#ar so"re #os &e)anis&os neuro#.'i)os ! %u-&i)os %ue entran
en 3ue'o en e# desen)adena&iento ! desarro##o de sus *ro)esos. La *si)o#o'-a )ondu)tua# !
)o'niti0a se'uir$ a*ortando datos de inter7s so"re e# *a*e# %ue e# a*rendia3e 3ue'a en orden
a# esta"#e)i&iento de deter&inadas *autas de )ondu)ta. La *si)o#o'-a so)ia# ! #a so)io#o'-a
a#u&"rar$n as*e)tos i&*ortantes so"re #os )ondi)iona&ientos so)io)u#tura#es en este )a&*o.
La antro*o#o'-a )u#tura# *odr$ se'uir a*ortando in(or&a)i.n so"re #a enor&e di0ersidad de
)ondu)tas en #as %ue #a a)ti0idad se/ua# 5a ido or'ani$ndose en #os di0ersos )onte/tos de #as
)u#turas. Todo de"e )onstituir un &ateria# de *ri&er orden en e# es)#are)i&iento de esta
di&ensi.n de #a 0ida.
Desde #as o"ras *ioneras ! !a )#$si)as de Lra(t E"in'
GD
o Na0e#o)K E##is
GE
a #as
in0esti'a)iones de O#ds so"re #os )entros )ere"ra#es de# *#a)er
8F
, #os estudios 5or&ona#es de
G> C(. M. DE FOUCAULT, Aistoire de la sexualit>, Ga##i&ard, ,aris 1E@H61EDI.
GH ,. RICOEUR, Admiracin, erotismo y enigma, en NELSON, J. 2. 6 LONGFELLOM, S.,., La
sexualidad y lo Sagrado, Des)#7e de 2rouWer, 2i#"ao 1EEH,18@6 1IG.
G@ Se';n S. 2ASTIN ADiccionario de 6sicolog.a sexual, Nerder, 2ar)e#ona 1E@GB1 ciencia que
estudia la +ida sexual normal y patolgica del hombre bajo su doble aspecto biolgico y
psicosocial.
GD 6sychopathia Sexualis, Sttugart 8995 A6sicopat.as sexuales, E# Ateneo, 2uenos AiresB.
GE Studies in the 6sychology of Sex, AVo#. 16HB, Londres 1DE@, Estudios de psicolog.a sexual,
Reus Editores, Madrid 1EG8.
8F #he central basis of moti+ation1 Annu. Re0. ,s!)5o# 8G A1ED1B >G86>@I.
1>
J. Mone!
81
, #as in0esti'a)iones so)io#.'i)as )o&o #as de A. Linse! ! S. Nite
8G
o #as
in0esti'a)iones )o&*orta&enta#es de M. N. Masters X V.E. Jo5nson ! N. S. La*#an
88
,
dis*one&os de una serie de datos so"re #a se/ua#idad %ue *er&iten una )o&*rensi.n ! una
)a*a)idad de inter0en)i.n so"re este $rea de #a )ondu)ta %ue era i&*ensa"#e 5a)e tan s.#o
)in)uenta a+os. E# *si)oana#ista, *or e##o, no de"er$ nun)a &ostrar su &enos*re)io o
&a#inten)ionada i'noran)ia so"re todas estas a*orta)iones de )on3unto.
Ser-a, sin e&"ar'o, e%ui0o)ar seria&ente #a )uesti.n si ##e'$se&os a )reer %ue todo
ese a)er"o de datos ! de in(or&a)i.n so"re #os &e)anis&os de #a a)ti0idad se/ua# de"en
5a)ernos o#0idar #o %ue e# *si)oan$#isis 5a *uesto de &ani(iesto1 %ue, en ;#ti&a instan)ia, #a
se/ua#idad, &$s a##$ de #o "io#.'i)o ! #o so)io)utura#, a5onda sus ra-)es en un es*a)io
i&*osi"#e *ara #a teor-a ! *ara #a ra.n )ient-(i)o6t7)ni)a.
,or e##o, e# )a&*o de #o si&".#i)o, en e# %ue e# *ensa&iento &-ti)o se e/*resa, tendr$
%ue )onstituirse )o&o un es*a)io *ri0i#e'iado de inter*reta)i.n ! )o&*rensi.n A!a %ue no
e/*#i)a)i.nB, de #o %ue #a se/ua#idad es ! si'ni(i)a en nosotros. Co&*rensi.n si&".#i)a,
e/7'esis, 5er&en7uti)a en #a %ue ne)esaria&ente estare&os i&*#i)ados, no *or #i&ita)i.n,
sino *or esen)ia.
Si no *ode&os ni de"e&os renun)iar a todo ti*o de in0esti'a)i.n so"re #os di0ersos
as*e)tos %ue )on)iernen a #a )ondu)ta se/ua#, tendre&os %ue re)ono)er %ue todo o"ser0ador
se en)uentra en te#a de 3ui)io &ientras rea#ia su *ro*ia #a"or. ,or%ue e# o"ser0ador es
sie&*re ta&"i7n un su3eto se/uado e i&*#i)ado su"3eti0a&ente en e# *ro"#e&a, *or &$s %ue
%uiera *ro)urarse a toda )osta un )ono)i&iento neutra# ! o"3eti0o.
Todo ti*o de in(or&a)i.n o ense+ana a este res*e)to de"er-a ta&"i7n, *or tanto, ser
)ons)iente de este 5e)5o, renun)iando a #a *retensi.n de o(re)er un sa"er a# )ien *or )ien
o"3eti0o ! neutra#. Sin duda resu#ta si'ni(i)ati0o a este res*e)to e# 5e)5o de %ue (ueran
*re)isa&ente #os *si)oana#istas, #os %ue en #os a+os setenta, o(re)ieran &$s di(i)u#tades a #os
&odos de introdu)ir #a se/ua#idad )o&o &ateria de ense+ana en #os )o#e'ios ! #i)eos
(ran)eses. Los re0o#u)ionarios *si)oana#istas ! #os re*resentantes de #a so)iedad
"ien*ensantes 0inieron as- a en)ontrarse en e# &is&o "ando de #a o*osi)i.n, si "ien *or
&oti0os a todas #u)es di(erentes.
No se ense+a se/ua#idad )o&o se ense+a &ate&$ti)as o 'eo'ra(-a. Sen)i##a&ente
*or%ue, a# )on0ertir #a se/ua#idad en una teor-a 3unto a otros siste&a te.ri)os de #a ense+ana,
se est$ des0irtuando a#'o esen)ia# de e##a &is&a. La ne)esaria i&*#i)a)i.n de# ense+ante ! de
su siste&a edu)ati0o en e# te&a, #a )on0ierten ne)esaria&ente, ! de &odo sin'u#ar, en a#'o
di0erso de #o %ue *ueda ser #a ense+ana de #a &ate&$ti)a o de #a 'eo'ra(-a. La *resenta)i.n
de #a se/ua#idad )o&o un siste&a de )ar$)ter esen)ia#&ente "io#.'i)o o so)ia#, *ero &uti#ada
81 T. MARUR6 J. MONE?, 6renatal "nfluences and Subsequent Sexuality, en 2. 2. MOLMANNUJ.
MONE?, AandbooJ of Auman Sexuality, ,renti)e Na##, NeW Jerse! 1EDF.
8G A. LINSE?U M. 2.,OMERO?UC. E. MARTIN, Sexual Ceha+ior in the Auman =ale, Saunders,
Fi#ade#(ia 1EID, A. LINSE?U M. 2.,OMERO?UC. E. MARTIN, Sexual Ceha+ior in the Auman
Demale, Saunders, Fi#ade#(ia 1E>8J SN. NITE, Estudio de la sexualidad femenina, ,#aa X
Jan7s, 2ar)e#ona 1E@@J "nforme Aite sobre sexualidad masculina, ,#aa X Jan7s, 2ar)e#ona
1EEG.
88 M. N. MASTERS X V.E. JONNSON, Auman Sexual esponse, Litt#e 2roWn, 2oston 1EHHJ N.
S. LA,LAN, La nue+a terapia sexual %8 y (', A#iana, Madrid 1EDG.
de sus ra-)es a(e)ti0as *ro(undas, ta# )o&o )iertos se)tores *ro'resistas 5an *ro*u'nado en
#os &edios edu)ati0os, *one de &ani(iesto un )ar$)ter de s-nto&a !, #o %ue es &$s *arad.3i)o,
re0e#a una a)titud de(ensi0a (rente a #o %ue #a se/ua#idad es ! si'ni(i)a en sus i&*#i)a)iones
&$s *ro(undas.
La m-tica e la !ex"alia contempor3nea.
Na"r$ %ue diri'ir #a &irada 5a)ia ese 9*ensa&iento sa#0a3e: %ue )on0i0e en nuestra
)u#tura, *ese a# intento de e/or)iar#o ! sa)ri(i)ar#o en aras de #a *retendida e/*#i)a)i.n
)ient-(i)a. Los &itos, entendidos )o&o re#atos si&".#i)os %ue des0e#an )o&*onentes
eni'&$ti)os de #o 5u&ano, sa"r$n e/*resarnos, i&*#i)$ndonos ne)esaria&ente en e##os,
0ertientes esen)ia#es de nuestro &undo *si)ose/ua#.
No entra en #os #-&ites de# *resente estudio una inda'a)i.n de #a 0ariedad de &itos
%ue en torno a #a se/ua#idad se 'eneran en e# *ensa&iento )onte&*or$neo o))identa#. 2astar$
tan s.#o rea#iar unas indi)a)iones *ara re)ordar a#'unos #u'ares en #os %ue esa &ito#o'-a
(#ore)e dese&*e+ando (un)iones &u! di0ersas ! re0e#ando (antas-as i&*osi"#es.
Mitos, *or e3e&*#o, )onstruidos a#rededor de# sue+o de #a #i"era)i.n se/ua#, %ue
&ani(iestan un deseo de des5a)er ataduras i&*uestas *or intereses so)io*o#-ti)os, a# &is&o
tie&*o %ue sir0e *ara a#i0iar #a an'ustia %ue #a &is&a se/ua#idad 'enera. Mito#o'-a &$s
re)iente de #a )astidad AY5asta en 9)#u"s: %uiere or'aniarse, i'norando #a ine0ita"#e
re(eren)ia sin'u#ar de# deseoZB. En)ontra&os, desde #ue'o, e# eterno &ito de #a "ise/ua#idad,
)o&o una )onstante en e# sue+o de tota#idad %ue *reside a# deseo in(anti#. Mito )er)ano
ta&"i7n de #o unise/, )o&o a"o#i)i.n de #a di(eren)ia %ue nos )onstitu!e. La di(eren)ia de
se/os, en e(e)to, es*a)io en e# %ue se nos re0e#a #a )aren)ia de ser %ue &ar)a a #a se/ua#idad,
5a en)ontrado sie&*re en #a (i'ura de# 5er&a(rodita e# s-&"o#o de una *#enitud irrea#ia"#e.
No (a#tan ta&*o)o, a *esar de #os e0identes a0an)es de #a #i"era)i.n de #a &u3er
Aine0ita"#e&ente ri"eteada ta&"i7n )on un ne)esario 5a#o &-ti)oB #os &itos de #o 9eterno
(e&enino:. Se si'ue &ostrando )on 7# un (antas&a de &u3er idea#iada e i&*osi"#e, una
es*e)ie de &adre "uena i&a'inaria %ue, *ara %ue *er&ane)a siendo ta#, de"e ser *reser0ada
de todo )onta)to )on #a )ontin'en)ia ! #i&ita)i.n de #o rea#. S.#o as- *odr$ en)ontrar#a e#
0ar.n a# ser0i)io de su sue+o <No es #o %ue en)ontra&os )on (re)uen)ia en e# trata&iento de
#o (e&enino %ue se e(e)t;a en deter&inados do)u&entos e)#esia#es=
8I
La se/ua#idad, %ue sie&*re )a&in. a)o&*a+ada de (antas&as ! a&enaas de
)astra)i.n, de3a 0er ta&"i7n su &-ti)a en *ensa&ientos sa#0a3es de trans'resi.n ! )asti'o.
Todos sa"e&os )o&o EL SIDA 5a )u&*#ido en deter&inados se)tores #a (un)i.n &-ti)a de
ser )onsiderado )o&o un aote de Dios %ue *one (reno a# des)ontro# ! #a *er0ersi.n reinante
en nuestros d-as. M$s a;n )uando se )re!. des'ra)ia e/)#usi0a de #os 5o&ose/ua#es.
La (a&i#ia, es*a)io nu)#ear en e# %ue #a se/ua#idad se )on(i'ura, ne)esita )o&o otras
*o)as institu)iones e# re(rendo de #o &-ti)o. Mitos de #a (a&i#ia unida ! (e#i %ue rena)e
*eri.di)a&ente en #as (e)5as de #a Na0idad o %ue nos )uenta sus re#atos enterne)edores en e#
)ine o en #a *ro*a'anda. Mitos re0e#adores ta&"i7n %ue sue+an )on #a desa*ari)i.n de #a
institu)i.n (a&i#iar ! %ue tan intensa&ente (un)ionaron en #a d7)ada de #os sesenta )on #a
8I So"re este te&a 0ine en e# estudio 7elibato, g>nero y poder, en1 C. 2ERNA2P Adir.B, 7ambio
de paradigma, g>nero y eclesiolog.a, Ed. Ver"o Di0ino, Este##a, 1EED, 1FE618F.
1@
(i#oso(-a )ontra)u#tura# de #as )o&unas.
Mito ta&"i7n de una edu)a)i.n se/ua# no re*resi0a %ue anida )on (re)uen)ia #a
(antas-a *er0ersa de una se/ua#idad 9natura#: %ue des)ono)e #a #e!. O, *or e# )ontrario, &itos
de #a ne)esaria a)o&oda)i.n 7ti)a a #as #e!es de #a natura#ea, )o&o si de #a natura#ea no
(uera ta&"i7n e# )o&*orta&iento de #a &antis re#i'iosa %ue de0ora a su &a)5o &ientras
)o*u#a o de #a t.rto#a %ue se ena&ora de su *ro*ia i&a'en ante e# es*e3o %ue #a &uestra. ?
&ito, *or su*uesto, de una se/ua#idad )o&*rendida, e/*#i)ada, )ata#o'ada e in0entariada
)ient-(i)a&ente %ue 5a)e a)to de *resenta)i.n en *ro'ra&as de te#e0isi.n o en su*#e&entos
*eriod-sti)os do&ini)a#es, *ara )on0ertir e# deseo en t7)ni)a )ontro#a"#e.
Mitos todos e##os )on sus s-&"o#os de todo ti*o ! )ondi)i.n. Madonna o M. Rei)5,
*ueden (un)ionar a d;o *ara #a *ro0o)a)i.n ! #a #i"era)i.n se/ua#. ,rin)e o e# 'ru*o in'#7s
Suede *ueden e3e&*#i(i)ar a nuestros 5er&a(roditas te)ni(i)ados. S5aron Stone ! #a i&a'en
)ristiana de Mar-a *ueden )o&*#e&entar &itos (e&eninos, tan arrai'ados en #a (antas-a
&as)u#ina, )o&o #os de #a ra&era ! #a &adre 0ir'en. Na)e a#'unos a+os ta&"i7n, #a Do)tora
O)5oa nos sir0i. es*#7ndida&ente *ara re*resentar, *or &edio de su *ro'ra&a te#e0isi0o, e#
&ito de #a 9se/ua#idad sin &itos: %ue *are)-a, *or (in, *osi"#e 'ra)ias a# )ono)i&iento de #a
)ien)ia *si)o#.'i)a.
Mitos #os nuestros a #os %ue nos #es (a#tan ta&*o)o sus tra&as, ar'u&entos !
dra&atur'ias. Las &asas *ueden en)ontrar ($)i# a))eso a e##os a tra07s de #as 'randes
#e!endas )ine&ato'r$(i)as )o&o #as de El 4ltimo tango en 6ar.s, Siete semanas y media o
Atraccin fatal o, en 0ersiones in(anti#es, *ero no &enos i&*ortantes, )on Superman, Cella y
la bestia o La sirenita, donde #aten #os 'randes a0atares de# desarro##o *si)ose/ua# 5u&ano. ?
re#atos &-ti)os #iterarios a# 'usto de sie&*re, )o&o #os de #a Lolita de Na"oKo0 o #a Kustine
de Sade.
En de(initi0a, &itos, s-&"o#os ! #e!endas %ue e/*resan #as di0ersas ne)esidades de #os
di(erentes 'ru*os so)ia#es *ara or'aniar, )ontro#ar, edu)ar o entender un $&"ito de #a
e/isten)ia %ue, en su '#o"a#idad a# &enos, *are)e es)a*ar a toda t7)ni)a, e/*#i)a)i.n !
)ontro#. Mitos ! #e!endas, *or tanto, en #os %ue *ode&os en)ontrar e# a#&a de #a se/ua#idad,
)u!o )uer*o nos *retende e/*#i)ar #a )ien)ia. A re(#e/ionar so"re ese a#&a de #a se/ua#idad
%ue ##a&a&os deseo #e 0a&os a dedi)ar e# )a*-tu#o si'uiente.
4I4LIOGRA5A
AA.VV., Estudios sobre la sexualidad humana, Morata, Madrid 1EH@.
ANRIEU, D., Dreud et la mythologie1 Nou0e##e Re0ue de ,s!)5ana#!se I A1E@FB 11I[1I>.
2ETTELNEIM, 2., 6sicoan)lisis de los cuentos de hadas, Gri3a#"o, 2ar)e#ona 1E@@.
DE FOUCAULT, M., Aistoire de la sexualit>, Ga##i&ard, ,aris 1E@H61EDI.
DEVEREUC, G., Etnopsicoan)lisis complementarista, A&orrortu, 2uenos Aires 1E@>.
=ujer y mito, F.C.E., M7/i)o 1EDG.
FREUD, S., #res ensayos para una teor.a sexual, 1EF>.
=)s all) del principio del placer, 1EGF,
GREEN, A. Apertura para una discusin sobre la sexualidad en psicoan)lisisH IFt5.
Intenationa# Con'ress 2ar)e#ona T5e ,s!)5oana#!ti)a# Asso)iation.
GUTIERRER[S\NCNER, G., Estudio 6sicoanal.tico de cuentos infantiles, Uni0ersidad
Co&*#utense, Madrid 1EE8.
JAC4UART, D. [ TNOMASSET, C., Sexualidad y saber m>dico en la Edad =edia, La"or,
2ar)e#ona 1EDE.
LA,LANCNE, J., La sexualidad, Nue0a Visi.n, 2uenos Aires 1EDD.
LPVI6STRAUSS, C#., El pensamiento sal+aje, Fondo de Cu#tura E)on.&i)a, M7/i)o 1EHI
MALINOMSLI, 2., Sexo y represin en la sociedad primiti+a, Nue0a Visi.n, 2uenos Aires 1E@I.
RICOEUR, ,., Admiracin, erotismo y enigma, en NELSON, J. 2. 6 LONGFELLOM, S.,., La
sexualidad y lo Sagrado, Des)#7e de 2rouWer, 2i#"ao 1EEH,18@6 1IG.
MOLMANN, 2.2. 6 J. MONE?, AandbooJ of Auman Sexuality, ,renti)e Na##, NeW Jerse! 1EDF.
M. MEAD, Sexo y temperamento, ,aid.s, 2uenos Aires 1E@G.
1E
CA/%ULO II
ESE OSCURO O46E%O DEL DESEO.
Una no)i.n 5u&ana )uanto &$s (unda&enta# es, &$s di(i)u#tad o(re)e *ara ser
de#i&itada su(i)iente&ente. As- o)urre )on #a no)i.n de deseo. E# &is&o #en'ua3e re(#e3a esta
di(i)u#tad )uando "a3o e# &is&o t7r&ino se re(iere a rea#idades %ue, sin e&"ar'o, *odr-a&os
($)i#&ente di(eren)iar. E# deseo *uede ser entendido )o&o una estru)tura 5u&ana %ue
e/*resa una as*ira)i.n de (ondo nun)a )u&*#ida o ta&"i7n )o&o una )on)re)i.n *arti)u#ar,
deter&inada de esa as*ira)i.n de (ondo, e%ui0a#ente a #o %ue desi'na&os ta&"i7n )on
t7r&inos )o&o an5e#o, 'anas, as*ira)i.n, et). En este sentido, 5a"r-a %ue deter&inar %ue una
)osa es e# deseo )o&o &o0i&iento o tenden)ia "$si)a A#a epithymia de #os 'rie'os )o&o
*asi.n o deseo "$si)o ! su e%ui0a#ente #atino de concupiscencia
02
B ! otra di(erente #os deseos
)o&o (or&u#a)iones e/*#-)itas de esa tenden)ia en re#a)i.n a a#'uien o a a#'o.
E# deseo, %ue )onstitu!e un )on)e*to nu)#ear dentro de# *si)oan$#isis )onte&*or$neo
no ##e'., sin e&"ar'o, a (i'urar entre #os t7r&inos de #os %ue Freud o(re)iera una teor-a &$s o
&enos es*e)-(i)a, ta# )o&o ##e0. a )a"o )on otros )on)e*tos a(ines )o&o #os de *u#si.n o
#i"ido
8H
. La &is&a ter&ino#o'-a (reudiana no es )#ara ! *re)isa a# res*e)to. E# t7r&ino
&unsch (re)uente&ente e&*#eado *or Freud desi'na no tanto #a (or&u#a)i.n e/*#-)ita de#
deseo sino e# &o0i&iento %ue "us)a re*rodu)ir unas satis(a))iones *ri&eras. En este sentido,
no se di(eren)ia su(i)iente&ente de otros t7r&inos ta&"i7n e&*#eados )o&o #os de Cegierde
o in)#uso, Lust en tanto &o0i&ientos de a*eten)ia. Na sido, sin duda, dentro de #a o"ra
)o&*#e3a ! *o#7&i)a de J. La)an, donde e# t7r&ino deseo 5a ##e'ado a en)ontrar un #u'ar de
*ri&er orden en e# )on3unto de #a teor-a ana#-ti)a a)tua#. Esta teoria)i.n ser$ tenida en )uenta
en nuestras re(#e/iones, sin %ue, *or otra *arte, nos redu)a&os a e##a. M$s "ien, se'uire&os
#a #-nea e/*uesta *or A. Ver'ote en una de sus ;#ti&as ! &$s i&*ortantes o"ras
8@
, en #a %ue
8> E# )on)e*to de concupiscencia s.#o ad%uiri. su sentido &$s *e!orati0o Ae/*resi.n de #a
din$&i)a de# *e)adoB "a3o e# in(#u3o de #a (i#oso(-a estoi)a. Co&o sa"e&os, e# t7r&ino 'rie'o
)orres*ondiente de epithymia es e&*#eado en e# Nue0o Testa&ento *ara e/*resar un deseo o
an5e#o %ue *uede ser a*#i)ado ta&"i7n a rea#idades santas )o&o, *or e3e&*#o, a# deseo de #a
re0e#a)i.n de Dios AMt. 18, 1@B.
8H Una de #as de(ini)iones &$s e#a"oradas so"re e# deseo %ue en)ontra&os en La
interpelacin de los sueLos, 1EFF, O.C., I, HDE.
8@ La psychanalyse M lN>preu+e de la sublimation, Ed. du Cer(, ,aris 1EE@. C(. es*e)ia#&ente
EH6118. A. Ver'ote di(eren)ia #i"ido ! se/ua#idad. ,or #i"ido entiende e# dina&is&o
*si)o#.'i)o )arna# %ue ani&a todas #as a)ti0idades )or*ora#es )on e# (in de en)ontrar a##-
(uentes de *#a)er. La #i"ido se 0e5i)u#a en ne)esidades "io#.'i)as !, desde a5-, se 5a)e
aut.no&a. De(inir #a #i"ido *or e# *rin)i*io de *#a)er si'ni(i)a *ara Ver'ote des)ri"ir e#
*si%uis&o )o&o un siste&a %ue se or'ania de ta# &anera %ue sit;a #as )ondi)iones *ara %ue
a*are)a e# *#a)er, %ue es su (ina#idad. E# o"3eto es #o %ue 5a)e *osi"#e #a e(e)tua)i.n de esa
(ina#idad ! #o %ue #e ##ena de una si'ni(i)a)i.n de(inida. En ese sentido e# (in ! e# o"3eto a#
%ue se ata es #a )ausa de #a a)ti0idad *u#siona#. No una )ausa &e)$ni)a, *or%ue #a #i"ido no
)on e# t7r&ino 9deseo *u#siona#: *retende re)o'er #o &$s 0a#ioso de# )on)e*to (reudiano de
*u#si.n !, en *arti)u#ar, su 0in)u#a)i.n -nti&a )on e# estrato )or*ora# A9)uer*o #i"idina#:B. A#
&is&o tie&*o, e# t7r&ino 9deseo *u#siona#: se des0in)u#a de una )on)e*)i.n de&asiado
#i'ada a #a se/ua#idad, entendida en su 0ertiente &$s e/*#-)ita&ente er.ti)a ! 'enita#
8D
. E#
deseo 5a)e re#a)i.n a# *#a)er, )o&o &odo de satis(a))i.n aut.no&a %ue se 0a #i'ando a una
serie de re*resenta)iones Ai&$'enes, ideas, re)uerdosB a #o #ar'o de #a 5istoria *arti)u#ar de
)ada uno. Esa uni.n de# *#a)er )on #a re*resenta)i.n, es #a %ue se e/*resa )on t7r&inos )o&o
9&e 'usta:, 9%uiero:, 9a&o:, t7r&inos todos %ue e/*resan una dis*osi)i.n a)ti0a 5a)ia esos
o"3etos %ue se 5an ido )ua#i(i)ando a(e)ti0a&ente a #o #ar'o de #a 5istoria. E# deseo *u#siona#
es, *ues, una rea#idad estru)turada *or re*resenta)iones ! a(e)tos, %ue *osee #a )ua#idad
'enera# de# *#a)er ! %ue 5a"#a de una dis*osi)i.n a)ti0a.
E# t7r&ino *u#siona#, *or otra *arte, *retende tener *resente e# enraia&iento )or*ora#
%ue e# deseo *resenta, su enraia&iento ;#ti&o en e# )a&*o de #o "io#.'i)o. ,or otra *arte,
sin e&"ar'o, non este )on)e*to de deseo *u#siona# se to&a distan)ia de #a )on)e*)i.n
3un'uiana de #i"ido, entendida )o&o un &ero inter7s 'enera#, ines*e)-(i)o, des#i'ado de sus
estratos )or*ora#es. E# )on)e*to de deseo *u#siona#, *ues, es un dina&is&o a"ierto, &$s
a&*#io %ue #a se/ua#idad entendida en sentido estri)to, *ero no tan a&*#io )o&o Jun' %uiere
entender e# t7r&ino 9#i"ido: 5a)i7ndo#o e%ui0a#ente de un inter7s 'enera#. Se tiene as- &u!
*resente, *ues, %ue e# inter7s de# deseo es es*e)-(i)a&ente e# *#a)er ! #a e0ita)i.n de#
dis*#a)er.
La !eparacin en el ori(en el e!eo.
S.#o a *artir de nuestra )ondi)i.n de seres separados, ad%uirida desde e# d-a ! *or e#
5e)5o &is&o de nuestro na)i&iento, *ode&os a)er)arnos a )o&*render #a din$&i)a
ori'inaria de# deseo 5u&ano. ,or%ue, en e(e)to, #o %ue )onstitu!e una rea#idad e#e&enta# !
una e0iden)ia (-si)a %ue no es)a*a &-ni&a&ente a nuestra )onsidera)i.n AGo no soy t4$ =e
eres, en una medida infranqueable, distante y diferenteB &o0i#ia, sin e&"ar'o, una de #as
resisten)ia &$s *ro(unda&ente enraiadas en nuestro &undo a(e)ti0o
8E
.
En a#'una &edida, e/iste en nosotros de &odo *er&anente una as*ira)i.n a #a (usi.n,
a #a re)u*era)i.n de un estado ori'inario A)u!a re*resenta)i.n *rotot-*i)a 0endr-a dada *or #a
*ertene)e a# )a&*o de #as )ien)ias %ue tra"a3an )on ese )on)e*to de )ausa. E# dina&is&o
*s-%ui)o %ue es #a #i"ido se des*#ie'a en #as a)ti0idades %ue *er&iten ! %ue *ro0o)an e#
siste&a de 0ida %ue es es*e)-(i)o de #o 5u&ano1 ser de )uer*o dotado de #en'ua3e.
Entendiendo as- #a #i"ido, e# deseo *u#siona#, )o&o a#'o &$s a&*#io %ue #a se/ua#idad se
)o&*rende %ue, a tra07s de# nar)isis&o ! *or #a &edia)i.n de# Idea# de# ?o, ese deseo
*u#siona# *ueda trans(or&arse *or una *arte en *u#si.n se/ua# ! *or otra *arte ta&"i7n en un
dina&is&o %ue se des*#ie'a en otras a)ti0idades. E# ser 5u&ano 'oa tanto de estas ;#ti&as,
%ue e##as #e a#e3an de #as ne)esidades %ue tienden a )ontraer#o en s- &is&o. I"id., G>D6G>E.
8D C(. A. VERGOTE, I"id., 111.
8E Toda #a teor-a de# desarro##o de Mar'aret Ma5#er se )entra ta&"i7n en este 'ran te&a de #a
se*ara)i.n. Esta 'ran *si)oana#ista e/*#i)a e# desarro##o *s-%ui)o en (un)i.n de #a si&"iosis
ini)ia# ! de# *ro)eso de se*ara)i.n6 indi0idua)i.n %ue 0a teniendo #u'ar. Desde un autis&o
nor&a# *ri&iti0o, se *asa a una (ase si&"i.ti)a, a #a %ue si'uen )uatro su"(ases a tra07s de #as
)ua#es se 0a *rodu)iendo e# *ro)eso de indi0idua)i.n. C(. M. MANLER 6 M. FURER, 6sychose
infantile$ Symbiose humaine et indi+iduation, ,a!ot, ,aris 1E@8.
G1
situa)i.n intrauterinaB en e# %ue no tendr-a #u'ar distan)ia ni di(eren)ia a#'una. So&os de ese
&odo deudores de una satis(a))i.n %ue &-ti)a&ente se tu0o. ? #o %ue (ue rea#idad (-si)a
&ediada "io#.'i)a&ente e# d-a de nuestro na)i&iento A#a se*ara)i.n de# )uer*o de #a &adreB
no ##e'ar$ a ##e0arse a )a"o, a un ni0e# *s-%ui)o, sino &u)5o &$s tarde. S.#o )uando se *osea
#a )a*a)idad *ara asu&ir una se*ara)i.n "$si)a, sin 0ue#ta atr$s, res*e)to a# i&a'inario
&aterno. E(e)ti0a&ente, ta# )o&o #o e/*res. Ni)ode&o, no *uede e# 5o&"re entrar otra 0e
en e# 0ientre de su &adre ! 0o#0er a na)er. ? A5a)iendo una #e)tura en otro orden de )osas
di(erente a# de #a Teo#o'-aB, es )ierto ta&"i7n, ta# )o&o #e res*ondi. Jes;s, %ue s.#o *or e#
es*-ritu se na)e aut7nti)a&ente a# ni0e# de #o 5u&ano. ,or%ue de la carne nace carne, del
esp.ritu nace esp.ritu AJn 8,HB. Es de)ir, %ue s.#o &ediando un )o&*#e3o *ro)eso, #o %ue (ue
#a se*ara)i.n "io#.'i)a %ue nos entre'a a #a 0ida se *odr$ 5a)er rea#idad )o&o se*ara)i.n
*s-%ui)a %ue nos 5a'a su3etos 5u&anos de *#eno dere)5o. ?, *or e##o &is&o, su3etos
se*arados !, en )uanto ta#es, *er&anente&ente deseantes.
E##o tiene %ue 0er )on e# 5e)5o de %ue #a se*ara)i.n *ri&era su*one un des'a3a&iento
%ue nos )onstitu!e esen)ia#&ente )o&o (a#ta. ,ero una (a#ta, %ue en su ori'en es tan radi)a#,
%ue de nin'una &anera *uede ser asu&ida ! a)e*tada )o&o ta#. E# re)i7n na)ido, *or e##o,
*ara ase'urarse de no ser 7# &is&o (a#ta, )o&o &odo de ne'ar esa se*ara)i.n %ue #e resu#ta
into#era"#e, se )onstitu!e i&a'inaria&ente a s- &is&o )o&o #o %ue )o#&a #a (a#ta de# otro, es
de)ir, #a (a#ta de #a &adre de #a %ue (ue des'a3ado. ,uesto %ue #o %ue )o#&a e# deseo de# otro
no *uede en 7# &is&o ser una (a#ta. ,ero esa *seudo6restitu)i.n de #a unidad *renata# *erdida
en #a %ue, de &odo a#u)inatorio, 0i0e e# re)i7n na)ido "#o%uea, a# &enos *ro0isiona#&ente, !
de #a &anera &$s radi)a#, e# a))eso a# deseo. Nar$ (a#ta, *ues, toda una #ar'a ! )o&*#e3a
5istoria de e#a"ora)iones *s-%ui)as *ara %ue e# ser 5u&ano ##e'ue a asu&ir su )ondi)i.n de
ser se*arado, de su3eto (a#tante, %ue, *or e##o &is&o, no *odr$ sino desear.
En esa #ar'a ! )o&*#e3a 5istoria e# Edi*o, )o&o &$s ade#ante 0ere&os, se *resenta
)o&o e# &o&ento )u#&inante en e# %ue se )onsa'ra, a un ni0e# su*erior, #a se*ara)i.n %ue
tu0o #u'ar en ! *or e# na)i&iento. Na)e&os de nue0o, a5ora s-, )o&o su3etos 5u&anos, a#
asu&ir ! 5a)er nuestra esa se*ara)i.n %ue se ##e0a a5ora a )a"o *or #a &edia)i.n de# s-&"o#o
*aterno. La situa)i.n ed-*i)a se &uestra de este &odo )o&o un &o&ento de)isi0o en #a
estru)tura)i.n de #a su"3eti0idad ! de #a )onstitu)i.n de# s- &is&o.
La se*ara)i.n ser$ *or sie&*re, sin e&"ar'o, "re)5a a"ierta, 5erida 3a&$s *#ena&ente
)i)atriada, (a#ta de (ondo, (a#ta de ser, des(onda&iento ori'ina# )onstitu!ente %ue a"re !
ori'ina #a (uera de #o %ue ##a&a&os e# deseo. Dina&is&o %ue, a# &is&o tie&*o, nos
)onstitu!e )o&o su3etos ! %ue 'enera una as*ira)i.n #atente a re)u*erar #o *erdido. Siempre
de lo perdido canta el hombre AA'ust-n Gar)-a Ca#0oB.
El e!eo i(norao y !" con&licti,ia.
Uno de #os as*e)tos (unda&enta#es, si no e# (unda&enta#, de #a in0esti'a)i.n
*si)oana#-ti)a so"re #a se/ua#idad radi). en resa#tar su di&ensi.n in)ons)iente. E# deseo
*u#siona# 5unde sus ra-)es (uera de# a#)an)e de #a )on)ien)ia, de3ando, *or tanto, de ser
*er)e*ti"#e *ara nosotros &is&os, )ontro#a"#e se';n nuestro anto3o, &odi(i)a"#e se';n
nuestra )on0enien)ia. Di(-)i# )uesti.n 7sta de a)e*tar, *or #o %ue su*one de 5erida *ara
nuestro nar)isis&o en su *retensi.n de )ono)er ! &ane3ar todo #o %ue se &ue0e en nosotros.
,ero )o&o tan "e##a&ente #o e/*res. ,au# Ri)oeur, cuando dos seres se abrazan, no
saben lo que hacen; no saben lo que quieren; no saben lo que buscan; no
saben lo que encuentran
40
. Di(-)i# )uesti.n, en e(e)to, *ara una 9)ien)ia: de #a
se/ua#idad.
La 5istoria *ersona#, %ue 0a &ar)ando #a )on(i'ura)i.n a(e)ti0o6se/ua# de )ada uno,
ir$ (orando a una ine#udi"#e di0isi.n de# su3eto en una di(eren)ia)i.n entre #o %ue es *osi"#e
! #o i&*osi"#e, entre #o *er&itido ! #o ne'ado. A *artir de una serie de *ro)esos %ue &$s tarde
ana#iare&os A)a*-tu#o IVB, e# deseo *u#siona# ir$ ta&"i7n des*#a$ndose ! #o)a#i$ndose en
esa a&*#ia ona de i'noran)ia, &ar'inada de #a )on)ien)ia, %ue *er&ane)er$ *or sie&*re sin
*a#a"ra. Es e# reino de #o In)ons)ienteJ &asa *ro(unda de 5ie#o %ue, su&er'ida tras #a
su*er(i)ie 0isi"#e de# &ar, sostiene #a *e%ue+a *unta de# i)e"er' %ue es #o %ue )ono)e&os.
Desde #a *ro(undidad de #o in)ons)iente, sin e&"ar'o, e# deseo &antendr$ su (uera !
e/i'ir$ se)reta&ente #a rea#ia)i.n de sus &$s 0ie3as as*ira)iones. Contra e##as, de &odo
*er&anente !, #as &$s de #as 0e)es, o)u#to ta&"i7n, se a#ar$n #as de(ensas ! #as
*ro5i"i)iones. E# )on(#i)to, *ues, se *resenta )o&o una ine#udi"#e di&ensi.n de #a estru)tura
se/ua# 5u&ana. Con(#i)to %ue, )o&o a)ertada&ente se 5a di)5o, es normal ! %ue so#a&ente
se )onstitu!e en a#'o 0erdadera&ente *ro"#e&$ti)o )uando ese )on(#i)to se )onstitu!e en la
norma. Es de)ir, )uando de &anera i&*ortante *ertur"a ! o"sta)u#ia #as dos tareas "$si)as
%ue )entran nuestra esta"i#idad *ersona#1 tra"a3ar ! a&ar. Todo de*ender$ de #a di0ersa
estru)tura)i.n de(ensi0a %ue )ada uno 5a!a a)ertado a e#a"orar en esta di(-)i# din$&i)a. ,ero
5a"r$ %ue ad&itir %ue )ierto 'rado de )on(#i)ti0idad es in5erente a nuestra din$&i)a a(e)ti0a
! 5a"r$ %ue sa"er a)e*tar serena&ente %ue, ta# )o&o ana#iare&os en )a*-tu#o V, nun)a se
0er$ de# todo rea#iada nuestra *er&anente tarea de &adura)i.n *ersona#.
E# )on(#i)to es, *ues, en un 'rado u otro, in5erente a #a din$&i)a de# deseo. La #e!, #a
nor&a ! #a *ro5i"i)i.n sie&*re #e a)o&*a+an. ,res)ri*)iones %ue 0ariar$n se';n #os
&o&entos ! es*a)ios )u#tura#es, *ero %ue (or&an sie&*re *arte de #a o"#i'ada estru)tura)i.n
! #i&ita)i.n %ue e# deseo ne)esita *ara dar *aso a #a )u#tura, a #o %ue deno&ina&os )o&o
9natura#ea 5u&ana:. Le3os esta&os !a de a%ue##a 9i#usi.n: etno)7ntri)a de #os antro*.#o'os
euro*eos %ue, a# no *er)i"ir #as &is&as *res)ri*)iones so"re #a se/ua#idad %ue e/ist-an en su
*ro*ia )u#tura, )re!eron en #a e/isten)ia de un 9*ri&iti0o (e#i: %ue 0i0-a de &odo 9natura#:
! en *#ena es*ontaneidad su &undo de deseos, sin #i&ita)i.n )u#tura# a#'una. Donde 5a!
se/ua#idad 5a! #e!. Donde 5a! so)iedad ! )u#tura 5a! #i&ita)i.n ! estru)tura)i.n o"#i'ada de#
deseo *u#siona#. ? e# &odo en e# %ue se ##e0e a )a"o e# en)uentro entre e# deseo ! #a #e! 0a a
deter&inar e# &odo ! e# 'rado de )on(#i)ti0idad %ue #a din$&i)a de# deseo *ueda )o&*ortar.
La 0ida de# deseo, *or #o de&$s, se 0e indiso#u"#e&ente #i'ada a un o*uesto, un anti6
deseo o )ontra6deseo %ue es e# odio ! #a a'resi0idad
I1
. Desde #os *ri&eros &o&entos #e
IF I"id., 1I1.
I1 ,res)indi&os a5ora a%u- de toda *ro"#e&$ti)a so"re e# )ar$)ter innato, instinti0o,
"io#.'i)o o e# )ar$)ter a*rendido, so)io6)u#tura# de #a a'resi0idad. Co&o sa"e&os, *ara
Freud, *osee un )ar$)ter ori'inario, no se)undario, ta# )o&o #o e/*res. en su o"ra =)s all)
del principio del placer, 1EGF, O.C., III, G>F>6G>I>. Frente a esta *ostura se sit;an #os %ue
0en #a a'resi0idad )o&o deri0ada de #a (rustra)i.n ! de #os )ondi)iona&ientos so)ia#es.
So"re este te&a C(. M. LLEIN 6 J. RIVI]RE, Amor, odio y reparacin, O.C., 0o#. H, 1F161@G N.
MARCUSE, La agresi+idad en la sociedad industrial a+an*ada y otros ensayos, A#iana, Madrid
1E@1J N. JEAMMET, La haine n>cesaire, ,aris 1EDEJ AA.VV., Iiolence et destruction1 Re0ue
Fran^aise de ,s!)5ana#!se ID A1EDIB E1@61FE8.
G8
a)o&*a+a, uni7ndose a 7# )o&o a#iado o, in)#uso, so&eti7ndo#e )o&o instru&ento *ara sus
*ro*ios ! o*uestos o"3eti0os, )o&o es en e# )aso de# sadis&o o &aso%uis&o. E# a&or ! e#
odio, #a 0ida ! #a &uerte se 5a)en indiso)ia"#es ta&"i7n en interior de )ada su3eto 5u&ano. ?
esa a&"i0a#en)ia *ro(unda, %ue e# *si)oan$#isis re)ono)i. )o&o uno de #os ras'os &$s
distinti0os de #a a(e)ti0idad 5u&ana
IG
, ser$ *ara#e#a&ente (uente de )on(#i)to ! de
)u#*a"i#idad. No 5a!, *ues, deseo sin #e!, ni deseo %ue no se 0ea a)o&*a+ado *or #a so&"ra
de# odio ! #a a'resi0idad. M$s ade#ante 0o#0ere&os a e##o.
El o#$eto impo!i#le.
E# )ar$)ter in)ons)iente de nuestra rea#idad *u#siona# si'ni(i)a %ue, en "uena &edida,
0i0i&os sin sa"er )u$#es son #as &oti0a)iones, #os i&*u#sos, #os &iedos ! #os deseos %ue
(or&an *arte de nuestras de)isiones ! o*)iones de 0ida. ,or eso resu#ta tan ($)i# e%ui0o)arse
en #as o*)iones a(e)ti0as %ue #as *ersonas rea#ian en sus 0idas !, *or esto ta&"i7n nos 0e&os
o"#i'ados a a)e*tar %ue nadie *uede estar nun)a *#ena&ente se'uro de 5a"er #o'rado un
e%ui#i"rio ! una esta"i#idad en este terreno. Nada est$ 'arantiado de *or 0ida en e# $&"ito de
nuestro &undo a(e)ti0o se/ua#. En )ua#%uier &o&ento *uede en)enderse un (ue'o %ue se
)re-a a*a'ado, desen)adenarse una tor&enta en e# d-a &$s a*a)i"#e ! )#areado o 0enirse
estre*itosa&ente a"a3o a%ue# edi(i)io de a*arente (orta#ea, )onstruido )on e&*e+o ! tra"a3o
durante a+os.
,ero, ade&$s, es o"#i'ado ta&"i7n a)e*tar %ue todas a%ue##as as*ira)iones re)5aadas
en e# $&"ito in)ons)iente no *er&ane)en en un estado de inerte o de &ero re*oso. Desde su
estado #atente esas di&ensiones a(e)ti0as 3ue'an sie&*re un *a*e# ! una a))i.n, tras e# te#.n,
deter&inando e# )on3unto de #a din$&i)a *ersona# de %uien #as i'nora, )o#oreando
*ensa&ientos, 'enerando atra))iones ! re)5aos, &o0i#iando de(ensas o &isteriosas
si&*at-as ! anti*at-as. Es )ierto %ue en *o)as otras di&ensiones de #a e/isten)ia #a
deter&ina)i.n de #o %ue i'nora&os *ueda a)tuar de &odo tan *oderoso so"re nuestras
)reen)ias, *re3ui)ios o 0a#ora)iones.
,retendida&ente, e# e*-'ra(e de# *resente )a*-tu#o a#ude a# t-tu#o de# ;#ti&o (i#& de
Luis 2u+ue# A1E@@B. Nin';n otro )ineasta #o'r. &o0i#iar nuestra e&o)i.n de# &odo en %ue
#o 5io e# dire)tor ara'on7s, 3usta&ente, introdu)i7ndonos a tra07s de #as i&$'enes en #a
i&*osi"#e ";s%ueda de# o"3eto de# deseo. 4uien desee a*render a#'o so"re e# deseo "ien
*uede, *ues, a)er)arse a #a o"ra (-#&i)a de Luis 2u+ue# &e3or %ue a )ua#%uier otra
"i"#io'ra(-a. No en 0ano #os *si)oana#istas se interesaron sie&*re 0i0a&ente *or su o"ra.
Se 5a di)5o, ! )on ra.n, %ue e# )ine de 2u+ue# es e# de #a su"0ersi.n de 0a#ores. ? su
'er&en su"0ersi0o #o en)uentra *re)isa&ente en e# *oten)ia# de# deseo ! en su )a*a)idad
*ara *oner en )uesti.n e# &undo esta"#e)ido %ue *retende i&*edir su rea#ia)i.n. Re#i'i.n,
(a&i#ia, edu)a)i.n, )on0en)iones so)ia#es, #as (ueras 0i0as, (ueras re*resi0as son sie&*re
se+a#ados ! denun)iados )o&o a'entes re*resores de# deseo. E# deseo es #o %ue *reside todos
#os enun)iados de #a es)ritura "u+ue#iana, !a sea *retendiendo dire)ta&ente a"rir #a *uerta de#
in)ons)iente )o&o 5a)e en sus *ri&eros (i#&s surrea#istas El perro andalu* o en La edad de
oro, !a sea, )on0en)ido de #a i&*osi"i#idad de 0isua#iar dire)ta&ente e# in)ons)iente,
IG E# )on)e*to de a&"i0a#en)ia a*are)e en e# an$#isis de #a neurosis o"sesi0a de# ##a&ado
95o&"re de #as ratas:. C( An)lisis de un caso de neurosis obsesi+a, 1EFE, O.C., II, 1II16
1IDF.
&ostrando #as 5ue##as de #a i&*osi"#e *erse)u)i.n de# deseo a tra07s de sus sue+os !
s-nto&as. Es #o %ue 0e&os en (i#&s )o&o Iiridiana A1EH1B o El )ngel exterminador A1EHGB,
en #a es*#7ndida ! *o)o )ono)ida El A1E>GB, o, en sus ;#ti&as )rea)iones El discreto encanto
de la burgues.a A1E@GB, El fantasma de la libertad A1E@IB, o Ese oscuro objeto del deseo
A1E@@B. Co&o a(ir&a Jes;s G. Re%uena, e# te/to "u+ue#iano nos 5a"#a a# &is&o tie&*o de #a
i&*osi"i#idad de enun)iar e# deseo ! de #a *osi"i#idad de enun)iar sus o"st$)u#os !, a tra07s
de e##os, #a *osi"i#idad de traar #a to*o#o'-a de #a re*resi.n %ue no es otra )osa %ue #a i&a'en
ne'ati0a de su i'6a'.
E(e)ti0a&ente, )o&o &ara0i##osa&ente #o )a*t. 2u+ue#, es os)uro e# o"3eto de#
deseo. Se satis(a)en #as ne)esidades ! se rea#ian )iertas as*ira)iones. E# deseo, sin e&"ar'o
tan s.#o &eta(.ri)a o &eton-&i)a&ente *uede en)ontrar rea#ia)i.n. Di)5o de otro &odo,
s.#o a *artir de sustitu)iones ! des#ia&ientos, a tra07s de #os innu&era"#es o"3etos %ue se
)on(i'uran en nuestra 0ida, e# deseo *uede en)ontrar a#';n ti*o de )u&*#i&iento. ,ero
sie&*re )on su)ed$neos ! sustitu)iones. Esos o"3etos Aun a&or, un *ro!e)to, una a0entura...B
*are)en *resentarse ante nuestro o3os ni&"ados )on #a #u de# o"3eto (a#tante de# deseo.
2astar$ a#)anar#os *ara )o&*ro"ar, (ata#&ente, %ue, en rea#idad, e# o"3eto 0erdadera&ente
a+orado no esta"a a nuestro a#)an)e. Es esen)ia#&ente 5etero'7neo a #a rea#idad %ue nos
*are)-a *resentar sus si'nos. Ra.n *or #a )ua#, toda satis(a))i.n a"re ine/ora"#e&ente a una
nue0a insatis(a))i.n
I8
.
La (rustra)i.n a*are)e sie&*re de a#';n &odo, in)#uso )uando rea#ia&os nuestros
&$s ardientes deseos. Lo )ua# nos 5ar$ )o&*render #a i&*ortan)ia %ue en )ua#%uier *ro!e)to
*eda'.'i)o de"e dese&*e+ar #a edu)a)i.n en #a to#eran)ia a #a (rustra)i.n, )o&o ;ni)o &odo
de e0itar e# desen)adena&iento de #a 0io#en)ia )ontra e# a'ente de #a (rustra)i.n o )ontra uno
&is&o, en (or&a de autoa'resi.n.
Se satis(a)en #as ne)esidades. Es de)ir, se e#i&ina #a tensi.n interna desen)adenada en
nuestro or'anis&o a *artir de una a))i.n es*e)-(i)a %ue *ro)ura e# o"3eto ade)uado. E#
a#i&ento )a#&a e# 5a&"re. Ese o"3eto #o'ra resta"#e)er e# e%ui#i"rio *erdido de #a tensi.n
ne)esitante. E# a'ua a*a'a #a sed. ,ero no 5a! o"3eto *ara e/tin'uir e# deseo !, *or eso
&is&o, son in(initos #os o"3etos %ue *ueden *are)ernos *ro*i)ios *ara a*a'ar su sed. La
)adena, *or suerte, nun)a a)a"a. E# o"3eto de# deseo no 5ar$ nun)a a)to de *resen)ia en
nuestras 0idas *or%ue, en su as*ira)i.n ;#ti&a, e# deseo re&ite a un (antas&a, a #a
re)onstru))i.n de un *ara-so %ue, *or otra *arte, nun)a e/isti. sino en e# &ito e#a"orado *or
nuestra (antas-a. E# deseo se &uestra de esta &anera )o&o #a #i'a.n a un *asado %ue nin';n
*resente a)ertar$ nun)a a des5a)er, aun%ue, a di(eren)ia de #a ne)esidad, no )ierra en e#
*resente ! en uno &is&o sino %ue nos a"re ! nos e&*u3a 5a)ia e# (uturo ! 5a)ia #o otro
II
.
7"imera! o e!peran8a! en la in3mica el e!eo.
I8 Se )o&*rende as- #a re#ati0ia)i.n %ue ##e0a a )a"o Freud )uando se re(iere a# o"3eto de #a
*u#si.n. No es e# o"3eto #o %ue de(ine de &odo &$s radi)a# a #a *u#si.n, sino #a &is&a (uera
ori'inada *or e##a )on inde*enden)ia de# o"3eto )on %ue 7# *ueda satis(a)erse. C(. #res
ensayos para una teor.a sexual, 1EF>, O.C., II, 11HE61G8@.
II Esta di(eren)ia)i.n entre ne)esidad ! deseo rea#iada *or J. La)an #a a*#i). "e##a&ente a#
$&"ito de #a ora)i.n e# *si)oana#ista ! 3esuita (ran)7s D. VASSE, en su o"ra Les temps du
d>sir, Ed. du Seui#, ,aris 1EHE.
G>
Animal de realidades, ta# )o&o #o de(ini. J. Ru"iri, e# ser 5u&ano *are)e, sin
e&"ar'o, )ondenado a en(er&ar de i#usiones. ? resu#ta rea#&ente )ostoso sanarse de esa
tenden)ia %ue nos arrastra a #o i#usorio una ! otra 0e sin es)ar&iento. La )aren)ia %ue se
ins)ri"e en e# )ora.n &is&o de nuestro deseo, ese 5ue)o ! esa (a#ta %ue nada ni nadie *uede
##enar, )onstitu!e e# ori'en de #a ine0ita"#e a#iena)i.n %ue, en &u#titud de (antas-as, se
en)uentra sie&*re dis*uesta a rena)er. E# deseo se &uestra de esta &anera )o&o un 5i3o de #a
an'ustia ! )o&o *adre de #a i#usi.n.
De &odo *er&anente e# o"3eto de# deseo *are)e rea#iar su e*i(an-a *ara &ostrar de
in&ediato e# es*e3is&o de nuestra e/*e)tati0a o *er)e*)i.n. Co&o si e/istiese una ine/ora"#e
*re'nan)ia de#irante en nuestra re#a)i.n )on #a rea#idad. La re#a)i.n a&orosa, *arti)u#ar&ente
en #a (as)ina)i.n %ue 0i0e en *er-odo de ena&ora&iento, *are)e i#ustrar )o&o nin'una otra
situa)i.n esa din$&i)a i#usionante de# deseo. El amor es ciego de)i&os )on toda ra.n.
La i#usi.n, de ese &odo, se nos &uestra )on esa si'ni(i)ati0a e%ui0o)idad %ue e#
t7r&ino *osee en es*a+o#, a di(eren)ia de #o %ue o)urre en otras #en'uas euro*eas. La i#usi.n
*uede ser e# es*e3is&o en'a+oso, *ero ta&"i7n #a as*ira)i.n i&a'inaria, #a e/*e)tati0a
(antaseada. E(e)ti0a&ente, en)ontra&os en e# Di))ionario de Mar-a Mo#iner %ue #a i#usi.n es
de(inida )o&o 9i&a'en (or&ada en #a &ente de una )osa ine/istente:, *ero ta&"i7n )o&o
9a#e'r-a, (e#i)idad %ue se e/*eri&enta )on #a *osesi.n, )onte&*#a)i.n o es*erana de a#'o:
I>
.
La i#usi.n, *ues, *uede ser una )rea)i.n &enta#, *rodu)to e/)#usi0o de# deseo, o *uede, *or e#
)ontrario, sur'ir de# en)uentro entre e# deseo ! #a rea#idad, en)ontrando su so*orte en a&"os
*o#os. 9Tener i#usi.n: es a#'o, en e(e)to, &u! di(erente de 95a)erse i#usiones: . ? 9no ser un
i#uso: no es i'ua# a 0i0ir 9desi#usionado:
IH
.
Ju#i$n Mar-as en su Cre+e tratado de la ilusin
1:
nos da )uenta de# )a&"io se&$nti)o,
e/tra+o ! ori'ina#, %ue se o*era en e# uso es*a+o# de# t7r&ino a *artir de# ro&anti)is&o ! %ue,
sin e&"ar'o, #os di))ionarios tardaron "astante en re)o'er
ID
9<No es *rodi'ioso 6es)ri"e
I> Di))ionario de uso de# es*a+o#, Gredos, Madrid 1EED, s.0. I#usi.n.
IH ?a 5e indi)ado en otro #u'ar A6sicoan)lisis y religinH di)logo interminable, Trotta,
Madrid GFFF, 1@F61@HB %ue e# *si)oan$#isis de 5a"#a 5is*ana de"er-a e&*render una re(#e/i.n
so"re esa "i*o#aridad %ue e# t7r&ino i#usi.n *osee *ara nosotros. Desde su eti&o#o'-a #atina
%ue #a re#a)iona )on e# 3ue'o Aillusio, *ro)ede de illudere, )u!a (or&a si&*#e es ludere, 3u'arB
(ue ad%uiriendo *ro'resi0a&ente e# )ar$)ter de engaLo. As- se de3a 0er en e# #esoro de la
Lengua 7astellana o EspaLola de Se"asti$n de Co0arru"ias de 1H11 A9)osa en a*arien)ia
di(erente de #o %ue es:B ! es as- )o&o ad%uiere (uera en toda #a #iteratura "arro)a de# si'#o de
oro, es*e)ia#&ente en e# #en'ua3e de #a as)7ti)a ! &-sti)a. E# de&onio es un &aestro en e# arte
de )rear i#usiones, tor*es en'a+os *ara e# a#&a in)auta.
I@A#iana, Madrid 1EDI.
IDSe';n Ju#i$n Mar-as, es Es*ron)eda e# des)u"ridor de# nue0o sentido de #a 0o 9i#usi.n:.
Los di))ionarios, en e(e)to, tardaron en 5a)erse )ar'o de esa nue0a si'ni(i)a)i.n. En 1DI> e#
,ue+o Diccionario de Sa#0$ &antiene e# sentido de en'a+o, as- )o&o e# Diccionario de la
Sociedad Literaria. Toda0-a 5o! e# ,e%ue+o Larousse #o de(ine )o&o 9error de #os sentidos o
de# entendi&iento:, identi(i)ando 9i#usionado: *or 9en'a+ado:. E# *ri&er atis"o de# nue0o
sentido #o en)ontra&os en e# Diccionario ,acional de Do&-n'ue donde a*are)e )o&o
9O"3eto )on)e"ido *or #a (antas-a, )rea)i.n i&a'inaria, de#eita"#e, 5a#a'adora, %ue 5ar-a #a
(e#i)idad de# indi0iduo si se rea#iase, *ero %ue )asi sie&*re ra!a en #o i&*osi"#e:. Toda esta
tradi)i.n #e/io#.'i)a se *erdi., sin e&"ar'o, )a"i7ndo#e a Mar-a Mo#iner e# 5onor de
rein)or*orar en 1EH@ e# do"#e sentido %ue, de 5e)5o, *osee *ara nosotros. E# Di))ionario de
Ju#i$n Mar-a6 %ue #a *a#a"ra illusio, en'a+o, es)arne)i&iento, "ur#a o error, *a#a"ra resa"iada,
)aute#osa, es)7*ti)a, 5a!a 0enido a si'ni(i)ar #a 0ersi.n ino)ente, a)ti0a, )on(iada, a&orosa
5a)ia #a rea#idad, ! so"re todo #a rea#idad *ersona#:=
La a)titud %ue se ado*te (rente a# &undo de*ende de# &odo 9i#usionado: o
9desi#usionado: )on %ue se inter*rete #a rea#idad. Una rea#idad %ue, no #o o#0ide&os, es
sie&*re, de un &odo u otro, inter*retada. La i#usi.n, *uede )orres*onder enton)es a un &odo
de &irar#a ! de en(rentar#a en e# %ue e# (uturo a*are)a )o&o una *osi"i#idad *ara #a
rea#ia)i.n de unas e/*e)tati0as, toda0-a 5o! in)u&*#idas. La i#usi.n, *or eso es (uera
anti)i*atoria. E##a intenta 5a)er *resente, en #a (antas-a, #o %ue toda0-a no es. E0idente&ente,
desde #a in)ertidu&"re Adonde &uestra su distan)ia res*e)to a# de#irioB ! )on todo e# ries'o de
##e'ar a *er0ertirse en #o i#usorio.
De &odo *arti)u#ar&ente *enetrante D. M. Minni)ott, a *artir de# estudio de #o %ue
##a&. e# objeto transicional, 5a *uesto de re#ie0e esa ne)esaria i&*#i)a)i.n de #a i#usi.n en e#
desarro##o ! &adura)i.n de #a *ersona#idad
IE
. Desde este *unto de 0ista, #a i#usi.n, )o&o 5i3a
de# deseo, )u&*#e una (un)i.n (unda&enta# en e# desarro##o de nuestros idea#es ! *ro*.sitos
0ita#es. Es una (uera *oderosa en e# desarro##o *s-%ui)o 5u&ano ! un a#i&ento *er&anente
de )reati0idad ! de sa#ud.
Desde esta *ers*e)ti0a, e# e&*u3e i#usionante de# deseo de"e ser )onsiderado )o&o un
&otor *er&anente %ue nos i&*u#sa a no *er&ane)er nun)a %uietos, inertes o *ara#iados *or
#a deses*erana o #a a*at-a. E# deseo, )o&o din$&i)a %ue ne)esaria&ente desen)adena un
desni0e# entre #o en)ontrado ! #o an5e#ado, se )on0ierte as- en "ase de nuestros dina&is&os
&$s (unda&enta#es. ,uede ser )onsiderado, *or tanto, ta&"i7n )o&o e# so*orte de nuestra
in%uietud ! #a "ase *ara e# desarro##o de #a es*erana. E# e&*u3e *er&anente %ue nos
&o0i#ia desde #o %ue es a #o %ue %ui$s *udiera ser.
E0idente&ente ser$n otras di&ensiones de #a antro*o#o'-a, di0ersas de #as
*si)o#.'i)as en #as %ue *retende situarse este )on3unto de re(#e/iones, #as %ue *odr$n
'uiarnos en #a a0eri'ua)i.n de 9#o %ue )a"e es*erar: ! de su )orres*onden)ia o no )on #as
as*ira)iones ;#ti&as de# deseo 5u&ano. A%u- tan s.#o )a"e se+a#ar %ue #a din$&i)a deseante
se *resenta )o&o e# so*orte o #a in(raestru)tura de #as ";s%uedas de# su3eto 5u&ano, )on
inde*enden)ia de %ue esa ";s%ueda )rea *oder en)ontrar un o"3eto o, (ina#&ente, se ##e'ue a#
)on0en)i&iento de %ue e##a &is&a no es sino una pasin in4til, %ue se %ue&a ! autodestru!e
en su &is&o desear.
Desde #a *ers*e)ti0a *si)o#.'i)a en #a %ue a%u- esta&os situados s- )a"e, sin e&"ar'o,
*#antearse una )uesti.n (unda&enta#. La de #a di(eren)ia e/istente en #a din$&i)a deseante
%ue )ondu)e a #a %ui&era A*or no re(erirnos a #a de# de#irio o #a a#u)ina)i.n *si).ti)aB ! #a
%ue dar-a *ie *ara )on0ertirse en e# so*orte de# a#iento 0ita# ! de #a es*erana Co&o 0ere&os
&$s ade#ante, en #os )a*-tu#os dedi)ados a #os te&as de# desarro##o ! &adura)i.n de# deseo
*u#siona# AIV ! VB, tan s.#o &ediante #a *ro'resi0a a)e*ta)i.n de nuestra )ondi)i.n de 9seres
se*arados:J es de)ir, en e# re)ono)i&iento de una ausen)ia ins)rita en e# )ora.n de nuestro
#a Rea# A)ade&ia es*a+o#a no re)o'i. #a 0ertiente *ositi0a de esta 0o 5asta 1EDG. C(. J.
MARSAS, I"id., 1F68@.
IE C(. La naturale*a humana, ,aid.s, 2ar)e#ona 1EE8J 6laying and eality, Ta0isto)K,
London 1E>8J D. MULFF, 6sychology of eligion$ 7lassic and 7ontemporary +ieOs, Jo5n
Mi#e! X Sons, NeW ?orK 1EE1.
G@
deseo, *ode&os #i"erarnos de #a %ui&era %ue nos *ierde, *ara a))eder a un dina&is&o %ue,
desde #a rea#idad, se e&*e+a en i#usionar a#'o &e3or. S.#o desde e# re)ono)i&iento de #a
so#edad %ue nos )onstitu!e )o&o su3etos, e# &undo *uede entrea"irse )o&o un 5orionte
##eno de *osi"i#idades.
Lo! *i$o! el e!eo.
Es a"so#uta&ente )ierto %ue so"re 'ustos no 5a! nada es)rito, %ue 5a! 'ente *ara
todos #os 'ustos ! 'ustos *ara toda #a 'ente. E# deseo, en e(e)to, 'enera toda una
ar"ores)en)ia &u#ti(or&e de as*ira)iones, an5e#os, ansias, a*eten)ias, a(anes, a&"i)iones,
'anas, anto3os ! )a*ri)5os %ue, en )ada )ua#, se 0an )on(or&ando a# 5i#o de su *ro*ia
5istoria. Cada )ua# 0a e#a"orando, sie&*re de &odo *arti)u#ar ! ;ni)o, su *ro*ia (antas-a, #o
%ue )onstitu!e su noche m)s hermosa, *or e/*resar#o )on e# t-tu#o %ue #e dio F. Co#o&o a
a%ue##a *e#-)u#a, en #a %ue toda una serie de *ersona3es 0an *ro!e)tado sus (antas-as &$s
se)retas ! 0ario*intas en una no)5e e/*e)tante de (en.&enos ).s&i)os "a3o e# )ie#o de
Madrid.
La 5istoria de )ada )ua# tiene #a ;#ti&a *a#a"ra. Una *a#a"ra %ue se ir$ es)ri"iendo a
tra07s de #as 'rati(i)a)iones o"tenidas ! de #as (antas-as )on e##as &o0i#iadas. A *artir de a5-
se ir$n 'enerando nue0os ! es*e)-(i)os an5e#os, %ue )ada )ua# e#a"ora a *artir de #as sie&*re
)o&*#e3as 0i)isitudes de su "io'ra(-a !, (unda&enta#&ente, de sus re#a)iones ! en)uentros
inter*ersona#es. Se 5a"#ar$ *or e##o en este &is&o n;&ero de #a re0ista de #a ti*o#o'-a de #os
deseos.
,ero si #a 5istoria es #a %ue tiene #a ;#ti&a *a#a"ra en #a e#a"ora)i.n de #os *ro*ios
an5e#os, no sie&*re ser$ ($)i# o *osi"#e si%uiera des)i(rar esa *a#a"ra. Ni *or e# *ro*io su3eto
%ue #a *orta. Los aut7nti)os o"3etos de# deseo *ueden %uedar *or sie&*re i'norados,
es)indidos de #a )on)ien)ia a tra07s de #a re*resi.n. ,er&ane)en as- en e# $&"ito de #o
in)ons)iente, de3ando 0er tan s.#o deter&inados as*e)tos *ar)ia#es ! sie&*re de(or&ados de
e##os. Todo unos )o&*#e3os *ro)esos inter0ienen *ara %ue #a e&er'en)ia de# deseo %uede
su(i)iente&ente )a&u(#ada. La e#a"ora)i.n de #os sue+os ! de #os s-nto&as neur.ti)os son #os
;ni)os )a&inos *or #os %ue esos deseos i'norados *ueden 5a)er a#';n disi&u#ado a)to de
*resen)ia
>F
.
E# *re)io es a#to, sin e&"ar'o, )uando se 5a)e 'rande e# )a&*o de #os deseos
e/)#uidos. La inautenti)idad se )on0ierte en #a re'#a. Con todo dere)5o se *uede a(ir&ar
enton)es %ue no sa"e&os #o %ue %uere&os. ? #o %ue es *eor, *ode&os 5a)er deri0ar nuestra
0ida *or )a&inos %ue no son sino #a e/*resi.n de deseos e%ui0o)ados. In0adidos *or e# deseo
de #os otros *ode&os a)a"ar i'norando )u$#es son nuestro *ro*ios deseos. As*ira)i.n a #a
0ida re#i'iosa, *or e3e&*#o, %ue es%ui0a un an5e#o &$s *ro(undo ! *ro5i"ido de *er&ane)er
*or sie&*re #i'ado a #a (i'ura &aterna o de &antener a# &ar'en una a(e)ti0idad orientada
>F A #a deter&ina)i.n de esos *ro)esos in)ons)ientes dedi). Freud uno de #os )a*-tu#os &$s
i&*ortantes A! ta&"i7n di(-)i#esB de su o"ra La interpretacin de los sueLos, )on e# t-tu#o de
6sicolog.a de los procesos on.ricos AO.C., I, HHF6@1>B. Co&o sa"e&os, #a tesis )entra# de #a
o"ra es %ue e# sue+o, tras su a*arente )aos ! )on(usi.n, o)u#ta sie&*re una rea#ia)i.n de
deseos, 'enera#&ente #i'ados a e/*erien)ias in(anti#es %ue &antienen un )ar$)ter
indestru)ti"#e. Sentido an$#o'o de rea#ia)i.n de deseos en)ontr. ta&"i7n en #a (or&a)i.n de
#os s-nto&as neur.ti)os AO.C., I, >HF6>HIB.
5o&ose/ua#&enteJ deseo de una 0ida de *are3a %ue se )onstru!e en (un)i.n de unas sinton-as
7ti)as o ideo#.'i)as, *ero %ue i'nora sus )o&*onentes a(e)ti0os &$s *ro(undos ! %ui$s )on
&enos *osi"i#idades de en'ar)eJ deseo de o*tar *or una *ro(esi.n %ue res*onde tan s.#o a #a
tenden)ia de )o&*#a)er #os deseos *aternos, *ero %ue no res*onde a #as *ro*ias )a*a)idades !
as*ira)iones &$s *ersona#es, et). Se *odr-an &u#ti*#i)ar, e0idente&ente, #as situa)iones %ue
res*onden a estas e%ui0o)a)iones en e# deseo.
La i'noran)ia res*e)to a #os *ro*ios deseos *uede 'enerar i'ua#&ente situa)iones %ue,
a*arte de inaut7nti)as, deri0en en una i&*ortante &uti#a)i.n *ersona# o en e# )on(#i)to
a"ierto. Nuestras as*ira)iones *ro(undas *ueden ##e'ar a )on0ertirse en tenden)ias
in)o&*ati"#es ! en)ontradas entre s-. ?, en este sentido se *odr-a a(ir&ar %ue, en un 'rado u
otro, todos so&os testi'os de deseos en)ontrados en nuestro interior !, *or e##o &is&o,
*art-)i*es de una )ierta &edida de )on(#i)ti0idad interna. ,ero #os 5i3os de# deseo *ueden
##e'ar a ori'inar una 'uerra ta# en e# interior de #a *ersona#idad, %ue ##e'ue a# *unto de %ue e#
su3eto se 0ea redu)ido a ser &era&ente e# es)enario de una "ata##a ! %ue s.#o #e %ue*a !a #a
)ondi)i.n de es*e)tador su(riente. Las *ro*ias as*ira)iones )ons)ientes *o)o *odr$n 5a)er
*ara esta"#e)er si%uiera un a#to e# (ue'o.
La in)o&*ati"i#idad de nuestros deseos *uede, de i'ua# &anera, )orto)ir)uitarnos !
de3arnos *ara#iados en #a i&*osi"i#idad de ##e0ar a )a"o #a rea#ia)i.n de a#'unos de e##os.
Cuenta #a #e!enda %ue un 5ada "ondadosa %uiso )on)eder #a rea#ia)i.n de tres deseos a una
*o"re ! des'ra)iada *are3a %ue 0i0-a en #a indi'en)ia &$s a"so#uta. La in(e#i &u3er, 3usto a#
ter&inar de o-r #a *ro&esa de# 5ada sinti. un a'rada"#e o#or de sa#)5i)5a re)i7n asada. No
*udo re*ri&ir su deseo de dis*oner de in&ediato de tan sa"roso &an3ar. E# deseo (ue de
in&ediato rea#iado. Su &arido, sin e&"ar'o, eno3ado )on #a *erdida de una de #as tres
es*#7ndidas *osi"i#idades en #a rea#ia)i.n de un deseo tan 0u#'ar, sinti. un terri"#e eno3o
)ontra su &u3er. La ra"ia #e 5io desear %ue #a nari de su es*osa se )on0irtiera en #o &$s
*are)ido a #a sa#)5i)5a *or e##a so#i)itada. E# deseo (ue i'ua#&ente 5e)5o rea#idad. La
situa)i.n se de3. 0er en todo su *atetis&o1 *ara #a "uena &u3er, 0erse a(eada de ta# &odo !,
*ara su desdi)5ado &arido, tener una es*osa )on un rostro se&e3ante. Tan so#o %ueda"a un
deseo *or rea#iar. E0idente&ente 7ste tan s.#o *od-a ser e# de re&ediar e# e(e)to de #os dos
anteriores ! 0o#0er a #a situa)i.n *ri&era en #a %ue se en)ontra"an. As- #es (ue )on)edido.
Fina#&ente, *ues, todo %ued. )o&o a# *rin)i*io ! #a o*ortunidad de sa#ir de su des'ra)iada
situa)i.n %ued. *or sie&*re *erdida. La di0ertida 5istoria &ani(iesta #o %ue, en &$s de una
o)asi.n ! de &odo *o)o di0ertido, o)urre en e# interior de nuestro &undo desiderati0o.
La #io(ra&-a !"!tit"ye a la #iolo(-a.
Co&o ade#ant$"a&os en e# )a*-tu#o *re)edente, uno de #os datos &$s (unda&enta#es
en #a )o&*rensi.n de# deseo *u#siona# radi)a en e# )ar$)ter esen)ia#&ente "io'r$(i)o,
5ist.ri)o, %ue #o 0a )on(i'urando. E# )on)e*to "io#.'i)o de instinto %ue uti#i. a&*#ia&ente
#a *si)o#o'-a *ara )o&*render e# dina&is&o )o&*orta&enta# de #os ani&a#es, se %ueda )orto
)uando intenta&os )o&*render #a )ondu)ta de# ser 5u&ano en e# $&"ito a(e)ti0o6se/ua#. Psta
5a des"ordado )on &u)5o #a es(era de# instinto se/ua# "io#.'i)o %ue tiende esen)ia#&ente a #a
re*rodu))i.n ! a #a su*er0i0en)ia de #a es*e)ie ! se 5a trans(or&ado en una (uera, un
e&*u3e %ue, )o&o deseo *u#siona#, as*ira a esa i&*osi"#e (usi.n %ue 5e&os ana#iado. E#
dato *osee una i&*ortan)ia de *ri&er orden *ara )o&*render as*e)tos (unda&enta#es de #a
a(e)ti0idad ! de# a&*#io )a&*o de# desear %ue se a"re en e# ser 5u&ano.
GE
Uno de #os *rin)i*a#es in0esti'adores en #as *asadas d7)adas en e# )a&*o de #a
&oti0a)i.n se/ua# 5a sido FranK 2ea)5. Su *ro*osi)i.n es %ue #a e/)ita)i.n se/ua# se 5a)e
enor&e&ente 0ariada ! )o&*#e3a a &edida %ue se as)iende en #a es)a#a (i#o'en7ti)a ! %ue #a
0ariedad de )ondu)tas se/ua#es en %ue se e&*e+an #os ani&a#es su*eriores est$
)orre#a)ionada )on e# desarro##o de sus )orteas )ere"ra#es. E# )ontro# 5or&ona# en #os
ani&a#es in(eriores )ede e# *uesto a un )ontro# neuro#.'i)o en #os ani&a#es su*eriores. En
este sentido, a(ir&a F. 2ea)5 %ue, en e# )urso de #a e0o#u)i.n, e# 'rado )on %ue #as 5or&onas
se/ua#es )ontro#an e# )o&*orta&iento se/ua#, 0a re&itiendo *ro'resi0a&ente, )on e#
resu#tado de %ue e# )o&*orta&iento 5u&ano se 5a)e re#ati0a&ente inde*endiente de esta
(uente de )ontro#
>1
. Los e/*eri&entos rea#iados *or 7ste ! otros in0esti'adores so"re #a
)astra)i.n arti(i)ia# i#ustran esta *ro'resi0a )o&*#e3i(i)a)i.n de #a se/ua#idad. En ani&a#es
in(eriores, #a )astra)i.n su*one #a *r$)ti)a anu#a)i.n de #as (un)iones se/ua#es. A &edida %ue
se a0ana en #a es)a#a ani&a#, ta# deter&ina)i.n 0a *erdiendo *oder, 5asta ##e'ar a# 5o&"re,
donde #a )astra)i.n no su*one en a"so#uto nin'una *7rdida de# inter7s se/ua# ni redu))i.n en
#a (re)uen)ia de )o*u#a)i.n ! *#a)er
>G
. E# in(#u3o de# &edio a&"iente 0a de este &odo
)o"rando *ro'resi0a i&*ortan)ia en #a deter&ina)i.n de #a )ondu)ta se/ua#. Se';n se a0ana
en #a e0o#u)i.n de #os *atrones se/ua#es !a no est$n estereoti*ados ni se 'u-an *or se+a#es
es*e)-(i)asJ resu#tan )asi tota#&ente de*endientes de# a*rendia3e indi0idua#. Co&o a(ir&a C.
A. Tri**, )on )ada *ro'reso de# )ere"ro, se 5a ido *rodu)iendo una re#a3a)i.n *ro'resi0a de#
)ontro# es*e)-(i)o (isio#.'i)o so"re #a se/ua#idad
>8
. La se/ua#idad de# 5o&"re &uestra, en
este sentido, un *ro'reso &$/i&o1 #a )a*a)idad de i&a'inar una o*ortunidad, de *#anear#a !
de en)ontrarse a *unto ! dis*uesto antes de %ue 7sta o)urra.
En -nti&a )on)ordan)ia )on estos datos, e# *si)oan$#isis, 5a re0o#u)ionado *or su
*arte ta&"i7n e# )on)e*to de se/ua#idad 5u&ana. E(e)ti0a&ente, 7sta 5a de3ado de
)o&*renderse )o&o una (uera "io#.'i)a a# ser0i)io e/)#usi0o de #a re*rodu))i.n de #a
es*e)ie *ara *asar a ser )onsiderada )o&o una (uera ApulsinB %ue, *artiendo de# or'anis&o
as*ira, en ;#ti&a instan)ia, a #a satis(a))i.n de un deseo i&*osi"#e1 un en)uentro (usiona#,
tota#iante ! *#a)entero. La dire))i.n )on)reta ! *arti)u#ar %ue di)5a (uera 0a a to&ar en
)ada su3eto 0endr$ esen)ia#&ente )on(i'urada *or #as 0i)isitudes de su a)onte)er "io'r$(i)o.
Co&o 0ere&os, &$s ade#ante, ni si%uiera #a orienta)i.n *si)ose/ua# en #a
5eterose/ua#idad o #a 5o&ose/ua#idad ser$ !a una &era )uesti.n de instinto ! "io#o'-a. Desde
#os #res ensayos$$$, Freud es )#aro a# res*e)to1 6ara el psicoan)lisis, la falta de toda relacin
entre el sexo del indi+iduo y su eleccin de objetos masculinos y femeninos %$$$' parece
constituir la actitud primaria y original, a partir del cual se desarrolla luego el tipo sexual
normal o in+ertido, por la accin de determinadas restricciones y seg4n el sentido de las
mismas
21
. Ta# se*ara)i.n ori'ina# entre #a *u#si.n ! su o"3eto 0iene a )oin)idir )on ese dato
%ue #a "io#o'-a nos o(re)i.1 #a *ro'resi0a re#a3a)i.n de #os )ontro#es es*e)-(i)os de #a
se/ua#idad %ue trae a*are3ada, entre otras )osas, e# %ue #a &as)u#inidad o (e&inidad de un
su3eto no de*enda tanto de i&*erati0os "io#.'i)os )uanto de )ondi)iona&ientos )u#tura#es !
>1 C(. F. 2EACN 6 C. L. FORD, 6atterns of sexual beha+ior, Nar*er X RoW, NeW ?orK 1EHE,
GHH.
>G C(. #a o"ra )itada en e# *ri&er )a*-tu#o1 F. S. LELLER 6 M. N. SCNOENFELD, Dundamentos de
6sicolog.a, GHG6GHD.
>8 C. A. TRI,,, La cuestin homosexual, Eda(, Madrid 1E@D, IF6I1.
>I S. FREUD, #res ensayos para una teor.a sexual, 1EF>, O. C., II, Nota a+adida en 1E1>,
11@D.
*si)o#.'i)os. A *artir de esta des)one/i.n ori'inaria entre #a *u#si.n ! e# o"3eto, #a
5eterose/ua#idad, *ues, no a*are)e )o&o a#'o es*ont$neo sin &$s, sino e/*#i)a"#e a *artir de
una 5istoria deter&inada. A este res*e)to, Freud a(ir&a1 En un sentido psicoanal.tico, el
inter>s exclusi+o del hombre por la mujer constituye tambi>n un problema, y no algo natural,
basado 4ltimamente en una atraccin qu.mica
22
. 2io'ra(-a, 5istoria, &edio a&"iente, *ues,
ser$n #os re(erentes (unda&enta#es *ara )o&*render esa rea#idad de )onsidera"#e a&*#itud
%ue esta&os deno&inando deseo *u#siona# ! %ue en #a es*e)ie 5u&ana 5a des"ordado de
&odo tan sor*rendente a# instinto se/ua#.
En e# an$#isis ! )o&*rensi.n de# deseo *u#siona# se 5a)e o"#i'ado e0itar #a tra&*a de
#o %ue Car#os Casti##a de# ,ino 5a ##a&ado #a O(a#a)ia "io#o'istaO, so"re todo en #a 0a#ora)i.n
de #o &as)u#ino ! (e&enino1 e# error e*iste&o#.'i)o se';n e# )ua# se e/tra*o#a #o *ura&ente
"io#.'i)o a #o *si)o#.'i)o ! so)ia#1 Pue duda cabe que las diferencias biolgicas existen$
Existen unos rganos genitales en la mujer que son completamente distintos de los rganos
genitales del hombre$ Existe todo un sistema endocrino en la mujer que funciona de una
manera completamente distinta, cualitati+a, anatmica y fisiolgicamente distinta de cmo
funciona en el hombre$ 6ues bien, lle+ar la diferenciacin biolgica de lo femenino y de lo
masculino, es decir, de lo sexual, de hombre y mujer, a la diferenciacin psicolgica y social,
es la falacia biologista
25
. Ser 'en7ti)a&ente 5o&"re o &u3er no e%ui0a#e ne)esaria&ente a
ser &as)u#ino o (e&enino, )ate'or-as &u)5o &enos r-'ida !, en un sentido, "astante &$s
)o&*#e3a %ue a%ue##as. La masculinidad o la feminidad es un car)cter desconocido que la
Anatom.a no puede aprehender, se+a#. Freud atinada&ente
>@
.
E# deseo *u#siona#, *ues, )o&o (uera )u!a dire))i.n *uede ser &u! 5etero'7nea,
a"re ante e# ser 5u&ano un )a&*o &u! a&*#io de *osi"i#idades. ,ara su "ien ! *ara su &a#.
Esa es #a a&"i'Vedad %ue deri0a de #a enor&e ri%uea %ue #a natura#ea "rind. a #a *ersona.
Es &u! a&*#io e# )a&*o de #os o"3etos a #os %ue e# deseo *u#siona# *uede 0in)u#arse. A
di(eren)ia de #o %ue o)urre en e# &undo ani&a#, son &u)5os #os *osi"#es re'istros *or #os %ue
e# deseo *u#siona# se *uede )ana#iar.
Lo! i,er!o! re(i!tro! el e!ear.
La radi)a#idad de #as estru)turas de# deseo en #a )onstitu)i.n &is&a de# su3eto
5u&ano, as- )o&o #a )ontin'en)ia de sus o"3etos de satis(a))i.n a tra07s de #a
*#urideter&ina)i.n %ue se o*era *or #a a)tua)i.n )on3unta de in)iden)ias *si)o"io'r$(i)as !
de #as )ondi)iones so)io)u#tura#es en #as %ue nos to)a 0i0ir, 5a)en %ue #a a))i.n de ese deseo
0en'a a e/tenderse *or todos #os )a&*os de #a a)ti0idad 5u&ana. Ca"e *or e##o, ! sie&*re
estar$ 3usti(i)ado, e# intento de ##e0ar a )a"o una 5er&en7uti)a de# deseo en )ua#%uier $&"ito
de esa a)ti0idad. No todo ser$ e# deseo, *ero e# deseo estar$ en todo %ue5a)er en e# %ue e#
su3eto 5u&ano *on'a su &ano, en e# intento *er&anente de so#u)ionar #a )aren)ia %ue se
en)uentra en su "ase.
Resu#ta in)uestiona"#e %ue e# deseo se en)uentra *resente de &odo *ri&ario ! dire)to
en e# $&"ito de nuestro &undo a(e)ti0o6se/ua#. Aun entendiendo 7ste )on toda #a a&*#itud
>> I"id.,
>H C. CASTILLA DEL ,INO1 Demenino3=asculinoH Ar'u&ento AO)t. 1E@EB, G8. C(. ta&"i7n M.
RUSE, La homosexualidad, C$tedra, Madrid 1EDE, G1G6G1@.
>@ La feminidad, 1E81, O.C., III, 81H>.
81
%ue #e )on)ede e# *si)oan$#isis, e# deseo se &ani(iesta #i'ado esen)ia#&ente a este $&"ito
es*e)-(i)o de #o 5u&ano %ue es #a )or*ora#idad. A##- en)uentra su '7nesis ! en 7# se
desen0ue#0e de &odo *ri&ario ! sustan)ia#. En nin';n otro es*a)io )o&o e# de #a se/ua#idad
se *uede a)ti0ar #a as*ira)i.n a #o'rar una (usi.n %ue ro&*a #os #-&ites %ue i&*one nuestra
distan)ia ! di(eren)ia. La ";s%ueda de# otro en e# en)uentro se/ua# *retende, en ;#ti&o
t7r&ino, ta# )o&o #o e/*res. ,#at.n en El banquete )on su &ito de #a di0isi.n de# ser
5u&ano, re'resar a un estado anterior en e# %ue no e/ist-a #a dua#idad ! #a se*ara)i.n %ue
i&*one #a di(eren)ia)i.n de #os se/os.
,ero #a ";s%ueda de un otro )on e# %ue a)ortar distan)ias, #a distan)ia %ue &ar)a
nuestra se*arati0idad ini)ia#, *uede esta"#e)erse ta&"i7n en re'istros &u! di(erentes de #as
re#a)i.n inter*ersona#. Si #a *are3a entre dos seres de di(erente se/o )onstitu!e su &ode#o !
*aradi'&a (unda&enta#, ta&*o)o ser$ e# ;ni)o &odo en e# %ue e# deseo 5u&ano e/*rese su
inten)i.n *ri&era. Ta&"i7n #a re#a)i.n )on e# &is&o se/o 5a sido ! ser$ sie&*re una 0-a *or
#a %ue e# deseo se 5a e/*resado de &i# &aneras ! a #o #ar'o de toda #a 5istoria ! todas #as
)u#turas. Lo 5o&ose/ua#, ta# )o&o 0ere&os &$s ade#ante, )onstitu!e una di&ensi.n *resente
en todo deseo 5u&ano ! se 5ar$ *otente ! (unda&enta# en #a orienta)i.n *si)odin$&i)a de
&u)5os su3etos.
Guardando su inten)i.n &$s e/*#-)ita&ente er.ti)a ! se/ua#, e# deseo *u#siona#
ani&ar$ ! esti&u#ar$ i'ua#&ente e# 0-n)u#o )$#ido ! )er)ano %ue #os seres 5u&anos *retenden
en #a re#a)i.n de a&istad. Ta&"i7n a5-, e# deseo ser$ #a (uera %ue e&*u3e a #a )o&uni)a)i.n
! a# en)uentro entre #os seres 5u&anos sin &irar #a di(eren)ia o #a i'ua#dad de #os se/os.
V-n)u#o na)ido desde #a 'ratuidad ! #a #i"ertad, #a a&istad se ani&ar$ )on #a (uera de# deseo
! se )u#&inar$ en e# )o&*ro&iso 7ti)o, )o&o e# &e3or (ruto de este i&*ortante re'istro de#
desear.
E# a&or %ue une en #a (uera de# deseo ta&*o)o se detendr$ en )on)eder sus
"ene(i)ios a #a *ro*ia rea#idad *ersona#. Nar)isis&o, autoesti&a, "uen senti&iento de s-
&is&o, ser$n e/*resiones de ese a&or %ue re)ae so"re #a *ro*ia rea#idad )on todos sus
"ene(i)ios ! ta&"i7n )on todos sus ries'os. ,or%ue 6 )o&o &$s ade#ante tendre&os o)asi.n
de 0er6 ta&"i7n en e# nar)isis&o o en #a autoesti&a 5a! 9a&ores %ue &atan:.
Desde ese es*a)io *ri&ero donde e# deseo se 3ue'a su )on(i'ura)i.n esen)ia#, su
a))i.n se des*#ie'a )o&o 0e&os, en )o&*#e3as e i&*ortantes &uta)iones, a tra07s de #os
di(erentes 0-n)u#os %ue e# ser 5u&ano 0a esta"#e)iendo )on todo su entorno. ,ero ta&"i7n #as
'randes *asiones 5u&anas de# sa"er, de# *oder o de# tener se 0en i&*re'nadas *or esta
di&ensi.n desiderati0a, %ue en)uentra en e##as ! en sus (or&a)iones so)io6)u#tura#es
res*e)ti0as )au)es *ara su *arti)u#ar din$&i)a de ";s%ueda ! de satis(a))i.n. E# deseo se
arti)u#a as- en di0ersas &oda#idades de de&andas )on #as %ue 0a o"teniendo sus satis(a))io6
nes ! sus ine0ita"#es (rustra)iones. Arte, )ien)ia, re#i'i.n, e)ono&-a, *o#-ti)a...se o(re)en,
*ues, )o&o )a&*os en #os %ue e# deseo )orre de &odo &$s o &enos *er)e*ti"#e ! )on
di0ersos &e)anis&os de a)tua)i.n. La su"#i&a)i.n de# deseo *u#siona# 3ue'a as- un *a*e#
"$si)o en nuestro de0enir )o&o seres de )i0i#ia)i.n ! )u#tura.
Dentro de estos )a&*os 9su"#i&es: de #a e/*erien)ia 5u&ana, e# re#i'ioso, )onstitu!e
*ro"a"#e&ente, e# es*a)io en e# %ue e# deseo *uede *retender &$s intensa&ente #a
*rose)u)i.n de sus as*ira)iones &$s 5ondas. En #a uni.n )on Dios, e# deseo )o&*#etar-a su
&a!or e/*e)tati0a de (usi.n a&orosa, de tota#idad ! de (a#ta de #i&ita)i.n. Es #a e/*erien)ia
&-sti)a, en #a %ue e# deseo &uestra de &odo e&inente su ;#ti&a *retensi.n de tota#idad ! de
e#i&ina)i.n de )ua#%uier distan)ia )on e# o"3eto a&ado
>D
. ,ero a e##o 0o#0ere&os en e# ;#ti&o
)a*-tu#o.
Son &u)5os, *ues, ! 0ariados #os re'istro de# deseo *u#siona#. ? son &u)5as ta&"i7n
#as in)iden)ias so)io)u#tura#es %ue &ar)an #as *e)u#iaridades de esos di(erentes re'istros de#
deseo. Cada 7*o)a ! )ada )u#tura de3a sus 5ue##as en #os &odos en #os %ue se )ana#ian esos
re'istros de# deseo1 (a&i#ia, *are3a, 5o&ose/ua#idad, sentido de #a a&istad, et). se 0en
(uerte&ente )ondi)ionados *or #as se+as de identidad )u#tura# en )ada )u#tura. Mere)e #a
*ena, *ues, re(#e/ionar so"re #os )a&"ios %ue en nuestros d-as 5an a)ae)ido so"re este &undo
de nuestros a(e)tos, a&ores ! *asiones.
>D En este te&a &e detu0e en e# estudio Experiencia m.stica y psicoan)lisis, Fe !
Se)u#aridad6Sa# Terrae, Madrid6Santander 1EEE, donde se *uede en)ontrar una &a!or
in(or&a)i.n "i"#io'r$(i)a.
88
4I4LIOGRA5A
AA.VV., El desorden de los deseos1 Co&&unio GG AGFFFB.
AA.VV. , La soledad, Des)#7e de 2rouWer, 2i#"ao 1EHE.
DOLTO, F., Solitude, Ga##i&ard, ,aris 1EEI.
FREUD, S., La interpretacin de los sueLos, 1EFF, O.C., I.
FROMM, E., El miedo a la libertad, ,aid.s, 2uenos Aires, 1E@1.
LACAN, J., Escritos, I ! II, Si'#o CCI, M7/i)o 1E@161E@>.
MANLER, M. 6 FURER, M., 6sychose infantile$ Symbiose humaine et indi+iduation, ,a!ot, ,aris
1E@8.
NASIO, D., Sobre la teor.a de K$ Lacan, Gedisa, 2ar)e#ona 1EED.
EnseLan*a de siete conceptos fundamentales del psicoan)lisis, Gedisa, 2ar)e#ona
1EE8.
RIFFLET[LEMAIRE, A., Lacan, Ed5asa, 2ar)e#ona 1E@1.
VASSE, D., Les temps du d>sir, Ed. du Seui#, ,aris 1EHE.
VERGOTE, A., La psychanalyse M lN>preu+e de la sublimation, Cer(, ,aris 1EE@.
MINNICOTT, D.M., La naturale*a humana, ,aid.s, 2ar)e#ona 1EE8
CA/%ULO III
%RANS5ORMACIONES AC%UALES.
Son &u)5os #os re'istros *or #os %ue e# deseo en)uentra )au)e ! e/*resi.n. Tantos
)o&o i&*u#sos de en)uentro ! uni.n *oda&os en)ontrar en nuestra 0ida. ,or su (uera
in%uietante, err$ti)a tantas 0e)es, tanteante ! )ertera otras, e# deseo 0a )on(i'urando e# *er(i#
! din$&i)a de )ada uno. Va a"riendo *uertas, )err$ndo#as ta&"i7n, )o#oreando ideas !
0isiones de# &undo, *ro*or)ionando #u ! 'enerando )e'ueras se';n #as e/*erien)ias %ue 0an
teniendo #u'ar *ara )ada uno.
Es a&*#io, se';n 5e&os 0isto, e# *anora&a %ue e# *si)oan$#isis &ostr. de esa rea#idad
di(-)i#&ente identi(i)a"#e ! &u! *ro(unda #a &odi(i)a)i.n %ue tu0i&os %ue 5a)er de nuestra
)o&;n idea de 9se/ua#idad:. A &edida %ue #a in0esti'a)i.n ana#-ti)a (ue *ro'resando, #a
*arti)i*a)i.n de# deseo se e0iden)ia"a en &$s as*e)tos de# )o&*orta&iento 5u&ano. A#
&is&o tie&*o, )ada 0e #o a#e3a"a &$s de# redu)ido )a&*o de #o "io#.'i)o. Nuestro )uer*o
est$ a5-, sin duda, *ero ese )uer*o *are)e 3u'ar en este )a&*o tan s.#o )o&o "ase
Aindis*ensa"#e, desde #ue'oB )on #a %ue des*#e'ar un dina&is&o %ue, esen)ia#&ente, est$
)o&*ro&etido )on #a re#a)i.n. Re#a)i.n )on e# otro, re#a)i.n )on e# &undo, re#a)i.n )on #as
*ro*ias (antas-as ! re*resenta)iones internas. Nuestro de0enir a(e)ti0o es as-, se';n 5e&os
*odido 0er, &$s de*endiente de #a 5istoria ! #a "io'ra(-a %ue de unos &eros &e)anis&os
"io#.'i)os instintua#es.
En esa 5istoria, #as *ri&eras re#a)iones *arenta#es ! (a&i#iares dese&*e+an un *a*e#
*ri&ordia#. M$s ade#ante 0o#0ere&os so"re e##o. ,ero, a tra07s de ese *ri&er entra&ado %ue
es e# n;)#eo (a&i#iar, nuestro dina&is&o a(e)ti0o re)o'e ta&"i7n e# i&*a)to de #as
re(eren)ias so)ia#es ! )u#tura#es de# entorno. No es a3ena #a )on(i'ura)i.n de nuestro deseo
*u#siona# de #as re*resenta)iones so)ia#es %ue se 0an e#a"orando en nuestro entorno. E# ser
5u&ano e#a"ora so)ia#&ente sus i&*u#sos ! )ada 'ru*o 5u&ano )on(i'ura ! estru)tura unos
&odos *arti)u#ares de )ana#iar ! e/*resar #as *u#siones. Ta&"i7n e# deseo *u#siona# se 0e
)ondi)ionado *or esas estru)turas so)io)u#tura#es de un &odo &u! (unda&enta#. 2ien es
sa"ido %ue eran otros #os &itos, #os ritos, #os ta";es, #as ideas ! #as ";s%uedas en torno a#
$&"ito de# deseo en #a edad Media o e# Rena)i&iento, en #a 7*o)a 0i)toriana o en nuestros
d-as.
Con (re)uen)ia, son in)#uso (a)tores ori'ina#&ente a3enos a# )a&*o de# deseo #os %ue
a)a"an i&*ri&iendo en 7# &odi(i)a)iones ! &uta)iones &u! si'ni(i)ati0as. ? si e#
*si)oan$#isis 5a 3u'ado )o&o un (a)tor de )a&"io ! trans(or&a)i.n de *ri&er orden en #a
idea ! #a 0i0en)ia de #a se/ua#idad %ue nos 5a)e&os en nuestra )u#tura
>E
, ta&"i7n 5an 3u'ado
>E J. GONRALER, El malestar en la moral$ Dreud y la crisis de la >tica, Gru*o Ed. ,#aneta,
M7/i)o 1EDHJ ,N. RIEFF, Dreud, la mente de un moralista, ,aid.s, 2uenos Aires 1EHH.
8>
de &odo re#e0ante otra serie de (a)tores. E# resu#tado es %ue #os 5o&"res ! &u3eres de
nuestros d-as *iensan, sienten ! 0i0en #a se/ua#idad de un &odo &u! di(erente a )o&o sus
ante)esores &$s )er)anos #o *udieron 5a)er. ,o)as di&ensiones de# )o&*orta&iento 5u&ano
5an )a&"iado de &odo tan a)e#erado ! tan *ro(undo )o&o #o 5a 5e)5o 7sta de #a se/ua#idad,
entendida de ese &odo &$s a&*#io %ue deno&ina&os deseo *u#siona#. Mere)e #a *ena 5a)er
un re*aso su&ario so"re esos otros (a)tores %ue 5an tenido un )a#ado tan 5ondo en nuestras
0idas.
Cam#io act"ale! en la iea y la ,i,encia e la !ex"alia.
Junto a# *si)oan$#isis, en e(e)to, otras dis)i*#inas )ient-(i)as 5an 0enido a 3u'ar un
*a*e# i&*ortante en #a trans(or&a)i.n de# )on)e*to ! e/*erien)ia de #a se/ua#idad. La
*si)o(isio#o'-a, *or e3e&*#o, 5a &ostrado %ue #a a)ti0idad se/ua# 0a de3ando de estar
un-0o)a&ente )entrada en #a re*rodu))i.n de*endiendo de #os &e)anis&os neuro6
5or&ona#es !, *or e##o, de*endiendo *ro'resi0a&ente de# Siste&a Ner0ioso Centra# ! de #as
(un)iones %ue #e son *ro*ias en e# 5o&"re1 #en'ua3e, si&"o#ia)i.n, et). La re*rodu))i.n
se'uir$ siendo, sin duda, una (un)i.n esen)ia# de #a se/ua#idad ! ta&"i7n de #a 5u&ana, *ero
!a, re"asado e# #-&ite de #o *uro ani&a#, no es &$s %ue una de sus (un)iones ! no *uede !a
de(inir#a en e/)#usi0a
HF
. La se/ua#idad, desde su -nti&a )one/i.n )on e# Siste&a Ner0ioso
Centra#, se *resenta as- ta&"i7n )o&o a#'o &$s %ue un *#a)er re)i"ido a )a&"io de #as )ar'as
in5erentes a #a *ro)rea)i.n, *ara )on0ertirse en una (un)i.n 0ita# de )ontenido &u)5o &$s
a&*#io.
Desde un $rea &u! di(erente, #a de #os estudios etno#.'i)os ! antro*o#.'i)os se nos
ense+. ta&"i7n %ue, a tra07s de #os si'#os ! de #os )ontinentes, #as so)iedades 5an )on)e"ido,
*ra)ti)ado ! or'aniado #a se/ua#idad de &aneras tan 0ariadas ! di(erentes )o&o en otros
se)tores de #a a)ti0idad 5u&ana. Ta&"i7n a%u- se *udo o"ser0ar %ue #a re*rodu))i.n,
)onstitu!endo sie&*re un (a)tor esen)ia#, ta&*o)o (ue e# (a)tor ;ni)o o *rin)i*a# de #as
(un)iones so)ia#es %ue #as so)iedades i&*on-an en su or'ania)i.n de #a 0ida se/ua#
H1
.
Desde otros $&"itos di(erentes, #a )r-ti)a so)ia# de #a (a&i#ia, e&*rendida desde
*osi)iones (reudo6&ar/istas, de3. ta&"i7n una )#ara resonan)ia en #as *osi)iones (rente a #a
se/ua#idad de 'randes se)tores de #a *o"#a)i.n. La o"ra de M. Rei)5
HG
, *or e3e&*#o, tu0o
HF C( J. MONE?, Sex esearchH ,eO De+elopments, No#t, NeW ?orK 1EH>.J V. SIMQN 6 A.
LREUR, Aormonas y desarrollo psicosexual, en C. 2ALL_S, 6sicobiolog.a, Nerder, 2ar)e#ona
1ED8, 1E>6GI>J M. GODEFRO?, Qtudes de sexologie, 2#oudXGa!, ,aris 1EH>J L. MARGULIS 6 D.
SAGAN, Origins of sex, ?a#e Uni0ersit! ,ress 1EDH.
H1 C( C. LPV?6STRAUSS, Las estructuras elementales del parentesco, ,aid.s, 2uenos Aires
1EHEJ G. 2ASTIDE, La sexualidad entre los primiti+os, en1 Estudios sobre la sexualidad
humana, Morata, Madrid 1EH@J M. MEAD, Sexo y temperamento, ,aid.s, 2uenos Aires 1E@GJ
2. MALINOMSL?, La +ida sexual de los sal+ajes, Morata, Madrid 1E@> A8TB J J.J. 2ACNOFEN,
=itolog.a arcaica y derecho materno, Antr5o*os, 2ar)e#ona 1EDDJ J. A. NIETO, Sexualidad y
deseo$ 7r.tica antropolgica de la cultura, Si'#o CCI, Madrid 1EE8J M. SEGALEN,
Antropolog.a histrica de la familia, TAURUS, 2ARCELONA 1EEG.
HG C( M. REICN, La funcin del orgasmo, ,aid.s, 2uenos Aires 1E@G AITB, An)lisis del
car)cter, ,aid.s, 2uenos Aires 1E@H, La re+olucin sexual, Ro)a, M7/i)o 1E@HJ L. DE
MARCNI, &ilhelm eich$ Ciograf.a de una idea, ,en-nsu#a, 2ar)e#ona 1E@I, J.M., ,ALMIER,
"ntroduccin a &$ eich, Ana'ra&a, 2ar)e#ona 1E@F.
tard-a&ente un intenso e)o en #a ##a&ada re0o#u)i.n se/ua# de #os a+os sesenta 3unto a #a de#
*ensador de #a Es)ue#a de FranK(urt N. Mar)use. La o"ra de 7ste ;#ti&o Eros y ci+ili*acin
50
,
en #a %ue *re)onia #a *osi"i#idad de una so)iedad no re*resi0a, )onstitu!. un &anua# de
ideas re0o#u)ionarias #atentes en #as re0ue#tas estudianti#es de esa d7)ada en 2erKe#e!, ,aris,
2er#-n, o Madrid. Si ,ro&eteo nos )on)edi. e# *ro'reso de# %ue dis(ruta&os, a5ora #es
)orres*onder-a e# turno a Or(eo ! Nar)iso *ara *oner (in a todas #as institu)iones re*resi0as !
#o'rar una racionalidad de la satisfaccin$ Ner"ert Mar)use *ro)#a&a"a as- e# ad0eni&iento
de una so)iedad no re*resi0a e in0ita"a a tra"a3ar *ara a)e#erar su 0enida. A# &ar'en de %ue
estas ideas se 5a!an 0isto o no rea#iadas Ano *are)e, en e(e)to, %ue #a irru*)i.n de Nar)iso en
nuestros d-as 5a!a )u&*#ido #as e/*e)tati0as %ue Mar)use *uso en su ad0eni&ientoB, #o %ue
no )a"e duda es de %ue estas ideas 3u'aron un *a*e# trans(or&ador en #a 0i0en)ia de #a
se/ua#idad de una 'enera)i.n. Su i&*a)to se de3a sentir 5asta nuestros d-as.
Toda esta )r-ti)a so)ia#, en #a %ue ta&*o)o *odr-a&os o#0idar #a dese&*e+ada en
Es*a+a *or Car#os Casti##a de# ,ino
HI
, 5a tenido una re*er)usi.n i&*ortante en #os
&o0i&ientos so)ia#es de nuestra )u#tura, &o0i#iando intensa&ente #o %ue se dio en ##a&ar #a
9re"e#i.n )ontra e# *adre:. Las (i'uras *aternas )aen de sus *edesta#es Aa *esar de #os
ine0ita"#es &o0i&ientos re*resi0os e in0o#uti0os %ue *oseen #os rit&os 5ist.ri)osB !, )on esa
)a-da se derru&"a ta&"i7n un (a)tor de *ri&er orden en e# &anteni&iento de# )ontro# de #a
se/ua#idad. En este terreno #a #i"ertad ! autono&-a sustitu!en *ro'resi0a&ente e# *a*e# %ue
antes 3u'a"a #a autoridad ! #a o"edien)ia
H>
.
Sie&*re e/istieron unas -nti&as re#a)iones entre se/ua#idad ! *oder. Una re#a)i.n %ue
tantas 0e)es dio *ie a %ue #a (uera se/ua# se re*resentara )o&o s-&"o#o *ri0i#e'iado de #a
autoridad ! e# do&inio. E# t7r&ino 9i&*otente: desi'na, )o&o &u! "ien sa"e&os, a# %ue no
es )a*a en a&"os sentidos. ? es %ue 6ta# )o&o 5a se+a#ado J. ,o5ier6 #a se/ua#idad se
&ani(iesta, *or de#ante &is&o de otra di&ensi.n 5u&ana, )o&o e# terreno *ri0i#e'iado de #a
rei0indi)a)i.n de s- &is&o )ontra otro %ue detenta #os *ri0i#e'ios %ue se %uerr-an tener ! a
)u!o a))eso nos i&*ide ##e'ar
HH
.
As-, *ues, #a *retensi.n de situarse en una in)uestiona"#e *osi)i.n de autoridad,
su*ondr$ sie&*re, de &odo &u! *ri&ordia#, situarse )on )a*a)idad de )ontro#ar ! so&eter en
e# otro #a *ro*ia autoa(ir&a)i.n en e# *#a)er. Todo ti*o de tiran-a so)ia#, *o#-ti)a o re#i'iosa 5a
intuido esta din$&i)a *ro(unda deri0ada de nuestro a)onte)er *s-%ui)o. La re*resi.n se/ua#,
*or e##o, se #es 5a 5e)5o sie&*re inse*ara"#e. En e##a 5an en)ontrado una *iea (unda&enta#
*ara e# &anteni&iento de su *ro*ia estru)tura)i.n de *oder.
En nuestros d-as no es a3eno a este 5e)5o #a e&er'en)ia de #as &ani(esta)iones &$s
e/*#-)ita&ente se/ua#es ! er.ti)as de# deseo en re'-&enes *o#-ti)os )o&o e# ruso des*u7s de
#a )a-da de# siste&a autoritario so0i7ti)o, )o&o no #o (ue en #a Es*a+a de #a de&o)ra)ia tras #a
)a-da de #a di)tadura (ran%uista o #os 9"rotes: %ue se de3an 0er en #a Cu"a de 5o!, *ara#e#os a
#as 'rietas %ue se 0an a"riendo en e# siste&a. A# &is&o tie&*o, #a a*ertura *o#-ti)a %ue se
H8 Sei/ 2arra#, 2ar)e#ona 1EHD.
HI C(. *or e3e&*#o, sus o"ras Sexualidad y represin, A!uso, Madrid 1E@1, o 6sicoan)lisis y
=arxismo, A#iana, Madrid 1EHE, %ue tanta re*er)usi.n tu0ieron entre #a *o"#a)i.n
uni0ersitaria es*a+o#a de a%ue##os a+os.
H> C(. AA.VV., La figura del padre en las familias de las sociedades desarrolladas, Go"ierno
de Canarias, Las ,a#&as 1EE>.
HH J. ,ONIER, Au nom du 6Rre, Ed. du Seui#, ,aris 1E@G, 1EG.
8@
e(e)t;a *or #a ;ni)a 0-a i&*uesta de# siste&a )a*ita#ista, de3a 0er ta&"i7n su e(e)to terri"#e en
#a 9&er)a#ia)i.n: de# se/o a #a %ue asisti&os en todos #os *a-ses de nuestra )u#tura
'#o"a#iada, esen)ia#&ente, a *artir de# &er)ado.
En esta &is&a #-nea, no se *odr-a o#0idar ta&*o)o e# *a*e# %ue 5a 3u'ado en #a )a-da
de #os anti'uos &o#des se/ua#es #a *ro'resi0a se)u#aria)i.n de #a so)iedad o))identa#. 2asta
re)ordar #as dis*osi)iones #e'a#es de #os a)tua#es 'o"iernos o))identa#es, in)#uso )uando son
de ta#ante )onser0ador ! )er)anos a #as institu)iones re#i'iosas de sus *a-ses, son
a"ierta&ente )ontrarias a #as *osi)iones &antenidas *or 7stas en te&as tan i&*ortantes )o&o
e# di0or)io, e# a"orto, #a 5o&ose/ua#idad, #as *are3as de 5e)5o, e# uso de anti)on)e*ti0os, et).
,ro'resi0a&ente #as institu)iones re#i'iosas 0an *erdiendo "ata##as en estos )a&*os %ue
)on)iernen de &odo tan dire)to a #a 0ida de# deseo.
A un ni0e# &$s *ro(undo 5a! %ue tener en )onsidera)i.n e# 5e)5o de %ue &u)5as
0a#ora)iones ! a)titudes anteriores (rente a #a se/ua#idad se &anten-an 'ra)ias a unas
re*resenta)iones re#i'iosas 0i'entes so)ia#&ente e interioriadas indi0idua#&ente. Con e#
9Dios 5a &uerto: te.ri)o !, so"re todo, )on e# ate-s&o *r$)ti)o ! #a indi(eren)ia re#i'iosa de
#as &asas, )a!eron &u)5os *i#ares %ue sosten-an #as *autas de )o&*orta&iento se/ua#. Las
re*resenta)iones re#i'iosas no 3ue'an !a )o&o e#e&ento or'aniador de #a &ora# se/ua# ta#
)o&o o)urr-a 5a)e tan s.#o unas d7)adas. Mu)5os 3.0enes de enton)es, *adres de #os 3.0enes
de 5o!, en3ui)ian ! 0a#oran e# )o&*orta&iento se/ua# de sus 5i3os de una &anera
sor*rendente&ente di0ersa a )o&o e##os &i&os #as )onsideraron *ara s-
H@
. Se 5an 5e)5o, en
este sentido, &u)5o &$s *er&isi0os, desde e# )on0en)i&iento de %ue #o %ue e##os se 0ieron
o"#i'ados a 0i0ir no re*er)uti. de &odo *ositi0o en sus 0idas. No desean %ue sus 5i3os *asen
*or #as &is&as e/*erien)ias %ue 5o! )onsideran a todas #u)es sin 3usti(i)a)i.n ni sentido,
)uando no, )#ara&ente de )ar$)ter ne'ati0as.
In)#uso a%ue##os %ue &antienen 5o! d-a sus &is&as )reen)ias ! *r$)ti)as re#i'iosas,
se 5a)en una idea &u! di(erente en este )a&*o *arti)u#ar de #a se/ua#idad. Es un 5e)5o
)onstatado %ue )ada d-a es &a!or #a distan)ia e/istente entre e# 3ui)io &ora# de #os
)o&*orta&ientos se/ua#es %ue 5a)en #os )at.#i)os *ra)ti)antes ! #os *#antea&ientos %ue
*er&ane)en 0i'entes en #a 3erar%u-a e)#esi$sti)a. ,ara *er)atarse de esta rea#idad "asta
aso&ar *or a#'unos de #os estudios so)io#.'i)os rea#iados ! ad0ertir #a distan)ia %ue
*ro'resi0a&ente se*ara e# )o&*orta&iento de #as nue0as 'enera)iones res*e)to a #as nor&as
o(i)ia#es de #a 3erar%u-a e)#esi$sti)a
HD
. Sus 0a#ores res*e)to a #a &astur"a)i.n, #as re#a)iones
*re&atri&onia#es, e# uso de anti)on)e*ti0os, #a 5o&ose/ua#idad, et). )ada d-a son &$s a3enos
a #os *#antea&ientos de #a &ora# o(i)ia# de #a i'#esia.
Cada d-a, en e(e)to, es &a!or e# n;&ero de )re!entes *ra)ti)antes %ue, in)#uso desde
*osi)iones )onser0adoras, *res)inden en este )a&*o de #as orienta)iones &ora#es de #a
3erar%u-a. No es raro en)ontrar, en 'ru*os de &atri&onios *ertene)ientes a &o0i&ientos
a*ost.#i)os tradi)iona#es, *ersonas %ue, &anteniendo *osturas )on(or&e a #a &$s estri)ta
H@ C(. I. AL2ERDI, La nue+a familia espaLola, Taurus, Madrid 1EEEJ AA.VV., La familia1
Con)i#iu& GHF A1EE>BJ AA.VV., Sociolog.a de la familia1 Re0ista Interna)iona# de So)io#o'-a
11 A1EE>BJ G. MEIL, La postmoderni*acin de la familia espaLola, A)ento Editoria#, Madrid
1EEEJ J. MARTSNER CORTPS, SPu> hacemos con la familiaT, Fe ! Se)u#aridadUSa# Terrae,
Santander6Madrid 1EE1.
HD C(. *or e3e&*#o J. ELRO 6 J. GONR\LER ANLEO, Los j+enes y la religin, en1 K+enes
espaLoles ;;, Funda)i.n Santa Mar-a, Madrid 1EEE, GH868>>,
tradi)i.n )at.#i)a en otros as*e)tos de su 0ida, )on(iesen a"ierta&ente %ue, en e# terreno de #a
se/ua#idad, se sienten a"so#uta&ente #i"res *ara a3ustar su )ondu)ta )on(or&e a su *ro*ia
)on)ien)ia ! %ue *ro'resi0a&ente 5an ido to&ando distan)ia res*e)to a# dis)urso &ora# de #a
3erar%u-a. Esta situa)i.n, sin duda, *#antea serios *ro"#e&as a# &ora#ista ! ta&"i7n a# te.#o'o.
No es este e# #u'ar *ara entrar en ese ti*o de )onsidera)iones
HE
. Tan s.#o interesa a%u- resa#tar
#os )a&"ios *ro(undos %ue, )on inde*enden)ia de# 3ui)io &ora# %ue se esta"#e)a, 3ue'an
)o&o e#e&entos deter&inantes en #a 0ida de# deseo. M$s ade#ante 5are&os unas re(#e/iones
so"re #o %ue, desde e# )a&*o de #a *si)o#o'-a, se *uede *ensar )o&o &$s *ositi0o o &$s
ne'ati0o en estas trans(or&a)iones. Na"#are&os de sus 9#u)es: ! sus 9so&"ras:.
El impacto e la! tran!&ormacione! !ocio9econmica!.
Mu)5os autores
@F
5an insistido en %ue #os )a&"ios 5an tenido #u'ar, no s.#o a *artir de
un estudio o re(#e/i.n so"re #a se/ua#idad &is&a, sino &$s "ien, a *artir de# in(#u3o de una
serie de (a)tores de trans(or&a)i.n so)ia# %ue, en s-, eran ! son a3enos a #a *ro"#e&$ti)a de #a
se/ua#idad ! a sus *osi"#es 0a#ora)iones 7ti)as.
Entre estos (a)tores, uno %ue 5a 3u'ado de &odo de)isi0o, 5a 0enido dado *or e#
a#ar'a&iento de #a 0ida %ue, 'ra)ias a #os a0an)es de #a &edi)ina, #a "io#o'-a, #a %u-&i)a, !
otras )ien)ias, nos 5a "ene(i)iado de &odo tan sor*rendente a *artir de# ;#ti&o si'#o. Las
)onse)uen)ias en e# $rea de #a 0ida a(e)ti0a ! se/ua# 5an resu#tado ser de *ri&er orden
@1
.
Entre otras )osas, esta *ro#on'a)i.n de# )i)#o 0ita# 5a 0enido a su*oner una
trans(or&a)i.n )ua#itati0a de# &odo de 0i0irse #a se/ua#idad (e&enina, )on una induda"#e
re*er)usi.n en #a 0ida de #a *are3a, de #a (a&i#ia ! de #as re#a)iones a&orosas en su )on3unto.
Nasta no 5a)e &u)5o tie&*o, en e(e)to, toda #a 0ida se/ua# de #a &u3er se 0e-a )asi
e/)#usi0a&ente 0in)u#ada a #as (un)iones de *ro)rea)i.n ! )riana de #os 5i3os. F$)i#&ente #a
&u3er &or-a *o)o antes o des*u7s de #a &eno*ausia ! su 0ida &atri&onia# se 0e-a
*r$)ti)a&ente redu)ida a una su)esi.n de e&"araos A#a &edia era de )in)o o seis 5i3os,
de"ido, en "uena *arte, a #a a#t-si&a &orta#idad in(anti#, a #a di(i)u#tad *ara )ontro#ar #a
nata#idad as- )o&o a #a ne)esidad e)on.&i)a de )ontar )on una 9&ano de o"ra: en #a
(a&i#iaB. A)tua#&ente, sin e&"ar'o, *ueden "astar )uatro a+os )o&o *er-odo entre e#
HE So"re este te&a 5i)e una serie de re(#e/iones en Sexualidad e institucin$ eflexins de
cara a unha no+a moral sexual1 En)ru)i##ada DG A1EE8B 11>618I, )ondensadas *osterior&ente
en Se#e))iones de Teo#o'-a 88 A1EEIB G816G8@.
@F C(. I. ALONSO NINOJAL, Sociolog.a de la familia, Guadiana, Madrid 1E@8J A. VIEILLE6
MICNEL, Damilia, sociedad industrial y democracia, en La sexualidad, Fontane##a, 2ar)e#ona
1EH@, 1G161I1J A. ORESANR, 7ambio social y conducta sexual en EspaLa, en ,astora#
Misionera CIV A1E@DB IE86>F1.
@1 La &orta#idad es*a+o#a, *or e3e&*#o, 5a"-a des)endido de# GE *or &i# en 1EFF a# D *or &i#
en 1E@> !, desde enton)es, e# des)enso )ontinua de &odo *ro'resi0o in(#uido ta&"i7n *or #a
)asi erradi)a)i.n de #a &orta#idad in(anti#. Tene&os i'ua#&ente %ue a *rin)i*io de si'#o #a
es*erana de 0ida de #os es*a+o#es era de treinta ! )in)o a+os, &ientras %ue en 1EDH se
situa"a en torno a #os @> A@8,8 *ara #os 0arones ! @E,@ *ara #as &u3eresB. Las )i(ras no de3an
de &odi(i)arse, *ero sie&*re en #a &is&a dire))i.n. C(. J. ,ANIAGUA GIL, El en+ejecimiento
de la poblacin y sus consecuencias sociales e indi+iduales1 Re0ista de Fo&ento So)ia# ID
A1EE8B IG86I8GJ A. MARLER, La Europa de los mayores1 Do)u&enta)i.n So)ia# 11G A1EEDB
G1681.
8E
&atri&onio ! e# ;#ti&o 5i3o. Tras #o )ua#, 0endr$ nor&a#&ente un #ar'o *er-odo A#a
*osi"i#idad de )e#e"rar #as 9"odas de oro: son )ada 0e &$s nu&erosasB en e# %ue #a *are3a
a(rontar$ su 0ida en )o&;n en unas )#a0es de inter)a&"io ! )o&uni)a)i.n a(e)ti0a ! se/ua#,
%ue no estar$n !a *ara nada )on)ernidas )on #as (un)iones *ro)reati0as.
En resu&en, %ue si durante si'#os #a 0ida se/ua# de una &u3er dura"a una &edia de
&enos de 0einte a+os, de #os )ua#es #a *r$)ti)a tota#idad esta"a o)u*ada *or una su)esi.n de
e&"araos, en #a a)tua#idad, #a 0ida se/ua# de una &u3er *uede durar &u! "ien )in)uenta
a+os, de #os )ua#es s.#o seis o siete estar$n o)u*ados *or dos o tres e&"araos. E##o tiene una
re*er)usi.n in&ediata en #a e/*erien)ia de# deseo *u#siona#. La 0ida a(e)ti0a ! se/ua# de #a
*are3a se )on0ierte en un *ro!e)to de )ara)ter-sti)as )o&*#eta&ente di0ersas. La 0ida de#
deseo de3a de re(erirse e/)#usi0a&ente a #a *ro)rea)i.n ! se a"re a un $rea de &u)5a &a!or
e/tensi.n, )a#ado ! si'ni(i)a)i.n inter*ersona#. Los e(e)tos so"re #os &odos de re*resentarse
#a 0ida de *are3a son enor&es. Sin %ue nin'una teor-a, nin'una o*)i.n 7ti)a ! nin'una
re(#e/i.n 5a!a inter0enido, #a *ro)rea)i.n 5a *asado a un se'undo #u'ar, &ientras %ue #as
di&ensiones a(e)ti0as ! de re#a)i.n inter*ersona# 5an *asado a o)u*ar e# #u'ar *re*onderante,
)on todo #o %ue eso *uede si'ni(i)ar ta&"i7n tanto de ries'o o de te&or )o&o de e/*e)tati0a
i#usionada.
E# do&inio de #a )ontra)e*)i.n ! #os &7todos de (e)unda)i.n arti(i)ia# )onstitu!en
otro ras'o distinti0o de #a so)iedad industria# %ue de3an sentir ta&"i7n su i&*a)to so"re #a
nue0a )on)e*)i.n de #a se/ua#idad, *oniendo de &ani(iesto #a )ada 0e &a!or *osi"i#idad de
se*arar re*rodu))i.n ! se/o. Son unas *osi"i#idades %ue, )on inde*enden)ia de# 3ui)io &ora#
%ue se *ueda rea#iar a# res*e)to, no e/ist-an 5a)e un si'#o ! %ue )a&"ian de &odo sustan)ia#
e# &odo en e# %ue se a(rontan #as e/*erien)ias se/ua#es. In)#uso en e# )aso de %ue una *are3a
asu&a ! 5a'a *ro*ias #as orienta)iones de# &a'isterio e)#esi$sti)o, su &odo de )on)e"ir #a
re#a)i.n ser$ ta&"i7n di(erente. Sa"e %ue *odr-a ser de otro &odo, %ue en sus &anos e/isten
una a&*#ia 'a&a de &edios *ara re'u#ar #os e(e)tos de #a se/ua#idad ! %ue es, *or una #i"re
o*)i.n ! no *or una (ata#idad *or #o %ue #a (ina#idad *ro)reati0a %ueda a"ierta en su 0ida de
*are3a.
Otro de #os (a)tores &$s i&*ortantes de trans(or&a)i.n so)ia# %ue 5a tenido #u'ar en
e# &undo o))identa# a #o #ar'o de# si'#o *asado 5a sido e# de# *aso de una so)iedad
esen)ia#&ente a'r-)o#a a una de ti*o industria#, 3unto )on e# (en.&eno, en 'ran &edida
*ara#e#o, de #a ur"ania)i.n. Ta&"i7n esta trans(or&a)i.n so)io)u#tura# 5a 3u'ado de &odo
su"stan)ia# en #a 0ida de #a (a&i#ia ! en #os rit&os de #a 0ida a(e)ti0a ! se/ua#
@G
. Los &ode#os
de (a&i#ia 5an sido seria&ente &odi(i)ados )on e##o.
En #a so)iedad industria# ! ur"ana #os &ie&"ros de #a *e%ue+a unidad (a&i#iar se
)on0ierten )asi en e# ;ni)o *o#o de re#a)i.n a(e)ti0a, a di(eren)ia de #o %ue ten-a #u'ar en #a
a&*#ia ! )o&*#e3a estru)tura (a&i#iar ! so)ia# de #a 0ida )a&*esina. E# &atri&onio *or a&or,
*or otra *arte, %ue tan natura# ! e0idente nos *are)e, no es, )o&o "ien 5an *uesto de
&ani(iesto #os 5istoriadores de #a (a&i#ia, sino 9una in0en)i.n de# si'#o CIC:. Eran raones
esen)ia#&ente e)on.&i)as ! so)ia#es #as %ue 5asta ese &o&ento 3u'a"an )o&o (unda&ento
@G En 1E1F tan s.#o e# G8` de #a *o"#a)i.n es*a+o#a 0i0-a en &uni)i*ios de &$s de GF.FFF
5a"itantes. En 1EE1 ese *or)enta3e se 5a e#e0ado 5asta e# H>` En 1EHF s.#o e# GD` 0i0-a en
n;)#eos de &$s de 1FF.FFF 5a"itantes, en 1EE1 era e# I8` No! en d-a a*enas es rura# e# 1F`
de #os es*a+o#es. C(. I. ALONSO NINOJAL, I"id., 11G611D.
esen)ia# en #a )onstitu)i.n de# &atri&onio ! #a (a&i#ia
@8
. ,ara re)ono)er#o, "astar-a re*asar
#as )o&edias de )a*a ! es*ada de# si'#o de oro es*a+o# ! )onstatar 5asta %u7 *unto e# a&or no
)orr-a *re)isa&ente *or #os )au)es de# &atri&onio, sino &$s "ien *or esos otros a(#uentes
di0ersos %ue eran #os de #os a&or-os ! adu#terios.
En #a situa)i.n de nuestros d-as, *ues, #a 0ida de #a *are3a, "asada en una as*ira)i.n
de )o&uni)a)i.n e inter)a&"io a&oroso, est$ !a ta&"i7n *or esta ra.n, #e3ana de ser
*ensada ! sentida esen)ia#&ente )o&o e# #u'ar de #a *ro)rea)i.n. En #a intensa, #ar'a !
)o&*#e3a 0ida de #a *are3a de nuestra so)iedad a)tua#, #a *ro)rea)i.n se *resenta tan s.#o
)o&o un )a*-tu#o, i&*ortante sin duda, *ero se)undario )on re#a)i.n a #o %ue #a se/ua#idad,
en su sentido &$s a&*#io, *uede ! de"e *ro*or)ionar a# *ro!e)to de 0ida en )o&;n.
L"ce! y !om#ra! e la n"e,a !it"acin.
As-, *ues, en #a )o&*#e3idad de #os )a&"ios %ue tienen #u'ar en e# )on)e*to de
se/ua#idad 5e&os ad0ertido %ue tanto #as in0esti'a)iones *si)oana#-ti)as )o&o #as de otras
)ien)ias 5u&anas )oin)iden en se+a#ar un *unto )o&;n1 se/ua#idad ! *ro)rea)i.n en #a
es*e)ie 5u&ana a*are)en )o&o dos rea#idades %ue, si en e# $&"ito "io#.'i)o, se en)uentran
aso)iadas indiso#u"#e&ente, de3an de estar#o )uando, desde ese ni0e#, a))ede a otros
di(erentes %ue 5a"r-a %ue )onsiderar )o&o &$s es*e)-(i)a&ente 5u&anos.
,or otra *arte, #as trans(or&a)iones so)io)u#tura#es ! e)on.&i)as *are)en traer
)onsi'o %ue esa inde*enden)ia entre se/ua#idad ! *ro)rea)i.n %ue se 5a ido a"riendo *aso a
tra07s de #a e0o#u)i.n (i#o'en7ti)a, se 0a!a 5a)iendo )ada 0e &$s una rea#idad sentida !
e/*eri&entada. A *artir de #os a0an)es en #as t7)ni)as de )ontra)e*)i.n o de (e)unda)i.n
arti(i)ia# ! a *artir de unas nue0as sensi"i#idades en #a )on)e*)i.n ! e/*erien)ia de #a (a&i#ia
! de #a *are3a, )ada d-a es &a!or e# n;&ero de *ersonas %ue e/*eri&entan #a se/ua#idad
)o&o un dina&is&o %ue, &$s a##$ de su ni0e# "io#.'i)o ! *ro)reati0o, se a"re a unas
di&ensiones esen)ia#es de 'oo ! de en)uentro. Lo %ue #a natura#ea 5a *er&itido, #a )u#tura
#o 5a )onso#idado.
E# resu#tado (ina# es %ue #a 0i0en)ia ! #a 0a#ora)i.n %ue se 5a)e de )ondu)tas )o&o #as
de #a &astur"a)i.n, #as re#a)iones *re&atri&onia#es, #a 5o&ose/ua#idad, e# uso de
anti)on)e*ti0os, et). se e&*rende 5o!, de 5e)5o, desde una nue0a &enta#idad ! sensi"i#idad.
Mu)5os de estos )o&*orta&ientos se/ua#es son 0i0idos )on #a )on)ien)ia de a"so#uta
nor&a#idad ! desde e# )on0en)i&iento de %ue #a se/ua#idad )onstitu!e una di&ensi.n de #a
0ida %ue no tiene *or %u7 ser *uesta en )uesti.n *or ser (uente de *#a)er, sino tan s.#o *or #o
%ue *ueda si'ni(i)ar de da+o *ersona# o inter*ersona#. Estos nue0os &odos de *ensar ! 0i0ir
#a se/ua#idad ! e# *#a)er 5an tenido ta&"i7n una re*er)usi.n i&*ortante en e# a(ronta&iento
de #a edu)a)i.n in(anti# ! ado#es)en)ia#. Vi0i&os !a #e3os de #a a)titud de o)u#ta&iento !
deni'ra)i.n de #a se/ua#idad %ue tanto *er3ui)io )ausaron en &u)5os su3etos a #o #ar'o de una
edu)a)i.n (a&i#iar ! es)o#ar ##enas de a&enaas ! de ta";es.
No )a"e duda de %ue #a re*resi.n e3er)ida en otras 7*o)as en e# $&"ito de #a
se/ua#idad o)asion. serios *ro"#e&as *s-%ui)os. Son &u)5os #os su3etos %ue re)uerdan
toda0-a )on do#or #as e/*erien)ias de )u#*a"i#idad en(er&ia %ue 0i0ieron en sus a+os
@8 I. ALONSO NINOJAL, I"id., J.L., FLANDRIN, Or.genes de la familia moderna, Gri3a#"o,
2ar)e#ona 1E@E.
I1
3.0enes, #os terrores a #os %ue (ueron so&etidos )on a&enaas de todo ti*o Aterrenas !
u#traterrenasB, #os e(e)tos )atastr.(i)os %ue tu0ieron #u'ar en otros $&"itos de sus 0idas ! #as
5eridas %ue de3aron, en &u)5os )asos, *ara sie&*re en sus 0i0en)ias a(e)ti0as. La se/ua#idad
(ue *ara &u)5os no una di&ensi.n "$si)a de su deseo *u#siona# *ara e# desarro##o ! e#
en)uentro )on #a 0ida, sino una (uente de )on(#i)to neur.ti)o ! de so&eti&iento a intereses
os)uros de# *oder. No *are)e %ue sea ne)esario insistir en #as a*orta)iones sa#uda"#es %ue 5an
tenido #u'ar a *artir de #as i&*ortantes &odi(i)a)iones de #a idea ! #a 0i0en)ia de #a
se/ua#idad a #o #ar'o de# si'#o *asado.
,ero, e0idente&ente, no todo #o %ue se deri0a de #os nue0os &odos de *ensarse !
0i0irse #a se/ua#idad 5a de ser )onsiderado ! (e#i)itado )o&o e# ad0eni&iento de una nue0a
7*o)a en #a %ue #a se/ua#idad, *or (in, *are)iera o)u*ar e# #u'ar %ue #e )orres*onde
@I
. A#
&enos desde una .*ti)a seria&ente *si)oana#-ti)a no se *uede )aer en #a in'enuidad de
*ensar %ue todo 5a tenido !a re&edio ! %ue #a se/ua#idad, *or (in, se 0e e/enta de
&e)anis&os neurotiantes *ara a#)anar un estado de *#enitud ! #i"re desarro##o.
Se';n !a 0i&os en e# )a*-tu#o anterior, e# *si)oan$#isis nos 5a 5e)5o )o&*render #a
di&ensi.n esen)ia#&ente )on(#i)ti0a %ue e# deseo *u#siona# *osee en #a es*e)ie 5u&ana. No
se es)a*a de e##o *or una si&*#e &odi(i)a)i.n o 9a*ertura de &iras: so)ia#es res*e)to a
deter&inados &odos de )o&*orta&iento se/ua#. Esos &is&os )o&*orta&ientos *ueden
res*onder a din$&i)as &u! di0ersas ! no sie&*re e/entos de )on(#i)ti0idad e in)#uso de
*ato#o'-a. Las &is&as *autas 9&odernas: ! 9a*erturistas: de edu)a)i.n se/ua# *ueden 0erse
ta&"i7n i&*re'nadas de tenden)ias &u! os)uras, *ero )a&u(#adas a5ora )on un ro*a3e
#e'iti&ado de es*-ritu 9)ient-(i)o:. ,or re(erirse a una situa)i.n )on)reta, entre #as &;#ti*#es
%ue se *odr-an *ro*oner, e# &ostrarse desnudo ante #os *ro*ios 5i3os *uede ser si'no de una
sana 0i0en)ia de# )uer*o o *uede es)onder tenden)ias e/5i"i)ionistas %ue den #u'ar a una
erotia)i.n *re)o de #os edu)andos. Co&o )a"e ta&"i7n &antener una *osi)i.n de
*er&isi0idad res*e)to a una serie de )o&*orta&ientos se/ua#es !, a# &is&o tie&*o, sentirse
terri"#e e irra)iona#&ente )u#*a"#e *or #a *r$)ti)a de a#'unos de e##os, sin %ue sea ne)esario,
*or #o de&$s, %ue esa )u#*a se &ani(ieste )#ara&ente a #a )on)ien)ia
@>
. No sie&*re #as
*ro*uestas ! *#antea&ientos )ons)ientes son se'uidos sin di(i)u#tad *or #as )o&*#e3as !
os)uras din$&i)as de# in)ons)iente.
E# deseo *u#siona# se a)o&oda a #os )au)es %ue #os dina&is&os so)ia#es #e *ro)uran.
Cada 7*o)a ! )ada )u#tura #e *ro*or)iona unos )arri#es, o"sta)u#ia otros, *ro*u#sa unos
intereses, o(re)e unos o"3etos de sedu))i.n, (as)ina )on *ro*uestas de orden di(erente. E#
deseo, en su e&*u3e ! *er&anente ";s%ueda de 'rati(i)a)i.n, a)ude a #os #u'ares %ue en #os
%ue )ada so)iedad 5a)e a*are)er #a tentadora &anana de# *ara-so. Nuestra so)iedad
'#o"a#iada ! &er)anti# 5a dise+ado una )on aut7nti)a &aestr-a. Es #a %ue nos o(re)e en e#
@I C( a este res*e)to e# )a*-tu#o introdu)torio de E. LQ,ER AR,ITARTE, Qtica de la sexualidad y
del matrimonio, ,au#inas, Madrid 1EEG, >6I1J J. GAFO, La Bespiral del sexoBH +alores y
seLales de alarma1 Sa# Terrae @F A1EDGB IE>6>FE.
@> Resu#ta i#ustrati0o, en este sentido, re*asar #as )ate'or-as &7di)as %ue se asi'naron a #a
)ondu)ta de #a &astur"a)i.n a #o #ar'o de #os si'#os CVIII ! CIC. M7di)os ! *ensadores
i#ustrados Aa#'unos de e##os de)#arada&ente antirre#i'iosos ! anti)#eri)a#esB )onsideraron %ue
este )o&*orta&iento era ori'en de toda una serie de &a#es (-si)os ! *s-%ui)os A)o&o #a #o)ura
o e# sui)idioB %ue 5o! 5ar-an sonre-r a )ua#%uier es*e)ia#ista. Sin duda, #a )u#*a in)ons)iente
se )ate'ori. )o&o en(er&edad, )uando en)ontra"a di(i)u#tad *ara 5a)er#o )o&o *e)ado. C(.
F. \LVARER6URIA, El sexo de los niLos1 Serie ,si)oana#-ti)a I A1ED8B >>6 E8.
)onsu&o. E# deseo err$ti)o ($)i#&ente su)u&"e a #a sedu))i.n )on #a %ue se nos *resenta.
Con!"mir y po!eer) "n rama$e per,er!o el e!eo.
E# deseo tiende 5o! a *erderse en un #a"erinto de e/tra0-o. Des*#aado 5a)ia un
&undo (eti)5ista de o"3etos, se dis*ersa en un ansia de *osesi.n ! )onsu&o, de
a)a*ara&iento ! a)u&u#a)i.n en e# %ue *retende satis(a)er #o %ue e# &undo de re#a)iones
inter*ersona#es #e nie'a. Se a"re as- una )orriente de 0ora)idad re'resi0a, en #a %ue e# &undo
! #os otros son )on)e"idos )o&o una es*e)ie de *e)5o nutri)io, o"#i'ado a *ro*or)ionar
a#i&ento ! satis(a))i.n *er&anente.
E# deseo en#o%ue)e as- en una din$&i)a de insatis(a))i.n *er&anente. Desde #a
ne'ati0a a re)ono)er e# #-&ite, sie&*re 5a! un a#'o &$s %ue #a so)iedad *are)e %uerer
&ostrarnos *ara %ue nuestra ne)esidad se &u#ti*#i%ue a# rit&o de sus intereses de *rodu))i.n
! )onsu&o. Nun)a e# auto&.0i# %ue tene&os ser$ e# &e3or, nun)a nuestro ordenador tendr$
#as *resta)iones %ue nos 5ar-an &$s e(i)ientes, nun)a #a )asa %ue 5a"ita&os tendr$ #as
)o&odidades %ue nos *ro*or)ionen una su(i)iente )a#idad de 0ida, nun)a #a ro*a %ue
0esti&os estar$ a #a a#tura de# status so)ia# %ue *retende&os &ostrar de un &odo un tanto
e/5i"i)ionista ante #os otros.
Co&o de &odo tan #;)ido nos 5a &ostrado ,as)a# 2ru)Kner
@H
, e# su*er&er)ado se 5a
0enido a )on0ertir en nuestra re*resenta)i.n de# 93ard-n de #as de#i)ias:. Ni e# 2os)o #o
5u"iera i&a'inado )on ta# *ro(usi.n de e#e&entos ! (antas-a. Torrentes de #u, Ki#.&etros de
ana%ue#es, )o#orido in(inito1 es #a 0i)toria de #a )iudad )a*ita#ista so"re #a es)ase. No se
*uede a"ar)ar e# )on3unto de &an3ares ! "ienes. Ser )onsu&idor si'ni(i)a sa"er %ue en #os
es)a*arates sie&*re 5a! &$s de #o %ue uno se *uede ##e0ar. Un *e)5o nutri)io in&enso,
des"ordante, ina"ar)a"#e. ,ode&os en)ontrar a##- una "ote##a de W5isK! a# )oste de &$s de
seis)ientas &i# *esetas. Es *ro"a"#e %ue nadie #a )o&*re. ,ero %ui$s eso no sea #o &$s
i&*ortante. Lo %ue i&*orta es &ostrar %ue a##- e/iste todo ! &$s de #o %ue *ode&os desear.
,or eso, a 0e)es se 0a a# )entro )o&er)ia# no *ara )o&*rar, sino *ara )onstatar %ue todo est$
a# a#)an)e de #a &ano o %ue sie&*re 5a"r$ in)#uso &$s de #o %ue 5o! *ode&os )onse'uir. De
ese &odo, #o *osi"#e se 0ue#0e desea"#e ! #o desea"#e a)a"a )on0irti7ndose en ne)esario. E#
deseo se *er0ierte as- en un &a#7(i)o des*#aa&iento 5a)ia #a *osesi0idad &ateria#,
desen)adenando una din$&i)a aut7nti)a&ente *er0ersa. El imperio del consumismo y de la
di+ersin ha inscrito el derecho de la regresin en el registro general de los derechos
humanos
::
$
En esta situa)i.n '#o"a#, e# dinero se 0ue#0e e# 'ran (eti)5e de# deseo. Nun)a #a
re#a)i.n )on 7# es *ura&ente e)on.&i)a, ra)iona# e instru&enta#. En #a re#a)i.n )on e# dinero
6nos 5a 5e)5o 0er e# *si)oan$#isis6 se en)uentra ta&"i7n i&*#i)ada una 9)uesti.n de a&or:.
A##- en)ontra&os ta&"i7n una i&*ortante ra&i(i)a)i.n de# $r"o# de# deseo. A##- #o)a#ia&os
uno de sus re'istros &$s )onsidera"#es en nuestro &undo a)tua#. E##o 0iene a dar )uenta,
entre otras )osas de %ue, ta# )o&o su)ede en #os te&as )on)ernientes a #a se/ua#idad, e# dinero
*ro0o%ue ta&"i7n tantas rea))iones de do"#e, de (a#so *udor ! de 5i*o)res-a. Na"#ar de
dinero 6#o sa"e&os6 *uede resu#tar, a 0e)es, tan en'orroso )o&o 5a"#ar de asuntos se/ua#es
@D
.
@H La tentacin de la inocencia, Ana'ra&a, 2ar)e#ona 1EEE A8TB.
@@ I"id., DG.
@D C( a este res*e)to S. FREUD, La iniciacin del tratamiento, 1E18, O.C., II, 1HHH.
I8
En e# a&or *er0erso a# dinero no se trata !a de 9tener a#'o:, sino de 9tenerse a s-
&is&o: en una din$&i)a de orienta)i.n &ar)ada&ente )entr-*eta. Se trata de en)errarse
so"re s- en una tota#idad %ue %uiere ne'ar su re(eren)ia a# e/terior. Con e##o e# su3eto *retende
)u"rir una )aren)ia interna ! )on%uistar una se'uridad, *ero en rea#idad, se est$ situando en #a
*osi)i.n &$s inse'ura %ue )a"e i&a'inar, *ues )o&o e/*resa E. Fro&& en sus an$#isis so"re
e# tener, 9si so! #o %ue ten'o ! #o %ue ten'o se *ierde, enton)es <%ui7n so!=:
@E
.
Nuestro deseo no es a3eno, *or su*uesto, a #as din$&i)as so)io)u#tura#es en #a %ue 7ste
ne)esaria&ente se desarro##a, )re)e ! tiene %ue en)ontrar sus o"3etos de satis(a))i.n. De a5-,
%ue #a din$&i)a e)on.&i)a de nuestros d-as ten'a %ue ser tenida &u! en )uenta a #a 5ora de
)o&*render #as 0-as *or #as %ue )ir)u#an &u)5os ra&a#es de# $r"o# de nuestro deseo. De
5e)5o, e##a 3ue'a )o&o *ro*u#sora de #as 0ertientes &$s re'resi0as de di)5os
)o&*orta&ientos en re#a)i.n a# dinero. ,or e##o, se *odr-a a(ir&ar )on Otto Feni)5e#, %ue es
&$s "ien #a (un)i.n rea# de# dinero #o %ue 0iene a in(#uir ! a )ondi)ionar e# erotis&o *er0erso
en #a re#a)i.n )on 7#J *ues #as )ondi)iones so)ia#es 0ienen a ser #as %ue deter&inan en 'ran
&edida e# a#)an)e e in)#uso #a intensidad de #as tenden)ias *u#siona#es de reten)i.n. Las
*u#siones in(anti#es se trans(or&an en un deseo de a#)anar ri%uea so#a&ente "a3o #a
e/isten)ia de )ondi)iones so)ia#es es*e)-(i)as
DF
.
A todo este *ro*.sito &ere)e #a *ena re)ordar ta&"i7n #os an$#isis rea#iados *or E.
Fro&&, *oniendo de re#ie0e #a *ro(unda a#iena)i.n 5u&ana %ue se *rodu)e desde #os &odos
o))identa#es de )onsu&o. Consu&ir 5a de3ado de ser una e/*erien)ia si'ni(i)ati0a, 5u&ana
*ara )on0ertirse en un &odo de satis(a)er (antas-as arti(i)ia#&ente esti&u#adas, (antas-as %ue
en rea#idad son a3enas a nuestro ser rea# ! )on)reto. Co&e&os ! "e"e&os #as (antas-as %ue
nos su&inistra #a *ro*a'anda. Consu&ir se 5a 5e)5o de este &odo un (in en s- &is&oJ un (in,
*or #o de&$s, de )ar$)ter )#ara&ente )o&*u#si0o e irra)iona# ! )on e# %ue e# 9ser: %ueda
sustituido *or e# 9tener:, 5asta e# *unto de %ue en #a so)iedad a)tua# se *uede ##e'ar a #a
identi(i)a)i.n *er0ersa se';n #a )ua# e# su3eto *odr-a a(ir&ar )on 0erdad1 !o so! #o %ue
)onsu&o
D1
. ? desde ser esen)ia#&ente un )onsu&idor, #a re#a)i.n inter*ersona# %ueda
&ar)ada ta&"i7n *or ese dina&is&o *er0erso. Las tenden)ias 5ist7ri)as ! *er0ersas se
i&*onen en e# $&"ito inter*ersona#.
La *i!teria cam"&laa y la per,er!in mani&ie!ta.
La 5isteria es e# )on(#i)to *s-%ui)o %ue 5a"#a *or e/)e#en)ia #as 0o)es err$ti)as de#
deseo. En e##a, )o&o en nin';n otro ti*o de )on(#i)to, e# deseo *u#siona# se 0e tan )#ara !
dire)ta&ente )o&*ro&etido. De a#'una &anera, #a 5isteria es e# *ro"#e&a de# deseo. ,or eso,
%ui$s #a *si%uiatr-a ! #a *si)o#o'-a )#-ni)a en)ontraron ! si'uen en)ontrando tanta di(i)u#tad
@E E. FROMM, Ser o tener, M7/i)o 1E@D, 11F.
DF C( O. FENICNEL, #eor.a psicoanal.tica de la neurosis, ,aid.s, 2uenos Aires 1E@8, >I>. En
#-nea *are)ida se ins)ri"en #as ideas de E. Fro&& so"re e# 9)ar$)ter so)ia#: a #as %ue, en este
terreno %ue ana#ia&os, 5a"r-a %ue )on)eder un 0a#or %ue di(-)i#&ente *uede &antener en
otras $reas de su inter*reta)i.n. C(. A. CA,ARRQS, El car)cter social seg4n E$ Dromm,
Sa#a&an)a 1E@>.
D1 C(. E. FROMM, 6sicoan)lisis de la sociedad contempor)nea, 118611D ! Ser o tener, I8 !
1F>6ss. Se *uede )onsu#tar ta&"i7n1 ,.M. LAMET, La fiebre del oro y el hombre BLightB1 Sa#
Terrae @D A1EEFB IG>6I88.
*ara de#i&itar#a, re)ono)er#a en sus *er(i#es n-tidos, identi(i)ar#a en sus &;#ti*#es (or&as !
a*ari)iones. Es )o&o si se en)ontrara di#uida *or todas *artes !, *or eso, no se *udiera
de#i&itar )#ara&ente en nin'una. Es )a&"iante, *#$sti)a, &odi(i)a"#e 5asta e# in(inito. Co&o
e# a'ua %ue se ada*ta a #a (or&a de# re)i*iente o a )ua#%uier o"st$)u#o %ue se #e inter*on'a
*ara se'uir (#u!endo )on su rit&o ! su (uera *ro*ia. No 5a! otra *ertur"a)i.n %ue se ada*te
de ta# &odo a #os )a&"ios so)io#.'i)os ! )u#tura#es de )ada 7*o)a
DG
.
No en)ontra&os !a tan ($)i#&ente #as 'randes ! ##a&ati0as 5isterias de #os tie&*os de
Freud. ,arti)u#ar&ente, 5an desa*are)ido )asi tota#&ente de #a es)ena a%ue##as a*aratosas
5isterias de )on0ersi.n, en #as %ue e# )uer*o 'rita"a e# )on(#i)to *s-%ui)o e#a"orando una
)e'uera, una *ar$#isis, una a(asia, et). La 5isteria 5o! se 5a)e &$s suti#, &$s &odosa, &enos
estridente en sus &ani(esta)iones. ? sin e&"ar'o, #a 5isteria, )o&o #a &e3or e/*resi.n
dra&$ti)a de# deseo *u#siona# si'ue estando a5- ! si'ue &ar)ando de &odo i&*ortante #os
&odos de re#a)i.n ! )ondu)ta de nuestra so)iedad.
Na *re(erido, in)#uso, )a&"iar de no&"re. ?a no a*are)e )o&o ta# en #os 'randes
&anua#es ! 0ade&7)u& de #a *si%uiatr-a ! #a *si)o*ato#o'-a
D8
. No *are)e 9*o#-ti)a&ente
)orre)to: e# no&"re de 5isteria, tan aso)iado a #as re*ri&idas da&ise#as de #a 7*o)a
0i)toriana, so"re todo si 5a! %ue dia'nosti)ar a un 9&arine: de #os Estados Unidos de
A&7ri)a. ,re(eri&os enton)es 5a"#ar de 9estr7s *ostrau&$ti)o:, aun%ue e# *ro"#e&a de (ondo
se 5a##e indiso#u"#e&ente 0in)u#ado )on una *ro"#e&$ti)a 5ist7ri)a.
,ero #a 5isteria si'ue, )o&o en(er&edad de# deseo, estando a5-. Es &$s, son &u)5os
#os e#e&entos so)ia#es %ue 5o! *are)en *ro*u#sar #a din$&i)a 5ist7ri)a en #os &odos de
re#a)i.n ! )o&*orta&iento. Si !a no en)ontra&os tan ($)i#&ente #as &ani(esta)iones de #as
5isterias de )on0ersi.n en )e'ueras o *ar$#isis o en #os 'randes ata%ues 5ist7ri)os Aa%ue##os
%ue tan &a'istra#&ente nos retrata"a 2u+ue# en (i#&es )o&o ,a*ar.nB, 5o! #a 5isteria se
)a&u(#a en otros &odos de 9es*e)t$)u#os: en #os %ue #a inten)i.n de# deseo *er&ane)e
inta)ta1 #a sedu))i.n, e# e/5i"i)ionis&o, #a ne)esidad de #a &irada de# otro, de redu)ir#o a ser
tan s.#o un o3o %ue )on(iere #a e/isten)ia. Cu#tura de #a sedu))i.n a*aratosa en #a *u"#i)idad,
de# es*e)t$)u#o *;"#i)o, de #a e/5i"i)i.n *er0ersa. Nun)a se 5a"-a ##e'ado a tanto en #a
&ani(esta)i.n *;"#i)a de #os rin)ones &$s re).nditos de #a inti&idad. Se *re'onan en #os
*ro'ra&as te#e0isi0os o en #as re0istas de# )ora.n. So&os )on0ertidos as- en *ersona3es %ue
entran a (or&ar *arte de ese &onta3e es)7ni)o %ue #a 5isteria &onta *ara su rea#ia)i.n.
No sin (a#ta de ra.n se 5a di)5o %ue en nuestros d-as se 5a *asado de #a se/ua#idad
de# e#e(ante a #a se/ua#idad de #os &andri#es
DI
. Es de)ir, de una se/ua#idad %ue, se';n San
Fran)is)o de Sa#es, de"-a )onsiderar )o&o &ode#o e# )o&*orta&iento *udoroso de estas
"estias *arti)u#ares
D>
, *ara *asar a una &ora# en #a %ue #a *ro*uesta *are)e )oin)idir )on #a de#
DG C(. J. CODERCN, 6erspecti+a psicoanal.tica de la histeria1 )on(eren)ia *ronun)iada en #as
VIII Jornadas de ,si)oan$#isis ! ,si)otera*ia *si)oana#-ti)a, Se0i##a, GH de &a!o de GFF1.
D8 Resu#ta sinto&$ti)o en este sentido %ue )o&o neurosis 5a desa*are)ido de# DSM6IV,
AMasson, 2ar)e#ona, 1EE>B e# in0entario de en(er&edades &enta#es de &$s re)ono)i&iento
&undia#, rea#iado *or #a Aso)ia)i.n ,si%ui$tri)a A&eri)ana.
DI C(. F. \LVARER6URIA, I"id., E16EG.
D> Se';n e# santo, e# e#e(ante Ejam)s cambia de hembra- ama tiernamente a la que escoge-
pero no est) con ella m)s que de tres en tres aLos, por espacio de cinco d.as, y con tanto
secreto, que jam)s se deja +er en este acto- pero el sexto d.a se le +e ir, ante todas las cosas,
a buscar alg4n r.o, en el cual se la+a enteramente todo el cuerpo, sin querer +ol+er al rebaLo
I>
)o&*orta&iento se/ua# de #os &andri#es, %ue 5a)en a#arde de su desnude ! %ue de &odo
inso#ente se &ani(iestan, to)an ! satis(a)en a #a 0ista de todos.
E# te&a de #a &ani*u#a)i.n so)ia# de #a se/ua#idad 5a sido !a ana#iado *or &u)5os
autores
DH
. 2aste indi)ar a5ora tan so#o %ue este &ode#o se/ua# de #os &andri#es %ue
so)ia#&ente se *ro*one en un se/o *or todas *artes a #a 0enta, res*onde a una *arti)u#ar
din$&i)a 5ist7ri)a %ue, *arad.3i)a&ente, *retende es)a*ar de ese &odo Aen una es*e)ie de
5uida 5a)ia ade#anteB a #a an'ustia ! a #as a&enaas %ue #a &is&a se/ua#idad &o0i#ia. Se/o
re*artido ! des)o&*ro&etido *ara e#udir #as i&*#i)a)iones *ro(undas %ue #a se/ua#idad
)o&*orta.
De ese &odo, #a &ani*u#a)i.n su*er(i)ia# ! des)o&*ro&etida de# otro %ue se
en)uentra en #a din$&i)a &$s -nti&a de #a 5isteria, se )on0ierte en &odo so)ia# de en)uentro.
E# otro no *asa, en &u)5as situa)iones )ada 0e &$s 9ad&itidas: so)ia#&ente, en ser un
o"3eto &ani*u#a"#e, )o&o un *rodu)to &$s de# &er)ado. Desde #a &enta#idad de )onsu&o a
#a %ue antes nos re(er-a&os, e# entra&ado de re#a)iones inter*ersona#es se 0e dire)ta&ente
a(e)tado. Una &enta#idad uti#itarista ! des)o&*ro&etida se i&*one, e0itando )ua#%uier ti*o
de )o&*ro&iso en #as 0in)u#a)iones *ersona#es. Los e(e)tos de esta &enta#idad en #a 0ida de
#a *are3a ! su re*er)usi.n en #a institu)i.n (a&i#iar, n;)#eo esen)ia# donde se )on(i'ura #a
0ida de# deseo, ##e'an a ser rea#&ente *reo)u*antes.
La &enta#idad )onsu&ista de 9usar ! tirar: i&*re'na as- #os &odos de re#a)i.n, %ue se
0an 5a)iendo *ro'resi0a&ente &$s ($)i#es, &$s nu&erosos ! )ada 0e ta&"i7n &$s
su*er(i)ia#es. La a)tua# (ie"re *or e# 9C5at: en Internet, 'eneradora !a de una adi)i.n
de(inida *or #a *si)o#o'-a )#-ni)a, i#ustra &e3or %ue nada este estado de )osas
D@
. Nun)a se dio
tanta *osi"i#idad a"ierta *ara e#e'ir )on %uien )o&uni)arse ! nun)a &$s (a)i#idad *ara
5a)er#o de &odo &$s des)o&*ro&etido. Es e# resu#tado de una )u#tura 9a**in': en #a %ue
todo se )onsu&e ! &u! *o)o se &eta"o#ia )on0eniente&ente.
Se tiende a un desa*e'o e&o)iona# en #as re#a)iones )on o"3eto de e0itar todo ries'o
de inesta"i#idad, de)e*)i.n o *asi.n des)ontro#ada %ue *ro0o%ue a#';n ti*o de su(ri&iento.
Sin )o&*ro&iso *ro(undo se es%ui0a #a *osi"i#idad de sentirse 0u#nera"#e. Co&o se intenta
ta&"i7n 9en(riar e# se/o: Acool sexB *ara e0itar, de ese &odo, e# *osi"#e tor&ento de #os )e#os
o de# ansioso a($n de *osesi0idad. La *er0ersi.n se 5a)e &ani(iesta )uando e# se/o *asa a ser
*ura ! e/)#usi0a&ente &er)an)-a, &ateria des'a3ada de# )o&*onente su"3eti0o ! *ersona#. En
ese )aso #a a#teridad es )o&*#eta&ente anu#ada *ara )on0ertir e# )uer*o en *uro o"3eto de
*#a)er, donde no ri3a #e!, nor&a ni #-&ite a#'uno
DD
. E# au&ento de #a *orno'ra(-a in(anti#, de
#a trata de "#an)as, de# turis&o se/ua#, et)., *one de &ani(iesto %ue )ada 0e &$s e# se/o se
)on0ierte en art-)u#o dis*oni"#e *ara todos, a# &ar'en de )ua#%uier nor&a o )onsidera)i.n
7ti)a, en #as in(initas redes ! *osi"i#idades AInternet )o&o *rototi*oB de #as %ue 5o! dis*one e#
&er)ado.
hasta haberse purificadoF C( FRANCISCO DE SALES, "ntroduccin a la +ida de+ota, Li"rer-a
Cat.#i)a de ,ons ! CT, 2ar)e#ona 1D@D, III, 8>H68>@.
DH C(. *or e3e&*#o, e# !a )itado N. MARCUSE en su o"ra Eros y ci+ili*acin$ La ";s%ueda
a)tua# de una situa)i.n re'resi0a de (usi.n %ue *retende e/)#uir )ua#%uier ti*o de nor&ati0a
es ana#iada *or J.C. SAGNE, La mutation des modRles de lUechange sexuel dans une societ> en
changement1 Le Su**#e&ent 111 A1E@IB IDF6IDE.
D@ C(. a este *ro*.sito R. GU2ERN, El Eros electrnico, Taurus, 2ar)e#ona GFFF.
DD C(. AA.VV., Le d>sir et la per+ersion, Ed. du Seui#, ,aris 1EH@.
Es #o %ue T. Anatre##a 5a %uerido *oner de &ani(iesto en una o"ra AEl sexo ol+idado
9;
B
%ue ta&"i7n 5a )reado #a *o#7&i)a ! #a )on(usi.n. Su autor ar'u&enta )ontra una se/ua#idad
%ue se 0e *resionada *or e# &edio so)io)u#tura# a desentenderse de sus di&ensiones a(e)ti0as
*ro(undas. En esta so)iedad, su*uesta&ente 9#i"erada:, #o *er0erso ! #o s$di)o se i&*onen
)ondu)iendo a una *arad.3i)a ne'a)i.n ! o#0ido de# se/o %ue an'ustia ! )on(#i)tua#ia. Se
5an 0a#oriado #as )ondu)tas i&*u#si0as %ue estan)an a# su3eto en #o nar)isista ! en #a
";s%ueda ed-*i)a de# o"3eto in)estuoso *erdido. De ese &odo se o"stru!e #a a*ertura a# otro
en su #i"ertad ! su di(eren)ia.
En de(initi0a, se #e0antan "arreras )ontra #as e&o)iones ! #as intensidades a(e)ti0as
%ue son (#ores o (rutos de #a (uera de# deseo. De ese &odo se a)re)ienta #a di(i)u#tad *ara
sentir #a e&*at-a en #a re#a)i.n )on e# otro, *ara ##e'ar a re)ono)er #o %ue #os otros sienten,
*ara )a*tar sus )ara)ter-sti)as *ro*ias ! sentirse )on&o)ionado )on #o %ue en ese otro *uede
tener #u'ar. Todo e##o, ade&$s, )o&o en #a 5isteria, )on una 'ran di(i)u#tad *ara e/*eri&entar
senti&ientos de )u#*a, *or%ue #a &is&a (ra'i#idad de# ?o se resiste a e##o.
? si en #a 5isteria en)ontra&os una di(i)u#tad de (ondo *ara asu&ir #a di(eren)ia de
se/os
EF
, ta&"i7n en nuestra )u#tura se *er)i"e )on )#aridad #a a+orana *or #o "ise/ua#, *or #o
indi(eren)iado, *or #a e#i&ina)i.n de #as (or&as ! *er(i#es %ue &ar%uen #a di(eren)ia. A##-,
donde toda0-a no 5a! di(eren)ia)i.n se/ua#, se (antasea e# estado de (usi.n *ri&iti0a a #a %ue
#a 5isteria as*ira.
E# 0i)ti&is&o %ue desarro##a e# 5ist7ri)o se )on0ierte ta&"i7n en di&ensi.n so)ia#
)ada 0e &$s a&*#ia. Nos esta&os )on0irtiendo en ni+os 6insiste ,as)a# 2ru)Kner6 *ero
ade&$s en ni+os ##ori)ones. Ni+os %ue, *or sentirse )on dere)5o a todo ! o"#i'ados a nada !
)on una ne'ati0a *ara asu&ir (rustra)iones, se sienten 0-)ti&a de in&ediato )uando a#'o se
#es nie'a. E/iste 5o! una sor*rendente tenden)ia a sentirse identi(i)ados )on #as 0i)ti&as de#
5o#o)austo. <,or %u7 todo e# &undo %uiere ser 93ud-o: 5o! en d-a, ! #os antise&itas &$s %ue
nadie= Se *re'unta ,as)a# 2ru)Kner
E1
. A #a &$s &-ni&a, e# su3eto o))identa# se siente
in3usta&ente &a#tratado ! )on)u#)ado en sus dere)5os (unda&enta#es. De a5- %ue, )o&o di)e
e# &is&o 2ru)Kner, *are)e %ue #a a)ti0idad &$s e/tendida en nuestros d-as es #a de
#a&entarse so"re s- &is&o, a)ti0idad t-*i)a&ente 5ist7ri)a )o&o e/*resi.n de un deseo
*er&anente&ente insatis(e)5o. 4ue3a *er&anente, *ues, re)#a&o *er*etuo, insatis(a))i.n
sostenida ! a#i&entada )o&o e#e&entos %ue )on(i'uran esa din$&i)a 5ist7ri)a %ue nuestra
so)iedad *are)e esti&u#ar ! (a0ore)er.
aaa
As- *ues, tanto desde #as *ro*ias 0i)isitudes (a&i#iares ! "io'r$(i)as de )ada uno
)o&o desde #a in(#uen)ia de #os dina&is&os so)ia#es, #a 0ida de# deseo *u#siona# se )on(i'ura
en )ada )ua# 'enerando *osi"i#idades de *#enitud ! satis(a))i.n *ersona# o en)errando en
DE Sa# Terrae 1EEI. La o"ra, %ue a unos #es resu#ta dis)uti"#e en sus ar'u&entos ! a otros,
sos*e)5osa en sus inten)iones, 0iene a i#ustrar, sin e&"ar'o, esa i&*osi"#e neutra#idad (rente
a# se/o %ue a(e)ta tanto a# %ue es)ri"e )o&o a# %ue #ee.
EF C(. S. FREUD, Las fantas.as hist>ricas y su relacin con la bisexualidad, 1EFD, O.C., II,
18IE6 18>8.
E1 I"id., 1G@.
I@
)a##e3ones sin sa#ida o en des'arros interiores %ue *ueden ##e'ar a ser dra&$ti)os e
in(erna#es
EG
. La e/*erien)ia de #a #o)ura est$ a5- )o&o e/*resi.n *aradi'&$ti)a de# deseo %ue
no en)ontr. *osi"i#idad de arti)u#arse )on #a rea#idad *ara )on0i0ir ! )ana#iarse a tra07s de
e##a. Su e/tra0-o se 5io &$/i&o, se eri'i. en 9estado inde*endiente: ! en'#uti. a# su3eto en
su tor"e##ino de0astador. E# #o)o es un )uer*o en e# 0iento de# deseo.
En e# )aso de #a *er0ersi.n, e# deseo no a)a". )on e# su3eto, *ero #e o"#i'. a
so&eterse a su di)tado arro'$ndose e# *oder de un tirano inso"orna"#e. E# s$di)o, e#
&aso%uista, e# &ir.n o e# e/5i"i)ionista 0i0en as- 5a)iendo )a&ino *or unos des0-os %ue se
i&*usieron en deter&inadas eta*as de su andadura *ersona#. Ni de #o)os ni de *er0ersos
tratare&os en este tra"a3o. ,ero s- *restare&os a5ora nuestra aten)i.n a #os &o&entos )#a0es
de# desarro##o a(e)ti0o ! a #os e#e&entos %ue )on(i'uran e# deseo %ue, ##e'ado a #a &adure,
*osi"i#ita e# en)uentro )reati0o )on #a 0ida.
EG C(. #os tra"a3os )itados anterior&ente1 AA.VV., El desorden de los deseos1 Co&&unio GG
AGFFFB.
4I4LIOGRA5A
AA.VV., La figura del padre en las familias de las sociedades desarrolladas, Go"iernos de
Canarias, Las ,a#&as 1EE>.
AL2ERDI, I., La nue+a familia espaLola, Taurus, Madrid 1EEE.
\LVARER6URIA, F., El sexo de los niLos1 Serie ,si)oana#-ti)a I A1ED8B >>6 E8.
ANATRELLA, A., El sexo ol+idado, Sa# Terrae 1EEI.
2RUCLNER, ,., La tentacin de la inocencia, Ana'ra&a, 2ar)e#ona 1EEE A8TB.
CASTILLA DEL ,INO, C., Sexualidad y represin, A!uso, Madrid 1E@1.
DE MARCNI, L. &ilhelm eich$ Ciograf.a de una idea, ,en-nsu#a, 2ar)e#ona 1E@I.
DOMSNGUER MORANO, C., Sexualidad e institucin$ eflexins de cara a unha no+a moral
sexual1 En)ru)i##ada DG A1EE8B 11>618I ! Se#e))iones de Teo#o'-a 88 A1EEIB G816G8@.
FROMM, E., Ser o tener, M7/i)o 1E@D.
GAFO, J., La Bespiral del sexoBH +alores y seLales de alarma1 Sa# Terrae @F A1EDGB IE>6>FE.
GU2ERN, R., El Eros electrnico, Taurus, 2ar)e#ona GFFF.
MARCUSE, N., Eros y ci+ili*acin, Sei/ 2arra#, 2ar)e#ona 1EHD.
MEIL, G., La postmoderni*acin de la familia espaLola, A)ento Editoria#, Madrid 1EEE.
,ANIAGUA GIL, J., El en+ejecimiento de la poblacin y sus consecuencias sociales e
indi+iduales1 Re0ista de Fo&ento So)ia# ID A1EE8B IG86I8G.
REICN, M., La re+olucin sexual, Ro)a, M7/i)o 1E@H.
SAGNE, J.C., La mutation des modRles de lUechange sexuel dans une societ> en changement,
Le Su**#e&ent 111 A1E@IB IDF6IDE.
SEGALEN, M., Antropolog.a histrica de la familia, TAURUS, 2ARCELONA 1EEG.
IE
CA/%ULO I'
EL LARGO CAMINO DEL DESEO
Nacer e! !eparar!e.
Es #ar'o e# )a&ino %ue e# deseo *u#siona# re)orre en #a 0ida de )ada su3eto. Desde e#
&is&o d-a de su )on)e*)i.n 3ue'an !a (a)tores %ue 0an a deter&inar, %ui$s de &odo
de)isi0o, esa a0entura de ";s%uedas sin'u#ares %ue *retender$ e# deseo *u#siona# de )ada
)ua#. ,or%ue #os deter&inantes 'en7ti)os 0an a )on(i'urar ta&"i7n #a dire))i.n ! #as
estrate'ias de #a 0ida *u#siona#. No es e# terreno en e# %ue se )entra e# *si)oan$#isis. ,ero ser-a
una in'enuidad ! un error de en(o%ue &u! i&*ortante e# o#0idar %ue #a )onstitu)i.n "io#.'i)a
de )ada )ua# est$ ta&"i7n a5- 3u'ando un *a*e# de)isi0o en #a *si)odin$&i)a '#o"a# de #a
*ersona#idad. No #o o#0id. nun)a Freud, %ue sie&*re se &ostr. atento a se+a#ar e# *a*e#
)on3unto %ue )onstitu)i.n ! a&"iente dese&*e+an en #a )on(i'ura)i.n de #os di(erentes
as*e)tos de #a 0ida a(e)ti0a. Menor sensi"i#idad, sin e&"ar'o, *restaron sus se'uidores a ese
)o&*onente de 5eren)ia ! )onstitu)i.n "io#.'i)a %ue nun)a %ueda a# &ar'en de #a
*si)odin$&i)a )on)reta de #a *ersona#idad
E8
. Ta&*o)o a%u- nos )entrare&os en esos as*e)tos
'en7ti)os. ,ero no %uere&os o#0idar %ue est$n sie&*re a5- 3u'ando un *a*e# deter&inante,
aun%ue s.#o sea )o&o *redis*osi)i.n so"re #a )ua# a)tuar$ e# &edio a&"iente *ara a)ti0ar o
"#o%uear deter&inadas *osi"i#idades.
So"re e# *osi"#e *si%uis&o (eta# resu#ta di(-)i# a0enturar datos (ia"#es. En )ua#%uier
)aso, es )re)iente #a sos*e)5a de %ue ta&"i7n durante e# e&"arao 3ue'an !a e#e&entos de
orden *s-%ui)o %ue )o&ienan a deter&inar #a 0ida de# deseo. Tanto #a inter*reta)i.n de #os
sue+os )o&o e# an$#isis de deter&inados )on(#i)tos &enta#es )ondu3o a Arna#do Ras)o0sK! a
a0enturar #a 5i*.tesis de un *si%uis&o (eta#, en e# %ue se 0i0ir-a una situa)i.n se&e3ante a #a
de# nir0ana ! "a3o un &odo a#u)inatorio de satis(a))i.n de #as ne)esidades. Di0ersos estudios
(isio*ato#.'i)os de# e&"arao &$s re)ientes 5a)en *ensar, sin e&"ar'o, %ue en #a 0ida
intrauterina *ueden *resentarse ta&"i7n *ro"#e&as ! dese%ui#i"rios de orden di0erso
EI
. En
)ua#%uier )aso, #a situa)i.n (eta# est$ a5- )o&o un re(erente de# deseo. Re(erente en e# %ue, a
ni0e# de (antas-a *ri&iti0a, se de*osita e# &ito de un *ara-so *ri&ero donde #a *ro*ia
e/isten)ia (un)iona, a# &ar'en de )ua#%uier ti*o de a#teridad, )o&o una tota#idad (e#i e
indi(eren)iada. Mu)5os &itos de #os or-'enes re&iten, de una (or&a u otra, a esta situa)i.n
E8 Co&o a*orta)i.n i&*ortante a #as e0entua#es re#a)iones entre *si)oan$#isis ! "io#o'-a
tene&os en Es*a+a #a o"ra de J. ROF CAR2ALLO. C(. *rin)i*a#&ente Ciolog.a y psicoan)lisis,
Des)#7e de 2rouWer, 2i#"ao 1EDI. Una in(or&a)i.n *re)isa so"re #as deter&ina)iones
'en7ti)as en #a 0ida se/ua# #a en)ontra&os en J.R. LACADENA, 7itogen>tica, Ed. Co&*#utense,
Madrid 1EEH.
EI C(. A. RASCOVSL?, El psiquismo fetal, ,aid.s, 2uenos Aires 1EHFJ 7onocimiento del hijo,
Ed. Orion, 2uenos Aires 1E@8J S. LE2OVICI 6 A. SOULP, El conocimiento del niLo a tra+>s del
psicoan)lisis, F.C.E., M7/i)o1E@8, 1H861H>.
(antaseada en #a 0ida de# deseo
E>
.
Na)er es, *or tanto, )o&o ser e/*u#sado de# *ara-so
EH
. Es e# &o&ento en e# %ue, a#
e(e)tuarse e# )orte de# )ord.n u&"i#i)a#, nos )on0erti&os !a *ara sie&*re ! de &odo esen)ia#
en 9seres se*arados:, situa)i.n %ue, )o&o !a ade#ant$"a&os en e# )a*-tu#o II, 0iene a
)onstituirse en #a din$&i)a ori'inaria de# deseo 5u&ano. No 7ra&os antes 9seres se*arados:.
Pra&os una rea#idad indi0isi"#e )on #a de nuestra *ro'enitora. A *artir de ese &o&ento se
inau'ura, *ues, #o %ue *asar$ a )onstituir #a situa)i.n &$s de(initoria de nuestra din$&i)a
a(e)ti0a ! desiderante. E# o&"#i'o ser$ #a &ar)a de nuestro 9)ierre:, testi'o, *or tanto, de
nuestra rea#idad 9indi0idua#: ! de nuestra se*ara)i.n )onstituti0a.
Es &u)5o toda0-a #o %ue resta *ara %ue esa se*ara)i.n %ue nos )onstitu!e ! nos a"re a
#a as*ira)i.n &$s radi)a# de# deseo *ueda ser asu&ida ! 5e)5a rea#idad *s-%ui)a. E# re)i7n
na)ido 0i0ir$ toda0-a unos #ar'os *er-odos en #os %ue &ediante #a a)ti0idad a#u)inatoria %ue
&ar)a su 0ida &enta# 0i0ir$ en una (antas-a de uni.n (usiona# )on e# &undo &aterno. Son
*asos *ro'resi0os ! sie&*re )o&*#e3os, )o&o ire&os 0iendo, #os %ue ir$n &ar)ando en su
interioridad *s-%ui)a #a rea#idad (-si)a de #a se*ara)i.n %ue tu0o #u'ar e# d-a de# na)i&iento. A
#o #ar'o de ese )a&ino ir$ sur'iendo, #a sonrisa *ri&ero, #a *a#a"ra des*u7s )on #a %ue se
intentar$ )ruar #a distan)ia %ue de# otro nos se*ara. ,or eso, si e# o&"#i'o es #a &ar)a de#
)ierre, #a 0o en #a a*ertura %ue nos a"re *ara )o#&ar #a distan)ia de #a se*ara)i.n %ue nos
)onstitu!e
E@
.
?a #o sa"e&os. ,or sie&*re *er&ane)ere&os en una as*ira)i.n radi)a# a e#i&inar #a
distan)ia ! #a di(eren)ia %ue nos )onstitu!e. Sie&*re a #a ";s%ueda de una a#teridad )on #a
%ue a#i0iar nuestra se*ara)i.n. ,ersonas, )osas, (antas-as... todo *odr$ o(re)erse )o&o o"3eto
&ediante e# )ua# re*rodu)ir, aun%ue sea *or un &o&ento, #a *ri&iti0a uni.n anterior a#
na)i&iento. Ena&ora&ientos, *asiones, uniones de )ar$)ter &-sti)o... son #os re'istros de#
deseo, #as 0-as *ri0i#e'iadas *or #as %ue )ada uno diri'e sus *asos *ara )a#&ar nuestra radi)a#
! ori'inaria 9(a#ta de ser:. Los *asos ser$n #entos ! )o&*#e3os 5asta %ue, (ina#&ente, *ueda
ser asu&ida #a se*ara)i.n *ara *osi"i#itar %ue esos ena&ora&ientos, *asiones ! en)uentros
no %uieran ser una e#i&ina)i.n en'a+osa, una ne'a)i.n rea#iada )on 9&a#a (e:, de esa
se*ara)i.n %ue nos )on0ierte en seres deseantes. A esos *asos nos ire&os re(iriendo a *artir
de a5ora.
E> C(. a este res*e)to, A. VERGOTE, "nterpretation du langage religieux, Seui#, ,aris 1E@I.
Desde e# *unto de 0ista 3un'uiano en e# *si%uis&o (eta# se 5ar-an !a *resente de a#'una #as
5ue##as de #os 'randes ar%ueti*os de# In)ons)iente Co#e)ti0o.
EH E# na)i&iento su*one una ru*tura de# rit&o 0ita# %ue se ten-a en #a situa)i.n intrauterina.
A5ora e# )ora.n )a&"ia de rit&o, )o&iena #a res*ira)i.n *u#&onar, e# *#eno
(un)iona&iento de #as (un)iones di'esti0as, et). as- )o&o ta&"i7n se introdu)e una situa)i.n,
#a de# &undo e/terno, en #a %ue #a satis(a))i.n ! #a (rustra)i.n se 5a)en *resente en una
a#ternan)ia in)o&*rensi"#e a;n *ara e# re)i7n na)ido. C(. 2. TNIS, ,aitre, Au"ier6Montai'ne,
,aris 1E@8. Dentro de# *si)oan$#isis O. RANL resa#t. #a an'ustia de# na)i&iento )o&o (uente
(unda&enta# de toda an'ustia *osterior AEl trauma del nacimiento, ,aid.s, 2uenos Aires,
1EH1B. Freud, %ue )on)edi. un 0a#or a esta teor-a de RanK, se distan)i. de e##a )uando este
autor a"so#uti. e# *a*e# de esa an'ustia *ri&ordia# )o&o e/*#i)a)i.n ;#ti&a de toda #a
an'ustia 5u&ana. C(. S. FREUD, "nhibicin, s.ntoma y angustia, 1EGH, O.C., III, GD886GDEG.
E@ En esa #-nea se e/*resa D. VASSE, en un su'erente te/to titu#ado El ombligo y la +o*,
A&orrortu, 2uenos Aires, 1E@I.
>1
Incorporar la alteria.
La as*ira)i.n a &antener #a uni.n (usiona# *ri&iti0a en)uentra en e# a&a&anta&iento
su &e3or "ase. Es e# &e3or so*orte %ue e# deseo *u#siona# *uede en)ontrar *ara #o'rar su
*ro*.sito uniti0o. ,or eso, en #a a)ti0idad de &a&ar, e# "e"7 satis(a)e #a ne)esidad de
a#i&ento, *ero a)o&*a+ada de un *#a)er i&*ortante, %ue *osterior&ente ser$ "us)ado *or s-
&is&o. De este &odo, en #a ne)esidad "io#.'i)a de #a nutri)i.n se 0e5i)u#a #a ";s%ueda de
(usi.n ! #a 'rati(i)a)i.n ! *#a)er %ue #e a)o&*a+a
ED
.
La ona ora# se )on0ierte as- es (uente de *#a)er, de 'rati(i)a)i.n %ue des"orda )on
&u)5o #a ne)esidad de a#i&entarse. E# )5u*ete, e# dedo, e# *i)o de #a &anta, )ua#%uier )osa
ser$ ;ti# *ara re0i0ir en #a (antas-a, de un &odo a#u)inatorio, #a uni.n deseada )on #o &aterno.
Dur&iendo, in)#uso, e# "e"7 *are)e, en o)asiones, su))ionar. No ne)esita !a de nin';n
so*orte e/terno *ara #o'rar e# *#a)er uniti0o e in)or*orador de# o"3eto "ueno, e# *e)5o
&aterno
EE
.
En de(initi0a, to&ar e# *e)5o se )on0ierte en un a#'o &$s, &u)5o &$s, %ue satis(a)er
#a ne)esidad "io#.'i)a de nutrirse. Es #a o*ortunidad *ara 0i0en)iar una in)or*ora)i.n de#
o"3eto &aterno, de# *e)5o, %ue se )on0ierte as- en un o"3eto *s-%ui)o, 9o"3eto *ar)ia#:
1FF
,
ade&$s de "io#.'i)o. Lo e/terno, es 9in6)or*orado:, es de)ir, introdu)ido )o&o *arte de#
*ro*io )uer*o, )o&o *arte de #a *ro*ia rea#idad *ersona#. E# "e"7 %ue se a&a&anta se
)on(unde, se (unde, *ues, )on #a instan)ia &aterna 5asta e# *unto de no ##e'ar a sa"er si 7#
&is&o es "o)a o *e)5oJ 0a)-o %ue re)i"e o *#enitud %ue se o(re)e. Tan (undido, tan )on6
(undido, e/*eri&enta su *ri&era re#a)i.n )on #a a#teridad
1F1
.
Co&er o ser )o&ido se )onstitu!e, as- en un te&a )entra# de #as *ri&iti0as (antas-as
in(anti#es ! de3ar$n su 5ue##a en e# in)ons)iente de# adu#to. Cuando 7ste, 5a)i7ndose *e%ue+o,
ED C(. S. FREUD, 6sicoan)lisis y teor.a de la libido, 1EG8, O.C., III, GHHDJ 7ompendio de
psicoan)lisis, 1E8D b1EIFc, O.C., III, 88DH.
EE Se 5a distin'uido en *si)oan$#isis una *ri&era (ase de esta eta*a ora# en #a %ue *redo&ina
#a a)ti0idad de #a su))i.n ! otra *osterior, en #a %ue *redo&ina e# &order. A #a *ri&era se #e
5a ##a&ada 9*asi0a: o 9(ase ora# *re)o:, &ientras %ue a #a se'unda se #e ##a&. 9a)ti0a: o
9(ase ora# s$di)a:. So"re estas eta*as se *uede )onsu#tar )ua#%uier &anua# o di))ionario de
*si)oan$#isis. Ca"e rese+ar, F. DOLTO, 6sychanalyse et p>diatrie, Ed. du Seui#, ,aris 1E@1, L.
A2RANAM, LN"ntrojection m>lancolique$ Les deux >tapes de la phase orale du d>+eloppement
de la libido, O.C., ,a!ot, ,aris1E@8, 0o#. II, G@G6G@D.
1FF As- entiende Me#anie L#ein #a re#a)i.n %ue e# "e"7 &antiene )on e# o"3eti0o de e0itar #a
a&"i0a#en)ia a(e)ti0a %ue &ar)a su re#a)i.n )on e# o"3eto tota#. ,ar)ia#iando #a re#a)i.n se
5a)e *osi"#e 0i0ir una re#a)i.n e/)#usi0a&ente *ositi0a, 9"uena:, *reser0$ndo#o de #os
senti&ientos de )ar$)ter ne'ati0o. C(. R. N. NINSNELMOOD, Diccionario del pensamiento
Jleiniano, A&orrortu, 2uenos Aires 1EDE. s.0. 9O"3etos6*artes:.
1F1 Estas *ri&iti0as re#a)iones ora#es se esta"#e)en )on una inde*enden)ia re#ati0a a %ue #a
a#i&enta)i.n de ##e0e a )a"o &ediante #a #a)tan)ia )on e# *e)5o &aterno Ao de %uien #e
sustitu!aB o &ediante e# "i"er.n. ,ediatras ! *si)oana#istas 0a#oran, sin e&"ar'o,
*ositi0a&ente #a re#a)i.n ! )onta)to )on e# *e)5o &aterno, )on *re(eren)ia so"re otros
&edios. No es )on0eniente, sin e&"ar'o, a"so#utiar #a )uesti.n. ,or%ue, )ierta&ente, &$s
0a#e un "i"er.n "ien dadoJ es de)ir, )on )a#ide, )onta)to tierno, et)., %ue un *e)5o &a# dado
*or raones de re)5ao, ansiedad, et). en #a *ersona de #a &adre.
3ue'a )on e# ni+o, #o 5a)e (in'iendo %ue se #o )o&e, *ro0o)ando a #a 0e 'ran re'o)i3o !
susto en #a *arte in(anti#
1FG
. Este ni+o no 9&e: )o&e nada, di)en a su 0e a#'unas &adres *ara
re(erirse a #a (a#ta de a*etito de sus 5i3os, )o&o si (ueran e##as #as %ue toda0-a (ueran )o&idas
a tra07s de# a#i&ento de sus )riaturas. Son &u)5os #os &itos, #as #e!endas ! #os )uentos
in(anti#es %ue &ani(iestan esa (antas-a *ri&iti0a ! %ue intentan e#a"orar #as ansiedades
aso)iadas a esta do"#e a)ti0idad, tan indi(eren)iada en #os *ri&eros estadios de #a e/isten)ia.
Desde Cronos a Dr$)u#a, desde #as )o&idas tot7&i)as a# #o"o de Ca*eru)ita, )o&er ! ser
)o&ido 5a dese&*e+ado sie&*re un *a*e# i&*ortante en #a (antas-a &$s 5onda de# ser
5u&ano.
,ero esta a*o!atura %ue e# deseo en)uentra en #a a)ti0idad nutriti0a de3ar$ su &ar)a
*ara sie&*re en #a estru)tura de# deseo. Nutrirse ser$ !a *or sie&*re a#'o &$s %ue
a#i&entarse as- )o&o #a uni.n )on e# )uer*o a&ado tendr$ sie&*re ta&"i7n unos &ati)es de
9ora#idad: ! 9a#i&ento:. ,or una *arte, #a re#a)i.n )on #a )o&ida se )on0ertir$ *ara e# ser
5u&ano en a#'o &$s %ue satis(a)er una ne)esidad "io#.'i)a. E# )o&*onente a(e)ti0o se #e
unir$, de una &anera u otra, a esta (un)i.n "io#.'i)a de *ri&er orden. 9Co&er )on: 5a sido !
se'uir$ siendo sie&*re en todos #os tie&*os ! )u#turas un 9unirse a:.
Las aso)ia)iones )on e# &undo &aterno ser$n, sin e&"ar'o, #as &$s re#e0antes de
todas. Co&er, se'uir$ siendo, de a#'una &anera, in)or*orar *or)iones de a%ue# o"3eto "ueno
*ri&iti0o %ue (ue e# *e)5o de #a &adre. Tanto &$s, )uanto &a!ores 5a!an sido #as (i3a)iones
o re'resiones a esa *ri&era eta*a de# desarro##o #i"idina#. Es #a )o&ida, e/*#i)a"a un su3eto
en *si)otera*ia, e# &o&ento en e# %ue &$s *resente se &e 5a)e e# re)uerdo de &i &adre
re)i7n &uerta. ,or eso ta&"i7n, #a )o&ida e#a"orada *or #a es*osa es #a %ue, instinti0a&ente,
&u)5os 5o&"res )o&*aran )on #a de su *ro*ia &adre. En un ni0e# &$s *ro(undo ! )on #a
inter0en)i.n de otros )o&*onentes *ato#.'i)os, #os 'ra0es trastornos #a anore/ia ! #a "u#i&ia,
en)ontrar-an a%u- su 0ertiente *s-%ui)a &$s si'ni(i)ati0a
1F8
.
Junto a# )o&er, toda otra serie de a)ti0idades de in)or*ora)i.n ora# en#aar$n )on esas
*ri&iti0as satis(a))iones de# deseo. 2e"er, (u&ar, dro'arse, &edi)arse, todo *odr$ )on0ertirse
en una sustitu)i.n de #as *ri&iti0as in)or*ora)iones de o"3eto. Tran%ui#ian, re#a3an,
*ro*or)ionan "ienestar. E# su3eto %ue ne)esita *ortar )onsi'o e# re)i*iente de sus
&edi)a&entos, 'enerando una 'ran ansiedad si en un &o&ento se 0e sin e##os, est$ ##e0ando
en su "o#si##o a#'o &$s %ue unos )o&*onentes %u-&i)os deter&inados. Est$ a#i0iando su
ansiedad )on #a )er)an-a de un 9o"3eto "ueno: %ue, ora#&ente, #e *ro*or)iona #a *a. ? en #os
)asos en #os %ue #a se*ara)i.n de# 9*e)5o "ueno: no es to#era"#e, #a adi)i.n a esos o"3etos
sustituti0os *ueden &ostrar todo su *eso destru)tor. ,or #a "o)a se introdu)e, enton)es, un
*e)5o %ue anu#a ! &ata. Sea ta"a)o, a#)o5o#, &edi)a&entos o dro'a.
,ero si e# )o&er o e# in)or*orar *or #a "o)a otros e#e&entos se i&*re'nan de #a
a(e)ti0idad ora# *ri&iti0a, ta&"i7n e# &undo a(e)ti0o ! er.ti)o de3ar$n 0er #a &ar)a de su
anti'ua re#a)i.n )on e# a#i&ento. La "o)a se a#a )o&o o"3eto er.ti)o de *ri&er orden ! #a
(antas-a de in)or*ora)i.n ora# 3ue'an )on intensidad en #as re#a)iones se/ua#es, a)ti0ando #os
1FG C(. S. FREUD, Aistoria de una neurosis infantil, 1E1D, O.C., II, GFFF.
1F8 E0idente&ente, en estos *ro"#e&as re#ati0os a #a a#i&enta)i.n inter0ienen ta&"i7n )o&o
sa"e&os toda otra serie de (a)tores )onstitu)iona#es, )u#tura#es, et). C(. L.A. NALMI, Anorexia
ner+osaH demographic and clinical features in ;1 cases1 ,s!)5oso&ati) Medi)ine 8H A1E@IB
1D6GHJ L. A. NALMI et a#., 7omorbidity of psychiatric diagnoses in anorexia ner+osa1 Ar)5.
Gen. ,s!)5. ID A1EE1B @1G6@1DJ R.E. NALES et a#., #ratado de psiquiatr.a, An)ora, 2ar)e#ona
1EEH.
>8
estratos &$s anti'uos de# &undo a(e)ti0o. En ra.n de e##o, #a re#a)i.n de# o"3eto er.ti)o )on
e# a#i&ento ! #a nutri)i.n se de3a 0er desde &u)5as *ers*e)ti0as %ue se *ueden ado*tar. La
de# #en'ua3e es una de e##as. Se di)e %ue una *ersona es 9un "o&".&:, %ue es una *ersona
9du#)e:, %ue 9est$ "uena:, %ue 9est$ ri)a:, o %ue est$ 9est$ *ara )o&7rse#a:. ? #a )an)i.n de
7/ito *uede re*etir )on insisten)ia 9de0.ra&e otra 0e, de0.ra&e otra 0e:.
An!ieae! primiti,a!.
Durante estos #os *ri&eros estadios de #a 0ida e# "e"7 0i0e en una i&a'inaria re#a)i.n
(usiona# ! si&"i.ti)a )on e# &undo. La rea#idad no e/iste toda0-a. Se *odr-a de)ir %ue 7# es
todo ! todo es 7#. E# ni+o se re#a)iona as- )on e# &undo de una (or&a (ant$sti)a, en #a %ue #os
e#e&entos %ue #a rodean )onstitu!en tan s.#o &oti0o *ara (antasear se';n sus i&*u#sos !
ne)esidades.
En este )onte/to, #a re#a)i.n )on #a &adre Ao de %uien 5a'a sus 0e)esB, )onstitu!e e#
n;)#eo de #o %ue Ro( Car"a##o deno&in. 9urdi&"re *ri&aria:, es de)ir, una rea#idad
Oconstituyente y programadoraO, a &odo de tra&a so"re #a %ue se )onstitu!e toda re#a)i.n
)on uno &is&o ! )on #as otras *ersonas
1FI
. ,or%ue, e(e)ti0a&ente, )uando a# ni+o to&a e#
*e)5o o e# "i"er.n, )on #a #e)5e est$ "e"iendo, a# &is&o tie&*o, e# rostro, todo e# &undo
interno de #a &adre. E# ti*o de re#a)i.n %ue )on e##a esta"#e)a ser$ de)isi0o. De a#'una
&anera, e# &undo ad%uirir$ e# rostro &aterno. ,or tanto, si en estas *ri&eras e/*erien)ias
0ita#es *redo&inan #as e&o)iones &$s *ositi0as, e# ni+o se sentir$ se'uro ! *rote'ido, "rotar$
un )on0en)i&iento de %ue e# &undo ! #a 0ida son "uenos. ,ero si son #as ne'ati0as #as %ue se
i&*onen, #os 9o"3etos &a#os: *o"#ar$n su &undo interno, no ser$ *osi"#e su*erar #as
(ra'&enta)iones ! diso)ia)iones internas ni se 5ar$ *osi"#e reso#0er e# )on(#i)to entre e# a&or
! odio %ue sie&*re a)o&*a+a a# ser 5u&ano
1F>
. ,ro"a"#e&ente sur'ir$ una ne)esidad
i&*eriosa ! en(er&ia de a&or ! a(e)to ! un odio a todos a%ue##os %ue no #o o(re)en ta# )o&o
se desear-a.
Esa 9urdi&"re *ri&aria: de #a %ue nos 5a"#a Ro( Car"a##o, es una 9rea#idad
transa))iona#:, en #a %ue tanto e# ni+o )o&o #a &adre 3ue'an )o&o un &undo )ausas de# uno
*ara e# otro1 #o %ue e# "e"7 des*ierte en #a din$&i)a *si)o#.'i)a de #a &adre Aansiedad, )u#*a,
a#e'r-a, *osesi0idad...B re0ertir$ ine0ita"#e&ente so"re 7# )onstitu!7ndo#e ante e# &undo. En
)ua#%uier )aso, nos en)ontra&os )on una &undo )o&*#e3o *or su &is&a esen)ia Aa# &ar'en
de #as in)iden)ias *arti)u#ares %ue ten'an #u'ar en )ada )asoB ! en e# %ue no (a#tar$n nun)a
ansiedades &u! 5ondas %ue, esen)ia#&ente, tienen %ue 0er )on #a di(i)u#tad *ara asu&ir
interna&ente esa se*ara)i.n ori'ina# %ue nos )onstitu!e desde e# &o&ento de na)er.
1FI C(. J. ROF CAR2ALLO, /rdimbre afecti+a y enfermedad, La"or. 2ar)e#ona 1EH1.
1F> Ren7 S*it estudio #a situa)i.n de ni+os %ue, )riados en deter&inadas institu)iones
5os*ita#arias, )re)ieron sin #a )on0eniente aten)i.n ! )uidado a(e)ti0o. Des)ri"i. e# )uadro
%ue deno&in. 9de*resi.n ana)#-ti)a:, ta&"i7n deno&inada 95os*ita#is&o:. Los s-nto&as
e/*resan unos )on(#i)tos de )ar$)ter &u! serios1 anore/ias, estados de tristea *ro(undos,
*ro"#e&as (-si)os 0ariados )on 'ran resisten)ia *ara #a )ura)i.n, et). C(. R. S,ITR, Anaclitic
Depression, 6sychoanalytic Study of the 7hild, Int. Uni0. ,ress, NeW ?orK 1EIHJ S. y no$
Sobre la g>nesis de la comunicacin humana, Nor&7, 2uenos Aires 1EHFJ El primer aLo de
la +ida del niLo, A'ui#ar, Madrid 1E@8.
Si #a re#a)i.n ora# *ri&iti0a e/*resa #a as*ira)i.n a &antener un )onta)to (usiona# )on
#a a#teridad, de a#'una &anera, ne'ar#a )o&o ta# a#teridad, e##o no i&*ide %ue #a rea#idad de #a
se*ara)i.n %ue tu0o #u'ar e# d-a de# na)i&iento se i&*on'a de una &anera ! otra. No es
*osi"#e !a #a uni.n tota# ! *er&anente. E# *e)5o &aterno est$ a5- )o&o o"3eto "ueno, uniti0o,
*ero no #o est$ de &odo )ontinuo. Na! una a#ternan)ia de *resen)ia ! ausen)ia &aterna %ue
de3a 0er #a rea#idad )onstitu!ente de #a se*ara)i.n. Una se*ara)i.n, *or otra *arte, %ue e#
re)i7n na)ido no *uede )o&*render ni, *or tanto asi&i#ar en su interior. Tan s.#o entiende %ue
su ne)esidad uniti0a se 0e (rustrada, %ue tiene 5a&"re ! no re)i"e de in&ediato su a#i&ento,
%ue tiene sed ! no se #a )a#&an, %ue tiene (r-o o )a#or ! no #e re&edian, %ue e/*eri&enta
ansiedad ! no en)uentra una 0o %ue #e a#i0ie, et). Enton)es #a &adre no es un 9*e)5o %ue no
est$:, se )on0ierte de in&ediato en un 9*e)5o &a#o:, *erse'uidor, 5osti# ! *e#i'roso. E#
&undo, de re*ente, se 0ue#0e una rea#idad a&enaante. La se*ara)i.n en estos *ri&eros
&o&entos de #a 0ida es *er)i"ida )o&o *ura ne'ati0idad. Una ne'ati0idad a)ti0a !
en7r'i)a&ente *e#i'rosa, %ue in0ade #a *ro*ia rea#idad interior, 5a"ida )uenta %ue e# "e"7 no
es a;n )a*a de di(eren)iar su rea#idad *ro*ia de #a de# &undo e/terno. Una an'ustia
*erse)utoria se insta#a as- en e# re)i7n na)ido )o&o e/*resi.n de #a into#era"#e se*ara)i.n, no
entendida sino tan s.#o 9*ade)ida:.
La rea#idad *s-%ui)a de# re)i7n na)ido %ueda de este &odo es)indida entre un &undo
"ueno ! un &undo &a#o, una &adre "uena ! una &adre &a#a, &$s e/a)ta&ente Adado %ue e#
re)i7n na)ido no es )a*a de una *er)e*)i.n '#o"a# de# o"3etoB, un 9*e)5o "ueno: ! un
9*e)5o &a#o:. Se';n se a)ti0e una rea#idad u otra, todo e# a&or ! todo e# odio se
desen)adenar$ de in&ediato. Es #o %ue Me#anie L#ein deno&in. #a 9*osi)i.n es%uio6
*aranoide:
1FH
, ! en donde en)ontra&os #as dis*osi)iones *s-%ui)as de #os )on(#i)tos &enta#es
&$s 'ra0es, as- )o&o &u)5as re*resenta)iones &-ti)as ta#es )o&o #as de #as "ru3as o 5adas,
&adrastras &a#0adas o &adres "ondadosas, dioses o de&onios, et). Ta&"i7n, sin duda,
en)uentran a%u- sus ra-)es ;#ti&as deter&inados &odos de *ensar de tenden)ias &ani%ueas
%ue, in)a*a)es de &atia)i.n, di0iden, es)inden #a rea#idad en "#o%ues n-tidos de
)o&*#eta&ente "#an)os o tota#&ente ne'ros.
De*endiendo de #os &odos de re#a)i.n %ue se esta"#e)an en estos *ri&eros estadios,
entre e# )uarto ! e# se/to &es Aaun%ue #a di&ensi.n te&*ora# es re#ati0a, *or #o %ue Me#anie
L#ein *re(iere 5a"#ar de 9*osi)i.n: &$s %ue de 9estadio: o 9eta*a:B se *odr$ ir e#a"orando
esa *ri&era *osi)i.n es%uio6*aranoide, *ara irse introdu)iendo #a 9*osi)i.n de*resi0a:, en #a
%ue #a a)e*ta)i.n de #a se*ara)i.n )onstitu!ente se 0a *osi"i#itando
1F@
. E# "e"7 9)aer$ en #a
)uenta: de %ue no e/iste una 9&adre "uena: %ue #e asiste ! #e )uida ! otra 9&a#a: %ue #e
a"andona o #e *ersi'ue. Tan s.#o e/iste #a ;ni)a rea#idad de una &adre, %ue a5ora )o&iena
!a a ser *er)i"ida de &odo &$s inte'rado )o&o o"3eto tota# ! no &era&ente *ar)ia#, %ue est$
1FH Esta *osi)i.n (ue des)rita *or Me#anie L#ein en 1EIH ! 5a en)ontrado un #u'ar de )entra#
en #as teoria)iones *si)oana#-ti)as *osteriores. C(. 6sicopatolog.a de la posicin esqui*o3
paranoide, ,aid.s, 2uenos Aires 1E@I, O.C., I, >@6HE. Co&o o"ras de introdu))i.n a#
*ensa&iento de esta (i'ura re#e0ante de# *si)oan$#isis C(. N. SEGAL, "ntroduccin a la obra de
=elanie Vlein, ,aid.s, 2uenos Aires 1E@>J J. M. ,etot, =elanie Vlein, ,aid.s, 2uenos Aires
1EDGJ C#. GEETS, =elanie Vlein, ,.U.F., ,aris 1E@1. Ta&"i7n se en)uentra in(or&a)i.n a#
res*e)to en1 ALOU et a#. Los grandes del "nconsciente, Mensa3ero, 2i#"ao 1ED8 o J. 2. FAGES,
Aistoria del psicoan)lisis despu>s de Dreud, Mart-ne Ro)a, 2ar)e#ona 1E@E.
1F@ La e/*osi)i.n &$s siste&$ti)a de Me#anie L#ein so"re #a *osi)i.n de*resi0a #a
en)ontra&os en un te/to de 1E>G1 Algunas conclusiones tericas sobre la +ida emocional del
lactante, O.C., 8, 1@@6GFD.
>>
*resente ! se 0a, %ue 'rati(i)a ! %ue (rustra, %ue no es ni #a &adre tota#&ente "uena %ue se
(antase., ni #a &adre &a#7(i)a %ue se te&i. ! %ue i&a'inaria&ente se da+.. Un tra"a3o de
due#o se i&*one1 5a! %ue dar *or *erdida esa (antas-a de un o"3eto tota#&ente "ueno,
se*arado *or )o&*#eto de otro odioso, (rustrante ! *e#i'roso. La *er)e*)i.n inte'rada de esa
;ni)a rea#idad e/istente )o&iena a dese&*e+ar un *a*e# (unda&enta# en #a &adura)i.n de
#as re#a)iones 5u&anas ! a (a0ore)er #os senti&ientos 'enerosos ! a#truistas dedi)ados a#
"ienestar de# o"3eto &aterno
1FD
. La re#a)i.n )on ese o"3eto &aterno *asa, *ues, desde su
*ri&iti0a situa)i.n (usiona# a una, &$s e#a"orada, %ue *odr-a&os deno&inar 9dua#: ! en #a
%ue #a a)e*ta)i.n de #a se*ara)i.n se 0a a"riendo *aso d*ro'resi0a&ente. Toda0-a, sin
e&"ar'o, #a &adre ser$ (antaseada )on(or&e a #as *ro*ias ne)esidades ! deseos. No )a"e
toda0-a *ensar ni ad&itir %ue #a &adre sea un o"3eto se*arado, es de)ir, %ue e/ista )on
inde*enden)ia a #a satis(a))i.n de #as *ro*ias )aren)ia ! ne)esidades
1FE
.
Separacione! y p:ria!.
La se*ara)i.n )onstitu!ente, sin e&"ar'o, si'ue a"ri7ndose *aso. E# destete, 3ue'a en
e##o un *a*e# de i&*ortan)ia. No ser$ sie&*re ($)i#, *uesto %ue su*one #a renun)ia a un
)onta)to dire)to )on #a &adre. Co&er, a5ora, %uedar$ "astante &$s redu)ido a #a satis(a))i.n
de una ne)esidad "io#.'i)a, aun%ue sie&*re %uede i&*re'nada, )o&o !a 0i&os, de 5ue##as
a(e)ti0as *ro(undas.
,ero en #os *ro)esos de se*ara)i.n, e# )uer*o se'uir$ &ar)ando *autas i&*ortantes.
La &adura)i.n de #os es(-nteres a"rir$ e# *aso a una nue0a a)ti0idad "io#.'i)a, #a de #a
de(e)a)i.n, %ue *asar$ a re)o'er intereses ! ";s%uedas, )ar'adas de i&*ortantes )ontenidos
a(e)ti0os. Es una nue0a a)ti0idad #a %ue e# ni+o des)u"re, so&etida ade&$s a# )ontro# de su
*ro*ia 0o#untad. Se da entrada as- a #o %ue e# *si)oan$#isis deno&in. (ase ana#, dentro de #a
e0o#u)i.n #i"idina#. En este &o&ento, e# inter7s de# ni+o se des*#aa desde #a ona ora# en #a
%ue estu0o *o#ariado a #o #ar'o de# *ri&er a+o de 0ida, 5asta esta ona de su )uer*o.
Ta&"i7n en e##a, e# ni+o en)ontrar$ una (uente de *#a)er %ue, #i'ada a #a (un)i.n "io#.'i)a de
#a de(e)a)i.n, ir$ &$s a##$ de #a &era (un)i.n or'$ni)a. Toda una nue0a *ro"#e&$ti)a se a"re
en #a 0ida de# deseo. La do"#e *o#aridad de e/*u#si.n6reten)i.n, a&"as (uentes de *#a)er, se
esta"#e)e a5ora )o&o *aradi'&a de re#a)i.n )on #os o"3etos
11F
.
1FD Me#anie L#ein 5a"#. de 9re*ara)i.n: )o&o &e)anis&o %ue e/*resa #a )u#*a"i#idad
*ri&iti0a 'enerada *or e# da+o i&a'inario %ue e# "e"7 *ro!e)t. so"re #a 9&adre &a#a:.
De*endiendo de# &a!or o &enor *eso %ue a)a"en teniendo #os o"3etos "uenos o &a#os
in)or*orados a #o #ar'o de #os a0atares de estas *osi)iones, se estru)turar$n a)titudes
*ro(undas de en0idia o 'ratitud en re#a)i.n a #a 0ida ! a #os otros. C(. M. LLEIN, En+idia y
gratitud, O.C., H, 1@@6GFD ! #a !a )itada anterior&enteJ M. LLEIN 6 J. RIVI]RE, Amor, odio y
reparacin.
1FE Co&o !a se+a#$"a&os en e# )a*-tu#o II, #a teor-a de M. MANLER insisti. en este te&a de #a
se*ara)i.n res*e)to a# o"3eto &aterno )o&o e3e )entra# de# desarro##o. Ade&$s de #a o"ra !a
)itada de esta autora, C(. ta&"i7n M. MANLER 6 F. ,INE 6 A. 2ERGMAN, Symbiose humaine et
indi+iduation$ La naissance psychologique de lWXtre humain, ,a!ot, ,aris 1EDF.
11F C( S. Freud, El car)cter y el erotismo anal, 1EFD, O.C., II, 18>>618>@J 6rlogo para un
libro de Kohn !regory CourJe, 1E18,O.C., II, 1EIFJ Sobre las transformaciones de los
instintos y especialmente del erotismo anal, 1E1@, O.C., II, GF8>6GF8HJ Lecciones
introductorias al psicoan)lisis, 1E1H61@, O.C., II, G81E, G8H8J ,ue+as lecciones
introductorias al psicoan)lisis, 1E8G, O.C., III, 81>@681>D.
E# &o&ento es ade&$s i&*ortante *or%ue su*one #a entrada en 3ue'o de #as *ri&eras
nor&as de edu)a)i.n 5i'i7ni)a. Nasta ese &o&ento #a )ondu)ta de# ni+o 5a"-a )ontado )on e#
;ni)o *rin)i*io de# *#a)er. A5ora, se i&*one un nue0o *rin)i*io, e# de #a rea#idad, )on un
&undo e/terior 5osti# a sus i&*u#sos. Se 5a)e o"#i'ado e# )on0ertirse en un 9ani&a# #i&*io:,
en un ser de )i0i#ia)i.n ! )u#tura. Co&o Freud nos se+a#a, nos en)ontra&os a%u- )on #a
primera represin de sus posibilidades de placer... lo anal pasa a constituir, desde este
punto, el s.mbolo de todo lo prohibido, de todo aquello que nos es preciso recha*ar y apartar
de nuestro camino
888
.
Frente a #as #i&ita)iones de #as nor&as %ue se i&*onen a5ora, e# ni+o rea))ionar$ de
di0erso &odo se';n #as 0i)isitudes de sus re#a)iones )on e# &edio. A)e*tar$ de "uen 'usto #a
renun)ia a su *#a)er o rea))ionar$ o*oni7ndose a e##as de &odo re"e#de. En e# &e3or de #os
)asos, #a renun)ia a# *#a)er, no de3ar$ de *ro0o)ar unas rea))iones a'resi0as (rente a %uien
i&*one esta renun)ia. Toda #a se/ua#idad ana# %ueda te+ida de un )ar$)ter a'resi0o %ue,
)o&o en e# )aso de #os )ontenidos ora#es, se e0iden)ia en #as e/*resiones *o*u#ares
)on)ernientes a estos te&as. O"tener e# *#a)er ! a'redir )oin)iden en e# a)to de #a de(e)a)i.n.
De ese &odo, #os )o&*onentes a'resi0os %ue se en'aran en #a 0ida de# deseo
Are)orde&os %ue !a en #a (ase ora#, e# &order ! )o&er de3a"an 0er esa tenden)iaB, se de3an
0er )on *arti)u#ar (uera en e# erotis&o ana#
11G
!, en o)asiones, se e/tiende &$s a##$ de e##a.
No de3a de resu#tar si'ni(i)ati0o a este res*e)to #o %ue !a se+a#. Ro( Car"a##o )uando nos
indi)a"a de %u7 &anera en )aste##ano #a *a#a"ra e&*#eada, en #en'ua3e soe, *ara indi)ar e#
a)to a&oroso se uti#ia ta&"i7n *ara e/*resar #a 0io#en)ia destru)tora %ue desea&os e3er)er
so"re e# *r.3i&o o %ue *ensa&os %ue e# *r.3i&o *uede des*#e'ar so"re nuestra *ersona. Esta
me*cla de amor f.sico, ra.* indiscutible de las formas m)s ele+adas del amor, con la
agresi+idad anal debiera ser considerada con m)s atencin por fillogos, no+elistas,
psicoanalistas e historiadores cuando se trata de bucear en los 4ltimos fondos del alma
espaLola
880
.
Toda0-a, sin e&"ar'o, )a"e resa#tar otro as*e)to i&*ortante de este &o&ento de #a
e0o#u)i.n #i"idina#. Junto )on #a intrin)a)i.n a'resi0a, #a a(e)ti0idad ana# est$ ta&"i7n
&ar)ada *or e# se##o de #a o&ni*oten)ia ! e# nar)isis&o. E# ni+o se siente or'u##oso *or este
nue0o *oder %ue est$ a su a#)an)e
11I
. En)uentra %ue dis*one de un ar&a i&*ortante de
autoa(ir&a)i.n, en e# so&eti&iento o #a re"e#d-a %ue se *one a su a#)an)e ! e3er)i)io. ,ero
ade&$s, #e3os de e/*eri&entar re*u'nan)ia (rente a sus e/)re&entos, #os )onsidera )o&o
o"3etos de 'ran 0a#or, en #a &edida en %ue son )o&o *artes des*rendidas de su )uer*o !, *or
tanto, tan 0a#iosos )o&o 7# &is&o se siente. S.#o &$s tarde se desarro##ar$ e# sentido de# as)o
! re*u'nan)ia, ta&"i7n )o&o &edida de de(ensa (rente a tenden)ia %ue de"en ser
re*ri&idas
11>
. La in)#ina)i.n %ue &ani(iestan #os ni+os *or 3u'ar ! &ani*u#ar todo #o su)io
111 #res ensayos para una teor.a sexual, 1EF>, O.C., II, 1GFG61GF8.
11G C(. C. MONEDERO, 6sicolog.a e+oluti+a y sus manifestaciones psicopatolgicas,
2i"#iote)a Nue0a, Madrid 1E@G, GF16GFG. En este &anua# se en)ontrar$ una in(or&a)i.n
i&*ortante en su ri'or ! "ri##ante en su e/*osi)i.n so"re &u)5os #os te&as a"ordados en este
)a*-tu#o.
118 J. ROF CAR2ALLO, ebelin y futuro, Taurus, Madrid 1E@F, 11@.
11I De a5- %ue a #a *ri&era (ase de esta eta*a se #e 5a!a deno&inado )o&o
9&e'a#o&an-a)a:.
11> En )asos 'ra0es de *si)osis es%uio(r7ni)a *uede &ani(estarse una )o*ro(a'ia, e/*resi.n
de esta (a#ta de de(ensa (rente a #a ana#idad.
>@
%ue se *one a su a#)an)e, es e# des*#aa&iento %ue 5a)e *osi"#e, a# &is&o tie&*o, #a
satis(a))i.n ! #a renun)ia #i'adas a #a ana#idad. M$s tarde, &u)5os de estos )o&*onentes
ana#es se unir$n a #a re#a)i.n )on otros o"3etos, *arti)u#ar&ente )on e# dinero
11H
)o&o !a
tu0i&os o)asi.n de re)ordar en e# )a*-tu#o dedi)ado a #as trans(or&a)iones a)tua#es en #a 0ida
de# deseo. La din$&i)a de reten)i.n6e/*u#si.n, %ue &ar). #a a)ti0idad ana# en sus *rin)i*ios,
se e/tiende as- en e# &undo a(e)ti0o a #a re#a)i.n )on #os o"3etos. ,or otra *arte, #a din$&i)a
de so&eti&iento &aso%uista o de )ontro# s$di)o, tan *ro*ios de este *er-odo, *odr$
e/tenderse i'ua#&ente a# )a&*o de #as re#a)iones inter*ersona#es. So&eterse o )ontro#ar
do&inando )onstitu!en a)titudes %ue 'uardan re#a)i.n )on estos estadios de# desarro##o
#i"idina#.
La ley el e!eo.
E# #ar'o )a&ino de# deseo, 0e5i)u#ado en e# )uer*o #i"idina#, en)ontrar$ una eta*a
(unda&enta# en su estru)tura)i.n )uando su inter7s se )entra en #a 'enita#idad. Ese &o&ento,
entre e# ter)er ! )uarto a+o de 0ida, se a"rir$ )uando ten'a #u'ar #a )onstata)i.n de#
des)u"ri&iento de #os se/os. Des)u"ri&iento, en su sentido &$s estri)to. ,or%ue tanto e# ni+o
)o&o #a ni+a 5an 0i0ido 5asta ese &o&ento desde e# )on0en)i&iento de #a e/isten)ia de un
se/o ;ni)o. En rea#idad, *ara e##os toda0-a no e/ist-a e# 5e)5o de ser 0ar.n o 5e&"ra. Co&o
si todos (u7ra&os, si&*#e&ente, *ersonas.
E# des)u"ri&iento de dos rea#idades )or*ora#es di(erentes, introdu)e una seria
in%uietud en #os ni+os ! #es des*ierta una intensa )uriosidad e inter7s
11@
. No se #o es*era"an.
? a#'o e/tra+o *are)e a)ae)er de *ronto ante sus o3os. En sus )on0ersa)iones 0o#0er$n a#
te&a, *or e##o, una ! otra 0e. Intentando en)ontrar una e/*#i)a)i.n a #o %ue #es resu#ta
ine/*#i)a"#e. E# senti&iento de %ue en e# se/o (e&enino (a#ta 9a#'o:, indu)e a una seria
*reo)u*a)i.n, tanto en e# )5i)o )o&o en #a )5i)a
11D
. Nar$ (a#ta un tie&*o 5asta )o&*render
%ue tener un *ene no es e%ui0a#ente a ser *oseedor de# (a#o As-&"o#o de #a *oten)ia, de #a
(e)undidad, en su&a, e# si'ni(i)ante *or antono&asia de# &is&o deseo
11E
B ! %ue, *or tanto, e#
0ar.n )on su *ene, )o&o #a 5e&"ra )on su 0a'ina, est$n re&itidos a a)e*tar una 9(a#ta:, #a
%ue 5a"r$ %ue ad&itir )o&o 9)astra)i.n si&".#i)a:, es de)ir, #a de #a a)e*ta)i.n de una
#i&ita)i.n (unda&enta# en #a 0ida de# deseo1 no se es todo *ara nadie, ni de %ue nadie *odr$
ser todo *ara uno &is&o. Di)5o en otros t7r&inos, a %ue nadie es e# (a#o, sino %ue tan s.#o es
*osi"#e dis*oner de una )a*a)idad ! *oten)ia#idad #i&itada, sea "a3o #a (or&a de *ene o de
0a'ina
1GF
. Lo %ue e%ui0a#e ta&"i7n a de)ir %ue todos #os deseos 5u&anos Adeseo ora#, ana#,
11H So"re este te&a desarro##7 a#'unas ideas en 7reer despu>s de Dreud, ,au#inas, Madrid
1EEG, GIF6G>G.
11@ Todo e##o ori'ina una *o#aria)i.n en #os te&as de #a 'enita#idad, %ue se e/*resa ta&"i7n
&ediante )o&*orta&ientos se/ua#es ta#es )o&o #a &astur"a)i.n, 3ue'os er.ti)os, et).
11D Toda una a&*#ia *ro"#e&$ti)a ! de"ate se a"ren en e# )a&*o *si)oana#-ti)o ! (uera de 7#
so"re #as si'ni(i)a)iones a)ordadas *or Freud a #o (e&enino ! a# 0a#or atri"uido a# *ene en #a
)on(i'ura)i.n de #a se/ua#idad. So"re todo se *uede )onsu#tar1 C(. AA.VV., La castration et
le f>menin dans les deux sexes1 Re0ue Fran^aise de ,s!)5ana#!se LVII A1EE8BJ AA.VV.,
Diliations f>menines1 Re0ue Fran^aise de ,s!)5ana#!se LVIII A1EEIBJ J.
CNAUSSEGUET[SMIRGEL, La sexualidad femenina$ ,ue+as aportaciones psicoanal.ticas, Laia,
2ar)e#ona 1E@8J S. TU2ERT, La sexualidad femenina y su construccin imaginaria, E#
Ar%uero, Madrid 1EDD.
11E C(. J. LACAN, Las formaciones del inconsciente, Nue0a Visi.n, 2uenos Aires 1E@F, 11G.
1GF En esta &is&a dire))i.n se e/*resa A. FAURE6O,,ENNEIMER, La eleccin de sexo, AKa#,
0isua#, et).B estar$n sie&*re &ar)ados *or #a e/*erien)ia )ru)ia# de 5a"er tenido %ue a)e*tar
#a insatis(a))i.n de# deseo.
Insatis(a))i.n de# deseo de ser todo. La naran3a entera ! no #a &edia naran3a %ue se
e0iden)ia ante #a *er)e*)i.n de #a di(eren)ia de #os se/os. Media naran3a, %ue se*arada de #a
otra &itad, #a "us)ar$ de &i# (or&as, sin en)ontrar nun)a nin'una %ue #e 5a'a e/*eri&entar
de &odo esta"#e %ue, en su uni.n, se *odr$ ##e'ar a ser naran3a )o&*#eta. La di(eren)ia
i&*edir$ e# a3uste *er(e)to ! #a distan)ia )onstitu!ente se a"rir$ *aso de in&ediato, de3ando
0er #a i&*osi"i#idad de )on%uistar #a redonde *er(e)ta de #a tota#idad
1G1
.
Es #a #e! de# deseo1 7ste no *uede ser )o#&ado. Le! %ue se 5a)e o"#i'ado a)e*tar !
%ue en #a estru)tura)i.n ed-*i)a en)uentra su &o&ento &$s estru)turante ! (unda&enta#. ?a
nos re(eri&os a e##a en e# )a*-tu#o II. En e# #ar'o )a&ino %ue 5a de re)orrer e# deseo *ara
##e'ar a estru)turarse )o&o deseo 5u&ano se 5a ido (orando a una di0isi.n de# su3eto en una
di(eren)ia)i.n de #o *osi"#e ! #o i&*osi"#e, de #o *er&itido ! de #o ne'ado. Las (ases ora#es !
ana#es &ostraron !a unas o"#i'adas renun)ias, se*ara)iones ! *7rdidas. Fueron #a )ondi)i.n
*ara *oder *rose'uir e# desarro##o ! &adura)i.n de# deseo, ese deseo %ue en #a in(an)ia
a*are)e )o&o o&ni*otente en sus *retensiones ! de0astador en sus e(e)tos, si no ##e'a a
re)ono)er #os #-&ites. A5ora, en #a (ase ed-*i)a, de"er$ a(rontar una nor&a ! #i&ita)i.n
(unda&enta# )o&o )ondi)i.n ine#udi"#e *ara a))eder a# ni0e# de #o 5u&ano. E# o"3eto tota#
de# deseo Are*resentado *ara e# su3eto in(anti# en #a &adre o en e# *adreB est$ e/)#uido de#
)a&*o de satis(a))i.n
1GG
. E7omplejo de Edipo: *ara e# *si)oan$#isis, 9prohibicin del
incesto: *ara e# antro*.#o'o, son #os t7r&inos %ue res*onden a #a di0ersa )on)e*tua#ia)i.n
de una rea#idad %ue a(e)ta esen)ia# ! estru)tura#&ente a #a se/ua#idad 5u&ana.
E# Edi*o, en este sentido, &$s a##$ de #a 5istoria trian'u#ar, )u!o &$/i&o e/*onente
&-ti)o #o en)ontra&os en #a tra'edia S.(o)#es, 0iene a ser )o&o #a 'ran en)ru)i3ada entre e#
deseo ! #a rea#idad, entre #a o&ni*oten)ia in(anti# ! #a Le!, e# *aso de #o i&a'inario a #o
si&".#i)o, de #a natura#ea a #a )u#turaJ e# tr$nsito a# &undo de# s-&"o#o, de #a *a#a"ra, de #a
rea#idad. ? es e0idente, %ue este a)onte)i&iento (undante de #o 5u&ano *uede (un)ionar en
#os &o#des de nuestra estru)tura (a&i#iar, a)o&od$ndose, *or tanto, de &odo sustan)ia# a#
es%ue&a e/tra-do *or Freud de #a tra'edia de S.(o)#es, o en otros &o#des di(erentes,
e/istentes o *or e/istir en otras )u#turas ! &o&entos deter&inados. En su ar'u&enta)i.n o
dra&atur'ia *uede )oin)idir &$s o &enos )on ese es%ue&a. ,ero esto es, 5asta )ierto *unto,
Madrid 1EDH. C(. ta&"i7n D. NASIO, EnseLan*a de : conceptos cruciales del psicoan)lisis,
Gedisa, 1EE8, IE. Ver todo e# )a*-tu#o 9)on)e*to de (a#o:, I>6HF. C(. ta&"i7n de# &is&o
autor, El placer de leer a Dreud, Gedisa, Madrid 1EEE, @86@E ! Sobre la teor.a de K$ Lacan,
Gedisa, 2ar)e#ona 1EED.
1G1La (antas-a de #a no6di(eren)ia)i.n se/ua# a*are)e, sin e&"ar'o, en &itos ! #e!endas, en
sue+os ! (antas-as ! en deter&inadas situa)iones de #a 0ida so)ia# A9lo unisex:B1 es #a
ne'a)i.n de #a di(eren)ia, #a ne'a)i.n de #o otro, e# sue+o de #a uni)idad 5er&a(rodita. En
(or&a &$s *ato#.'i)a, esa di(eren)ia de #os se/os es ne'ada en e# (eti)5is&o. C(. S. FREUD,
Detichismo, 1EG@, O.C., III, GEE86GEEH.
1GG En #a estru)tura '#o"a# de# Edi*o e/iste ta&"i7n una )orriente %ue #i'a e# deseo en
re#a)i.n a# *ro'enitor de# &is&o se/o. Es #a 0ertiente in0ertida u 5o&ose/ua# de# Edi*o. A
e##a se re(iere Freud en una i&*ortante nota introdu)ida en 1E1> en su o"ra #res ensayos para
una teor.a sexual,1EF>. #odo indi+iduo 6nos di)e re(iri7ndose a #a situa)i.n ed-*i)a6 es capa*
de una eleccin homosexual y la ha lle+ado, efecti+amente, a cabo en su inconsciente. O.C.,
II, 11@D.
>E
se)undario. La )uesti.n (unda&enta# radi)a en #a )onstitu)i.n de# su3eto a tra07s de unos
)au)es donde e# a&or ! e# odio, e# deseo ! #a #e!, #a re"e#i.n ! #a su&isi.n se )ruan en una
5istori)idad %ue *uede ser &u#ti(or&e
1G8
.
,ero no de"e&os o#0idar %ue #a #e! %ue &ar)a ! or'ania a# deseo en #a situa)i.n
ed-*i)a no *osee s.#o un )ar$)ter ne'ati0o, de *ro5i"i)i.n. A tra07s de su o"ser0an)ia e#
su3eto *odr$ 'anar su *ro*ia identidad ! entrar en e# )a&*o re#a)iona#
1GI
. ,or%ue en e#
inter)a&"io de #a renun)ia a #os *ro'enitores, se sit;a en #a )ontinuidad de #as 'enera)iones !
ad%uirir$ a sus *ro*ios o3os ! a #os o3os de #os otros, un no&"re %ue #e identi(i)a a 7# &is&o !
ante #os de&$s. Co&o !a 0i&os anterior&ente, #a situa)i.n ed-*i)a se &uestra )o&o e#
&o&ento de)isi0o en #a estru)tura)i.n de #a su"3eti0idad ! de #a )onstitu)i.n de uno &is&o.
En este sentido, ta# )o&o atinada&ente #o e/*res. e# (i#.so(o (ran)7s Louis A#t5usser, e#
Edi*o es #a a0entura *or #a %ue un ani&a#ito na)ido de un 5o&"re ! una &u3er se )on0ierte en
su3eto 5u&ano
1G>
. Un su3eto 5u&ano %ue re)i"e e# dere)5o a a&ar ! a *ro)rear )on(or&e a #os
t7r&inos de #a #e! %ue or'ania a# deseo. Renun)ia a #a *retendida tota#idad de ser e# (a#o !
*asa a )on(or&arse )on #a *osi"i#idad, %ue es su *oten)ia#idad, de tener un *ene o una
0a'ina
1GH
. E# Edi*o )onsa'ra, *ues, en un ni0e# su*erior, esa se*ara)i.n radi)a# %ue se insta#.
una *ri&era 0e en ! *or e# na)i&iento. Es e# &o&ento (unda&enta# en #a a)e*ta)i.n de
nuestra rea#idad de 9seres se*arados:.
Seres se*arados ! ta&"i7n )ontin'entes desde #a *osi"i#idad de *oder o no 5a"er
na)ido, de estar ##a&ados a #a (ra'i#idad ! a #a #i&ita)i.n ! de estar, (ina#&ente, a"o)ados a #a
&uerte. E# nar)isis&o o&ni*otente, *ro!e)tado anterior&ente en #as (i'uras *arenta#es 5asta
e# *unto de )on(erir#e #os atri"utos *ro*ios de una di0inidad A#os *adres #os sa"en todo, #o
*ueden todo, son in(a#i"#es ! "uenos sin (a##aB, 0e redu)ida a5ora sus *retensiones. E# Edi*o
su*one ta&"i7n, en este sentido, e# *aso (unda&enta# en #a renun)ia a #a o&ni*oten)ia
in(anti#.
En toda esta *ro"#e&$ti)a 3ue'a un *a*e# i&*ortante #a *reo)u*a)i.n in(anti# *or #os
te&as re#a)ionados )on e# na)i&iento ! #a (e)unda)i.n
1G@
. ,ero )o&o indi)a Freud, detr$s de
1G8 Esta #e! de# deseo, en su )ar$)ter uni0ersa#, es #a %ue Freud des)ri"e en (or&a de 9&ito
)ient-(i)o: en su o"ra #tem y tab4, 1E18, O.C., II, 1@I>61D>F. Freud se+a#a %ue #a so)iedad
s.#o *uede 0er na)i&iento )uando #os 5i3os interiorian #o %ue e# *adre si'ni(i)a. #tem y
tab4, )o&o sa"e&os, (ue ori'en de una *o#7&i)a i&*ortante en e# )a&*o de #a antro*o#o'-a.
En esta )uesti.n &e )entr7 en 6sicoan)lisis y antropolog.a de la religin en Andaluc.a, en
Diestas y religin en la cultura popular andalu*a, Uni0ersidad de Granada, 1EEG, 1I161EG.
So"re esta *ro"#e&$ti)a es es*e)ia#&ente i#u&inadora #a o"ra de# (i#.so(o V. GQMER ,IN, El
psicoan)lisis$ Kustificacin de Dreud, Montesinos, 2ar)e#ona 1ED1.
1GI En este sentido 3ue'a un *a*e# re)tor e# Su*er!., heredero del complejo de Edipo, %ue #o
##a&. Freud. E# Su*er!. su*one #a interna#ia)i.n de #a #e! %ue *ro5-"e e# in)esto !, a *artir
de e##a, de #as #e!es, idea#es ! *ro*uestas &ora#es %ue &ar)an #a 0ida de# 'ru*o so)ia#.
1G> L. ALTNUSSER, Dreud y Lacan, Ana'ra&a, 2ar)e#ona 1E@F, GI.
1GH Eso es #o %ue se *retende indi)ar en *si)oan$#isis )uando se uti#ia #a e/*resi.n de
castracin simblica1 )orte *rodu)ido *or un a)to %ue se))iona ! diso)ia e# 0-n)u#o
i&a'inario ! nar)isista entre #a &adre ! e# 5i3o, #e! %ue ro&*e #a i#usi.n de todo ser 5u&ano
de )reerse *oseedor o de identi(i)arse )on una o&ni*oten)ia i&a'inaria. C(. J. LACAN,
Escritos, Si'#o CCI, M7/i)o, 1E@E ! 1E@D, T. II, HHE6H@F, H@8 ! DGG. D. NASIO, EnseLan*a de
siete conceptos fundamentales del psicoan)lisis, Gedisa, 2ar)e#ona 1EE8, I>6>E.
1G@ C(. S. FREUD, #eor.as sexuales infantiles, 1EFD, O.C., II, 1GHG61G@1. En #os #res ensayos
estas )uestiones, e/iste una interro'a)i.n &$s radi)a#, )on )ierta ana#o'-a &eta(-si)a, %ue
ser-a #a de# ori'en de #a 0ida. Es #a *asi.n de #os or-'enes. Ta# )uesti.n, sin e&"ar'o, tan s.#o
*osee una ana#o'-a )on #o &eta(-si)o. Su &otor aut7nti)o es e# nar)isis&o ! #os senti&ientos
de o&ni*oten)ia %ue de 7# se deri0an. E# *rin)i*io ! e# (in de #a 0ida, na)i&iento ! &uerte,
son )uestiones %ue 5ieren &orta#&ente esta o&ni*oten)ia %ue as*irar-a a no tener #-&ites ni
*ade)er nin';n ti*o de )ontin'en)ia. ,ero na)er ! &orir son #a )ontin'en)ia su&a. De a5-
%ue e# ni+o ten'a es*e)ia#es di(i)u#tades *ara )o&*render A*ara a)e*tarB %ue sus *adres,
i&$'enes de su o&ni*oten)ia, *uedan tener un ori'en en otros, %ue se en)uentren
en)adenados a una su)esi.n de 'enera)iones. Ma!or di(i)u#tad a;n es #a %ue &ani(iestan #os
ni+os *ara #a a)e*ta)i.n de #a &uerte1 9&i !o no &e #o *ueden ro"ar:, dir-a e# ni+o )on
Una&uno.
La reso#u)i.n de toda esta intensa situa)i.n )on(#i)ti0a %ue se e/*eri&enta en #a
situa)i.n ed-*i)a *osee tan s.#o una a#ternati0a1 #a renun)ia. Renun)ia a o)u*ar e# *uesto de#
*adre o de #a &adre, asu&ir #a 9)astra)i.n si&".#i)a: ! )on(or&arse )on o)u*ar un *uesto,
un #u'ar, dentro de #a )onste#a)i.n (a&i#iar. A)e*tar ser tan s.#o un es#a".n en #a )adena de
#as 'enera)iones, )on un *rin)i*io ! un (ina#, )on un deseo %ue i&*u#sa 5a)ia a#'o %ue nun)a
se en)uentra, *or%ue )o&o nos de)-a Luis Cernuda, el deseo es una pregunta cuya respuesta
nadie sabe.
Latencia y apert"ra!.
La renun)ia a #os deseos in)estuosos de# Edi*o )ondu)ir$ a una #i"era)i.n de# deseo
*u#siona#, &$s a a##$ de #os *ri&iti0os ! redu)idos intereses de #a *ri&era in(an)ia. A5ora, a
#o #ar'o de #a se'unda in(an)ia ! 5asta #os a+os de #a *u"ertad, e# deseo se a"rir$ a 5oriontes
&$s a&*#ios ! ";s%uedas en .rdenes di(erentes. Es un *er-odo de re#ati0a )a#&a %ue se a"re
entre dos eta*as de 'ran intensidad en )uanto se re(iere a #os intereses se/ua#es. 9Fase de
#aten)ia: (ue e# no&"re %ue re)i"i. en e# *si)oan$#isis, *ara desta)ar e# estado o)u#to en e#
%ue *er&ane)er$n, 5asta #a *u"ertad, #as 'randes ";s%uedas ! as*ira)iones er.ti)as
1GD
. Esta
#aten)ia, 3u'ar$ un *a*e# de)isi0o, sin e&"ar'o, en #a )on(i'ura)i.n de# ser 5u&ano )o&o ser
de )u#tura, *uesto %ue #os intereses so)io)u#tura#es 0er$n una o*ortunidad ;ni)a en este
9a*#aa&iento: de #os intereses &$s *ri&iti0os, *ara in3ertar sus *ro*ias !e&as en #a *#anta
de# deseo. E# $r"o# de# deseo *u#siona# en)ontrar$ as- en esta eta*a una o*ortunidad de
e/*ansi.n ! se a"rir$ en ra&a3es ! re'istros di0ersi(i)ados. A#i&entar$ as- )on su (uera
ori'ina# #os 0a#ores es*e)-(i)os %ue #e 0ienen de# entorno so)ia#.
,or%ue, si en sus ini)ios, e# deseo *u#siona# )onstitu!. un tron)o unitario, en estos
&o&entos 0i0ir$ una di(eren)ia)i.n, %ue #e *er&itir$ *erse'uir su o"3eti0o nu)#ear de
en)uentro ! uni.n en re'istros &u! di(erentes. De &odo i&*ortante, e# deseo *u#siona# se
0er$ (orado a di(eren)iar #os as*e)tos e/*#-)ita&ente er.ti)os ! se/ua#es de #os si&*#e&ente
tiernos, e(e)ti0os ! )$#idos. La intro!e))i.n de #a #e! de# deseo, #a a)e*ta)i.n de %ue #a &adre
! e# *adre est$n e/)#uidos de# )a&*o de inter7s se/ua#, 5ar$ %ue )o&ien)e a desarro##arse
5a)ia e##os todo un intenso a&or, *ero )o&*#eta&ente in5i"ido en sus inten)iones er.ti)as. E#
para una teor.a sexual, Freud se re(iere a #a 9*u#si.n de sa"er: A&issentriebB *o#ariada de
&odo i&*ortante en esta 7*o)a en #os te&as )on)ernientes a #a se/ua#idad1 O.C. I, 1GF@6
1GFE.
1GD E# t7r&ino (ase o *er-odo de #aten)ia (ue a)u+ado *or M. F#iess. A 7# se re(iere Freud en
e# *ri&er a*artado de# se'undo ensa!o so"re #a se/ua#idad in(anti# AO.C., I, 11E@611EDB.
H1
a&or a #os *ro'enitores se 9*#atonia: ! #as tenden)ias er.ti)as %uedar$n en un estado #atente
5asta %ue &$s tarde *uedan diri'irse 5a)ia otros o"3etos di(erentes, (uera de# $&"ito (a&i#iar.
Lo er.ti)o ! #o tierno se 0er$n as- neta&ente di(eren)iados )o&o ra&as %ue, tras e# Edi*o, se
a"ren en dire))iones distintas desde e# tron)o de# deseo.
,ero, ade&$s, en ese &is&o tron)o, e# $r"o# de# deseo a)o'er$ #os intereses 0arios %ue
e# entorno so)ia# se *reo)u*a de in3ertar en 7#. De ese &odo, e# deseo *u#siona# se trans(or&a
*ara a)o'er ! 5a)er *ro*io esos 0a#ores %ue #a )u#tura #e in)or*ora. A *artir de a5-, ! *or #a
&edia)i.n de# #en'ua3e ! #a si&"o#ia)i.n, )a&"ia e# o"3eto de su ";s%ueda, )o&o )a&"iar$
ta&"i7n e# ti*o de satis(a))i.n %ue en e##a *ueda en)ontrar. Es e# *ro)eso %ue e# *si)oan$#isis
)ono)i. )on e# no&"re de su"#i&a)i.n ! a# %ue, )o&o re'istro (unda&enta# de# deseo,
dedi)are&os un )a*-tu#o &$s ade#ante.
En este *er-odo de #a 0ida, desde e# %uinto o se/to a+o, esos *ro)esos de su"#i&a)i.n
3ue'an un *a*e# esen)ia# en #a 0ida de# deseo. E# 5orionte (a&i#iar se a"re *ara dar entrada a
otras institu)iones so)io)u#tura#es, en #as %ue e# )o#e'io 3ue'a un *a*e# (unda&enta#. Son
a5ora otras es(eras de #a 0ida #as %ue 0an a )entrar #a *reo)u*a)i.n ! e# inter7s de# su3eto
1GE
.
P*o)a .*ti&a, *or tanto, *ara e&*render &;#ti*#es a*rendia3es, *ara in)or*orarse a
nu&erosos *ro!e)tos )o#e)ti0os, *ara re(orar #a *ro*ia identidad )on(or&e a #os &ode#os
%ue e# entorno o(re)e, *ara esta"#e)er nue0os 0-n)u#os a(e)ti0os en e# terreno de #a a&istad.
Las re#a)iones )on #os )o&*a+eros ! )o&*a+eras en e# $&"ito es)o#ar dese&*e+an
ta&"i7n un *a*e# i&*ortante en #a )on(i'ura)i.n de #a *ro*ia 0ida de# deseo. No sie&*re es
($)i# #a inte'ra)i.n en ese es*a)io %ue, *or sus di&ensiones *arti)u#ares ! *or #a entrada en
3ue'o de todo un a*arato or'aniati0o, es 0i0ido &u)5as 0e)es )o&o a&enaante ! *e#i'roso.
Se 5a)e o"#i'ado *oner en 3ue'o todo un a"ani)o de 5a"i#idades so)ia#es *ara )on%uistar e#
"ene*#$)ito, e# )ari+o o #a ad&ira)i.n de #os otros. ? no todos #os )onsi'uen en e# &is&o
'rado.
,ero a# &is&o tie&*o, #a 0ida es)o#ar *osi"i#ita ta&"i7n Aa# &ar'en de #os )ontenidos
a)ad7&i)os ! de 0a#ores so)ia#es %ue intenta trans&itirB, e# re(ora&iento de# *ro*io ?o,
&ediante #a identi(i)a)i.n )on #os i'ua#es, as- )o&o &ediante #a )o&*eten)ia ! ri0a#idad )on
#os otros. La 9*andi##a: de a&i'os, )o&o 'ru*o so)ia# %ue se ini)ia en esta eta*a, ser0ir$ de
)au)e *ara 0e5i)u#ar intereses a(e)ti0os as- )o&o ta&"i7n de orden a'resi0o ! destru)tor.
,or su *arte, #os edu)adores a)o'er$n toda una serie de a(e)tos de orden &u!
di0ersos, de*endiendo (unda&enta#&ente de# ti*o de trans(eren)ias *arenta#es %ue se rea#i)en
so"re e##os
18F
. En una so)iedad en #a %ue, )o&o ana#i$"a&os en e# )a*-tu#o III, se *rodu)e
una e/a#ta)i.n nar)isista ! %ue *are)e e/*eri&entar una aut7nti)a a#er'ia ante )ua#%uier ti*o
1GE No son raras, sin e&"ar'o, #as e&er'en)ias de *u#siones n-tida&ente er.ti)as ! 'enita#es
durante este *er-odo de #aten)ia. La uti#ia)i.n de #a ener'-a *u#siona# de# )5i)o o #a )5i)a en
(a0or de #os 0a#ores )u#tura#es no de3a de ser una idea# edu)ati0o de# )ua#, )o&o indi)a,
Freud, se des0-a )asi sie&*re e# desarro##o de# indi0iduo en a#';n *unto !, )on (re)uen)ia, en
&u)5os1 En la mayor.a de los casos logra abrirse camino un fragmento de la +ida sexual que
ha escapado a la sublimacin, o se conser+a una acti+idad sexual durante todo el per.odo de
latencia hasta el impetuoso florecimiento de la pulsin sexual en la pubertad AI"id., O.C. II,
11EDB.
18F Toda esta *ro"#e&$ti)a es "ien ana#iada *or C. MONEDERO, I"id., G>D6GH1. C(. ta&"i7n I.
AGeERA, Diario de una maestra y sus cuarenta alumnos1 Des)#7e de 2rouWer, 2i#"ao 1EEE.
de idea# o nor&ati0a, e# &aestro, ne)esaria&ente *ortador de idea#es, se )on0ierte en una
(i'ura %ue re)o'e e# re)5ao ! #a ani&ad0ersi.n &$s 0io#enta. Esa (i'ura %ue, 5a)e )in)uenta
a+os, era 'enera#&ente en)o&iada ! 0a#oriada *or e# entorno so)ia#, 5o! se )on0ierte en un
aut7nti)o "u)o e&isario %ue re)o'e toda #a a'resi0idad %ue e# 'ru*o e/*eri&enta (rente a #o
%ue #e #i&ite. Son &a#os tie&*os *ara %uienes tienen )o&o (un)i.n "$si)a re*resentar !
*ro*oner #os idea#es de #a )u#tura, *ues *are)e %ue e# deseo *u#siona# en nuestros d-as es
in0itado a re)5aar )ua#%uier ti*o de #i&ita)i.n %ue #e or'ani)e ! estru)ture
)on0eniente&ente.
Reacti,acione! y re!ol"cione!.
Tras #a eta*a de re#ati0a tran%ui#idad de# *er-odo de #aten)ia, una nue0a o#eada de #a
0ertiente &$s e/*#-)ita&ente se/ua# de# deseo irru&*e en e# su3eto, 0iniendo a ro&*er e#
e%ui#i"rio e&o)iona# de# %ue se dis(rut. a #o #ar'o de #a se'unda in(an)ia
181
. Fa)tores
"io#.'i)os de *ri&er orden 3ue'an en esta nue0a situa)i.n. E# *ro)eso 5or&ona# de este
*er-odo trae )onsi'o #a &adura)i.n "io#.'i)a de #a se/ua#idad, )on e# desarro##o de #os
)ara)teres *ri&arios ! se)undarios de #a &is&a. Todo e##o su*one una irru*)i.n de #a (uera
instinti0a se/ua# %ue traer$, )o&o trasunto *s-%ui)o, una rea)ti0a)i.n i&*ortante de #as
anti'uas te&$ti)as de# deseo *u#siona#.
La din$&i)a 'enera# de #a *ersona#idad entra en una situa)i.n de )on(#i)to %ue ser$
&a!or o &enor ! dese&"o)ar$ en una situa)i.n &$s sana, &$s *er0ersa o &$s neur.ti)a
de*endiendo de sus ante)edentes ! de #as )ana#ia)iones ;#ti&as %ue, en este *er-odo,
en)uentre e# deseo *u#siona#. ,ero, en 'enera#, e# ?o, %ue se 5a"-a ido (orta#e)iendo a #o #ar'o
de #a se'unda in(an)ia, se 0er$ a5ora de nue0o a&enaado *or e# e&*u3e de #as (ueras de#
E##o, des*ertadas a5ora *or e# desarro##o 5or&ona#. ,or otra *arte, #as e/i'en)ias e idea#es de#
Su*er!. 3u'ar$n ta&"i7n de &odo i&*ortante *ara reestru)turar e# e%ui#i"rio o *ara a)entuar
a;n &$s e# )on(#i)to. Cuando e# ?o se 0e asediado *or #as e/i'en)ias de un Su*er!. tir$ni)o
se 0er$ ane'ado de an'ustia ! )u#*a"i#idad, &$s o &enos in)ons)iente. Cuando es e# E##o, sin
e&"ar'o, e# %ue se i&*one do&inando a# ?o, se dar$ una tenden)ia a #a ";s%ueda )o&*u#si0a
de 'rati(i)a)iones se/ua#es ! a'resi0as %ue no estar$ e/enta de intensos senti&ientos de
)u#*a. La intensidad de #a )risis ! su reso#u)i.n de*ender$ enton)es de #a (uera de #os
i&*u#sos de# E##o, de #a to#eran)ia o no de# ?o res*e)to a #as *u#siones er.ti)as ! de #a
natura#ea de #os &e)anis&os de de(ensa, &$s o &enos ade)uados, as- )o&o de# ti*o *resi.n
e in(#uen)ia %ue se e3era desde e# entorno
18G
.
Toda esta nue0a situa)i.n *si)odin$&i)a 5a! %ue entender#a, ade&$s, desde #a
rea)ti0a)i.n %ue tiene #u'ar en este &o&ento de #os te&as ed-*i)os in(anti#es. M$s o &enos
en)u"iertos durante #a (ase de #aten)ia, resur'en a5ora de nue0o )on (uera *ara intentar una
reso#u)i.n de(initi0a. Es &o&ento en e# %ue #a 0ida de# deseo en)ontrar$ sus *er(i#es ;#ti&os,
si "ien, esen)ia#&ente deter&inados *or #as in)iden)ias *si)o"io'r$(i)as anteriores
188
.
181 J. L. LILLO1 La cesura de la adolescencia1 Te&as de *si)oan$#isis IV A1EEEB 1F8618F.
O"ras )#$si)as so"re este *er-odo desde #a .*ti)a *si)oana#-ti)a son #as de N. RULLIGER, La
pubertad de los muchachos, Nerder, 2ar)e#ona 1E@G ! La pubertad de las muchachas,
Nerder, 2ar)e#ona 1E@8. De *arti)u#ar inter7s es e# )a*-tu#o dedi)ado a #a ado#es)en)ia en #a
o"ra )itada de C. MONEDERO, 8F>68HE.
18G C(. A. FREUD, el Go y los mecanismos de defensa, ,aid.s, 2uenos Aires 1E@8.
188 Durante tie&*o se *resent. e# *er-odo de #a ado#es)en)ia )o&o *rototi*o de re0o#u)i.n
H8
Esta rea)ti0a)i.n de #os )ontenidos ed-*i)os ! #a ne)esidad de asu&ir, !a de un &odo
de(initi0o, #a #e! de# deseo, )on #a renun)ia a #os #aos in)estuosos, es #o %ue o*era )o&o
n;)#eo de esta )on&o)i.n a(e)ti0a de #a ado#es)en)ia. Es un 9adi.s: a #os anti'uos o"3etos de
a&or e# %ue se 5a de *ronun)iar interna&ente, *ro0o)ando senti&ientos de tona#idad
de*resi0a ! a)ti0ando ta&"i7n de(ensas de ti*o &an-a)o, tan *rotot-*i)a&ente
ado#es)en)ia#es. ,or e##o, e# ado#es)ente es &u)5as 0e)es un ser triste, sin %ue ##e'ue a sa"er
)u$# es e# &oti0o *ro(undo de su *esar, ni e# *or%u7 de sus de(ensas &an-a)as )on #as %ue
intenta 5uir de su de*resi.n, su )antar, re-r ! "rin)ar *or no ##orar ! 0enirse a"a3o.
La a)ti0idad &astur"atoria, tan *rotot-*i)a de este &o&ento de #a 0ida, trae &u)5as
0e)es a*are3ada de &odo in)ons)iente #os te&as irresue#tos de #a )on(#i)ti0idad ed-*i)a
in(anti#. Es a5-, *or #o de&$s, donde *ode&os en)ontrar e/*#i)a)i.n a #a )u#*a"i#idad Ano
sie&*re )ons)ienteB %ue tan ($)i#&ente des*ierta este ti*o de )o&*orta&iento. Son &u)5os
#os (antas&as %ue, aso)iados a #a &astur"a)i.n, *ro0o)an te&ores, ansiedades ! )u#*as en e#
$&"ito in)ons)iente. En este sentido, resu#ta i#ustrati0o 5a)er un re*aso de #as
)onsidera)iones %ue de e##a se 5i)ieron en e# )a&*o &7di)o, *or no re(erirse a# $&"ito de #a
&ora#. La &astur"a)i.n %ued. aso)iada a un sin (in de en(er&edades &enta#es ! (-si)as, )on
teor-as %ue 5o! nos 5a)en sonre-r, *ero %ue en su tie&*o 'oaron de 'ran *resti'io !
)redi"i#idad entre #os )ient-(i)os
18I
. E# &is&o Freud es deudor, en sus *#antea&ientos so"re
e# te&a, de *re3ui)ios ! re*aros %ue de#atan #os (antas&as %ue anida"an en #a &enta#idad de
su 7*o)a. En su tra"a3o La herencia y la etiolog.a de las neurosis A1DEHB
18>
, *or e3e&*#o, 0e e#
onanis&o )o&o una )ausa de neurastenia. ? en e# #ar'o de"ate so"re e# te&a %ue se ini)io en
1E1G dentro de #a So)iedad ,si)oana#-ti)a de Viena )asi todo %ued. )entrado en e# )ar$)ter
*er3udi)ia# de #a &astur"a)i.n !, so"re todo, en #a posibilidad de la fijacin de fines sexuales
infantiles y de la permanencia en el infantilismo ps.quico$ 7on ello est) dada la
predisposicin a la neurosis
805
. Nar$ (a#ta un tie&*o *ara %ue, dentro &is&o de# )a&*o
*si)oana#-ti)o, #a &astur"a)i.n *ueda ser )onsiderada )o&o un (en.&eno %ue, *udiendo
res*onder a din$&i)as &u! di0ersas, )a"e ser situado dentro de #a nor&a#idad )o&o ta&"i7n
dentro de #a sinto&ato#o'-a *ato#.'i)a
18@
.
Tan s.#o #a inda'a)i.n de #as (antas-as %ue #e a)o&*a+an A)ons)iente o
in)ons)iente&enteB )a"e es)#are)er e# sentido a# %ue res*onde di)5o )o&*orta&iento se/ua#.
En o)asiones #a a)ti0idad &astur"atoria res*onde a un intento de autoa(ir&a)i.n, una es*e)ie
de rei0indi)a)i.n de s- &is&o (rente a #as instan)ias de autoridad %ue e# 3o0en e/*eri&enta
)o&o anta'onistas de su deseo. ,ero, en este *er-odo, 'enera#&ente, res*onde a# intento de
*asar de una din$&i)a nar)isista a otra de ti*o o"3eta#. Desde e# denso autoerotis&o en e# %ue
se &ue0e #a din$&i)a ado#es)en)ia# A(a0ore)ido *or #a r$*ida trans(or&a)i.n de su )uer*o de
ni+o o ni+a en un )uer*o de 5o&"re o &u3erB, e# 3o0en intenta ta&"i7n transitar a# )a&*o de
#os o"3etos de a&or. La 0ida i&a'inaria %ue a)o&*a+a a #a &astur"a)i.n re0e#a ese intento de
*s-%ui)a. La in0esti'a)i.n *si)oana#-ti)a, sin e&"ar'o, nos 5io 0er %ue todas #as
trans(or&a)iones de este *er-odo a)ae)en so"re #as %ue !a tu0ieron #u'ar en #a in(an)ia %ue
son, *arti)u#ar&ente #as de #os *ri&eros a+os, #as &$s de)isi0as en #a )on(i'ura)i.n de #a
*ersona#idad.
18I C(. en este sentido e# interesante ! !a )itado estudio de F. \LVARER URIA, El sexo de los
niLos.
18> O.C., I, G@@6GD>.
18H S. FREUD, 7ontribuciones al simposio sobre la masturbacin, 1E1G, O.C., II, 1@F@.
18@ C(. R. S,ITR, Aacia una re+aluacin del autoerotismo, ,roteo, 2uenos Aires 1EHE.
";s%ueda ! en)uentro )on #o %ue est$ &$s a##$ de s- &is&o ! de# )a&*o (a&i#iar %ue
)on)entr. su inter7s in(anti#
18D
. Co&o se indi)a"a &$s arri"a, #a &a!or o &enor to#eran)ia de#
Su*er!. a #os e&*u3es er.ti)os &ar)ar$ ta&"i7n #a &a!or o &enor )on(#i)ti0idad %ue a)arree
este ti*o de )o&*orta&iento. As- )o&o ta&"i7n 5a"r-a %ue se+a#ar %ue #a &astur"a)i.n %ue
##e'a a ad%uirir un )ar$)ter )o&*u#si0o, *ro"a"#e&ente est$ &ani(estando una )on(#i)ti0idad
in(anti# %ue no a)a"a de reso#0erse ! %ue *uede )ondu)ir a un estan)a&iento en *osi)iones
nar)isistas. En )ua#%uier )aso, e# *ro"#e&a no estar-a tanto en #a a)ti0idad &astur"atoria sino
en #os )on(#i)tos #atentes %ue 7sta *one de &ani(iesto.
La di&ensi.n 5o&ose/ua# A%ue tratare&os en un )a*-tu#o *arteB )onstitu!e ta&"i7n
un e#e&ento a tener en )onsidera)i.n en #a *si)odin$&i)a de# deseo ado#es)en)ia#. E##a se
e/terioria &$s %ue en otros *er-odos de #a 0ida ! *one de &ani(iesto esa rea)ti0a)i.n ed-*i)a
%ue )ara)teria a este *er-odo Aen su di&ensi.n in0ertidaB, as- )o&o #a di(i)u#tad %ue e#
ado#es)ente e/*eri&enta *ara e# a)er)a&iento a# otro se/o. Las 9a&istades -nti&as: *ro*ias
de esta eta*a re0e#an esa )orriente 5o&ose/ua#, &$s o &enos #atente, en e/tre&a
)on(iden)ia#idad, )on &ati)es tan e/5i"i)ionistas, as- )o&o en #os )e#os ! *osesi0idad %ue
)ara)teria a este ti*o de a&istades
18E
. E# *ro*io se/o rease'ura (rente a #os (antas&as %ue e#
otro '7nero sue#e des*ertar en e# ado#es)ente.
Esos (antas&as )on re#a)i.n a# otro se/o son #os %ue est$n ta&"i7n en #a "ase de #os
ena&ora&ientos *#at.ni)os tan )ara)ter-sti)os de esta edad. La (i'ura a&ada se *resenta
ni&"ada de una idea#idad %ue #e a)er)a &u)5o a #as i&$'enes *arenta#es de*ositadas en e#
(ondo de# *ro*io &undo interno. ,or e##o ta&"i7n esos a&ores *#at.ni)os se #i&itan a #os
)o&*onentes *ura&ente tiernos ! a(e)ti0os, de3ando a# &ar'en #os e#e&entos &$s
e/*#-)ita&ente er.ti)os ! 'enita#es. Se 5a di)5o, ! )on ra.n, %ue e# *ri&er ena&ora&iento
en estas eta*as, in)ons)iente&ente, tiene &u)5o %ue 0er )on e# *ri&ero de todos1 e# %ue en #a
eta*a ed-*i)a tu0o #u'ar )on re#a)i.n a #as (i'uras de #a &adre o de# *adre
1IF
. La se*ara)i.n de
#a ternura ! #o er.ti)o es #o %ue de &odo &$s )#aro re0e#a esa #i'a.n )on #as
re*resenta)iones *arenta#es. E# reto %ue se *#antea, enton)es, a# ado#es)ente es e# de 0o#0er a
uni(i)ar esas dos )orrientes an-&i)as %ue, ne)esaria&ente se*aradas en #a situa)i.n ed-*i)a,
5an de 0o#0er a (undirse en e# en)uentro )on e# o"3eto de a&or %ue 5a de )on%uistar en e#
terreno situado a# &ar'en de #a (a&i#ia. Pste ser$ uno de #os *untos )#a0es en #a &adura)i.n
deseo, te&a en e# %ue nos )entrare&os en e# si'uiente )a*-tu#o.
18D Un "uen estudio so"re toda esta *ro"#e&$ti)a #o en)ontra&os en A. ALSTEENS, La
masturbacin en los adolescentes, Nerder, 2ar)e#ona 1E@F. M$s a##$ de este *er-odo C(. L. ,.
SARNOFF 6 I, SARNOF , Onanismo$ Estudio sobre la masturbacin en las relaciones adultas, Ed.
Gri3a#"o, 2ar)e#ona 1EDF.
18E En o)asiones *ueden darse )o&*orta&ientos e/*#-)ita&ente 5o&ose/ua#es
A'enera#&ente "a3o (or&a de &utua &astur"a)i.nB, sin %ue 7stos ##e'uen a tener e# *oder de
orientar #a din$&i)a a(e)ti0o6se/ua# en esa dire))i.n. Es &$s, *are)e )#ara&ente
)ontra*rodu)ente e# a#ar&is&o ! dra&atis&o %ue, en o)asiones, se 5a *uesto de &ani(iesto
ante este ti*o de situa)iones. Esos )o&*orta&ientos di(-)i#&ente dar$n #u'ar a una o*)i.n
5o&ose/ua# de(initi0a, si *re0ia&ente no se 5a )on(i'urado !a una estru)tura)i.n de# deseo
en esa #-nea.
1IF C(. C. MONEDERO, I"id. 8GD.
H>
4I4LIOGRA5A
ALSTEENS, A., La masturbacin en los adolescentes, Nerder, 2ar)e#ona 1E@F.
2LOS, La transicin adolescente, A&orrortu, 2uenos Aires 1EEH.
DOLTO, F., 6sychanalyse et p>diatrie, Ed. du Seui#, ,aris 1E@1.
#ener hijos, 8 0o#s., ,aid.s, 2ar)e#ona 1ED1[1EDG.
ERILSON, E., "nfancia y sociedad, ,aid.s, 2uenos Aires 1EHH.
Sociedad y adolescencia, Si'#o CCI, M7/i)o 1E@@.
FREUD, S., #res ensayos para una teor.a sexual, 1EF>, O.C., II, 1GFG61GF8.
#eor.as sexuales infantiles, 1EFD, O.C., II, 1GHG61G@1.
7ontribuciones al simposio sobre la masturbacin, 1E1G, O.C., II, 1@F@.
LLEIN, M., 6 RIVI]RE, J., Amor, odio y reparacin.
LLEIN, M., Algunas conclusiones tericas sobre la +ida emocional del lactante, O.C., ,aid.s,
2uenos Aires 1E@I, 0o#. 8, 1@@6GFD.
En+idia y gratitud, O.C., 0o#. H, 1@@6GFD
LACAN, J., Las formaciones del inconsciente, Nue0a Visi.n, 2uenos Aires 1E@F.
LE2OVICI, S. 6 SOULP, A., El conocimiento del niLo a tra+>s del psicoan)lisis, F.C.E.,
M7/i)o1E@8, 1H861H>.
MANLER, M., 6 ,INE, F., 6 2ERGMAN, A., Symbiose humaine et indi+iduation$ La naissance
psychologique de lWXtre humain, ,a!ot, ,aris 1EDF.
MONEDERO, C., 6sicolog.a e+oluti+a y sus manifestaciones psicopatolgicas, 2i"#iote)a
Nue0a, Madrid 1E@G
RASCOVSL?, A., El psiquismo fetal, ,aid.s, 2uenos Aires 1EHF.
ROF CAR2ALLO, J., /rdimbre afecti+a y enfermedad, La"or. 2ar)e#ona 1EH1.
S,ITR, R., S. y no$ Sobre la g>nesis de la comunicacin humana, Nor&7, 2uenos Aires 1EHF
El primer aLo de la +ida del niLo, A'ui#ar, Madrid 1E@8.
TU2ERT, S., La sexualidad femenina y su construccin imaginaria, E# ar%uero, Madrid 1EDD.
MINNICOTT, D.M., Acerca de los niLos, ,aid.s, 2uenos Aires 1EED.
Los beb>s y sus madres, ,aid.s, 2uenos Aires 1EED.
CA/%ULO '
ASUMIR LA AUSENCIA
Es #ar'o e# )a&ino de# deseo. Ina)a"a"#e de a#'una &anera, *uesto %ue ina)a"a"#e es
#a as*ira)i.n ori'ina# de e#i&inar toda distan)ia ! toda di(eren)ia. ,ero esa as*ira)i.n ;#ti&a
de# deseo s- *uede ! de"e ser or'aniada, de &odo %ue su dina&is&o *ueda )on0ertirse *ara
e# su3eto en un i&*u#so de 0ida ! no en una *oten)ia de destru))i.n. E# deseo, !a #o 0e-a&os
desde e# *rin)i*io, *uede ser #a (uente tanto de #a %ui&era )o&o de #a es*erana, de# des0ar-o
! #a #o)ura )o&o de# a#iento 0ita# ! #a i#usi.n %ue *er&iten un a))eso )reati0o a #a rea#idad.
,ara e##o ser$ ne)esario ese ir a)e*tando *ro'resi0a&ente nuestra )ondi)i.n de 9seres
se*arados:, 5asta ##e'ar a# re)ono)i&iento &$s *#eno *osi"#e de nuestra (a#ta de ser, de #a
ausen)ia %ue se ins)ri"e en e# )ora.n de# deseo. S.#o de ese &odo, en e(e)to, *odre&os
#i"erarnos de #a %ui&era %ue nos *ierde, *ara a))eder a un dina&is&o %ue, desde #a rea#idad,
se e&*e+a en i#usionar a#'o &e3or. No es ($)i# e# )a&ino. Ni si%uiera e# des)ri"ir#o
ade)uada&ente. De a5-, %ue antes de intentar#o en estas *$'inas, nos 0ea&os o"#i'ados a
e&*render un an$#isis )r-ti)o de #os )on)e*tos i&*#i)ados en #a des)ri*)i.n de di)5o *ro)eso.
Ma"re8) Un concepto pro#lem3tico.
E# )on)e*to de &adure *resenta *ro"#e&as &u! serios. ? *ro"a"#e&ente
en)ontra&os a5- una de #as raones *or #as %ue e# *si)oan$#isis se &ostr. sie&*re tan )auto a
#a 5ora de des)ri"ir en %u7 *odr-a )onsistir di)5o estado. 2astar-a 5a)er un re*aso de #o %ue se
5a ido entendiendo a #o #ar'o de #a 5istoria ! en #as di0ersas )u#turas *ara *onerse en 'uardia
so"re #o %ue di)5o t7r&ino *ueda si'ni(i)ar. Ser sa"io o ser 3usto *udieron ser #os idea#es de
&adure en #as )u#turas 'rie'a o 3ud-a. En #a Edad Media se *riorian, sin e&"ar'o, #as ideas
de es*iritua#ia)i.n, )onte&*#a)i.n ! as)etis&o. Ser &oderado 5a sido un idea# de &adure
estoi)a %ue ta&"i7n 5a e&er'ido una ! otra 0e a #o #ar'o de #a 5istoria desde #a anti'Vedad
5asta e# Rena)i&iento. E# *redo&inio de #a ra.n 5io de# ser 5u&ano 'uiado *or e##a e# idea#
de &adure en #a I#ustra)i.n. L#e'ados #os tie&*os &odernos, nos en)ontra&os )on %ue #a
idea de &adure se *si)o#o'ia nota"#e&ente ! *ierde #as )onnota)iones &ora#es %ue tu0o en
7*o)as anteriores
1I1
. A5ora, *or e3e&*#o, en #os tie&*os de #a *ost6&odernidad, en #os %ue se
*rodu)e #a e/a#ta)i.n de# indi0iduo, #a &adure es entendida ($)i#&ente en torno a #a )#a0e de
#a autoesti&a, te&a so"re e# %ue 0endre&os )r-ti)a&ente en e# )a*-tu#o so"re e# nar)isis&o.
E# 5e)5o es %ue e# )on)e*to ! #a idea %ue nos 5a)e&os de &adure se 0e ($)i#&ente
&u! )ondi)ionada *or 3ui)ios ! ta&"i7n *or *re3ui)ios deter&inados so)io)u#tura#&ente.
Todo e##o di(i)u#ta enor&e&ente su de(ini)i.n !, &$s a;n, su e0entua# dia'n.sti)o !
e0a#ua)i.n. En di)5o )on)e*to se in)#u!en, *or #o 'enera#, )ons)iente o in)ons)iente&ente,
1I1 Un desarro##o 5ist.ri) de# )on)e*to de &adure #o en)ontra&os en1 J. J. RACARPS 6 E.
SERRA, La madure* personal$ 6erspecti+as desde la psicolog.a, ,ir$&ide, Madrid 1EED. Este
estudio nos "rinda una in0esti'a)i.n ri'urosa ! "astante )o&*#eta so"re di)5o te&a.
H@
o*)iones *ersona#es de #o %ue )ada )ua# )ree %ue )onstitu!e #a esen)ia o 0a#or su*re&o de#
0i0ir 5u&ano1 *#a)er, (e#i)idad, &-sti)a, inte#i'en)ia, a#truis&o, et).
1IG
.
Ta&"i7n #os 'ru*os ! #as institu)iones tienden a desarro##ar sus *ar$&etros so"re #o
%ue 5a! %ue )onsiderar en su seno )o&o &aduro o in&aduro, di)ta&inando su dia'n.sti)o
)on(or&e #os &ie&"ros *ertene)ientes a di)5o 'ru*o o institu)i.n se a)o&oden o no a di)5as
*autas e/*#-)itas o i&*#-)ita&ente *ro*uestas. A 0e)es, in)#uso se da e# )aso de su3etos %ue,
3usta&ente en #a &edida en #a %ue unos sanos *ro)esos de &adura)i.n #e )ondu)en a
)uestionar di)5os *ar$&etros 'ru*a#es o institu)iona#es, son, sin e&"ar'o, en3ui)iados de
9in&aduros: o 9dese%ui#i"rados: ! re&itidos a deter&inados es*e)ia#istas en *si)otera*ia,
)on e# *ro*.sito de %ue sean a)o&odados *or e##os a #as *autas de #a institu)i.n. No (a#tar$n
9es*e)ia#istas: dis*uestos a ##e0ar a )a"o esa tarea de 9en)a3e:.
A todo esto 5a! %ue a+adir %ue #a &adura)i.n *ersona# ##e0a sie&*re i&*#i)ada un
)on3unto de *ro)esos )o&*#e3os ! de orden &u! di(erentes ta&"i7n. La &adure, en e(e)to,
)on##e0a unos )o&*onentes "$si)os de )ar$)ter "io#.'i)o, sin #os )ua#es no se 5a)e *osi"#e e#
desarro##o en otros .rdenes Adi(-)i#&ente, *or e3e&*#o, *uede &adurar un ni+o en #as
0ertientes a(e)ti0as de #a (ase ana# si no #o'ra )on anterioridad #a ne)esaria &adura)i.n de #os
es(-nteres %ue *osi"i#itan su *ro*io )ontro# en #a de(e)a)i.nB. ,ro)esos )o'niti0os, so)ia#es,
et). Se i&*#i)an ! )ondi)ionan &utua&ente, *ro'resan )on rit&os di(erentes ta&"i7n,
5a)iendo %ue #a e0a#ua)i.n '#o"a# de #a &adura)i.n *ersona# )uente )on di(i)u#tades &u!
es*e)ia#es. Cuando un 3o0en 5a &adurado !a en sus estru)turas )o'niti0as A)on %uin)e a+os
se *uede !a dis*oner de #a estru)tura des)rita *or J. ,ia'et )o&o 9#.'i)a (or&a#:B se
en)uentra, sin e&"ar'o, #e3os a;n de dis*oner de e#e&entos esen)ia#es en #a &adura)i.n
so)ia# o a(e)ti0a. Todo esto nos o"#i'a a *ensar %ue #a &adure )onstitu!e un *ro)eso %ue no
est$ nun)a de# todo a)a"ado. Es una 9uto*-a: %ue nos de"e &o0i#iar a se'uir re)orriendo un
)a&ino %ue nun)a se 0e, sin e&"ar'o, )u&*#i&entado *#ena&ente )on #a ##e'ada a #a &eta.
Nadie es *#ena&ente 9&aduro:. Es &$s, #a a)e*ta)i.n serena de %ue )ada uno es 5i3o de una
5istoria %ue #e 5a &ar)ado )on i&"orra"#es #u)es ! so&"ras, %ui$s 0en'a a )onstituir uno de
#os &e3ores ras'os de# a)ertado *ro)eso de &adura)i.n *ersona#
1I8
.
La concepcin p!icoanal-tica e ma"re8 p!ico!ex"al.
Es di(-)i# en)ontrar en #a #iteratura *si)oana#-ti)a ideas re(eridas a# )on)e*to de
&adure. Resu#ta si'ni(i)ati0o a este res*e)to #a ausen)ia de di)5o t7r&ino Ao e%ui0a#entesB
en #os di))ionarios ! en)i)#o*edias de *si)oan$#isis Aen )ontraste )on #o %ue o)urre en
tratados o &anua#es de *si)o#o'-a 5u&anista, *or e3e&*#oB. Cuando &$s, en)ontra&os
re(eren)ia a# )on)e*to de desarro##o, en #a #-nea en #a %ue #o 5e&os des)rito en e# )a*-tu#o
anterior. ,ero en esa des)ri*)i.n de# desarro##o, 'enera#&ente, no se e/*#i)ita )u$# *odr-a ser
#a &eta (ina# de# &is&o. Tan s.#o se se+a#an #as e0entua#es *ertur"a)iones %ue *odr-an
detener o 5a)er (ra)asar e# *ro)eso. Es de)ir, se 5a"#a de *osi"#es (i3a)iones, re'resiones o
)on(#i)tos %ue i&*edir-an su e0o#u)i.n nor&a#. ,ero, *or #o 'enera#, no se indi)a )u$# ser-a #a
&eta o (ina# .*ti&o de di)5a e0o#u)i.n o, en otros )asos, se des)ri"en )on indi)a)iones de
)ar$)ter &u! 'enera#. As-, *or e3e&*#o, Eide#"er' de(ine #a &adura)i.n )o&o e# desarro##o
1IG As- #o se+a#a atinada&ente J. A. GARCSA6MONGE, #reinta palabras para la madure*,
Des)#7e de 2rouWer, 2i#"ao 1EE@, 88.
1I8 C(. I"id., 8>. En e# )a*-tu#o dedi)ado a# nar)isis&o ! autoesti&a )ontinuare&os #a
re(#e/i.n so"re estas ideas.
*ro'resi0o de #as (un)iones de# a*arato *s-%ui)o %ue estar-a deter&inado si&u#t$nea&ente
*or e# siste&a ner0ioso )entra# en )orres*onden)ia )on e# &edio a&"iente. La *ersona#idad
tota# &adura ser-a a%ue##a %ue es 9re#ati0a&ente inde*endiente de #os o"3etos e/ternos:
1II
. En
otros )asos, #a &adura)i.n 5a sido entendida, esen)ia#&ente, )o&o 9ada*ta)i.n: a #as
)ir)unstan)ias a&"ienta#es en #a %ue e# su3eto desarro##a su e/isten)ia, o#0idando si esas
)ir)unstan)ias son o no sanas
1I>
. Es e# )aso de ese *si)oan$#isis %ue so"re todo en
Nortea&7ri)a 5a sido uti#iado )o&o un &edio &$s de )ontro# so)ia#
1IH
. Los 3ui)ios !
*re3ui)ios ta&"i7n 5an i&*re'nado, )o&o 0e&os, #as es)asas )onsidera)iones *si)oana#-ti)as
so"re e# estado de &adure.
Ca"e *#antearse )u$# (ue e# *#antea&iento de Freud a# res*e)to. Sin duda, es en #os
#res ensayos$$$ donde en)ontra&os #as *ri&eras indi)a)iones i&*ortantes so"re #a )uesti.n.
A##- se nos 5a"#a de una eta*a ;#ti&a de# desarro##o #i"idina#, )onsiderada )o&o )ondi)i.n
o"#i'ada *ara #a &adura)i.n de #a se/ua#idad. Ser-a 7sta #a de #a 9su*re&a)-a de #a
or'ania)i.n 'enita#: ! #a *ara#e#a uni(i)a)i.n en e##a de todas #as *u#siones *ar)ia#es
in(anti#es
1I@
. Ta# ser-a, *ues, e# )riterio ;#ti&o de 9nor&a#idad: o #a )ondi)i.n ine/)usa"#e
*ara #a &is&a. A5- %ueda todo. La se/ua#idad adu#ta enton)es, no ser-a *ara Freud sino e#
#o'ro de una s-ntesis ;#ti&a, en #a %ue %uedar-a uni(i)ada todo e# )on3unto de *u#siones
se/ua#es in(anti#esJ *u#siones %ue anterior&ente (ueron inde*endientes, *ar)ia#es, aut.no&as
en su ";s%ueda de satis(a))i.n A*u#siones ora#es, ana#es, ($#i)as, e/5i"i)ionistas, 0o!eristas,
s$di)as, &aso%uistas, et).B
1ID
.
Es e0idente, sin e&"ar'o, %ue en #os *#antea&ientos (reudianos #a adu#te ! #a
&adura)i.n de# deseo si'ni(i)a a#'o &$s %ue *oseer #a )a*a)idad de &antener unas re#a)iones
se/ua#es or'aniadas desde e# a))eso a #a 'enita#idad, )on #a )onsi'uiente su"ordina)i.n de
#as ##a&adas 9*u#siones *ar)ia#es:. Esa su*re&a)-a de #a 9or'ania)i.n 'enita#: i&*#i)a,
desde #ue'o, a#'o &$s %ue una &era )a*a)idad de re#a)i.n se/ua# )o&*#eta, *residida *or #a
'enita#idad. Son &u)5os #os #o)os %ue 5a)en e# a&or a diario, a(ir&a"a Freud en un es)rito
su'erente&ente titu#ado 9*si)oan$#isis si#0estre:
1IE
! en e# %ue se en(renta rotunda&ente a #a
idea de un trata&iento *si)oana#-ti)o )on)e"ido )o&o una si&*#e in0ita)i.n a#
&anteni&iento de re#a)iones se/ua#es. Si se o#0idan #os 9senti&ientos a(e)ti0os:, #o %ue en
1II L. EIDEL2ERG, Enciclopedia del psicoan)lisis, Es*a/, 2ar)e#ona 1E@1, s.0. 9Madura)i.n:.
1I> Co&o a(ir&a E. A. LEV?6VALENSI, &ediante e# *si)oan$#isis no se trata de 9a3ustar: a#
su3eto a #a rea#idad )o&o si 7sta (uera un o"3eto dado, sino de i&*u#sar un dina&is&o *ro*io
de trans(or&a)i.n de s- &is&o ! de esa rea#idad )ir)undante. C(. El psicoan)lisis,
perspecti+as y riesgos, Maro0a, Madrid 1E@G, 8GI.
1IH As- #o entendi., *or e3e&*#o, toda #a )orriente nortea&eri)ana de 9*si)oan$#isis
)u#tura#ista: %ue redu3o toda #a &eta*si)o#o'-a (reudiana a una 9*si)o#o'-a de# ?o: de
)ar$)ter &$s so)io#.'i)o %ue aut7nti)a&ente *si)oana#-ti)o.
1I@ La organi*acin completa slo se alcan*ar) a tra+>s de la pubertad, en una cuarta fase,
en la fase genital A#as anteriores, se';n 0i&os, ser-an #as (ases ora#, ana#, ! ($#i)aB1
7ompendio de psicoan)lisis, 1E8D b1EIFc, O.C., III, 88DH.
1IDCo&o &$s ade#ante 0ere&os en e# )a*-tu#o dedi)ado a# te&a de #a 5o&ose/ua#idad, e#
&odo en e# %ue es entendido ese &is&o )riterio de uni(i)a)i.n en #a ##a&ada 9or'ania)i.n
'enita#: 5a de"ido ser re*ensado *or e# *si)oan$#isis *osterior. De a#'una &anera, Freud
si'ue siendo deudor Aa *esar de #a re0o#u)i.n %ue o*er. en #as ideas de su 7*o)aB de una
)on)e*)i.n de #a se/ua#idad )u!o )riterio de nor&a#idad 0en-a dado *or #os *ro*.sitos de#
instinto "io#.'i)o !, *or tanto, *or #a )a*a)idad *ara #a re#a)i.n se/ua# %ue *osi"i#ita #a
*ro)rea)i.n.
1IE C(. S. FREUD, El psicoan)lisis Bsil+estreB, 1E1F, O.C., II, 1>@G.
HE
este te/to Freud deno&inada #a 9*si)ose/ua#idad:, se est$ &u! #e3os de una )on)e*)i.n
aut7nti)a&ente *si)oana#-ti)a.
La ##a&ada 9su*re&a)-a de #a or'ania)i.n 'enita#: i&*#i)a, *ues, toda una serie de
di&ensiones *s-%ui)as de (ondo, no sie&*re ($)i#es de *oner en 3ue'o. En )ua#%uier )aso,
*are)e %ue, ta# )o&o 5e&os 0enido entendiendo e# deseo *u#siona#, su &adura)i.n e/i'ir-a
tener en )uenta otros as*e)tos di(erentes de #os de #a se/ua#idad en su sentido &$s estri)to.
Todo ese tras(ondo a&*#io en e# %ue #a 'enita#idad e&er'e tendr-a %ue 0er )u&*#idos, en
e(e)to, unos o"3eti0os, a&*#ios ta&"i7n, &ediante #os )ua#es se (uera ##e0ando a )a"o #a
&adura)i.n ! e# (un)iona&iento ade)uado de ese deseo *u#siona#.
A este res*e)to no de3a de resu#tar si'ni(i)ati0o %ue, )uando Freud traa #o %ue tendr-a
%ue ser e# o"3eti0o de un trata&iento *si)oana#-ti)o, #o des)ri"iera desde &u! *ronto A1EFIB
)o&o el restablecimiento de la capacidad de trabajo y de goce
82<
. A+os &$s tarde, en 1EG8,
insiste, )on &$s deta##e, en #a &is&a idea1 La finalidad del tratamiento puede concretarse en
procurar al sujeto$$$ la m)s completa unificacin y el m)ximo robustecimiento posible de su
Go, ahorrarle el gasto ps.quico exigido por sus conflictos internos, hacer de >l lo mejor que
se pueda con arreglo a sus disposiciones y capacidades, y hacerlo as. capa* de rendimiento y
de goce
828
.
De &odo &$s e/*#-)ito, Freud 0io en #a )a*a)idad de a&ar ! tra"a3ar #os dos e3es
"$si)os, a tra07s de #os )ua#es #a *ersona #o'ra su e%ui#i"rio ! &adure. Estos dos e#e&entos,
a&or ! tra"a3o, nos ser0ir$n, *ues, de *istas *ara e#a"orar unas re(#e/iones so"re este
*ro"#e&$ti)o )on)e*to de &adure *ersona#. En e##as nos )ontentare&os )on des)ri"ir #os
'randes ras'os %ue )on(or&ar-an #a adu#te en #a 0ida de# deseo, teniendo en )onsidera)i.n #o
%ue ##e0a&os 0isto 5asta e# &o&ento. Renun)ia&os, *or tanto, a de#i&itar )on deta##e otros
as*e)tos de #a &adura)i.n %ue 'uardan re#a)i.n )on otras di&ensiones de #a *ersona#idad,
ta#es )o&o #as )o'niti0as, so)ia#es, &ora#es, et). Dentro de #a &is&a din$&i)a de# deseo,
reser0are&os *ara )a*-tu#os *osteriores as*e)tos *arti)u#ares de &adura)i.n %ue 5a"r-a %ue
tener en )uenta dentro de #os di0ersos 9re'istros: de# desear.
Amore! ."e matan.
No son inde*endientes estas dos di&ensiones de# e%ui#i"rio ! #a adu#te 5u&ana.
A&or ! tra"a3o, o en t7r&inos &$s a&*#ios, deseo ! *ro!e)to, *oseen -nti&as )one/iones !
&uestran en #a 0ida de #os su3etos una &utua interde*enden)ia. Co&o tendre&os o)asi.n de
ana#iar en e# )a*-tu#o dedi)ado a# te&a de #a su"#i&a)i.n, e# tra"a3o, entendido )o&o un
*ro!e)to de trans(or&a)i.n de #a rea#idad, se a#i&enta i'ua#&ente de #a 0ida de# deseo !,
*odr-a&os de)ir, %ue se )onstitu!e ta&"i7n en un 9o"3eto de a&or: A)on *osi"i#idades
i'ua#&ente de ser un a&or in(anti#, neur.ti)o o *er0ersoB. So"re este as*e)to, *ues, nos
detendre&os &$s en ese )a*-tu#o *osterior, *ara )entrar a5ora #a )uesti.n en #a &adura)i.n
de# deseo, es de)ir, en #a )a*a)idad de re#a)i.n inter*ersona#, en #a a*titud *ara a&ar ! ser
a&ado.
,ero )on0iene *re)isar de ante&ano %ue e# a&or, en e# 3usto *are)er de Freud, es e#
t7r&ino &$s e%u-0o)o de )uantos e/isten
1>G
. En 7# in)#ui&os desde #as re#a)iones &antenidas
1>F C(. El m>todo psicoanal.tico de Dreud, 1EFI, O.C., I, 1FF>.
1>1 6sicoan)lisis y teor.a de la libido, 1EG8, O.C., III, GH@G.
1>G C(. S. FREUD, El malestar en la cultura, 1E8F, O.C, III, 8FIF68FI1.
*ara satis(a)er unas ne)esidades 'enita#es A#o %ue sue#e deno&inar )o&o 95a)er e# a&or:B,
)o&o #os senti&ientos *ositi0os e/istentes entre *adres e 5i3os o entre 5er&anos ! 5er&anas,
o, &$s a##$ de# $&"ito (a&i#iar, 5a"#a&os de a&or in)#uso en #as re#a)iones de a&istad,
ta&"i7n, en un sentido &$s a&*#io toda0-a 5a"#a&os de a#truis&o ! de# a&or a toda #a
5u&anidad. Co&o ta&"i7n 5a"#a&os, ! 5o! d-a &u)5o, de a&or a uno &is&o. E# a&or,
*osee, enton)es, 0ariad-si&os re'istros, #os 9re'istros de# deseo:, %ue *ueden ir desde e# %ue
se e/*eri&enta en #a re#a)i.n %ue esta"#e)e&os en #os di(erentes &odos de 0in)u#a)iones
5u&anas, en #as re#a)iones i&a'inarias )on #o sa'rado Ae# a&or a DiosB o, in)#uso, en #a
re#a)i.n %ue &antene&os )on #as ideas ! #as )osas.
,ero, si di(erentes son #os re'istros en )uanto a #os o"3etos de nuestro a&or, di(erentes
ta&"i7n *ueden ser #os re'istros su"3eti0os desde #os %ue &antene&os su e/*erien)ia. E#
a&or, en su sentido &$s *si)odin$&i)o es, se';n *udi&os 0er, deseo de uni.n, *retensi.n de
)er)an-a, !, )on e##o, e#i&ina)i.n de toda distan)ia o di(eren)ia %ue di(i)u#ten #a 0in)u#a)i.n.
,or e##o &is&o, ta&"i7n #a e/*erien)ia de# a&or *uede resu#tar de una terri"#e a&"i'Vedad.
Aay amores que matan, e/*resa )on toda #a ra.n #a sa"idur-a *o*u#ar. E# *si).#o'o )#-ni)o
tiene o)asi.n de 0eri(i)ar#o )ada d-a en su *r$)ti)a *si)otera*7uti)a
1>8
. E# a&or *uede
*retender esen)ia#&ente #a ";s%ueda de s- &is&o en #a i&a'en es*e)u#ar de# otro, *uede
##e0arse a )a"o )on #a as*ira)i.n &$s o &enos #atente de no *erder una )er)an-a ! 0a#ora)i.n
ne)esaria *ara 0i0ir, *uede e/*resar un deseo de 0in)u#a)i.n *asi0a ! de*endiente, o de un
do&inio ! )ontro#, no e/ento de a'resi0idad, dentro de #a &is&a din$&i)a %ue 5a! %ue se'uir
)onsiderando, sin e&"ar'o, )o&o 9a&orosa:. ,uede ta&"i7n )onstituirse )o&o una
estrat7'i)a ! en7r'i)a de(ensa Aa &odo de 9(or&a)i.n rea)ti0a:
1>I
B (rente a una )on(#i)ti0idad
%ue no se es )a*a de ad&itir. O se *uede "us)ar #a &is&a e/*erien)ia de a&ar *or s- &is&a,
*or e# *#a)er %ue di)5a e/*erien)ia re*orta, 0iniendo a uti#iar a# otro )o&o un &ero
instru&ento *ara o"tener ese ti*o de satis(a))i.n. En #a 5isteria, *or e3e&*#o, no se a&a a#
otro, sino %ue se a&a #a &is&a e/*erien)ia de a&ar. Con sa)ri(i)io, in)#uso. Con una
o"#ati0idad ! a*arente desinter7s %ue ##e'uen a )ausar #a ad&ira)i.n de todos. Con ra.n se
5a *odido de)ir %ue nadie a&a &$s %ue #a *ersona 5ist7ri)a. ,ero no *ode&os o#0idar %ue se
trata de un a&or %ue *retende *re)isa&ente e#i&inar #a )ondi)i.n (unda&enta# *ara #a
&adura)i.n de 7ste1 e# res*eto a #a distan)ia ! #a di(eren)ia. As-, *ues, no "asta se+a#ar #a
)a*a)idad de a&ar *ara 5a"#ar de &adure, sino %ue se 5a)e o"#i'ado es*e)i(i)ar %u7 &odo
de a&or es e# %ue se esta"#e)e. A e##os dedi)are&os #as si'uientes re(#e/iones.
La ren"ncia a la totalia.
Se 5a)e o"#i'ado insistir. Tan s.#o en #a a)e*ta)i.n de nuestra )ondi)i.n de 9seres
se*arados: es *osi"#e a))eder a #a &adura)i.n de# deseo. S.#o a tra07s de# #a"orioso
re)ono)i&iento de nuestra se*ara)i.n )onstitu!ente, de #a asun)i.n de #a )aren)ia %ue nos
)onstitu!e ! %ue nos introdu)e en e# orden de# s-&"o#o ! e# #en'ua3e A)o&o orden %ue re&ite
a una ine0ita"#e *resen)ia6ausen)iaB *ode&os ser ani&ados *or e# deseo, #i"erar#o en #a
1>8 C(. AA.VV., LUamour1 Re0ue Fran^aise de ,s!)5ana#!se LC A1EEHBJ L. L. ALTAMNN, Some
+icissitudes of lo+e1 JA,,A G> A1E@@B 8>6>GJ F.E. FREINERR, Amorios, amores, amor$$$, Des)#7e
de 2rouWer, 2i#"ao 1E@GJ I. G\RATE MARTSNER, Del amar y sus riberas1 C#-ni)a ! an$#isis
'ru*a# GG AGFFFB HE6D1J J. RATTNER, 6sicologia y psicopatolog.a de la +ida amorosa, Si'#o
CCI, Me/i)o 1E@H A1FTB.
1>I As- se deno&ina e# &e)anis&o de de(ensa %ue )onsiste en &antener un )o&*orta&iento
e/a)ta&ente o*uesto a# in)ons)iente&ente deseado.
@1
";s%ueda de sus rea#ia)iones Asie&*re *ar)ia#esB ! 0i0ir dina&iados *or su e&*u3e,
e0itando e# e/tra0-o de #a %ui&era !, en su #-&ite, e# estra'o de #a #o)ura
1>>
. S.#o, *ues, desde
e# re)ono)i&iento de #a ausen)ia, desde #a rea# asun)i.n de #a so#edad %ue nos )onstitu!e, e#
&undo se entrea"re )o&o 5orionte de *osi"i#idades ! se 5a)e *osi"#e e# a&or %ue da 0ida !
no e# %ue, )o&o en #a 5isteria, &uti#a ! &ata.
Ese re)ono)i&iento de #a ausen)ia A%ue de(ine %ui$s de un &odo e3e&*#ar e# (ina# de
un *ro)eso de *si)oan$#isis
1>H
,ero, de otra *arte, en #a a(ir&a)i.n atri"uida a 2#onde# se de3a
0er i'ua#&ente %ue #o %ue es una *arte Ai&*ortante desde #ue'oB de# *ro)eso ana#-ti)o, es
de)ir, su tarea ine0ita"#e&ente 9desi#usionadora:, se )on(unde )on su &eta u o"3eti0o (ina#.
Na! todo un tra"a3o de 9due#o: en un *ro)eso *si)oana#-ti)oJ es de)ir, de tristea *or #as
(antas-as %ue i#usoria&ente sir0ieron *ara 5a)er so*orta"#e #a rea#idad, entor*e)iendo *or eso
&is&o, una "uena re#a)i.n )on e##a. Se trata, enton)es, de atra0esar una 9sa#uda"#e
de*resi.n: )o&o *aso o"#i'ado *ara un en)uentro )on #a *ro*ia e/isten)ia, )on todas sus
*oten)ia#idades ! #i&ita)iones, ! )on #a rea#idad de #os otros, &$s a##$ de #as *retensiones de
tota#idad %ue se #es atri"u-a ! se #e de&anda"a. Desde ese 9*unto )ero:, *ues, %ue se a"re en
e# (ina# de# *ro)eso ana#-ti)o e# &undo se a"re )o&o un *oten)ia# de )reati0idad ! de
en)uentro.B, no )ondu)e A)ontra #o %ue se *udiera *ensarB a# a"surdo o a# desa#iento ante #a
0ida. Todo #o )ontrario, e##a &is&a "rinda #a *osi"i#idad de# en)uentro )on uno &is&o, )on
#os otros ! )on #a rea#idad. Un en)uentro aut7nti)o *or%ue !a no "rota de #a ne)esidad %ue
de0ora ! ani%ui#a #a rea#idad de# otro, en )uanto se &ani(iesta )o&o distante ! di(erente. E#
en)uentro se *rodu)e desde e# deseo %ue re)ono)e su )aren)ia !, desde e##a, se diri'e )o&o
de&anda a# otro #i"re ! di(erente. No trata as- de i&*onerse )ie'a&ente, sin tener )onsidera6
)i.n de# #en'ua3e ! e# in)ons)iente de# otro. Desde e# re)ono)i&iento de #a (a#ta *uede sur'ir
e# otro, )o&o 5o&"re o )o&o &u3er ! *ueden sur'ir #os otros )o&o )o&*a+eros de
e/isten)ia. Sur'e e# &undo )o&o un *oten)ia# de )rea)i.n, de sentido ! de *ro!e)to a
rea#iar.
Se trata, en de(initi0a, de a)e*tar %ue no so&os todo *ara nadie ! %ue nadie *odr$
nun)a ser todo *ara nosotros. Lo &$s ! #o &e3or %ue se nos 5a )on)edido desde nuestra
)ondi)i.n de seres se*arados es e# )onstituirnos )o&o a)o&*a+antes ! so#idarios unos de
otros. En di0ersos &odos ! re'istros1 en e# a&or a*asionado de #a *are3a, en e# )o&*ro&iso
-nti&o de #a a&istad, en e# *ro!e)to so#idario de #a (raternidad. Sie&*re, sin e&"ar'o, desde
e# )on0en)i&iento de %ue esa )o&*a+-a nun)a *retender$ e#i&inar #a distan)ia ! #a di(eren)ia
%ue res*eta nuestra )aren)ia &$s -nti&a ! )onstitu!ente. Toda )o&uni.n ! en)uentro entre
1>> Las di(i)u#tades *ara asu&ir #a se*ara)i.n *ueden tener e/*resiones &u! di(erentes. ,ero
)a"e desta)ar entre e##as #as %ue tienen #u'ar en e# )a&*o *si)oso&$ti)o. Es e# )uer*o e# %ue,
&u)5as 0e)es, de3a 0er #a resisten)ia a #a se*ara)i.n, 95a"#ando: #o %ue #a )on)ien)ia )a##a.
#odos mis problemas de asma desaparecieron cuando mand> a mi madre a la mierda, de)-a
un *a)iente en *si)otera*ia, 5i3o ;ni)o, a# %ue, *or #o de&$s, se #e de)-a %ue no se #e dio
nin';n 5er&ano *ara %ue 7# *udiera re)i"ir en e/)#usi0a todo #o %ue sus *adres eran. So"re
este te&a, )(. #a teor-a de J. 2LEGER so"re #a 9indi(eren)ia)i.n *ri&iti0a:1 Simbiosis y
ambigYedad$ Estudio psicoanal.tico, ,aid.s, 2uenos Aires 1EH@.
1>H C5. 2#onde# &ani(est., a# *are)er, %ue e# *si)oan$#isis )on0ert-a a# ser 5u&ano en un
)erdo !, ade&$s, en un )erdo triste. En esta a(ir&a)i.n se de#ata #a )on)e*)i.n de#
*si)oan$#isis )o&o una &era in0ita)i.n a #a #i"era)i.n de #as tenden)ias instinti0as %ue, *or
#o %ue ##e0a&os 0isto, est$ "ien #e3os de una )orre)ta )o&*rensi.n de #os o"3eti0os de un
*ro)eso ana#-ti)o. Re)orde&os, una 0e &$s, #a )r-ti)a de Freud a ta# )on)e*)i.n de #a tera*ia
ana#-ti)a en su es)rito El psicoan)lisis sil+estre AO.C., II, 1>@GB.
dos su"3eti0idades es ne)esaria&ente !, a# &is&o tie&*o *resen)ia ! ausen)ia, o*a)idad !
dia(an-a.
E# a&or6(usi.n )o&o tenta)i.n de# deseo su*one a #a #ar'a #a destru))i.n &is&a de#
a&or. ,or%ue #a (usi.n i&*#i)a #a destru))i.n ! #a desa*ari)i.n de #os su3etos %ue se
inter)a&"ian e# a&or. E# deseo na)e sie&*re )o&o *oten)ia# de en)uentro en e# su3eto "ien
)onstituido en su su"3eti0idad, es de)ir, en %uien 5a sido )a*a de asu&ir su )aren)ia ;#ti&a,
e0itando 0erse *erdido en e# re&o#ino de ";s%uedas %ue #e )a#&en. S.#o de este &odo ser$
)a*a de diri'irse a otro, a %uien re)ono)e )o&o otro, es de)ir, )o&o distinto ! di(erente.
? a# &is&o tie&*o, se a"rir$ #a *osi"i#idad de un en)uentro -nti&o )onsi'o &is&o,
*or%ue #os 9o"3etos "uenos internos: *redo&inan so"re esos otros de )ar$)ter a&enaantes,
%ue (ueran a una )o&*u#si0a 5uida de #a *ro*ia rea#idad. Se 5a)e *osi"#e as- 'ustar ta&"i7n
de #a &is&a so#edad, *or%ue se en)uentra en e##a #a *osi"i#idad de a))eder a un ti*o de
en)uentro ! )o&uni)a)i.n )on uno &is&o, %ue es (uente de ri%uea interna ! *oten)ia)i.n de
aut7nti)o en)uentro )on #os de&$s
1>@
. 4uien &e3or #o e/*res. (ue Antonio Ma)5ado )on sus
0ersos1 7on+erso con el hombre que siempre +a conmigoZ quien habla solo espera hablar a
Dios un d.aZ mi soliloquio es pl)tica con este buen amigoZ que me enseL el secreto de la
filantrop.a. ,or%ue tan s.#o %uien es )a*a de esta"#e)er en #a so#edad una 5onda
)o&uni)a)i.n )on su *ro*io &undo interior *odr$ )o&uni)arse )on 5ondura en e# en)uentro
)on #os otros.
Deja la casa de tu padre y de tu madre.
,ero !a 0i&os %ue tan s.#o tras un #ar'o ! )o&*#e3o *ro)eso se 5a)e *osi"#e a))eder a
#a se*ara)i.n )onstitu!ente. ? en ese #ar'o )a&inar #a situa)i.n ed-*i)a se *resenta )o&o un
&o&ento )u#&inante en e# %ue se )onsa'ra, en e# ni0e# *s-%ui)o, esa se*ara)i.n %ue
(-si)a&ente tu0o #u'ar en ! *or e# na)i&iento )on e# )orte de# )ord.n u&"i#i)a#. Lo 0e-a&os
en e# )a*-tu#o anterior1 de a#'una &anera, en #a estru)tura)i.n ed-*i)a na)e&os de nue0o, a#
asu&ir ! 5a)er nuestra esa se*ara)i.n %ue se ##e0a a )a"o *or #a &edia)i.n de# s-&"o#o
*aterno. Se trata, )o&o en e# )aso de A"ra5a&, de #a o"#i'atoriedad de 9de3ar #a )asa de#
*adre ! de #a &adre *ara en)a&inarse 5a)ia un #u'ar des)ono)ido:. Es de)ir, e# de #a *ro*ia
5istoria a rea#iar en e# en)uentro )reati0o )on uno &is&o ! )on #os de&$s.
De3ar #a )asa de# *adre ! de #a &adre es, *ues, e# 'ran reto *ara #a &adura)i.n de#
deseo. ,ero e# *ro!e)to no resu#ta nun)a ($)i# ni se )on)#u!e de un d-a *ara otro. ,or%ue,
e0idente&ente, nos esta&os re(iriendo a a#'o &$s %ue a a"andonar #a &ateria#idad de #a )asa
*arenta#. Se trata de renun)iar a #as *ri&eras 0in)u#a)iones %ue se esta"#e)ieron )on #os
*ro'enitores, a #os anti'uos a&ores ! odios #i'ados a estas re*resenta)iones *arenta#es, de
&odo %ue, en #as *osteriores re#a)iones ! 0-n)u#os %ue se 0a!an esta"#e)iendo, no se *retenda
en)ontrar una *ro#on'a)i.n de esas &is&as re*resenta)iones *ara *ro#on'ar )on e##as #a
satis(a))i.n de #as anti'uas as*ira)iones in(anti#es.
Son &u)5as #as sustitu)iones %ue *ode&os en)ontrar a #o #ar'o de #a 0ida de esas
*ri&eras re*resenta)iones %ue )on(i'uraron nuestra a(e)ti0idad a #o #ar'o de #a in(an)ia.
1>@ So"re este te&a, )(. #a su'erente ! *ro(unda o"ra de F. DOLTO, Solitude, Ga##i&ard, ,aris
1EEI. Se *uede 0er ta&"i7n1 AA.VV., La soledad, Des)#7e de 2rouWer, 2i#"ao 1EHE.
@8
Desde &u! *ronto &aestros ! &aestras o)u*aran un *uesto en #a )adena de
9trans(eren)ias:
1>D
*arenta#es %ue se ir$n esta"#e)iendo. ,osterior&ente, *odr$n ser otras
(i'uras de &itos, 57roes o #-deres so)ia#es, )o&o ta&"i7n 3e(es, su*eriores ! autoridades en
'enera# A&7di)os, sa)erdotes, )uranderosB o in)#uso, )o&o 0ere&os en )a*-tu#os *osteriores,
#os &is&os a&i'os o, in)#uso, e# &is&o ).n!u'e. E# 0-n)u#o *ri&ero se *ro#on'a ! se
)ondensa as- en esas otras re#a)iones, di(i)u#tando #a o"#i'ada sa#ida de# 95o'ar *arenta#:. No
sie&*re se esta"#e)er$ esa 9trans(eren)ia: "a3o e# &odo de de*enden)ia a&orosa. ,uede
i'ua#&ente esta"#e)erse "a3o #a (or&a o*uesta de re"e#i.n ! a'resi0idad *er&anente. En
)ua#%uier )aso, de a&"os &odos se e/*resa #a &is&a di(i)u#tad *ara a# a"andono de esas
re*resenta)iones internas ! e# #o'ro de una autono&-a, inde*enden)ia ! #i"ertad en #as
re#a)iones esta"#e)idas. ,ara#e#a&ente, e# otro no ser$ nun)a aut7nti)a&ente otro. Ser$ un
(antas&a de #a re*resenta)i.n *arenta# a&ada u odiada, desen(o)ando as-, de &odo esen)ia#,
#a *ro*ia rea#idad de# otro.
E# 7/odo de #a )asa *arenta#, sin e&"ar'o, no ser$ *osi"#e si #as *ri&eras re#a)iones
esta"#e)idas en e##a no *osi"i#itaron #a intro!e))i.n de unos 9o"3etos "uenos:
1>E
,
su(i)iente&ente s.#idos, )o&o *ara a)o&eter e# en)uentro )on #o distante ! #o di(erente.
Di)5o de otro &odo, si no se in)or*oraron )o&o *artes *ro*ias una &adre ! un *adre "uenos,
%ue 5a'an *osi"#e a renun)iar a #a ";s%ueda en e# e/terior de i&a'inarias sustitu)iones de
e##os.
Meta(.ri)a&ente, un o"3eto "ueno &aterno *ro*or)ionar-a #a "ase *ara un nar)isis&o
)o5esi0o, sano, %ue )o&o 0ere&os en e# )a*-tu#o dedi)ado a# te&a, ser-a a su 0e #a (uente de
una )on0eniente autoesti&a ! se'uridad en s- &is&o
1HF
. Un "uen o"3eto *aterno interioriado,
a su 0e, si'ni(i)ar-a #a in)or*ora)i.n de unas &etas, idea#es ! *ro*uestas de rea#ia)i.n !
desarro##o *ersona#. Di)5o de otro &odo, #a in)or*ora)i.n de un Idea# de# ?o esti&u#ante !
a)o&odado a #as *ro*ias *osi"i#idades. Ese Idea# de# ?o tendr-a %ue &antener una distan)ia
ade)uada entre #as *osi"i#idades rea#es de# !o ! #as *ro*uestas idea#es, de &anera %ue
1>D Co&o sa"e&os, #a trans(eren)ia )onstitu!e un )on)e*to )entra# de #a teor-a ! #a *r$)ti)a
*si)oana#-ti)a %ue se re(ieren a #a a)ti0a)i.n de #as *ri&eras re#a)iones de o"3eto en #os
en)uentros ! re#a)iones *osteriores, *rin)i*a#&ente, en #a %ue se esta"#e)e en un *ro)eso
*si)oana#-ti)o. So"re este te&a &e )entr7 en1 El fenmeno transferencial en la +ida y obra de
S$ Dreud, en Seminarios de la /nidad de Docencia y 6sicoterapia 8;;038;;1, Ser0i)io
Anda#u de Sa#ud, Granada 1EE>, G8E6G@1, as- )o&o en 7reer despu>s de Dreud, *ara su
a*#i)a)i.n a #a *astora# AG@168FEB ! en su a*#i)a)i.n a# (en.&eno de# )uranderis&o1
#ransferencia, omnipotencia y curacinH un enfoque psicoanal.tico, en J.A. GONR\LER
ALCANTUD, 6 S. RODRSGUER 2ECERRA, 7reer y curarH La medicina popular, Di*uta)i.n
,ro0in)ia# de Granada, Granada 1EEH, G>168FF. en esos te/tos se *uede en)ontrar una
"i#"i'ra(-a &$s a&*#ia so"re este te&a.
1>E Estos t7r&inos, i&*ortantes en #as e#a"ora)iones *si)oana#-ti)as *osteriores a Freud,
*arti)u#ar&ente en #a es)ue#a de Me#anie L#ein, denotan una e/*erien)ia o (antas-a
in)ons)iente de un o"3eto )on)reto #o)a#iado (-si)a&ente en e# interior de# !o, %ue tiene sus
*ro*ios &oti0os e inten)iones 5a)ia e# !o ! 5a)ia #os otros o"3etos. La e/isten)ia de #os
o"3etos internos "uenos o &a#os, de*ende *ro(unda&ente de #a 0i0en)ia 5a"ida )on #os
o"3etos e/ternos. Los o"3etos internos son, *or de)ir#o as-, es*e3os de #a rea#idad. ,ero
ta&"i7n *#as&an de &anera si'ni(i)ati0a, *or 0-a de *ro!e))i.n, #a e/*erien)ia ! *er)e*)i.n
%ue se tiene de esos &is&os o"3etos e/ternos. C(. #a o"ra !a )itada en e# )a*-tu#o IV, R. D.
NINSNELMOOD, Diccionario del pensamiento Jleiniano, s.0. 9O"3etos internos:.
1HF N. LONUT, Los seminarios de Aein* Vohut, ,aid.s, 2uenos Aires 1EEF.
introdu)a una sana tensi.n entre 9#o %ue se es: ! 9#o %ue se desear-a ser:, e0itando, *or otra
*arte, una distan)ia e/)esi0a entre #o *osi"#e ! #o idea#. Iemos, en efecto, 6se+a#. Freud6 que
los hombres enferman con igual frecuencia cuando se apartan de un ideal que cuando se
esfuer*an en alcan*arlo.
1H1
En #os )asos en #os %ue #a tensi.n es e/)esi0a, e# ?o su)u&"e a un
estado de (rustra)i.n, (uente de senti&ientos de in(erioridad. En nin';n )aso siente %ue 9est7
a #a a#tura: de #o %ue su e/i'ente Idea# de# ?o #e *ro*one
1HG
.
Un as*e)to -nti&a&ente re#a)ionado )on #a &et$(ora *aterna ! )on e# Idea# de# ?o es
e# de #os senti&ientos de )u#*a"i#idad, donde *ro"a"#e&ente en)ontra&os una de #as tareas
&$s di(-)i#es de 'estionar en #a 0ida *s-%ui)a de #os 5u&anos. Su )o&*#e3idad i&*ide a%u- un
an$#isis deta##ado %ue des"ordar-a )on &u)5o #os *ro*.sitos de este estudio
1H8
. 2aste se+a#ar
a%u- %ue son a&*#-as, -nti&as ! *ro(undas #as re#a)iones entre #a 0ida de# deseo ! #os
senti&ientos de )u#*a"i#idad. M$s en *arti)u#ar, dentro de# a&*#io )a&*o de# deseo, #os
as*e)tos er.ti)os ! 'enita#es sus)itan ($)i#&ente senti&ientos de )u#*a %ue, tantas 0e)es,
*oseen un )ar$)ter e/)#usi0a&ente in)ons)iente. No 5a! se/ua#idad sin #e! !, *or tanto, en
toda se/ua#idad #os senti&ientos de )u#*a *ueden 3u'ar un *a*e# i&*ortante. Todo e##o a *esar
de #os i&*ortantes )a&"ios %ue 5an tenido #u'ar en #os &odos de *ensarse ! 0i0en)iarse #a
0ida er.ti)a, ta# )o&o ana#i$"a&os en e# )a*-tu#o so"re e# i&*a)to so)ia# en #a 0ida de#
deseo. Una )u#*a"i#idad %ue, ta# )o&o 0e-a&os en e# )a*-tu#o *re)edente a *ro*.sito de #a
&astur"a)i.n, )on (re)uen)ia, es resistente a todo ti*o de ar'u&enta)i.n ra)iona# *or%ue se
en)uentra #i'ada a 9ar'u&enta)iones: in)ons)ientes a3enas a #a #.'i)a de #a )on)ien)ia. Una
)u#*a, ta&"i7n, %ue en &u)5as o)asiones ni si%uiera es e/*eri&entada )on)iente&ente )o&o
ta#, sino %ue se des*#aa a otros )a&*os de #a e/*erien)ia, a*arente&ente a3enos a #os de #a
0ida &ora#. Deter&inados te&ores, (o"ias, *ro"#e&as de orden *si)oso&$ti)os, a)tos (a##idos
de )ar$)ter destru)ti0o, et). son &u)5as 0e)es e/*resiones de una )u#*a"i#idad #i'ada a #a
0ida de# deseo, sin %ue se 5a!a &ani(estado nun)a )o&o ta# a #a )on)ien)ia. La tarea, *or
tanto, de &ane3ar )on0eniente&ente #os senti&ientos de )u#*a es )o&*#e3a, di(-)i# !,
*ro"a"#e&ente, *er&anente ta&"i7n.
Cuando 5a"#a&os, enton)es, de in)or*orar un o"3eto interno *aterno %ue *ro&ue0a
ade)uados idea#es ! 'estione #os senti&ientos de )u#*a nos esta&os re(iriendo a un as*e)to
&u! (unda&enta# en #a &adura)i.n de #a 0ida de# deseo. Sa"er re)ono)erse )u#*a"#e )uando
se 5a )ausado un da+o A*or%ue no se trata, e0idente&ente, de a#e3ar )ua#%uier ti*o de
)u#*a"i#idad
1HI
B, sa"er a)ti0ar &e)anis&os de re*ara)i.n de ese da+o )ausado ! &ostrar
1H1 C(. Sobre las causas ocasionales de la neurosis, 1E1G, O.C., II, 1@8F.
1HG C(. S. FREUD, El malestar en la cultura, 1E8F, O.C., III, 8FH>68FHH.
1H8 So"re este te&a &e 5e )entrado en #a o"ra )itada 7reer despu>s de Dreud, 1IF61HEJ
7onfesar la culpaH Scon+ersin o destruccinT1 Cuadernos de Ora)i.n, @D A1EEFB I61FJ
SacrificioH Apuntes psicoanal.ticos sobre culpa y sal+acin1 ,ro!e))i.n IF A1EE8B 886>GJ
7ulpa y reparacin, Re0ista de ,si)o#o'-a de E# Sa#0ador, CI, I> A1EEGB GI>6G@1. En esos
te/tos se *uede en)ontrar "i"#io'ra(-a a"undante so"re e# te&a. ,osee *arti)u#ar inter7s #a
o"ra de L. RA2ALTEGUI RODRSGUER, S6or qu> me culpabili*o tantoT, Des)#7e de 2rouWer,
2i#"ao 1EE@.
1HI E/iste 5o! una tenden)ia a )onsiderar )o&o ne'ati0o todo senti&iento de )u#*a"i#idad.
Sin e&"ar'o, #a )a*a)idad *ara re)ono)er e# *ro*io &a# 5e)5o ! e/*eri&entar un &a#estar
interno en ra.n de e##o 5a! %ue )onsiderar#o )o&o un )#aro si'no de adu#te. Cuando #a
)u#*a no es re)ono)ida, *or%ue e# *ro*io nar)isis&o #o i&*ide, ($)i#&ente se 0iene a
*ro!e)tar#a so"re #os de&$s, en un &e)anis&o de de(ensa %ue e# *si)oan$#isis 5a re)ono)ido
e identi(i)ado "ien. Es #a *ro!e))i.n so"re otros de #os *ro*ios senti&ientos de )u#*a"i#idad.
@>
ta&"i7n, en otros &o&entos, #a )a*a)idad *ara no 5a)er *ro*io )ua#%uier senti&iento de
)u#*a, *ara no esta&*ar #a *ro*ia (ir&a de"a3o de e##os tras un an$#isis ra)iona# de #a *ro*ia
)ondu)ta. En de(initi0a, *oseer #a )a*a)idad *ara ne'o)iar #os *ro*ios senti&ientos de
)u#*a"i#idad, e/*resando #a )on(or&idad o dis)on(or&idad )on e##os, e# asenti&iento o #a
desa*ro"a)i.n, )onstitu!e una tarea indis*ensa"#e de# su3eto adu#to. Esa tarea su*one 5a"er
e&*rendido una )on0eniente in)or*ora)i.n de #a &et$(ora *aterna %ue, de una *arte, asu&e
#a se*ara)i.n %ue e# s-&"o#o *aterno re*resenta !, de otra *arte, e0ita #a ne)esidad de re)urrir
a instan)ias e/teriores &ediante #as )ua#es #o'rar una de)#ara)i.n de )u#*a"i#idad o ino)en)ia.
La ren"ncia a la omnipotencia in&antil.
E# a"andono de #a )asa de# *adre ! de #a &adre ! #a in)or*ora)i.n de #o *aterno !
&aterno )o&o o"3etos internos orientadores de #a *ro*ia e/isten)ia, i&*#i)a 5a"er renun)iado
a #a *retensi.n de tota#idad %ue )ara)teria a# deseo in(anti#. E# deseo %ue no 5a!a sido
or'aniado, estru)turado ! #i&itado *or #a #e! es de0astador en sus *retensiones. #odo ya es e#
#e&a %ue &e3or e/*resa #a as*ira)i.n de# ni+o. La )on0eniente in)or*ora)i.n de #as instan)ias
*arenta#es, sin e&"ar'o, re*resenta #a a)e*ta)i.n de %ue e# todo es)a*a a #as *osi"i#idades de#
ser 5u&ano ! %ue #a (initud, #a )ontin'en)ia ! #a #i&ita)i.n son #os *ar$&etros en #os )ua#es
5a de desarro##arse nuestra e/isten)ia.
Li&ita)i.n ! )ontin'en)ia %ue si'ni(i)a #a *osi"i#idad de 5a"er na)ido o no, *or%ue
A)uesti.n dura de tra'ar *ara e# deseo in(anti#B de*ende&os radi)a#&ente de# deseo de otros
*ara %ue nuestra &is&a e/isten)ia ten'a #u'ar. Finitud ta&"i7n #a %ue &ar)a nuestra 0ida en
#a i&*osi"i#idad de #o'rar #a satis(a))i.n de tantos deseos *arti)u#ares !, a 0e)es, )o&o se
*one de &ani(iesto *ara 'ran *arte de #a 5u&anidad, 5asta de #as ne)esidades &$s
e#e&enta#es. Contin'en)ia (rente a #a #as #e!es de #a natura#ea, de #a )or*ora#idad, de #a sa#ud
o #a en(er&edad, as- )o&o de #as )ir)unstan)ias 5ist.ri)as en #as %ue nos to). desarro##ar
nuestra 0ida. Finitud ! )ontin'en)ia su&a, #a de estar a"o)ado ine#udi"#e&ente a #a &uerte,
)o&o #a ne'a)i.n &$s radi)a# de #as as*ira)iones ;#ti&as de# deseo, %ue se e&*e+a en ne'ar
una ! otra 0e esa )ondi)i.n de #o 5u&ano
1H>
.
A"di)ar de o&ni*oten)ia in(anti#, renun)iar a ese no re)ono)ido *ero i&*ortante
deseo de ser dioses, es #a )ondi)i.n de *osi"i#idad *ara nuestra *oten)iaJ #a 5u&ana, #a
#i&itada, )ontin'ente ! (inita. La ;ni)a %ue se nos 5a dado ! #a ;ni)a, *or otra *arte, %ue 5a)e
Se e#i'en as- unos 9"u)os e&isarios: so"re #os %ue se *ro!e)ta e# *ro*io &a# interno !, de ese
&odo, se intenta a#i0iar e# -nti&o &a#estar ! *eso &ora#.
1H> $$$S7mo se conduce nuestro inconsciente ante el problema de la muerteT La respuesta
ha de serH 7asi exactamente lo mismo que el hombre primiti+o$$$nuestro inconsciente no cree
en la propia muerte, se conduce como si fuera inmortal...as- se e/*resa Freud en un te/to
titu#ado 7onsideraciones de actualidad sobre la guerra y la muerte, 1E1>, O.C., III, G11>. Un
te/to des)ono)ido 5asta 5a)e *o)o ! titu#ado ,osotros y la muerte, se 0e )o&o un es)rito
*re0io a #a se'unda *arte de# te/to anterior. C(. Freudiana 1 A1EE1B 116G1. En 7# se 5a"#a !a
de #a i&*osi"i#idad de %ue #a &uerte ten'a una ins)ri*)i.n en nuestro *si%uis&o. Lo %ue #a (e
en un &$s a##$ *ueda o no su*oner es una )uesti.n de#i)ada *ara )ua#%uier teo#o'-a. En
)ua#%uier )aso no de"er-a nun)a )on0ertirse esa )reen)ia en una )oartada *ara &antener
inta)tos #os senti&ientos in)ons)ientes e in(anti#es de in&orta#idad. Co&o &u! "ien a(ir&a"a
,edro La-n Entra#'o, no )ree&os en #a in&orta#idad de# a#&a, sino en #a resurre))i.n de #os
&uertos.
*osi"#e e# desarro##o ! #a *#enitud de #o %ue nos )orres*onde. La ;ni)a ta&"i7n %ue *uede
)on0ertir nuestro deseo en (uente de e%ui#i"rio, )entra&iento ! "ienestar, ! no en una (uera
%ue nos en'u##a en e# tor"e##ino en %ue se )on0ierte )uando no es su(i)iente&ente #i&itado en
sus as*ira)iones.
Desde una .*ti)a di(erente a #a *si)oana#-ti)a, ,edro La-n Entra#'o su*o e/*resar )on
su 5a"itua# &aestr-a ! "ri##ante #o %ue su*one esta renun)ia a #a o&ni*oten)ia in(anti#.
Cuando se *re'unta %u7 es #a &adure 5u&ana, res*onde as-1 Es haber descubierto que algo
o mucho de lo que uno podr.a ser ya no podr) serlo nunca, saber que maLana ya no podr)
uno comen*ar a +i+ir de nue+o, en sentir que la muerte puede llegar para uno en cualquier
momento y Eporque s.F y en poseer m)s profunda, consciente y degustadoramente aquello
que uno toda+.a puede ser o que toda+.a est) siendo
855
. De otro &odo, ,as)a# 2ru)Kner en su
(or&ida"#e ensa!o La tentacin de la inocencia, se re(iere ta&"i7n a #a adu#te en t7r&inos
i#u&inadores ! &u! )oin)identes )on #as ideas %ue 0eni&os desarro##ando1 SPu> es ser
adulto, idealmente hablandoT Es a+enirse a determinados sacrificios, renunciar a las
pretensiones desorbitadas, aprender que m)s +ale EderrotarF los propios deseos antes que el
orden del mundoF %Descartes'$$$ Es comprender por 4ltimo que hay que formarse trans3
form)ndose, que uno se fabrica siempre contra s. mismo, contra el niLo que fue, y que, al
respecto, cualquier educacin, hasta la m)s tolerante, es una prueba que uno se inflige para
desprenderse de la inmediate* y de la ignorancia$ En un palabra, +ol+erse adulto 3en el
supuesto de que alguna +e* se consiga3 es rebajar nuestras alocadas esperan*as y trabajar
para ser autnomo, para ser tan capa* de autoin+entarse como de abstraerse de uno
mismo
85:
.
La renun)ia a #a o&ni*oten)ia in(anti#, a# se)reto an5e#o de ser dioses, en)uentra una
de sus e/*resiones &$s i&*ortantes en #a )a*a)idad *ara asu&ir #as &;#ti*#es (rustra)iones
%ue #a 0ida nos *uede i&*oner en )ua#%uier &o&ento, sin %ue esas (rustra)iones
desen)adenen de in&ediato una (uria )ontra #o %ue, o #os %ue #as 'eneren o )ontra nosotros
&is&os. E# o&ni*otente deseo in(anti# )uando se 0e (rustrado *ata#ea )ontra sus #i&itadores
A*adres o edu)adoresB o se 'o#*ea a s- &is&o ##eno de ira ! (uror. Su 9so"erana &a3estad: e#
ni+o, no ad&ite #i&ita)i.n a su deseo. Cre)er ! &adurar i&*#i)a #a serena a)e*ta)i.n de %ue
nuestro deseo se *uede 0er o"sta)u#iado, ne'ado, redu)ido en sus as*ira)iones sin %ue #a
0io#en)ia destru)tora se *on'a en &ar)5a.
La 0io#en)ia a)o&*a+. a# deseo desde #os ini)ios. Su))ionar se )on0irti. en &order
durante #a #a)tan)ia. M$s tarde, se';n *udi&os 0er ta&"i7n, #a o"#i'ada a)e*ta)i.n de #as
nor&as 5i'i7ni)as durante #a (ase ana# se en0o#0i. en &o0i&ientos a'resi0os de )ar$)ter
s$di)o o &aso%uistas. La ne)esaria )on(or&idad )on #a #e! %ue #i&it. e# deseo in)estuoso
durante e# Edi*o, )on0irti. ese &o&ento en un )ru)e 0io#ento de a&or, odio ! )u#*a"i#idad.
En su rea)ti0a)i.n durante #a ado#es)en)ia, #a 0io#en)ia resur'i. en (or&a de in)on(or&is&o,
autoa(ir&a)i.n a'resi0a, ! ta&"i7n de )u#*a"i#idad ! de*resi.n, )o&o (or&as de
autoa'resi.n. La a'resi0idad, *ues, se entre)rua )on e# deseo en unos 3ue'os )o&*#i)ados
*ero i&*ortantes a #o #ar'o de toda #a 0ida
1HD
.
1HH Sobre la amistad, Re0ista de O))idente, Madrid 1E@G, G8F6G88.
1H@ Ana'ra&a, 2ar)e#ona 1EEH.
1HD So"re esta *ro"#e&$ti)a C(. AA.VV, Iiolence et destruction1 Re0ue Fran^aise de
,s!)5ana#!se ID A1EDIB E1@61FE8J J. ROF CAR2ALLO, Iiolencia y ternura, Es*asa, Madrid
1EDDJ E. FROMM, Anatom.a de la destructi+idad humana, Si'#o CCI, Madrid 1E@>J J. L.
TIRQN, Agresi+idad y Organi*aciones %psicopatolgicas' de la relacin en el funcionamiento
@@
En o)asiones, *are)e )o&o si esa a'resi0idad #o'rara *oner a su ser0i)io #a (uera de#
deseo ! 7ste se )on0irtiera en un #a)a!o de sus *ro*ios (ines destru)ti0os. La 0ita#idad se
)on0ierte enton)es en a&ar'ura, resenti&iento, iron-a destru)tora %ue )on(i'uran unos ti*os
de )ara)teres siniestros, %ue tantas 0e)es #a #iteratura o e# )ine des)ri"ieron de &odo tan
&a'istra#
1HE
. E# &ane3o, *ues, ! #a 'esti.n de #os )o&*onentes a'resi0os %ue, nos 'uste o no,
a)o&*a+an a# deseo, se )onstitu!e en uno de #os e#e&entos &$s deter&inantes de #a
*si)odin$&i)a *ersona# ! de su e%ui#i"rio o de su *ertur"a)i.n. En una &edida &u!
i&*ortante, a# &enos, esos )o&*onentes a'resi0os to&ar$n una u otra dire))i.n de*endiendo
de #a )a*a)idad %ue se 5a!a tenido *ara renun)iar a #a *ri&iti0a o&ni*oten)ia %ue, )re-a&os,
nos )orres*ond-a
1@F
.
En este sentido, es o"#i'ado re)ono)er %ue e# sentido de# 5u&or se &ani(iesta )o&o
uno de #os si'nos &$s ine%u-0o)os de &adura)i.n en #a di(-)i# tarea de asu&ir #as
#i&ita)iones ! )ontin'en)ia de #a rea#idad. De a#'una &anera )on 7# se &ani(iesta una
*arad.3i)a 0i)toria so"re esa rea#idad a #a %ue uno *re0ia&ente se 5a so&etido, )o&o
)ondi)i.n ine/)usa"#e *ara 0i0ir ade)uada&ente en e##a. ,ero e# dis'usto %ue *ro0o)a #a
renun)ia a #os *ro*ios an5e#os en aras de esa a)e*ta)i.n de #a rea#idad, se )on0ierte, *or o"ra
! 'ra)ia de# 5u&or, en *#a)er ! 'usto ! en una )ierta 90en'ana: so"re e##a.
Freud #o ana#i. )on a'udea en un "re0e ! su'erente te/to so"re e# te&a
1@1
. En e#
5u&or 6a(ir&a a##-6 e# ?o re5;sa de3arse o(ender ! *re)i*itar a# su(ri&iento *or #os in(#u3os de
#a rea#idadJ se e&*e)ina en no de3arse a(e)tar *or #os trau&as de# &undo e/terior. Es &$s,
*retende en o)asiones, *ro)ura %ue se )on0iertan en &oti0os de *#a)er. El humor no es
resignado sino rebelde, nos di)e
1@G
. En esta ne'ati0a a so&eterse a #as )ondi)iones de #a
rea#idad, e# 5u&or *are)er-a, desde una *ers*e)ti0a *si)o*ato#.'i)a, &ostrar una 0ertiente
re'resi0a ! rea))ionaria. ?, sin e&"ar'o, a# no i'norar ni de(or&ar #a rea#idad A&ediante #a
a#u)ina)i.nB, sino )onte&*#$ndo#a desde otra *ers*e)ti0a A#a de un Su*er!. )ari+oso !
*rote)tor, di)e FreudB, 5a)e *osi"#e re)5aar e# su(ri&iento, a(ir&ar a# ?o *or en)i&a ! a
)osta de# &undo e/terior ! sustentar astuta ! triun(a#&ente e# *rin)i*io de# *#a)er. E# 5u&or
se )on0ierte as- en un &edio inte#i'ente ! no *ato#.'i)o de re)5ao de #o rea#. E# resu#tado es
una #i"era)i.n sana ! 9e/u#tante:.
E# 5u&or nos &uestra %ue e# )onta)to ! a)e*ta)i.n de #a rea#idad no o"#i'a
ine/ora"#e&ente a #a ado*)i.n de una (i#oso(-a estoi)a ! resi'nada, sino %ue )a"e una
re#a)i.n )on e##a en #a %ue e# deseo se a"re a un &undo de *osi"i#idades ! satis(a))iones &$s
e(i)a)es %ue #as %ue *retende *ro)urarnos #a &era (antas-a in(anti#.
A#rir!e a la pre!encia.
l.mite1 Intersu"3eti0o 8 AGFF1B >6GD. En sus as*e)to *si)o*eda'.'i)os1 F. DOLTO, #ener hijos,
0o#., 11 ,iLos agresi+os o niLos agredidos, 2ar)e#ona 1ED161EDG.
1HE Re)orde&os, *or e3e&*#o, #a (a&i#ia de #os 2uend-a de Ga"rie# Gar)-a M$r%ue en 7ien
aLos de soledad, donde #a 0ida ! #a &uerte *are)e *asar triun(a# ! a*#astadora&ente *or )ada
una de #as dos 'randes ra&as de #a (a&i#ia.
1@F De3a&os a%u- de #a do toda #a *ro"#e&$ti)a )on)erniente a #a e/isten)ia de unas
*u#siones ori'inarias de destru))i.n, ta# )o&o Freud #o (or&u#ar$ en 1EGF )on su o"ra =)s
all) del principio del placer, O.C., III, G>F@6G>I1.
1@1 El humor, 1EG@, O.C. III, GEE@68FFF.
1@G I"id., GEED.
E(e)ti0a&ente, e# )on3unto de #as anteriores re(#e/iones so"re e# deseo *u#siona# ! #as
)ondi)iones *ara su &adura)i.n *uede indu)ir #a idea de %ue &adurar radi)a esen)ia#&ente
en renun)iar, a"andonar, #i&itar e# deseo, asu&ir unas nor&as ! #e!es, et). En de(initi0a, una
)onsidera)i.n un tanto ne'ati0a de #a &adura)i.n *ersona#. Sin e&"ar'o, no *ode&os *erder
de 0ista %ue, si "ien se 5a)e o"#i'ado ##e0ar a )a"o esa i&*ortante tarea de renun)ia !
des*o3o, todo e##o est$ en)a&inado 5a)ia un o"3eti0o ##eno de *ositi0idad1 e# de #a e*i(an-a
de# otro, #a &ani(esta)i.n de #a a#teridad, #a a*ertura a #a *resen)ia, %ue sur'e tan s.#o )uando
se des0ane)en #as "ru&as de #a *ro*ia o&ni*oten)ia ! nar)isis&o in(anti# de# %ue todos
*arti&os. ,or%ue e# deseo *u#siona# no &ani(iesta tan s.#o nuestra falta de ser, sino ta&"i7n,
de un &odo &u! radi)a#, nuestro anhelo de ser$ Ta# )o&o #o e/*res. O)ta0io ,a, sentirse
so#os *osee un do"#e si'ni(i)ado1 *or una *arte )onsiste en tener )on)ien)ia de s-. La so#edad,
%ue es #a )ondi)i.n &is&a de nuestra 0ida, se nos a*are)e )o&o una *rue"a ! una *ur'a)i.n,
a )u!o t7r&ino an'ustia e inesta"i#idad desa*are)er$n. La plenitud, la reunin, que es reposo
y dicha, concordancia con el mundo, nos esperan al fin del laberinto de la soledad$
8:0
Cuando e# re)ono)i&iento de nuestra falta de ser se 5a ##e0ado a )a"o se a"re, en
e(e)to, #a *osi"i#idad de e(e)tuar un en)uentro )on e# otro, )on su sin'u#aridad &$s
es*e)-(i)a, )o&o un t; #i"re ! di(erente. E# otro de3a de ser as- un o"3eto de satis(a))i.n
*ar)ia#, un *e)5o o una "o)a )on e# %ue )a#&ar e# 5a&"re o )on e# %ue sentirse a#i&ento. Es
un t;, )o&o una rea#idad inte'ra# %ue, desde su radi)a# su"3eti0idad ! desde su #i"ertad de
res*uesta *uede de)irnos %ue s- o %ue no. En de(initi0a %ue *uede o(re)7rse )o&o o"3eto de
satis(a))i.n *ero ta&"i7n de (rustra)i.n, *ues no res*onde o"#i'ada&ente a #a (antas-a de un
9o"3eto "ueno tota#:, %ue satis(a)e sie&*re ! *#ena&ente. Es #a no0edad *er&anente de#
deseo de# otro.
De &odo &$s )on)reto, a#)anar #a *osi)i.n de en)uentro )on #a no0edad radi)a# de#
otro su*one 5a"er su*erado #a tenta)i.n de redu)ir#o a ser un &ero o"3eto de de*enden)ia o
un o"3eto de do&inio ! )ontro#. En una *osi)i.n adu#ta, en e(e)to, e# otro de3a de ser
)on)e"ido )o&o un &ero su&inistro de# %ue *asi0a&ente se re)i"e, )on e# %ue se *retende ser
nutrido, a#i&entado, et)., sin %ue se )onsidere #a *osi"i#idad de )onstituirse ta&"i7n *ara ese
otro en a#'uien %ue ta&"i7n *uede o(re)er ! dar. De# &is&o &odo, ta&*o)o e# otro *uede ser
redu)ido a #a )ondi)i.n de "o)a %ue o"#i'ada&ente re)i"e #o %ue e# su3eto, identi(i)ado )o&o
un *e)5o "ueno ! *otente, se e&*e+a en dar
1@I
. La )a*a)idad adu#ta de a&ar tan s.#o se 0e
esta"#e)ida )uando se 5a)e *osi"#e e# &utuo inter)a&"io, en #a #i"ertad, de# don ! de #a
de&anda, de #a o(renda ! #a *eti)i.n.
Ese inter)a&"io #i"re e0ita i'ua#&ente #a enor&e tenta)i.n de )on0ertir, redu)ir a#
otro a ser un o"3eto de do&inio ! )ontro#. Una re#a)i.n en #a %ue #a #i"ertad de# otro es
0i0en)iada )o&o una a&enaa *ara #as tenden)ias *osesi0as %ue *retenden en)errar#e en #os
*ro*ios )on(ines, 'arantiando as- ser, o"#i'ada&ente, e# o"3eto de su deseo. En esta
situa)i.n, #a re#a)i.n se ti+e de una di&ensi.n &ar)ada&ente a'resi0a ! destru)ti0a. E# deseo
de# otro se 0i0e )o&o un *e#i'ro, *or #o %ue se e&*rende una tentati0a de redu)ir#o a#
&-ni&o, si (uera *osi"#e, de e#i&inar#o, de anu#ar#o tota#&ente. E# *#a)er se a#-a )on e#
su(ri&iento a3eno. ,ero, ade&$s, #a )o&*#i)idad *uede ($)i#&ente esta"#e)erse, de &odo de
#a re#a)i.n se i&*re'ne de una )orriente sado&aso%uista, &$s o &enos e/*#-)ita ! en #a %ue
1@8 I"id, 8IG.
1@I A&"os &odos de situarse en e# )a&*o de #as re#a)iones inter*ersona#es 'uardan re#a)i.n
)on dis*osi)iones de*resi0as o &an-a)as, en #as %ue #os )o&*onentes ora#es &$s *ri&iti0os
de #a a(e)ti0idad se a)ti0an en esas di(erentes &oda#idades.
@E
a&"as tenden)ias, #a a)ti0a s$di)a, )on #a *asi0a &aso%uista, se a#ternen en #as
identi(i)a)iones &utuas ! 0i0en)ias interiores de #os *arti)i*antes
1@>
. No es ne)esario, *or #o
de&$s, %ue estos &odos de re#a)i.n ad%uieran )ara)teres &ani(iestos, a# &odo de #o %ue
*udi7ra&os )onte&*#ar en una *e#-)u#a de 2u+ue#. En &u)5as o)asiones, dentro de #os
)a&*os &$s re(inados de #a )u#tura o de #a es*iritua#idad se *ueden *rodu)ir re#a)iones de
este ti*o %ue 'oan )on #a ani%ui#a)i.n ! e# )ontro# o do&inio de# otro o )on e# so&eti&iento
in)ondi)iona# en #a ne'a)i.n de# *ro*io deseo ! de #a *ro*ia 0o#untad.
Estos &odos de re#a)i.n esta"#e)idos desde #a de*enden)ia o desde e# do&ino !
)ontro# &uestran #as 5ue##as de #os *ri&iti0os estadios de# desarro##o. A%ue##os %ue en e#
)a*-tu#o *re)edente 0e-a&os re#a)ionados )on #as (ases ora# ! ana# de# desarro##o #i"idina#.
Tan s.#o, *ues, en #a su*era)i.n de esas eta*as ! en e# a))eso a una inte'ra)i.n en #o %ue
Freud deno&in. 9or'ania)i.n 'enita#: se 5a)e *osi"#e e# en)uentro )on un t; )on e# %ue
esta"#e)er un en)uentro ! una )o&uni)a)i.n en e# res*eto a #a distan)ia ! a #a di(eren)ia, en
una re#a)i.n de interde*enden)ia %ue su*era #a de*enden)ia in(anti# ! %ue *osi"i#ita e#
esta"#e)i&iento de re#a)iones de )oo*era)i.n ! )o&*#e&enta)i.n, de inter)a&"io &utuo de
#a o(renda ! #a de&anda.
,ero, )o&o !a 0e-a&os, #a 9or'ania)i.n 'enita#: a #a %ue Freud se re(er-a, i&*#i)a
a#'o &$s %ue una )a*a)idad *ara esta"#e)er una re#a)i.n se/ua# )o&*#eta. E##a su*one #a
su"ordina)i.n de #as ##a&adas 9*u#siones *ar)ia#es: Aora#es, ana#es, e/5i"i)ionistas, et).B en
0ista a ese en)uentro de )ar$)ter '#o"a# %ue se esta"#e)e ! #a su"ordina)i.n, *or tanto, de #os
senti&ientos ! a(e)tos %ue )orres*onden )on esos *ri&eros estadios de #a e0o#u)i.n #i"idina#.
Desde esta *osi)i.n adu#ta, e# en)uentro ad%uiere un )ar$)ter '#o"a#. Es e# su3eto e# %ue )on
toda su inte'ridad sa#e a# en)uentro de# otro, )onsiderado ta&"i7n )o&o su3eto -nte'ro,
di(erente ! #i"re. Con 7# *uede esta"#e)er una )o&uni)a)i.n de *ro(unda e&*at-a, *or%ue
res*etando #a distan)ia %ue e0ita #a )on(usi.n, se 5a)e )a*a de situarse en e# #u'ar de# otro,
)o&o si (uera 7#, *ero sa"iendo, a# &is&o tie&*o %ue no es ni *odr$ ser#o nun)a.
En ese ti*o de en)uentro, #a re#a)i.n se/ua# *uede 0enir a e/*resar todo e# dina&is&o
in5erente a #a 0ida de# deseo. En e##a se e/*resa esa as*ira)i.n radi)a# a e#i&inar toda #a
distan)ia %ue &ar)a nuestra )ondi)i.n de 9seres se*arados:. ,ero a# &is&o tie&*o, en una
re#a)i.n se/ua# esta"#e)ida desde este ni0e# de &adura)i.n, no se )on(unde a# otro )on un
o"3eto %ue se in)or*ora o se so&ete. ? aun%ue esa uni.n de #os )uer*os 0en'a a re*resentar #a
rea#ia)i.n &$s e/*#-)ita de# deseo de uni.n, esos )uer*os se sa"en &ar)ados *or #a *a#a"ra,
%ue e/*resa #a distan)ia %ue se 5a)e o"#i'ado re)ono)er. 2ernardo 2erto#u))i e/*res.
&a'istra#&ente en su (i#& El 4ltimo tango en 6aris, #a destru))i.n %ue tiene #u'ar )uando #a
re#a)i.n de #os )uer*os *retende &atar #a *a#a"ra *or #a %ue esos )uer*os se re)ono)en !
aut7nti)a&ente se en)uentran )o&o dos t;, #i"res ! di(erentes en #a e/*resi.n de su de&anda
! de su o(renda.
En e# en)uentro se/ua# esta"#e)ido desde #a *osi)i.n adu#ta *arti)i*an ta&"i7n, sin
e&"ar'o, #os estratos &$s 5ondos, anti'uos ! *ri&iti0os de# deseo *u#siona#. Contenidos %ue
tienen %ue 0er )on #os *ri&eros estadios de #a e0o#u)i.n #i"idina#, es de)ir, toda #a a(e)ti0idad
de )ar$)ter ora# o ana#, )on sus *u#siones ! an5e#os es*e)-(i)os, entran en 3ue'o en e#
en)uentro )on e# otro. Co&o inter0ienen ta&"i7n di&ensiones e/5i"i)ionistas e, in)#uso,
1@> C(. S. FREUD, Los instintos y sus destinos, 1E1>, O.C., II, GF8E6GF>GJ 6egan a un niLo,
1E1E, O.C., III, GIH>6GIDFJ El problema econmico del masoquismo, 1EGI, O.C., III, G@>G6
G@HF.
s$di)as o &aso%uistas. ,ero #o 5a)en su"ordinadas a ese des)u"ri&iento ! )onta)to '#o"a#
)on #a sin'u#aridad %ue se &ani(iesta en e# otro. E# en)uentro intenta, *ues, )u"rir #a
distan)ia %ue nos se*ara, su*ri&ir #os #-&ites %ue nos )ir)uns)ri"en !, a# &is&o tie&*o, se
re)ono)e #a i&*osi"i#idad de anu#ar de(initi0a&ente #a di(eren)ia ! #a distan)ia %ue nos
)onstitu!e. La re#a)i.n se/ua# )o&o #a e/*erien)ia &-sti)a A%ue tantas 0e)es se e/*res. en
t7r&inos de en)uentro er.ti)o e -nti&oB sa"en a&"as %ue est$n ##e0ando a )a"o #a &$/i&a
as*ira)i.n de# deseo de uni.n %ue so&os !, a# &is&o tie&*o, de #a i&*osi"i#idad de %ue esa
uni.n "orre #a distan)ia %ue nos )onstitu!e
1@H
.
En esa *osi)i.n de a(e)ti0idad adu#ta, es de)ir, de un deseo %ue 5a sido *re0ia&ente
or'aniado *or #a #e!, %ue asu&e #a di(eren)ia de se/os ! %ue 5a )#ari(i)ado #a *ro*ia
identidad *si)ose/ua#, e# *#a)er no es 0i0ido )o&o una a&enaa %ue o"#i'a a su retra))i.n, !a
%ue a# no as*irar a #a tota#idad ! su*re&a)-a a"so#uta %ue &antu0o durante #a in(an)ia, se
sa"e )on *osi"i#idad ! dere)5o a e/*eri&entar#o sin an'ustia. Las dis(un)iones se/ua#es de
(ri'ide, i&*oten)ia, e!a)u#a)i.n *re)o, et). no en)ontrar-an un sustento en esa a(e)ti0idad
!a &adurada. A# &is&o tie&*o, desde #a asi&i#a)i.n de esa #e! de# deseo %ue o"#i'. a
se*arar #a ternura de #o er.ti)o en #a re#a)i.n )on #as (i'uras *arenta#es, se a"re de nue0o a su
uni(i)a)i.n en e# en)uentro )on un otro %ue !a no es un &ero re(#e3o o sustitu)i.n de esas
(i'uras *arenta#es. Con ese otro, *or tanto, se 5a)e *osi"#e de nue0o #a )on3un)i.n de #a
ternura )on #o %ue es &$s es*e)-(i)a&ente er.ti)o ! 'enita#, es)a*ando a esa situa)i.n
des)rita *or Freud, en #a %ue se+a#a"a a #os %ue si a&an no *ueden desear, ! si desean no
*ueden a&ar.
As- *ues, en e# a"andono de #a )asa de# *adre ! de #a &adre *ara 5a)er un )a&ino
des)ono)ido, es de)ir, e# de #a *ro*ia 5istoria %ue se arries'a desde #a )uota de so#edad %ue
todos )o&*arti&os, se 5a)e *osi"#e e# 0is#u&"ra&iento de unas *resen)ias, ;ni)as !
sin'u#ares *ara )ada )ua#, )on #as %ue e# deseo, en sus di(erentes re'istros, en)uentra su
a#e'r-a ! su satis(a))i.n. A)er%u7&onos, *ues, a esos di0ersos re'istros en #os %ue e# deseo se
&o0i#ia en #a ";s%ueda de sus o"3etos.
1@H Un "e##o ! su'erente an$#isis (eno&eno#.'i)o de #a re#a)i.n se/ua# es #a %ue nos o(re)e
C. MONEDERO, 6sicopatolog.a general, 2i"#iote)a Nue0a, Madrid 1E@8. Ca*. CIV, El cuerpo
como ser sexuado, GHH6GE1.
D1
4I4LIOGRA5A
AA.VV., LUamour1 Re0ue Fran^aise de ,s!)5ana#!se LC A1EEHB.
ADNILANI, G.S., A comparati+e Study of emotional maturity. ,ers*e)ti0es in ,s!)5o#o'i)a#
Resear)5es E A1EDHB H>6HH.
2LEGER, J. Simbiosis y ambigYedad$ Estudio psicoanal.tico, ,aid.s, 2uenos Aires 1EH@.
2OML2?, J., La separacin afecti+a, ,aid.s, 2ar)e#ona 1ED>.
DOLTO, F., Solitude, Ga##i&ard, ,aris 1EEI.
ERILSON, E., La adulte*, F.C.E., M7/i)o 1ED1.
El ciclo +ital completado, ,aid.s, 2uenos Aires 1ED>.
FIERRO, A., Dimensiones de la personalidad sana1 Re0ista de ,si%uiatr-a ! ,si)o#o'-a M7di)a
de Euro*a ! A&7ri)a 1H A1EDIB 8@868@1.
FIERRO, A., 6 CARDENAL,V., Estudio dimensional de la personalidad madura1 Re0ista de
,si)o#o'-a Genera# ! A*#i)ada IH A1EE8B I116I1E.
FREUD, S., El humor, 1EG@, O.C. III, GEE@68FFF.
GARCSA6MONGE, J.A., #reinta palabras para la madure*, Des)#7e de 2rouWer, 2i#"ao 1EE@
NEATN, D.N., Dulfilling li+esH paths to maturity and success, Josse!62ass, San Fran)is)o 1EE1.
LIEFER, C.M., #he mantle of maturityH A history of ideas about character de+elopment, State
Uni0ersit! o( NeW ?orK, NeW ?orK 1EDD.
ROF CAR2ALLO, J., Iiolencia y ternura, Es*asa, Madrid 1EDD.
ROGERS, C., El proceso de con+ertirse en persona, ,aid.s, 2uenos Aires 1E@G.
SMELSER,N.J. 6 ERILSON, E., #rabajo y amor en la edad adulta, Gri3a#"o, 2ar)e#ona 1EDG.
RA2ALTEGUI RODRSGUER, L., S6or qu> me culpabili*o tantoT, Des)#7e de 2rouWer, 2i#"ao 1EE@.
RACARPS, J.J. 6 SERRA, E., La madure* personal$ 6erspecti+as desde la psicolog.a, ,ir$&ide,
Madrid 1EED.
II /AR%E
LOS REGIS%ROS DEL DESEO
D8
CA/%ULO 'I
ENAMORAMIEN%O 0 /ARE6A
Es e# re'istro &$s "$si)o de# deseo. ,or donde )ir)u#a &$s a&*#ia ! *oderosa&ente.
Cuenta *ara e##o, *or #o de&$s, )on #os a*o!os de)isi0os de #o "io#.'i)o ! de #o so)io)u#tura#.
La di&ensi.n "io#.'i)a %ue 3ue'a )o&o sustrato "$si)o de# deseo *u#siona# *resta, sin
duda, su (uera ! e&*u3e *ara (a0ore)er #a uni.n de #os '7neros ! ase'urar #a su*er0i0en)ia
de #a es*e)ie. Los datos %ue #a *si)oan$#isis e0o#uti0a nos o(re)e *odr-a, in)#uso 5a)ernos
*ensar, %ue tras e# idea# ro&$nti)o de #a uni.n de #a *are3a, #o %ue su"!a)e son, *ura !
si&*#e&ente, &e)anis&os "io#.'i)os a# ser0i)io de #a su*er0i0en)ia de #a es*e)ie. La
)ondu)ta de e&*are3a&iento, desde deter&inadas *ers*e)ti0as, se *are)e &u)5o &$s de #o
%ue &u)5as 0e)es i&a'ina&os, a #a de deter&inadas es*e)ies ani&a#es. De a5-, %ue se 5a!a
*re)oniado este *unto de 0ista de )ar$)ter &ar)ada&ente e0o#u)ionista ! darWiniano *ara
entender e# (en.&eno 5u&ano de# e&*are3a&iento.
En *arti)u#ar, teor-as )o&o #as de Da0id M. 2uss 5an )ausado un i&*a)to de
i&*ortan)ia en este te&a
1@@
. En e##a se o(re)e e# resu#tado de un estudio ##e0ado a )a"o so"re
e# e&*are3a&iento en &$s de die &i# *ersonas de treinta ! siete )u#turas distintas. E#e&entos
)o&o #os de #as estrate'ias se/ua#es, atraer a un )o&*a+ero, )onser0ar#o, e# )on(#i)to entre #os
se/os ! de&$s son en(o)ados )o&o )ontinua)i.n ! *er0i0en)ia de #os &o#des "io#.'i)os
se'uidos *or #a e0o#u)i.n de #as es*e)ies. En de(initi0a, #as &oti0a)iones ;#ti&as de
)ondu)tas a*arente&ente su"#i&es ! ro&$nti)as, no res*onder-an sino a &e)anis&os
i&*uestos *or e# instinto "io#.'i)o %ue *retender-a 'arantiar as- sus o"3eti0os de es*e)ie.
E0idente&ente, #as resonan)ias %ue se en)uentran entre #os &odos de )o&*ortarse e# &undo
ani&a# ! 5u&ano son 'randes Aa 0e)es, )5o)antes, in)#uso, aun%ue ta&"i7n sa#uda"#es !
*ro(i#$)ti)as de )ara a# in0eterado or'u##o 5u&anoB ! #as di(eren)ias no son tantas )o&o
'enera#&ente tende&os a *ensar. Sin e&"ar'o, *are)e e0idente ta&"i7n %ue #as
trans(or&a)iones %ue #a so)iedad ! #a )u#tura 5an i&*ri&ido so"re e# instinto "io#.'i)o
o"#i'an a *ensar %ue, en este terreno ta&"i7n, 5a tenido #u'ar un aut7nti)o sa#to )ua#itati0o en
re#a)i.n a #as otras es*e)ies. Sa#to )ua#itati0o *osi"i#itado desde esas &is&as estru)turas
1@@ D.M. 2USS, La e+olucin del deseo, A#iana, Madrid 1EEH. La o"ra se ins)ri"e dentro de
#a )orriente de so)io"io#o'-a %ue )uenta 5o! )on nu&erosos ade*tos. Un estudio )#$si)o e
inte#i'ente&ente )r-ti)o es e# de J. RUFFIP, De la biolog.a a la cultura, Mu)5niK Editores,
2ar)e#ona 1EDG. Estas teor-as so)io"io#.'i)as 5an )ontado )on nu&erosos ade*tos ! 5an sido
uti#iadas in)#uso )o&o "ase *ara #a rea#ia)i.n de nu&erosos do)u&enta#es te#e0isi0os. La
teor-a de Nenri La"orit se uti#i. )o&o "ase *ara e# 'ui.n de #a (a&osa *e#-)u#a de A#ain
Resnais, =i t.o de Am>rica A1EDFB, en #a %ue de &odo *ara#e#o o"ser0$"a&os e#
)o&*orta&iento de #os *rota'onistas en un t-*i)o tri$n'u#o a&oroso en su a#ternan)ia )on e#
)o&*orta&iento de unos ratones so&etidos a situa)iones 9an$#o'as: en e# #a"oratorio. Co&o
a#';n )o&entarista de# (i#& se+a#., ten-a&os a##- #a i&*resi.n de %ue ni e# &is&o A#ain
Resnais, dire)tor de #a *e#-)u#a, a)a"a de )reerse #a teor-a de su )o6'uionista Nenri La"orit.
"io#.'i)as en sus re#a)iones dia#7)ti)as )on e# &edio a&"iente
1@D
.
A# &is&o tie&*o, e# *ro*io &edio a&"iente 5a ido )on(i'urando ! &ode#ando en #as
di0ersas )u#turas #os &odos de e&*are3a&iento )on(or&e a #os intereses es*e)-(i)os de#
'ru*o. Intereses e)on.&i)os, *o#-ti)os, re#i'iosos, et)., %ue se )onstitu!en &$s a##$ de #os
&era&ente "io#.'i)os %ue est$n en su "ase. De este &odo, #a uni.n entre e# 5o&"re ! #a
&u3er %ue no 5a sido nun)a *or esta ra.n un asunto *ri0ado, sino ta&"i7n un 5e)5o *;"#i)o
%ue 5a interesado (a0ore)er ! &antener en sus di0ersas &oda#idades
1@E
.
E# deseo *u#siona# se 0e, *ues, sostenido en este re'istro *arti)u#ar *or esos dos
*i#ares "$si)os %ue son #os "io#.'i)os ! so)io)u#tura#es. De e##os, sin e&"ar'o,
*res)indire&os en este )a*-tu#o, *ara )entrarnos es*e)-(i)a&ente en #a di&ensi.n desiderati0a
%ue )ir)u#a a *artir de# estrato "io#.'i)o ! a tra07s de #o institu)iona# ! )u#tura#. ? en esa
di&ensi.n desiderati0a, en)ontra&os e# (en.&eno de# ena&ora&iento )o&o *unto de
arran%ue (unda&enta# de# en)uentro en #a *are3a Ata&"i7n de #a 5o&ose/ua# de #a %ue
tratare&os en e# si'uiente )a*-tu#oB, ##e'ue 7sta a )onstituirse so)ia#&ente )o&o &atri&onio o
9*are3a de 5e)5o: o "ien, se &anten'a a# &ar'en de )ua#%uier ti*o de institu)iona#ia)i.n.
La re,elaora 1loc"ra2 el enamoramiento.
4ui$s no e/ista otra situa)i.n en #a 0ida %ue &ani(ieste de un &odo tan *atente #as
as*ira)iones &$s radi)a#es de# deseo *u#siona#. E# (en.&eno de# ena&ora&iento, en e(e)to,
5a)e e&er'er de# &odo &$s radi)a# #a )aren)ia de (ondo %ue so&os !, a# &is&o tie&*o, e#
an5e#o de 0er esa )aren)ia *#ena&ente )o#&ada. E# deseo *u#siona#, *or e##o, se i&*one de ta#
&odo en esta situa)i.n, %ue todo #o de&$s, e# &undo e/terno )on todas sus )ir)unstan)ias !
e/i'en)ias *are)en %uedar en un e0idente se'undo *#ano. La rea#idad *s-%ui)a de# ena&orado
es *#ena&ente a"sor"ida *or #a sensa)i.n de en)ontrarse ante e# o"3eto "ueno idea# %ue
0endr$, (ina#&ente, a )u&*#ir sus e/*e)tati0as, a satis(a)er sus )aren)ias, a rea#iar
*#ena&ente su deseo de *er(e)ta )o&uni.n. En #a )u#&ina)i.n &$/i&a de una re#a)i.n
a&orosa 6a(ir&a Freud6 no su"siste inter7s a#'uno *or e# &undo e/teriorJ a&"os a&antes se
"astan a s- &is&os. En ning4n caso como en >ste, el Eros traduce con mayor claridad el
n4cleo de su esencia, su propsito de fundir +arios seres en uno solo
89<
.
,ero todos sa"e&os %ue e# a&or es )ie'o. Es de)ir, %ue e# a&or de# ena&orado 0i0e
una e/*erien)ia intensa&ente i#usoria ! %ue, desde e##a, #a *er)e*)i.n de# ser a&ado est$
intensa&ente )o#oreada ! trans(or&ada *or #a *ro*ia ne)esidad ! de&anda de uni.n sin
1@D Co&o se+a#a Jos7 Luis ,ini##os, no *ode&os o#0idar %ue #a e/*#osi.n )e($#i)a %ue
o)urri. en #os >FF.FFF a+os *osteriores a# 5o&o ere)tus (ue #a )onse)uen)ia, &$s %ue #a
)ausa, de unas nue0as )ondu)tas, %ue o"#i'a"an a reso#0er *ro"#e&as de su"sisten)ia &$s a##$
de #as *uras *autas instinti0as. E# uso de o"3etos, e# na)i&iento de# #en'ua3e ! #a di0isi.n de#
tra"a3o su*onen (a)tores de *ri&er orden en #a trans(or&a)i.n de# )ere"ro de# antro*oide en
e# 5o&"re, 5a)iendo *osi"#e de ese &odo %ue #o e)o#.'i)o )eda su *aso a #o )u#tura#. C(. J.L.
,INILLOS, 6rincipios de psicolog.a, A#iana, Madrid 1E@>, >G6>>.
1@EC(. A. 2URGUI]RE ! otros, Aistoria de la familia, A#iana, Madrid 1EDD, as- )o&o e#
)#$si)o de M. MEAD, Sexo y temperamento, ,aid.s, 2uenos Aires 1E@G donde nos &uestra
).&o tantas )osas atri"uidas en este terreno a# instinto "io#.'i)o son, en rea#idad, *rodu)tos
so)io)u#tura#es.
1DF El malestar en la cultura, 1E8F, O.C., III, 8FII.
D>
distan)ia. Es #a i#usi.n, #a 'ran i#usi.n, *or tanto, de e#i&inar de una 0e *or todas esa
distan)ia ! di(eren)ia %ue nos )onstitu!e )o&o 9seres se*arados:. Na!, en este sentido, una
aut7nti)a *7rdida de rea#idad %ue 5a)e %ue, )on toda ra.n, se *ueda asentir )on e# di)5o
*o*u#ar %ue )onsidera %ue e# a&or es )ie'o. Ni )onstitu!e una e/a'era)i.n #a a(ir&a)i.n de
Freud de %ue e# ena&ora&iento se nos *resenta como el prototipo normal de la psicosis
898
.
,or%ue se da, en e(e)to, una aut7nti)a *7rdida de #a rea#idad, )o&o en e# *ro)eso *si).ti)o. E#
&undo e/terno se di#u!e ! )asi desa*are)e en e# en)uentro de #os ena&orados, a"sor"idos *or
)o&*#eto en #a intensa e/*erien)ia de )o&uni.n. E# uno *ara e# otro se )onstitu!en en e#
&edio *ara *ro&o0er ! e/*eri&entar una (antas-a en#aada a #os &$s *ri&iti0os estadios de#
*si%uis&o. ? todo e##o, )on una intensidad ta# %ue, ($)i#&ente, )ondu)e a una
&inus0a#ora)i.n de #os e#e&entos ! )ir)unstan)ias de #a rea#idad en #a %ue tiene
ne)esaria&ente %ue en)uadrarse.
,ero, a# &is&o tie&*o, tene&os %ue entender ta&"i7n %ue se trata de una *si)osis
normal$ ,or%ue se trata de un e*isodio %ue, a# &is&o tie&*o %ue a#e3a de #a rea#idad e/terior,
a)er)a ! to)a (ondo )o&o en nin'una otra e/*erien)ia )on #a rea#idad de (ondo %ue nos
)onstitu!e. De ta# &odo, %ue *o)as e/*erien)ias 5u&anas re0e#an )on tanta e i'ua# intensidad
#a (a#a)ia, e# en'a+o, #a *7rdida de rea#idad !, a# &is&o tie&*o #a 0erdad, #a e0iden)ia ! e#
)onta)to )on #a rea#idad de (ondo %ue so&os todos
1DG
La )on)e*)i.n de deseo *u#siona#
%ue &ane3a&os, en e# %ue #a ne)esidad 'enita# )onstitu!e tan s.#o una e/*resi.n 3unto a otras,
o"#i'an a *ensar %ue e# ena&ora&iento res*onde en rea#idad a esa ne)esidad &$s radi)a# !
5onda %ue *ura&ente se/ua# ! %ue ser-a, se';n 5e&os 0isto, #a de e#i&inar #a distan)ia !
di(eren)ia %ue nos )onstitu!e desde e# d-a en %ue (ui&os des'a3ados de# )uer*o &aterno. . En
su (uera, ade&$s, tantas 0e)es arre"atadora, &ani(iesta ta&"i7n e#o)uente&ente 5asta %u7
*unto no dis*one&os de una a(e)ti0idad sino %ue, &$s "ien, 9so&os tenidos: *or e##a,
*udiendo su e&er'en)ia, en o)asiones re*entina, )a&"iar radi)a#&ente e# )urso ! e# sentido
de nuestras as*ira)iones )ons)ientes &$s )e#osa&ente *rote'idas.
6sicosis normal, *or otra *arte, %ue, )o&o 0ere&os, se )on0ierte en un *ro)eso
o"#i'ado ! )o&o en un ne)esario ! *re0io re%uisito *ara ase'urar #a esta"i#idad ! (orta#ea
de# 0-n)u#o de #a *are3a. E# )o&*onente i#usorio de# ena&ora&iento, #o %ue #e )on0ierte en un
(en.&eno de )e'uera, sa"e&os %ue se 0a des0ane)iendo, *ara ir de3ando *aso a #a
&ani(esta)i.n de #a rea# a#teridad de #a *ersona a&ada. La (antas-a *ri&era, sin e&"ar'o,
se'uir$ siendo una "ase i&*ortante en #a )onstru))i.n de# 0-n)u#o !, de a#'una &anera,
se'uir$ nutriendo ta&"i7n #a re#a)i.n %ue se 0a!a )on e# tie&*o esta"#e)iendo. Esa re#a)i.n
de *are3a, %ue *arti)u#ar&ente en nuestros d-as *are)e en)ontrar su ;ni)o (unda&ento en e#
#ao a(e)ti0o de sus )o&*onentes, di(-)i#&ente *odr$ sustentarse si no 5a e/*eri&entado de
una &anera u otra ese (en.&eno de des"orda&iento a(e)ti0o, i#usorio ! su&a&ente do#oroso
! *#a)entero %ue es e# ena&ora&iento
1D8
. No son tanto #os (a)tores e)on.&i)os ! so)ia#es #os
1D1 #tem y tab4, 1E18, O.C., II, 1DFI.
1DG En este sentido resu#ta su&a&ente dis)uti"#e #a idea e/*resada en &$s de una o)asi.n
*or Freud de %ue e# ena&ora&iento no )onstitu!e sino un re0esti&iento de #a ne)esidad
se/ua#, %ue una 0e satis(e)5a, se des0ane)e ! %ue, tan s.#o #a )on)ien)ia de %ue esa
ne)esidad resur'e *ronto, )ondu3o a #a *ersisten)ia de ese re0esti&iento de# o"3eto se/ua# %ue
es e# ena&ora&iento. E# a&or se/ua#, *ues, ne)esit. de# a&or de ternura. C(. S. FREUD,
6sicolog.a de las masas y an)lisis del Go, 1EG1, O.C., III, G>DE.
1D8 ?a 0i&os en e# )a*-tu#o III ).&o e# a&or no (ue sie&*re e# (unda&ento ! &oti0o
(unda&enta# *ara e# &atri&onio, ta# )o&o se *retende en nuestros d-as. Eran, &$s "ien,
raones de orden e)on.&i)o ! so)ia# #as %ue 3u'a"an )o&o ra.n "$si)a *ara #a )onstitu)i.n
%ue, )o&o en otros tie&*os, 3ue'an *ara e# &anteni&iento de #a 0ida de *are3a. Su a*o!o
)asi e/)#usi0o es #a e/*erien)ia de en)uentro ! )o&uni)a)i.n e/istente entre e##os. ? si e#
(en.&eno de ena&ora&iento no su*one, )o&o 0ere&os, nin'una 'arant-a de esta"i#idad, a#
&is&o tie&*o *are)e %ue esa esta"i#idad *arti)u#ar de #a re#a)i.n de *are3a no se 5a)e *osi"#e
si no se 5a e/*eri&entado en nin';n &o&ento esa din$&i)a a(e)ti0a sin'u#ar %ue es e#
sentirse ena&orado. En de(initi0a, e# ena&ora&iento a*are)e )o&o un (en.&eno no
su(i)iente, *ero s- ne)esario, si tene&os en )uenta #as )ir)unstan)ias en #as %ue se desarro##a
#a 0ida de #a *are3a en nuestras so)iedades de 5o!. Son &u)5as #as re#a)iones %ue se *ueden
&antener 'ra)ias a una "uena dosis de 9"uena 0o#untad:. La de #a *are3a, sin e&"ar'o, *are)e
ne)esitar ta&"i7n de esa e/*erien)ia sin'u#ar A%ue *uede ser &u! di0ersa ! ta&"i7n de
intensidades &u! di(erentesB %ue es #a de# ena&ora&iento.
La! ra-ce! e la experiencia amoro!a.
Un (en.&eno tan *arti)u#ar ! tan intenso )o&o es e# de# ena&ora&iento de"e )ontar
)on (a)tores &oti0a)iona#es i&*ortantes ta&"i7n. ?, en e(e)to, sie&*re #os tiene ! de 'ran
5ondura ! si'ni(i)a)i.n.
En e# sur'i&iento de# *ro)eso, e(e)ti0a&ente, se des*iertan ! se a)ti0an toda una serie
de tenden)ias #atentes, de i&$'enes idea#iadas, de e/*e)tati0as des)ono)idas, de (antas-as
in)ons)ientes %ue dor&itan desde anti'uo a #a es*era de este a)onte)i&iento. En su &o&ento,
todo *uede *are)er, en e(e)to, )o&o #a irru*)i.n de a#'o radi)a#&ente nue0o, ines*erado !
sor*rendente. ? sin e&"ar'o, todo un )on3unto de (a)tores internos esta"an a5- de ante&ano,
)o&o a'uardando e# &o&ento o*ortuno *ara &ani(estarse. E# ena&ora&iento desen)adena
as- una #i"era)i.n de una serie de &ode#os in)ons)ientes, %ue se (ueron )onstru!endo a #o
#ar'o de )o&*#e3os *ro)esos de in(an)ia ! ado#es)en)ia. De entre e##os, sin duda, #os %ue
(ueron e#a"orados a tra07s de #as identi(i)a)iones ! )ontra6identi(i)a)iones %ue se (ueron
##e0ando a )a"o a *artir de #as i&$'enes *arenta#es
1DI
. Cuando e# a&or es )orres*ondido ! se
ini)ia un *ro)eso de *are3a se *rodu)e una intera))i.n de #os i&*u#sos, ansiedades, deseos,
et)., de #os %ue se *onen en )onta)to. Cada uno, ade&$s, no s.#o tiene #a (antas-a de ).&o es
e# otro, sino %ue ta&"i7n (antasea )o&o e# otro #e *er)i"e a 7#
1D>
.
?a 0i&os en e# )a*-tu#o IV ).&o #os *ri&eros o"3etos de a&or (ueron esas (i'uras
*arenta#es. So"re e##os se )on)entraron, en e(e)to, #as as*ira)iones ! de&andas de# deseo
*u#siona#. Lo %ue en ese &o&ento deno&in$"a&os 9#a #e! de# deseo: i&*uso, sin e&"ar'o,
una #i&ita)i.n (unda&enta# a esas *ri&eras atra))iones de nuestro &undo a(e)ti0o. Con #as
(i'uras *arenta#es tan s.#o )a"-an !a desde enton)es #os senti&ientos de ternura. Las de orden
&$s es*e)-(i)a&ente er.ti)o de"ieron ser so&etidas a un *ro)eso de re*resi.n. ,ero ta&"i7n
0e-a&os de %u7 &anera en #a *u"ertad, resur'-an esas tenden)ias ! o"#i'a"an a reso#0er, de
de# &atri&onio ! #a (a&i#ia. Toda0-a, en nuestros d-as, se dis)ute si #os &ie&"ros de #a
rea#ea *ueden 'oar o no de #a &is&a #i"ertad *ara e#e'ir *are3a, en ra.n e/)#usi0a de sus
senti&ientos ! no de #os intereses *;"#i)os ! so)ia#es.
1DI C(. a todo este res*e)to S. FREUD, 6sicolog.a de las masas y an)lisis del Go, O.C., III,
G>DE6G>EG, a*artado titu#ado Enamoramiento e Aipnosis- C(. ta&"i7n AA.VV., LUamour1
Re0ue Fran^aise de ,s!)5ana#!se LC A1EEHB.
1D> C(. a todo este res*e)to1 A. 2O2P, =ecanismos inconsciente en la eleccin de la pareja,
en1 A. 2O2P 6 C. ,PRER TESTOR, 7onflictos de pareja$ diagnstico y tratamiento,
,aid.sUFunda)i. Vida# i 2arra%uerU 2ar)e#ona 1EEI, 8>6IF.
D@
&odo !a de(initi0o, #a renun)ia a #os *ri&eros o"3etos de a&or ! #a nue0a inte'ra)i.n de #as
tenden)ias tiernas )on #as de )ar$)ter er.ti)o, diri'i7ndo#as 5a)ia unos nue0os o"3etos de
a&or a3enos a #os de# )-r)u#o (a&i#iar. ,ero esos nue0os o"3etos 5an de res*onder de una
&anera u otra a #as i&$'enes internas e#a"oradas en esas *ri&eras (i3a)iones de# deseo
*u#siona#. S.#o as- #o'rar$n atraer toda #a )ar'a de a(e)to 0in)u#adas a #as re*resenta)iones
internas %ue se e#a"oraron a *artir de #as (i'uras *arenta#es. En e# ena&ora&iento, *ues, e#
deseo *u#siona#, a# t7r&ino de una #ar'a es*era e%ui0a#ente a un #ento tra"a3o *re*aratorio,
des)u"re en e# e/terior su o"3eto ! ##ena, *or (in, a tra07s de este des)u"ri&iento, una
nosta#'ia ori'ina#. ?, )o&o se+a#a C5ar#es Da0id, e# "ri##o de ese o"3eto %ue a*are)e en ese
&o&ento, i#u&ina un !o %ue se 0e &ara0i##ado )on esa )#aridad re*entina %ue #e des#u&"ra !
#e e/a#ta. La i&a'en idea#, e# *rototi*o in)ons)iente de# a&ado, se (unde as- )on su &ode#o,
)on)retiado a5ora en #a *ersona a&ada
1DH
.
,ero son esas re*resenta)iones internas a)ti0adas #as %ue deter&inan esen)ia#&ente #a
e/*erien)ia ! #as %ue nu"#an #a *er)e*)i.n rea# de #a &is&a *ersona %ue #as des*ert.. E##a se
)on0irti., de a#'una &anera, en #a dis)u#*a *ara %ue todo ese &undo resur'iera ! se a)ti0ara
)on intensidad. E# (a)tor %ue *ro0o). #a a)ti0a)i.n *uede %uedar, *or #o de&$s, &u! o)u#to
*ara #os %ue e/*eri&entan e# (en.&eno. ,udo "astar un tono de 0o, un &odo de 'esti)u#ar,
un )o#or de o3os *ara %ue e# 9(#e)5ao: ten'a #u'ar ! arrastre todo ese );&u#o de i&$'enes
internas )on sus res*e)ti0as )ar'as de a(e)to.
Todo e##o trae )onsi'o ese (en.&eno tan )ara)ter-sti)o de# ena&ora&iento %ue es e#
de #a idea#ia)i.n de #a *ersona a&ada
1D@
. Todas unas intensas )ar'as de a(e)to se trans(ieren
desde e# *ro*io ?o 5a)ia e# o"3eto a&oroso, en'rande)i7ndo#o )on e# *oder de todas esas
i&$'enes internas %ue a)ti0. su *resen)ia. E# ena&ora&iento )ondu)e as- a una i&*ortante
trans(or&a)i.n de #a #i"ido nar)isista, de*ositada en e# *ro*io ?o, en #i"ido o"3eta#,
trans(erida a #a *ersona a&ada
1DD
. E# ?o, di)e Freud se 5a)e )ada 0e &enos e/i'ente ! &$s
&odesto, !, en )a&"io, e# o"3eto de0iene )ada 0e &$s &a'n-(i)o ! *re)ioso, 5asta
a*oderarse de todo e# a&or %ue e# ?o sent-a *or s- &is&o
1DE
. La *ersona ena&orada, #o
sa"e&os "ien, *uede o#0idarse de s- &is&o, 5u&i##arse ! re"a3arse #o %ue sea ne)esario,
rendirse a #os deseos de# otro !, a 0e)es, 5asta des)uidar sus 5$"itos ! ne)esidades &$s
e#e&enta#es. Su entre'a a# ser a&ado ad%uiere as- ras'os se&e3antes a #os de# 5i*notiado
(rente a# 5i*notiador.
,ero se *odr-a de)ir %ue #a idea#ia)i.n
1EF
%ue ##e0a a )a"o de #a *ersona a&ada es
1DH C(. C5. DAVID, LN>tat amoureux, ,a!ot, ,aris 1E@1, GI>.
1D@ La idea#ia)i.n es un &e)anis&o de de(ensa %ue )onsiste en diso)iar e# o"3eto idea# *ara
*reser0ar#o de #os as*e)tos ne'ati0os ! &antener#o en un estatuto de in0u#nera"i#idad.
1DD Co&o 0ere&os &$s ade#ante en e# )a*-tu#o dedi)ado a# nar)isis&o, Freud distin'ui. una
#i"ido nar)isista de una o"3eta# se';n su o"3eto (uera e# *ro*io !o o un o"3eto e/terno. C(.
"ntroduccin al narcisismo, 1E1I, O.C., II, GF1@6GF8D.
1DE C(. 6sicolog.a de las masas y an)lisis del Go, 1EG1, O.C., III, G>EF.
1EF En #a teor-a *si)oana#-ti)a se di(eren)ia e# *ro)eso des)rito de idea#ia)i.n de# %ue &$s
ade#ante ana#iare&os de su"#i&a)i.n. En 7sta ;#ti&a, )o&o 0ere&os, 5a! una
trans(or&a)i.n de# deseo *u#siona# %ue, tras)endiendo sus o"3eti0os &$s *ri&arios !
renun)iando a e##os, es )a*a de a))eder a otro o"3eti0o &ediante un *ro)eso de
si&"o#ia)i.n. En #a idea#ia)i.n, sin e&"ar'o, e# deseo *u#siona# no se &odi(i)a ni )a&"ia
su *retensi.n. Es tan s.#o e# o"3eto e# %ue es &odi(i)ado *or #a e/a#ta)i.n interesada %ue e#
?o 5a)e de 7#.
&u! interesada. Con e##a *retende 5a)er#a )orres*onder #o &$s e/a)ta&ente *osi"#e a sus
*ro*ias re*resenta)iones internas deseadas. En ra.n de e##o, ##e0a a )a"o de &odo
in)ons)iente una e#i&ina)i.n de a%ue##os as*e)tos %ue *udieran *oner en )uesti.n esas
as*ira)iones &$s -nti&as. ,arti)u#ar&ente, en #os &o&entos ini)ia#es de #a re#a)i.n, #a
a'resi0idad %ueda de este &odo e/)#uida, de3ando tan so#o #u'ar *ara #a )orriente *ositi0a de#
a(e)to. M$s a;n si e# a&or no es )orres*ondido. En esa situa)i.n #a idea#ia)i.n se a)re)ienta,
sin de3ar es*a)io a#'uno *ara %ue #a rea#idad de# otro *ueda e3er)er un *a*e# redu)tor de #a
(antas-a *ro!e)tada. El objeto ha ocupado el lugar del ideal del Go, a(ir&a Freud
1E1
.
La idea#ia)i.n %ue tiene #u'ar en #a situa)i.n de ena&ora&iento *osee, natura#&ente,
una )one/i.n estre)5a )on #a )on(i'ura)i.n *si)odin$&i)a *arti)u#ar de )ada su3eto. Esa
idea#ia)i.n &uestra sie&*re e# )o#orido es*e)ia# %ue )ada )ua# 5a ido dando a su &undo
interno a *artir de su *si)o"io'ra(-a *arti)u#ar ! de# ti*o de de&anda %ue de a5- 5a ido
sur'iendo. Cada )ua# tiene sus &oti0os ;ni)os, in)ons)ientes 'enera#&ente, *ara ena&orarse
de un &odo deter&inado ! de una *ersona deter&inada ta&"i7n.
En #a #iteratura *si)oana#-ti)a es !a )#$si)a #a distin)i.n %ue Freud ##e0. a )a"o entre
dos &oda#idades (unda&enta#es de esta"#e)erse e# 0-n)u#o a&oroso. Una %ue estar-a
esen)ia#&ente &oti0ada *or #a ";s%ueda en #a otra *ersona de #a i&a'en interna de #a &adre o
de# *adre. I&a'en &aterna o *aterna e#a"oradas interna&ente a *artir de #a re#a)i.n dia#7)ti)a
)on e##as &antenida ! %ue, *or tanto, su*onen una )onstru))i.n *s-%ui)a en #a %ue se
&e)#an #os e#e&entos *ro)edentes de# e/terior )on e# de #as *ro*ias ne)esidades ! (antas-as
de )ada uno. ,ero, en de(initi0a, un &odo de e#e))i.n de o"3eto de a&or %ue 'uarda re#a)i.n
)on a%ue##as (i'uras *ri&ordia#es de nuestra e/isten)ia. 2;s%ueda de una &u3er %ue 0en'a a
re&e&orar a%ue# *ri&er a&or de #a in(an)ia o ";s%ueda de un 0ar.n %ue rea0i0e #a i&a'en
intro!e)tada de #o %ue (ue #a (i'ura *aterna. La e#e))i.n de #a &u3er o e# 0ar.n 'uardar-an
enton)es una re#a)i.n dire)ta o indire)ta )on e# *ri&er a&or de #a in(an)ia, #a &adre %ue
a#i&enta o e# *adre %ue *rote'e
1EG
.
,or%ue esa e#e))i.n se *uede 0er ta&"i7n dina&iada *or #a ";s%ueda de una )ontra6
i&a'en &aterna o *aternaJ es de)ir, *or a#'uien %ue se a#e3e e/*resa&ente de esos *ri&eros
&ode#os !, en ese sentido, #a e#e))i.n resu#ta ta&"i7n )#ara&ente &oti0ada *or #a 5uida de
una (rustra)i.n e/*eri&entada )on e##os ! *or #a i&a'en idea#iada %ue se e#a"or.
interna&ente a &odo de ne'ati0o de #a rea#idad 0i0ida )on esas (i'uras *arenta#es. ,ero,
in)#uso en estos )asos, se de3a 0er ta&"i7n en &$s de una o)asi.n %ue e#e))iones rea#iadas
a*arente&ente en ";s%ueda de #o &$s o*uesto a #as rea#idades *arenta#es, )on e# tie&*o, #os
*ro)esos din$&i)os %ue se 0an esta"#e)iendo en #a re#a)i.n 0an 5a)iendo )ada 0e &$s
*er)e*ti"#e *untos i&*ortantes de re#a)i.n )on esas (i'uras *arenta#es %ue, en #os *ri&eros
&o&entos, *are)-a %ue era #o %ue, *re)isa&ente, se trata"a de e0itar. Las din$&i)as
in)ons)ientes se i&*onen as-, en o)asiones, &ani(estando todo su *oder de re*eti)i.n.
,ero de a)uerdo )on e# &ode#o *ro*uesto *or Freud )o&*ro"a&os ta&"i7n %ue e/iste
otra &oda#idad di(erente de ";s%ueda a&orosa )on sus di0ersas 0ariantes. Esta ser-a #a %ue se
##e0a a )a"o i&*u#sada *or #a ";s%ueda de una i&a'en %ue 'uarde re#a)i.n )on #a de s-
1E1 6sicolog.a de las masas, 1EG1, O.C., III, G>EF. Freud )o&*ara #a situa)i.n de
ena&ora&iento )on #a %ue tiene #u'ar en #a &e#an)o#-a1 a##- ta&"i7n e# !o se *ierde
)o&*#eta&ente en e# o"3eto ! %ueda do&inado *or 7#. C(. Duelo y =elancol.a, O.C., II, GFE@.
1EG Este ti*o de 0-n)u#o, a su 0e, (a0ore)er$ #a identi(i)a)i.n )on #a i&a'en de# *ro'enitor
de# *ro*io se/o, )on e# ries'o de 0enir a esta"#e)erse una re#a)i.n de *are3a en #a se re*iten
#os es%ue&as interioriados de #a *ro*ia *are3a *arenta#.
DE
&is&o, es de)ir, una e#e))i.n de o"3eto )on(or&e a un &ode#o nar)isista en #a %ue de &odo
in)ons)iente se *retende re)u*erar a#'o an$#o'o a #o %ue uno es A#a ";s%ueda enton)es de #o
&$s *are)ido *osi"#e a #a *ro*ia rea#idadB a #o %ue uno (ue en otro &o&ento ! %ue e# tie&*o
o #as )ir)unstan)ias (oraron de de3ar atr$s Ain(anti#, in'enuo, re"e#de, *er0erso...B o #o %ue
uno %uisiera o *odr-a 5a"er sido Asue+os idea#es %ue, *or una )ausa u otra, se 0ieron
(rustradosB o, toda0-a, a #a *ersona %ue 5a sido una *arte de #a *ro*ia *ersona, )o&o ser-a, *or
e3e&*#o, e# )aso en e# %ue se *retende resta"#e)er #a unidad *erdida %ue se tu0o )on #a &adre,
)onstitu!endo a# otro en un o"3eto %ue #e re*resenta a s- &is&o, *ara re0i0ir )on 7# a%ue#
anti'uo a&or %ue e# tie&*o o"#i'. a de3ar atr$s. A&ar#o, enton)es, )o&o se sinti. a&ado en
a%ue##a *ri&iti0a situa)i.n.
Ve&os as-, %ue esa enor&e idea#ia)i.n de# o"3eto %ue 5e&os 0isto tan *rotot-*i)a de
#a situa)i.n de ena&ora&iento se ##e0a a )a"o &ediante #a trans(eren)ia %ue so"re 7# se 5a)e
de esas i&$'enes *ro(undas re#a)ionadas )on e# a&or *ri&ero de #as (i'uras *arenta#es o )on
#as %ue e# su3eto 'uarda en re#a)i.n a su &is&a *ersona
1E8
. ,ero en de(initi0a, 5a)en 0erdad
a%ue##os de %ue todo objeto encontrado no es, a decir +erdad, que un objeto reencontrado
8;1
.
Esos en#a)es, sin e&"ar'o, son sie&*re )o&*#e3os ! *ueden &u! "ien *rose'uir *ara
(a0ore)er #a inte'ra)i.n ! esta"i#idad de una *are3a, o *ueden, *or e# )ontrario, deter&inar
ta&"i7n e# ni0e# de )on(#i)to o de i&*osi"i#idad de #a &is&a. La re#a)i.n %ue se ini)ia
i&*u#sada desde esas (antas-as in)ons)ientes *uede, )o&o o)urre en todo *ro)eso 0i0o,
trans(or&arse re*arando )on(#i)tos ! a"rir nue0as *ers*e)ti0as o "ien, *uede, *or e# )ontrario,
rea)ti0ar 5eridas ! *ro(undiar #os dese%ui#i"rios in)u"ados desde anti'uo. Todo e# intenso
)ontenido e&o)iona# %ue se a)ti0a en e# &o&ento de ena&ora&iento se *uede )onstituir, *or
tanto, en #a (uente %ue nutre un *ro)eso de )re)i&iento ! *#enitud *ersona# o en e# ori'en de
una *e#i'rosa din$&i)a de destru))i.n. En de(initi0a, e# ena&ora&iento nos a*are)e )o&o un
*ro)eso sin e# )ua# di(-)i#&ente se *uede *ensar una (utura 0ida de *are3a, *ero, a# &is&o
tie&*o, de"ido a #as ra-)es in)ons)ientes %ue #e a#i&entan ! a# *oten)ia# a(e)ti0o %ue
dina&ia, *uede )ondu)ir tanto a e%ui#i"rar ! *oten)iar #a 0ida de un su3eto, )o&o *uede
ta&"i7n arrastrar#o 5a)ia #a des)o&*ensa)i.n &$s *e#i'rosa.
La! ,inc"lacione! peli(ro!a!.
,o)as situa)iones 5u&anas )o&o #a de# ena&ora&iento &uestran de &odo tan *atente
e# 5e)5o de %ue &$s %ue 9tener: un &undo a(e)ti0o, 9so&os tenidos: *or 7#. La situa)i.n, en
e(e)to, *are)e i&*onerse a# su3eto de un &odo ta# %ue, en &u)5as o)asiones, *are)e de3ar#e
)on *o)o o, in)#uso, )on nin';n &ar'en de &anio"ra. Mu! a su 'usto o &u! a su *esar,
de*endiendo de #as )ir)unstan)ias, #a 0i0en)ia de sentirse *o#ariado *or #a atra))i.n 5a)ia e#
o"3eto de a&or #o in0ade ! #o )o#orea todo. De a5-, %ue en tantas o)asiones #a #iteratura, en
todas sus e/*resiones, 5a!a )antado ! &a#de)ido ta&"i7n esta (uera a(e)ti0a %ue arrastra !
se i&*one *or en)i&a de )ua#%uier deseo o 0o#untad.
Todo e##o &uestra %ue #a din$&i)a de# ena&ora&iento *uede )ondu)ir a 0e)es a
situa)iones %ue *ueden ##e'ar a ser "astante )on(#i)ti0as ! *ro"#e&$ti)as. En &u)5as (or&as,
en e(e)to, e# des*ertar de# senti&iento a&oroso *uede *ro0o)ar situa)iones de 'ran di(i)u#tad
*ara %uienes #o e/*eri&entan, 5asta ##e'ar a )on0ertirse, a #a #ar'a, en una (uente de des'aste
1E8 C(. S. FREUD, "ntroduccin al narcisismo, 1E1I, O.C., II, GFGI6GFGH.
1EI S. FREUD, #eor.as sexuales infantiles, 1EFD, O.C., II, 1GHG.
! destru))i.n *ersona#. E# ena&ora&iento, *ues, *uede 0enir a )onstituirse en e# ori'en de
una e/*erien)ia %ue 0en'a a *osi"i#itar tanto #o &e3or )o&o #o *eor %ue *uede o)urrir en #a
0ida de una *ersona.
Se';n !a )onsider$"a&os en e# )a*-tu#o II, #os o"3etos de# deseo *ueden %uedar *or
sie&*re i'norados, es)indidos de #a )on)ien)ia a tra07s de #a re*resi.n. ,er&ane)en as- en e#
$&"ito de #o in)ons)iente, de3ando 0er tan s.#o deter&inados as*e)tos *ar)ia#es ! sie&*re
de(or&ados de e##os. Todo unos )o&*#e3os *ro)esos inter0ienen *ara %ue #a e&er'en)ia de
esos deseos %ueden su(i)iente&ente o"sta)u#iados. Nuestras as*ira)iones &$s *ro(undas
6de)-a&os a##-6 *ueden ##e'ar a )on0ertirse en tenden)ias in)o&*ati"#es ! en)ontradas. De
a5-, ese ni0e# &$s o &enos e#e0ado de )on(#i)to en e# %ue todos *arti)i*a&os. En #a situa)i.n
de ena&ora&iento, es de)ir, )uando una de estas as*ira)iones de# deseo e&er'e *ara i&*oner
una re#a)i.n, e# su3eto *uede &u! "ien 0erse redu)ido a ser e# es)enario de una "ata##a, en e#
%ue tan s.#o #e %ue*a #a )ondi)i.n de es*e)tador su(riente.
Uno de #os &oti0os *or #os %ue e# ena&ora&iento *uede )on0ertirse en una aut7nti)a
tra&*a *ara una *ersona 0iene dado *or e# 5e)5o de %ue ese senti&iento a&oroso *uede 0enir
a esta"#e)erse desde una 0ertiente de #a a(e)ti0idad %ue no se 0ea res*a#dada o en ar&on-a
)on e# )on3unto de# dina&is&o *ersona#, in)#uidos sus as*e)tos )ons)ientes e in)ons)ientes.
En &u)5as o)asiones, en e(e)to, e# 0-n)u#o se esta"#e)i. desde una ona de# &undo a(e)ti0o,
&$s o &enos &ar'inada *or e# resto, ! desde a5-, si'uiendo su dina&is&o natura#, tiende a
i&*onerse )on toda su ener'-a en un )on3unto %ue, sin e&"ar'o, #e es e/tra+o o #o re)5aa.
La situa)i.n de )on(#i)to est$ !a *re*arada *ara desen)adenarse &$s tarde o &$s te&*rano.
La estru)tura)i.n (reudiana de #a *ersona#idad en #a ##a&ada se'unda t.*i)a, es de)ir, en su
di0isi.n de E##o, ?o ! Su*er!., nos *uede a!udar a )o&*render &e3or este ti*o de situa)iones
%ue intenta&os des)ri"ir
1E>
.
En o)asiones su)ede, en e(e)to, %ue e# en#a)e entre dos *ersonas se ##e0a a )a"o a
*artir de #as os)uras (ueras de una *asi.n, %ue *or en)ontrarse en#aada a e#e&entos
re*ri&idos de# E##o, no #e es *er&itido ar&oniarse )on #a )on(i'ura)i.n %ue e# ?o (ue
ad%uiriendo "a3o e# in(#u3o de sus *ro*ios idea#es. E# 0-n)u#o a&oroso re)i"e sus (ueras
desde esas di&ensiones i'noradas *ara e# *ro*io su3eto, entrando en una (ran)a )o#isi.n )on
e# resto de sus intereses )uando #a re#a)i.n trata de to&ar )uer*o. De a#'una &anera, un
os)uro *asado trata de i&*onerse en e# *resente, dese%ui#i"rando #a ar&on-a %ue se #o'r.
)on%uistar a #o #ar'o de# tie&*o. ,ero #a (uera %ue e# 0-n)u#o a&oroso re)i"e es ta#, %ue
0iene a i&*edir ta&"i7n #a se*ara)i.n %ue, )ons)iente e idea#&ente, se *uede ##e'ar a desear
*ara *rose'uir #a din$&i)a de 0ida e%ui#i"rada %ue di(-)i#&ente se #o'r. esta"#e)er. Las
os)uras (ueras de# E##o se unieron de este &odo, a# &ar'en ! en desa)uerdo )on #as
*ro*uestas idea#es de# Su*er!. %ue )on(i'uraron "uena *arte de# su3eto. Pste se 0e as-
di0idido entre dos 0o#untades )ontrarias %ue #e des'arran. Un a&or %ue se i&*one ! %ue #o'ra
*ro*or)ionar satis(a))iones &u! 5ondas ! una i&*osi"i#idad *ara ##e0ar#o a )a"o ! de
ar&oniar#o )on e# )on3unto de *ro*uestas, intereses ! a)titudes ante #a 0ida, %ue (ueron
(ra'uando a #o #ar'o de# tie&*o. Mi# intentos *or re)onstruir #a re#a)i.n se 0en &i# 0e)es
a"o)ados a# (ra)aso ante #a i&*osi"i#idad de ar&oniar estas internas 0o#untades o*uestas.
En otras o)asiones, *or e# )ontrario, e# 0-n)u#o se esta"#e)i. desde unas sinton-as )on
idea#es %ue en esas eta*as de #a 0ida se en)ontra"an (uerte&ente a(e)ti0iados, *ero %ue
de3a"an re#e'ados, )uando no re*ri&idos, otros as*e)tos i&*ortantes de #a *ro*ia din$&i)a
1E> C(. El Go y el Ello, 1EG8, O.C., III, G@F16G@GD.
E1
*ersona# %ue, di(-)i#&ente, 5u"ieran *odido entrar en una ar&.ni)a intera))i.n. Una 0e, sin
e&"ar'o, %ue esos idea#es 0an siendo erosionados en ra.n de# &is&o desarro##o Aes ($)i# %ue
esta situa)i.n a)ae)a en eta*as 3u0eni#es *ro)#i0es a (uertes idea#ia)iones 7ti)as o
re#i'iosasB o *or e# i&*a)to de #as )ir)unstan)ias a&"ienta#es, #as estru)turas din$&i)as de
(ondo de3an 0er #a i&*osi"i#idad de en#aar )on0eniente&ente *ara )on(i'urar una 0ida de
*are3a. E# 0-n)u#o se or'ani. enton)es desde unas sinton-as &$s o &enos su*er!oi)as, *ero
de3. e/)#uidos #os )o&*onentes &$s *ri&iti0os, 0in)u#ados a #as (ueras de# E##o ! %ue,
'arantian &e3or un ti*o de re#a)i.n 5u&ana )o&o es e# de #a *are3a.
Son, *ues, re#a)iones *e#i'rosas, 0in)u#a)iones de# a(e)to a&oroso %ue, #e3os de
*ro)urar una )o&*#e&enta)i.n ar&.ni)a ! *ro*u#soras de# desarro##o *ersona# a)a"an
*rodu)iendo, o "ien, una situa)i.n de )on(#i)to, )on un enor&e des'aste *ersona#, o "ien, una
(uente de de)e*)iones *ro(undas ! de (ra)asos i&*ortantes. Son #os 9a&ores i&*osi"#es:, o
#as 90in)u#a)iones *e#i'rosas:, )o&o #as %ue nos a*are)en en e# (or&ida"#e (i#&s de St5e*5en
Frears, en su ada*ta)i.n de #a no0e#a Les liaison dangereuses
8;5
. E# ena&ora&iento, a*are)e
enton)es )o&o una e/*resi.n de# deseo *u#siona# %ue, )uando e&er'e sin una su(i)iente
inte'ra)i.n )on e# )on3unto de #os dina&is&os *ersona#es, se )on0ierte, de"ido a #a
intensidad de #as (ueras %ue 0e5i)u#a, en una de #as )ausas &$s i&*ortantes de )on(#i)to en
#a 0ida de #as *ersonas. ,o)as situa)iones )o&o estas nos 5a)en 0er #a *oten)ia#idad, *ara #a
*#enitud o *ara #a destru))i.n, %ue e# deseo *u#siona# )o&*orta en #a 0ida.
El amor como la &lec*a ."e !e a$"!ta a la *eria.
Es ($)i# e%ui0o)arse en #as )uestiones de# deseo, *or%ue no sie&*re 7ste nos a*are)e
n-tido en sus as*ira)iones &$s 5ondas ! aut7nti)as. De a5- %ue en #a e#e))i.n de *are3a
*uedan darse tantas e%ui0o)a)iones ! se den tantas situa)iones do#orosas de 9a&ores
i&*osi"#es: o de 9re#a)iones *e#i'rosas:. En otras o)asiones, sin e&"ar'o, e# deseo *are)e
a)ertar en #a e#e))i.n de su o"3eto &$s aut7nti)a&ente a+orado. Esto, sin e&"ar'o, no tiene
*or %u7 si'ni(i)ar %ue *ro*or)ione )on e##o un "ien a %uien #o en)uentra. Ca"e %ue #a
e#e))i.n 0en'a a esta"#e)er de ese &odo una (i3a)i.n de)isi0a en sus di&ensiones &$s
*ato#.'i)as o re'resi0as de ese deseo. Ser$n a&ores *osi"#es, a&ores esta"#es, in)#uso. ,ero
de una rea#idad ! esta"i#idad %ue su*ondr$n un )osto &u! i&*ortante en #a 0ida de #os %ue se
unen, se';n #a e/*resi.n de La(Ka, a# &odo en e# %ue 9#a (#e)5a se a3usta a #a 5erida:.
No *ode&os *erder de 0ista %ue en #a *are3a nos en)ontra&os sie&*re )on un siste&a
din$&i)o en e# %ue a&"as *artes se retroa#i&entan, tanto a ni0e# )ons)iente, )o&o de &odo
&u! i&*ortante, a ni0e# in)ons)iente ta&"i7n. La *are3a se )on0ierte as- en una nue0a
entidad *s-%ui)a, )onstituida )o&o a#'o &$s %ue #as dos *artes %ue #a )o&*onen. Desde esta
*ers*e)ti0a, deno&inada 9di$di)a:, #a or'ania)i.n din$&i)a de )ada )o&*onente de #a
*are3a est$ en una re#a)i.n )onstante )on #a de# otro &ie&"ro, (un)ionando a&"os )o&o
)o&*#e&ento de# otro. Los i&*u#sos internos, ansiedades, deseos ! ne)esidades, (rustra)iones
! ";s%uedas *arti)u#ares de )ada &ie&"ro de #a *are3a entran en )onta)to ! en intera))i.n
-nti&a )on #os &is&os as*e)tos de# &undo interno de# otro. En esa nue0a entidad *s-%ui)a
%ue es #a *are3a toda &odi(i)a)i.n intra*ersona# se )on0ierte en una &odi(i)a)i.n ta&"i7n
1EH La no0e#a de C5risto*5er Na&*son (ue ##e0ada a #a *anta##a *or e# dire)tor in'#7s
Ste*5en Frears en 1EDD. La *e#-)u#a se *resent. en Es*a+a )on e# titu#o de Las amistades
peligrosas. Otra ada*ta)i.n de# &is&o re#ato (ue #a %ue un a+o &$s tarde ##e0. a# )ine e#
dire)tor Mi#os Fro&an )on e# t-tu#o Ialmont.
inter*ersona# ! 0i)e0ersa. Cada *are3a )onstru!e as- un *ro*io &undo interior, un &odo de
re#a)i.n inter*ersona# ;ni)o, as- )o&o ta&"i7n un &odo ori'ina# de re#a)i.n )on e# &edio
e/terno
1E@
.
Desde esta din$&i)a nue0a %ue se )rea )uando dos su3etos (or&an una *are3a, se da
*ie ($)i#&ente a# (en.&eno deno&inado 9)o#usi.n:. Es de)ir, un *arti)u#ar 3ue'o e&o)iona#
)on3unto, in)ons)iente ! es)ondido, entre #os dos &ie&"ros de #a *are3a, %ue entran en una
se)reta )o&*#i)idad de re#a)iones, a 0e)es, &u! *ro"#e&$ti)a desde e# *unto de 0ista de #a
sa#ud *s-%ui)a. Cada uno, enton)es, )o&o ad0ierte A. Go&is, 3ue'a e# 93ue'o: de# otro, *ese a
no sa"er e/a)ta&ente e# ti*o de 3ue'o %ue 3ue'an
1ED
. ? e# 3ue'o, en o)asiones, *uede resu#tar
&u! *e#i'roso.
Son a&ores, a 0e)es, &u! intensos !, *ara#e#a&ente, &u! en(er&os ta&"i7n. La
a#iana esta"#e)ida 3ue'a )o&o &u#ti*#i)adora de #as tenden)ias &$s re'resi0as e in(anti#es de
a&"os &ie&"ros de #a *are3a. ? a#i&ent$ndose &utua&ente *ueden 0enir a esta"#e)er una
re#a)i.n "astante intensa !, *uede, %ue "astante esta"#e ta&"i7n. Su esta"i#idad, sin e&"ar'o,
se (unda&enta en #a satis(a))i.n de ne)esidades in(anti#es %ue no #o'raron una su(i)iente
&adura)i.n ! %ue en)ontraron en #a 0ida de *are3a un )au)e *er(e)to *ara &antenerse !
*oten)iarse re)-*ro)a&ente.
De este &odo, un su3eto an)#ado en deseos in(anti#es de )ar$)ter s$di)o, *uede
en)ontrar su 9esta"i#idad: de *are3a a# dar )on una &u3er deseosa de &antener *osi)iones
&aso%uistas en #a re#a)i.n )on e# 0ar.n. E# (i#& de Luis 2u+ue# Celle de jour A1EHHB i#ustra
&a'istra#&ente 5asta d.nde *ueden ##e'ar este ti*o de situa)iones. Co&o ta&"i7n una &u3er,
en una *osi)i.n de en0idia ! ri0a#idad )on #o &as)u#ino, *uede en)ontrar *ara su satis(a))i.n
a un 0ar.n deseoso de 9reen)ontrar: una &adre )astradora %ue #e so&eta, en)ontrando a su
0e una satis(a))i.n *ara#e#a ! )o&*#e&entaria. Los )o&*onentes &as)u#ino ! (e&eninos
re*ri&idos en )ada &ie&"ro de #a *are3a *ueden inter0enir ta&"i7n en este &odo de
9)o#usi.n: *ro*i)iando situa)iones en #as %ue )ada )ua# de*osita su *ro*ia *arte ne'ada en e#
otro. La &u3er, desde una *osi)i.n &as)u#ina &antiene ! (a0ore)e #a (e&inidad no
re)ono)ida de# 0ar.n ! 0i)e0ersa. Todo se ##e0a as- a )a"o de &odo 9se)reto:, en un
(a0ore)i&iento &utuo de #o %ue nin'uno de e##os se atre0ieron nun)a a )on(esarse
*ersona#&ente. La *ato#o'-a se 5a)e as- estru)tura#, 9sin )on(#i)to: !, *or tanto, )on una
*r$)ti)a i&*osi"i#idad de )uestiona&iento ni de su*era)i.n. Son #as situa)iones en #as %ue #a
(#e)5a se a3usta a #a 5erida.
Otras son #as situa)iones en #as %ue e# )on(#i)to se de3a 0er &$s )#ara&ente en #a
&is&a re#a)i.n %ue se esta"#e)e. No entra en #os *ro*.sitos de estas *$'inas deta##ar as*e)tos
*si)o*ato#.'i)os de# deseo *u#siona#
1EE
. Sin e&"ar'o, *are)e o"#i'ado 5a)er &en)i.n a#
1E@ C(. en este sentido e# e/)e#ente estudio de A. GOMIS, La pre+encin, en A. 2O2P 6 C. ,PRER
TESTOR, I"id., 1IH61D1. Ta&"i7n e# tra"a3o de A. 2O2P, )itado anterior&ente.
1ED I"id., 1>1.
1EE So"re #os as*e)tos *ato#.'i)os de #a *are3a )(. J. FONT, 6sicopatolog.a de la pareja, en #a
o"ra )itada de A. 2O2P 6 C. ,PRER TESTOR, I"id., I16@D. A##- en)ontra&os un an$#isis
)#ari(i)ador de )in)o &oda#idades de *ato#o'-a )o&o son #as de *redo&inio 5isteroide Aen
re#a)iones de a*asiona&iento ! re)5aos a#ternati0osB, o"sesi0o Aen *redo&inio de )ontro# !
a&"i0a#en)ia re)-*ro)asB, *si).ti)o A)on una de*enden)ia ad5esi0a ! un *e#i'roso
a#e3a&iento de# &undo e/teriorB, )ara)teria# A)ara)teriadas *or su inesta"i#idad !
su*er(i)ia#idadB !, (ina#&ente, #as de *redo&inio *si)oso&$ti)o A&ar)adas )on una i'noran)ia
E8
&enos de a#'unos ti*os de 0in)u#a)i.n en #as %ue e# deseo se en'ara de &odo insano. E##as
&ani(iestan &e3or #o %ue, de &odos &enos estridentes, *uede a)ae)er en otras &u)5as
re#a)iones a&orosas de *are3a.
Entre estos &odos *ro"#e&$ti)os de 0in)u#a)i.n )a"e &en)ionar e# des)rito *or Freud
en #os %ue e# 0ar.n "us)a en#aarse )on &u3eres )onsideradas )o&o de 0ida se/ua# 9dudosa:,
9sos*e)5osas:, o a#e3adas de# idea# de 9*urea: o 0ir'inidad %ue otros, sin e&"ar'o,
*retenden a toda )osta
GFF
. Son situa)iones en #as %ue *are)e *onerse de &ani(iesto esa
insu(i)iente arti)u#a)i.n de #as )orrientes a(e)ti0as de ternura )on #as de sensua#idad !
erotis&o %ue, en e# )a*-tu#o V, 0e-a&os )o&o un si'no o"#i'ado *ara *ensar en #a &adure
de# deseo *u#siona#. A##- 0e-a&os ).&o #a asi&i#a)i.n de #a #e! de# deseo %ue o"#i'. a
se*arar #a ternura de #o er.ti)o en #a re#a)i.n )on #as (i'uras *arenta#es, se ten-a %ue a"rir de
nue0o #o'rando una uni(i)a)i.n en e# en)uentro )on un otro %ue !a no era un &ero re(#e3o o
sustitu)i.n de esas (i'uras *arenta#es. Con ese otro, *or tanto, de)-a&os a##-, se 5ar$ *osi"#e
#a )on3un)i.n de #a ternura )on #o &$s es*e)-(i)a&ente er.ti)o ! 'enita#, es)a*ando a esa
situa)i.n des)rita *or Freud, en #a %ue se+a#a"a a #os %ue si a&an no *ueden desear, ! si
desean no *ueden a&ar.
E# 0ar.n %ue se (i3a en este ti*o de din$&i)a %ue, e/a'erando un tanto su )ondi)i.n se
*odr-a deno&inar )o&o de 9a&or a #a *rostituta:, re0e#a as- su in)a*a)idad *ara a&ar a una
&u3er %ue #e sus)ite senti&ientos de ternura, an$#o'os a #os %ue su *ro*ia &adre &o0i#i.
GF1
.
Otros, sin e&"ar'o, e/i'ir$n *or e# )ontrario *#ena 9*urea: ! se+a#es *er)e*ti"#es de
0ir'inidad *ara *oder en#aar a(e)ti0a&ente )on su *are3a. Las resonan)ias ed-*i)as %ue #aten
en este ti*o de situa)iones (ueron ta&"i7n ana#iadas *or Freud ! *or todo e# *si)oan$#isis
*osterior. Tan s.#o una &u3er 9no to)ada: *uede atraer su deseo, *or%ue s.#o de este &odo
en#aa )on sus as*ira)iones ed-*i)as in(anti#es, )uando *retendi. )ontar )on su &adre de
&odo e/)#usi0o. Co&o ta&"i7n se de3an 0er )#ara&ente #as as*ira)iones ed-*i)as irresue#tas
en #a tenden)ia, tantas 0e)es in)ons)iente, a "us)ar *ersonas %ue se en)uentran !a #i'adas
*re0ia&ente a otro )o&*a+ero o )o&*a+era ! 0enir, de este &odo, a )u&*#ir e# do"#e deseo
de arre"atar a un ri0a# su o"3eto de a&or !, si&u#t$nea&ente, )onse'uir#o *ara s-. ,ro0o)ar
#os )e#os de otro o, *or e# )ontrario, e/*eri&entar#os intensa&ente en s- &is&o se *uede
*resentar en deter&inadas re#a)iones trian'u#ares )o&o un )o&*onente ne)esario &ediante e#
%ue #o'rar #a e/)ita)i.n a(e)ti0a ! se/ua#.
Es ($)i#, *ues, e%ui0o)arse en #a #e)tura de# deseo ! son &u)5os #os )a&inos *or #os
%ue se *uede e/tra0iar. La )o&*#i)idad %ue se 0iene a dar en #a re#a)i.n de *are3a, 5a)e
*osi"#e, *or #o de&$s, e# esta"#e)i&iento de unas din$&i)as insanas %ue se re(ueran
&utua&ente en esa intera))i.n *ro(unda %ue #e es es*e)-(i)a. ,or otra *arte, *o)as rea#idades
de# )on(#i)to intra*s-%ui)o %ue se des*#aa 5a)ia #o )or*ora#.
GFF C(. S. FREUD, Sobre un tipo especial de eleccin de objeto en el hombre, 1E1F, O.C., II,
1HG>61H8F. C(. ta&"i7n El tab4 de la +irginidad, 1E1D, O.C., III, GIII6GI>8.
GF1 Este ti*o de re#a)i.n en#aa ($)i#&ente )on #a *retensi.n de 9sa#0ar: a esa &u3er de su
#i'erea o de*ra0a)i.n. La do"#e 0ertiente de *rostituta6&adre se de3a entre0er en este ti*o de
0in)u#a)iones ana#iadas )on a'udea *or Freud en #os te/tos )itados en #a nota anterior. ,or
su *arte, #a &u3er ta&"i7n *uede 0enir ($)i#&ente a )aer en #a tra&*a de unos senti&ientos de
o&ni*oten)ia en #a as*ira)i.n de 9)urar: a# 5o&"re a&ado, a# &odo en e# %ue una &adre
*oderosa ser-a )a*a de )rear ! &ode#ar #a 0ida de su 5i3os )on(or&e a sus deseos. En &$s de
un )aso #a &u3er se 5a )re-do as- )on e# *oder de trans(or&ar #a orienta)i.n 5o&ose/ua# de un
0ar.n a&ado o de trans(or&ar #os as*e)tos *er0ersos de sus e#e))iones a&orosas.
5u&anas *uede, )o&o #a de# 0-n)u#o a&oroso en *are3a, dar )u&*#i&iento a #as as*ira)iones
&$s 5ondas de# deseo *u#siona#, o(re)er#e una de #as &$s )o&*#etas )ana#ia)iones !
)onstituirse en #a "ase &ediante #a %ue #o'rar una esta"i#idad, enri%ue)i&iento ! *#enitud
*ersona#. La )on)ien)ia de %ue, e(e)ti0a&ente, *uede ser as- es #a %ue, sin duda, &oti0a a #a
&a!or *arte de #os seres 5u&anos a "us)ar en e##a su (unda&enta# &odo de 0ida. Tra"a3ar,
*ues, *ara %ue *ueda )on0ertirse en una rea#idad )er)ana a #o so+ado )onstitu!e un (a)tor
(unda&enta#.
Aterri8ar tra! el al"ni8a$e.
La #i'a.n a&orosa a*are)e )o&o un *ro)eso en e# %ue )a"en di(eren)iar eta*as
*ro'resi0as. Desde #a *ri&era (ase de esta"#e)i&iento, )on una situa)i.n de 9(#e)5ao: &$s o
&enos de(inida, se *asar$ a esa otra situa)i.n, en #a %ue e# ena&ora&iento, )on todos #os
ras'os !a des)ritos, *er&itir$ 'oar de esa 9)e'uera de# a&or:, %ue #e e#e0a *or en)i&a ! a#
&ar'en de toda rea#idad %ue no sea #a de #a *ro*ia 0i0en)ia a&orosa. Es e# *er-odo %ue &u!
"ien *odr-a&os identi(i)ar )on #a ##a&ada 9#una de &ie#:. No es de &inus0a#orar esa eta*a,
dado %ue en e##a se esta"#e)en i&*ortantes )one/iones a(e)ti0as %ue *restar$n au/i#io !
ser0ir$n de so*orte en e# (uturo. Es un *er-odo, en e(e)to, e&inente&ente (a0ora"#e *ara
*ro(undiar en #a )o&uni)a)i.n re)-*ro)a !, *or #o tanto, *ara au&entar ! a&*#iar #a 'a&a de
(ueras atra)ti0as %ue a*are)en es*ont$nea&ente en su trans)urso
GFG
.
Desde #a 9#una de &ie#:, sin e&"ar'o, se ir$ *rodu)iendo de &odo *ro'resi0o un
des)enso a #a tierra, )on todas sus )ir)unstan)ias ! #i&ita)iones, %ue de0ue#0en a #os
ena&orados a esa rea#idad %ue durante un tie&*o %ued. )o&o en #a #e3an-a. Sin duda, este
&o&ento ser$ de)isi0o *ara #a (utura esta"i#idad de #a *are3a, *or e# reto %ue su*one en#aar
todas esas )ar'as a(e)ti0as e/*eri&entadas en #a eta*a anterior a esa rea#idad, %ue se *resenta
a5ora )o&o ;ni)o #u'ar en e# %ue #a re#a)i.n *odr$ se'uir siendo *osi"#e.
Un tra"a3o de due#o se i&*one, en un 'rado u otro, en estos &o&entos. Due#o *or #o
%ue #a 0ida de *are3a su*one de )a&"io en #a din$&i)a *ersona# de )ada uno a *artir de #as
e/i'en)ias de 0ida en )o&;n ! #a )onsi'uiente renun)ia a #as di0ersas a)titudes ! &odos de
)o&*orta&iento #ar'a&ente esta"#e)idos en )ada uno de e##os. ? de &odo &$s i&*ortante
a;n, due#o *or #o %ue #a nue0a rea#idad &uestra de distan)ia res*e)to a #o %ue en #a (antas-a
de )ada uno sur'i. en #os &o&entos de ena&ora&iento ! #una de &ie#. La rea#idad *ersona#
de# otro se &uestra no s.#o en su distan)ia, sino ta&"i7n en su di(eren)ia. La as*ira)i.n de#
deseo *u#siona# a e#i&inar *#ena&ente #a se*ara)i.n, %ue tan intensa&ente *arti)i*. en #a (ase
de# ena&ora&iento, se re0e#a a5ora, de &odo es*e)ia#&ente intenso ! do#oroso, )o&o un
i&*osi"#e.
?a 0e-a&os anterior&ente ).&o di)5o *er-odo de ena&ora&iento, i#ustra"a )o&o
nin'una otra situa)i.n #a din$&i)a i#usionante de# deseo en su as*ira)i.n a "orrar toda
se*ara)i.n. ,ero a5ora, se 5a)e o"#i'ado )onstatar %ue ta&*o)o se est$ de#ante de# o"3eto
GFG Le&aire insiste en %ue e# *ron.sti)o es so&"r-o *ara #as *are3as %ue no a*ro0e)5an
)on0eniente&ente esta (ase de# *ro)eso a&oroso. Esta (ase es e&inente&ente (a0ora"#e *ara
*ro(undiar en su )o&uni)a)i.n re)-*ro)a !, *or #o tanto, au&entan #a 'a&a de (ueras
atra)ti0as %ue a*are)en es*ont$nea&ente en su trans)urso. C(. J.C. LEMAIRE, La terapia de
pareja, A&orrortu, 2uenos Aires 1E@1. C(. ta&"i7n E., LQ,ER AR,ITARTE, Las crisis
conyugales$ /na reflexin sobre la complejidad del amor1 ,ro!e))i.n CLIV A1EE@B 8@6ID.
E>
"ueno tota# (antaseado, sino de una *ersona rea#, %ue (rustra a 0e)es ! 'rati(i)a otras, ! %ue,
*or tanto, 5a)e i&*osi"#e esa uni.n sin distan)ia %ue 0endr-a a )o#&ar *#ena&ente nuestra
)aren)ia. Todo un tra"a3o se i&*one, *ues, en #a renun)ia de #as (antas-as in(anti#es %ue se
i&*#i)aron en #a anterior eta*a de des#u&"ra&iento a&oroso *ara (a)i#itar as- e# inter7s ! #a
atra))i.n *or #a rea#idad de# otro.
,or%ue #a ne'ati0a a ##e0ar a )a"o este tra"a3o de due#o, traer-a )onsi'o #a
i&*osi"i#idad *ara a"rirse a #a rea#idad de# otro, en)ontrando en e##a as*e)tos ! 0a#ores %ue
en #a 9)e'uera: de# a&or no se a)ertaron a des)u"rir. La *ro*ias i&$'enes internas
*ro!e)tadas so"re 7#, #o i&*ed-an. ,ero si no se *rodu)e un reen)uentro, en un ni0e# nue0o !
di(erente, #a &is&a re#a)i.n se/ua# a)a"ar$ ($)i#&ente *or "ana#iarse, *ara 0enir a )aer en
una es*e)ie de rutina. E##a ne)esita ta&"i7n ser e/*resi.n 'oosa de #a no0edad des)u"ierta,
de #a re)on)i#ia)i.n )on #a rea#idad %ue (or. un e/i#io de )iertas (antas-as, de# deseo de
*er&ane)er en e# 0-n)u#o %ue se )re. ! )on e# )o&*ro&iso %ue se )ontra3o. Se 5a)e o"#i'ado,
*ues, des)u"rir nue0os as*e)tos de# otro, asistir )o&o in0itado 'ooso a# *ro)eso din$&i)o !
)a&"iante %ue sie&*re es #a 0ida de una *ersona ! a)e*tar, en de(initi0a, %ue en #a 0ida de #a
*are3a 5a"r$ 'rati(i)a)iones ! (rustra)iones, *#a)eres ! su(ri&ientos.
Esta di(-)i# situa)i.n de *aso desde #a (antas-a i#usionante de# ena&ora&iento a #a
rea#idad )on)reta ! es*e)-(i)a de# otro ser$ 0i0ida, )on sus di0ersas *e)u#iaridades, *or un
&ie&"ro ! otro de #a *are3a. Ser$ i&*ortante, enton)es, %ue a&"os *ro)uren ta&"i7n
a!udarse en )ontener e# su(ri&iento de*resi0o %ue esta situa)i.n i&*#i)a, as- )o&o a retener
#os senti&ientos de ra"ia ! 5osti#idad desen)adenados *or #as ine0ita"#es (rustra)iones %ue
a)arrea #a distan)ia ! #a di(eren)ia. A# &is&o tie&*o, ser$ i&*ortante ta&"i7n dar &uestra de
)reati0idad *ara en)ontrar nue0os &odos de en'ar)e %ue *ro*or)ionen *#a)er ! satis(a))i.n
)on3unta, sustitu!endo #as 'rati(i)a)iones %ue tu0ieron #u'ar en #as *ri&eras (ases de
9(#e)5ao: ! ena&ora&iento. Ta&"i7n #a tierra o(re)e *#a)eres %ue no se en)ontraron en #a
#una, *or &u! du#)e ! de &ie# %ue (uere. ,ara en)ontrar#os, se 5a)e o"#i'ado, sin e&"ar'o, e#
des)enso ! aterria3e tras esa 0enturosa e/*#ora)i.n #unar.
Li#erta y com"nicacin.
?a tu0i&os o)asi.n de ana#iar ).&o #a &adura)i.n de# deseo *u#siona# *asa *or e#
re)ono)i&iento de nuestra falta de ser, )o&o ;ni)a *osi"i#idad *ara rea#iar un en)uentro )on
e# otro, )on su sin'u#aridad &$s es*e)-(i)a, )o&o un t; #i"re ! di(erente. S.#o de este &odo,
e# otro de3a de ser un o"3eto de satis(a))i.n *ar)ia#, un *e)5o o una "o)a )on e# %ue )a#&ar e#
5a&"re o )on e# %ue sentirse a#i&ento ! *uede &ani(est$rsenos )o&o un t; %ue, desde su
radi)a# su"3eti0idad ! desde su #i"ertad de res*uesta, *uede de)irnos %ue s- o %ue no. En
de(initi0a %ue *uede o(re)erse )o&o tanto o"3eto de satis(a))i.n )o&o ta&"i7n de
(rustra)i.n, *ues no res*onde o"#i'ada&ente a #a (antas-a de un 9o"3eto "ueno tota#:, %ue
0en'a a satis(a)er sie&*re ! *#ena&ente todas nuestras as*ira)iones. Se a"re as- #a no0edad
*er&anente de# deseo de# otro.
En #a 0ida de #a *are3a, esta renun)ia a #a *ro*ia (antas-a de tota#idad ! esa a*ertura a
#a rea#idad de# otro )o&o otro se 5a)e o"#i'ada )ondi)i.n *ara a))eder a un aut7nti)o
en)uentro ! )o&uni.n so#idaria ! )onstru)ti0a. S.#o #a a)e*ta)i.n de #a ine#udi"#e se*ara)i.n
%ue nos )onstitu!e, e# asu&ir #a *ro*ia ausen)ia, *er&itir$ (a0ore)er #a identidad de# otro,
)e#e"rar#a, ##e'ar a identi(i)arse )on sus *ro*ias satis(a))iones, e&*atiar )on sus ne)esidades
! an'ustias, )o&*artir su *#a)er ! su do#or, et). E##o i&*#i)a &ostrar ta&"i7n #a )a*a)idad
*ara renun)iar a esa ($)i# tenden)ia de *retender )on(i'urar a# otro )on e# *er(i# %ue 5ar-a
*osi"#e #a )on3un)i.n *er(e)ta %ue a+ora e# deseo *u#siona#. De a#'una &anera, #a re#a)i.n
de"e estar &ar)ada *or un res*eto (unda&enta# a #a #i"ertad de# otro )o&o otro, de res*eto a
#a inti&idad de su deseo. S.#o as- se 5a)e *osi"#e e# a)o&*a+a&iento &utuo, )on ese )ar$)ter
-nti&o ! e/)#usi0o %ue *osee #a re#a)i.n de *are3a. Un a)o&*a+a&iento %ue, sin e&"ar'o, no
*odr$ nun)a, ni de"e *retender#o, anu#ar #a -nti&a so#edad %ue a todos nos )onstitu!e )o&o
su3etos.
La se*ara)i.n, *ues, es insa#0a"#e ! #a di(eren)ia no *odr$ nun)a ser e#i&inada. En
esa &is&a &edida, un &ontante de (rustra)i.n ! )on(#i)to ser$n, *or tanto, ta&"i7n
*er&anentes. La de)e*)i.n, e# re*ro)5e, #a ri0a#idad, #a en0idia, son senti&ientos %ue en
)ua#%uier &o&ento *ueden sur'ir en #a din$&i)a de #a re#a)i.n. ,or e##o, ser$ su&a&ente
i&*ortante %ue se ad%uiera #a *osi"i#idad de dar no&"re a esos senti&ientos e/*eri&entados
! a #os )on(#i)tos %ue ine0ita"#e&ente sur'ir$n en e# )5o%ue %ue *rodu)e #as *arti)u#ares
aristas de esos dos *er(i#es %ue intentan a3ustarse ! unirse. La di(eren)ia de"e ser enton)es
a(rontada en una )o&uni)a)i.n *ro(unda %ue se*a )o&"inar #a )#aridad A#as 9a&orosas
)rue#dades: %ue de)-a e# *oeta Ga"rie# Ce#a!aB )on #a ternura, #a )o&*rensi.n ! #a a)e*ta)i.n
&utua. Se trata en esa )o&uni)a)i.n de en)ontrar nue0os )a&inos de re*ara)i.n ! de &utua
a)o&oda)i.n a #as di(eren)ias de# otro. La dis)usi.n en e# seno de #a *are3a no de"e, *ues, ser
te&ida. E##a a"re ta&"i7n #a *osi"i#idad de "us)ar nue0as so#u)iones a# intento de )on%uistar
esa nue0a identidad %ue se tiene %ue ir )reando desde #a re#a)i.n de *are3a.
Tan s.#o desde #a )on)ientia)i.n de# )on(#i)to ! su 0er"a#ia)i.n en e# seno de #a
re#a)i.n, *odr$ #i"rar a #a *are3a de 0enir a )aer en unas re#a)iones )on(usas, es*esas !
soterradas %ue ine0ita"#e&ente ir-an 'enerando e# deterioro o #a "ana#ia)i.n de #a 0ida en
)o&;n. Esa )a*a)idad de *ensar tan s.#o 0endr$ dada desde #a su*era)i.n de #as e&o)iones
&$s in(anti#es ! desde #a #i"era)i.n de #os a(e)tos &$s *ri&arios %ue, *or s- &is&os,
)ondu)ir-an tan so#o a un ti*o *ri&ario actuacin, no )on)ientiada en sus &oti0a)iones
;#ti&as ! (uente de un deterioro de #a re#a)i.n. En este sentido, ta# )o&o a(ir&a A. Go&is, #a
)a*a)idad de *ensar, de insight, entendida )o&o aptitud y actitud de comprensin
emocionalmente acti+a de as*e)tos de #a *ro*ia *ersona#idad, es una )ondi)i.n ne)esaria *ara
%ue #a *are3a no 0en'a a 0i0ir en e# )aos ! #a )ie'a a)tua)i.n. Cuando esta (un)i.n de *ensar,
)aer en #a )uenta ! 0er"a#iar no se ##e0a a )a"o, #a *are3a tender$ en e# &e3or de #os )asos, a
re*etir &on.tona&ente ! rutinaria&ente #os es%ue&as ! estereoti*os so)ia#es, as- )o&o a#
intento de en)ontrar (uera de #a re#a)i.n #a so#u)i.n a #os *ro*ios )on(#i)tos
GF8
.
Una )uesti.n %ue a(e)ta dire)ta&ente a #os &odos de )o&uni)a)i.n en #a *are3a es #a
de# ti*o de #-&ites %ue 7sta *one en re#a)i.n a# &undo e/terior ! e# %ue sit;a entre sus dos
&ie&"ros. ,or una *arte, #a *are3a ne)esita *ara esta"#e)er su *ro*io dina&is&o interno de
inter)a&"io ! )o&uni)a)i.n e# )rear un es*a)io *ro*io, %ue #e es e/)#usi0o, "ien de#i&itado
de )ara a todas #as re#a)iones %ue se &antienen )on e# &undo e/terno. Es*a)io %ue, *or otra
*arte, ta&*o)o de"e ser e/)esi0a&ente r-'ido )o&o *ara en)errar#a en una es*e)ie de
9&undo a*arte:, a3eno a #a rea#idad )ir)undante. E# esta"#e)er enton)es unos #-&ites )#aros !
a# &is&o tie&*o, su(i)iente&ente (ran%uea"#es, )onstitu!e una sa"ia tarea en #a %ue no
sie&*re es ($)i# a)ertar
GFI
.
GF8 C(. A. GOMIS, I"id. 1>D61>E ! 1@G6 1@8.
GFI En este *unto insiste de &odo es)#are)edor J. MILLI, La pareja humanaH relacin y
conflicto, Morata, Madrid 1E@D.
E@
Ese es*a)io -nti&o ! *ro*io de #a *are3a de"e, *ues ser de(endido de #a in(#uen)ia, a
0e)es in0asi0a de #as res*e)ti0as (a&i#ias de uno ! otro de sus &ie&"ros. No es ($)i# tarea,
*or%ue en &u)5as o)asiones, e##os &is&os no a)ertaron a 9a"andonar #a )asa de# *adre ! de
#a &adre: de un &odo su(i)iente. Se esta"#e)e, enton)es, un do"#e 0-n)u#o, )on #a *ro*ia
(a&i#ia ! )on #a nue0a %ue se desea )rear, %ue 'enera di0isi.n interna ! tensi.n en #a re#a)i.n
)on e# otro. Mantener una distan)ia su(i)iente %ue, a# &is&o tie&*o, no su*on'a una ru*tura
de una de*enden)ia res*e)to a e##os, ser$ sie&*re un e%ui#i"rio %ue 5a"r$ %ue "us)ar. En
)ua#%uier )aso, )ada &ie&"ro de #a *are3a de"e sa"er %ue, de una &anera u otra, su re#a)i.n
)on su ).n!u'e ser$ sie&*re ta&"i7n una re#a)i.n en #a %ue se en)uentra i&*#i)ada su
(a&i#ia de *ro)eden)ia, su &ito#o'-a *arti)u#ar, su 9#e!enda: ! 9sa'a:, )on sus re(eren)ias
*ro*ias, a)titudes )ara)ter-sti)as, &odos de rea))ionar ! de &odos es*e)-(i)os de reso#0er #as
di(i)u#tades ! )on(#i)tos. Esa #e!enda 0a in)or*orada en #a din$&i)a interna de )ada uno de
e##os ! se 5ar$ *resente una ! otra 0e en #a intera))i.n %ue &antienen.
Ni si%uiera #os 5i3os de"en in0adir e# es*a)io *ro*io de #a *are3a. A *esar de #a
i&*ortante )ar'a a(e)ti0a %ue en e##a se e/*eri&enta )on #as re#a)iones de &aternidad !
*aternidad, esos 5i3os de"en a*render a re)ono)er %ue sus *adres de"en 'oar de un es*a)io
%ue s.#o a e##os #es *ertene)e ! en e# )ua# e##os no tienen entrada. En de(initi0a, #a identidad
*arenta# no de"e "orrar #a de es*osos, ni si%uiera *or e# "ien &is&o de esos 5i3os. La
di(eren)ia)i.n, *ues, de #a *ro*ia re#a)i.n de *are3a de todos #os de&$s ti*os de re#a)i.n %ue
se 5an de &antener (or&a *arte esen)ia# de #a )onstru))i.n de esa nue0a identidad %ue se
de"e ir )onstru!endo en )ada uno de #os ).n!u'es ! en #a %ue e# (orta#e)i&iento &utuo de#
0-n)u#o a&oroso a*are)e )o&o un o"3eti0o (unda&enta#.
5ortalecer el ,-nc"lo amoro!o.
,ara 'arantiar #a sana e0o#u)i.n de #a *are3a no "asta #a to&a de )on)ien)ia de #o %ue
su*one #a distan)ia ! #a di(eren)ia, ni ta&*o)o #a )rea)i.n de un es*a)io *ro*io %ue (a0ore)a
una )o&uni)a)i.n a"ierta ! (ran)a. En #a re#a)i.n de *are3a ser$ *arti)u#ar&ente i&*ortante
tra"a3ar ta&"i7n *ara %ue e# 0-n)u#o a&oroso se re(uer)e, se nutra, ! se a&*#-e en una 'a&a
sie&*re nue0a de senti&ientos ! e&o)iones.
Es (unda&enta# %ue en e# en)uentro ! #a intera))i.n %ue se 0a *rodu)iendo #as
e/*erien)ias *ositi0as *ro*or)ionadas *or #a re#a)i.n *re0a#e)an so"re #as ne'ati0as,
(rustrantes o )on(#i)ti0as. Na"r$ %ue *ro)urar, *or tanto *ara e##o, %ue se esta"#e)a, a todos
#os ni0e#es, un "uen e%ui#i"rio entre #a o(renda ! #a de&anda, entre #a )a*a)idad de dar ! de
re)i"ir. ,or%ue s.#o de ese &odo se *odr$ instaurar esa de*enden)ia &adura, %ue su*era #a
";s%ueda en(er&ia ! )onstante de a(e)to o e# intento de *oseer a# otro "a3o e# *ro*io
do&inio ! )ontro#, )on una *ara#e#a tenden)ia a odiar#o si no *ro*or)iona ese ti*o de
satis(a))iones. La de*enden)ia &adura sa"e e/*resar una )a*a)idad de &antener re#a)iones
de )oo*era)i.n ! )o&*#e&enta)i.n )on o"3etos "ien di(eren)iados ! sa"e &antener e#
senti&iento de autono&-a en e# a&or. No atenta a# res*eto ! a #a #i"ertad a #a %ue &$s arri"a
nos re(er-a&os ni )on0ierte en in(ran%uea"#e #a distan)ia %ue es ne)esario re)ono)er ! a)e*tar
GF>
.
En este )uidado de# 0-n)u#o a&oroso, #as re#a)iones se/ua#es 3ue'an un *a*e# de
GF> C(. N.V. DICLS, #ensiones matrimoniales, Nor&7, 2uenos Aires 1E@F,
i&*ortan)ia )onsidera"#e. E##as a#i&entan #as ra-)es &$s *ri&iti0as de# 0-n)u#o ! de"ido a #a
'rati(i)a)i.n "$si)a %ue *ro*or)ionan, se o(re)en ta&"i7n )o&o un sustento de i&*ortan)ia
*ara so*ortar ! asu&ir de &e3or &anera #as ine0ita"#es di(i)u#tades. A*are)en, *or tanto,
)o&o un terreno a tra"a3ar a)ti0a&ente *or a&"as *artes. S.#o as- #as re#a)iones se/ua#es
*odr$n e0o#u)ionar )reati0a&ente ! *odr$n ser un )au)e de e/*resi.n *ara #as nue0as
0i0en)ias %ue se 0an *rodu)iendo a &edida %ue #a re#a)i.n se a5onda ! se intensi(i)a en otros
as*e)tos. La a"ierta )o&uni)a)i.n de #os *ro*ios deseos, di(i)u#tades, (antas-as ! te&ores
e/istentes en este terreno (a0ore)er$ ! a&*#iar$n 'oosa&ente e# )a&*o de re#a)i.n
GFH
.
E# 0-n)u#o a&oroso, en e# se/o ! (uera de 7#, estar$ atento *ara a"rir *aso de &odo
*er&anente a #a satis(a))i.n de ne)esidades a(e)ti0as anti'uas, a# &is&o tie&*o %ue e0itar$
#a (i3a)i.n en ese ti*o de ne)esidades. Na!, e(e)ti0a&ente, en e# a&or de *are3a un )a&*o
a"ierto *ara e/*eri&entar satis(a))iones *ri&iti0as, de a*arente )ar$)ter re'resi0o, *ero %ue
a# ser )onte/tua#iadas en una re#a)i.n a"ierta a #a rea#idad *resente, *osee e# )ar$)ter de
nutrir ese *resente, a0i0$ndo#o en un deseo de (uturo
GF@
. La re#a)i.n de *are3a, enton)es,
&uestra #a )a*a)idad de re&itir a# *asado &$s anti'uo ! *ri&iti0o de# su3eto, a# &is&o
tie&*o %ue es )a*a ta&"i7n de *reser0ar inta)tos #os s-&"o#os de inte'ridad %ue se 5an ido
e#a"orando a #o #ar'o de# desarro##o. En deter&inados &o&entos, *or e3e&*#o, un 0ar.n
*uede &u! "ien e/*eri&entar )on su es*osa #a 0i0en)ia de sentirse a)o'ido ! )uidado )o&o
un 5i3o, o #a &u3er de sentirse *rote'ida *or su &arido )o&o *or un *adre. Lo i&*ortante
ser$, sin e&"ar'o, %ue a&"os se*an %ue esa &u3er ! ese 0ar.n no *ueden %uedar redu)idos a
o"3etos de )ate'or-a *arenta# ! %ue ese ti*o de e/*erien)ias no in0a#idar$n nun)a #a
)on)ien)ia de %ue e# otro no es una &adre o un *adre, sino un )o&*a+ero o )o&*a+era.
,or otra *arte, tendr-a&os %ue )uidarnos ta&"i7n de )on(undir #a &adure )on #a
ado*)i.n de una a)titud o&ni*otente de *seudose'uridad ! (a#sa autono&-a %ue e/i&e de #a
&ani(esta)i.n de a(e)tos tiernos ! )ari+osos o de #a &ani(esta)i.n a"ierta de #a *ro*ia
de"i#idad en deter&inados &o&entos. ,ro"a"#e&ente, e# 0ar.n 5a sido )on(i'urado en su
edu)a)i.n )on una tenden)ia a &ani(estarse )o&o 9(uerte: e 9inde*endiente: !, *or tanto,
)o&o no ne)esitado de e/*resi.n en e# terreno a(e)ti0o ! e&o)iona#. Ese *a*e# se reser0. a #a
&u3er, %ue ($)i#&ente *uede ado*tar en #a *are3a #a *osi)i.n de d7"i# ! ne)esitada de
*rote))i.n.
Es e0idente %ue en e# )a&*o de #a e/*erien)ia a&orosa A*arti)u#ar&ente en e# $&"ito
de #as re#a)iones se/ua#esB, #o &$s anti'uo, #o &$s ar)ai)o ! *ri&iti0o, *uede 5a)er a)to de
*resen)ia. Los )o&*onentes ora#es, ana#es, ($#i)os, et)., de# deseo *u#siona# *ueden en)ontrar
a##- un es*a)io *ara su e/*resi.n ! )u&*#i&iento. ,ero todo e##o de"e tener #u'ar desde #a
inte'ra)i.n en una estru)tura !a adu#ta ! e0o#u)ionada, en #a %ue esos )o&*onentes &$s
5ondos de #a *ersona#idad, 5a"iendo sido in)or*orados en un ni0e# su*erior, se e/*eri&entan
en un re'istro &u! di(erente de# %ue en)ontra&os en #a aut7nti)a re'resi.n. De ese &odo, e#
a&or de *are3a a)ierta a aunar e# *asado ! e# *resente, a# &is&o tie&*o %ue dina&ia ! se
GFH So"re este te&a *arti)u#ar es a"undante #a "i"#io'ra(-a %ue se o(re)e. C(. N.S. LA,LAN, La
nue+a terapia sexual, A#iana, Madrid 1EDGJ F. AL2ERONI, El +uelo nupcial, Gedisa,
2ar)e#ona 1EEGJ F. S. CA,RIO, /n psiquiatra habla de sexo, ,si%u7, 2uenos Aires 1E@E, M.
COSTA 6 M. SERRAT, #erapia de pareja, A#iana, Madrid 1EDG, E. FUCNS, Deseo y ternura,
Des)#7e de 2roWer, 2i#"ao 1EE>.
GF@ Desde )ierto *unto de 0ista, se tratar-a de una re'resi.n *ar)ia#, *ro0isiona#, *uesta a#
ser0i)io de# ?o, )on )a*a)idad *ara retornar ! de esta"#e)er as- )a&inos (ir&es en un *resente
%ue %ueda )#ari(i)ado ! a&*#iado a *artir de #a e/*erien)ia a&orosa.
EE
a"re a un *ro!e)to de (uturo.
1Ai! al mac*o2.
Si *ensa&os en #a *si)odin$&i)a de #a *are3a a)tua# nos 0e&os o"#i'ados a )onsiderar
%ue uno de #os (a)tores %ue 5o! )ausan &a!or i&*a)to en #a 0ida de #a *are3a es e# de #os
)a&"ios *ro(undos %ue 5an tenido #u'ar en #a *osi)i.n so)ia# de #a &u3er. ?a en e# )a*-tu#o III
nos deten-a&os en )onsiderar #os )a&"ios %ue, *or e(e)to de# a0an)e )ient-(i)o, 5an tenido
#u'ar en #a 0ida se/ua# de #a &u3er !, desde a5-, en #a )on)e*)i.n '#o"a# de #a 0ida de *are3a.
Una 0ida %ue )asi *or )o&*#eto esta"a )entrada en #a *ro)rea)i.n ! )riana de #os 5i3os, de3.
*aso a una re#a)i.n de *are3a en #a %ue #os )o&*onentes a(e)ti0os ! re#a)iona#es se i&*on-an
! 'ana"an un es*a)io ! un tie&*o in)on)e"i"#e en todos #os &o&entos de #a 5istoria.
,ero ade&$s, otros (a)tores so)ia#es )ondu3eron a un *ro)eso de #i"era)i.n de #a
)on)ien)ia de #a &u3er %ue, sin duda, 5a! %ue situar )o&o #a re0o#u)i.n so)ia# &$s
i&*ortante a)ae)ida a #o #ar'o de# si'#o CC. E# i&*a)to so"re #a 0ida de *are3a es e0idente !
se 5a)e resonar desde &u)5as situa)iones de )risis ! de di(-)i# rea)o&oda)i.n a #as nue0as
situa)iones )readas. E# te&a es de )onsidera"#e a&*#itud ! no se *retende en estas *$'inas
dar )uenta de todos sus as*e)tos. Tan s.#o )entrare&os, *ues, nuestra aten)i.n en a%ue##os
as*e)tos *si)odin$&i)os &$s re#e0antes %ue deter&inan #a re#a)i.n de #a *are3a a)tua#.
En ;#ti&a instan)ia, e# i&*a)to de# &o0i&iento de #i"era)i.n de #a &u3er en #a 0ida de
#a *are3a radi)a en e# 5e)5o de %ue e# e%ui#i"rio de #a *are3a tradi)iona#, tantas 0e)es
intro!e)tada en #os 0arones )on(or&e a sus *ro*ios &ode#os *arenta#es, se *one en )uesti.n
seria&ente, 'enerando un des)on)ierto, una *er*#e3idad, una ra"ia ! una (rustra)i.n %ue no
sie&*re es *osi"#e asi&i#ar ! e#a"orar )on0eniente&ente. 4uien &e3or #o e/*res. (ue Mar)o
Fererri en sus &e&ora"#es (i#&s La ultima mujer A1E@HB o Adis al macho ACye, bye monJey,
en su t-tu#o ori'ina#, de 1E@DB. Son &u)5os, #os %ue )o&o e# *rota'onista de #a *ri&era de
di)5as *e#-)u#as, se 0en dra&$ti)a&ente )ondu)idos a e/)#a&ar1 me han educado para ser
patriarca de una familia que ya no existe$
En de(initi0a, esta #i"era)i.n de #a &u3er 0iene a si'ni(i)ar %ue 5a 0enido a 5a)erse
su3eto de su *ro*io deseo. Es de)ir, %ue de3a de ser ese o"3eto de# deseo &as)u#ino %ue
)a##ada ! *asi0a&ente es*era a %ue e# 0ar.n #o &ani(ieste *ara a)udir r$*ida&ente en su
res*uesta. Co&o )onse)uen)ia i&*ortante tene&os %ue #a &u3er de 5o! se nie'a a esa
a"so#utia)i.n a#ienante %ue se 5io de sus *oten)ia#idades a(e)ti0as ! &aterna#es, )on una
e/)#usi.n Are*resi.nB (unda&enta# de# resto de sus re'istros *u#siona#es. Todo e##o ten-a
i&*ortantes deri0a)iones en #a 0ida a(e)ti0a de #a &u3er. Entre otras, #a de (a0ore)er una
se*ara)i.n *ro(unda de #as )orrientes de ternura ! de se/ua#idad %ue, )o&o 0i&os, se sit;an
en #a "ase de una &adura)i.n a(e)ti0a adu#ta. De a#'una &anera, #a &u3er (ue )ondenada a
)on0ertirse en una re*rodu)tora de 5i3os ! en una *rodu)tora de a#i&entos *re*arados.
Durante &u)5o tie&*o #a ;ni)a '#oria de #a %ue *od-a dis*oner una &u3er era #a de *oseer un
)uer*o (e)undo ! unas &anos 5$"i#es *ara #a )o)ina. Eran sus 'randes (un)iones so)ia#es.
,ero eso 5o! 5a )a&"iado radi)a#&ente
GFD
.
,or otra *arte, e# en)#austra&iento en sus *oten)ia#idades a(e)ti0as ! &aterna#es #a
)ondu3o a una aut7nti)a e/a)er"a)i.n de #a di&ensi.n nar)isistaJ es de)ir, a un in0esti&ento
de su *ro*io )uer*o )o&o ;ni)o o"3eto de a&or *er&itido. ,ero ade&$s, ta# in0esti&ento
GFD C(. I. MAGLI., La =adonna, Rio#i, Mi#ano 1ED@.
nar)isista (ue (o&entado *ara )on0ertir#a en ade)uado o"3eto er.ti)o de# 0ar.n, a# %ue ten-a
%ue atraer ! sedu)ir A*asi0a&enteB si %uer-a ##e'ar a ser #o ;ni)o %ue se #e *er&it-a1 ser es*osa
! &adre. Enton)es, a# 5a)er su!a #a (un)i.n de o"3eto er.ti)o #a &u3er se 0io o"#i'ada a
des*i#(arrar "uena *arte de su ener'-a en &antenerse )o&o ta#1 un o"3eto er.ti)o sie&*re
atra!ente, )on e# dra&a )onsi'uiente a *erder sus )ua#idades en este terreno tan
tra"a3osa&ente )on%uistado
GFE
.
,ero resu#ta e0idente ta&"i7n %ue toda esta situa)i.n 5a tra-do *are3a )onsi'o unas
dosis i&*ortantes de a'resi0idad in)ons)iente 5a)ia e# 0ar.n Una a'resi0idad %ue en &u)5as
o)asiones se e/*res. de &odo sinto&$ti)o en di0ersas &oda#idades1 "ien en (or&as de
a#tera)iones de )ar$)ter se/ua# A(ri'ide, astenia, s-nto&as *si)oso&$ti)os, et).B %ue )on
(re)uen)ias *ose-an #a in)ons)iente inten)i.n de )asti'ar a# 0ar.n Aen o)asiones *ro)urando
)on(ir&ar #os a&enaantes te&ores de# &is&o de no ser "uen a&ante o su(i)iente&ente
*otente en sus re#a)iones se/ua#esB, o "ien en otros &odos &$s suti#es de a'resi.n,
esta"#e)iendo una re#a)i.n de )ontro# ! do&inio so"re 7# en ese $rea, #a de #a a(e)ti0idad,
donde se sent-a )on &u)5a &$s 5a"i#idad ! destrea. En otras )ir)unstan)ias ta&"i7n,
a*ro0e)5ando ! *oten)iando #a se)reta as*ira)i.n &as)u#ina a ser *ose-do a(e)ti0a&ente *or
una &u3er Aen #os as*e)tos se/ua#es do&ina 7#B, de# &is&o &odo en %ue (uera *ose-do *or su
&adre. E# &is&o &o0i&iento (e&inista, en a#'unas de sus &ani(esta)iones &$s
radi)a#iadas, *are)i. ta&"i7n in)a*a de sortear #a tenta)i.n de e3er)er su 0en'ana so"re e#
0ar.n. Una a'resi0idad %ue a 0e)es 5a de3ado de ser (un)iona# A)o&o e/*resi.n de una #u)5a
%ue intenta re)on%uistar un 3usto *oder detentado *or e# 0ar.nB *ara )on0ertirse en o"3eti0o
*rioritario ! e/*resi.n de un resenti&iento, en0idia ! ansia de destru))i.n. Son situa)iones en
#as %ue, *arad.3i)a&ente, 0endr-a a )on(ir&ar #a teor-a (reudiana de #a en0idia de# *ene %ue,
)o&o sa"e&os, en)ontr. tanta ani&ad0ersi.n en &u)5os 'ru*os (e&inistas. El feminismo es
la teor.a, el lesbianismo la pr)ctica, se ##e'. a e/*resar en e# 9Mo&en Li": estadounidense,
*oniendo de &ani(iesto una a)titud su*re&a de 0en'ana ! re)5ao de# 0ar.n. Es #a rea))i.n
desen)a3ada de una )ausa 3usta.
La !o!pec*o!a ieali8acin e la m"$er.
Las &oti0a)iones %ue 3ue'an en #a &ar'ina)i.n de #a &u3er son, sin duda, de .rdenes
&u! di0ersos ! )o&*#e3os1 e)on.&i)os, *o#-ti)os, ideo#.'i)os, et). ,ero nos interesa a%u-
inda'ar en #as &oti0a)iones *si)odin$&i)as %ue 3ue'an en ta# ti*o de e/)#usi.n. E##as nos
*ro*or)ionan una #u i&*ortante so"re e# )a&"io de *a*e# %ue #a &u3er de 5o! se 0e ##a&ada
a ##e0ar a )a"o en &u)5as situa)iones de *are3a.
Sin duda %ue una de #as raones *ro(undas *or #as %ue #a &u3er 5a sido ! es
so)ia#&ente &ar'inada ! re"a3ada 0iene dada *or #a a)tua)i.n de una serie de (antas&as
in)ons)ientes. Co&o !a *udi&os 0er a# tratar de# desarro##o de# deseo *u#siona#, #a
'enita#idad (e&enina sus)ita )on (re)uen)ia en e# 0ar.n unos intensos ! a&enaadores
(antas&as de )astra)i.n. Cuando #a &u3er a*are)e )o&o un ser &uti#ado, 5a! %ue a#e3ar#a !
a*artar#a en su di(eren)ia. ,rodu)e &iedo, ! un &odo e(i)a de atenuar ese &iedo )onsiste,
*re)isa&ente, en re"a3ar#e #a )ondi)i.n. La *retendida e i&a'inaria su*re&a)-a ($#i)a A!a
0i&os ).&o 0ar.n ! &u3er se 0en )on(rontados a #a &is&a renun)ia a ser e# (a#oB, se 0e
a&enaada *or #a di(eren)ia e intenta rease'urase &ediante ese re"a3a&iento de #a &u3er. ,or
este ti*o de &oti0a)iones in)ons)ientes, e# (en.&eno de #a &enstrua)i.n ! de #a san're est$n
GFE C(. C. CASTILLA DEL ,INO, , 7uatro ensayos sobre la mujer, A#iana, Madrid 1E@1.
1F1
)ar'ados a ni0e# )o#e)ti0o e indi0idua# de *oderosos ta";es %ue intentan *reser0ar de esos
an'ustiosos (antas&as
G1F
. Todo e##o )ondu)e a un *ro)eso de a#e3a&iento de #a &u3er en
deter&inados .rdenes de #a 0ida, )on una *ara#e#a idea#ia)i.n de #a &is&a %ue, )o&o
0ere&os, res*onde a intereses &u! in(anti#es.
En e(e)to, desde 5a)e !a tie&*o se )o&en. a sos*e)5ar de #as inten)iones o)u#tas
%ue se *od-an en)errar en e# )anto, entre a*asionado ! ro&$nti)o, de# 9eterno (e&enino:. La
idea#ia)i.n de #a &u3er, e# *ane'-ri)o de sus (un)iones &aterna#es, #a e/a#ta)i.n de su
di'nidad es*e)-(i)a ! #a insisten)ia en e# )ar$)ter insustitui"#e de su *resen)ia en e# $&"ito
(a&i#iar, et)., 5an sido su(i)iente&ente denun)iadas ! *uestas a# des)u"ierto desde $n'u#os
&u! di0ersos a #o #ar'o de nuestro si'#o. No 0a&os a insistir, *or tanto, en e##o. A%u-
)on0iene tan s.#o se+a#ar #as &oti0a)iones %ue desde #as estru)turas &$s in)ons)ientes 5an
*odido 3u'ar en #a '7nesis de esa ideo#o'-a %ue, desde e# *unto de 0ista ana#-ti)o, )on0endr-a
)a#i(i)ar de ra)iona#iadora. Es de)ir, de teoria)iones inten)ionadas %ue, )o&o &e)anis&os
de de(ensa in)ons)iente, 'uardan e# o"3eti0o de o)u#tar 0erdades in)on(esa"#es
G11
.
Tendr-a&os %ue interro'arnos, *ues, *or #a inten)i.n *ri&era de# 0ar.n en su e/a#tado
)anto de #o (e&enino. ,ara e##o, ser$ ne)esario (i3ar *re0ia&ente #a aten)i.n en #o %ue
*ode&os )onsiderar )o&o #as as*ira)iones &$s *ro(undas %ue sustentan #a estru)tura a(e)ti0a
de #a &as)u#inidad. Co&o !a 5e&os ido 0iendo, se*arado (-si)a&ente de #a &adre desde e#
d-a de su na)i&iento, e# su3eto no #o'rar$, sin e&"ar'o, 5a)er *s-%ui)a&ente e(e)ti0a esa
se*ara)i.n sino &u)5o &$s tarde ! a *artir de )o&*#e3os ! do#orosos *ro)esos *s-%ui)os. En
e##os, e# Edi*o 3ue'a )o&o su &o&ento )u#&inante, en e# %ue, de &odo de(initi0o, de"er$
%uedar (i3ada esa se*ara)i.n ! di(eren)ia )on #a ori'inaria &atri &aterna. Tan s.#o a *artir de
a5-, se 0er$ ase'urada #a *ro*ia su"3eti0idad )o&o entidad inde*endiente, #i&itada ! !a *or
sie&*re distante, desde #a (a#ta %ue esa se*ara)i.n instaura.
Ta&"i7n 5e&os *odido )onsiderar en &$s de un &o&ento %ue no sie&*re se #o'ra
##e0ar *#ena&ente a )a"o di)5a )onstitu)i.n de s- &is&o en e# esta"#e)i&iento de #a
se*ara)i.n, #a #i&ita)i.n ! #a di(eren)ia. E# di(-)i# 3ue'o de #as (un)iones &aternas ! *aternas
! sus *arti)u#ares intera))iones de)idir$n #a estru)tura)i.n (ina# de )ada su3eto en sus
*osi)iones res*e)to a s- &is&o !, desde a5-, ta&"i7n res*e)to a #os de&$s. En e# 0ar.n,
res*e)to a #a &u3er ta&"i7n, de un &odo &u! *arti)u#ar. La as*ira)i.n a &antener e#
(antas&a de una &adre tota#, de un o"3eto "ueno )o&*#eto, *uede &antener *or sie&*re su
0i'en)ia. De este &odo e# 0ar.n *uede &antener e# intento de )onstituirse a s- &is&o )o&o e#
o"3eto ;ni)o ! tota# *ara e# deseo de #a &adre, ser #o %ue )o#&a su )aren)ia, )onstituirse en e#
falo %ue )o&*#eta su (a#ta.
,ero )on0endr-a resa#tar un as*e)to )ru)ia# de #a )uesti.n. Nun)a se de"er-a o#0idar
%ue #a &ar'ina)i.n de #a &u3er en #os $&"itos de# entra&ado so)ia# no res*onde
*ri&aria&ente a una )uesti.n de ri0a#idad, de en0idia o si&*#e 0io#en)ia de# 0ar.n )ontra
e##a, )on e# o"3eto de &antener *ara s- e# &ono*o#io de# *oder. Es una )uesti.n de a&or. Tan
arrai'ada ! *ri&iti0a 6tendr-a&os %ue *ensar6 %ue #a )on0ierte en a#'o &$s de)isi0o %ue
)ua#%uier otra as*ira)i.n de )o&*eten)ia ! do&inio, )on #o (uerte %ue 7sta *ueda ser ta&"i7n.
Una )uesti.n de a&or %ue 6eso s-6, *osee un )ar$)ter tan re'resi0o e in(anti#, %ue
G1F C(r. S. FREUD, El tab4 de la +irginidad, O.C., III, GII86GIII.
G11 C(. J. SPDAT, Acerca del amor cort>s$ El del feminismo en el siglo [""H C#-ni)a ! An$#isis
Gru*a# GG AGFFFB I86HD.
'enera de in&ediato un "#o%ueo a#ienante en e# 0ar.n ! tiende una tra&*a terri"#e a #a &u3er.
Un a&or, *or tanto, %ue 5a! %ue sa"er )o&"atir sin tre'ua ! sin es)r;*u#os. ,or%ue )o&o #a
sa"idur-a *o*u#ar a(ir&a ! !a 5e&os *odido )onsiderar a otros *ro*.sitos, hay amores que
matan. Con sus &e3ores inten)iones. ,or%ue, )on #as &e3ores inten)iones, ##e0an e# 0eneno
dentro. Es i&*ortante, sin e&"ar'o, )o&*render ! 5a)erse )ar'o de su din$&i)a, *or%ue, de
otro &odo, *odr-a&os errar &u! seria&ente a #a 5ora de e0a#uar #os )a&"ios %ue *are)en
tener #u'ar en #as re#a)iones entre e# 0ar.n ! #a &u3er en e# $&"ito de #a *are3a.
4ui$s e# )a&"io &$s (unda&enta# en este orden de )osas radi%ue en #a ne'ati0a de #a
&u3er a 3u'ar )o&o so*orte *ara %ue e# 0ar.n si'a &anteniendo su (antas-a de &adre. A#'o
%ue, )on (re)uen)ia, e# 0ar.n *uede ($)i#&ente entender, so"re todo si es *ersona a"ierta
&enta#&ente, *ero *ara #o %ue *uede e/*eri&entar, sin e&"ar'o, (uertes resisten)ias. Sus
*ro*ios &ode#os *arenta#es intro!e)tados, 3unto a sus *ro*ias di(i)u#tades &adurati0as, #e
di(i)u#tan e# a))eso a un nue0o ti*o de re#a)i.n, %ue #a &u3er, )on(i'urada !a de otro &odo en
#a in)or*ora)i.n de #os nue0os es%ue&as ! *or e(e)to de sus nue0os *a*e#es !
res*onsa"i#idades so)ia#es, #e re)#a&a ! e/i'e. Esa &u3er !a no *are)e dis*uesta en &u)5os
)asos a redu)irse )o&o o"3eto *asi0o de# deseo &as)u#ino ni, *or tanto a ne'ar #a e/*resi.n
de su *ro*io deseo Ase/ua# ta&"i7nB, ni a 0erse redu)ida a #a *asi0idad, e# si#en)io ! #a
a)o&oda)i.n a #as *autas de# 0ar.n. A#'o de (ondo 5a )a&"iado en e##a %ue #e e&*u3a a ser #a
)o&*a+era de )a&ino ! no e# o"3eto idea#iado %ue rea)ti0a #a (antas-a de #a &adre
i&a'inaria.
Toda una nue0a tarea, *ues, se i&*one *ara #os &ie&"ros de #a *are3a, en #a %ue en
)ada )aso *arti)u#ar se tendr$ %ue "us)ar e# *ro*io e%ui#i"rio, arti)u#ando su es*e)-(i)o &odo
de (un)ionar en #a di0ersidad de ro#es ! (un)iones Atra"a3os de# 5o'ar, edu)a)i.n ! )uidado de
#os 5i3os, et).B, *ero en e# res*eto ! #a sensi"i#idad a #a i'ua#dad de 0a#or
G1G
.
%ener *i$o!.
Ser &adre ! *adre su*one a"rir un nue0o re'istro en e# )a&*o de# deseo, %ue ta&"i7n
)o&o en e# )aso de #a (or&a)i.n de #a *are3a, se 0e a&*#ia&ente res*a#dado *or #os estratos
"io#.'i)os de #a *ersona#idad. No o"stante, #a e/*erien)ia 5u&ana de &aternidad !
*aternidad se a&*#-a ! e/tiende &u)5o &$s a##$ de #o %ue e# instinto *odr-a *ro&o0er !
res*a#dar. ?, *ro"a"#e&ente, es este un )a&*o en e# %ue e# ser 5u&ano es deudor de #a )u#tura
&$s de #o %ue 'enera#&ente se tiende a *ensar. En )ua#%uier )aso, #os 5i3os su*onen en #a
din$&i)a ! 0ida de #a *are3a un (a)tor de)isi0o de i&*ortantes re*er)usiones en &u)5as $reas
de su e/isten)ia. Fi37&onos tan s.#o en a%ue##as %ue a(e)tan de &odo &$s *ri&ario a #a 0ida
de# deseo.
E# 0-n)u#o a&oroso de #a *are3a e/*eri&enta, en e(e)to, una i&*ortante
trans(or&a)i.n )on #a ##e'ada de #os 5i3os. La *ro*ia identidad de )ada uno de sus
)o&*onentes se &odi(i)a ! )on(i'ura a5ora )on una di&ensi.n nue0a1 #a &u3er se 5a)e
&adre ! e# 0ar.n *adre. Con e##o, todas #as *re0ias identi(i)a)iones ##e0adas a )a"o )on sus
res*e)ti0os *ro'enitores, se )o&*#e&entan de un &odo &u! deter&inante
G18
. E##os a5ora
G1G So"re estas )uestiones ! desde un en(o%ue *si)oso)ia#, )(. J. MARTSNER CORTPS, J., SPu>
hacemos con la familiaT en OCuadernos Fe ! Se)u#aridadO, Madrid 1EE1.
G18 So"re este as*e)to se (i3. Freud en e# te/to La feminidad1 ,ue+as lecciones
introductorias al psicoan)lisis, O.C., III, 81@@. C(. Ta&"i7n 2. TNIS, El 6adreH acto de
1F8
ta&"i7n re*resentan ese *a*e# ! esa (un)i.n %ue (ue de)isi0a en sus res*e)ti0as eta*as
in(anti#es. Reani&ada esa *ri&iti0a identi(i)a)i.n, ser$n &u)5os #os e#e&entos *ro)edentes
de ese *asado #os %ue entren a5ora en 3ue'o en sus res*e)ti0as re#a)iones )on #os 5i3os.
Mu)5as (antas-as, ansiedades ! a&"i0a#en)ias tenidas en #as *ri&iti0as re#a)iones *arenta#es
($)i#&ente 0an a entrar en 3ue'o a #a 5ora de enta"#ar #a re#a)i.n )on #os *ro*ios 5i3os. ,ero,
ade&$s, a&"os &ie&"ros de #a d-ada, &utua&ente se &irar$n ta&"i7n "a3o un nue0o as*e)to
%ue 5a)e sus en#a)es )on esas i&$'enes de #os *ro*ios *ro'enitores. La es*osa, )on0ertida en
&adre, re&itir$ &$s a;n a #a *ro*ia &adre ! e# es*oso, *er)i"ido )o&o *adre, en#aar$
i'ua#&ente )on #as i&$'enes *ro(undas de# *ro*io *ro'enitor.
De &odos &u! di(erentes ta&"i7n #a ##e'ada de #os 5i3os 0a a in(#uir so"re e# &is&o
0-n)u#o de #a *are3a. ,ara &u)5as &u3eres, dar un 5i3o a# 0ar.n #es su*one )o&o una es*e)ie
de 'arant-a %ue *resta !a )onsisten)ia, &$s o &enos de(initi0a, a# &atri&onio. En otros )asos
ta&"i7n, #a ##e'ada de# 5i3o 0a a su*oner una *ertur"a)i.n ! una )ierta )risis en e# 0-n)u#o
a&oroso. Son &u)5os #os 0arones, *or e3e&*#o, %ue e/*eri&entan senti&ientos de )e#os !
ri0a#idad )on e# re)i7n ##e'ado %ue de &odo tan i&*ortante a)a*ara e# a(e)to de su es*osa.
,or%ue e# "e"7 no es tan s.#o e# re)e*tor *asi0o de un a(e)to, sino %ue 7# &is&o ta&"i7n se
)on0ierte en un a'ente a)ti0o %ue in(#u!e ! deter&ina e# &undo a(e)ti0o de #a &adre
G1I
. E#
*adre #o *uede e/*eri&entar )o&o e# en)uentro )on un ri0a# %ue #e ro"a e# inter7s ! )er)an-a
de su es*osa. Es un 5e)5o )ierto %ue #a e/*erien)ia de &aternidad *one en 3ue'o &u)5as
0e)es una dosis i&*ortante de su"#i&a)i.n en e# deseo (e&enino, %ue 0iene a re"a3ar, a 0e)es
de &odo i&*ortante, #os intereses &$s es*e)-(i)a&ente er.ti)os ! 'enita#es )on re#a)i.n a su
*are3a. En )ua#%uier )aso, #a idea#ia)i.n de #a &aternidad ! #a *aternidad no *ueden
5a)ernos o#0idar %ue ta&"i7n esta re#a)i.n 5u&ana se 0er$ &ar)ada de un &odo u otro *or #a
a&"i0a#en)ia %ue *or natura#ea )ara)teria a toda )o&uni)a)i.n inter*ersona#. A&"i0a#en)ia
%ue no sie&*re a))ede a #a )on)ien)ia, *ero %ue ti+e #a re#a)i.n )on senti&ientos %ue *ueden
ir desde #os )e#os, a #a ri0a#idad, #a en0idia, o #a 5osti#idad (ran)a ! &ani(iesta. La *re0a#en)ia
de #os senti&ientos ! e&o)iones *ositi0as so"re #as ne'ati0as ! #a )a*a)idad de #as *ri&eras
*ara arti)u#ar ! )ontener a #as se'undas, ser$n (a)tores "$si)os *ara %ue &aternidad !
*aternidad se )on0iertan en un re'istro sa#uda"#e de# deseo ! en un &otor e/*ansi0o de #a
*ersona#idad.
Un as*e)to re#e0ante de #a re#a)i.n entre #os *adres ! #os 5i3os re)i7n ##e'ados es e# de
esta"#e)erse una din$&i)a a(e)ti0a en #a %ue #as di&ensiones nar)isista de #a *ersona#idad
3ue'an un 'ran *a*e#. E# 5i3o es 0i0en)iado Ade &odo &$s intenso a;n en #a &u3erB )o&o una
*arte de s- &is&o, )o&o una *ro#on'a)i.n de# *ro*io ser. A&ar#e, *or eso, es en "uena
&edida ta&"i7n a&arse en 7#. Todo e# )uidado, e# &i&o, ! #a ternura %ue des*iertan #os
*e%ue+os se a#i&enta en "uena &edida de #a as*ira)i.n a *ro*or)ionar e# a&or sin #-&ite %ue
todo ser 5u&ano dese. *ara s- ! %ue #a 0ida (ue *ro'resi0a&ente (rustrando ! #i&itando
G1>
.
Ese ni+o *are)e o(re)er, *ues, #a o*ortunidad de re*resentar#e a s- &is&o, en un i&*ortante
*ro)eso de identi(i)a)i.n.
nacimiento, ,aid.s, 2ar)e#ona6 2uenos Aires, 1EEH.
G1I Co&o !a J. ROF CAR2ALLO se+a#ara, #a re#a)i.n &adre65i3o se )on0ierte en un do"#e
siste&a de )ausas %ue &utua&ente se )ondi)ionan ! deter&inan. C(. #a !a )itada o"ra
/rdimbre afecti+a y enfermedad.
G1> Freud resa#t. esta di&ensi.n nar)isista de# a&or a #os 5i3os )o&o )o&*onente
esen)ia#&ente (e&enino, *ues !a sa"e&os %ue sie&*re atri"u!. a #a &u3er un )ar$)ter &$s
nar)isista %ue a# 0ar.n. Es uno de #os 0ariados as*e)tos en #os %ue #os *re3ui)ios (reudianos
en torno a #o (e&enino se de3aron 0er. C(. "ntroduccin al narcisismo, O.C., II, GFGH6GFG@.
,ero a# &is&o tie&*o, #a se*ara)i.n %ue se ini)ia desde e# *arto (uera ta&"i7n una
din$&i)a en #a %ue, desde e# nar)isis&o, se a"re en #a dire))i.n de# a&or o"3eta#. Ese 5i3o se
0a &ostrando )o&o un ser a*arte, 9se*arado: ! as*irante a )on%uistar una autono&-a e
inde*enden)ia *ersona#. ? es, 3usta&ente, a5- donde tendr-a&os %ue situar uno de #os retos
&$s de)isi0os %ue tienen #os *ro'enitores en #as re#a)iones )on sus 5i3os. No sie&*re ser$
($)i# ad&itir #a di(eren)ia ! #a distan)ia %ue se 0an &ani(estando )ada 0e &$s ! %ue tendr-a
%ue se )on(ir&ada ! rea(ir&ada *or #os *adres. Di)5o de otro &odo, )on(erir un
re)ono)i&iento a ese 5i3o %ue, si&"o#iado en e# otor'a&iento de un no&"re ! dos a*e##idos,
#e )on0ierten en un es#a".n &$s en #a )adena de #as 'enera)iones.
En o)asiones, #os *ro'enitores tendr$n #a tenta)i.n de a#i&entar su nar)isis&o a tra07s
de sus 5i3os, (orando en e##os una identi(i)a)i.n )on su *ro*ia rea#idad o, &$s ($)i# toda0-a,
)on a%ue##as i&$'enes de s- %ue no #o'raron en)ontrar una rea#ia)i.n en #a *ro*ia 0ida. Se
*rodu)e as- #o %ue Ser'e Le"o0i)i deno&in. 9&andato trans'enera)iona# in)ons)iente:,
&ediante e# )ua# se *retende indu)ir en e# 5i3o, a 0e)es in)#uso antes de# na)i&iento, una
identidad )on #a )ua# tendr-an %ue &ode#arse *ara res*onder a# deseo 'enerador
G1H
. Tenta)i.n,
*ues, de &ode#ar en #os 5i3os una es*e)ie de )#on de su rea#idad *ro*ia o so+ada *or%ue, de
a#'una &anera, #a di(eren)ia de ese 5i3o es 0i0ida )o&o una a'resi.n a #a *ro*ia i&a'en.
,ero si #a di(eren)ia a(e)ta a #a i&a'en nar)isista de #os *adres, #a distan)ia %ue se
a'randa )on e# desarro##o de #os 5i3os *uede ser ta&"i7n o"3eto de di(i)u#tad. La resisten)ia a
esta *osi"i#idad de *7rdida de# o"3eto a&oroso sue#e &oti0ar %ue #os *adres (a0ore)an #as
(i3a)iones ed-*i)as de sus 5i3osJ *or #o 'enera#, #as de #a &adre )on sus 5i3os 0arones ! #as de#
*adre )on sus 5i3as. La *ro*ia situa)i.n ed-*i)a irresue#ta, se )on0ierte as- en &otor de una
es*e)ie de )ontra6Edi*o en #as re#a)iones de )o&*#i)idad )on sus 5i3os res*e)ti0os
G1@
. La
situa)i.n se 0ue#0e &$s intensa ! *ro"#e&$ti)a *ara e# desarro##o de 7stos )uando estas
(i3a)iones )ontra6ed-*i)as de #os *adres deri0an de #as )aren)ias %ue a&"os e/*eri&entan en
#a re#a)i.n de *are3a. Los 5i3os se )on0ierten enton)es en e# o"3eto de a&or sustituti0o de #o
%ue #a *are3a no *ro*or)iona.
As- *ues, dada #a enor&e intensidad %ue *oseen #os 0-n)u#os *arenta#es en esa do"#e
dire))i.n de nar)isis&o ! a&or o"3eta#, #a )a*a)idad *ara asu&ir en e##a #a distan)ia ! #a
di(eren)ia, se &uestra )o&o un si'no ine%u-0o)o de 5asta %u7 *unto tu0o #u'ar #a a)e*ta)i.n
de %ue so&os 9seres se*arados:. E##a, a su 0e, dar$ ta&"i7n #a &edida de# )re)i&iento ! #a
&adura)i.n %ue se *osi"i#ita en e# seno de #a &is&a *are3a, as- )o&o #a %ue se *er&ite en #a
din$&i)a &adurati0a de sus des)endientes.
G1H C(. a#'unas i#ustra)iones de este ti*o de 9&andato trans'enera)iona# in)ons)iente: en 2.
GOLSE, Aommage M Serge Lebo+ici1 Le Carnet ,s!. >D AGFFFB 1D.
G1@ C(. a este res*e)to S. FREUD, "ntroduccin al psicoan)lisis, O.C., II, G881 ! El sueLo y la
telepat.a, 1EGG, O.C., II, GH8@. En este ;#ti&o )aso ana#ia Freud #a (i3a)i.n in)estuosa de un
*adre en una 5i3a.
1F>
4I4LIOGRA5A
AL2ERONI, F., Enamoramiento y amor, Gedisa, 2ar)e#ona 1ED>.
El +uelo nupcial, Gedisa, 2ar)e#ona 1EEG.
2O2P, A. [ ,PRER TESTOR, C., ACo&*.B 7onflictos de pareja, ,aid.s6Funda)io Vida# i
2arra%uer6,aid.s, 2ar)e#ona 1EEI.
CUSINATO, M., 6sicolog.a de las relaciones familiares, 2ar)e#ona, Nerder 1EEG.
DAVID, CN., LWWetat amoureux, ,a!ot, ,aris 1E@1.
DOLTO, F., #ener hijos, 8 0o#s., ,aid.s, 2ar)e#ona 1ED1[1EDG.
DICLS, N.V., #ensiones matrimoniales, Nor&7, 2uenos Aires 1E@F.
FUCNS, E., Deseo y ternura, Des)#7e de 2roWer, 2i#"ao 1EE>.
LEN2ERG, O., "mpedimentos de la capacidad de enamorarse y de mantener +.nculos amorosos
duraderos, en1 La teor.a de las relaciones objetales y el psicoan)lisis cl.nico, ,aid.s, M7/i)o
1E@H.
LAGACNE, D. ! otros, La +ida de la pareja, 2i#"ao 1ED>,Mensa3ero.
LEMAIRE, J.C., La terapia de pareja, A&orrortu, 2uenos Aires 1E@1.
MARTSNER CORTPS, J., SPu> hacemos con la familiaT,Sa# Terrae, Santander 1EE1.
MILLER, J6A., Lgicas de la +ida amorosa, Manantia#, 2uenos Aires 1EE1.
RATTNER, J., 6sicolog.a de la +ida amorosa, Si'#o CCI, M7/i)o 1E@H A
11T
B.
ROGERS, C., El matrimonio y sus alternati+as, Lair.s, 2ar)e#ona 1E@H.
ROJAS MARCOS, L., La pareja rota, Madrid 1EEI. Es*asa Ca#*e.
SEGALEN, M., Antropolog.a histrica de la familia, Taurus, 2ar)e#ona 1EEG.
STIERLIN, N., 6sicoan)lisis y terapia de familia, I)ara Ed. 2ar)e#ona 1E@E
SUARER, T. 6 ROJERO, C., 6aradigma sist>mico y terapia de familia, Meriarsa, Madrid 1ED8.
TNIS, 2., El 6adreH acto de nacimiento, ,aid.s, 2ar)e#ona6 2uenos Aires, 1EEH.
MILLI, J., La pareja humanaH relacin y conflicto, Morata, Madrid 1E@D.
MINNICOTT, D.M., El hogar, nuestro punto de partida, ,aid.s, 2uenos Aires 1EEH.
CA/%ULO 'II
UN AMOR DI5EREN%E) LA ;OMOSE+UALIDAD.
Ne a%u- un re'istro de# deseo %ue ($)i#&ente se )on0ierte en *ro"#e&$ti)o. Re'istro
%ue, de una &anera u otra, se 5a!a *resente en todo ser 5u&ano, *ero )on e# %ue se 5a)e
ne)esario ##e0ar a )a"o una 9ne'o)ia)i.n: %ue no sie&*re resu#ta ($)i# ni e/enta de
)on(#i)ti0idad. 4uien en)uentra en ese re'istro #a 0-a (unda&enta# *or #a %ue dea&"u#ar en
sus as*ira)iones er.ti)as, di)5a 9ne'o)ia)i.n: #e *uede su*oner e# en(renta&iento a unos
es%ue&as so)io6)u#tura#es %ue, de una &anera u otra, en)uentra ta&"i7n intro!e)tados en su
*ro*ia interioridad. La "ata##a, en &a!or o &enor 'rado, est$ esta"#e)ida. ,ara %uienes
en)ontraron en #a 0-a 5eterose/ua# su )a&ino *ro*io, #a )uesti.n 5o&ose/ua# no #es es
ta&*o)o indi(erente. Ta&"i7n en e##os #o 5o&ose/ua# est$ *resente )o&o una di&ensi.n de
su deseo %ue, aun%ue no sea *re0a#ente, de"e ser )ana#iada *or #a 0-a de #a su"#i&a)i.n o, en
e# *eor de #os )asos, de #a re*resi.n. En )ua#%uier )aso #a 9ne'o)ia)i.n: ta&"i7n se i&*one,
)on &e3ores o *eores resu#tados. La 5o&o(o"ia es e# testi'o %ue de#ata %ue #o 5o&ose/ua#
a(e)ta ta&"i7n a %uienes te.ri)a&ente %uieren situarse )o&o a"so#uta&ente a3enos a e##a. ,or
eso, se *uede de)ir )on toda ra.n %ue no 5a! *osi)i.n ino)ente ! o"3eti0a so"re #a
5o&ose/ua#idad. De a#';n &odo, es )o&o si todos estu0i7se&os a&enaados.
La )uesti.n 5o&ose/ua#, en e(e)to, sus)ita toda una serie de (antas&as indi0idua#es !
)o#e)ti0os. A#'o *oderosa&ente destru)ti0o *are)e anidar en e##a. A ni0e# *ersona#, *are)e
)o&o si *or sie&*re *er&ane)iera e# ries'o de *oner en *e#i'ro #a i&a'en *si)o6se/ua# de
5o&"re o &u3er %ue, tan #a"oriosa&ente, 5e&os ido )on%uistando ! de(endiendo a #o #ar'o de
nuestra 0ida. A ni0e# so)ia#, *are)e )o&o si todo se *udiera ta&"a#ear en #a )onsidera)i.n de
un &odo de 0i0ir #a se/ua#idad a# &ar'en de #a )e#osa&ente *rote'ida institu)i.n (a&i#iar.
Indis)uti"#e&ente, 5o! se o*era un )a&"io nota"#e en e# &odo de a(rontarse #a
)uesti.n. Nue0os *untos de 0ista se a"ren so"re #a )uesti.n 5o&ose/ua# *oniendo en )uesti.n
3ui)ios ! *re3ui)ios *ro)edentes tanto de# )a&*o 7ti)o )o&o de# )ient-(i)o. ,arti)u#ar&ente,
#as in0esti'a)iones *si)oso)ia#es, ro&*iendo e# &ar)o &$s estre)5o de #a )#-ni)a, 5an
)uestionado #os &u)5os estereoti*os so)ia#es e/istentes so"re #a 5o&ose/ua#idad ! de #os %ue
todos, en una &edida u otra, 5e&os *arti)i*ado. E# (a&oso OIn(or&e Linse!O, *ese a todas
sus de"i#idades, tiene %ue se'uir (i'urando )o&o e# *ri&ero de estos estudios %ue 0ino a
ro&*er una i&a'en "ien )on(i'urada so"re #os 5o&ose/ua#es. Tras 7#, otras in0esti'a)iones
*si)oso)ia#es )o&o #as de A#an ,. 2e## ! Martin S. Mein"er', ! #as de 7ste ;#ti&o ! Co#in J.
Mi##ia&s, )orri'iendo #as de(i)ien)ias de# *ri&ero, nos o"#i'aron a re*#antear *ro(unda&ente
&u)5os de #os en(o%ues tradi)iona#es. Todo e##o 5a )ondu)ido ta&"i7n a %ue #os &edios de
)o&uni)a)i.n, )ine, te#e0isi.n, *rensa es)rita, et)., *resenten #a 5o&ose/ua#idad )o&o una
orienta)i.n *er(e)ta&ente asu&i"#e ! de #a %ue no es o"#i'ado a0er'onarse. ?, sin e&"ar'o,
ser-a una in'enuidad *ensar %ue #a )uesti.n 5o&ose/ua# de3a 5o! de *#antear )on(#i)tos.
In)#uso, 5a"r-a %ue sos*e)5ar de %ue eso sea as- en #os a&"ientes en #os %ue te.ri)a&ente se
*iensa ! )onstante&ente se a(ir&a 9%ue no 5a! *ro"#e&a: a#'uno )on #a orienta)i.n se/ua#
de )ada uno. Tras estas (ir&es ase0era)iones, no es di(-)i# dete)tar %ue a un ni0e# &$s
1F@
*ro(undo #o 5o&ose/ua# si'ue sus)itando una serie de te&ores, ansiedades ! re)5aos &$s o
&enos en)u"iertos *or una sos*e)5osa *retensi.n de 9estar a# d-a:. Re(#e/ionar, *or tanto,
so"re este te&a en e# %ue todos esta&os i&*#i)ados )onstitu!e una tarea %ue a todos,
5o&ose/ua#es o 5eterose/ua#es, nos "ene(i)ia
G1D
.
Ampliano el p"nto e mira.
E# (en.&eno 5o&ose/ua# 5a sido a(rontado )asi sie&*re desde #a *si%uiatr-a ! #a
*si)o#o'-a )#-ni)a. De a5- %ue, a *esar de# 0a#or inne'a"#e de &u)5os de #os estudios
rea#iados desde esta *ers*e)ti0a, este en(o%ue tan *ar)ia#iado 5a )ontri"uido ta&"i7n a un
desen(o%ue i&*ortante en e# an$#isis de #a )uesti.n. So"re todo 5a 3u'ado un *a*e#
deter&inante en #a )onsidera)i.n de #a 5o&ose/ua#idad )o&o un (en.&eno *ato#.'i)o *or
natura#ea. Co&o en tantas otras o)asiones Are)orde&os #os se+a#ado a *ro*.sito de #os
3ui)ios &7di)os de otros tie&*os so"re #a &astur"a)i.nB, #os (antas&as in)ons)ientes
re#ati0os a #a 0ida de# deseo se 5an re0estido de 9)ien)ia o(i)ia#:. ? ta&*o)o se *uede o#0idar
%ue #a &a!or *arte de #os *si)otera*eutas deri0an de una tradi)i.n *si%ui$tri)a, %ue 5a so#ido
uti#iar e# *unto de 0ista de #a so)iedad so"re #a )ondu)ta deseada )o&o *unto de re(eren)ia
&a!or, a *artir de# )ua# 5a"-an de &edir #as des0ia)iones
G1E
.
De 5e)5o, 5an sido &u! (re)uentes !, a 0e)es, 5asta 'rotes)as #as de(i)ien)ias
&etodo#.'i)as de &u)5os de esos estudios *retendida&ente 9)ient-(i)os:. Las &uestras )on
#as %ue tra"a3aron )#-ni)os ! *si)otera*eutas (ueron, 'enera#&ente, &u! redu)idas !, #a &a!or
*arte de #as 0e)es, &u! *o)o re*resentati0as ta&"i7n. La ausen)ia de 'ru*os de )ontro#, e#
des)ono)i&iento de &u)5as de #as 0aria"#es a)tuantes, #a (re)uente (a#ta de *re)isi.n
)on)e*tua#, et)... )onstitu!eron #i&ita)iones %ue, &u)5as 0e)es, no se tu0ieron en )uenta a #a
5ora de e0a#uar #os resu#tados.
Es un dato de so"ra )ono)ido #a a)usa)i.n rea#iada *or #os in0esti'adores so)ia#es de
#a se/ua#idad a #os *si).#o'os )#-ni)os ! *si%uiatras en e# sentido de %ue tra"a3an 3usta&ente
)on e# se)tor &$s )on(#i)ti0o ! neurotiado de #a *o"#a)i.n 5o&ose/ua# ! %ue, desde a5-
e/tienden sus )on)#usiones, 'enera#i$ndo#as inde"ida&ente a toda #a *o"#a)i.n
5o&ose/ua#
GGF
.
De 5e)5o, #a *ri&era in0esti'a)i.n so)io#.'i)a de en0er'adura rea#iada *or e# e%ui*o
Linse!, su*uso una (uerte )ontro0ersia entre so)i.#o'os ! )#-ni)os %ue, entre otras )osas,
e0iden)ia"a e# &a#estar *si%ui$tri)o ante e# e0idente derru&"a&iento de &u)5as de #as
o*iniones e&itidas desde #a )#-ni)a. Si e# In(or&e Linse! *resenta"a &u)5as #i&ita)iones
&etodo#.'i)as, *osterior&ente, e# e%ui*o (undado *or e# &is&o Linse!, ##e0. a )a"o una
nue0a in0esti'a)i.n a #o #ar'o de die a+os ! dada a )ono)er en 1E@D, %ue *resent. e#
induda"#e 0a#or de a)er)arnos de un &odo &$s a&*#io, *or #o &enos, ! de un &odo &$s
G1D En e# *resente )a*-tu#o o(re)o una re0isi.n de un tra"a3o *u"#i)ado anterior&ente AEl
debate psicolgico sobre la homosexualidad, en1 J. GAFO, La homosexualidadH un debate
abierto, Des)#7e de 2rouWer, 2i#"ao 1EE@, 186 E>B de# %ue resu&o unos a*artados, re0iso
otros ! a+ado otros nue0os.
G1E C(. #a )itada o"ra de C. A. TRI,,. La cuestin homosexual, GH1.
GGF C(. M.S. MEIN2ERG 6 C.J. MILLIAMS, Aomosexuales masculinos$ Sus problemas y
adaptacin, Fontane#a, 2ar)e#ona 1E@@, 1@688.
o"3eti0o, %ui$s ta&"i7n, a #o %ue e# (en.&eno 5o&ose/ua# si'ni(i)a en nuestra so)iedad
GG1
.
De di)5o in(or&e e/traere&os #os datos &$s si'ni(i)ati0os, "ien *or #o %ue su*on'a de
ru*tura en re#a)i.n a #os estereoti*os so)ia#es &$s e/tendidos, "ien *or #o %ue *uedan
su*oner de )on(ir&a)i.n de #os &is&os. Fi3are&os es*e)ia#&ente nuestra aten)i.n en
a%ue##os %ue a(e)tan de &odo &$s dire)to #a te&$ti)a de# dia'n.sti)o )#-ni)o so"re #a
5o&ose/ua#idad ! su *osi"#e )onsidera)i.n )o&o (en.&eno *ato#.'i)o. A+adire&os ta&"i7n
#a in(or&a)i.n o"tenida *or otro in(or&e i&*ortante, rea#iado *or M. S. Mein"er' ! C. J.
Mi##ia&s en otras $reas di(erentes de #as de Estados Unidos
GGG
, as- )o&o #a &u! interesante
in0esti'a)i.n de J. L. Tre)5era ##e0ada a )a"o en Es*a+a
GG8
. S.#o de ese &odo #o'rare&os una
0isi.n su(i)iente&ente a&*#ia ! )o&*#e3a *ara a*ro/i&arnos a #a )o&*rensi.n de #o %ue
toda0-a 5o! es un te&a de"atido ! un es*inoso *ro"#e&a.
Al("no! ato! para repen!ar.
E# o"3eti0o *ri&ordia# de# nue0o in(or&e Linse! Aomosexualidades, es e# de "us)ar
una di(eren)ia)i.n ti*o#.'i)a en e# &undo 5o&ose/ua#. Ta# intento es )ierta&ente de
a'rade)er dada #a ino"3eti0a uni(i)a)i.n de #a 5o&ose/ua#idad %ue se ad0ierte )on (re)uen)ia
en #os estudios de )orte )#-ni)o, as- )o&o en #a o*ini.n *o*u#ar 'enera#. Se 5a"#a de
5o&ose/ua#idad )o&o si se diese un &odo ;ni)o ! es*e)-(i)o de ser#o, identi(i)ado )on
(re)uen)ia, *or #o de&$s, )on sus as*e)tos &$s *ro"#e&$ti)os o, in)#uso, )ari)atures)os.
Los autores, )orre#a)ionando di0ersas &edidas, se';n di0ersos as*e)tos de #a
e/*erien)ia se/ua#, 5an )on(e))ionado una ti*o#o'-a )on )in)o 'ru*os di(erentes1 e# *ri&ero
5a sido deno&inado Emparejados cerrados, ! se )orres*onde )on e# 'ru*o de 5o&ose/ua#es
%ue 0i0en en *are3a )on una re#a)i.n )asi &atri&onia#J e# se'undo, est$ (or&ado *or #os
Emparejados abiertos %ue se )ara)terian (unda&enta#&ente *or una insatis(a))i.n en sus
0idas de *are3aJ #os ter)eros son #os ##a&ados Duncionales, a #os %ue )orres*onde e# tener un
'ran n;&ero de )o&*a+eros se/ua#es, as- )o&o una es)asa *esadu&"re *or e# 5e)5o de ser
5o&ose/ua#J #os )uartos son #os ##a&ados Disfuncionales, 7stos *resentan ta&"i7n un 'ran
n;&ero de )o&*a+-as se/ua#es *ero, a di(eren)ia de #os anteriores, *unt;an &u! a#to en
*esadu&"re *or ser 5o&ose/ua#es as- )o&o en *ro"#e&as de ti*o se/ua#J *or ;#ti&o, #os
Asexuales, %ue *untu$n &u! "a3o en ni0e# de a)ti0idad se/ua# ! &u! a#to en *ro"#e&as
se/ua#es, as- )o&o en *esadu&"re *or e# 5e)5o de ser 5o&ose/ua#es. Estas )in)o 'randes
(or&as en %ue #a 5o&ose/ua#idad *uede ser 0i0ida i&*#i)an 0ariedades *si)o#.'i)as !
so)ia#es &u! di0ersas
GGI
.
Otro dato de &$s inter7s *ara nosotros, *uesto !a de re#ie0e en e# *ri&er in(or&e
Linse!, 0iene dado *or #o %ue #os autores ##a&an e# continuo homosexual3heterosexual$ De
5e)5o no e/iste e# 5o&ose/ua# *uro )o&o ta&*o)o e/iste e# *uro 5eterose/ua#J todo es un
)ontinuo &$s %ue una )#ara dis!unti0a. En rea#idad, ta# dato *si)oso)io#.'i)o no es sino #a
e/*resi.n de #a "ise/ua#idad *si)o#.'i)a *uesta !a de re#ie0e *or e# *ri&er *si)oan$#isis.
GG1 A.,. 2ELL 6 M.S. MEIN2ERG, Aomosexualidades$ "nforme Vinsey, Madrid 1E@E.
GGG M.S. MEIN2ERG 6 C.J. MILLIAMS, I"id. E# estudio a"ar)a, de un &odo )o&*arati0o,
&uestras de Estados Unidos, No#anda ! Dina&ar)a.
GG8 C(. J.L. TRECNERA, Los homosexuales +istos por s. mismos$ Datos y conclusiones de una
muestra espaLola, en #a )itada o"ra1 GAFO, J., La homosexualidadH un debate abierto, GG86
GH@.
GGI A.,. 2ELL6 M.S. MEIN2ERG, I"id.., 1HH61@E.
1FE
Freud esta"a (ir&e&ente )on0en)ido de %ue en todo 5o&ose/ua# se *uede en)ontrar un resto
de orienta)i.n 5eterose/ua#, )o&o en todo 5eterose/ua# e/iste sie&*re #a *osi"i#idad de una
e#e))i.n 5o&ose/ua# de o"3eto. M$s a;n, en #a 0ida de todo indi0iduo 65o&"re o &u3er6 se da
una os)i#a)i.n de #a #i"ido entre e# o"3eto &as)u#ino ! e# (e&enino. En general 6a(ir&a Freud6
el hombre oscila durante toda su +ida entre sentimientos homosexuales y heterosexuales, y la
pri+acin y el desencanto en uno de tales sectores le impulsa hacia el otro
((2
. So"re e##o
0o#0ere&os &$s ade#ante.
Es i&*ortante desta)ar %ue en #a *untua)i.n de F a H de #a es)a#a Linse!, se';n e#
&enor o &a!or 'rado de 5o&ose/ua#idad, a*are)en su3etos )on *untua)i.n 8, %ue de"en ser
)onsiderados, *or tanto, )o&o "ise/ua#es. En este )aso, Masters ! Jo5nson *re(ieren #a
deno&ina)i.n de ambisexual, distin'uiendo as- a# su3eto %ue se siente i'ua#&ente ).&odo en
una re#a)i.n 5o&o %ue 5eterose/ua#, de# "ise/ua# %ue, 'enera#&ente, *resenta una *re(eren)ia
&a!or *or uno de #os se/os.
Un as*e)to a retener de #as in0esti'a)iones *si)oso)io#.'i)as ##e0adas a )a"o es e#
)uestiona&iento de ese estereoti*o %ue nos 5a)e 0er a# su3eto 5o&ose/ua# )o&o
a"so#uta&ente do&inado *or e# se/o
GGH
. Los datos, sin e&"ar'o, no res*a#dan ta# idea. 4ui$s
#a )reen)ia *o*u#ar ! #a a(ir&a)i.n de &u)5os )#-ni)os deri0e de una 'enera#ia)i.n inde"ida,
rea#iada a *artir de un 'ru*o )on)reto de 5o&ose/ua#es %ue *odr-a )oin)idir )on #os
su"'ru*os Duncionales y Disfuncionales des)ritos *or e# nue0o in(or&e Linse! ! %ue,
*ro"a"#e&ente, son #os %ue )on &$s (re)uen)ia a)uden en "us)a de a!uda *si)otera*7uti)a.
En ta#es )asos, s- *are)e darse una )ierta a"so#utia)i.n de #o se/ua#. En )ua#%uier )aso, #os
autores de# in(or&e Aomosexualidades se 0en o"#i'ados a )on)#uir %ue para la mayor.a de
los homosexuales el sexo no es una preocupacin especialmente dominante
((:
. Co&o
ta&*o)o es &a!or e# ni0e# de a)ti0idad se/ua# res*e)to a #os 5eterose/ua#es
GGD
.
De otra *arte, e# *or)enta3e de *ersonas )on *ro"#e&as de orden se/ua# *are)e ser e#
&is&o en 5o&o %ue 5eterose/ua#es. Ta#es *ro"#e&as 6se+a#an #os autores6 en #os su3etos
5o&ose/ua#es no eran, *or #o 'enera#, )on0eniente&ente en(o)ados a ni0e# )#-ni)o 5asta 5a)e
*o)o tie&*o. Co&o a(ir&an 2e## ! Mein"er', a# )onsiderar #a 5o&ose/ua#idad )o&o un
*ro"#e&a en s- &is&o, e# tera*euta )re-a 5a)erse ).&*#i)e de a#'o *ato#.'i)o si intenta"a
atender #os *ro"#e&as se/ua#es )on)retos de #os 5o&ose/ua#es.
Un a!pecto pro#lem3tico) la promi!c"ia.
Aten)i.n es*e)ia# &ere)e e# )a*-tu#o )on)erniente a #a *ro"#e&$ti)a de #a
*ro&is)uidad en e# &undo 5o&ose/ua#. E# 'ran t.*i)o, en este )aso, *are)e re0e#arse )ierto.
E/iste, e(e)ti0a&ente, una *ro*ensi.n entre #a *o"#a)i.n 5o&ose/ua# a tener un e#e0ado
GG> S. FREUD, Obser+aciones psicoanal.ticas sobre un caso de paranoia %BDementia
paranoidesB' autobiogr)ficamente descrita, 1E11, O.C., II, 1>FE.
GGH Mar)e# E)K, *or e3e&*#o, a(ir&a1 El heterosexual puede +i+ir aparte de su sexualidad,
mientras que para el homosexual, su sexualidad es su mundo y su destino y todo lo ju*ga en
funcin de su sexualidadH M. ECL1 Sodoma$ Ensayo sobre la homosexualidad, Nerder,
2ar)e#ona 1EHD, GI8. Se *odr-an )itar otros &u)5os te/tos de este &is&o tenor dentro de#
)a&*o &7di)o.
GG@ A.,. 2ELL 6M.S. MEIN2ERG, I"id., 1IE.
GGD I"id., EI.
n;&ero de )o&*a+-as se/ua#es. La &itad de #os 0arones en)uestados *or 2e## ! Mein"er'
)on(iesan 5a"er tenido un *ro&edio de >FF )o&*a+eros
GGE
. Este dato, *ro"a"#e&ente, 5a
)a&"iado de &odo i&*ortante en #os ;#ti&os a+os de"ido a# (a)tor SIDA %ue, a# *are)er, 5a
&odi(i)ado de &anera )onsidera"#e #as )ostu&"res ! &oda#idades de )onta)to ! en)uentro.
En )ua#%uier )aso, #a *ro&is)uidad *are)e )ara)teriar si'ni(i)ati0a&ente #os $&"itos
5o&ose/ua#es. As-, *ues, 0eni&os a en)ontrarnos )on un 5e)5o %ue *are)e *ro*or)ionar
"ases su(i)ientes *ara *ensar en una di&ensi.n *ato#.'i)a de# &undo 5o&ose/ua#. Una
di(i)u#tad es*e)ia# *ara #a 0in)u#a)i.n a(e)ti0a ! *ersona# *are)er-a in5erente a su
*si)odin$&i)a. ,ero ni si%uiera ante este dato en)ontra&os unani&idad a #a 5ora de
e&*render una inter*reta)i.n ! 0a#ora)i.n *si)odia'n.sti)a.
E# dato, *or otra *arte, 5a de tener en )uenta un e#e&ento de i&*ortan)ia a #a 5ora de
"us)ar#e una si'ni(i)a)i.n. Todos #os estudios *onen de &ani(iesto %ue e# &odo en %ue #a
&u3er 5o&ose/ua# 0i0e su 0in)u#a)i.n es nota"#e&ente di(erente a )o&o #a rea#ia e#
5o&ose/ua# &as)u#ino. En e##a, #as )o&*a+-as se/ua#es son ##a&ati0a&ente &$s es)asas, &$s
)ontinuas ! *arten 'enera#&ente de un )ono)i&iento *re0io ! no de en)uentros (ortuitos. La
*ro&is)uidad a*enas se da en #os a&"ientes 5o&ose/ua#es (e&eninos.
Sin duda, son &u)5os #os (a)tores %ue se en)uentran i&*#i)ados en #a *ro&is)uidad
5o&ose/ua# &as)u#ina ! %ue 5a"r-a %ue desentra+ar a #a 5ora de e(e)tuar 0a#ora)iones. ,ara
C. A. Tri**, *or e3e&*#o, no resu#ta sor*rendente %ue e# deseo *ro&is)uo sea a#'o es*e)-(i)o
de# se/o &as)u#ino, "asado parcialmente en tradiciones biolgicasH un ele+ado impulso
sexual, una capacidad de respuesta de f)cil desencadenamiento, y qui*)s una historia de la
especie de la ca*a sexual
(0<
. Se';n e# &is&o autor, #os 0arones 5eterose/ua#es est$n #i&itados
*or #a es)ase de )o&*a+eras de dis*osi)i.n in&ediata ! *or e# 5e)5o de %ue #as &u3eres se
&ue0en )on (re)uen)ia en su re#a)i.n )on e# 5o&"re *or &oti0os distintos a# deseo se/ua#.
Otros autores se+a#an ta&"i7n )o&o )ausas de #a *ro&is)uidad &as)u#ina 5o&ose/ua# #a
*ro*ensi.n de# 5o&"re, 5o&o u 5eterose/ua#, a esti&ar su 0a#-a se/ua# en (un)i.n de #a
)antidad de e/*erien)ias se/ua#es ! a )onsiderar #a (ide#idad )o&o una restri))i.n a #a
#i"ertad. ,ero de3are&os a%u- e# dato *ar reto&ar#o *osterior&ente a #a 5ora de ana#iar #a
*osi"#e *si)o*ato#o'-a de #a orienta)i.n 5o&ose/ua#.
,or #o %ue se re(iere a #a dura"i#idad de #a *are3a 5o&ose/ua#, es so"rada&ente
)ono)ida #a inesta"i#idad %ue *resenta. E# *ro"#e&a se &uestra -nti&a&ente )one)tado )on
toda #a te&$ti)a de #a *ro&is)uidad. A 7#, sin e&"ar'o, 5a"r-a %ue a+adir %ue #a ausen)ia de
san)i.n #e'a#, #a ine/isten)ia de #os 5i3os ! #as &a!ores di(eren)ias so)ia#es ! )u#tura#es %ue
se dan )on (re)uen)ia en #a *are3a 5o&ose/ua# )onstitu!en (a)tores %ue, sin duda, 'eneran un
di(-)i# e%ui#i"rio *ara este ti*o de re#a)i.n. Si #a *are3a 5eterose/ua# )uenta )on e# a*o!o !, a
0e)es, 5asta )on #a *resi.n de todo e# )uer*o so)ia# *ara ase'urar su &anteni&iento, es
e0idente %ue no su)ede de i'ua# &odo )on #a *are3a 5o&ose/ua#. M$s "ien #o )ontrario. No
5a"r-a %ue o#0idar, *or otra *arte, %ue esta"i#idad no e%ui0a#e a )a#idad. 2ien #o sa"e&os a
*artir de &u#titud de &atri&onios s.#ida&ente 9esta"#es:.
GGE Resu#tado an$#o'os se en)uentran en #a in0esti'a)i.n rea#iada *or J.L. TRECNERA en
Es*a+a. I"id., GID6G>F.
G8F C. A. TRI,,, I"id., 1@H. C(. ta&"i7n a este *ro*.sito SN. NITE, Estudio de la sexualidad
femenina, ,#aa X Jan7s, 2ar)e#ona 1E@@ e "nforme Aite sobre sexualidad masculina, ,#aa
X Jan7s, 2ar)e#ona 1EEG.
111
La aaptacin p!icol(ica en la *omo!ex"alia.
Sin duda, uno de #os (a)tores &$s de)isi0o en e# #o'ro de una esta"i#idad *si)o#.'i)a
de# 5o&ose/ua# 0iene dado *or e# grado de aceptacin de #a &is&a. En este *unto son
)on)#u!entes tanto #as in0esti'a)iones so)ia#es rea#iadas )o&o #os resu#tados o"tenidos en #a
)#-ni)a. Es*e)ia#&ente si'ni(i)ati0a a este res*e)to es #a o"ra de M. J. Sen'ers Se reconna\tre
homosexuel
(08
. Cuanto &$s ne'ati0a es #a *er)e*)i.n de# 5o&ose/ua#, tanto &a!ores son #os
*ro"#e&as *si)o#.'i)os %ue se 0e o"#i'ado a a(rontar. ,ara S. Mein"er' ! J. Co#in, #a
*osi"i#idad de )on0ertir en rutina )o&*orta&ientos 5o&ose/ua#es se)undarios
A)u#turia)i.nB, #a a)e*ta)i.n de #a 5o&ose/ua#idad Anor&a#ia)i.nB ! #a resisten)ia a
a"andonar#a A)o&*ro&isoB )onstitu!en *ar$&etros ne'ati0a&ente re#a)ionados )on #os
*ro"#e&as *si)o#.'i)os
G8G
.
Con (re)uen)ia se a#ude a #as in3usti(i)adas *retensiones de #os 'ru*os 5o&ose/ua#es
a )onsiderarse a s- &is&os nor&a#es o in)#uso &e3ores %ue #os de&$s. Cierta&ente una
&inor-a se 5a re"e#ado !, en o)asiones, #o 5a 5e)5o de un &odo desen)a3ado ! rea)ti0o. La
5eterose/ua#idad 5a sido )onsiderada 9nor&a#idad se/ua# (as)ista:, e# )on)e*to de
5o&ose/ua# 5a sido de)#arado )o&o (ruto e/)#usi0o de una ideo#o'-a "ur'uesa, se 5an
rei0indi)ado *ara e# 5o&ose/ua# #os &$s a#tos 0a#ores ! a*titudes 5u&anas, ! una intensa
)ar'a de a'resi.n se 5a desen)adenado ta&"i7n en &u)5os de estos 'ru*os )ontra #a &a!or-a
5eterose/ua#. No )on0iene o#0idar, sin e&"ar'o, %ue ta#es rea))iones son &inoritarias ! %ue
#a in&ensa &a!or-a de #os 5o&ose/ua#es *are)en 5a"er es)o'ido &$s "ien e# )a&ino de#
es*anto ! #a autorre*resi.n de s- &is&os. No es 3usti(i)a"#e identi(i)ar, )o&o 5a)e M. E)K a
todo 5o&ose/ua# %ue disienta de #os 3ui)ios *si%ui$tri)os esta"#e)idos, )on esa Sodo&a
re)a#)itrante ! a'resi0a %ue de 5e)5o se *uede en)ontrar tan so#o en a#'unos se)tores
&inoritarios de &i#itantes 9'a!s:
G88
.
Nu&erosas in0esti'a)iones se 5an )entrado en o"tener #as di(eren)ias *osi"#es entre #a
ada*ta)i.n *si)o#.'i)a de 5o&o ! 5eterose/ua#es. No sie&*re 5an sido an$#o'os #os
resu#tados. En )ua#%uier )aso, e# )on3unto de datos o"#i'a a )on)#uir *or e# &o&ento en una
i&*osi"i#idad de distin'uir a #os 5o&ose/ua#es de #os 5eterose/ua#es. E# estudio de J. L.
Tre)5era, rea#iado en e# )onte/to es*a+o#, )on)#u!e %ue no se *er)i"en di(eren)ias
sustan)ia#es entre 5o&ose/ua#es ! 5eterose/ua#es. Las di(eren)ias se *resentan no tanto
dentro de #a orienta)i.n se/ua# A5o&o o 5eterose/ua#B sino &$s entre #os di(erentes se/os
A0arones o &u3eres, 5etero u 5o&ose/ua#esB
G8I
. De3ando *ara &$s ade#ante #as
)onsidera)iones de )ar$)ter &$s es*e)-(i)a&ente )#-ni)as, resu&ire&os a5ora "re0e&ente #os
resu#tados de #a in0esti'a)i.n *si)oso)io#.'i)a de# nue0o in(or&e Linse! Aomosexualidades
so"re #a ada*ta)i.n *si)o#.'i)a de #os 5o&ose/ua#es.
,ara #os autores resu#ta e0idente %ue no se *uede 5a"#ar de ada*ta)i.n *si)o#.'i)a en
t7r&inos 'enera#es. Se 5a)e ne)esario distin'uir entre #os di0ersos su"'ru*os 5o&ose/ua#es.
S.#o #os 9Dis(un)iona#es: ! 9Ase/ua#es:, *resentan un ni0e# &$s a#to de *ro"#e&as
*si)o#.'i)os %ue #os 5eterose/ua#es. 6arece que los adultos homosexuales que se han
G81 Na&e, ,aris 1E@F.
G8G C(. M.S. MEIN2ERG 6 C.J. MILLIAMS, I"id., G>8. Datos se&e3antes se en)uentran en #a
in0esi'a)i.n es*a+o#a de J. L TRECNERA, I"id., G81. Co&o dato di(eren)ia# )on otros estudios,
se ad0ierte %ue en #a *o"#a)i.n es*a+o#a di)5a a)e*ta)i.n no )on##e0a una de(ensa rea)ti0a
(rente a #a 5eterose/ua#idad.
G88 C(. M. ECL, I"id., 8IH68I@.
G8I J. L. TRECNERA, I"id., G8I.
adaptado a su homosexualidad, que no lamentan su orientacin sexual y que pueden
funcionar efica*mente en el aspecto sexual y social, no tienen m)s problemas psicolgicos
que los hombres y mujeres heterosexuales$ esulta e+idente que el terapeuta que sigue
creyendo que su labor consiste necesariamente en cambiar la orientacin sexual de un
cliente homosexual, desconoce cu)l es el +erdadero problema con el que se enfrenta
(02
. En e#
e*-#o'o de #a o"ra #os autores )on)#u!en1 son relati+amente pocos los hombres y mujeres
homosexuales que responden al horrible estereotipo que la mayor.a tienen de ellos %$$$'
Pui*)s el resultado menos ambiguo de nuestra in+estigacin es el de que homosexualidad y
patolog.a son t>rminos que no est)n necesariamente relacionados
(05
.
4ueda *or 0er, sin e&"ar'o, a un ni0e# &$s *ro(undo, si #a 5istoria %ue da ori'en a #a
orienta)i.n 5o&ose/ua# es)onde una serie de trau&as, (i3a)iones o des0ia)iones
in)ons)ientes %ue i&*#i%uen ne)esaria&ente una *ato#o'-a %ue estas in0esti'a)iones de
)ar$)ter *si)oso)ia# no a#)an)en a dete)tar. A e##o 0o#0ere&os &$s ade#ante. ,ero no )a"e
duda de %ue estos datos a*ortados desde #a in0esti'a)i.n *si)oso)ia#, sin ser )on)#u!entes,
a"ren unos 5oriontes &$s a&*#ios %ue *are)en e/i'ir una re)onsidera)i.n de a#'unos 3ui)ios
e&itidos en e# &$s redu)ido, aun%ue %ui$s ta&"i7n &$s *ro(undo, &ar)o de #a )#-ni)a. Un
a)er)a&iento a #a *ro"#e&$ti)a de #os or-'enes ! dia'n.sti)o de #a orienta)i.n 5o&ose/ua#
e/i'ir$ *re0ia&ente, ##e0ar a )a"o a#'unas )onsidera)iones i&*ortantes so"re a#'unos
as*e)tos "io#.'i)os de #a se/ua#idad.
Con permi!o e la #iolo(-a.
Uno de #os *rin)i*a#es in0esti'adores en #as *asadas d7)adas en e# )a&*o de #a
&oti0a)i.n se/ua# 5a sido FranK 2ea)5. Su *ro*osi)i.n es %ue #a e/)ita)i.n se/ua# se 5a)e
enor&e&ente 0ariada ! )o&*#e3a a &edida %ue se as)iende en #a es)a#a (i#o'en7ti)a ! %ue #a
0ariedad de )ondu)tas se/ua#es en %ue se e&*e+an #os ani&a#es su*eriores est$
)orre#a)ionada )on e# desarro##o de sus )orteas )ere"ra#es. E# )ontro# 5or&ona# en #os
ani&a#es in(eriores )ede e# *uesto a un )ontro# neuro#.'i)o en #os ani&a#es su*eriores. En
este sentido a(ir&a F. 2ea)5 %ue en e# )urso de #a e0o#u)i.n, e# 'rado )on %ue #as 5or&onas
se/ua#es )ontro#an e# )o&*orta&iento se/ua#, 0a re&itiendo *ro'resi0a&ente, )on e#
resu#tado de %ue e# )o&*orta&iento 5u&ano se 5a)e re#ati0a&ente inde*endiente de esta
(uente de )ontro#
G8@
. Los e/*eri&entos rea#iados *or 7ste ! otros in0esti'adores so"re #a
)astra)i.n arti(i)ia# i#ustran esta *ro'resi0a )o&*#e3i(i)a)i.n de #a se/ua#idad. En ani&a#es
in(eriores, #a )astra)i.n su*one #a *r$)ti)a anu#a)i.n de #as (un)iones se/ua#es. A &edida %ue
se a0ana en #a es)a#a ani&a# ta# deter&ina)i.n 0a *erdiendo *oder, 5asta ##e'ar a# ser
5u&ano, donde #a )astra)i.n no su*one en a"so#uto nin'una *7rdida de# inter7s se/ua# ni
redu))i.n en #a (re)uen)ia de )o*u#a)i.n ! *#a)er. E# in(#u3o de# &edio a&"iente 0a de este
&odo )o"rando *ro'resi0a i&*ortan)ia en #a deter&ina)i.n de #a )ondu)ta se/ua#. A &edida
%ue se a0ana en #a e0o#u)i.n de #os *atrones se/ua#es, estos !a no est$n estereoti*ados ni se
'u-an *or se+a#es es*e)-(i)asJ resu#tan )asi tota#&ente de*endientes de# a*rendia3e
indi0idua#. Co&o a(ir&a C. A. Tri**, )on )ada *ro'reso de# )ere"ro, se 5a ido *rodu)iendo
una re#a3a)i.n *ro'resi0a de# )ontro# es*e)-(i)o (isio#.'i)o so"re #a se/ua#idad
G8D
. La
G8> A.,. 2ELL 6 M.S.,MILLIAMS, I"id., GDG.
G8H I"id., 8F8. En e# estudio de J. L. TRECNERA e# D@` se &uestra satis(e)5o )on su
orienta)i.n se/ua#. I"id., G>8.
G8@ C(. e# !a )itado F. 2EACN 6 C. L. FORD, 6atterns of sexual beha+ior, GHH.
G8D C. A. TRI,,, I"id., IF6I1.
118
se/ua#idad de# ser 5u&ano &uestra, en este sentido, un *ro'reso &$/i&o1 #a )a*a)idad de
i&a'inar una o*ortunidad, de *#anear#a ! de en)ontrarse a *unto ! dis*uesto antes de %ue 7sta
o)urra. Nuestro Gre'orio Mara+.n #o e/*res. atinada&ente )uando a(ir&. %ue e# &a!or
.r'ano se/ua# de# ser 5u&ano es su )ere"ro.
Aun%ue nuestro an$#isis se )entra esen)ia#&ente en #a )onsidera)i.n de sus
di&ensiones *si)o#.'i)as se 5a)e o"#i'ado A*ara %ue esas &is&as )onsidera)iones no
e/tra*o#en e# )on3unto de #os datos o"tenidosB 5a)er &en)i.n de #a *osi"#e deter&ina)i.n
"io#.'i)a de #a 5o&ose/ua#idad. Sus di&ensiones *si)o#.'i)as ser$n e0a#uadas de &odo
di0erso se';n se ten'an o no en )uenta #os datos *ro0enientes de# )a&*o de #a "io#o'-a.
Si a #o #ar'o de #a e0o#u)i.n (i#o'en7ti)a se 5a ido *rodu)iendo una *ro'resi0a
re#a3a)i.n de #os )ontro#es es*e)-(i)os, eso 5a tra-do )o&o una de sus )onse)uen)ias &$s
i&*ortantes e# 5e)5o de %ue #a 5o&ose/ua#idad 5a'a !a a"ierta a*ari)i.n en deter&inadas
es*e)ies ani&a#es. En esas es*e)ies, #as 5or&onas si'uen 3u'ando un *a*e# i&*ortante *ara
su se/ua#idad, *ero no !a tanto *ara #a orienta)i.n de #a &is&a. Dos ani&a#es de# &is&o se/o
*ueden es*e)-(i)a&ente 0erse atra-dos &utua&ente ##e'ando a una e/)ita)i.n ! re#a)i.n
se/ua#
G8E
. Ta# )ondu)ta se 5a o"ser0ado entre #os #eones, &ari*osas, *uer)os es*ines, &onos !
una 'ran 0ariedad de ani&a#es. ? en todos e##os, )ontra #a )reen)ia *o*u#ar, en *resen)ia de
*osi"i#idades de &antener una re#a)i.n 5eterose/ua#. Ta#es )o&*orta&ientos 5o&ose/ua#es
en distintas es*e)ies ani&a#es *are)en tener &u)5as 0e)es una (ina#idad de(ensi0aJ e# ani&a#
ado*ta una *ostura (e&enina )uando se 0e ata)ado *or otro de# &is&o se/o, si7ndo#e
i&*osi"#e es)a*ar
GIF
. Sin e&"ar'o, e/isten o"ser0a)iones en #as %ue #os )o&*orta&ientos
5o&ose/ua#es *odr-an ser )a#i(i)ados de *ri&iti0os, o, )o&o indi)a Corrae, irredu)ti"#es a
#as re#a)iones do&inan)ia6su&isi.n, ni e/*#i)a"#e )o&o des*#aa&iento o sustitu)i.n a (a#ta
de a#'o &e3or1 ,o podemos afirmar que la relacin homosexual se explica en todos los
casos, por una inhibicin de conductas de omisin$ 6ues acaece que los machos se entregan
a tales conductas incluso en presencia de las hembras de manera espont)nea$ Aparte de la
utili*acin que pueda hacerse de un sistema de defensa, hay que tener presente la existencia
de un comportamiento homosexual primiti+o
(18
. La ;ni)a e/*#i)a)i.n *osi"#e 0iene dada *or
e# 5e)5o de %ue )uanto &$s e0o#u)ionada est$ #a es*e)ie, tanto &$s au&enta su deuda 5a)ia
e# &edio ! res*e)to a #o ad%uirido. Co&o )on)#u!e Corrae, e# )o&*orta&iento se/ua# no es
es*e)-(i)o de un se/o u otro1 Existe una posibilidad permanente de manifestaciones sexuales
opuestas al sexo biolgico, por tanto, contrarias a la reproduccin de la especie %$$$' En
resumen, la obser+acin de los animales est) a fa+or de una bisexualidad psicolgica,
expresin incluso de la dependencia relati+a de las estructuras de este orden respecto al
genotipo
(1(
. La 5o&ose/ua#idad, *ues, a*are)e, )o&o otros &u)5os ti*os de )ondu)ta, )on
*er&iso de #a "io#o'-a.
Todos estos datos no su*onen, natura#&ente, ni una e/*#i)a)i.n ni una 3usti(i)a)i.n de
#a 5o&ose/ua#idad *ero s- i&*#i)an un )uestiona&iento de a%ue##as *osi)iones %ue no
%uieren 0er en #a se/ua#idad 5u&ana sino un &ero trasunto "io#.'i)o en e# %ue #o &as)u#ino !
G8E C(. a este *ro*.sito J. D. MEINRICN, "s homosexuality biologically naturalT, en1 M. ,AUL !
otros, AomosexualityH Social, 6sychological and Ciological "ssues, Sa'e, 2e0er#! Ni##s 1EDG,
1E@6GFG.
GIF G.V. NAMILTON, "ncesto y homosexualidad, en1 A. M. LRICN, Los homosexuales +istos por
s. mismos y por sus m>dicos, Morata, Madrid 1EHH, 8FD6818.
GI1 J. CORRARE, La homosexualidad y sus dimensiones, Fa/, Madrid 1E@G, 1EF.
GIG I"id., 1E861EI.
(e&enino 0ienen deter&inado de un &odo &era&ente instintua#, auto&$ti)o ! es*e)i(i)o.
As-, *ues, 5a! %ue )onsiderar %ue, )on inde*enden)ia de #os (a)tores "io#.'i)os %ue *uedan
*redis*oner o )ondi)ionar #a 5o&ose/ua#idad, se 5a)e !a rea#&ente di(-)i# atri"uir #a
&as)u#inidad o (e&inidad *si)o#.'i)as a )ausas *ura&ente )ro&os.&i)as, 'on$di)as,
5or&ona#es, ni a #as di(eren)ias &or(o#.'i)as se/ua#es. Co&o !a a(ir&ara J. Ga(o 5a)e a#';n
tie&*o en un estudio so"re #os (a)tores "io#.'i)os de #a 5o&ose/ua#idad la +irilidad o
feminidad de un indi+iduo dependen no tanto de imperati+os biolgicos, cuando de
condicionamientos socio3culturales o psicolgicos
(10
.
El *omo!ex"al ."e nace o !e *ace.
Sin e&"ar'o, a *esar de %ue #o "io#.'i)o di(-)i#&ente *uede !a ser )onsiderado )o&o
#a e/*#i)a)i.n ;#ti&a ! "$si)a de #a orienta)i.n 5o&ose/ua# o 5eterose/ua#, e# de"ate
*er&ane)e a"ierto. La *rensa, )o&o sa"e&os, nos #o re)uerda de tie&*o en tie&*o )on
noti)ias 9sor*rendentes: so"re deter&inados des)u"ri&ientos %ue *onen de &ani(iesto unas
di(eren)ias "io#.'i)as o anat.&i)as entre 5o&ose/ua#es ! 5eterose/ua#es
GII
. ? es %ue,
e(e)ti0a&ente, e# asunto est$ #e3os de reso#0erse de un &odo de(initi0o. E/iste de 5e)5o una
serie de (a)tores 'en7ti)os ! endo)rinos %ue *are)en dese&*e+ar ta&"i7n un i&*ortante
*a*e# en e# 3ue'o de #as orienta)iones se/ua#es. Vea&os )u$#es son #os resu#tados de #as
in0esti'a)iones &$s re)ientes.
E/isten una serie de datos "io#.'i)os %ue *are)en 'uardar una re#a)i.n, aun%ue no
&u! "ien deter&inada, )on e# (en.&eno 5o&ose/ua#. E# se/o &as)u#ino o (e&enino %ueda
deter&inado, )o&o todos sa"e&os &ediante #os )ro&oso&as CC en #a &u3er ! C? en e#
5o&"re. De 5e)5o e/iste #a *osi"i#idad de una serie de &odi(i)a)iones %ue dan #u'ar a
deter&inadas ano&a#-as. Entre e##as )a"e desta)ar #a &odi(i)a)i.n )ro&oso&$ti)a dada *or #a
a*ari)i.n de su3etos CC? %ue ##e0a )onsi'o, a 0e)es, una serie de trastornos *s-%ui)os en #a
identidad se/ua# ! una &a!or *redis*osi)i.n *ara #a 5o&ose/ua#idad.
Deter&inadas &odi(i)a)iones de# desarro##o e&"rionario de# su3eto 5u&ano Ae# estr7s
*renata#B dan #u'ar ta&"i7n a a#tera)iones en #a di(eren)ia)i.n se/ua#. La deter&ina)i.n
se/ua# no o)urre 5asta #a s7*ti&a se&ana de# e&"arao !, a 0e)es, una resisten)ia a #os
andr.'enos o una e/)esi0a *rodu))i.n de #os &is&os, da #u'ar a una a*arente 'enita#idad
(e&enina en e# 0ar.n o a una &as)u#inia)i.n 'enita# en un ser 'en7ti)a&ente (e&enino.
Resu#ta, sin e&"ar'o, re0e#ador %ue e# se/o en e# %ue e# su3eto es edu)ado es e# %ue
)on(i'urar$ #a (utura identidad *si)ose/ua#. La *er)e*)i.n de #os .r'anos 'enita#es 0iene a
desen)adenar todo un dis)urso )u#tura# &as)u#ino o (e&enino ! ser$ este dis)urso i&*uesto
*or #a edu)a)i.n e# %ue )on(i'urar$ a# su3eto )o&o 5o&"re o &u3er &$s a##$ de su se/o
)ro&antiniano, 'on.di)o, 'onodo(.ri)o o 'enita# e/terno. Los tra"a3os de Mone!, Na&*son !
Na&*son re0a#orian esta o*osi)i.n entre un )ierto ni0e# de se/o "io#.'i)o ! e# se/o en e#
GI8 J. GAFO, Los factores biolgicos en el problema de la homosexualidadH Sa# Terrae H>
A1E@EB H8F.
GII Se 5a"#a de deter&inadas eni&as A*arti)u#ar&ente, #a G165idro/i#asaB %ue *ueden
re*resentar una *redis*osi)i.n 'en7ti)a *ara #a 5o&ose/ua#idad. Una es*#7ndida in(or&a)i.n
! e0a#ua)i.n de toda esta )uesti.n #a en)ontra&os en e# tra"a3o de J. R. LACADENA, Ciolog.a
del comportamiento sexual humanoH gen>tica y homosexualidad, en #a )itada o"ra1 J. GAFO,
La homosexualidadH un debate abierto, E@618>.
11>
%ue 5an sido edu)ados #os su3etos
GI>
.
Las 5or&onas *are)en tener una in(#uen)ia en #a se/ua#ia)i.n de #a *ri&iti0a
estru)tura "ise/ua# de# )ere"ro
GIH
. En *arti)u#ar, #as in0esti'a)iones ini)iadas *or GVnter
Dfrner en A#e&ania ! *rose'uidas en Estados Unidos de A&7ri)a *or Si&on LeVa! 5an
#e0antado de nue0o #a *o#7&i)a so"re e# ori'en "io#.'i)o de #a orienta)i.n 5o&ose/ua#. Este
ti*o de in0esti'a)iones insisten en %ue tanto #a 5o&ose/ua#idad )o&o #a 5eterose/ua#idad son
(un)iones de# 5i*ot$#a&o ! de #a in(#uen)ia %ue so"re este .r'ano e3er)e e# ni0e# de
andr.'enos e/istente entre e# )uarto ! %uinto &es de desarro##o (eta#
GI@
.
As- *ues, a *artir de #os datos %ue 5o! *or 5o! se nos o(re)en en este )a&*o de #a
in0esti'a)i.n "io#.'i)a, *are)e o"#i'ado a(ir&ar %ue si #os (a)tores "io#.'i)os no #o e/*#i)an
todo, s- *are)e %ue e/*#i)an a#'o. Co&o J. R. La)adena ase'ura, #os 'enes *ueden
*redis*oner &$s %ue deter&inar #a )ondu)ta 5o&ose/ua# ! %ue, aun )uando #os ras'os
'en7ti)os ! neuroanat.&i)os *are)ieran estar )orre#a)ionados )on #a orienta)i.n se/ua#, #a
re#a)i.n )ausa# no est$ ni &u)5o &enos )ono)ida
GID
.
Mu)5os *ro"#e&as *er&ane)en a;n en #a os)uridad, tanto dentro de este $&"ito
"io#.'i)o )o&o en e# de #as deter&ina)iones *s-%ui)as %ue ana#iare&os *osterior&ente.
Dado, *ues, e# )on3unto de datos de #os %ue dis*one&os *or e# &o&ento, *are)e %ue #o &$s
raona"#e es )on)#uir %ue en e# ori'en de #a orienta)i.n 5o&ose/ua# 5a"r-a %ue situar una
a)tua)i.n )on3unta de (a)tores "io#.'i)os, *s-%ui)os ! so)ia#es en di0ersos 'rados de
intera))i.n. Las *oten)ia#idades e/istentes en )ada uno de esos .rdenes s.#o ##e'ar-an a
a)ti0arse en #a &edida en #a %ue #os otros restantes #o (a)i#itasen. As-, *ues, una (uerte
*redis*osi)i.n "io#.'i)a *ara #a 5o&ose/ua#idad *odr-a %uedar en nada si #os (a)tores
a&"ienta#es no (a)i#itan e# 3ue'o de identi(i)a)iones *si)ose/ua#es en esa dire))i.n. Le
"astar-a, sin e&"ar'o, un a&"iente &-ni&a&ente (a0ora"#e en ese sentido *ara %ue #a o*)i.n
5o&ose/ua# %uede esta"#e)ida. ,or e# )ontrario, una &-ni&a *redis*osi)i.n "io#.'i)a *odr-a
ser su(i)iente *ara diri'ir #a orienta)i.n se/ua# )on ese ru&"o si #os (a)tores *si)oso)ia#es
)ontri"u!en "$si)a&ente en esa #-nea.
GI> C(. J. MONE?, El hermafroditismo, en1 Enciclopedia "nternacional de las 7iencias
Sociales, A'ui#ar, Madrid 1E@I, Vo#. G, @1@6@1E.
GIH M. N. MASTERS 6 V. E. JONNSON )on)#u!en #a dis)usi.n so"re #a in(#uen)ia 5or&ona#
a(ir&ando %ue 7sta intera)t;a )on #o a&"ienta#, 3u'ando s.#o un *a*e# de *redis*osi)i.n1 #he
fetal hormonal en+ironement may predispose indi+iduals toOard particulars patterns of
sexual beha+ior1 I"id., IFE.
GI@ C(. G. DgRNER 6 2. SCNENL 6 2. SCNMIEDEL 6 L. ANRENS, Stressful e+ents in prenatal life of
bi3and homosexual men1 E/*eri&enta# and C#ini)a# Endo)rino#o'! D1 A1ED8B D86D@. Se
*uede en)ontrar una in(or&a)i.n ! 0a#ora)i.n a# res*e)to en #a o"ra )itada en e# )a*-tu#o II,
M. RUSE, I"id.J C(. ta&"i7n S. LE VA?, El cerebro sexual, A#iana, Madrid 1EE>. Las
in0esti'a)iones de G. Dfrner estu0ieron desde e# *ri&er &o&ento rodeadas *or #a *o#7&i)a.
Fue a)usado de &e)#ar inde"ida&ente #os datos )on #os 3ui)ios de 0a#or ! de %ue "a3o ro*a3e
)ient-(i)o a&*ara"a #os *re3ui)ios ! #a dis)ri&ina)i.n. Sin e&"ar'o, Dfner a(ir&a"a en 1EE1
en Madrid %ue tanto #a "ise/ua#idad )o&o #a 5o&ose/ua#idad eran 0ariantes natura#es de #a
se/ua#idad ! %ue de"er-a&os e0itar su )ri&ina#ia)i.n, dis)ri&ina)i.n o *ato#o'ia)i.n. C(.
G. DgNER, !ene 3and en+ironemnt3 dependent neuroendocrine etiogenesis of homosexuality
and trans3exualismH ,onen)ia en e# Curso de Verano de #a Uni0ersidad Co&*#utense so"re
Estados intersexuales, E# Es)oria#, Madrid 1EE1.
GID C(. J. R. LACADENA, I"id., 181.
S. 5re") el ori(en p!icoin3mico e la *omo!ex"alia.
Freud se *resenta, sin duda, )o&o e# &$/i&o e/*onente de #a teor-a *si)o'en7ti)a de
#a 5o&ose/ua#idad, e/istiendo a)uerdo *r$)ti)a&ente un$ni&e en )onsiderar %ue #as "ases de
#os a)tua#es dis)ursos )#-ni)os so"re e##a (ueron sentadas a *artir de sus inter*reta)iones. Este
es e# &oti0o ta&"i7n *or e# %ue, *ara a#'unos, Freud a*are)a )o&o )u#*a"#e en *ri&er 'rado
de #a in3usti(i)ada i&a'en ne'ati0a %ue so"re e# 5o&ose/ua# se 5a ido e#a"orando en e#
$&"ito )#-ni)o. ,ara otros, Freud sent. #as "ases &$s s.#idas *ara #a )onsidera)i.n *ato#.'i)a
de #a 5o&ose/ua#idad. ,ara otros, sin e&"ar'o, re*resenta #a ru*tura de(initi0a de #os
*re3ui)ios so)ia#es, a# )onsiderar #o 5o&ose/ua# )o&o una di&ensi.n (unda&enta# de toda
se/ua#idad 5u&ana.
Es *osi"#e %ue e# dis)urso (reudiano d7 *ie a todas estas inter*reta)ionesJ es *osi"#e,
%ue a"riese unas (ronteras re0o#u)ionarias en #a )onsidera)i.n de #a 5o&ose/ua#idad, a#
&is&o tie&*o %ue se 5a)-a ).&*#i)e de #as )on0i))iones so)ia#es de su 7*o)a ! %ue, de este
&odo, *ueda ser uti#iado Oa (a0orO o Oen )ontraO se';n #os *ro*ios intereses, sie&*re
a)tuantes de &odos &$s o &enos in)ons)ientes, en esta )uesti.n. E# 5e)5o es %ue e# dis)urso
(reudiano, )on sus #a'unas ! )ontradi))iones se o(re)e )on un ri'or ! una )o5eren)ia
(unda&enta# %ue, )ierta&ente, se e)5a de &enos en #a *osterior #iteratura *si)oana#-ti)a so"re
#a 5o&ose/ua#idad. Modestas su'eren)ias (reudianas se 5an )on0ertido en do'&as, datos
(unda&enta#es son ##a&ati0a&ente re#e'ados o tenden)iosa&ente de(or&ados ! &u)5as
)uestiones a"iertas se )onsideran )erradas )on una #i'erea sor*rendente.
La re(#e/i.n (reudiana so"re e# ori'en de #a 5o&ose/ua#idad *arte de #a a(ir&a)i.n de
su )ar$)ter (unda&enta#&ente *si)o'en7ti)o, o*oni7ndose as- (ir&e&ente a #as teor-as de su
tie&*o %ue #a )onsidera"an )o&o (ruto de una de'enera)i.n ner0iosa )on'7nita. Desde #os
#res ensayos para una teor.a sexual, Freud se sit;a (rente a #as *osi)iones Ode'enerati0asO o
OinnatistasO. Lo ad%uirido se i&*one, *ues, so"re #o )on'7nito
GIE
. De a5-, %ue Freud sie&*re
se o*usiera ta&"i7n a #a *retensi.n de #os 5o&ose/ua#es de su 7*o)a %ue, si'uiendo a M.
Nirs)5(e#d, *retend-an )onsiderarse )o&o un Oter)er se/oO "io#.'i)o
G>F
.
Esta insisten)ia (reudiana en e# )ar$)ter ad%uirido de #a 5o&ose/ua#idad no si'ni(i).
nun)a, sin e&"ar'o, una ne'a)i.n ta/ati0a de *osi"#es (a)tores de orden )onstitu)iona#. La
dis*osi)i.n "ise/ua# "io#.'i)a es un dato nun)a o#0idado *or Freud aun%ue, a# &is&o tie&*o,
insista en %ue e##a no 'uarda e%ui0a#en)ia )on #a "ise/ua#idad *si)o#.'i)a. No e/iste una
de*enden)ia entre e# 5er&a(roditis&o so&$ti)o ! e# *s-%ui)o. De )ua#%uier &odo, %ueda
sie&*re *resente en Freud %ue, entre #a &u#ti*#i)idad de (a)tores %ue inter0ienen en e#
na)i&iento de #a 5o&ose/ua#idad, 5a! %ue )ontar sie&*re )on (a)tores )onstitu)iona#es,
aun%ue no sea *osi"#e deter&inar sus &odos de a)tua)i.n.
,ero, sin duda, e# dato &$s re0o#u)ionario en #a )on)e*)i.n (reudiana so"re #a
5o&ose/ua#idad 0iene dado *or #a a(ir&a)i.n de su car)cter uni+ersal- es de)ir, *or #a
a(ir&a)i.n de %ue #a se/ua#idad de todo su3eto 5u&ano entra+a )o&o una di&ensi.n esen)ia#
#o 5o&ose/ua#. La dis*osi)i.n *ara #a 5o&ose/ua#idad no )onstitu!e, *or tanto, nin'una
e/)e*)i.n, sino %ue (or&a *arte ta&"i7n de #a )onstitu)i.n deno&inada nor&a#
G>1
. De a%u- se
GIE C(. S. FREUD, #res ensayos para una teor.a sexual, 1EF>, O.C., II, 11@8611@@.
G>F C(. S. FREUD, /n recuerdo infantil de Leonardo de Iinci, 1E1F, O.C., II, 1>ED61>EE.
G>1 C(. S. FREUD, #res ensayos para una teor.a sexual, 1EF>, O.C., II, 11E8611EI.
11@
deri0a e# 5e)5o de %ue todo indi0iduo ten'a %ue a(rontar un )ierto 'rado de 5o&ose/ua#idad
"io#.'i)a ! *s-%ui)a %ue deter&inar$, en 'ran *arte, su (utura orienta)i.n se/ua#, as- )o&o su
'rado de esta"i#idad *si)o#.'i)a. De #as di0ersas so#u)iones %ue, de*endiendo de #a
)onstitu)i.n ! e# a&"iente, se a*orten a 7sta di&ensi.n 5o&ose/ua#, de*ender$ %ue se
dese&"o%ue (ina#&ente en una situa)i.n de 5o&ose/ua#idad &ani(iesta, de neurosis o de
Onor&a#idadO A#7ase en este &o&ento 5eterose/ua#idadB.
,ero 0a!a&os a# *unto %ue &$s nos interesa so"re e# ori'en de #a 5o&ose/ua#idad
&ani(iesta. Las (ueras 5o&ose/ua#es a)tuantes en todo su3eto *ueden, )o&o 5e&os 0isto,
)ondu)ir a di0ersas )on(i'ura)iones se';n #a )onstitu)i.n *ersona# ! #os (a)tores a&"ienta#es.
<Cu$#es son *ara Freud #os (a)tores %ue deter&inan, *ues, e# %ue una *ersona se oriente de un
&odo (unda&enta#&ente 5o&ose/ua#=
E# *ri&er a*unte so"re e# ori'en de #a 5o&ose/ua#idad #o tene&os en #a *ri&era
edi)i.n de #os #res ensayos$$$, de 1EF>. Fi3ando su aten)i.n en un ni0e# de in(#uen)ia
&era&ente e/terna, Freud se #i&ita a se+a#ar en e# ter)er ensa!o so"re #a *u"ertad, %ue #a
5o&ose/ua#idad se *uede 0er (a0ore)ida )uando #os *ri&eros )uidados de# ni+o son
)on(iados a *ersonas de# &is&o se/o. Ta# situa)i.n *odr-a entor*e)er #o %ue *ara Freud
)onstitu!e, en este &o&ento, e# ori'en de #a 5eterose/ua#idad1 e# re)uerdo in(anti# de #a
ternura de #a &adre ! #a ri0a#idad )on e# *adre. Esta&os, *ues, a un ni0e# *si)o*eda'.'i)o
&$s %ue )#-ni)o ! )on un ##a&ati0o o#0ido de #o %ue *udiera ser e# ori'en de #a
5o&ose/ua#idad (e&enina. No ser$ #a ;ni)a 0e %ue )onstate&os ta# o#0ido
G>G
.
Tres a+os &$s tarde, en #a in0esti'a)i.n so"re #as #eor.as sexuales infantiles, Freud
e/*resa una idea %ue en ade#ante se )on0ertir$ en uno de #os 'randes *i#ares de su
inter*reta)i.n so"re #os or-'enes de #a 5o&ose/ua#idad1 e# ni+o i'nora #as di(eren)ias
se/ua#es ! atri"u!e a toda *ersona, in)#uso a #as de# se/o (e&enino, unos .r'anos 'enita#es
&as)u#inos. Esa (antas-a de una O&adre ($#i)aO *uede %uedar (i3ada en #a &ente in(anti#, de
ta# &odo %ue, *osterior&ente, #e sea i&*osi"#e renun)iar a# *ene en su *osterior e#e))i.n de
o"3eto se/ua#. E# su3eto, en este )aso, se hace necesariamente homosexual
(20
. La 0isi.n de #os
'enita#es (e&eninos #a inter*retar$ )o&o resu#tado de una &uti#a)i.n %ue aso)iar$ a sus
*ro*ias an'ustias de )astra)i.n !, de este &odo, #a 'enita#idad (e&enina #e *rodu)ir$ es*anto
en #u'ar de *#a)er. E# *aso desde e# autoerotis&o a# a&or de o"3eto se 0e as- di(i)u#tado,
rea#i$ndose tan s.#o de un &odo in)o&*#eto
G>I
. As- tene&os, en 1EFD, #os 'randes ras'os de
#a estru)tura &oti0a)iona# &$s i&*ortante ! &$s re*etida *or Freud en re#a)i.n a# ori'en
5o&ose/ua#. Se'ui&os sin sa"er nada de #a &u3er.
En #a se'unda edi)i.n de #os #res ensayos$$$, en 1E1F, e# es%ue&a anterior %ueda
(ir&e&ente *er(i#ado. A*are)e A*or *ri&era 0e en #a o"ra (reudianaB e# )on)e*to de
nar)isis&o as- )o&o #os de fijacin e identificacin con la madre, aso)iados todos a# ori'en
5o&ose/ua#. Tras )on(esar %ue e# *si)oan$#isis no 5a )onse'uido un tota# es)#are)i&iento de#
ori'en de #a in0ersi.n, Freud a(ir&a1 los in+ertidos pasan en los primeros aLos de su infancia
por una bre+e fase de fijacin en la mujer %a su madre en la mayor.a de los casos' %$$$'
despu>s de esta fase heterosexual se identifican con la mujer y se toman a s. mismos como fin
sexual- esto es, buscan partiendo de una posicin narcisista, hombres j+enes y semejantes a
G>G C(. I"id.,1GGE.
G>8 S. FREUD, #eor.as sexuales infantiles, 1EFD, O. C., II, 1GHH.
G>I C(. S. FREUD, La moral sexual cultural y la ner+iosidad moderna, 1EFD, O.C., II, 1G>8.
su propia persona, a los que quieren amar como su madre los am a ellos
(22
. En estos
&o&entos, *ues, *are)e %ue s.#o e/iste *ara Freud un ti*o )on)reto de 5o&ose/ua#idad1 e#
e/a#tado *or #a )i0i#ia)i.n 'rie'a, a%ue# en e# %ue se "us)a en e# o"3eto una transa))i.n, un
)o&*ro&iso o un *a)to entre #o &as)u#ino ! #o (e&enino, ta# )o&o se da"a en #a (i'ura de#
E(e"o. La ad5eren)ia a #a &adre, e# nar)isis&o, ! #a a&enaa de )astra)i.n %uedan, *ues,
)o&o #os tres 'randes e#e&entos. E# es%ue&a si'ue )onstru!7ndose sin re(eren)ia a#'una a #a
&u3er.
En #a ter)era edi)i.n de #os #res ensayos$$$ en 1E1>, Freud a+ade una #ar'a nota %ue
*uede ser )onsiderada )o&o uno de #os 'randes te/tos so"re #a 5o&ose/ua#idad. A5ora s.#o
nos interesa resa#tar %ue en )uanto a su ori'en, a Freud #e *are)e esen)ia# la eleccin
narcisista de objeto y la persistencia de la significacin sexual de la *ona anal
(25
, sin %ue se
deten'a en #a e/*#i)a)i.n de #o %ue si'ni(i)a ta# )onnota)i.n ana#.
En e# )aso de# hombre de los lobos, en)ontra&os un nue0o orden de &oti0a)i.n en #a
)ausa)i.n de #a 5o&ose/ua#idad. Se trata de# #i'a&en in)estuoso )on e# *ro'enitor de# &is&o
se/o a *artir de #a di&ensi.n ne'ati0a de# Edi*o o de# ##a&ado Edipo in+ertido$ De a)uerdo
)on #a dis*osi)i.n "ise/ua#, #a situa)i.n ed-*i)a, *resenta sie&*re una (ase a)ti0a ! otra
*asi0a
G>@
, de ta# &odo, %ue durante e# Edi*o, todo su3eto atra0iesa *or un *er-odo
5o&ose/ua#. De a5-, %ue en e# te/to de 1E1E, 6egan a un niLo$ Aportacin al conocimiento
de la g>nesis de las per+ersiones sexuales, a*are)a de un &odo e/*#-)ito #a "ise/ua#idad
ed-*i)a )o&o un (a)tor %ue *uede deter&inar #a a"erra)i.n se/ua#, tanto en #a 0ida in(anti#
)o&o en #a adu#ta
G>D
.
A *artir de 1EGF, en toda #a o"ra (reudiana se de3a sentir e# i&*a)to de #as pulsiones
de muerte, )u!a e/isten)ia ar'u&ent. en =)s all) del principio del placer$ E# te&a de #a
5o&ose/ua#idad re)i"e ta&"i7n e# i&*a)to. As-, la transformacin de impulsos hostiles en
cariLosos a*are)e en un te/to de 1EGG )o&o un nue0o &oti0o de orienta)i.n 5o&ose/ua#. E#
)aso &$s (re)uente, nos indi)a Freud, es e# de #a ri0a#idad )on un 5er&ano &a!or 5a)ia e# %ue
se diri'ieron en #a in(an)ia intensos deseos de &uerte %ue son *osterior&ente re*ri&idos !
trans(or&ados de ta# (or&a %ue las personas antes consideradas como ri+ales se con+irtieron
en los primeros objetos erticos homosexuales
(2;
. As- &is&o, en El Go y el Ello A1EG8B, #a
5o&ose/ua#idad a*are)e )o&o e3e&*#o de trans(or&a)i.n de #as *u#siones 5osti#es en
er.ti)as1 La actitud hostil no tiene probabilidad ninguna de conseguir satisfaccin, y en
consecuencia %$$$' es sustituida por la actitud ertica
(5<
.
,ara#e#a&ente a #a a(ir&a)i.n de #as *u#siones de &uerte, #a angustia de castracin se
)on0ierte en #os ;#ti&os es)ritos (reudianos en e# &otor &$s i&*ortante de# )on(#i)to *s-%ui)o
en 'enera# ! ta&"i7n de #a orienta)i.n 5o&ose/ua#. La a&enaa de )astra)i.n est$
G>> S. FREUD, #res ensayos para una teor.a sexual, 1EF>, O.C., II, 11@D.
G>H I"id.,
G>@ C(. S. FREUD, Algunas consecuencias ps.quicas de la diferencia sexual anatmica, 1EG>,
O.C., III, GDE@.
G>D C(. S. FREUD, 6egan a un niLo$ Aportacin al conocimiento de la g>nesis de las
per+ersiones sexuales, 1E1E, O.C., III, GI@@6GIDF.
G>E S. FREUD, Sobre algunos mecanismos neurticos en los celos, la paranoia y la
homosexualidad, 1EGG, O.C., III, GH1@.
GHF S. FREUD, El Go y el Ello, 1EG8, O.C. III, G@1E.
11E
-nti&a&ente #i'ada a# *er-odo ($#i)o, durante e# )ua#, e# ni+o ! #a ni+a s.#o re)ono)en un s.#o
.r'ano 'enita#, e# &as)u#ino. E# te&a de #a )astra)i.n )o&o &otor de #a 5o&ose/ua#idad
esta"a !a *resente, se';n 0i&os, en 1EFD. A5ora )o"ra una nue0a ! *ro'resi0a i&*ortan)ia
)on e# tras(ondo de #as *u#siones de &uerte. En #a Autobiograf.a A1EG>B, Freud sintetia e#
ori'en de #a 5o&ose/ua#idad )o&o dependiendo de la bisexualidad constitucional y la
primac.a de la *ona f)lica
(58
. En e# "re0e ! denso te/to Detichismo de 1EG@, #a an'ustia de
)astra)i.n a*are)e i'ua#&ente )o&o uno de #os &odos de a))eso de #a 5o&ose/ua#idadJ si
"ien se )on(iesa %ue no es *osi"#e e/*#i)ar por qu> algunos se tornan homosexuales ante e#
terror.fico impacto de la amena*a de castracin al contemplar los genitales femeninos,
&ientras %ue otros nie'an ta# i&*resi.n )reando un (eti)5e ! otros #a su*eran a))ediendo a #a
5eterose/ua#idad sin nin';n ti*o de a"erra)i.n
GHG
.
La a&enaa de )astra)i.n )onstitu!e ta&"i7n #a *iea )#a0e en #a e/*#i)a)i.n de #a
5o&ose/ua#idad (e&enina. Nasta 1E81 Freud no *resenta nin';n ti*o de e/*#i)a)i.n
es*e)-(i)a so"re #a e#e))i.n 5o&ose/ua# en #a &u3er. E##a es, en e/*resi.n de# &is&o Freud,
Oun continente ignoradoO. ,ero en e# te/to Sobre la sexualidad femenina de 1E81, nos se+a#a
#os tres )a&inos %ue #a &u3er *uede se'uir ante e# )o&*#e3o de )astra)i.n1 a*artarse de un
&odo '#o"a# de #a se/ua#idad, to&ar a# *adre )o&o o"3eto ! entrar as- en #a (or&a (e&enina
de# )o&*#e3o de Edi*o )on #a )onsi'uiente a)e*ta)i.n de su (e&inidad, o &antenerse en una
tena a(ir&a)i.n de #a &as)u#inidad a&enaada )onser0ando #a es*erana de *oseer a#'una
0e un *ene. Ta# complejo de masculinidad de #a &u3er puede desembocar en una eleccin de
objeto manifiestamente homosexual
(50
.
En #a &is&a #-nea se sit;a e# te/to La feminidad *u"#i)ado en 1E88. La de)e*)i.n
%ue, una 0e entrada en e# Edi*o, *uede e/*eri&entar #a ni+a res*e)to a su *adre, *uede
*ro0o)ar una re'resi.n a #a eta*a anterior de# )o&*#e3o de &as)u#inidad !, de este &odo,
instaurarse una e#e))i.n 5o&ose/ua# de o"3eto
GHI
. Id7nti)a &oti0a)i.n a*are)e en e# te/to
in)on)#uso datado en 3u#io de 1E8D ! *u"#i)ado *.stu&a&ente en 1EIF, 7ompendio de
6sicoan)lisis1 #a *ersisten)ia en e# deseo de ser 0ar.n )onstitu!e #a *iea )#a0e en #a
*si)o'7nesis de #a 5o&ose/ua#idad (e&enina
GH>
.
Nasta a%u-, #os te/tos &$s i&*ortantes de Freud en re#a)i.n a# ori'en de #a
5o&ose/ua#idad. Sintetiando #as &oti0a)iones *rin)i*a#es de ta# orienta)i.n 5o&ose/ua#
tene&os, *ues, en *ri&er #u'ar #a adherencia a la madre %ue )ondu)e 5asta #a identificacin
con ella !, a *artir de a5-, una eleccin narcisista de objeto *or #a %ue e# su3eto "us)a en e#
otro su *ro*ia i&a'en, a# &is&o tie&*o %ue e#ude #a angustia de castracin$ En se'undo
#u'ar a*are)e e# Edipo in+ertido *or e# %ue e# *adre Ao #a &adre en #a ni+aB se )on0ierte en e#
o"3eto *ri&ario de# deseo. ,or ;#ti&o, e/iste se';n Freud, otro ti*o de &oti0a)i.n en#aado
)on #a *ro"#e&$ti)a de #a a'resi0idad, "ien eludiendo la ri+alidad de un tercero o "ien *or
transformacin de los impulsos hostiles en cariLosos hacia una persona del mismo sexo$ En
)uanto a #a &u3er, a*are)en )o&o e#e&entos es*e)-(i)os e# complejo de masculinidad ! #a
)onsi'uiente en+idia del pene$
<Narci!i!ta! y per,er!o!=
GH1 S. FREUD, Autobiograf.a, 1EG>, O.C., III, G@EI.
GHG S. FREUD, Detichismo, 1EG@, O.C., III, GEEI.
GH8 C(. S. FREUD, La feminidad, 1E81, O.C., III, 81@>.
GHI I"id., 81H>.
GH> C(. S. FREUD, 7ompendio de psicoan)lisis,1EIF, O.C., III, 8IFE.
La re#a)i.n entre 5o&ose/ua#idad ! nar)isis&o est$ *resente en Freud desde #os
)o&ienos
GHH
. Lo 5o&ose/ua# a*are)e as- )o&o &$s )er)ano a #o autoer.ti)o ! a#e3ado de#
*o#o o"3eta#
GH@
. Con es*e)ia# )#aridad se *resenta esta re#a)i.n en e# te/to El 7aso Schreber
*u"#i)ado en 1E11, e# %ue se introdu)e e# estadio narcisista )o&o un *er-odo inter&edio de
#a e0o#u)i.n #i"idina# situado entre e# *ri&er autoerotis&o ! e# a&or o"3eta#. La
5o&ose/ua#idad es )onsiderada enton)es )o&o un o"#i'ado *aso inter&edio entre e#
nar)isis&o ! #a de(initi0a e#e))i.n de o"3eto 5eterose/ua#. No es *uro nar)isis&o, *uesto %ue
en e##a se da una e#e))i.n de o"3eto, *ero, a# &is&o tie&*o, no ##e'a a #o %ue se )onsidera e#
*unto (ina# %ue ser-a #a 5eterose/ua#idad
GHD
.De a5- se deri0a, *ues, %ue #a 5o&ose/ua#idad
ten'a %ue ser )onsiderada )o&o una 9*er0ers.n:1 no 5a #o'rado a#)anar #o %ue 5a"r-a %ue
)onsiderar )o&o objeto sexual normal$
No o"stante, resu#ta sinto&$ti)o ta&"i7n a todo este res*e)to #a )re)iente di(i)u#tad
%ue ad0erti&os en Freud *ara )onsiderar #a 5o&ose/ua#idad )o&o una *er0ersi.n.
,arti)u#ar&ente, a *artir de 1EFE esta di(i)u#tad se 0a 5a)iendo )ada 0e &$s *atente1 Freud
ad0ierte #a di(eren)ia e/istente entre #a 5o&ose/ua#idad ! e# resto de #as *er0ersiones
GHE
! #as
ana#o'-as %ue &$s "ien *resenta )on e# &odo de re#a)i.n 5eterose/ua#. ,or otra *arte,
G@F

se+a#a %ue en su re#a)i.n se comportan, por lo menos con respecto a su objeto sexual,
aproximadamente del mismo modo %ue #os 5eterose/ua#es )on res*e)to a# su!o
G@1
!, en otro
#u'ar, )on)#u!e %ue esta&os obligados a +er en la homosexualidad una ramificacin casi
regular %regelm]ssige Ab*Oeigung' de la +ida ertica
(:(
o, di)5o a;n de otro &odo, %ue en
e##a tene&os una de las +ariantes de la organi*acin sexual %eine Iariante del genitalem
Sexualorganisation'
(:0
. Co&o ta&*o)o *ode&os o#0idar e# te/to de una )arta Ade# E de a"ri#
de 1E8>B a una &adre a&eri)ana, %ue se 5a"-a diri'ido a Freud *idi7ndo#e %ue )urase a su
5i3o de #a 5o&ose/ua#idad. E# te/to es re0e#ador de 5asta %u7 *unto Freud 5a e0o#u)ionado a
#o #ar'o de #os a+os en )uanto a #a )a#i(i)a)i.n de #a 5o&ose/ua#idad1 Dedu*co de su carta
que su hijo es un homosexual$ =e impresiona mucho el hecho de que usted no menciona esta
palabra en su informacin sobre >l$ S6uedo preguntarle por qu> e+ita el uso de tal t>rminoT
La homosexualidad no es desde luego una +entaja, pero tampoco es nada de lo que uno deba
a+ergon*arse, un +icio o una degradacin, ni puede clasificarse como una enfermedad$ M$s
ade#ante, tras )onsiderar #a di(i)u#tad *ara )on0ertir#e en 5eterose/ua# a(ir&a1 Lo que el
psicoan)lisis puede hacer por su hijo ya es cosa diferente$ Si es desdichado, neurtico, si
+i+e desgarrado por sus conflictos, inhibiciones en su +ida social, el an)lisis puede traerle
armon.a, tranquilidad mental, completa eficiencia, ya sea que siga siendo homosexual o
cambie
(:1
. Cierta&ente, resu#ta sor*rendente e# )ontraste entre este &odo en e# %ue Freud
GHH S. FREUD, La interpretacin de los sueLos, 1EFF, O.C., I, >DI.
GH@ C(. La moral sexual cultural y la ner+iosidad moderna, 1EFD, O.C., II, 1G>8J An)lisis de
la fobia de un niLo de cinco aLos, 1EFE, O.C., II, 1IG1J #res ensayos para una teor.a sexual,
1EF>, O.C. II, 11@D.
GHD S. FREUD, Obser+aciones psicoanal.ticas sobre un caso de paranoia %BDementia
paranoidesB' autobiogr)ficamente descrita, 1E11, O.C., II, 1>1@.
GHE C(. S. FREUD, An)lisis de la fobia de un niLo de cinco aLos, 1EFE, O.C., II, 1IGG.
G@F S. FREUD, 6sicoan)lisis, 1EFE, O.C., II, 1>>@.
G@1 S. FREUD, "ntroduccin al psicoan)lisis, 1E1H61E1@,O.C., II, G81G.
G@G I"id., G81IJ Ate/to ori'ina# a#e&$n1 G.M., CI, 81DB.
G@8 S. FREUD, Sobre la psicog>nesis de un caso de homosexualidad femenina, 1EGF, O.C., III
G>I@J Ate/to ori'ina# a#e&$n1 G.M., CII, G@HB.
G@I S. FREUD, 7arta a una madre americana$ Citada *or E. JONES, Iida y obra de Sigmund
1G1
en3ui)ia #a 5o&ose/ua#idad en sus ;#ti&os a+os ! #as o*iniones %ue *osterior&ente se 0an a
desarro##ar en deter&inados se)tores de# *si)oan$#isis.
,or%ue, e(e)ti0a&ente, #a 5o&ose/ua#idad 0a a se'uir siendo )onsiderada durante
&u)5o tie&*o des*u7s de Freud )o&o una *er0ersi.n, ateni7ndose a #a *ri&era (.r&u#a
(reudiana. De este &odo, &u)5os ana#istas, o#0idando e# *ro)eso se'uido *or Freud
*re(irieron atenerse a sus *ri&eras *osi)iones en #u'ar de )ontinuar #a e0o#u)i.n %ue *are)-a
0enir e/i'ida desde #a nue0a )on)e*)i.n de# deseo *u#siona# %ue se 5a"-a a"ierto *aso
G@>
. E#
&o0i&iento *ro'resi0o, *ues, %ue de )on3unto ad0erti&os )#ara&ente en #a teoria)i.n
(reudiana so"re #a 5o&ose/ua#idad *erder$ *osterior&ente )asi todo su e&*u3e, *ara 0enir a
)aer en una din$&i)a re'resi0a %ue, en o)asiones, sit;a #a *ro"#e&ati)a en unos estadios
in)#uso &u! anteriores a# de #os *ri&eros *asos de Freud.
La a)titud de su&a *ruden)ia )ient-(i)a )on #a %ue se &o0i. Freud en e# te&a de #a
5o&ose/ua#idad )ontrasta )on #a &a!or *arte de #a #iteratura *si)oana#-ti)a *osterior en torno
a #a )uesti.n. Son de&asiadas #as a(ir&a)iones ar"itrarias, do'&$ti)as !, &u)5as 0e)es,
a*asionadas %ue se 5an ##e0ado a )a"o so"re e# (en.&eno 5o&ose/ua#. Tanto, %ue 5a
)ontri"uido de &odo i&*ortante a *ro0o)ar )ierto des*resti'io de #os *si)otera*eutas ante #os
*si).#o'os e/*eri&enta#es, in0esti'adores *si)oso)ia#es ! antro*.#o'os. Cierta&ente, &u)5as
de #as inter*reta)iones rea#iadas dieron *ie *ara #a ($)i# ridi)u#ia)i.n de #a t7)ni)a ! de #a
inter*reta)i.n *si)oana#-ti)a. ,are)e )o&o si e# (antas&a de #a 5o&ose/ua#idad 5u"iera
tendido ta&"i7n sus tra&*as entre %uienes, te.ri)a&ente, &e3or esta"an *re*arados *ara
sortear#as.
? as- tene&os %ue #a 'ran re0o#u)i.n %ue su*uso #a a(ir&a)i.n de #a di&ensi.n
5o&ose/ua# *resente en toda se/ua#idad 5u&ana 5u"iera resu#tado ta&"i7n into#era"#e *ara
&u)5os *si)oana#istas. Todo e# 'ru*o nortea&eri)ano %ue de(endi. #a idea de #a
5o&ose/ua#idad )o&o e/*resi.n de una ada*ta)i.n rea)ti0a a #a 5uida de# se/o o*uesto,
en)ontr. e# &e3or )a&ino *ara de(ender su teor-a en #a ne'a)i.n de# )on)e*to de
"ise/ua#idad. Un *i#ar )#a0e, si no e# *i#ar )#a0e, de #a teoria)i.n (reudiana se 0io de ese
&odo e#i&inado
G@H
.
Lo )ierto es %ue e# dis)urso *ost6(reudiano so"re #a 5o&ose/ua#idad 5a ##e'ado a
re0estir ta# )on(usi.n, ta#es )ontradi))iones, ta# (a#ta de ri'or )ient-(i)o, ta# i&*re'na)i.n de
*re3ui)ios ! a)titudes de(ensi0as %ue 5a)en na)er #a sos*e)5a de %ue tras e##o se o)u#ta una
)ierta i&*osi"i#idad te.ri)a, (ruto de #a (a#si(i)a)i.n de unos *resu*uestos o de una
insu(i)iente )#ari(i)a)i.n de #os &is&os. De 5e)5o, e# *si)oan$#isis *are)e estar 5o! toda0-a
&u! #e3os de o(re)er una teor-a )onsistente, &-ni&a&ente unitaria ! tota#iadora de #a
5o&ose/ua#idad. Las )ontradi))iones se &u#ti*#i)an en este te&a )o&o en *o)os otros. ,or
e##o, toda una serie de Oo#0idosO ! de de(or&a)iones *ost6(reudianas o"#i'an a intentar un
serio re*#antea&iento de a#'unas )uestiones (unda&enta#es. Entre e##as 5a! %ue desta)ar #a de
#as re#a)iones entre #a *u#si.n ! e# o"3eto as- )o&o #as )on)ernientes a# nar)isis&o ! #a
)astra)i.n.
Dreud, ,aid.s, 2uenos Aires 1EHF, III, G1I6G1>.
G@> C(. G. NOC4UENGNEM, Aomosexualidad y sociedad represi+a, Grani)a, 2uenos Aires
1E@I, I1.
G@H C(. S. RADO ! otros, Aomosexualidad en el hombre y en la mujer, Nor&7, 2uenos Aires
1EH@. RADO a(ir&a, *or e3e&*#o1 La bisexualidad no existe en el hombre ni en ning4n otro
+ertebrado superior$$$. Es imperati+o suplantar el engaLoso concepto de bisexualidad$ 1@, G@.
4ui$s uno de #os datos &enos tenido en )uenta, ! %ue 5a ido )ondu)iendo a una
*ro'resi0a ininte#i'en)ia de# (en.&eno 5o&ose/ua#, sea e# de #a separacin original de la
pulsin y el objeto esta"#e)ida *or Freud desde e# *rin)i*io ! a #a %ue nos 5e&os re(erido en
e# )a*-tu#o II. De a5-, %ue se si'a )re!endo en #a intr-nse)a ! ne)esaria orienta)i.n
5eterose/ua# de #a #i"ido. ,ero e##o si'ni(i)a o#0idar uno de #os *i#ares "$si)os en #os %ue se
a*o!a toda #a )on)e*)i.n *si)oana#-ti)a so"re #a se/ua#idad.
Ele(ir pare$a *omo!ex"al.
Mu! re#a)ionada )on #a )reen)ia en #a ine/ora"#e 5eterose/ua#idad de #a *u#si.n, se
en)uentra otro e%u-0o)o i&*ortante en #a 0isi.n de a#'unos *si)oana#istas so"re #a
5o&ose/ua#idad. Se trata de# )on0en)i&iento, &$s o &enos &ani(iesto, de %ue s.#o #a
e#e))i.n de o"3eto 5o&ose/ua# est$ re#a)ionada )on e# nar)isis&o. E/iste un (ra'ante
Oo#0idoO en #a )uesti.n.
Se';n 5e&os 0isto en e# )a*-tu#o anterior, en #a "ntroduccin al narcisismo, Freud
distin'u-a dos ti*os de e#e))i.n de o"3eto1 una ##a&ada de 9a*o!o: Ao ana)#-ti)aB ! otra de
ti*o nar)isista. La e#e))i.n de 9a*o!o: es a%ue##a en #a %ue e# o"3eto de a&or se e#i'e so"re e#
&ode#o de #as (i'uras *arenta#esJ #a nar)isista, es a%ue##a en #a %ue #a e#e))i.n se e(e)t;a
so"re e# &ode#o de #a re#a)i.n de# su3eto )on su *ro*ia *ersona. Nos detendre&os &$s
ade#ante en e# an$#isis de #a e#e))i.n de o"3eto de 9a*o!o:. A5ora nos interesa desta)ar %ue e#
se'undo ti*o de e#e))i.n de o"3eto, e# nar)isista, no )onstitu!e *ara Freud un &ono*o#io de #a
e#e))i.n 5o&ose/ua#.
E# nar)isis&o in(anti# est$ *resente en todo ti*o de e#e))i.n de o"3eto Ain)#uso en #a de
9a*o!o: o ana)#-ti)aB, sin %ue sean *ri0ati0os de #a e#e))i.n de o"3eto 5o&ose/ua#. ,or otra
*arte, ta&*o)o se de"e *ensar %ue a&"os &odos de e#e))i.n de o"3eto, de 9a*o!o: !
nar)isista, se e/)#u!en &utua&ente. Todo ti*o de e#e))i.n de o"3eto se rea#ia, de un &odo u
otro, )on )ierto )ar$)ter ana)#-ti)o ! )on unas di&ensiones nar)isistas. A&"os &odos, no
su*onen, a(ir&a Freud, que los hombre se di+idan en dos grupos seg4n realicen su eleccin
de objeto conforme al tipo de apoyo o al tipo narcisista, sino que %$$$' el indi+iduo encuentra
ante s. dos caminos distintos para la eleccin de objeto, pudiendo preferir uno de los dos
(::
.
Tene&os, *ues, %ue sie&*re ! en di(erentes 'rados, a&a&os #o %ue se nos 5a *are)ido, se nos
*are)e, o )orres*onde a )ierta i&a'en de nosotros no rea#iada en #a 0ida Anuestra *arte
(e&enina o &as)u#inaB.
La insisten)ia de &u)5os *si)oana#istas, *si%uiatras ! &ora#istas en e# nar)isis&o
(unda&enta# de# 5o&ose/ua# su*one una ter'i0ersa)i.n de #os 5e)5os ! de #os te/tos
(reudianos en #os %ue *retenden a*o!arse. Se o#0ida %ue e# ti*o de e#e))i.n de o"3eto
nar)isista *uede estar tan *resente en e# 5o&ose/ua# )o&o en e# 5eterose/ua#, ! %ue, en todo
ti*o de e#e))i.n de o"3eto se da una di&ensi.n nar)isista.
La "ntroduccin del narcisismo su*one *ara Freud una *ro(undia)i.n de #as tesis
enun)iadas *o)o antes en e# 7aso Schreber$ ?a 0i&os, )o&o en este ;#ti&o te/to, 5a"-a
introdu)ido dentro de# es%ue&a de #a e0o#u)i.n de #a #i"ido, un estadio nar)isista entre e#
autoer.ti)o ! e# de #a e#e))i.n de o"3eto. Na"r-a %ue *re'untarse, *ues, a #a #u de #as nue0as
G@@ S. FREUD, "ntroduccin al narcisismo, 1E1I, O. C., II, GFG>.
1G8
(or&u#a)iones &ani(estadas en #a "ntroduccin al narcisismo, si e# es%ue&a de# Caso
S)5re"er )onstituido *or #a se)uen)ia autoerotis&o6nar)isis&o 6e#e))i.n de o"3eto
5o&ose/ua#6 e#e))i.n de o"3eto 5eterose/ua# no de"er-a ser &odi(i)ado de# &odo si'uiente1

homosexual
autoerotismo3narcisismo3eleccin de objeto

heterosexual$
No *ode&os o#0idar, *or #o de&$s, e# )ondi)iona&iento %ue su*one ta&"i7n en e#
*ensa&iento (reudiano #a ad5esi.n a un r-'ido !, a 0e)es, (orado e0o#u)ionis&o. Ta# &odo
de *ensar, sa"e&os "ien, )onstitu!e una de #as deudas de Freud a #a &oda darWiniana tan
i&*erante )o&o es%ue&a &enta# en su 7*o)a. La ne)esidad de se+a#ar *asos ! estadios
su)esi0os se )on0ierte a 0e)es en una aut7nti)a o"sesi.n %ue, en &$s de una o*ortunidad, #e
)ondu)e a un 0erdadera 0io#en)ia so"re #os datos. E# 5e)5o de %ue #o 5eterose/ua# a*are)a
)o&o #a &eta ;#ti&a de# *ro)eso de e0o#u)i.n #i"idina# *are)e re(#e3ar "ien un su"strato de
ti*o "io#o'i)ista, se';n e# )ua# #a re#a)i.n 5eterose/ua# 5a de %uedar *ri0i#e'iada. S.#o en e##a
se da 6)o&o se+a#a en #os #res ensayos$$$6 una subordinacin a la funcin reproductora
(:9
.
E# an$#isis )#-ni)o de &u)5os 5o&ose/ua#es ! #os datos *ro0enientes de# #a"oratorio
e/*eri&enta# de"er-an, *or otra *arte, )orre'ir, o, a# &enos, &atiar &u)5as de #as
a(ir&a)iones *si)oana#-ti)as rea#iadas so"re #a i&*osi"i#idad de #os 5o&ose/ua#es *ara
##e0ar a )a"o un aut7nti)o en)uentro )on e# otro. As-, *or e3e&*#o, #a in0esti'a)i.n de Masters
! Jo5nson 5a)e desta)ar de un &odo *ro&inente Ase';n de)#ara)i.n de #os autores )onstitu!e
e# dato &$s re0e#ador de# estudioB e# 5e)5o de %ue es &u)5o #o %ue #a *are3a 5eterose/ua#
de"e a*render de# &odo en %ue #a *are3a 5o&ose/ua# se en)uentra en #a re#a)i.n se/ua#. Entre
5o&ose/ua#es 6se';n estos in0esti'adores6 se da un &a!or en0o#0i&iento su"3eti0o, %ue #os
autores atri"u!en a una &a!or )o&uni)a)i.n e in(or&a)i.n e/istente entre e##os. Se ad0ierte,
en 'enera#, una &a!or *reo)u*a)i.n *or #a satis(a))i.n de# otro %ue en #a *are3a 5eterose/ua#,
donde &u)5as 0e)es se )o&eten aut7nti)os atro*e##os *or (a#ta de in(or&a)i.n, de
)o&uni)a)i.n ! de"ido, sin duda ta&"i7n, a #a &enta#idad &a)5ista *re0a#e)iente en nuestra
)u#tura
G@E
.
En de(initi0a, #a &a!or *osi"i#idad de e#e))i.n de o"3eto nar)isista %ue *ueda darse en
#a orienta)i.n 5o&ose/ua# A0o#0ere&os so"re e# te&aB es tenden)iosa&ente e/a'erada !
ter'i0ersada )uando se o#0ida %ue e# nar)isis&o ! su e#e))i.n de o"3eto )orres*ondiente no
)onstitu!e un &ono*o#io de #a 5o&ose/ua#idad. E/iste una tenden)ia a en)errar
de(initi0a&ente a# 5o&ose/ua# en un 3ue'o de es*e3os, donde de nin';n &odo *uede es)a*ar
a #a ";s%ueda de s- &is&o.
Mu)5as 0e)es, de #a a(ir&a)i.n de %ue e# 5o&ose/ua# 5a rea#iado una e#e))i.n de
o"3eto de ti*o nar)isista, *are)e )o#e'irse, a# si#en)iarse otros datos, %ue 5a e#e'ido O&a#O,
%ue #a e#e))i.n )orre)ta es a%ue##a en #a %ue se "us)a e# o"3eto no *or re(eren)ia a uno &is&o
sino a otro, es de)ir, se';n e# ti*o de e#e))i.n de o"3eto de Oa*o!oO o ana)#-ti)a. Con (a)i#idad
se o*era una trans*osi)i.n de e3es de re(eren)ias, *or e# %ue se identi(i)a nar)isis&o )on
e'o-s&o ! e#e))i.n de 9a*o!o: )o&o entre'a ! a&or. Todo e##o, ade&$s de una in3usti(i)ada
e/tra*o#a)i.n de *#anos, )onstitu!e ta&"i7n un e%u-0o)o, *ues, ta# )o&o *udi&os 0er en e#
G@D S. FREUD, #res ensayos para una teor.a sexual, 1EF>, O.C., II, 1G1F.
G@E C(. M. N. MASTERS 6 V. E. JNONSON, I"id., G1F6GG>.
)a*-tu#o anterior, #a e#e))i.n de o"3eto %ue se rea#ia en #a *are3a A5eteroB )on(or&e a# &ode#o
de 9a*o!o: no tiene 'arantiado *or e##o e# a))eso a #a &adure. Arti)u#ada )on #a situa)i.n
ed-*i)a, *uede %uedar en)errada en sus (antas&as o *uede, a *artir de e##a, dar "ase *ara un
aut7nti)o en)uentro &$s a##$ de #as i&$'enes de #a &u3er nutri o de# 5o&"re *rote)tor. De#
&is&o &odo *uede o)urrir en #a e#e))i.n de o"3eto 5o&ose/ua#, sin %ue *oda&os, *or tanto,
identi(i)ar homosexualidad3narcisismo3imposibilidad de encuentro, *or una *arte, !
heterosexualidad3b4squeda del otro3amor, *or otraJ )uando en rea#idad, #os seis e#e&entos
*ueden )o&"inarse entre e##os de todos #os &odos *osi"#es.
,or%ue e# an$#isis de datos 5a)e *er)e*ti"#e ta&"i7n %ue &u)5as e#e))iones de o"3eto
5o&ose/ua#es *arte de una din$&i)a %ue se )orres*onde &$s )on e# ti*o de 9a*o!o: %ue )on
e# nar)isista. E#e))i.n de *are3a, *or tanto, %ue *arte en #os 0arones 5o&ose/ua#es de #a
";s%ueda de un *adre *rote)tor !, en #as &u3eres, de una &adre nutri, sin %ue e##o ta&*o)o
i&*#i%ue, desde #ue'o, nin'una 'arant-a de &adure (rente a# &odo de e#e))i.n de o"3eto
)on(or&e a# nar)isis&o. Tanto e# 5o&ose/ua# )o&o e# 5eterose/ua# *ueden %uedar a*resados
en #as &a##as de #os (antas&as ed-*i)os o de# nar)isis&oJ o *ueden, a *artir de #os &ode#os
ed-*i)os ! de# nar)isis&o, )a&inar 5a)ia un aut7nti)o en)uentro )on e# otro %ue su*ondr-a
5a"er asu&ido #a *ro*ia )aren)ia deri0ada de# )o&*#e3o de )astra)i.n.
El &anta!ma e la ca!tracin.
Entra&os as- en uno de #os *untos &$s de"atidos en )uanto a #os 3ui)ios )#-ni)os
e&itidos so"re #a 5o&ose/ua#idad. La amena*a de castracin )onstitu!e *ara &u)5os autores
#a 'ran &ar)a nun)a su*erada en su din$&i)a *arti)u#ar. E# 5o&ose/ua# es un ser asustado
*or #a a&enaa de )astra)i.n. La &u3er #e sus)ita un (antas&a de &uti#a)i.n i&*osi"#e de
so*ortar, !, de a5-, su ";s%ueda de# *ene %ue #e rease'ura (rente a #a a&enaa )ontinua. E#
&iedo a #a 5eterose/ua#idad %ueda as- )o&o #a *iea )#a0e de# ori'en ! #a din$&i)a de#
5o&ose/ua#. ,ero es e0idente %ue &u)5os e#e&entos %uedan sin una e/*#i)a)i.n
&ediana&ente )o5erente )uando se intenta ##e0ar a )a"o este ti*o de 'enera#ia)i.n a todo
ti*o de 5o&ose/ua#idad.
,or%ue, )o&o )on ra.n insiste J. Corrae, *are)e %ue de(enderse de #a &u3er es una
)osa, ! *asar de a5- a #a 5o&ose/ua#idad es otra. La 5uida de #a &u3er *uede dese&"o)ar en
di(erentes siste&as de in5i"i)i.n, en un estru)tura neur.ti)a o en *r$)ti)as *er0ersas %ue, a su
0e, no su*onen ta&*o)o ne)esaria&ente e# #e0anta&iento de unas de(ensas (rente a una
5o&ose/ua#idad %ue no se %uiere a)e*tar
GDF
. ,are)e, *ues, %ue no toda 5uida de #a )astra)i.n
)ondu)e ne)esaria&ente a #a 5o&ose/ua#idad, ni %ue en todos #os )asos #a orienta)i.n
5o&ose/ua# i&*#i%ue una 5uida de #a )astra)i.n. E# &iedo a #a 5eterose/ua#idad *uede
)onstituir, %u7 duda )a"e, una &oti0a)i.n i&*ortante en e# ori'en de una orienta)i.n
5o&ose/ua#, *ero *are)e, )uando &enos, una te&eridad a(ir&ar %ue todo a))eso a #a
5o&ose/ua#idad i&*#i)a ne)esaria&ente un &iedo a #a 5eterose/ua#idad.
En de(initi0a, *are)e %ue e/isten &u)5os )a&inos *ara a))eder a #a 5o&ose/ua#idad !
%ue #a a&enaa de )astra)i.n )onstitu!e, %ui$s, uno s.#o de estos )a&inos. Na)er#o
e/tensi0o a todo ti*o de 5o&ose/ua#idad *are)e )onstituir una 'enera#ia)i.n in3usti(i)ada.
No todo 5o&ose/ua# 0a a# 5o&"re Ao a #a &u3erB *or%ue 5u!e de #a &u3er Ao de# 5o&"reB. Su
din$&i)a, a *artir de unas 0i)isitudes "io'r$(i)as *arti)u#ares, *uede res*onder a #a ";s%ueda
GDF C(. J. CORRARE, I"id., G>8.
1G>
de a#'o es*e)-(i)o en e# 5o&"re Ao en #a &u3erB. Co&o 5a"r-a %ue a(ir&ar ta&"i7n %ue e#
5e)5o de %ue e# 5o&ose/ua# no se sienta es*e)ia#&ente atra-do *or #os 'enita#es de# se/o
o*uesto, no tiene %ue si'ni(i)ar sie&*re ! en todo )aso %ue 5u!e de 7# *or &iedo a #a
)astra)i.nJ *are)e si'ni(i)ar, en &$s de una o)asi.n, %ue, a *artir de una din$&i)a )on)reta,
ese ti*o de 'enita#idad no se 5a )onstituido en o"3eto de su deseo Asa"e&os #o re#ati0a !
arti(i)ia# %ue es #a so#dadura entre tenden)ia ! o"3etoBJ )o&o *or id7nti)os &oti0os no #e
interesa a# 5eterose/ua#, a *artir de su din$&i)a *arti)u#ar, #os 'enita#es de otro su3eto
se&e3ante a 7#. A 0e)es es #a se&e3ana, otras #a dese&e3ana #o %ue tran%ui#ia #a
&as)u#inidad o #a (e&inidad.
Ade&$s de #as raones !a e/*uestas *ara )uestionar ta# ne'ati0a en e/)#uir e# )ar$)ter
*er0erso de #a orienta)i.n 5o&ose/ua#, 5a"r-a ta&"i7n %ue *#antear una nue0a interro'a)i.n.
La de #a *osi"i#idad de )o&"inar e# 5e)5o Aad&itido *or Freud ! &u)5os *si)oana#istasB de
%ue #a 5o&ose/ua#idad *uede no ir a)o&*a+ada de nin';n otro ti*o de s-nto&a neur.ti)o,
)on #a a(ir&a)i.n de %ue e# 5o&ose/ua# no 5a su*erado e# )o&*#e3o de Edi*o ! no 5a
asu&ido #a a&enaa de )astra)i.n. Ad&itir esa *osi"i#idad su*ondr-a ne'ar a#'o (unda&enta#
dentro de# )uer*o )on)e*tua# *si)oana#-ti)o1 e# )ar$)ter nu)#ear atri"uido a# Edi*o ! #a
)astra)i.n en #a )on(i'ura)i.n de #a *ersona#idad ! en #a etio#o'-a de #a neurosis. Re(erirse
enton)es en e# )aso de #a 5o&ose/ua#idad )o&o si se tratara de una *ato#o'-a )on
O&onos-nto&aO Aes de)ir, )o&o un s-nto&a ;ni)o a# &ar'en de )ua#%uier otra di(i)u#tad *ara
desarro##ar una 0ida *#enaB, su*ondr-a una in)o5eren)ia %ue *are)e re(#e3ar, %ui$s, e# ;#ti&o
redu)to de# )#-ni)o en su e&*e+o *or &antener e# )ar$)ter *ato#.'i)o de #a orienta)i.n
5o&ose/ua#. E# ;ni)o s-nto&a 0endr-a dado *or #a des0ia)i.n res*e)to a# o"3eto se/ua#
)onsiderado nor&a#. A *artir de todo #o di)5o, Onor&a#O enton)es so#o *odr-a entenderse en
un sentido estad-sti)o, #o )ua#, e0idente&ente, no *are)e )onstituir una "ase &u! s.#ida *ara
(undar un 3ui)io )#-ni)o.
E# 5o&ose/ua# no ne)esaria&ente nie'a #a di(eren)ia)i.n de #os se/os ni *retende
ine#udi"#e&ente de ese &odo identi(i)arse )on una es*e)ie de '7nero neutro Ani &as)u#ino ni
(e&enino, es de)ir, situarse en un nar)isis&o *ri&ario a"so#utoB, e/*resi.n ($#i)a de #a
tota#idad. ,uede )ono)er #a di(eren)ia de se/os ! asu&ir#a, )o&o asun)i.n interna de #a
#i&ita)i.n, de #a )aren)ia, de# re)ono)i&iento de #a &uerte ! de# ori'en de# deseo. Esa
a)e*ta)i.n de #a di(eren)ia si'ni(i)a )orte, )ensura, )astra)i.n de #as *oten)ia#idades de 'o)e.
Es *osi"#e as- *ara e# 5o&ose/ua#, )o&o *ara e# 5eterose/ua#, o*tar !, *or e##o &is&o,
renun)iar, )eder, asu&ir una *7rdida. No tiene %ue ser (ata#&ente deudor de# (antas&a de un
'7nero neutro, en e# sentido en e# %ue nos 5a"#a A. Green
GD1
.
E# an$#isis )#-ni)o &uestra *or #o de&$s %ue, 'enera#&ente, en e# 5o&ose/ua#, 5a!
una identi(i)a)i.n *re*onderante &as)u#ina o (e&enina )o&o )o&*#e&entaria !
)ontradi)toria )on #a %ue es en&as)arada ! do&inada. E# deseo, a tra07s de #a )astra)i.n, se
5a 0e)toriado en una dire))i.n. ,or%ue )o&o "ien a(ir&a ,onta#is, La diferencia act4a no
tanto entre los sexos como sobre el sexo$$$ La en+idia y el temor del otro sexo son
secundariosH +ienen a dar un nombre y un soporte, un signo tangible, a todo aquello que
desune al deseo de su objeto, a todo aquello que separa al sujeto de s. mismo.
GDG

<4u7 )onstitu!e, *ues, en ;#ti&o t7r&ino, asu&ir #a )astra)i.n= E# )on3unto de #os
GD1 A. GREEN, A., El g>nero neutro, en1 OVIDIO ! otros1 Cisexualidad y diferencia de sexos,
Edi)iones de# DF, 2uenos Aires 1EDG, D16E>.
GDG J. 2. ,ONTALIS, El inasible a medias, en 1 OVIDIO ! otros, I"id., 186GH.
datos *are)e 5a)er ne)esario ir &$s a##$ de# su*uesto de %ue #a 5o&ose/ua#idad su*one
sie&*re una 5eterose/ua#idad "#o%ueada *or e# &iedo a #a ausen)ia de# *ene o *or #a no
a)e*ta)i.n de #a &is&a. En este sentido, 5a"r-a %ue de)ir %ue, asu&ir #a )astra)i.n, su*one
a#'o &$s %ue )a&inar 5a)ia una 5eterose/ua#idad ine/ora"#e. Con(or&e a todo #o %ue
##e0a&os di)5o, 5a"r-a %ue situar#a )o&o #a *osi"i#idad de 'oar ! 5a)er 'oar a# otro sin #a
&a#a (e de )reer %ue uno es todo *ara e# otro o %ue e# otro *ueda )onstituirse en todo *ara
uno. En de(initi0a, se trata )o&o 0eni&os re*itiendo, de &ostrar #a )a*a)idad *ara asu&ir #a
se*ara)i.n ! #a ausen)ia %ue nos )onstitu!e, de a)e*tar #a )ontin'en)ia ! #a #i&ita)i.n
5u&ana (rente a #a o&ni*oten)ia de# deseo !, en ;#ti&o t7r&ino, de a)e*tar #a &uerte. Esto,
esta&os )on0en)idos, es tan *osi"#e ! tan di(-)i# tanto *ara e# su3eto 5o&ose/ua# )o&o
5eterose/ua#. ,or%ue, )o&o )anta Luis Cernuda, el deseo es una pregunta cuya respuesta no
existe$
La *omo!ex"alia como ,ariante !ex"al.
Una 0e rea#iado e# re)orrido a tra07s de #os datos *si)oso)io#.'i)os, "io#.'i)os !
*si)oana#-ti)os de &$s si'ni(i)a)i.n so"re #a 5o&ose/ua#idad %ueda, (ina#&ente, *or
deter&inar ! e/traer )on)#usiones so"re e# )ar$)ter *si)o*ato#.'i)o %ue se #e *ueda o no
asi'nar. Los datos %ue *ro0en-an de #os estudios *si)oso)io#.'i)os *are)-an a*untar
)#ara&ente 5a)ia #a des)a#i(i)a)i.n de )ua#%uier ti*o de *ato#o'-a )o&o in5erente a #a &is&a.
La "io#o'-a nos 5a"#a"a de )iertos (a)tores %ue *ueden 3u'ar )o&o *redis*osi)i.n en e#
ori'en de #a orienta)i.n 5o&ose/ua#, sin atri"uir a di)5a inter0en)i.n un )ar$)ter *ato#.'i)o.
En *si)oan$#isis, )o&o 5e&os 0isto, *redo&in. #a tenden)ia a en)uadrar#a )o&o un ti*o &$s
de *er0ersi.n. Es &o&ento, *ues, de e#a"orar una )on(ronta)i.n entre e# )on3unto de datos
5asta a5ora dis*oni"#es.
Si re)orre&os #a #iteratura )#-ni)a so"re #a 5o&ose/ua#idad nos en)ontra&os )on %ue
no e/iste ni un ti*o de neurosis o de *si)osis %ue no se 5a!a aso)iado )on #a 5o&ose/ua#idad,
ni ras'o *si)o*ato#.'i)o %ue no #e 5a!a sido atri"uido. ,ara unos e/iste una -nti&a re#a)i.n
entre #a 5o&ose/ua#idad ! #a neurosis o"sesi0aJ *ara otros, #a re#a)i.n se esta"#e)e )on #a
5isteria, *ara otros )on #a neurosis (."i)a. Na! %uienes *iensan %ue #a 5o&ose/ua#idad est$,
&$s "ien, )er)a de #a *si)osisJ *ara unos &an-a)o6de*resi0a, *ara otros *aranoi)a !, *ara
otros, en (in, es%uio(r7ni)a
GD8
. E# 5o&ose/ua# 6se nos di)e6 *ade)e un &aso%uis&o *ro(undo,
un sadis&o intenso, un (ondo autista, una 0i0a de*resi.n, un a)entuado e/5i"i)ionis&o, una
so#edad ine/ora"#e ! de si'ni(i)a)i.n *ato#.'i)a, una an'ustia )re)iente, una i&*osi"i#idad de
e/*eri&entar e&o)iones *ro(undas, de a)tua#iar su *oten)ia#idad inte#e)tua#, de a*#i)arse a
un tra"a3o de &odo )ontinuo 3unto )on una tenden)ia a# *arasitis&o, 0i0e ani&ado *or una
(antas-a de 0en'ana, de des5u&aniar #a re#a)i.n ! de *ro*inar da+o a otro. ?, *or su*uesto,
un nar)isis&o radi)a# %ue #e i&*osi"i#ita a"so#uta&ente *ara a)e*tar #a di(eren)ia !, *or
tanto, a# otro
GDI
.
No todos #os *si)oana#istas, e0idente&ente, se 5an &ostrado de(endiendo *osi)iones
tan a#e3adas de #o %ue (ueron #os *#antea&ientos (reudianos. No 5an (a#tado ta&*o)o 0o)es
dentro de #os $&"itos *si)oana#-ti)os ! *si%ui$tri)os %ue se 5a!an *ronun)iado en un sentido
GD8 C(. CN. SQCRATES, #he o+ert homosexual, NeW ?orK 1EHD, es es*e)ia# 8>61FGJ A. M.
LRICN, I"id.
GDI Todos estos ras'os *si)o*ato#.'i)os son re)o*i#ados de entre di0ersos autores
*si)oana#-ti)os *or F. GIUNCNED, La 7hiesa e lUomosessualitMH La Ci0i#th Catto#i)a 18F
A1E@EB, IHD6I@D.
1G@
&u! o*uesto a #os se+a#ados. Son &u)5os #os %ue 5an )o&*rendido ! a)e*tado sin nin';n
ti*o de *ro"#e&a %ue, e(e)ti0a&ente, en #a 5o&ose/ua#idad se *ueden *resentar )uadros
neur.ti)os o *si).ti)os de todo ti*o )o&o su)ede en #a 5eterose/ua#idad. ,ero )o&o a(ir&a e#
(i#.so(o so)ia# ! *si)oana#ista E. 0an de# Naa' se+a#a1 ,o hay nada que pruebe que un tipo
de car)cter sea causado por la homosexualidad o que est> necesariamente +inculada con
ella %independientemente de factores culturales'
(92
.
Cuando e# *si)oan$#isis se atiene a sus *ro*ios )riterios so"re #a sa#ud ! #a en(er&edad
! tiene en )uenta #a re#ati0ia)i.n i&*ortante %ue ##e0. a )a"o so"re e##os, ta&*o)o 0e en #a
5o&ose/ua#idad #a e/*resi.n de una en(er&edad o de a#'o %ue 5a!a %ue &odi(i)ar en otro
sentido. En #a &edida en #a %ue un o una 5o&ose/ua# *uede 'oar de una 0ida ar&oniosa,
)reati0a ! satis(a)toria, en #a &edida en #a %ue, )o&o )ua#%uier 5eterose/ua#, *ueda tra"a3ar !
a&ar, ##e0ar a )a"o un *ro!e)to de 0ida ! re#a)ionarse a&orosa&ente )on #os otros desde #a
#i"ertad ! #a di(eren)ia, e# *si)oan$#isis no 0er$ en #a 5o&ose/ua#idad un )on(#i)to *s-%ui)o a
reso#0er. Co&o se+a#a G. 2onnet, e# *si)oan$#isis no )onsidera #a 5o&ose/ua#idad )o&o una
tara o un 5andi)a* de# %ue 5a"r-a %ue dese&"araar a# su3eto a toda )osta. ? no *or (a#ta de
a&"i)i.n o *or un )ierto #a/is&o o re)5ao a *riori de toda nor&a#idad, sino )o&o resu#tado
de una serie de )onstata)iones. Dorma parte de nuestro juego per+erso 6nos di)e G. 2onnet6
el hacer creer que todo homosexual lo es
(95
.
Desde una *ers*e)ti0a di(erente a #a de# *si)oan$#isis, 5a"r-a %ue *restar aten)i.n
ta&"i7n a #as in0esti'a)iones de )ar$)ter *si)odia'n.sti)o %ue se 5an rea#iado so"re #a
5o&ose/ua#idad. Se trata de a0eri'uar e# 'rado de ada*ta)i.n de #os 5o&ose/ua#es &ediante
una serie de *rue"as de *ersona#idad. Resu&iendo #os resu#tados de #as in0esti'a)iones
rea#iadas )a"e )on)#uir, en *ri&er #u'ar, %ue no es *osi"#e distin'uir 5o&ose/ua#es o
5eterose/ua#es en #os resu#tados de *rue"as )o&o #as de# Rors)5a)5, T.A.T. o M.M.,.I. ?, en
se'undo #u'ar, %ue no es *osi"#e ta&*o)o distin'uir una *ato#o'-a %ue )ara)teri)e a #a
*o"#a)i.n 5o&ose/ua#. Las )on)#usiones de uno de #os estudios de &$s inter7s de #os %ue se
5an e(e)tuado es #a de %ue #a 5o&ose/ua#idad )o&o entidad )#-ni)a no e/iste, dado %ue sus
(or&as son tan 0ariadas )o&o #as de #a 5eterose/ua#idad ! %ue 5a! %ue )onsiderar#a, *or
tanto, )o&o una des0ia)i.n de# es%ue&a se/ua#, *si)o#.'i)a&ente dentro de# $&"ito
nor&a#
GD@
.
GD> E. VAN DEN NAAG, ,otas sobre la homosexualidad y su ambiente social, en1 N. RUITEN2EEL
AEd.B, La homosexualidad en la sociedad moderna, Ed. Si'#o CC, 2uenos Aires 1EH>, 8H1.
GDH G. 2ONNET, /ne forme m>connu du d>sir1 Lu&iire et Vie CCIC A1EDFB >16H>. La
*er0ersi.n en #a 5o&ose/ua#idad se *resenta )uando e/iste en e##a un *redo&inio de #as
di&ensiones destru)ti0as de #a *ersona#idad. C(. A. ,PRER S\NCNER, Estructura per+ersa de la
personalidad y componentes aditi+os1 Re0ista de ,si)oan$#isis de Madrid 1I A1EEHB 8>6>E.
GD@ C(. E. NOOLER, La adaptacin del homosexual manifiesto, en1 N. RUITEN2EEL, AEd.B, I"id.,
1D16GFI. Resu#tados *are)idos (ueron #os %ue se o"tu0ieron en otras in0esti'a)iones
&ediante #a a*#i)a)i.n de #a es)a#a M.M.,.I. C(. M. SIEGELMAN, 6sychological adjustment of
homosexual and heterosexual menH a cross3national replication1 Ar)5i0es o( Se/ua#
2e5a0iour @ A1E@DB 1611 ! Adjustment of homosexual and heterosexual OomenH a cross3
national replication1 Ar)5i0es o( Se/ua# 2e5a0iour D A1E@EB 1G161G>. En ra.n a# )on3unto
de datos %ue #as di0ersas )ien)ias 5u&anas i&*#i)adas 5an ido arro3ando en #as ;#ti&as
d7)adas, #a Aso)ia)i.n A&eri)ana de ,si%uiatr-a de3. de in)#uir #a 5o&ose/ua#idad en #a #ista
de trastornos &enta#es en 1E@I. Ta&"i7n #a O.M.S. retir. #a 5o&ose/ua#idad de #a #ista de
en(er&edades.
/ro#lema! e *omo&ilia! y *omo&o#ia!.
La des)a#i(i)a)i.n de #a 5o&ose/ua#idad )o&o en(er&edad no de"e, sin e&"ar'o
indu)ir a errores. No de"e entenderse, *or e##o, %ue se dis*one !a de una 3usti(i)a)i.n *ara
)ua#%uier &anera de 0i0irse di)5a orienta)i.n se/ua#. Co&o dentro de #a 5eterose/ua#idad,
)a"en &u)5os &odos, *er0ersos ! neur.ti)os, de )ondu)irse. Ma# ser0i)io se #e *restar-a a #a
*o"#a)i.n 5o&ose/ua# si se #e diera a entender %ue no e/iste *ro"#e&a a#'uno, sea )ua# sea #a
&oda#idad en #a %ue se ##e0e a )a"o #a e/*erien)ia 5o&ose/ua#. 4ui$s deter&inados
)o#e)ti0os 5o&ose/ua#es, rea))ionando ante #as 0e3a)iones de todo ti*o %ue 5an *ade)ido a #o
#ar'o de #a 5istoria, se en)uentren a5ora de&asiado *o)o dis*uestos a a)e*tar #as di&ensiones
*ro"#e&$ti)as %ue se *uedan ad0ertir en su *ro*io &odo de 0i0ir e# &undo a(e)ti0o se/ua#.
La a0eri'ua)i.n de #os &oti0os ! resu#tados de sus )o&*orta&ientos &enos sanos
)onstituir-a, sin e&"ar'o, una de #as &e3ores "ata##as %ue *odr-an 'anar (rente a #a so)iedad
5o&.(o"a %ue #es e/)#u!e.
E# 5e)5o de #a *ro&is)uidad, *or e3e&*#o, de# %ue di&os )uenta en e# ini)io de#
*resente )a*-tu#o %ueda a5- )o&o un *ro"#e&a ! un (o)o de )on(#i)to di'no de )onsidera)i.n,
as- )o&o una e/*resi.n de#, *ro"a"#e&ente, &a!or -ndi)e de )on(#i)ti0idad ! neuroti)is&o
e/istente dentro de #a *o"#a)i.n 5o&ose/ua# &as)u#ina. Ser-a i&*ortante e&*render un
an$#isis ! a0eri'ua)i.n so"re sus ra-)es, una 0e %ue se des)arta #a &is&a orienta)i.n se/ua#
)o&o (uente ! ori'en en s- &is&a de #a tenden)ia *ro&is)ua A!a a*unt$"a&os en su
&o&ento %ue e# 5e)5o de no *resentarse ta# *ro&is)uidad en #a *o"#a)i.n 5o&ose/ua#
(e&enina )ontri"u!e, )on otras raones, a *ensar en ese sentidoB.
Sin duda, e# re)5ao so)ia# intro!e)tado )onstitu!e un e#e&ento de *ri&er orden en #a
e/*#i)a)i.n de #a *ato#o'-a *ro&is)ua. Ta# re)5ao interioriado desde #a &$s te&*rana
in(an)ia se )on0ierte en una (uente de di0isi.n interior, de intensa re*resi.n, as- )o&o de una
in5i"i)i.n 'enera#iada de todo si'no %ue, *or &-ni&o %ue sea, *ueda #e0antar ante #os otros
! ante s- &is&o #a sos*e)5a de 5o&ose/ua#idad. En de(initi0a, e# re)5ao interna#iado
)ondu)e, sin duda, a una *ro(unda ansiedad %ue, &u)5as 0e)es, no en)uentra otra 0-a de
es)a*e sino #a de una )o&*u#si0a ! autodestru)ti0a *ro&is)uidad. En su tras(ondo
*ro"a"#e&ente se es)onde un *ro(undo an5e#o *or trans'redir unas nor&as ! *or a'redir a
una so)iedad %ue su*usieron #a &uti#a)i.n de #as as*ira)iones &$s -nti&as. A# estar esa
so)iedad *ro(unda&ente interna#iada, #a destru))i.n se )on0ierte, ine0ita"#e&ente, ta&"i7n
en autodestru))i.n. Co&o se+a#a Tri**, *ara )o&*render #o %ue )on##e0a e# re)5ao so)ia#
intro!e)tado tendr-a&os %ue i&a'inarnos )u$# ser-a e# e(e)to de so&eter a un su3eto
5eterose/ua# a #as )ondi)iones de re*resi.n %ue desde #a in(an)ia a)o&*a+an a#
5o&ose/ua#
GDD
. Sa"e&os "ien %ue #a autoa)e*ta)i.n ! re)on)i#ia)i.n )on #a *ro*ia orienta)i.n
5o&ose/ua# ##e0a sie&*re a*are3ada )onsi'o una dis&inu)i.n i&*ortante de #a ansiedad !,
)on e##a, ta&"i7n de #a tenden)ia *ro&is)ua. Esta es una ra.n (unda&enta# A3unto )on #os
raona&ientos anterior&ente e/*uestosB *or #a %ue 5o! d-a se 5a"#a )ada 0e &enos de
trata&iento de #a 5o&ose/ua#idad, *ara )entrarse en e# trata&iento de #os )on(#i)tos
a*are3ados )on e##a.
Otro (a)tor i&*ortante a tener en )uenta a #a 5ora de )o&*render e# (en.&eno de #a
*ro&is)uidad entre #os 5o&ose/ua#es &as)u#inos, 5a"ida )uenta de su es)asa *resen)ia en #a
5o&ose/ua#idad (e&enina, ser-a ta&"i7n e# de #a di0ersidad e/istente entre 5o&"res !
&u3eres a #a 5ora de desen)adenarse #a esti&u#a)i.n de #os &e)anis&os se/ua#es. E##o
GDD C(. C. A. TRI,,, I"id., 1@H.
1GE
)ontri"u!e a %ue, en #a re#a)i.n 5eterose/ua#, e# 0ar.n se 0ea o"#i'ado a e(e)tuar todo un
tra"a3o de )on%uista %ue, a*arte de otros (a)tores )u#tura#es, e/*resa ta&"i7n #a di0ersidad en
#os 9tie&*os de rea))i.n: de #a se/ua#idad &as)u#ina ! (e&enina. Cuando e# o"3eto se/ua#
*ertene)e a# &is&o '7nero, #a res*uesta *uede )o"rar enton)es toda #a 0e#o)idad o #a #entitud
%ue )ada '7nero tiene )o&o *redis*osi)i.n.
Con inde*enden)ia de estos (a)tores se+a#ados 5a"r-a %ue tener en )onsidera)i.n
ta&"i7n #os e#e&entos de orden &$s *ersona# %ue *uedan intera)tuar )on e##os, )o&o ser-an
#os e#e&entos *ro*ia&ente *er0ersos o neur.ti)os %ue 3ue'an )on (re)uen)ia en #a
e/*erien)ia 5o&ose/ua#. E# 5o&ose/ua# *er0erso Aen su sentido *si)oana#-ti)o,
e0idente&ente, ! no 7ti)oB e/*resa una *ro(unda di(i)u#tad *ara inte'rar e# )on3unto de su
&undo *u#siona#, as- )o&o *ara enta"#ar una re#a)i.n *ro(unda )on e# otro en tanto %ue su3eto
#i"re ! di(erente. La 5o&ose/ua#idad enton)es, )o&o #o ana#ia )on *re)isi.n G. 2onnet, se
)on0ierte en un i&*erati0o a"so#uto, *ra)ti)ado )on e/i'en)ias *re)isas ! se';n un ritua# !
)ondi)iones *ro*ias a# su3eto en )uesti.n
GDE
. E# 5o&ose/ua# *er0erso se 0e as- de ta# &odo
su3eto a su *ra)ti)a, %ue !a (or&a un )uer*o )on e##a. 4ueda *er0ertido, es de)ir, )ondenado a
)a&inar *or unas 0-as *ara#e#as, sin sa"er *or %u7. No *uede en)ontrar sentido a su e/isten)ia
sino (unda&ent$ndo#a en una &anera de 0i0ir #a se/ua#idad %ue se )on0ierte en un re&o#ino
de autodestru))i.n. Es e# )aso en e# %ue e# *si)oan$#isis *odr-a 0enir a )a&"iar #a din$&i)a
*er0ersa de# su3eto. No se tratar-a, enton)es, de 9)urar: #a 5o&ose/ua#idad, sino, se';n #o
di)5o &$s arri"a, de *osi"i#itar un &e3or a))eso a #a )astra)i.n si&".#i)aJ es de)ir, a #a
a)e*ta)i.n de #a i&*osi"i#idad de ser o en)ontrar un Otro tota#, sin distan)ia ni di(eren)ia %ue
0iniera a )o#&ar e# &undo de# deseo. S.#o de ese &odo *odr-a a))eder e# 5o&ose/ua# a #a
e/*erien)ia, dentro de su &is&a orienta)i.n a(e)ti0a, de un deseo *ro*u#si0o ! )reador.
Ne&os ad0ertido &$s arri"a ).&o #a 5o&ose/ua#idad en s- *are)e inde*endiente de
#os di0ersos &odos de neurosis o *si)osis, as- )o&o %ue *uede 0erse -nti&a&ente in0o#u)rada
en todas sus (or&as. Sin )ontrade)ir ese *rin)i*io 'enera#, )a"r-a, sin e&"ar'o, *ensar en
)ierta *re0a#en)ia o tonos de )on(#i)tos &$s (re)uente&ente aso)iados a #a a(e)ti0idad
5o&ose/ua#. La *o#7&i)a so"re su e0entua# )ondi)i.n *ato#.'i)a *are)e 5a"er de3ado *o)o
es*a)io *ara inda'ar en esas *osi"i#idades. Na"r-a, sin e&"ar'o, %ue interro'arse *or #as
re#a)iones e/istentes entre 5o&ose/ua#idad ! )iertos trastorno de identidad, re0e#adores de
una )on(usi.n a(e)ti0a &u)5as 0e)es *r./i&a a #a *ro"#e&$ti)a 5ist7ri)a. Ta&"i7n 5a"r-a %ue
*restar aten)i.n a #a inter0en)i.n A*arti)u#ar&ente en 5o&ose/ua#es &as)u#inosB de )iertas
&oda#idades de nar)isis&o %ue *odr-an 0erse a)re)entadas en #a orienta)i.n 5o&ose/ua#
GEF
.
La asun)i.n de )iertos &odos de identi(i)a)i.n de #o %ue *odr-a&os deno&inar #o 9)u#tura#6
(e&enino: estar-a en su "ase. Se tratar-a en estos )asos *arti)u#ares de una identi(i)a)i.n )on
e# *a*e# asi'nado so)io6)u#tura#&ente a #a &u3er %ue, en tanto o"3eto *ara e# 0ar.n, se 0e
*ro*u#sada a )u#ti0ar so"re&anera su *ro*ia i&a'en. S.#o as- *uede a)o&odarse a #a (un)i.n
%ue #e 5a sido asi'nada de )onstituirse un o"3eto atra!ente. La )u#tura &a)5ista *uede
(a0ore)er i'ua#&ente, *or e# )ontrario, identi(i)a)iones )on e# &ode#o de# &a)5o *uro, %ue
en)ierre de &odo &$s intenso a;n en una din$&i)a de )orte esen)ia#&ente nar)isista. Nos
en)ontrar-a&os, enton)es, )on e# )aso de# 5o&ose/ua# %ue &erodea *or #os es*a)ios de# )u#to
a# )uer*o ! de# )u#turis&o.
Mere)er-a ta&"i7n una aten)i.n )#-ni)a e# *a*e# %ue 3ue'an, a 0e)es, deter&inados
GDE G. 2ONNET, I"id., >G6H1.
GEF As- se des*rende de# estudio de L.M. MOULNTAR62ACRALO, Aomosexuality in the =irror
of ,arJissos *resentado en e# First Con'ress On ,s!)5ot5era*!, Viena 1EEH.
&odos de or'ania)i.n 5o&ose/ua#. Los )o#e)ti0os 'a!s )u&*#en a 0e)es (un)iones *o)o
sa#uda"#es en #a ine0ita"#e di&ensi.n de '5etto a #a %ue se 0en )ondu)idos. Nadie %ue ten'a
)ierta )on)ien)ia de #a *ro"#e&$ti)a 5o&ose/ua# #es ne'ar$ e# *a*e# (unda&enta# %ue #os
)o#e)ti0os 5o&ose/ua#es 5an 3u'ado en orden a #a #i"era)i.n de sus )o&*onentes ! en orden
ta&"i7n a# sanea&iento de una so)iedad 5o&o(."i)a ! 5eterose/ista. ,ero ta&"i7n esos
'ru*os, *arad.3i)a&ente, se 5an 5e)5o ).&*#i)es )on de&asiada (re)uen)ia de #a tenen)ia
so)ia# a &ar'inar ! e/)#uir a# &undo 5o&ose/ua# de sus *ro*ios $&"itos. La so)iedad #es
e&*u3a (uera de sus *ro*ios #-&ites ! e##os se 0en as- redu)idos a re)ono)erse )asi
e/)#usi0a&ente en (un)i.n de su orienta)i.n se/ua#. Co&o si esa di&ensi.n (uera #o ;ni)o !,
ni si%uiera, #o &$s i&*ortante o *redo&inante en #a 0ida de una *ersona. De ese &odo, #os
'ru*os 5o&ose/ua#es, si no *restan aten)i.n, se 0en ($)i#&ente *ertur"ados *or #os ras'os
*ro*ios de todo 'ru*o &inoritario ! )errado.
,ero e# )on(#i)to 5o&ose/ua# no una )uesti.n de 5o&ose/ua#es. En 7# esta&os todos,
de un &odo u otro, )on)ernidos. Sa"e&os, *or otra *arte, %ue #a e#a"ora)i.n de esa
di&ensi.n de nuestro &undo a(e)ti0o se/ua# no sie&*re resu#ta ($)i#. Las re*er)usiones, sin
e&"ar'o, *ueden ser i&*ortantes. De a#'una &anera, todo nuestro &undo re#a)iona# 6 )on
5o&"res ! )on &u3eres6 se 0e a(e)tado *or #os &odos en #os %ue reso#0a&os en nuestro
interior #a re#a)i.n )on #os )o&*onentes 5o&ose/ua#es %ue 6*or )onstitu)i.n o *or 5istoria6
(or&en *arte de nuestra din$&i)a a(e)ti0a. No *ode&os o#0idar %ue nadie a#)ana #a
orienta)i.n se/ua# de(initi0a de un &odo radi)a# ! )o&*#eto ! %ue e/iste toda una os)i#a)i.n
entre #o &as)u#ino ! #o (e&enino en #a 0ida er.ti)a 5u&ana. ,uestra libido 6a(ir&a Freud6
oscila normalmente toda la +ida entre el objeto masculino y el femenino
(;8
. E# )ine ! #a
no0e#a 5an sa"ido &u)5as 0e)es re)o'er esta os)i#a)i.n &e3or %ue &u)5os tratados de
*si)o#o'-a. ,ero nuestra )u#tura, &ar)ada *or #a &enta#idad &a)5ista ! *or un )ierto
5eterose/is&o no (a)i#ita de&asiado #a tarea en este sentido. E# e&*o"re)i&iento *ersona#,
)uando no e# )on(#i)to, son sus deri0a)iones &$s i&*ortantes.
Esa di&ensi.n 5o&ose/ua# *uede "#o%uear &u)5as re#a)iones inter*ersona#es A*or
e3e&*#o, ! ta# )o&o 0ere&os &$s ade#ante, en e# )a&*o de #as re#a)iones de a&istadB, *uede
ori'inar ta&"i7n en e# 5eterose/ua# una )on(usi.n en #a *ro*ia identidad *are)ida a #a %ue
se+a#$"a&os en e# 5o&ose/ua#, *uede )ondi)ionar de &odo i&*ortante, ! no sie&*re
*ositi0a&ente, #a e#e))i.n de *are3a, *uede i'ua#&ente ser uti#iada )o&o un instru&ento de
auto)asti'o "a3o #a (or&a de (antas&a %ue *retende esen)ia#&ente #a autodestru))i.n !
*uede, natura#&ente, ser 0e5i)u#ada en (or&a 5o&o(."i)a &ediante e# &e)anis&o de
*ro!e))i.n. En este )aso, #a 5o&ose/ua#idad se )on0ierte en un (antas&a %ue 5a! %ue
)on3urar ! %ue 5a)e re)aer so"re #a 5o&ose/ua#idad )o&o )on)e*to o )o&o rea#idad *ersona#
toda #a a'resi0idad %ue 5ar-a (a#ta *ara ani%ui#ar e# *ro*io (antas&a. Las inter*reta)iones %ue
se 5an 5e)5o, *or e3e&*#o, de #a 5o&ose/ua#idad #atente de Nit#er *are)en o(re)erse )o&o
una inter*reta)i.n )o5erente de #a ne)esidad %ue 7ste sinti. de &asa)rar a &i#es de
5o&ose/ua#es.
Con ra.n a(ir&a G. Mein"er'1 ,unca considero sano a un paciente a menos que
haya superado su prejuicio contra la homosexualidad. E(e)ti0a&ente, 5a! %ue )onsiderar %ue
e# *re3ui)io es da+ino ta&"i7n *ara e# 5eterose/ua#, en #a &edida en %ue est$ e/*resando una
*arte de su en(er&edad 5o&o(."i)a. De e##a 5e&os tenido &u)5as &uestras en #a e/*osi)i.n
de #as teor-as )on)ernientes a# ori'en ! dia'n.sti)o de #a 5o&ose/ua#idad, *or no 5a"#ar de #a
GE1 S. FREUD, Sobre la psicog>nesis de un caso de homosexualidad femenina, 1EGF, O. C.,
III, G>>GJ C( ta&"i7n An)lisis terminable e interminable, O. C., III, 88>D688>E.
181
&ar'ina)i.n ! #as *erse)u)iones so)ia#es, *o#-ti)as ! re#i'iosas %ue 5an tenido #u'ar a #o #ar'o
de #a 5istoria.
4I4LIOGRA5A
2ATALLER, S. A., Aproximaciones tericas en la in+estigacin de la homosexualidad,
Mart-ne de Mur'-a, Madrid 1EEG.
2ELL, A. ,.6 MEIN2ERG, S., Aomosexualidades$ "nforme Vinsey, De"ate, Madrid 1E@E.
2OSMELL, J., 7ristianismo, tolerancia social y homosexualidad, Mu)5niK Editores, 2ar)e#ona
1EE8.
CORRARE, J., La homosexualidad y sus dimensiones, Fa/, Madrid 1E@G,
FREUD, S., #res ensayos para una teor.a sexual, 1EF>, O.C., II, 11@8611@@.
Obser+aciones psicoanal.ticas sobre un caso de paranoia %BDementia paranoidesB'
autobiogr)ficamente descrita, 1E11, O.C., II, 1>FE.
Sobre la psicog>nesis de un caso de homosexualidad femenina, 1EGF, O.C., III G>I@.
GAFO, J., La homosexualidadH un debate abierto, Des)#7e de 2rouWer, 2i#"ao 1EE@.
NOC4UENGNEM, G., Aomosexualidad y sociedad represi+a, Grani)a, 2uenos Aires 1E@I.
LRICN, A. M., Los homosexuales +istos por s. mismos y por sus m>dicos, Morata, Madrid
1E@H.
MASTERS, M.N. 6 JONNSON, V.E., Aomosexuality in 6erspecti+e, Litt#e, 2roWn, and Co., 2oston
1E@E.
MIRA2ET I MULLOL, A., Aomosexualidad, hoy$ Nerder, 2ar)e#ona 1ED>.
OVIDIO ! otros1 Cisexualidad y diferencia de sexos, Edi)iones de# DF, 2uenos Aires 1EDG
RUITEN2EECL, N. M. AEd.B, La homosexualidad en la sociedad moderna, Si'#o CC, 2uenos
Aires 1EH>.
RUSE, M., La homosexualidad, C$tedra, Madrid 1EDE.
SCNOFIELD, M., Aspectos sociolgicos de la homosexualidad, Fontane##a, 2ar)e#ona 1EHE.
TRI,,, C. A., La cuestin homosexual, Eda(, Madrid 1E@D.
MEIN2ERG, M.S. 6 MILLIAMS, C., Aomosexuales masculinos, Fontane##a, 2ar)e#ona 1E@@.
MEIN2ERG, G., La homosexualidad sin prejuicios, Grani)a, 2ar)e#ona 1E@@.
188
CA/%ULO 'III
'IDA 0 MUER%E DE NARCISO
E# deseo *u#siona# en)uentra un )a&*o (unda&enta# donde e/*andirse en nuestra
&is&a rea#idad *ersona#. En #os ini)ios, no sa"e de otro #u'ar donde de*ositarse. Es nuestra
*ro*ia rea#idad, en e(e)to, #a %ue se )onstitu!e )o&o su o"3eto *ri&ario. Desde a5- se ir$
des*rendiendo *ro'resi0a&ente, a &edida %ue 0a en)ontrando o"3etos se*arados %ue #e
*ro*or)ionan #a satis(a))iones *ri&eras ! )on e##as, #a &is&a su*er0i0en)ia. ,ero sie&*re
5a"r$ un ir ! 0enir de# deseo desde #os o"3etos, o"3etos de a&or, 5asta #a *ro*ia rea#idad,
ta&"i7n a&ada. Nar)iso, *or eso, ser$ uno de #os no&"res %ue a#ternati0a&ente to&a nuestro
deseo. For&a *arte de# 0i0ir ! es, in)#uso, so*orte de 0ida. ,ero Nar)iso 5a de *er&itir e#
*aso a# Eros %ue *ersi'ue #a a*ertura a #a a#teridad ! a #a rea#idad &is&a. De otra &anera,
Nar)iso )ondu)e a #a esteri#idad, a #a #o)ura ! a #a &is&a &uerte. 6ues, al fin y al cabo,
hemos de comen*ar a amar para no enfermar, )o&o &$s ade#ante re)ordare&os %ue nos
indi). Freud.
,ero 0i0i&os 5o! una era en #a %ue Nar)iso )o"ra un re#e0an)ia es*e)ta)u#ar. Es una
in0ita)i.n *er&anente, *or%ue se en)uentra %ue e# a&or a s- &is&o )onstitu!e una "ase
(unda&enta# de sa#ud &enta# ! desarro##o *ersona#. En este )onte/to, #a autoesti&a, 5a 0enido
a )on0ertirse en un )on)e*to )entra# en &u)5as de #as *ro*uestas %ue se *ro*u'nan desde
deter&inadas )orrientes *si)o#.'i)as. ,arta&os, *ues, en este )a*-tu#o *or ana#iar de )er)a
esta )uesti.n.
El concepto e a"toe!tima y !"! or-(ene!.
E# t7r&ino autoesti&a se 5a )on0ertido en un t7r&ino )o&;n. ,o)os )on)e*tos
e/tra-dos de# )a&*o de #a ,si)o#o'-a, en e(e)to, 5an *asado a# do&inio *;"#i)o ! a# #en'ua3e
)otidiano )o&o e# de #a autoesti&a. En )ua#%uier )on0ersa)i.n ! a *ro*.sito de #os te&as &$s
di0ersos, es ($)i# es)u)5ar una re(eren)ia a #a "a3a u a#ta autoesti&a de un su3eto ! a #as
i&*ortantes )onse)uen)ias %ue de e##o se deri0an. ,oseer un "uen ni0e# de autoesti&a *are)e
5a"erse )on0ertido as- en una e/i'en)ia indis*ensa"#e *ara (un)ionar en #a 0ida, *uesto %ue a#
5e)5o de su e/isten)ia o no se #i'an innu&era"#es )uestiones i&*ortantes en e# )a&*o de #as
re#a)iones )on uno &is&o o )on #os otros, as- )o&o en e# dese&*e+o de #as a)ti0idades
*ri0adas o *;"#i)as de #os su3etos. No es de e/tra+ar %ue una "i"#io'ra(-a a"undante ##ene #os
ana%ue#es de #as #i"rer-as ! %ue #as di0ersas editoria#es se &uestren dis*uestas a #a
*u"#i)a)i.n de te/tos so"re e# te&a. Las *$'inas Oeb en Internet so"re e# te&a se &u#ti*#i)an.
E# 7/ito est$ ase'urado.
Nos en)ontra&os, *ues, )on un )on)e*to %ue 5a ##e'ado a ad%uirir en #a a)tua#idad un
)ar$)ter &-ti)o. De 7# se e/traen e/*#i)a)iones ! orienta)iones *ara i#u&inar #as
)ir)unstan)ias &$s di0ersas de #a 0ida ! a 7# *are)e %ue 5a! %ue re&itirse *ara en)ontrar 0-as
de so#u)i.n a #os &$s 0ariados eni'&as de# )o&*orta&iento. Nasta #os *o#-ti)os se re(ieren !a
a e##a. ,ara &u)5os se 5a )on0ertido en una )#a0e &$'i)a )on #a %ue o"tener #a #u de(initi0a
en orden a un "uen (un)iona&iento &enta#. ,ara otros, sin e&"ar'o, no de3a de #e0antar
sos*e)5as &u! serias ! re)e#os i&*ortantes.
E0idente&ente, este 9"oo&: de# te&a de #a autoesti&a no a)ae)e sin #a )on)urren)ia
de toda una serie de (a)tores %ue, desde $&"itos &u! di0ersos, entran en 3ue'o
)on3unta&ente. Con0iene re*asar, aun%ue sea de &odo su&ario, a#'unos de esos (a)tores
(unda&enta#es.
E# 5o'ar en e# %ue #a autoesti&a 0iene a# &undo ! se desarro##a )on a&*#itud es e# de
#a ,si)o#o'-a Nu&anista, &o0i&iento %ue en)uadr. (i'uras de ta#ante ! )on(i'ura)i.n
te.ri)o6t7)ni)a "astante di0ersas
GEG
, *ero %ue se &ostr. un$ni&e a #a 5ora de ##e0ar )a"o una
es*e)ie de 9reden)i.n: de #a i&a'en ne'ati0a %ue tanto e# )ondu)tis&o a&eri)ano )o&o e#
*si)oan$#isis 5a"-an )onstruido so"re e# su3eto. La ,si)o#o'-a Nu&anista se auto*ro)#a&a as-,
a &odo de &ani(iesto *ro'ra&$ti)o en un es)rito de 1EHG, )o&o Ela tercera rama
fundamental del campo general de la 6sicolog.aF en una re(eren)ia *ri&aria a aquellas
capacidades y potencialidades humanas a*enas )onsideradas *or e# *si)oan$#isis ! #a
*si)o#o'-a )ondu)tista1 amor, creati+idad, personalidad, crecimiento, organismo,
gratificacin de las necesidades b)sicas, autoactuali*acin, +alores superiores, alma,
autorreali*acin, espontaneidad, juego, humor, afecti+idad, naturalidad, pasin, cordialidad,
trascendencia del yo, objeti+idad, autonom.a, responsabilidad, intencionalidad, Efair3playF,
experiencia trascendental, salud mental y conceptos parecidos
(;0
. E# terreno a#entador !
o*ti&ista %ue ne)esita un )on)e*to )o&o e# de autoesti&a esta"a, )o&o se *uede ($)i#&ente
)o#e'ir, "ien *re*arado )on este nue0o anda&ia3e &enta# de #a ,si)o#o'-a Nu&anista, en e#
%ue #o )ons)iente 0ue#0e a 'anar terreno so"re #o in)ons)iente, #o nor&a# so"re #o anor&a# !
#o 9es*iritua#: so"re #o *u#siona# o instinti0o.
,ero es e0idente ta&"i7n %ue )ada *si)o#o'-a en)uentra su )a&*o de na)i&iento !
desarro##o en unos deter&inados $&"itos so)io6)u#tura#es, e)on.&i)os e, in)#uso, *o#-ti)os.
,or%ue si "ien &u)5as de #as (i'uras de #a ,si)o#o'-a Nu&anista *ro)ed-an de #a Euro*a
*erse'uida *or e# nais&o AL. Go#dstein, F. ,er#s, C5. 2V5#er o E. Fro&&B, (ue en A&7ri)a
donde en)ontr. e# a&"iente &$s *ro*i)io *ara desarro##arse ! (ueron a&eri)anas sus (i'uras
&$s re*resentati0as AA. N. Mas#oW ! C. Ro'ersB. E# es*-ritu entusiasta ! 3u0eni# de #a )u#tura
a&eri)ana se uni. as- a #as )orrientes (eno&eno#.'i)a ! e/isten)ia#ista )on #a %ue 0en-an
&ar)ados esos autores de *ro)eden)ia euro*ea. No (ue a3eno ta&*o)o a# na)i&iento de #a
nue0a *si)o#o'-a e# es*-ritu o*ti&ista de# 9nue0o *a)to: AneO dealB %ue Roose0e#t sit;a en e#
GEG En e##a se dieron )ita (i'uras *ro)edentes de #a ,si)o#o'-a de #a Gesta#t A)o&o L.
GOLDSTEIN %ue (i'ura )o&o *adre de esta )orriente *si)o#.'i)aB, de #a (eno&eno#o'-a, e#
e/isten)ia#is&o o, in)#uso, de deter&inado *si)oan$#isis Aes e# )aso de E. FROMM, )on su
teor-a de# *si)oan$#isis 5u&anistaB. Sus (i'uras &$s re*resentati0as 5an sido Aa*arte de L.
Go#dsteinB, A. MASLOM, C. ROGERS ! F. ,ERLS. La *si)o#o'-a )o'niti0a &$s re)iente 5a
sintoniado ta&"i7n en "uena *arte )on as*e)tos i&*ortantes de #a *si)o#o'-a 5u&anista, ta#
)o&o se de3a 0er en #a o"ra de A. ELLIS, a*n y emocin en psicoterapia, Des)#7e de
2rouWer, 2i#"ao 1EDF, *arti)u#ar&ente en su #istado de #as "deas irracionales, >E6DG.
GE8 S. STANSFELD SARGENT, Enfoque human.stico de la personalidad, en 1 2. 2. MOLMAN,
=anual de 6sicolog.a, Vo#. I, 8IG68>EJ N. 4UITMANN, 6sicolog.a Aumanista, Nerder,
2ar)e#ona 1EDEJ A. S\NCNER 2ARRANCO, La 6sicolog.a Aumanista, Uni0ersidad de Se0i##a,
1EE1.
18>
)entro de su *ro'ra&a *o#-ti)o *ara sa)ar ade#ante a una na)i.n %ue 5a"-a e/*eri&entado #a
(uerte )risis e)on.&i)a de #os a+os 0einte. La ,si)o#o'-a Nu&anista na)e, )ierta&ente, en una
)u#tura %ue no 5a "e"ido dire)ta&ente en #a tra'edia 'rie'a ni e# teatro de# a"surdo euro*eo,
sino, &$s "ien, en otra %ue sa"orea e# i&*u#so de un es*-ritu 3o0en ! )reador A)u!o &e3or
e/*onente ! )anto #o en)ontrar-a&os en Ma#t M5it&anB unido a un i&*ortante "ienestar
e)on.&i)o. La autoesti&a en)uentra de este &odo un 5o'ar a)o'edor *ara )re)er !
desarro##arse.
M$s de (ondo, 5a"r-a ta&"i7n %ue )onsiderar %ue e# )on)e*to de autoesti&a ! a&or a
s- &is&o se 5a)en *osi"#e ta&"i7n desde #a )on)ien)ia de# 0a#or de #o *ersona# %ue se
instaura en #a )u#tura o))identa# )on #a )on)ien)ia ! e# desarro##o de #os dere)5os
indi0idua#es. La a(ir&a)i.n de# indi0iduo )onstitu!e, sin duda, #a 'ran )on%uista de #a
&odernidad. Es #a otra 7ti)a %ue, )o&o 9i#ustra)i.n de# e'o-s&o: ! e# 9a*asionado inter7s *or
e# "ien *ro*io:, se de(iende a ni0e# te.ri)o *or unos
GEI
! se *ro*a'a en #a sensi"i#idad !
o*ini.n de &u)5os otros. E# indi0idua#is&o 6se+a#a F. Sa0ater6 *uede ser 0isto *or &u)5os
)o&o #a &$s a#ta )on%uista de# su3eto *ost6industria# ! *ost6&oderno, #i"re de# )o#e)ti0is&o !
de# tota#itaris&o
GE>
. Lo %ue o)urre, )o&o ta&"i7n se+a#a e# &is&o Sa0ater, es %ue ese &is&o
*ro)eso de indi0idua)i.n 'enerado *or e# )a&"io so)ia# se *resenta i'ua#&ente )o&o una 0-a
de ries'o
GEH
. ,ero so"re e##o 0endre&os &$s ade#ante.
No *ode&os o#0idar, *or ;#ti&o, )o&o (a)tor deter&inante a tener en )uenta *ara
)o&*render e# au'e ! e# entusias&o )on %ue es a)o'ido e# )on)e*to de autoesti&a, #a
di&ensi.n su*er!oi)a ! )u#*a"i#iadora (a0ore)ida, en 'enera#, *or #a )u#tura 3udeo)ristiana.
Toda #a teor-a so"re #a autoesti&a 5a 0enido )o&o a'ua de &a!o *ara a#i0iar e# *eso de unos
intensos auto6re)5aos *ro(unda&ente intro!e)tados *or &u)5os desde unos *#antea&ientos
*eda'.'i)os o es*iritua#es %ue 5i)ieron de #a ne'a)i.n de s- ! de #a )u#*a"i#ia)i.n
*er&anente e# e3e )entra# de su *ro*uesta. No es de e/tra+ar, *or tanto, %ue en #os $&"itos
&ar)ada&ente re#i'iosos, e# te&a de #a autoesti&a 'ane ade*tos *or d-as. En e##os se
en)uentran #as *ersonas &$s ($)i#&ente )asti'adas. La autoesti&a 5a 0enido a ser as- *ara
&u)5os )o&o #a #e'a#ia)i.n de un ne)esario a&or a s- &is&o %ue se en)ontra"a, desde
&u)5os #u'ares, esti'&atiado. Est$ *er&itido tener una "uena &irada so"re s- &is&o,
tratarse )on )onsidera)i.n ! &i&o, sin sentir *or e##o e# o"#i'ado *eso de #a )u#*a. Date la
buena +ida es e# t-tu#o si'ni(i)ati0o !, sin duda, *ro0o)ador %ue Fernando Sa0ater da a uno de
#os )a*-tu#os de su Qtica para Amador
(;:
.
Co&o se+a#a"a &$s arri"a, #a autoesti&a no *ro0o)a tan s.#o entusias&os !
ad5esiones. Ta&"i7n 'enera en otros &u)5os re)e#os ! sos*e)5as )onsidera"#es. Sin duda, #a
&a!or de todas e##as )on)ierne a #as )o&*#i)idades %ue *odr-an darse entre 7sta ! #as
di&ensiones &$s nar)isistas e indi0idua#istas de #a *ersona#idad. En 'enera#, #os &is&os
autores %ue estudian ! ana#ian e# )on)e*to de autoesti&a, se )uidan de se+a#ar
es)ru*u#osa&ente #as di(eren)ias de 7sta res*e)to a unos *ro"#e&$ti)os &odos de
e'o)entris&o in(anti#. La autoesti&a no se o*one a #a 57tero6esti&a, o esti&a de #os otros,
sino a #a desesti&a *ro*ia. Sin e&"ar'o, un an$#isis &$s deta##ado de #a #iteratura so"re e#
te&a *are)e indi)ar %ue a;n no *are)en su(i)iente&ente de#i&itadas #as (ronteras ! #as
GEI C(. #as o"ras de tanto e)o entre e# *;"#i)o es*a+o# )o&o #as de F. SAVATER, Qtica como
amor propio, Mondadori, Madrid 1EDD ! Qtica para Amador, Arie#, 2ar)e#ona 1EEG .
GE> Qtica como amor propio, 1IH.
GEH I"id., 1IH61>E.
GE@ I"id., H@6D1.
i&*#i)a)iones e/istentes entre este )on)e*to ! e# de nar)isis&o. ? #o %ue es &$s i&*ortante,
*are)e %ue en deter&inados &odos de *ro)#a&arse ! e/a#tarse e# idea# de #a sana autoesti&a,
se *ierden de 0ista #os e(e)tos a #os %ue, en #a *r$)ti)a, se da #u'ar, &u! a#e3ados, )on
de&asiada (re)uen)ia, de #os *#antea&ientos %ue *udieron ser, sin e&"ar'o, &u! )orre)tos en
#a teor-a. So"re estas )uestiones *are)e )on0eniente, *ues, re(#e/ionar.
Repen!ano el narci!i!mo.
Sin duda, e# )on)e*to *si)o#.'i)o )on e# %ue #a autoesti&a *resenta &$s resonan)ias
es )on e# de nar)isis&o. ,ero este )on)e*to, a su 0e, se &uestra dentro de# )a&*o de #a
*si)o#o'-a ! de# *si)oan$#isis )o&o enor&e&ente a&"i'uo ! *o#is7&i)o
GED
. E# &is&o t7r&ino
de autoesti&a, est$ #e3os ta&"i7n de 0erse su(i)iente&ente )#ari(i)ado. De a5-, %ue #as
(ronteras entre a&"os t7r&inos (#u)t;en ! se esta"#e)an en unos )asos u otros de (or&as
di(erentes, se';n #os &odos *arti)u#ares de entender#os. ,ara unos ser$ *osi"#e %ue se de un
nar)isis&o %ue no 0a!a a)o&*a+ado de un *ara#e#o senti&iento de autoesti&a o %ue, in)#uso,
#o di(i)u#te seria&ente. Otros *ensar$n, *or su *arte, %ue #a autoesti&a *uede (or&ar *arte de
#as a)titudes *ro(undas de un su3eto, sin %ue *or e##o 5a!a %ue *ensar en nin';n ti*o de
nar)isis&o en su "ase. En de(initi0a, si se )onsidera %ue autoesti&a ! nar)isis&o son
)on)e*tos )on)urrentes o no, 0a a de*ender de# &odo en e# %ue uno ! otro se inter*retan.
Interesa, *ues, )#ari(i)ar *re0ia&ente %u7 se entiende *or una )osa ! otra. ,ara e##o, ser$
i&*ortante 0o#0er a# )on)e*to de nar)isis&o, te&a )entra# 5o! dentro de #a teoria)i.n
*si)oana#-ti)a.
Na"r$ %ue re)ordar una 0e &$s e# ori'en de# t7r&ino en e# &ito 'rie'o de Nar)iso,
*ersona3e %ue, )ondenado *or #a diosa N7&esis a ena&orarse de s- &is&o, a)a"a a5o'$ndose
en e# intento de a"raar su *ro*ia i&a'en re(#e3ada en e# a'ua
GEE
. E# e/tra0-o de# a(e)to, #a
)e'uera (rente a #a rea#idad ! e# (ina# destru)ti0o %ue en)uentra e# *ersona3e, se+a#an !a desde
e# &ito ori'ina# di&ensiones i&*ortantes de #a din$&i)a %ue se intent. re)o'er )on esa
deno&ina)i.n de nar)isis&o.
E# t7r&ino *asa *or 5a"er sido introdu)ido en e# )a&*o *si%ui$tri)o *or Na0e#o)K
E##is en 1DED ! uti#iado *or e# )ri&in.#o'o ,au# Nj)Ke en 1DEE )o&o &oda#idad de
GED C(. ,. GUILLEM 6 J.A. LOREN 6 ORORCO, E., Le narcisismme dans le processus de
structuration et de destructuration psychiques$ "ntroduction1 Re0ue Fran^aise de
,s!)5ana#!se LV A1EE1B 8E61FF. Estos autores, en su e/)e#ente estudio so"re e# te&a,
ad0ierten %ue en Freud e# )on)e*to de nar)isis&o a*are)e a #a 0e )o&o una *er0ersi.nJ un
estadio #i"idina# Aentre e# autoerotis&o ! #a e#e))i.n de o"3etoBJ un estado re'resi0o *ro*io a#
sue+o, a #a en(er&edad or'$ni)a, a #a 5i*o)ondr-a , a #as *si)osis ! a# estado a&orosoJ un
&odo de e#e))i.n de o"3eto ! un ti*o de re#a)i.n %ue se o*one a #a e#e))i.n ana)#-ti)a o de
a*o!oJ un ti*o de identi(i)a)i.n *ro*ioJ un destino *arti)u#ar de #a *u#si.n #i"idina# %ue se
retira de #os o"3etos e/ternosJ un )o&*#e&ento #i"idina# de# e'o-s&oJ un estado ori'inario,
*ri&ordia# de# ?o !, *or ;#ti&o, un nar)isis&o %ue desta)a #as 9*e%ue+as di(eren)ias:.
GEE J. L. TRECNERA, en su e/)e#ente o"ra so"re e# nar)isis&o, nos da )uenta de #as distintas
0ersiones de# &ito 'rie'o AO0idio, Cano ! ,ausaniaB, as- )o&o de #as distintas i&*#i)a)iones
*ato#.'i)as %ue se *ueden ad0ertir en #as di0ersas des)ri*)iones. C(. El ,arcisismo, Des)#7e
de 2rouWer, 2i#"ao 1EEH. Con un )ar$)ter &$s t7)ni)o ! )entrando &$s #a aten)i.n en
di&ensiones )#-ni)as, tene&os ta&"i7n de# &is&o autor #a o"ra El trastorno narcisista de la
personalidadH concepto, medida y cambio, ,u"#i)a)iones ETEA, C.rdo"a 1EE@.
18@
*er0ersi.n se/ua#
8FF
. E#isa"et5 Roudines)o ! Mi)5e# ,#on, sin e&"ar'o, nos in(or&an de %ue
(ue e# (ran)7s A#(red 2inet %uien *or *ri&era 0e #o usa en 1DD@ *ara des)ri"ir una (or&a de
(eti)5is&o, )onsistente en to&arse a s- &is&o )o&o o"3eto se/ua#
8F1
. En )ua#%uier )aso, (ue
S. Freud e# %ue #e dio )arta de natura#ea dentro de# )a&*o de# *si)oan$#isis, *asando desde
a5- a (or&ar *arte de# a)er"o )o&;n de #a *si)o*ato#o'-a, de #a *si%uiatr-a e, in)#uso, de#
#en'ua3e 0u#'ar.
E# nar)isis&o es introdu)ido en e# *si)oan$#isis ante #a ne)esidad de )o&*render una
serie de (en.&enos de #a 0ida *s-%ui)a en #os %ue se e0iden)ian #a di(i)u#tad *ara a))eder a
una rea#idad %ue no sea #a de #a *ro*ia 0ida interior. E# su3eto *are)e as- )onstre+ido a
*er&ane)er en)#austrado en su *ro*io *si%uis&o, sin *osi"i#idad *ara re)ono)er a%ue##o %ue,
*or &u! )er)ano %ue se #e *resente, sea di(erente o se o*on'a a #o %ue e/iste en e# &undo de
sus deseos. Co&o e# *ersona3e de# &ito, %ueda nar)otiado
8FG
ante su *ro*ia rea#idad,
re*resentada en #a i&a'en de s- &is&o %ue #e a"sor"e *or )o&*#eto.
Se';n !a *udi&os 0er, (ue )on #a 5o&ose/ua#idad, )o&o di(i)u#tad *ara a))eder a #a
di(eren)ia de se/o, )on #o %ue *ri&era&ente Freud aso)i. en su te/to e# nar)isis&o
8F8
. ?a
0i&os ta&"i7n en e# )a*-tu#o so"re #a 5o&ose/ua#idad %ue &u! *ronto )o&en. a
)onsiderar#o )o&o una eta*a *arti)u#ar dentro de# desarro##o a(e)ti0o A#i"idina#B, %ue se
situa"a, a &odo de *uente, entre un *ri&iti0o autoerotis&o ! #a *osi"i#idad de ##e0ar a )a"o
una e#e))i.n de o"3eto e/terior, es de)ir, de de*ositar )ar'as de a(e)to en *ersonas o )osas de#
&undo e/terno
8FI
. As- *ues, en e# autoerotis&o, e# su3eto se en)ontrar-a en una situa)i.n
*ri&iti0a en #a %ue, sin *oseer a;n una i&a'en uni(i)ada de s- &is&o, o"tendr-a una
satis(a))i.n er.ti)a en su *ro*ia rea#idad *ersona#, sin *arti)i*a)i.n a#'una de# &undo
e/terior. E# nar)isis&o 0endr-a a ser enton)es un *aso inter&edio en e# %ue e# su3eto, sin
##e'ar toda0-a a interesarse *or nin';n o"3eto a&oroso e/terno, #o 5a)e so"re esa nue0a
estru)tura de #a *ersona#idad %ue #e uni(i)a ! %ue es su *ro*io !o. Esa (ase nar)isista %ue
Freud )onsider. indis*ensa"#e, *od-a, sin e&"ar'o, *er&ane)er &$s a##$ de #o desea"#e,
&anteni7ndose en "uena *arte durante #os estadios u#teriores de #a e0o#u)i.n o, in)#uso,
8FF As- #o se+a#a Freud en #res ensayos para una teor.a sexual, 1EF>, en una nota de 1E1>,
)on(esando su error en e# te/to "ntroduccin al narcisismo, donde #e atri"u!e #a *aternidad a
Nj)Ke. C(. O.C. II, 1GGG ! II, GF1@.
8F1 C(. E. ROUDINESCO 6 M. ,LON, Dictionnaire de la psychanalyse, Fa!ard, ,aris 1EE@, s.0.
nar)issis&e.
8FG E# no&"re de Nar)iso *ro)ede eti&o#.'i)a&ente de nar)osis, )on #o %ue 0iene a
si'ni(i)ar a#'o as- )o&o 9atontado:. ,osee #a &is&a ra- %ue nar).ti)o.
8F8 La *ri&era a*ari)i.n de# t7r&ino a*are)e, en e(e)to, en una nota de 1E1> a Los tres
ensayos para una teor.a sexual, 1EF> AO.C., II, 11@DB, *ara )o&*render e# &odo de e#e))i.n
de o"3eto 5o&ose/ua#, rea#iada )on(or&e a #a *ro*ia i&a'en de# su3eto. Se';n Freud, #a
ad5eren)ia a #a &adre )ondu)e a una identi(i)a)i.n )on e##a !, a *artir de a5-, se e&*rende
una eleccin narcisista de objeto, &ediante #a %ue se intenta en)ontrar en e# otro #a *ro*ia
i&a'en, a# &is&o tie&*o %ue e#ude #a angustia de castracin$ La &is&a #-nea se si'ue en e#
ensa!o /n recuerdo infantil de Leonardo de Iinci 1E1F AO.C., II, 1>ED61>EEB. Desde
enton)es, #as re#a)iones de #a 5o&ose/ua#idad )on e# nar)isis&o 5an sido a&*#ia&ente
dis)utidas. ,or &i *arte, )entr7 #a aten)i.n detenida&ente en esta )uesti.n en El debate
psicolgico sobre la homosexualidad, en #a )itada o"ra1 J. GAFO, La homosexualidadH un
debate abierto, 186 E>.
8FI S. FREUD, Obser+aciones psicoanal.ticas sobre un caso de paranoia %BDementia
paranoidesB' autobiogr)ficamente descrita, 1>1@.
0o#0er a insta#arse a *artir de un &o0i&iento de re'resi.n
8F>
. Nos en)ontrar-a&os enton)es
)on *ersona#idades )u!a din$&i)a a(e)ti0a (unda&enta# estar-a &ar)ada *or esa a(e))i.n
*arti)u#ar a su *ro*io !o, )on #a )onsi'uiente di(i)u#tad *ara re)ono)er ! a))eder
a(e)ti0a&ente a #a rea#idad e/terna. E# *ro*io &undo, #a *ro*ia a)ti0idad de *ensar, #os
a(e)tos *arti)u#ares de# su3eto, %uedan )#ara&ente *ri0i#e'iados en re#a)i.n a #as )ondi)iones
! e/i'en)ias de# &undo e/terior.
Lo! re(i!tro! el narci!i!mo.
Desde esta *ri&era *osi)i.n, en #a %ue e# nar)isis&o (i'ura )o&o una eta*a *arti)u#ar
dentro de# *ro)eso de e0o#u)i.n #i"idina#, Freud *asa a 0er *re(erente&ente en e# nar)isis&o
un estado de# &undo a(e)ti0o, )#a0e *ara )o&*render situa)iones tanto *ato#.'i)as )o&o de
#a 0ida nor&a#. ?a no es tanto un *er-odo %ue se atra0iesa en #a e0o#u)i.n de #a #i"ido, sino
&$s "ien, una situa)i.n *arti)u#ar&ente intensa durante e# *er-odo in(anti#, *ero %ue 5a de
ser tenida en )uenta )o&o )a*-tu#o "$si)o de toda 0ida a(e)ti0a, !a %ue su"siste sie&*re )on
di0ersas, *ero i&*ortantes, &oda#idades. En esa 0ida a(e)ti0a ser$ sie&*re *er)e*ti"#e una
os)i#a)i.n a#ternante entre #a )on)entra)i.n nar)isista de# su3eto, %ue una ! otra 0e se
retrotrae a su *ro*ia rea#idad, ! e# inter7s, #a aten)i.n ! #a atra))i.n *or e# &undo de #os
o"3etos e/ternos, *ersona#es o no
8FH
. As-, *ues, e# nar)isis&o *asa a ser una )#a0e
(unda&enta# a tener en )uenta *ara )o&*render #a re#a)i.n de# su3eto )onsi'o &is&o ! )on
#os o"3etos de su &undo e/terno. As- se *resenta en ese te/to *rin)i*a# dentro de #a teor-a
*si)oana#-ti)a %ue es La "ntroduccin al narcisismo de 1E1I
8F@
.
Desde esta nue0a .*ti)a, e# nar)isis&o *asa a ser #a )#a0e (unda&enta# *ara #a
)o&*rensi.n de #a din$&i)a de #a *ersona#idad ! de sus )on(#i)tos. La neurosis, desde este
*unto de 0ista, se entender$ )o&o una di(i)u#tad de )onta)to )on #a rea#idad, &ientras #a
#o)ura ser$ 0ista, de &odo &$s radi)a#, )o&o una ru*tura )on e# &undo e/terno ! un
retrai&iento &asi0o de #a ener'-a *s-%ui)a 5a)ia e# *ro*io !o
8FD
. E(e)ti0a&ente, en #a
*si)osis, e# su3eto sustrae todo su inter7s de# &undo e/terior, se retira de 7# ! )rea un *ro*io
8F> C(. #tem y tab4, 1E1I, O.C., II, 1DF861DFIJ La disposicin a la neurosis obsesi+a, 1E18,
O.C., II, 1@IF.
8FH La libido narcisista se transforma continuamente en libido objetal y +ice+ersa, a(ir&a
Freud en Autobiograf.a, 1EGI, O.C., III, G@DE.
8F@ En esta o"ra #a aten)i.n (reudiana se )entra (unda&enta#&ente en #a do"#e )orriente de #a
*u#si.n se/ua# en una #i"ido o"3eta# ! otra nar)isista. E# ?o a*are)e a5ora )o&o e# 'ran
reser0orio o de*.sito de #a #i"ido1 es e# %ue &ane3a #as )ar'as #i"idina#es, *udiendo ser 7#
&is&o ta&"i7n o"3eto de #as &is&as.
8FD ?a en e# te/to antes )itado Obser+aciones psicoanal.ticas sobre un caso de paranoia
%EDementia paranoidesF' autobiogr)ficamente descrita, 1E11, se 5a"-a esta"#e)ido esta
re#a)i.n entre #o)ura ! nar)isis&o. C(. O.C., IIJ 1>1@, 1>G8, 1>G>6H. Considera Freud %ue en
#a re*resi.n #a #i"ido retra-da %ueda en sus*enso, *rodu)iendo so&atia)iones en #a 5isteria !
una a)u&u#a)i.n so"re e# *ro*io ?o en #a *aranoia, 'eneradora de #os de#irios de 'randea
*ro*ios de esta a(e))i.n. En e# )aso de #a es%uio(renia, #a re'resi.n ser-a a;n &a!or,
##e'ando 5asta #a eta*a de# autoerotis&o *ri&iti0o C(. I"id., 1>G86GH. En esta &is&a #-nea, )(.
ta&"i7n La disposicin a la neurosis obsesi+a, 1E18, O.C., II, 1@8D61@8EJ Lo inconsciente,
1E1>, O.C., II, GF@D. So"re #a *ro(unda re#a)i.n %ue Freud ad0ertir$ entre e# nar)isis&o ! #a
&e#an)o#-a C(. Duelo y melancol.a, 1E1@, II, GFEHJ Lecciones introductorias al psicoan)lisis,
1E1H61E1@, O.C., II, G8DE6EF.
18E
&undo, a# anto3o de sus deseos o te&ores &$s *ro(undos. Si en su de#irio e# *si).ti)o se
)on0en)e, *or e3e&*#o, de %ue es Na*o#e.n, de nada ser0ir$n todos #os ar'u&entos %ue desde
(uera se #e o(re)an en sentido )ontrario. Tan s.#o se *reo)u*ar$ *or en)ontrar a su Jose(ina,
en una es)anda#osa ne'a)i.n de #a rea#idad. Es e# nar)isis&o en una situa)i.n tan e/tre&a,
%ue i&*osi"i#ita *ro!e)tar #a #i"ido so"re e# &undo e/terno. Toda e##a %ueda retra-da
tr$'i)a&ente en #a *ro*ia rea#idad.
Con &enor intensidad, e# neur.ti)o ser$ ta&"i7n testi'o de ese e/)eso de #i"ido en su
*ro*io !o. De a5-, #as serias di(i)u#tades %ue e/*eri&enta *ara ada*tarse ! en)a3ar #as
(rustra)iones %ue *ro)eden de su &undo e/terno. Los neur.ti)os 65a"-a !a e/*resado Freud
en #tem y tab43 no atribuyen eficacia sino a lo intensamente pensado y representado
afecti+amente, considerando como cosa secundaria su coincidencia con lo real
0<;
. La
so"re0a#ora)i.n de #os *ro*ios *ro)esos &enta#es se i&*one en su 3ui)io, ori'inando una
es*e)ie de &a#inten)ionado ! *o)o estrat7'i)o des*re)io de #a rea#idad, %ue da #u'ar a todo
ese su(ri&iento 9su*#e&entario: %ue )ara)teria a #a neurosis. Di)en %ue e# *si).ti)o es e#
%ue, desde su ru*tura )on e# &undo e/terior, a(ir&a %ue dos ! dos son )in)o. Mientras %ue e#
neur.ti)o sa"e ! re)ono)e %ue dos ! dos son )uatro, sin *oder, no o"stante, e0itar un
*ro(undo &a#estar *or e# resu#tado de #a o*era)i.n &ate&$ti)a. E# neur.ti)o se re#a)iona as-
)on #as *ersonas ! #as )osas *or &edia)i.n de sus (antas&as, &e)#$ndo#os )on #os o"3etos de
su re#a)i.n !, *or tanto, desen(o)$ndo#os en &a!or o &enor 'rado. E# *si).ti)o,
sen)i##a&ente, de3a e# o"3eto de #ado, 5a *res)indido de 7#, en (a0or de su *ro*io &undo de
a*eten)ias.
,ero ta&"i7n en #a 0ida nor&a# e# nar)isis&o 3ue'a *a*e#es de i&*ortan)ia. No
*ode&os, en e(e)to, de3ar de ir ! 0enir a esa situa)i.n en #a %ue, )o&o en una es*e)ie de seno
&aterno, re'resa&os 5asta #o &$s anti'uo ! *ri&iti0o de nuestro &undo &enta#. A##- donde
no e/ist-a otra rea#idad %ue #a de nosotros &is&os. As- o)urre, *or e3e&*#o, )ada d-a en #a
situa)i.n de# so+ar ! dor&ir. Co&o en #a *si)osis, durante esas 5oras, no e/iste *ara nosotros
&$s rea#idad %ue #a de nuestra 0i0en)ia interior. Co&o en #a *si)osis, ta&"i7n a# so+ar,
0i0i&os e/*erien)ias i&a'inarias )readas *or e# &undo de deseos ! ne)esidades &$s
*ri&iti0as. A##-, en #as 5istorias (ant$sti)as de nuestros sue+os, )ree&os 0er ! o-r a%ue##o %ue
no es sino resu#tado de nuestra i&a'iner-a *arti)u#ar. ? #e da&os (e )on una (uera
e/traordinaria. Co&o en #a *si)osis, *ues, nos en)#austra&os en nuestro &undo interno en un
nar)isis&o &u! radi)a#, %ue nos ase&e3a a un 'usano de seda %ue )on(unde e# &undo )on e#
es*a)io interior a su *ro*io )a*u##o
81F
. No de"er-a&os o#0idar, *ara &antener una &e3or
)o&*rensi.n de nosotros &is&os, %ue 'ran *arte de nuestra 0ida, #a %ue *asa&os dur&iendo,
trans)urre as- en una situa)i.n de nar)isis&o radi)a#.
Sin ##e'ar a esa *osi)i.n tan e/tre&a, e# nar)isis&o e&er'e ta&"i7n, )o&o en
)ontinuas o#eadas, a #o #ar'o de nuestra 0ida des*ierta en otras &u)5as situa)iones. Entre
e##as, es %ui$s #a de #a en(er&edad, #a %ue *uede (i'urar )o&o *rototi*o de retra))i.n
nar)isista nor&a#. Un do#or de &ue#a retira todo nuestro inter7s *or e# resto de #a rea#idad !
)on)entra toda nuestra aten)i.n ! *reo)u*a)i.n en ese .r'ano a(e)tado *or e# do#or
811
. Una
8FE 1E18, O.C., II, 1DFG.
81F C(. S. FREUD, "ntroduccin al narcisismo, 1E1I, O.C., IIJ GFGGJ Lecciones introductorias
al psicoan)lisis, 1E1H61E1@, O.C., II, G8DG1 Adicin metapsicolgica a la teor.a de los
sueLos, 1E1@, O.C., II, GFD8J 6sicolog.a de las masas y an)lisis del Go, 1EG1, O.C., III, 8FHH.
811 C(. S. FREUD, "ntroduccin al narcisismo, 1E1I, O.C., IIJ "nhibicin, s.ntoma y angustia,
1EGH, O.C., III, GDDG.
dosis de nar)isis&o ser$ in)#uso ne)esaria *ara %ue *on'a&os en &ar)5a, en (a0or de
nosotros &is&os, re&edios %ue a#i0ien nuestro &a#estar. Es &$s, si esa dosis de nar)isis&o
(a#tase, tendr-a&os %ue sos*e)5ar %ue a#'o no &ar)5a "ien en nuestra din$&i)a *ersona#
81G
.
No de"er-a&os o#0idar %ue, se';n *udi&os 0er a# ana#iar #a e0o#u)i.n ! desarro##o
de# deseo *u#siona# A)a*-tu#o IVB, todos *arti&os desde una situa)i.n de nar)isis&o radi)a#
818

en #a %ue #a ;ni)a rea#idad e/istente era #a nuestra ! %ue, de a#'una &anera, se &antiene de
*or sie&*re una *ro(unda tenden)ia a re)u*erar esa situa)i.n *ri&iti0a en #a %ue e# &undo se
)on(und-a )on nosotros &is&os. Desde a5-, se a"re un )o&*#i)ado ! di(i)u#toso *ro)eso de
a*ertura a #a rea#idad e/terna. ,ero nun)a resu#ta ($)i#, ni se ##e0a a )a"o sin )o&*#i)a)iones,
esa ne)esaria renun)ia a #a tenden)ia )entr-*eta %ue, de &odo *er&anente, nos e&*u3a a
0o#0er so"re nuestro *ro*io !o )o&o )entro de# uni0erso, de3ando tras una ne"#ina, &$s o
&enos es*esa, todo e# resto de #a rea#idad e/istente. La *osi"i#idad de e(e)tuar re'resiones a
*osi)iones nar)isistas *ri&iti0as ! !a su*eradas sie&*re estar$ a5- *ara todos. Una desi#usi.n
a&orosa, un (ra)aso en #as re#a)iones so)ia#es o una intensi(i)a)i.n 'enera# de #a #i"ido %ue
no en)uentre deri0a)i.n *or #os )a&inos !a a"iertos *uede "astar *ara %ue una re'resi.n
a(e)ti0a ten'a #u'ar
81I
.
La (as)ina)i.n *or nuestra *ro*ia rea#idad se ase&e3a a #a de Nar)iso ante su i&a'en
es*e)u#ar. ? resu#tan &;#ti*#es #as (or&as en #as %ue se rea0i0a en nosotros, sin %ue en #a
&a!or-a de #as o)asiones, nos *er)ate&os si%uiera de e##o. In)#uso #os otros est$n a5- )on
(re)uen)ia ta&"i7n *ara (a)i#itarnos esa &irada en e# es*e3o %ue nos ##ena de )o&*#a)en)ia.
Son ! o*eran )o&o #a dis)u#*a *ara una disi&u#ada auto6)onte&*#a)i.n. <O no es a#'o as-,
ta# )o&o ana#i$"a&os a# 5a"#ar de #a re#a)i.n )on #os 5i3os, #o %ue su)ede )uando nos
%ueda&os (as)inados ante e# "e"7 %ue 0i0e as- en un &undo de auto)o&*#a)en)ia a"so#uta !
en una indi(eren)ia tota# so"re todo #o %ue a)ae)e en su e/terior= En ese &o&ento, 7# es #a
re&e&"rana de# *ara-so %ue *erdi&os, #a de una e/isten)ia sin a#teridad %ue 0iniera a
*ertur"arnos. Co&o su)ede ta&"i7n a#'o *are)ido en #a identi(i)a)i.n )on *ersona3es de# )ine
o #a #iteratura %ue 0i0en *ara su *ro*io !o, en un e'o-s&o ! una indi(eren)ia, in)#uso
*si)o*$ti)a, (rente a #os otros. Co&o se+a#a Freud a este *ro*.sito, es como si les
en+idi)semos por saber conser+ar un dichoso estado ps.quico, una inatacable posesin de la
libido, a la cual hubi>semos tenido que renunciar por nuestra *arte
81>
. Es )uriosa, en e(e)to,
! sin duda si'ni(i)ati0a, #a *ro(unda atra))i.n ! e# 'ran *;"#i)o %ue #o'ran )on're'ar a su
81G C(. N. LONUT, Kuicios de +alor que rodean al narcisismo, en Los seminarios de Aein*
Vohut, ,aid.s, 2uenos Aires 1EEF, 1E68>.
818 E##o, a# &ar'en de #a dis)usi.n %ue se *ueda esta"#e)er a *artir de #a distin)i.n (reudiana
en #a "ntroduccin al narcisismo, entre un 9nar)isis&o *ri&ario:, en e# %ue a;n no se 5a
e(e)tuado )ar'a nin'una de o"3eto, ! un 9nar)isis&o se)undario:, %ue se )orres*onder-a )on
#a 0ue#ta a# !o, una 0e %ue se 5an ##e0ado a )a"o *re0ia&ente )ar'as o"3eta#es. A *artir de #a
teoria)iones *si)oana#-ti)as so"re #as re#a)iones o"3eta#es ##e0adas a )a"o *or M. L#ein, M.
R. D. Fair"airn ! otros, se *uso en )uesti.n #a *osi"i#idad de un nar)isis&o *ri&ario, en e#
sentido de %ue #a ";s%ueda de o"3eto 0endr-a a )onstituir a#'o esen)ia# ! *ri&ario a #a
*u#si.n. La libido no est) primordialmente dirigida a la b4squeda de placer, sino a la
b4squeda de objeto, a(ir&. FAIR2AIRN, Estudio psicoanal.tico de la personalidad, Nor&7,
2uenos aires 1E@>, 18@.
81I C(. Obser+aciones psicoanal.ticas sobre un caso de paranoia %EDementia paranoidesF'
autobiogr)ficamente descrita, 1E11, O.C., II, 1>1@J "ntroduccin al narcisismo, 1E1I, O.C.,
II, GF8GJ /na dificultad del psicoan)lisis, 1E1@, O.C., III, GI88.
81> "ntroduccin al narcisismo, 1E1I, O.C., II, GFGH.
1I1
a#rededor #os 'randes nar)isistas de nuestra )u#tura.
Narci!i!mo y c"lt"ra.
La 0ida ! #a so)iedad *are)en entender nuestras *ro(undas ne)esidades nar)isistas !
nos *ro)uran, de &odos 0ariados, su&inistros %ue a#i0ian nuestras *er&anentes nosta#'ias.
Entre e##os #os 5a! &$s o &enos sanos, &$s o &enos *rodu)ti0os ! &$s o &enos *e#i'rosos.
Su&inistro nar)isista e# %ue e/*eri&enta&os todos &ediante ese &aduro sentido de# 5u&or,
)on e# %ue, se';n !a 0i&os, *retende&os re-rnos, )on una )ierta o&ni*oten)ia in(anti#, de una
rea#idad %ue, de 5e)5o, se nos i&*one. O e# %ue e# "ai#ar-n e/*eri&enta e&"orra)5ado en e#
&o0i&iento de su *ro*io )uer*o en dana, )o&o ta&"i7n e# de# artista %ue da )au)e a su &$s
su"3eti0a rea#idad en #a a)ertada e#a"ora)i.n de su )rea)i.n est7ti)a
81H
. Si e# nar)isis&o (uese,
sin e&"ar'o, tan (uerte %ue 0iniese a e#i&inar #a inten)iona#idad )o&uni)ati0a, nuestro
sentido de# 5u&or, nuestra dana o nuestra o"ra de arte nos atra*ar-an )o&o e# a'ua %ue,
(ata#&ente, a5o'. a Nar)iso.
Si e# arte, e# 5u&or o e# tra"a3o )onstitu!en (uentes %ue, sin duda, a#i0ian nuestras
e/i'en)ias nar)isistas, #a re#i'i.n se *resenta indis)uti"#e&ente ta&"i7n )o&o una de #as
institu)iones so)ia#es %ue de &odo &$s a&*#io *uede 0enir a esta"#e)er )o&*#i)idades, de #as
&$s sanas ! *ato#.'i)as ta&"i7n, )on e# nar)isis&o. Con (re)uen)ia, e##a se o(re)e )o&o un
#u'ar de a&*aro en e# %ue se 5a)e *osi"#e &antener #os senti&ientos in(anti#es de
o&ni*oten)ia (rente a #os e&"ates %ue nos 0e&os o"#i'ados a en)a3ar en otros )a&*os de #a
e/isten)ia. #odo es posible para el que tiene fe$ 4ui$s se *odr-a as- e/*resar, en toda su
terri"#e a&"i'Vedad, e# dina&is&o sana&ente *oten)iador, desde una 0isi.n es*eranada de
#a 0ida o, *or e# )ontrario, e# *oten)ia# destru)ti0o %ue #a re#i'i.n *uede 'enerar ta&"i7n en
#os seres 5u&anos, desde una e/a#ta)i.n de #os senti&ientos in(anti#es de o&ni*oten)ia %ue
se e&*e+an en ne'ar, )on &a#a (e, #as )ondi)iones de #a rea#idad. En e(e)to, todo es posible
desde esa (e. Lo &e3or ! #o *eor ta&"i7n
81@
.
Sa"e&os de #a &is&a &anera )o&o, en #as )er)an-as )on #a re#i'i.n, #a &ora# se
o(re)e ta&"i7n )o&o un )a&*o (7rti# *ara e# desarro##o de a)titudes nar)isistas. La rea#ia)i.n
de #os idea#es 7ti)os, #a 0i)toria so"re #as in)#ina)iones )onsideradas in(eriores, *uede re(orar
sana&ente e# senti&iento de #o'ro ! 7/ito de# ?o, *ero *uede ta&"i7n, en o)asiones, )o#&ar
de un or'u##o nar)isista su&a&ente *e#i'roso *ara e# &is&o su3eto ! *ara #os %ue #e rodean
81D
.
81H C(. S. FREUD, El por+enir de una ilusin, 1EG@, O.C., III, GEHH6GEH@. En un orden
se&e3ante resu#ta ta&"i7n si'ni(i)ati0a #a re#a)i.n %ue Freud esta"#e)e entre nar)isis&o !
5u&or. Pste 0endr-a a *ro*or)ionar un senti&iento de 0i)toria de# *ro*io !o so"re #as
)ondi)iones ad0ersas de #a 0ida. E/*resa as- un triun(o de# !o1 El humor no es resignado,
sino rebelde1 C(. El humor, 1EG@, O.C. III, GEE@. E# tra"a3o, en 'enera#, *arti)u#ar&ente
)uando res*onde a #as as*ira)iones de# su3eto, tiene %ue ser )onsiderado ta&"i7n )o&o una
(uente i&*ortante de su&inistro nar)isista1 #a tarea "ien 5e)5a nos ##ena de una 3usta ! sana
satis(a))i.n )on nosotros &is&os. C(. S. FREUD, El malestar en la cultura, 1E8F, O.C., III,
8FG@.
81@ A esta *ro"#e&$ti)a de #a )o&*#i)idad entre senti&ientos in(anti#es de o&ni*oten)ia !
re#i'iosidad &e 5e re(erido en 0arias *u"#i)a)iones. C(. #a !a )itada El psicoan)lisis
freudiano de la religinJ Orar despu>s de Dreud, Sa# TerraeUFe ! Se)u#aridad, Santander6
Madrid 1EEIJ #eolog.a y psicoan)lisis, Cristianis&o ! Justi)ia, 2ar)e#ona 1EE>J 6ensar o
ilusionar la teolog.a$ eflexiones desde el psicoan)lisis1 Ra.n ! (e G88 A1EEHB I@>6IDH.
81D En esta #-nea ana#ia Freud e# senti&iento de su*erioridad tan (re)uente en #a 5istoria de#
No *ode&os o#0idar %ue e# nar)isis&o in(anti# se trans(or&a ! &odi(i)a, *ero se &antiene
ta&"i7n, en e# Idea# de# ?o, %ue *or #a identi(i)a)i.n )on #as re*resenta)iones so)ia#es, se
)on0ierte en #a instan)ia de #a *ersona#idad &$s -nti&a&ente aso)iada )on #a 0ida &ora#
81E
.
Ta&"i7n #os di0ersos 'ru*os so)ia#es se o(re)en ante nosotros "rind$ndonos #a
*osi"i#idad de a#i&entar nuestra *ro*ia i&a'en &ediante #a identi(i)a)i.n )on #o %ue e##os
*retenden re*resentar. Nos )ree&os as- en'rande)idos )uando *ertene)e&os a ta# o )ua#
institu)i.n *resti'iosa, )uando so&os 9so)ios: o 5in)5as de un *resti'ioso e%ui*o de (ut"o#,
)uando (or&a&os *arte de ta# o )ua# re'i.n, na)i.n o 'ru*o 7tni)o %ue se *retende no s.#o
6)o&o )on (re)uen)ia se di)e6 ser 9di(erente:, sino )o&o, 'enera#&ente, en e# (ondo se
*iensa, ser 9su*erior: a #os %ue #e rodean. E# Enarcisismo de la pequeLa diferenciaF #e ##a&.
Freud a ese %ue &ani(iestan 5osti#&ente #os 'ru*os %ue, (rente a a%ue##os otros )on #os %ue
*oseen &$s e#e&entos de identidad, resa#ta su *e%ue+a dese&e3ana, %ue #es di(eren)ia !,
so"re todo, #es 5a)e )reerse su*eriores. Una i&*ortante re(#e/i.n de a)tua#idad so"re #os
na)iona#is&os se *odr-a ##e0ar a )a"o desde esta su'erente *ro*uesta (reudiana
8GF
. Ese
nar)isis&o 'ru*a#, *or #o de&$s, 5a sido ta&"i7n e/a#tado ! &ani*u#ado )on (re)uen)ia *or
#os *oderes *o#-ti)os )o&o 'o#osina %ue endu#a #a in3usti)ia ! (a0ore)e #a resi'na)i.n en #os
se)tores &$s des(a0ore)idos. Co&o si #a *ertenen)ia a 9'ru*o tan '#orioso: restara do#or !
)o&*ensara )on0eniente&ente *or #a o*resi.n %ue se *ade)e.
El narci!i!mo> el amor y la m"erte.
Co&o 0e&os, ser*entea *or todas *artes e# nar)isis&o en nuestra din$&i)a *ersona# !
)o#e)ti0a. ,ero no de"er-a&os toda0-a o#0idar %ue, )on (re)uen)ia, *uede 5a)er#o de &odo
su"re*ti)io, ##e'ando a )a&u(#arse, in)#uso, )on a%ue##o %ue se *resenta )o&o su &$s #o'rada
ant-tesis ! su*era)i.nJ es de)ir, )on e# ro*a3e de# a&or. Esta *uede ser su &a!or 0i)toria. La
de re0estirse de una a*arente dedi)a)i.n ! entre'a a&orosa *ara o"tener, de ese &odo, su
*ue"#o 3ud-o. C(. =ois>s y la religin monote.sta, 1E8D, O.C., III, 88FD6881>.
81E C(. S. FREUD, "ntroduccin al narcisismo, 1E1I, O.C., II, GF88 ! GFGD6GF8F. E# )on)e*to
de Idea# de# ?o, "ase de# (uturo Su*er!., )onstitu!e #a a*orta)i.n &$s re#e0ante %ui$s de La
introduccin al narcisismo$ Toda una di(eren)ia)i.n i&*ortante se ##e0ar$ a )a"o entre este
Idea# de# ?o A%ue dina&ia a# ?o ! #o re(iere a #a rea#ia)i.n de unos 0a#oresB ! e# ?o Idea#,
%ue no es sino #a &a'ni(i)a)i.n de# *ro*io ?o, sin otra re(eren)ia %ue no sea #a de su *ro*ia
rea#idad. Una o"ra )#a0e so"re este te&a es #a de J. CNASSEGUET[SMIRGEL, Ensayo
psicoanal.tico sobre la Benfermedad de idealidadF, A&orrortu, 2uenos Aires 1EE1. En e##a,
#a autora nos e/*#i)a ).&o e# nar)isis&o es e# estado de *#enitud ar)ai)a en e# %ue e# !o 5a)e
#as 0e)es de su *ro*io idea#. E# Idea# de# ?o a*are)er$ )o&o e# 5eredero de ese nar)isis&o
*ri&ario1 es de)ir, 5eredero de #a i#usi.n in(anti# de o&ni*oten)ia ! de #os senti&ientos de
di)5a aso)iados a e##a. La se*ara)i.n de #a &adre *ertur"a #a autoesti&a *or%ue o"#i'a a# ni+o
a 5a)erse )ar'o de su *ro*ia de"i#idad e inde*enden)ia. Es de)ir, a &antener #a do#orosa
di(eren)ia entre e# ?o ! e# Idea# de# ?o, %ue durante e# resto de nuestra 0ida nos es(ora&os
en sa#0ar. E# re)uerdo de# )ontento ! #a 'randiosidad *ri&ordia#es *ersiste en #a )on)e*)i.n
idea# de #a *ersona %ue re*resenta e# Idea# de# ?o, )on arre'#o a# )ua# *ro)ura &ode#arse e# ?o
a #o #ar'o de su desarro##o. Esa a+orana de (e#i)idad ina#)ana"#e A%ue #a autora deno&ina
9en(er&edad de idea#idad:B es, a# &is&o tie&*o, #a "ase de #o'ros 5u&anos e/)e#sos !
ta&"i7n de #as (or&as &$s de'radadas de #o)ura. Toda una serie de re(#e/iones su'erentes
so"re e# arte ! #a re#i'i.n se si'uen desde estos *#antea&ientos.
8GF En esta #-nea ! a *ro*.sito de# na)iona#is&o 0as)o se ins)ri"e e# tra"a3o de A. TAMA?O
A?ESTER\N, ,acionalismo, psicoan)lisis y humanismo, Oria, A#e'ia AGui*oKoaB 1EEE.
1I8
&$s re(inada satis(a))i.n. Es &u)5a #a tur"iedad %ue se *uede es)onder en e# a&or. ,or%ue,
en e(e)to, no toda re#a)i.n inter*ersona# es, (orosa&ente, una re#a)i.n de o"3eto entre un s-6
&is&o ! otro. Na! a&ores donde e# otro no es sino una *arte de s- &is&o Ao"3eto6s-6&is&o
#os *odr-a&os deno&inarB. De e##o sa"e "ien #a din$&i)a 5ist7ri)a, %ue en su a)titud
sa)ri(i)ia#, o"#ati0a ! a*arente&ente 'enerosa ! entre'ada, no *retende sino rendir a# otro
*ara satis(a)er su *ro*ia e/*erien)ia de a&ar. La *ersona 5ist7ri)a 6se 5a di)5o6 a&a e#
A&or
8G1
J es de)ir, no a&a a# otro, sino tan s.#o a s- &is&o, )onte&*#$ndose en #a e/*erien)ia
de a&ar. ,or e##o es )a*a de a)osar, de so"re*rote'er, de in0adir a# otro )on #a e/)usa de#
a&or. En rea#idad #e i'nora, *or%ue es in)a*a de a))eder a #a di(eren)ia %ue i&*#i)a #a
a#teridad.
No se i&*one #a )onsidera)i.n ! e# a&or a# otro de &odo ($)i#, dire)to ni
desinteresado. No *ode&os o#0idar %ue son 'rati(i)a)iones *ri&aria&ente nar)isistas #as %ue
ini)ian ese )a&ino 5a)ia e# a&or de# otro. ? ese otro no es re)ono)ido )o&o ta# sino a tra07s
de )o&*#e3os ! di(-)i#es *ro)esos an-&i)os, %ue *er&iten su*erar #a *ri&iti0a resisten)ia
(rente a )ua#%uier rea#idad %ue no sea #a *ro*ia. E# i&*u#so a *oseer e# o"3eto, in)or*or$ndo#o
a #a *ro*ia rea#idad, es un *ri&er *aso en e# *ro)eso de a*ertura ! en)uentro a&oroso )on e#
otro. As- )o&o e# deseo de )ontro#ar#o ! do&inar#o )o&o *arte de uno &is&o Aen una
a&"i0a#en)ia %ue ti+e #a re#a)i.n de deseo ! re)5ao, de a&or ! de odioB, e/*resa toda0-a,
&$s tarde, #a di(i)u#tad %ue todos e/*eri&enta&os *ara dar una *#ena entrada !
re)ono)i&iento de# otro en tanto rea#idad #i"re ! di(erente. ? )uando #a rea#idad de ese otro
se de3e 0er, des)onta&inada !a esen)ia#&ente Anun)a de &odo *#enoB de intereses e'o-stas, #a
din$&i)a nar)isista, *er&ane)er$ sie&*re a5-, a'uardando de3ar en e# otro #a &ar)a de #a
*ro*ia i&a'en. Nar)iso no )e3a en su e&*e+o de redu)ir e# &undo a su *ro*ia rea#idad
8GG
.
Si en #os *ri&eros &o&entos e# nar)isis&o a*are)i. ante #os o3os de Freud )o&o un
estadio de# desarro##o #i"idina# !, *osterior&ente, )o&o un estado os)i#ante de toda
a(e)ti0idad, en sus ;#ti&as re(#e/iones e# nar)isis&o se 0io *arti)u#ar&ente e&*arentado )on
#a *u#si.n de &uerte ! #a destru)ti0idad
8G8
. Nar)iso "us)a 0o#0er atr$s, a##$ donde no e/ist-a
sino su *ro*io ser )o&o tota#idad. Nar)iso *retende re*etir su *ro*io ser en #a i&a'en %ue #e
8G1 C(. F. RIEMANN, Las formas b)sicas de la angustia, Nerder, 2ar)e#ona 1E@D, 1D@61E>. No
de"er-a&os o#0idar, *or otra *arte, %ue no e/iste re#a)i.n de a&or 6ta&"i7n en sus
&oda#idades &$s sanas6 sin a#'una *arti)i*a)i.n de# nar)isis&o. Co&o se+a#a N. Lo5ut, e#
nar)isis&o no es #o o*uesto a #as re#a)iones o"3eta#esJ es #o o*uesto a# a&or o"3eta#. A#'unas
de #as &$s intensas re#a)iones de o"3eto 6)o&o en e# )aso de #as 5ist7ri)as %ue )o&enta&os6
son en esen)ia nar)isistas. C(. Los seminarios de Aein* Vohut, I"id., 8I.
8GG Esa din$&i)a es e/*#i)ada *or Freud &a'istra#&ente en Las pulsiones y sus destinos,
1E1>, O. C. II, GF>1.
8G8 E# &a'ni(i)o estudio !a )itado de ,. GUILLEM 6 J. A. LOREN 6 ORORCO, E., di(eren)ia )uatro
eta*as en e# *ensa&iento (reudiano so"re e# nar)isis&o. Una *re)ursora, 5asta 1E1F, entrada
en e# te&a de autoerotis&o. Una se'unda, entre 1E1F ! 1E1I, )on #a introdu))i.n de#
)on)e*to. De 1E1I a 1EGF en)ontrar-a&os #a ter)era eta*a )on un desarro##o de #as ideas
(unda&enta#es so"re e# nar)isis&o. ,or ;#ti&o, a *artir de 1EGF, se ##e0a a )a"o una
re(or&u#a)i.n i&*ortante, a# tener en )onsidera)i.n #as nue0as teor-as so"re #as *u#siones
A1EGFB ! de #a se'unda t.*i)a A1EG8B. Autores *osteriores )o&o M. L#ein ! J. La)an
re)o'ieron, aun%ue en teoria)iones &u! di(erentes, esa -nti&a 0in)u#a)i.n entre nar)isis&o
! a'resi0idad. C(. e# te/to !a )itado de R. D., NINSNELMOOLD, Diccionario del pensamiento
Jleiniano, III6I>G ! LE ,OLULICNET, S., El concepto de narcisismo, en J. D. NASIO, EnseLan*a
de : conceptos cruciales del psicoan)lisis, Gedisa, 2ar)e#ona 1EE8, H86E>.
re(#e3a. ? #a re*eti)i.n de #o &is&o es e# 'ran no&"re %ue Freud asi'n. a #a *u#si.n de
&uerte ! #a destru)ti0idad. Esa *u#si.n de &uerte, )u!a satisfaccin se acompaLa de
extraordinario placer narcisista, pues ofrece al yo la satisfaccin de sus m)s arcaicos deseos
de omnipotencia
0(1
$ E# *si)oan$#isis *osterior a Freud a5ond. de &odo i&*ortante esa
re#a)i.n estre)5a %ue 5a! %ue esta"#e)er entre e# nar)isis&o ! #a &uerte. Re#a)i.n %ue de
&odo *aradi'&$ti)o se i#ustra !a en e# &ito 'rie'o1 e# (ina# de Nar)iso es #a esteri#idad.
,rendado de s-, no en)uentra sino #a &uerte en e# a'ua %ue #e re(#e3a
8G>
.
El #"en Narci!o.
Desde e# )ar$)ter *o#is7&i)o %ue, se';n 5e&os 0isto, *osee e# )on)e*to de nar)isis&o
en e# te/to (reudiano, )a"e se+a#ar %ue ta&"i7n #as di&ensiones *ositi0as %ue e# nar)isis&o
*uede dese&*e+ar no es)a*aron a su )onsidera)i.n. Si'ni(i)ati0a&ente, en una nota a+adida
en 1E81 a# te/to El malestar en la cultura, 1E8F,
8GH
ad0ierte Freud %ue 5a"r-a %ue tener en
)uenta #o %ue una sana arti)u#a)i.n de #i"ido o"3eta# ! #i"ido nar)isista *uede su*oner en
orden a #a )on%uista de #a *osi"#e (e#i)idad. El narcisismo primiti+o del niLo es decisi+o para
el desarrollo del car)cter, se+a#. ta&"i7n en #tem y tab4,1E1I
8G@
. Es e# nar)isis&o, en
e(e)to, e# %ue, desde e# a&or a s- &is&o, i&*u#sa e# &iedo a #a )astra)i.n ! a)t;a )o&o (reno
en #as tenden)ia in)estuosas durante e# )o&*#e3o de Edi*o. De ese &odo e# nar)isis&o
en)a&ina a# su3eto en #a 0-a de #a ne)esaria renun)ia, *aso indis*ensa"#e *ara #a su*era)i.n
de #a situa)i.n ed-*i)a.
E# nar)isis&o )ontri"u!e ta&"i7n a# desarro##o de *ersona#idades (uertes e
inde*endientes, %ue *ueden ##e'ar in)#uso, en ra.n de su &is&a din$&i)a nar)isista a
*re(erir a&ar a ser a&ados A!a 5e&os 0isto %ue e# nar)isis&o se )onstitu!e ta&"i7n a 0e)es
en &otor de a*arente entre'aB ! %ue resu#tan *arti)u#ar&ente a*tas *or e##o *ara ser0ir de
a*o!o a# *r.3i&o, *ara asu&ir e# *a*e# de )ondu)tores ! *ara dar nue0os est-&u#os a#
desarro##o )u#tura#
8GD
. E# nar)isis&o )ontri"u!e as- a# desarro##o de #o %ue ##a&a&os 9'randes
*ersona#idades: %ue, aun siendo, a 0e)es, )o&o sa"e&os, &u! de(i)ientes en otros as*e)tos
%ui$s (unda&enta#es de #a 0ida, *resentan, sin e&"ar'o, e# 0a#or de )onstituirse en (a)tores
i&*ortantes de desarro##o so)ia# ! )u#tura#.
,ero, a *esar de estas )#aras indi)a)iones (reudianas, 5a! %ue )onsiderar %ue una de
#as a*orta)iones &$s si'ni(i)ati0a de# *si)oan$#isis *osterior a su (undador se sit;an en #a
)#ari(i)a)i.n de #a din$&i)a nar)isista %ue su*one #a di(eren)ia)i.n de un nar)isis&o sano !
8GI El malestar en la cultura, 1E8F, O.C., III, 8F>G.
8G> Nan sido M. L#ein , M. R. 2ion, J. La*#an)5e, A. Green, ,. Nei&ann, N. Rosen(e#d o O.
Lern"er' #os autores %ue 5an tenido &$s en )onsidera)i.n #as di&ensiones destru)ti0as de#
nar)isis&o. De &odo *arti)u#ar, A. GREEN, en su o"ra ,arcissism de +ie, ,arcissisme de mort,
Minuit, ,aris 1ED8, di(eren)ia un nar)isis&o unitario, inte'rador ! *ositi0o, *or tanto, de
otro, #eta#, )u!a tenden)ia no 0a a lo uno, sino al cero, %ue no "us)a tanto e# do#or )o&o #a
ine/isten)ia, e# 0a)-o, e# "#an)o o #a nada. En #a o"ra de M. L#ein, e# nar)isis&o a*are)e
#i'ado -nti&a&ente )on #a *u#si.n de &uerte !, &$s en *arti)u#ar, )on #a en0idia, de #a %ue es
su &e3or de(ensa. C(. R. D. NINSNELMOOD, I"id., III6I>G.
8GH C(. O.C., III, 8F8F.
8G@ O.C., II, 1DFI
8GD C(. S. FREUD, Sobre los tipos libidinales, 1E81, O.C., 8F>>.
1I>
un nar)isis&o *ato#.'i)o
8GE
. En e# *ri&ero, se )onsidera esen)ia#&ente #a (un)i.n ne)esaria
%ue e# nar)isis&o dese&*e+a en #a )on(i'ura)i.n de #a *ersona#idad Aa# %ue 5a"r-a %ue
en#aar e# )on)e*to de sana autoesti&aB !, en e# se'undo, se ad0ierten #as (i3a)iones !
re'resiones a ese estado a(e)ti0o %ue, *ueden ##e'ar a )on(i'urar un )uadro )#-ni)o, 5o!
*arti)u#ar&ente estudiado ! de#i&itado ! %ue es )ono)ido )o&o trastorno narcisista de
personalidad.
Nein Lo5ut a*are)e, )on ra.n, )o&o #a (i'ura &$s e&"#e&$ti)a en resa#tar #as
(un)iones *ositi0as %ue e# nar)isis&o *uede 3u'ar en e# desarro##o ! *oten)ia i.n de #a
*ersona#idad
88F
. No sin )rear )ierta *o#7&i)a, este autor 5a )riti)ado #os 3ui)ios de 0a#or %ue
&u)5as 0e)es est$n i&*#i)ados en #os an$#isis %ue se ##e0an a )a"o so"re este )on)e*to
881
. E#
)orre)to desarro##o de# 9Se#(: As-6&is&oB
88G
*asa ne)esaria&ente *or #a i&*ortan)ia %ue
ad%uieran #os as*e)tos nar)isistas de #a *ersona#idad. Es (unda&enta# %ue se den una serie de
e/*erien)ias *ositi0as deri0adas de #o %ue Nein Lo5ut deno&ina 9es*e3a&iento e&*$ti)o:
)on e# o"3eto &aterno. Mediante una ade)uada re#a)i.n )on #a &adre, siendo
)on0eniente&ente sostenido *or e##a Aese 9holdingF de# %ue nos 5a"#o Minni)ottB, e# ni+o
*uede *asar desde una *osi)i.n *ri&iti0a de autoerotis&o Aen e# %ue su 9Se#(: se en)uentra
toda0-a en un estado de (ra'&enta)i.nB a# nar)isis&o %ue #e 5a)e sentirse *oderoso !
)o#&ado, no i&*otente ! 0a)-o (rente a #as (rustra)iones de #a rea#idad. L#e'ar$ e# &o&ento
en e# %ue esa *ri&era 'randiosidad as- ad%uirida ir$ siendo do&inada, &ode#ada !
trans(or&ada en un nar)isis&o sano, %ue si'ni(i)a tener un Se#( )o5esi0o e inte'rado. E#
nar)isis&o, as-, en #a 0isi.n de Lo5ut se *resenta )o&o un (en.&eno a(e)ti0o %ue se *rodu)e
en e# $&"ito de #os 0-n)u#os inter*ersona#es, *arti)u#ar&ente en #os %ue sostiene #a (i'ura
&aterna )on e# ni+o. Es e# a&or de #a &adre e# %ue 9)ar'a: a# 5i3o )on un ne)esario a&or a s-
&is&o, (unda&enta# *ara %ue ad%uiera una )on(iana en su *ro*ia rea#idad ! en #a 0ida.
Tendr-a&os a%u-, *ues, desde #a *ers*e)ti0a *si)oana#-ti)a, e# res*a#do a(e)ti0o de #o %ue
5e&os 0enido en ##a&ar autoesti&a.
8GE Se *odr-an se+a#ar ta&"i7n otros as*e)tos i&*ortantes en #a )#ari(i)a)i.n *ost6(reudiana
de# nar)isis&o ta#es )o&o #os %ue se+a#a J. L. TRECNERA en su o"ra )itada Pu> es el
narcisismoT AH86DEB. As-, tendr-a&os #a a)entua)i.n de# e#e&ento de #a 9o&ni*oten)ia:, de#
as*e)to de(ensi0o de# nar)isis&o, de su di&ensi.n destru)ti0a, as- )o&o de# )uestiona&iento
de un nar)isis&o *ri&ario a *artir de M. L#ein ! de #a teor-a de #as 9re#a)iones o"3eta#es:.
88F Otras (i'uras de re#e0an)ia dentro de# )a&*o *si)oana#-ti)o 5an resa#tado i'ua#&ente #as
di&ensiones )onstru)ti0as ! estru)turantes de# nar)isis&o. Ca"e resa#tar entre e##as a J.
La*#an)5e, 2. Grun"er'er, F. ,a)5e, M.R. 2ion ! A. Green entre otros. De este ;#ti&o, )a"e
resa#tar El narcisismo primario Sestructura o estadoT, ,roteo, 2uenos Aires 1E@F.
881 Este autor A1E1861ED1B (ue radi)a#iando *ro'resi0a&ente sus *osi)iones ini)ia#es 5asta
##e'ar a sustituir *#ena&ente #a teor-a (reudiana de #as *u#siones *or sus an$#isis de#
nar)isis&o, situado as- en e# )entro de #a teor-a *si)oana#-ti)a. C(. N. LONUT, An)lisis del Self,
A&orrortu, 2uenos Aires 1E@@ ! #a !a )itada Los seminarios de Aein* Vohut. Una )r-ti)a de
#as ideas "$si)a de este autor #a en)ontra&os en M. N. EAGLE, Desarrollos contempor)neos
recientes en psicoan)lisis, ,aid.s, 2uenos Aires 1EDD.
88G Este )on)e*to de# &$s re)iente *si)oan$#isis ! no de# todo de#i&itado a;n, es entendido
en una de sus &e3ores de(ini)iones )o&o estructuras afecti+o3cogniti+as que reflejan la
manera en que un indi+iduo se percibe a s. mismo en las interacciones reales con los dem)s
y en las interacciones fantaseadas con representaciones internas de otras personas
significati+as$ C(. O. LERN2ERG, Desordenes fronteri*os y narcisismo patolgico, ,aid.s,
2ar)e#ona 1EDD, G@D.
Esa 0ertiente estru)turante de# nar)isis&o es #a %ue se *one ta&"i7n de re#ie0e en su
*arti)i*a)i.n dentro de #os *ro)esos identi(i)atorios, %ue *ro'resi0a&ente 0an )onstitu!endo
a# ?o ! )on(iri7ndo#e su *arti)u#ar )on(i'ura)i.n ! so#ide. Es e# inter7s *or uno &is&o, e#
a&or de s- e# %ue, en e(e)to, nos )ondu)e a ese a*ro*ia)i.n6in)or*ora)i.n de# otro o de un
as*e)to su!o %ue nos resu#ta atra!ente ! %ue de(ine a# *ro)eso de identi(i)a)i.n. Nuestras
*oten)ia#idades )reati0as ! su"#i&atorias, nuestra )a*a)idad de a&ar o ta&"i7n de sa"er estar
so#os, todo e##o de"e &u)5o a ese nar)isis&o %ue nos e&*u3. a ##e0ar a )a"o nuestras
identi(i)a)iones &$s )onstituti0as. Se 5a *odido as- )o&*arar a# nar)isis&o )on e# )i&iento
&is&o de# edi(i)io de #a *ersona#idad
888
. So"re 7# se a+adir$n #os &ateria#es %ue, a &odo de
ta"i%ues ! 0i'as, son #os o"3etos "uenos ! &a#os %ue 0a&os in)or*orando en nuestro interior
a *artir de #as re#a)iones )on #os otros. ,ero e# nar)isis&o es #a "ase %ue *er&ite o no #a
)o5eren)ia a todos esos 9&ateria#es: *osteriores de nuestro edi(i)io *ersona#.
,ero 0e&os as-, %ue e# nar)isis&o 3ue'a un *a*e# re)tor en #a )onstru))i.n de #a
*ersona#idad ! %ue sus (a##as *ueden ($)i#&ente a)arrear *er3ui)ios de )onsidera)i.n.
Narci!o el e!tr"ctor.
?a #o 0a&os 0iendo. E# nar)isis&o )onstitu!e uno de #os )on)e*tos &$s a&"i'uos !
*o#is7&i)os de toda #a teor-a *si)oana#-ti)a. ,resente en #a )onstitu)i.n de #o %ue so&os,
5a)iendo a)to de *resen)ia de &odo inter&itente una ! otra 0e en nuestra 0ida, (a)i#itando
nuestros *ro'resos ! nuestras reten)iones, Nar)iso es un ser )on(uso ! ($)i#&ente 5a)e )aer
en #a )on(usi.n tanto a# %ue #o e/*eri&enta )o&o a# %ue #o *iensa. Si de Nar)iso ne)esita&os
*ara sa#ir ade#ante )on )ierta (orta#ea en nosotros &is&os, su *resen)ia &asi0a en nuestra
0ida *uede ter&inar *or atorar e# en)uentro )on #a a#teridad ! )ondu)ir de ese &odo a#
ais#a&iento &$s *e#i'roso ! destru)tor.
?a M. Rei)5, %ue no 5a"-a de3ado de )onsiderar #os as*e)tos *ositi0os %ue e#
nar)isis&o dese&*e+a en nuestro desarro##o, des)ri"i. #o %ue desde enton)es se deno&in.
9)ar$)ter ($#i)o6nar)isista:. De#inea"a as- #a din$&i)a de su3etos &ar)ados *or a)titudes de
arro'an)ia, a&"i)i.n, a#ta i&*u#si0idad, e/5i"i)ionis&o, sadis&o, et).
88I
,ero 5a sido sin
duda e# &is&o N. Lo5ut, e# 9*atr.n: ! a*o#o'eta de# sano nar)isis&o, %uien introdu3o en
1EHD e# )on)e*to 9trastorno nar)isista de *ersona#idad:, %ue 5a ##e'ado a ad%uirir enor&e
re#e0an)ia dentro de# *anora&a *si)o*ato#.'i)o a)tua#
88>
. Fue, sin e&"ar'o, O. Lern"er'
%uien o(re)i. %ui$s #a des)ri*)i.n &$s )o5erente de este )uadro )#-ni)o en #o %ue, en otros
t7r&inos, 7# deno&in. 9estru)tura de *ersona#idad nar)isista:
88H
.
Las des)ri*)iones )#-ni)as de #a *ato#o'-a nar)isista 5an sido desde enton)es
0ariadas,
88@
aun%ue rondando sie&*re unos ras'os )o&unes %ue, (ina#&ente, son re)o'idos en
888 C(. ,. GUILLEM, 6 J. A. LOREN, 6 E. ORORCO, I"id., @8. Los autores insisten, )on ra.n, en
#a 0ertiente *ro'resi0a ! no s.#o re'resi0a %ue *oseen #as identi(i)a)iones nar)isistas. Los
&is&os *ro)esos su"#i&atorios 6se+a#an estos autores6 son ta&"i7n re#a)ionados -nti&a&ente
)on e# nar)isis&o, en #a &edida en %ue #a su"#i&a)i.n es 'uiada *or e# Idea# de# ?o, instan)ia,
)o&o sa"e&os, )onstituida esen)ia#&ente de &ateria# nar)isista. I"id., DI6EG.
88I As- se des)ri"e deta##ada&ente en su o"ra An)lisis del car)cter, ,aid.s, 2uenos Aires
1E@H, G1G6G1D.
88> C(. #as es)#are)edoras *$'inas de J. L. TRECNERA, a este *ro*.sito1 I"id., HD6DE.
88H C(. #a )itada o"ra Desordenes fronteri*os y narcisismo patolgico.
88@ J. L. TRECNERA se+a#a )o&o #as &$s re*resentati0as #as de 2. 2ursten, V. D., Vo#Kan, S.
1I@
1EDF "a3o e# t7r&ino de 9trastorno nar)isista de *ersona#idad: *or e# =anual diagnstico y
estad.stico de los trastornos mentales de #a Aso)ia)i.n A&eri)ana de ,si%uiatr-a
88D
. Co&o
)riterios *ara su dia'n.sti)o se se+a#an e# sentido 'randioso %ue *oseen de s- &is&o ! de sus
#o'ros ! )a*a)idades, una a)entuada tenden)ia a *rodu)ir (antas-as de 7/ito ! *oder
i#i&itados, un )onsiderarse 9ser a*arte ! es*e)ia#: es)asa&ente )o&*rendidos, una e/i'en)ia
de ad&ira)i.n *or *arte de #os otros ! de re)i"ir un trato es*e)ia#, una )aren)ia &u! "$si)a de
e&*at-a, as- )o&o e# desarro##o de a)titudes de en0idia, arro'an)ia ! so"er"ia.
Si'ni(i)ati0a&ente 6se indi)a ta&"i7n6 su autoesti&a es &u! (r$'i# ! su&a&ente
0u#nera"#e
88E
.
As- de a&"i'uo ! di(erente se nos *resenta, *ues, e# nar)isis&o. Desde e# %ue
(unda&enta a# ?o ! *resenta un )ar$)ter inte'rador ! unitario, 5eredero, *or tanto, de# Eros
%ue "us)a #a uni.n de #o 0i0iente, 5asta e# ##e'ar a )on0ertirse en a#'o #eta#, distinto de#
&aso%uis&o, en )uanto %ue no a+ora e# do#or, *ero %ue *e#i'rosa&ente *retende #a
ine/isten)ia, #a anestesia, #o neutro ! e# 0a)-o tota#. No es !a e# 5eredero de# Eros %ue "us)a e#
uno, sino e# 5eredero de T5$natos %ue *retender "orrar#o todo )on e# )ero
8IF
.
A"toe!tima y narci!i!mo.
Reto&enos, *ues, e# te&a ini)ia# de# *resente )a*-tu#o. ,ro"a"#e&ente nos
en)ontre&os a5ora &e3or *re*arados *ara )o&*render #a si'ni(i)a)i.n *si)odin$&i)a &$s
*ro(unda de# (en.&eno de #a autoesti&a as- )o&o de sus e0entua#es re#a)iones )on e#
nar)isis&o.
E# t7r&ino de autoesti&a, sin ser un )on)e*to 'enuina ni t-*i)a&ente *si)oana#-ti)o
Aen *o)os di))ionarios de *si)oan$#isis a*are)e
8I1
B, se 5a)e *resente ta&"i7n en e# te/to
(reudiano )o&o SelbstgefYhls
01(
. Sie&*re, eso s-, re#a)ionado )on #o nar)isista. En #a
"ntroduccin al narcisismo, en e(e)to, Freud *ro)ura ##e0ar a )a"o un estudio de #a autoesti&a
2a)5, M. Meissner, J. M). Dou'a##, A. Mi##er, G. Ad#er, E. Fro&&, A. Green, ade&$s de #a de
O. Lern"er'. I"id., E16 1FF. Fina#&ente, e# autor, rea#ia una es)#are)edora 0a#ora)i.n (ina#
de todas e##as, a'ru*ando #a sinto&ato#o'-a a#rededor de )in)o ras'os (unda&enta#es1 i&a'en
distorsionada de uno &is&o, (a#ta de e&*at-a, e/5i"i)ionis&o, &a%uia0e#is&o ! do&inan)ia6
*oder. I"id., 11E61GF. Es de 0a#orar i'ua#&ente e# tra"a3o de V. NERN\NDER, 6atologia
narcisista i BCorderlineB, Funda)i. Vida# i 2arra%uer, 2ar)e#ona 1EE1.
88D Su ;#ti&a edi)i.n ADSM6IV, Masson, 2ar)e#ona 1EE>B #o re)o'e en sus *$'inas H@I6H@D.
88E I"id., H@>.
8IF E# estudio !a )itado de ,. GUILLEM, 6 J. A. LOREN, 6 E. ORORCO, rea#ia una es*#7ndida
s-ntesis de #os autores %ue 5an desta)ado #a 0ertiente &$s destru)ti0a de# nar)isis&o. C(.
I"id., @F6@G.
8I1 Nin'una &en)i.n se 5a)e en e# &$s re)ono)ido de J. LA,LANCNE 6 J. 2. ,ONTALIS,
Diccionario de 6sicoan)lisis, La"or, 2ar)e#ona 1E@1, ni en e# &$s a)tua# de E. ROUDINESCO 6
M. ,LON, Dictionnaire de la psychanalyse, Fa!ard, ,aris 1EE@. Ta&*o)o se de3a 0er en 2. E.
MOORE 6 2. D. FINE, #>rminos y conceptos psicoanal.ticos, 2i"#iote)a Nue0a, Madrid 1EE@.
S- se 5a)e una &en)i.n a# t7r&ino en J. L. VALLS, Diccionario freudiano, Ju#i$n ?e"enes,
S.A., Madrid 1EE>.
8IG Tradu)ido unas 0e)es )o&o autoestimacin ! otras )o&o autoestima en #a edi)i.n
es*a+o#a de L.*e 2a##esteros A! en #a edi)i.n anterior de 1EHD )o&o autopercepcinB !
)o&o sentimiento de s. en #a edi)i.n ar'entina de A&orrortu.
en e# indi0iduo nor&a# ! en e# neur.ti)o. En todo )aso, se #e *resenta )o&o una expresin de
la magnitud del yo
010
. #odo lo que una persona posee o logra, cada residuo del sentimiento
de la primiti+a omnipotencia confirmado por su experiencia, ayuda a incrementar su
autoestima. E/iste una -nti&a re#a)i.n, *ues 6)ontin;a di)iendo6 entre #a autoesti&a ! #a
#i"ido nar)isista. De a5-, %ue #a autoesti&a *ueda ser e/*resi.n de situa)iones *ro(unda&ente
*ato#.'i)as o, *or e# )ontrario, ta&"i7n, )o&o e# nar)isis&o, e/*resar di&ensiones nor&a#es
! *ositi0a&ente sanas de #a 0ida nor&a#.
? sin ##e'ar a# )aso de %ue #a autoesti&a se )ontra*on'a a #a 5eteroesti&a, s- )a"e,
)o&o en #a dia#7)ti)a %ue se esta"#e)e entre #i"ido nar)isista ! #i"ido o"3eta#, %ue #a
5eteroesti&a trai'a )onsi'o una redu))i.n de #a autoesti&a. En deter&inadas situa)iones
a&orosas, *or e3e&*#o, #a so"re0a#ora)i.n de# o"3eto a&ado, ##e0ar$ *ara#e#a&ente )onsi'o
una dis&inu)i.n de #a *ro*ia esti&a1 el enamorado es humilde, a(ir&a Freud a este res*e)to.
E# %ue a&a *ierde una *arte de su nar)isis&o ! s.#o *uede )o&*ensar#o siendo a&ado *or e#
otro. Es #a sa"ia &anera en #a %ue #a autoesti&a se re)u*era de su *7rdida. De #o %ue ta&"i7n
se si'ue, en un si'ni(i)ati0o )-r)u#o, %ue #a i&*osi"i#idad *ara a&ar *ueda 0enir, *or su *arte,
a dis&inuir e/traordinaria&ente e# senti&iento de autoesti&a.
En )on3unto, *ues, #a autoesti&a es )onsiderada *or Freud )o&o un residuo de#
nar)isis&o in(anti#, una e/*resi.n de #a satis(a))i.n %ue *ro*or)iona e# )u&*#i&iento de un
idea# o, ta&"i7n, e# resu#tado "en7(i)o de #a satis(a))i.n %ue se e/*eri&enta en #a 0in)u#a)i.n
a&orosa )on #os o"3etos
8II
.
Se *odr-a, *ues, raona"#e&ente )on)#uir %ue #a autoesti&a es una forma de
satisfaccin de la libido narcisista en el adulto
012
sin %ue, )on e##o, se #e *retenda atri"uir a
priori nin';n )ar$)ter insano, re'resi0o o in(anti#iante. Una )orre)ta *er)e*)i.n de#
nar)isis&o nos 5a"r$ 5e)5o entender %ue 7sta es una di&ensi.n "$si)a de #a a(e)ti0idad ! %ue
un re&anente nar)isista se 5a)e de a#'una &anera i&*res)indi"#e *ara (un)ionar e(i)a&ente
en #as re#a)iones )on uno &is&o ! ta&"i7n )on #os otros. Su )ar$)ter sano o *ato#.'i)o #e
0endr$, *ues, de# ti*o de nar)isis&o a# %ue se en#aa ! de# %ue sea e/*resi.n. Es e0idente %ue
#a autoesti&a de #a %ue ($)i#&ente 5a)e 'a#a, *or e3e&*#o, e# *aranoi)o o e# &an-a)o
)onstitu!e un desen(o%ue i&*ortante de s- &is&o ! un o"st$)u#o 'ra0e en su re#a)i.n )on #os
8I8 "chgr^sse, tradu)ido )o&o grandor del yo AYB en #a edi)i.n de A&orrortu. C(.
"ntroduccin al narcisismo, 1E1I, G.M., C, 1H>J O.C., 2i"#iote)a Nue0a, Madrid 1E@8, II,
GF81 ! O.C., A&orrortu, 2uenos Aires 1E@H, CIV, EI.
8II I"id., O.C., II, 8F8G. Co&o resu#tado de# )u&*#i&iento de un idea# rea*are)e e# te&a de
#a autoesti&a en e# te/to (reudiano a *ro*.sito de Mois7s ! de# *ue"#o 3ud-o1 #a rea#ia)i.n de
una 'ran 5aa+a, #a )a*a)idad *ara renun)iar a #os estratos &$s *ri&iti0os de #a *ersona#idad
traen )onsi'o un re(ora&iento de #a autoesti&a. C(. =ois>s y la religin monote.sta, 1E8D,
O.C., III, 88116881G. So"re #as 0in)u#a)iones entre e# a&or, su *7rdida ! #a autoesti&a
en)ontra&os ta&"i7n ideas i&*ortantes en Duelo y melancol.a, 1E1@, O.C., II, GFE86GFEI.
8I> As- a*are)e de(inida en e# )itado Diccionario freudiano de J. L. VALLS. ,rodu)e 6se';n
e/*#i)a este autor6 una sensa)i.n de "ienestar inde(inido, no re#a)ionada en (or&a dire)ta )on
des)ar'as *u#siona#es. Es m)s bien un estado b)sico$ La autoesti&a est$ re#a)ionada de
&anera -nti&a )on #a )on(iana en s- &is&o, )on e# ta#ante o estado an-&i)o, )on #a
auto0a#ora)i.n. En este sentido es *i#ar "$si)o de #a sa#ud ! de #a (orta#ea !oi)a. A. SEGAL,
*or su *arte, #a de(ine )o&o un senti&iento "asado en #a "uena re#a)i.n, no idea#iada, entre
e# s-6&is&o ! #os o"3etos internos. C(. Some clinical implications of =elanie VleinNs OorJ$
Emergence from narcissism1 Int. J. ,s!)5o6Ana#., IH A1ED8B GHE6G@H.
1IE
de&$s. La autoesti&a %ue "rota, *or e# )ontrario, *or #a rea#ia)i.n de #a o"ra "ien 5e)5a o
de# senti&iento de 0a#er *ara #a *ersona a&ada 5a"r$ de ser )onsiderada )o&o un e/*onente
de un sano a&or a uno &is&o. Nar)isis&o, *ues, e# de# *aranoi)o ! nar)isis&o ta&"i7n en e#
otro )aso, *ero, se';n *udi&os 0er, nar)isis&o de si'no ! 0a#or &u! di0erso.
,or todo e##o se *odr-a 3usta&ente )o#e'ir %ue ni e# nar)isis&o es tan ne'ati0o )o&o
($)i#&ente se so"reentiende, ni #a autoesti&a tan *ositi0a )o&o ($)i#&ente tende&os 5o! a
*ensar. Ni ta&*o)o son, de 5e)5o, ($)i#&ente di(eren)ia"#es entre s-. Ca"r-a &$s "ien *ensar
%ue es *osi"#e en)ontrar un nar)isis&o )arente de autoesti&a, *ero %ue di(-)i#&ente se *ueda
dar una autoesti&a sin re#a)i.n a#'una a# nar)isis&o, *osea este un )ar$)ter *ositi0o o no.
E# nar)isis&o, en e(e)to, *uede i&*edir en o)asiones un ni0e# su(i)iente de
autoesti&a. Es e# )aso en e# %ue e# ?o Idea# ad%uiere ta# &a'nitud, %ue #a rea#idad *ersona#
de# su3eto 0en'a a su*oner, en su #i&ita)i.n, un &ent-s *ara sus i#usorias as*ira)iones. E#
resu#tado no *odr$ ser sino e# de una *7si&a autoesti&a. Es #a situa)i.n de Nar)iso %ue, en
rea#idad, no a&a su *ro*io ser, sino #a re*resenta)i.n i&a'inaria e idea#iada %ue 7# *er)i"e
re(#e3ada en e# a'ua. Frente a e##a, su *ro*ia rea#idad *uede ter&inar siendo odiosa. ?a 0i&os
%ue en e# 9trastorno nar)isista de *ersona#idad:, *arad.3i)a&ente, se a*unta"a %ue #a
autoesti&a era (r$'i# ! ($)i#&ente 0u#nera"#e. La autoesti&a, *ues, ne)esita de# nar)isis&o
*ara *rodu)irse ! &antenerse en un tono su(i)iente ! *uede en(er&ar, sin e&"ar'o, )uando #a
(uente nar)isista de #a %ue &ana ad%uiere una densidad %ue tras*ase )iertos #-&ites.
A&ecto y co(nicin en la a"toe!tima
En #a )o&*rensi.n de #a autoesti&a se *#antea un *ro"#e&a a# %ue se *resta es)asa
)onsidera)i.n ! %ue indu)e a )ontradi))iones, a 0e)es, ##a&ati0as, en #a inter*reta)i.n de#
(en.&eno. Se trata de# te&a de 5asta %u7 *unto e##a in)#u!e ! arti)u#a #os *ro)esos )o'niti0os
3unto a #os *ura&ente a(e)ti0os. En)ontra&os, en e(e)to, %ue en #as &e3ores de(ini)iones de
#a autoesti&a se in)#u!e un e#e&ento auto)r-ti)o, e0a#uati0o, %ue 'arantiar-a su sano
desarro##o. La autoestima 6 a(ir&a a)ertada&ente J. V. 2onet6 es la percepcin e+aluati+a y
afecti+a de uno mismo, o di)5o toda0-a en otros t7r&inos, lo que uno piensa y siente de s.
015
.
Se';n 2urns6 el conjunto de las actitudes del yo hacia s. mismo, donde a)titud se entiende
)o&o una *auta &$s o &enos esta"#e de *er)e*)i.n sensoria#, *ensa&iento, e0a#ua)i.n,
senti&iento ! a))i.n en re#a)i.n a un o"3eto, una institu)i.n o una *ersona. Se trata, *ues, de
un senti&iento res*e)to a #a *ro*ia rea#idad %ue est) fundado en acertadas percepciones de
s.$ En #os desarro##os de# )on)e*to de autoesti&a nun)a (a#ta, *or #o de&$s, un se+a#a&iento
de #a ne)esidad de en(o)ar )on0eniente&ente e# a(e)to *ositi0o 5a)-a uno &is&o *ara no
0enir a )aer en nin';n &odo de e'o)entris&o o nar)isis&o in(anti#iante. La autoesti&a
*are)e, *ues, de"e ir a)o&*a+ada de un tra"a3o de autoan$#isis )r-ti)o %ue ne)esaria&ente
i&*#i)a #a *arti)i*a)i.n de #as (un)iones )o'niti0as.
No *are)e, sin e&"ar'o, %ue 5a!a unani&idad a #a 5ora de entender #a autoesti&a
)o&o esa arti)u#a)i.n de e#e&entos a(e)ti0os ! )o'niti0os. M$s "ien se resa#tan, )asi )on
e/)#usi0idad ! #a &a!or-a de #as 0e)es, #as di&ensiones a&orosas res*e)to a uno &is&o,
de3ando &u! en se'undo *#ano, )uando no en e# o#0ido tota#, esas otras di&ensiones
e0a#uati0as o auto)r-ti)as. As-, *or e3e&*#o, 2randen, uno de #os autores &$s se+a#ados en
8IH C(. J. V. 2ONET, S> amigo de ti mismo, Sa# Terrae, Santander 1EEI, 1D ! Aprender a
quererse, Manantia#, Va#en)ia 1EED, 8>. C(. ta&"i7n de# &is&o autor Autoestima, narcisismo
y solidaridad1 Ra.n ! (e 188 A1EE8B GDE[GED.
este te&a, se re(iere a e##a )o&o la disposicin a considerarse competente para hacer frente
a los desaf.os b)sicos de la +ida y sentirse merecedor de la (e#i)idad
8I@
. ? tene&os #a
i&*resi.n de %ue as- es ).&o (unda&enta#&ente se inter*reta en e# *;"#i)o %ue, en 'enera#,
se a)er)a ! a"unda en e# te&a. A 0e)es, in)#uso, se 5a"#a dire)ta&ente de 9autoa&or:,
0iniendo a )oin)idir #o %ue se entiende *or ta# t7r&ino )on #o %ue nor&a#&ente se nos di)e
so"re #a autoesti&a
8ID
.
No es nada e/tra+o, *or #o de&$s, si tene&os en )uenta #o %ue e# &is&o t7r&ino de
estima si'ni(i)a en nuestro #en'ua3e 5a"itua#. E# Diccionario de la lengua espaLola de(ine
9esti&a: )o&o 7onsideracin y aprecio que se hace de una persona o cosa por su calidad y
circunstancias. Ta&"i7n e# Diccionario del uso del espaLol de Mar-a Mo#iner entiende
9esti&ar: )o&o Atribuir a alguien o algo un +alor para uno mismo o en general. E#
Diccionario ideolgico de la lengua espaLola de Ju#io Casares entiende )o&o 9esti&a:
Estimacin o aprecio que se hace de una persona o casa. La 0a#ora)i.n *ositi0a *are)e,
*ues, situarse en un *ri&er *#ano. E##a *odr-a deri0ar de una e0a#ua)i.n *re0ia %ue in)#u!ese
e#e&entos de orden )o'niti0o, dis)ri&inati0o ! )r-ti)o. ,ero #a esti&a *are)e ser e# resu#tado
(ina# %ue i&*#i)a, *or s- &is&a, a*re)io ! 0a#ora)i.n *ositi0a.
Es #o %ue )ada 0e &$s notoria&ente se de3a 0er en e# uso 5a"itua# de# t7r&ino. La
re(eren)ia &$s )o&;n %ue o-&os a *ro*.sito de #a autoesti&a es #a de quererse, mimarse,
aplaudirse, premiarse, +alorarse positi+amente, tener unos buenos sentimientos respecto a
uno mismo
01;
. Todo #o )ua# *uede ser, e(e)ti0a&ente, &u! *ositi0o e i&*ortante *ara e#
desarro##o ! &adura)i.n *ersona# en deter&inados &o&entos. ,ero, #a insisten)ia )asi
e/)#usi0a en esa dire))i.n, e# re)e#o ! 9)uasi: a#er'ia %ue se ad0ierte )on (re)uen)ia a
e/*eri&entar )ua#%uier ti*o de auto)r-ti)a o senti&iento de )u#*a A%ue, en tantos &o&entos
resu#tara i&*res)indi"#e *ara #a trans(or&a)i.n de# su3etoB, o, #o %ue es *eor toda0-a, #a
*o#aria)i.n de toda #a tarea de &adura)i.n *ersona# en torno a #a te&$ti)a de #a autoesti&a,
*uede traer )onsi'o deri0a)iones &u! ne'ati0as *ara esa &is&a &adura)i.n ! desarro##o %ue
se *retende.
A este *ro*.sito, resu#ta es*e)ia#&ente es)#are)edora #a re(#e/i.n %ue O. Lern"er'
rea#ia a a*ro*.sito de #a autoesti&a. Psta no de"e ser un si&*#e re(#e3o de 9)ate/ias
instinti0as:. Es de)ir, no de"e ser e# resu#tado de un )ie'o a&or a s- &is&o, sino %ue de"e
)o&"inar )o&*onentes a(e)ti0os ! )o'niti0os %ue #e sir0an de re'u#a)i.n ada*tati0a. ,or e##o,
distin'ue Lern"er' una autoesti&a *ri&iti0a, en #a %ue *redo&inan #os )o&*onentes
a(e)ti0os di(usos ! otra &$s a0anada, en #a %ue e# *redo&inio es de #os )o&*onentes
)o'niti0os di(eren)iados ! %ue &uestra tan s.#o 9repercusiones afecti+as atenuadasF
02<
$
Se+a#a este autor, ade&$s, %ue #as os)i#a)iones de #os estados de $ni&o re#a)ionados )on #a
autoesti&a de3ar-an 0er unas &oda#idades de e##a *o)o e0o#u)ionadas, en )uanto %ue estar-an
8I@ Citado *or J. V. 2ONET, Aprender a quererse, 8I.
8ID As-, *or e3e&*#o, en A. ANDRPS, El hombre en busca de s. mismoH autoamor, Aenai,
Madrid 1EE> o en M. A. MARTSN, 6uedo ser otro$$$ y ser feli*, Aenai, Madrid 1EDD, donde
toda #a ;#ti&a *arte de# te/to se dedi)a a #a no)i.n de 9autoa&or: )o&o e%ui0a#ente de
autoesti&a.
8IE C(. en este sentido #as *u"#i)a)iones de L. L. NA? %ue, desde #o ana%ue#es de #os 'randes
a#&a)enes se *rodi'a en e# )u#to a s- &is&o )on #i"ros, a'endas ! )a#endarios ##enos de
&ensa3es ! )onsi'nas en este orden de )osa. As-, *or e3e&*#o, en _mate a ti mismoH
cambiar)s tu +ida, Urano, 2ar)e#ona 1EE1.
8>F O. LERN2ERG, I"id., GDF.
1>1
*oniendo de re#ie0e esa *arti)i*a)i.n esen)ia# de #os a(e)tos en #a *ro*ia *er)e*)i.n de s-
&is&o. Cuando #a autoesti&a est$ re'u#ada *or (un)iones su*er!oi)as &$s a0anadas 6es
de)ir, *or instan)ias &$s auto)r-ti)as6 #a autoe0a#ua)i.n es &$s *re)isa ! de3a 0er #a &a!or
*arti)i*a)i.n de #os )o&*onentes )o'niti0os.
La a"toe!tima como e!tacin e pa!o.
No esta&os se'uros de %ue sea ese ti*o de autoesti&a %ue arti)u#a a(e)to ! )o'ni)i.n
#a %ue se *ro)#a&a )on a&*#itud en nuestros d-as, "a3o #a *resi.n de una )u#tura %ue in0ita a
desentenderse de todo )o&*ro&iso ! %ue in)ita a# )u#to &$s de)idido de# indi0idua#is&o
8>1
.
Esa )u#tura *ost6&oderna e/a#tadora de #o indi0idua#, est$ *resionando en una dire))i.n &u!
*arti)u#ar !, *ro"a"#e&ente, en)ontra&os a5- una de #as )ausas (unda&enta#es *or #as %ue, a
*esar de #os es(ueros %ue se rea#ian *or )o&*render #a autoesti&a )o&o una e0a#ua)i.n
)r-ti)a de s- &is&o, se 0en'a a entender, de 5e)5o, #a &a!or *arte de #as 0e)es, )o&o un &ero
a&or a #a *ro*ia *ersona, a)r-ti)o e in(anti#iante.
Co&o a)ertada&ente ad0ierte Mart-ne No#'ado, nuestra )u#tura de 5o! de3a &u! en
se'undo *#ano #as e&an)i*a)iones )o#e)ti0as ! )on0ierte a# !o, a #a 0e, en "ar)o ! en *uerto.
Desde a5-, se 'enera una sed de s- &is&o, una e/a#ta)i.n de #a ";s%ueda interior ! una
)onsa'ra)i.n a #a autorrea#ia)i.n )o&o 0a#or ;#ti&o ! su*re&o. Todo )ondu)e a una
situa)i.n en #a %ue no )a"e &$s re#i'i.n %ue #a de# !o, ni #itur'ia distinta de #a de#
autodes)u"ri&iento
8>G
. No es de e/tra+ar %ue 5istoriadores, so)i.#o'os ! *si).#o'os )oin)idan
en %ue esta&os 0i0iendo e# a*o'eo de# nar)isis&o )o&o te&a )entra# de #a )u#tura. Los
*si)o*at.#o'os, *or su *arte, a+aden, no sin ra.n, %ue #a )ris*a)i.n neur.ti)a de otros
tie&*os *are)iera de3ar *aso a #a (#ota)i.n nar)isista de nuestros d-as
8>8
.
La insisten)ia, ade&$s, en #a autoesti&a )o&o norte (unda&enta# ! "$si)o de# *ro*io
tra"a3o de &adura)i.n *ersona# o )o&o idea or'aniadora "$si)a de #a )ondu)ta, *uede
e/tra0iar e# ru&"o de ese &is&o *ro)eso *ersona# de un &odo )atastr.(i)o. Lo %ue tendr-a
%ue ser tan s.#o una "ase, se )on0ierte en e# edi(i)io )o&*#eto. Lo %ue no tendr-a %ue ser sino
un *unto de *artida, se )on0ierte en (ina#idad ;#ti&a. Se *rodu)e as- #a so"redosis nar)isista
%ue a5o'a a# su3eto en su *ro*ia rea#idad in(e)unda. ,uede resu#tar (as)inante ! *ro&etedor
6)o&o a Nar)iso #e resu#ta"a su i&a'en es re(#e3ada en e# a'ua6 *ero su&a&ente *e#i'roso !
destru)ti0o ter&inar di)iendo )on e# *oeta quisiera ser todo de +ino para beberme$
,are)e "astante )uestiona"#e, "a3o este *unto de 0ista, e# a'#utinar en e# )on)e*to de
autoesti&a toda una serie de *ro)esos *s-%ui)os de re#e0an)ia, de #os )ua#es &u)5os tendr-an
%ue ser )onsiderados a3enos *ro*ia&ente a# (en.&enoJ ! otros %ue, aun%ue *osean una
8>1 E/)e#ente an$#isis e# %ue nos "rinda J. MARTSNER NOLGADO, en su tra"a3o En el centro de
la Curbuja %En torno al narcisismo'1 Sa# Terrae @@ A1EDEB DF86D1H. Nos ana#ia
"ri##ante&ente e# *aso %ue se 5a *rodu)ido en #os ;#ti&os a+os desde e# )o&*ro&iso a#
desen)anto. E# au'e de #a te)no)ra)ia ! e# )on(or&is&o )on #a din$&i)a ! #os *rodu)tos de#
estado de "ienestar son #os (a)tores "$si)os %ue deter&inan "a3o su *unto de 0ista e#
ensi&is&a&iento nar)isista de# su3eto de 5o!.
8>G C(. I"id.
8>8 C(. LI,OVETSL?, La era del +ac.o$ Ensayo sobre el indi+idualismo contempor)neo,
Ana'ra&a, 2ar)e#ona 1EDH, @H. C(. ta&"i7n e# su'erente tra"a3o de L. LQ,ER6?ARTO, Aombres
con psicolog.a de diocesillos 1 Sa# Terrae DF A1EE1B E1[1F1.
e0idente re#a)i.n )on e##a, i&*#i)an ta&"i7n una su*era)i.n A*arad.3i)a&ente *oten)iadoraB
de #a &is&a. La sensi"i#idad ante e# otro, #a sana )on)ien)ia de )u#*a"i#idad, #a aserti0idad en
e# )o&*orta&iento, et).. se in)#u!en ($)i#&ente )o&o (or&ando *arte de #a &is&a natura#ea
de autoesti&a !, *r$)ti)a&ente, identi(i)ada )on e##a. Siendo as- %ue, aun 'uardando
e0identes re#a)iones )on su din$&i)a, estos *ro)esos *oseen una entidad en su '7nesis !
estru)tura &u)5o &$s a&*#ias !, en "uena &edia, di(erentes de #o %ue #a autoesti&a es !
re*resenta. ,or otro #ado, sin e&"ar'o, se ad0ierte ta&"i7n un e&*e+o en a#e3ar de e##a una
di&ensi.n, )o&o #a de# nar)isis&o %ue, se';n #os an$#isis *re)edentes, 5a"r-a %ue )onsiderar
)o&o dire)ta e -nti&a&ente i&*#i)ada en e# (en.&eno. Veni&os as- a una e#a"ora)i.n te.ri)a
de #a autoesti&a en #a %ue todo a%ue##o %ue se )onsidera *ositi0o en orden a# )re)i&iento
*ersona# se in)#u!e dentro de su natura#ea ! esen)ia. De este &odo ##e'a a ad%uirir as- e#
)on)e*to un )ar$)ter nu)#ear, una *osi)i.n de *iedra an'u#ar, %ue ser-a &u! )uestiona"#e
desde una 0isi.n a&*#ia de #os *ro)esos &adurati0os de #a *ersona#idad.
Es #a autoesti&a una esta)i.n de *aso. Sa"e&os "ien %ue 6)o&o #o resa#t. N. Lo5ut6
es ne)esario 5a"er re)i"ido unos su&inistros nar)isistas i&*ortantes en #a *ri&era in(an)ia
*ara *oder ad%uirir una su(i)iente se'uridad ! )on(iana en s- &is&o. Cuando 7sta no 5a
tenido #u'ar de &odo su(i)iente so"re0iene e# trastorno nar)isista1 #a ne)esidad i&*eriosa de
ser re)ono)ido *or #os otros, #a ur'en)ia *or resta+ar #as 5eridas in(rin'idas en e# *asado.
Ser-a, *ues, &u! *e#i'roso %ue #a autoesti&a 0iniera a en)u"rir ! #e'iti&ar una ne)esidad
i&*eriosa e insana de re)u*erar un trono %ue no se ##e'. a dis(rutar en #a &edida deseada.
E##o si'ni(i)ar-a *erder de 0ista %ue e# o"3eti0o ;#ti&o ser$ sie&*re #a sa#ida de s- &is&o
*ara e# en)uentro (e)undo )on #a a#teridad. En #os e#o)uentes t7r&inos de Freud1 un intenso
ego.smo protege contra la enfermedad- pero, al fin y al cabo, hemos de comen*ar a amar
para no enfermar
021
. 4ui$s 5a!a %ue ser en #a in(an)ia e# re! de #a )asa. ,ero si no se a)a"a
destronando a# re!eue#o, se %uedar$ 7ste entonte)ido, nar)otiado en su *ro*io nar)isis&o !
autoesti&a in(anti#.
La a"toe!tima> por a?ai"ra.
Es 0erdad %ue e/isten &u)5os su3etos )asti'ados *or una edu)a)i.n o es*iritua#idad
ensa+ada en resa#tar #as di&ensiones &$s ne'ati0as de s- ! en e/a#tar #a )u#*a ! e#
&enos*re)io *ersona#. Es )ierto %ue esa edu)a)i.n 5a )onsiderado (uera de #a nor&a
)ua#%uier &irada )o&*#a)iente o *ositi0a so"re uno &is&o ! %ue #os e(e)tos %ue se 5an
deri0ado de esas *ro*uestas son terri"#e&ente da+inos *ara esos &is&os su3etos. Centrar #a
aten)i.n en e# *ro"#e&a de #a "a3a autoesti&a *uede ser, *or e##o, en &u)5os &o&entos, una
tarea ine/)usa"#e ! una *arte i&*ortante de# *ro)eso de sanea&iento 'enera# de# indi0iduo.
E/a&inar ! )riti)ar #as o*iniones e ideas irra)iona#es A)on(or&e a #as *ro*uestas )o'niti0as
de A. E##is o A. T. 2e)KB %ue (a0ore)en esa i&a'en ne'ati0a de s- &is&o *uede resu#tar
sa#uda"#e ! "en7(i)o en un &o&ento deter&inado. Lo %ue *are)e ser &$s *ro"#e&$ti)o es
)entrar todo e# *ro)eso de )re)i&iento ! &adura)i.n *ersona# en esa &irada a #a *ro*ia
i&a'en da+ada )on e# e&*e+o de 9*ositi0ar#a: a toda )osta. ,uede )on0ertirse ta&"i7n, *or #o
de&$s, en un i&*ortante error estrat7'i)o de )ara in)#uso a# resta"#e)i&iento de una
)on0eniente autoesti&a, e# *#antear #a tarea )o&o un )entra&iento en e# an$#isis ! aten)i.n a
#a *ro*ia i&a'en da+ada. Esas 5eridas de# *asado, *ro"a"#e&ente, no 0an a )i)atriar en una
a))i.n *er&anente de #a&er#as o de e/i'ir a #os otros %ue ta&"i7n #o 5a'an. En &u)5os
&o&entos, *or #o de&$s, se 5a"r$ de a*render a )a&inar de &odo *er&anente,
8>I "ntroduccin al narcisismo, 1E1I, O.C., GFGI.
1>8
e/*eri&entando e# do#or de esa 5erida %ue no a)a"a de )i)atriar, *ero %ue s.#o en)ontrar$ su
&e3or a#i0io en e# e&*e+o *or tra"a3ar ! a&ar, )o&o *i#ares (unda&enta#es, se';n !a 0i&os,
en #os %ue 5a! %ue )entrar todo e&*e+o de &adura)i.n. Ese *uede ser #a &e3or 0-a *ara
(a0ore)er #a &e3or de #as autoesti&as.
A)ertada es ! &u! *ertinente a# res*e)to, #a (or&u#a)i.n *o*u#ar de pasarse la +ida
mir)ndose el ombligo$ Co&o !a se se+a#. anterior&ente, desde e# *si)oan$#isis, Denis Vasse,
5a sa"ido 0er en esa *e)u#iar (or&a)i.n or'$ni)a una re*resenta)i.n si&".#i)a de a%ue##o %ue
nos )ierra ! nos )on(ina en e# es*a)io de nuestra *ro*ia *ie#
8>>
. En e# )ierre u&"i#i)a# est$
i&*#i)ado e# an5e#o de %ue e# ni+o 0i0a. Na! %ue )ortar ! )errar e# )ord.n u&"i#i)a#, es
o"#i'ado 9)errar: a# ni+o *ara %ue sea 7# desde #a se*ara)i.n %ue #o )onstitu!e en un ser
a*arte. Frente a este )ierre, #a 0o 0endr$ a si'ni(i)ar su a*ertura ! #a 5ue##a de su se*ara)i.n
radi)a# de #os otros. Si el ombligo es cierre$ La +o* es sub+ersin del cierre$$$la +o*
Eatra+iesaF el cierre sin por ello interrumpirlo
025
$ La 0o i&*#i)a %ue esta&os ##a&ados e
i&*u#sados a #a a#teridad desde #a distan)ia %ue nos )onstitu!e.
,ero e# o&"#i'o *are)e 'uardar una es*e)ie de terri"#e (as)ina)i.n. Es #a 5ue##a de #o
*erdido1 una situa)i.n en #a %ue no e/ist-a distan)ia ! di(eren)ia ! en #a %ue todo era s.#o !
e/)#usi0a&ente nuestra *ro*ia rea#idadJ es de)ir, e# nar)isis&o *ri&ario ! radi)a# de #a
situa)i.n intrauterina. ,or e##o, #a e/*resi.n pasarse la +ida mir)ndose el ombligo re(iere una
tenden)ia enor&e&ente si'ni(i)ati0a ! *ro(unda. Deter&inadas *ro*uestas )on)ernientes a#
autoa&or ! a #a autoesti&a *ueden 0enir a )aer, sin *er)atarse de e##o, en una *e#i'rosa
)o&*#i)idad )on esa tenden)ia
8>@
.
E# *si)oan$#isis nos in0ita &$s "ien a *ensar %ue es en #a entre'a a e&*e+os
orientados *or #os o"3etos e/ternos, sin )uidarse &u)5o de %ue *ro&ue0an o no e# s-6&is&o,
#os %ue, de &odo )o#atera# &antienen ! *ro&o)ionan a #a *ersona
8>D
. Co&o se+a#a O.
Lern"er', e# au&ento en #a )a*a)idad de a&ar, de sentir ! e/*resar 'ratitud, de *reo)u*arse
*or #os de&$s, as- )o&o en #a )a*a)idad de a&or se/ua#, de su"#i&a)i.n ! de )reati0idad es
#o %ue &e3or )ar'a #a "ater-a de# s-6&is&o
8>E
.
No *are)e, *ues, #a 0-a de mirarse el ombligo #a &$s *ertinente *ara a))eder a #a
autoesti&a. Ta&*o)o #a de #a&er ! e/i'ir a otros %ue #a&an #as 5eridas nar)isistas %ue nos
*udieron in(rin'ir en e# *asado. M$s "ien, es en e# o#0ido de #a *ro*ia autoesti&a ! en e#
e&*e+o de)idido *or un en)uentro a&oroso )on #o rea# ! en e# *ro!e)to de una a))i.n
8>> Con (re)uen)ia 6nos di)e este autor6 e# o&"#i'o a*are)e en #os di"u3os in(anti#es ! )on
(re)uen)ia ta&"i7n 0iene a re*resentar en e# &undo de #os *si).ti)os un o"3eto aso)iado a #o
*erdido. La imagen del cuerpo del psictico 6nos di)e6 es referida constantemente a la
fantas.a desorgani*ati+a de un ombligo abierto, de un no corte original del flujo de la +ida$
C(. #a o"ra !a )itada en e# )a*-tu#o IV, El ombligo y la +o*, EE.
8>H I"id., G1.
8>@ C(. a este *ro*.sito J. M. FERN\NDER MARTOS, El nue+o narcisismo o la represin de la
comunicati+idad 1 Sa# Terrae @1 A1ED8B H116 HGI.
8>D Co&o a(ir&a M. N. EAGLE en una a)ertada 0a#ora)i.n )r-ti)a de #os *ostu#ados de N.
LONUT )on)ernientes a# sano nar)isis&o, es #a re)i*ro)idad de e&*e+o orientado a #os
o"3etos ! #a *reo)u*a)i.n *or s- &is&o #a %ue Freud *ostu#a"a en 1E1I entre #as in0estiduras
#i"idina#es de o"3eto ! #as nar)isistas. C(. Desarrollos contempor)neos recientes en
psicoan)lisis, ,aid.s, 2uenos Aires 1EDD, @G6@I.
8>E C(. I"id., GD8.
#i"eradora )o#e)ti0a, )o&o #a autoesti&a *odr-a re)i"ir e# &e3or de #os su&inistros *osi"#es.
Ca"r$ en a#';n &o&ento o en a#'una situa)i.n *arti)u#ar, %u7 duda )a"e, detenerse a
)onsiderar e# i&*edi&ento %ue *ara e##o nos *uede 0enir desde una i&a'en ne'ati0a !
des0a#oriada de nosotros &is&os. La &irada, sin e&"ar'o, no de"er$ *erder su norte. Desde
e# &o&ento en e# %ue ese tra"a3o *ersona# *ierda su )ar$)ter (un)iona# ! *ro0isorio,
estare&os *er0irtiendo su sentido ! e%ui0o)ando #a estrate'ia. No! d-a, "a3o una i&*ortante
*resi.n so)io6)u#tura#, e# *e#i'ro de so"redosis nos a)e)5a de &odo i&*ortante. Las
)onse)uen)ias *ueden ser 'ra0es. Co&o #o (ueron *ara Nar)iso1 e"rio de s- &is&o,
indi(erente a #o %ue no (uera su *ro*ia rea#idad *ersona#, in(e)undo en #a tra&*a de su *ro*ia
i&a'en, no *udo 5a##ar sino #a &uerte en un en)uentro, a &odo de )5o%ue "ruta# ! (at-di)o,
)onsi'o &is&o.
1>>
4I4LIOGRA5A
2ONET, J.V., S> amigo de ti mismo$ =anual de autoestima, Sa# Terrae, Santander 1EEI.
CASTAN?ER, O., La aserti+idadH expresin de una sana autoestima, Des)#7e de 2rouWer.
2i#"ao 1EEH.
FREUD, S., "ntroduccin al narcisismo, 1E1I, O.C., II, GF1@[GF88.
Obser+aciones psicoanal.ticas sobre un caso de paranoia %EDementia paranoidesF'
autobiogr)ficamente descrita, 1E11, O.C., II, 1>1H61>1@.
#tem y tab4, 1E1I, O.C., II, 1DF861DFI
GREEN, A., El narcisismo primario Sestructura o estadoT, ,roteo, 2uenos Aires 1E@F.
GUILLEM, ,. 6 LOREN, J. A. 6 ORORCO, E., Le narcissisme dans le processus de structuration et
destructuration psyquiquesH "ntroduction1 Re0ue Fran^aise de *s!)5ana#!seO LV A1EE1B
1[G@G.
NERN\NDER, V., 6atologia narcisista i BCorderlineB, Funda)i. Vida# i 2arra%uer, 2ar)e#ona
1EE1.
NORNSTEIN, ,arcisismo, autoestima, identidad, alteridad, ,aid.s, 2uenos Aires GFFF.
LERN2ERG, O., Desordenes fronteri*os y narcisismo patolgico, ,aid.s, 2ar)e#ona 1EDD.
LONUT, N., Los seminarios de Aein* Vohut, ,aid.s, 2uenos Aires 1EEF.
An)lisis del self, A&orrortu, 2uenos Aires 1E@@.
LI,OVETSL?, La era del +ac.o, Ana'ra&a, 2ar)e#ona 1E...
MARTSNER NOLGADO, En el centro de la burbuja1 Sa# Terrae @@A1EDEB DF86D1H.
SANDLER, J. ACo&*.B,Estudio sobre B"ntroduccin al ,arcisismoB de Sigmund Dreud,
Te)ni*u"#i)a)iones, Madrid 1EE1.
TRECNERA, J. L., El trastorno narcisista de la personalidadH concepto, medida y cambio1
,u"#i)a)iones ETEA, C.rdo"a 1EE@.
SPu> es el narcisismoT Des)#7e de 2rouWer, 2i#"ao 1EEH.
VASSE, D., El ombligo y la +o*, A&orrortu, 2uenos Aires, 1E@I.
CA/%ULO I+
EL 'NCULO DE LA AMIS%AD
Es e# 0-n)u#o &$s uni0ersa#. En e# %ue *arti)i*an #os ti*os 5u&anos &$s di(erentes en
edad, )ondi)i.n o )u#tura. E# %ue, a di(eren)ia de# 0-n)u#o a&oroso o de otros &u)5os, nos
)o&*ro&ete ! a)o&*a+a a #o #ar'o de toda #a 0ida. Son a&i'os #os ni+os, #os ado#es)entes,
#os adu#tos ! #os an)ianos. Son a&i'os #os 5o&"res ! #as &u3eres. Son a&i'os #os seres de#
&is&o se/o ! ta&"i7n #os de# se/o )ontrario. ,uede este 0-n)u#o de #a a&istad, sortear #as
di(eren)ias de edad, de )u#tura o de )reen)ias. ,uede estar *resente en otros ti*os de re#a)i.n
)o&o #os de# a&or de *are3a o #os *aterno (i#ia#es, aun%ue no ne)esite de nin'uno de e##os
*ara esta"#e)erse. Ni #a edad, ni e# se/o, ni #a )u#tura, *ues, *are)en 3u'ar )o&o (rontera *ara
este ti*o de 0in)u#a)i.n 5u&ana. Co&o una "endi)i.n de# )ie#o ! )o&o e# so# ! #a ##u0ia,
ta&*o)o distin'ue *ara re*artirse entre "uenos ! &a#os o 3ustos e in3ustos. Cir)u#a )on
inde*enden)ia de# '7nero, edad o )ondi)i.n ! )rea redes a tra07s o a# &ar'en de #o
institu)iona#, *re)ede o *ro#on'a otros 0-n)u#os 5u&anos ! no se 0e nun)a so&etido a
re'#a&enta)i.n 3ur-di)a a#'una %ue #o #i&ite o )ondi)ione en un sentido u otro. Es #a &$s
#i"re ! #a &$s 'ratuita entre todas #as 0in)u#a)iones %ue se *uedan esta"#e)er. ,or todo e##o,
ta# )o&o a(ir&a"a Arist.te#es, #a a&istad se )onstitu!e )o&o una de #as ne)esidades &$s
a*re&iantes de #a 0ida ! es un "ien de# %ue nadie se %uiere 0er des*ro0isto, aun%ue se
*ose!eran e# resto de #os de&$s "ienes
8HF
.
? sin e&"ar'o, resu#ta sor*rendente %ue siendo #a a&istad un 0-n)u#o 5u&ano !
a(e)ti0o de ta# natura#ea e i&*ortan)ia, sea &u! *o)o #o %ue so"re e##a se es)ri"e, ##e'ando a
estar )asi i'norada en #a &a!or *arte de #as )ien)ias 5u&anas. En *arti)u#ar, #a 7*o)a
)onte&*or$nea *are)e sentir un ##a&ati0o ! si'ni(i)ati0o *udor a #a 5ora de a)o&eter #a tarea
de re(#e/ionar ! ana#iar este ti*o de 0in)u#a)i.n tan deter&inante, sin e&"ar'o, en #a
e/isten)ia de todos.
Los 'randes tratados ! re(#e/iones so"re #a a&istad 5a! %ue "us)ar#os
&a!oritaria&ente entre #os )#$si)os. Arist.te#es
8H1
a*are)e )o&o e# *ri&ero %ue )entr. su
aten)i.n en este ti*o de re#a)i.n A#a philiaB, )o&o ,#at.n #o 5i)iera so"re #a re#a)i.n a&orosa
AerosB. Ci)er.n, dentro de #a 7*o)a )#$si)a, dedi). ta&"i7n, )o&o sa"e&os, una de sus o"ras
&$s )ono)idas a# te&a de #a a&istad
8HG
. Santo To&$s, re)u*erando #a tradi)i.n aristot7#i)a
*ara arti)u#ar#a )on #a teo#o'-a )ristiana, trata de #a a&istad )o&o una re#a)i.n (undada en e#
a&or de "ene0o#en)ia ! )ara)teriada *arti)u#ar&ente *or #a re)i*ro)idad
8H8
. Fina#&ente, E.
8HF =oral a ,icmaco, VIII, I, Es*asa Ca#*e, Madrid 1EDI, G>H.
8H1 C(. I"id., en *arti)u#ar #os Li"ro VIII ! IC, #eor.a de la amistad, G>>6 8FE.
8HG De Amititia, Gredos, Madrid 1EH>. Dentro de #a 7*o)a )#$si)a )a"e &en)ionar ta&"i7n a
S7ne)a en sus 7artas a Licilio AO"ras Co&*#etas, A'ui#ar, Madrid 1EIEB.
8H8 Anterior&ente, dentro de# *ensa&iento )ristiano, 5a"r-a %ue re)ordar a San A'ust-n %ue,
reto&ando a Ci)er.n, es)ri"e "e##as *$'inas a este *ro*.sito, sin ##e'ar a )onstruir una
aut7nti)a teor-a so"re e# te&a. Introdu)e, ade&$s, una *arti)u#ar *ers*e)ti0a teo#.'i)a %ue
1>@
Lant 5a de ser )onsiderado )o&o e# 'ran )#$si)o &oderno en #a re(#e/i.n ! an$#isis de #a
a&istad, distin'uiendo una a&istad de orden est7ti)o, )ara)teriada *or #a *arti)i*a)i.n
&utua en #a a#e'r-a ! e# de#eite A! )u!a &e3or i#ustra)i.n #a en)ontrar-a&os en #a )o&ida
)o&*artidaB, ! una a&istad de orden &ora# en #a %ue se da una )on(iana tota# entre dos
*ersonas %ue se )o&uni)an re)-*ro)a&ente sus 3ui)ios ! senti&ientos -nti&os, *ero %ue
&antienen un res*eto re)-*ro)o. Situando a# otro )o&o un (in en s- &is&o, *one #-&ite a #a
)on(iana e i&*ide #a uti#ia)i.n de# otro )o&o un &edio. La a&istad *er(e)ta ser-a, *ara
Lant, de a#'una &anera ina#)ana"#e en #a &edida en %ue e# a&or ! e# res*eto %ue 5a)e
*ro*ios #os (ines de# otro no ##e'an nun)a a su rea#ia)i.n *#ena
8HI
.
E# *or%u7 #a te&$ti)a de #a a&istad es)asea de &odo tan nota"#e a *artir de #a
i#ustra)i.n )onstitu!e un dato di'no de re(#e/i.n. ,ara ,edro La-n Entra#'o #a )uesti.n
radi)ar-a en %ue di#uida #a no)i.n de *ersona a #o #ar'o de# si'#o CIC Adisue#ta en e#
idea#is&o 5e'e#iano o, si&*#e&ente, desa*are)ida en e# *ositi0is&oB se i&*osi"i#itar-a una
re(#e/i.n )on *ro(undidad so"re este ti*o de re#a)i.n 5u&ana. As- *ues, a *esar de #a
e/a#ta)i.n ro&$nti)a so"re e# te&a, #a re(#e/i.n se e)#i*sa tras una )on)e*)i.n %ue redu)e #a
re#a)i.n de a&istad a #a *ura )a&arader-a
8H>
. Niets)5e, %ue ta&"i7n en este te&a )onstitu!e
un *unto ! a*arte, a#a *or e##o su 'rito de *rotesta )uando, a tra07s de Raratustra, )#a&a1
Aay camarader.a, ojal) un d.a haya amistad
055
.
)ontri"u!e, en o)asiones, a enso&"re)er su 0isi.n de #a re#a)i.n a&istosa. Co&o, *or
e3e&*#o, )uando e/*resa su *re(eren)ia *or e# a&i'o &uerto antes %ue )orru*to AC(. G. JOVER
OLMEDA, elacin educati+a y relaciones humanas, Nerder, 2ar)e#ona 1EE1, HH6@1J #a o"ra
)itada de ,. LASN ENTRALGO, Sobre la amistad, HE6@FB. Una &en)i.n es*e)ia# &ere)e e#
&on3e )ister)iense in'#7s San E#redo de Rie0a#, %ue es)ri"e uno de #os &$s "e##os tratados
es*iritua#es so"re e# te&a ALNamiti> spirituelle, C5ar#es 2e!aert, 2ru'es6,aris 1EIDB. G.
VILLA,ALOS AEl libro de la amistad, M$rt-ne Ro)a, 2ar)e#ona GFFF, HE618GB dedi)a es*e)ia#
aten)i.n, aun%ue dentro de# tono di0u#'ati0o de su o"ra, a #a )on)e*)i.n de #a a&istad en #a
2i"#ia ! en e# *ensa&iento )ristiano, dentro de# )ua# desta)a #as (i'uras de San A'ust-n, San
2enito, San E#redo de Rie0a#, San Fran)is)o de As-s, Santo To&$s ! San Fran)is)o de Sa#es.
8HI C(. so"re todo1 E. LANT, La metaf.sica de las costumbres, Te)nos, Madrid 1EDE. Entre
Santo To&$s ! Lant, uno de #os autores %ue a*are)e &$s (re)uente&ente )itado a *ro*.sito
de #a a&istad es Montai'ne en sus re(#e/iones te+idas de do#or *or #a &uerte de su a&i'o. En
esas *$'inas en)ontra&os #a (a&osa e/*resi.n 6orque >l era >l y porque yo era yo, %ue , en e#
*are)er de ,. La-n Entra#'o, *er(i#a #a )on)e*)i.n &oderna de #a a&istad AC(. I"id., 1F1B.
Montai'ne sit;a #a a&istad en e# *unto &$s a#to de *er(e))i.n de #as re#a)iones 5u&anas. C(.
M. de MONTAIGNE, De la amistad, en 1 Ensayos, A'ui#ar, 2uenos Aires 1EHG.
8H> As- )onsidera ,. La-n Entra#'o %ue se trata en e# *ensa&iento de Ne'e#, Co&te, Mar/ o
S)5o*en5auer. E# si'#o CC, )onsidera e# *ensador es*a+o#, si'ue siendo un desierto en #a
teor-a de #a a&istad. Neide''er radi)a#ia &$s #a )on)e*)i.n de )a&arader-a !, *or #a &is&a
ra.n, (a#ta una no)i.n de *ersona indis*ensa"#e *ara )o&*render e# 0-n)u#o 5u&ano de #a
a&istad. C(. ,. LASN ENTRALGO, I"id., 11H61>G. Co&o re(#e/i.n i&*ortante dentro de# )a&*o
de #a (i#oso(-a &$s re)iente, )a"e )itar J. DERRIDA, 6ol.ticas de la amistad, Trotta, Madrid
1EED, donde e# *ensador *ost&oderno ! de)onstru))ionista ana#ia #os #a"erintos ! a*or-as de
#as 'randes &edita)iones so"re #a a&istad desde Arist.te#es 5asta 2atai##e. Se';n J. Derrida,
#a a&istad tendr-a %ue ser *ensada &$s a##$ de# es%ue&a 5o&o(raterna# ! (a#o)7ntri)o. Tan
s.#o en #a #i"ertad ! #a i'ua#dad tendr-a&os #a *rue"a de #a a&istad 3usta, *ero 3usta &$s a##$
de# dere)5o, es de)ir, a la medida de su desmedida. C(. I"id., 88D.
8HH F. NIETRSCNE, As. habl `aratustra, A#iana, Madrid 1EDI
A1GTB
, EI.
Ta&*o)o en e# )a&*o *si)oana#-ti)o en)ontra&os una teor-a &$s o &enos siste&$ti)a
so"re #a a&istad. Lo %ue no de3a de ##a&ar #a aten)i.n, 5a"ida )uenta de %ue este #ao 3ue'a
en e# $&"ito a(e)ti0o un *a*e# de )onsidera"#e re#e0an)ia en #a *si)odin$&i)a de #a &a!or-a
de #os su3etos. En e# &is&o Freud, )o&o 0ere&os &$s ade#ante, en)ontra&os %ue es &u!
es)asa su teoria)i.n so"re e# te&a en un )#aro )ontraste )on e# *a*e# %ue 3u'aron en su 0ida
#as intensas, ri)as ! )on(#i)ti0as re#a)iones de a&istad. Esa ausen)ia te.ri)a )ontinuar$
des*u7s de Freud en toda #a #iteratura *si)oana#-ti)a *osterior. Es ne)esario re"us)ar
*ro(usa&ente en #os te/tos *si)oana#-ti)os *ara en)ontrar a#'una %ue otra re(#e/i.n so"re #a
a&istad
8H@
, siendo as- %ue #a e/*erien)ia ana#-ti)a se 0e o"#i'ada a es)u)5ar )on *ro(usi.n
so"re este te&a en e# dis)urso de )ua#%uier ana#iado. 4ui$s ta&"i7n a%u- e# *si)oan$#isis
&uestre uno de sus *untos )ie'os.
,or%ue, *ro"a"#e&ente, #a a&istad, ta# )o&o &$s tarde ana#iare&os, trae )onsi'o una
di&ensi.n de# su3eto (rente a #a )ua# e# *si)oan$#isis &uestra sus *arti)u#ares ! )ara)ter-sti)as
resisten)ias. La a&istad no es entendi"#e sin #a o"#i'ada arti)u#a)i.n de# deseo )on e# idea#,
de #a din$&i)a a(e)ti0a )on deter&inados 0a#ores %ue des"ordan #o %ue ser-a una &era
)uesti.n ener'7ti)a. De este &odo #a a&istad re0ierte en e# )a&*o de #o 7ti)o e,
ine#udi"#e&ente, ne)esita entrar en #o %ue e# *si)oan$#isis 5a entendido )o&o *ro)eso de
su"#i&a)i.n. ,ero sa"e&os "ien %ue, ##e'ados a este )a&*o de #a su"#i&a)i.n, nos
en)ontra&os )on uno de #os nudos &$s *ro"#e&$ti)os de toda #a teoria)i.n *si)oana#-ti)a !
%ue, )uando se intenta *enetrar en #os $&"itos de #os %ue 7sta (or&a *arte, sur'en de
in&ediato una serie de a*or-as de di(-)i# reso#u)i.n
8HD
.
Di(-)i#&ente *odr-a&os ##e'ar a una )o&*rensi.n de# (en.&eno de #a a&istad desde
una )onsidera)i.n &era&ente 7ti)a, en #a %ue tan s.#o se tu0iera en )onsidera)i.n e# as*e)to
de a#truis&o o *ro3i&idad. La a&istad )uenta )o&o e#e&ento esen)ia# )on un )o&*onente
a(e)ti0o de *ri&er orden %ue 5a! %ue entender desde #a 0ertiente *si)odin$&i)a. En e##a
en)ontra&os, e(e)ti0a&ente, una de #as 'randes ra&i(i)a)iones de# deseo. ,ero i'ua#&ente
%uedar-a&os en)errados en una 0isi.n *ar)ia# de (en.&eno si nos resisti7ra&os a )o&*render
%ue e# 0-n)u#o de #a a&istad i&*#i)a un )o&*onente 7ti)o, ##$&ese )o&*ro&iso *ersona#,
res*eto a# otro, a&or de "ene0o#en)ia o de )ua#%uier otro &odo. En esa arti)u#a)i.n, *ues, de
a(e)to ! )o&*ro&iso es donde se 5a)e ne)esario &o0erse *ara )o&*render #o &$s de)isi0o
de este &odo de 0in)u#a)i.n 5u&ana )u!o an$#isis *retende&os a5ora ini)iar.
1No exi!ten mercaere! e ami(o!....2
E# t7r&ino a&i'o 6#o sa"e&os todos6 *uede ser e&*#eado )on si'ni(i)ados &u!
di(erentes. A#'unos ##a&an a&i'os a )ua#%uier )ono)ido a tra07s de re#a)iones rea#&ente
su*er(i)ia#es ! otros reser0an e# t7r&ino *ara re(erirse e/)#usi0a&ente a a%ue##as *ersonas
8H@ Entre #as re(eren)ias estri)ta&ente *si)oana#-ti)as %ue nos 5a sido *osi"#e inda'ar tan
s.#o )a"e &en)ionar E. 2ERGLER1 6sychology of friendship and acquaitanceship1 Se#e)ted
,a*ers, Gru&e and Stratton, NeW ?orK 1EHE. Masud L5an, Le Soi cach>, Ga##i&ard, ,aris
1E@H donde se ana#ia e# *a*e# de #a a&istad en #a e/*erien)ia de s- de Montai'ne, Rousseau
! Freud, 18>61ID. La o"ra de I. LEE,, 6sicoan)lisis de la amistad ACar#os Lo5#7. 2uenos
Aires 1EH>B di(-)i#&ente se *uede en)uadrar, a *esar de su t-tu#o en #a tradu))i.n a# es*a+o#,
dentro de# )a&*o *si)oana#-ti)o. Su en(o%ue es esen)ia#&ente 3un'uiano ! su t-tu#o ori'ina#
es Les chemins de lNamiti>$ La o"ra 2. FNER, Driendship 6rocesses, ASa'e, London 1EEHB
ana#ia #a a&istad desde una *ers*e)ti0a *si)o#.'i)a, *ero no *si)oana#-ti)a.
8HD So"re este te&a 0endre&os en e# ;#ti&o )a*-tu#o de esta o"ra.
1>E
)on #as %ue &antienen un 'rado rea#&ente e#e0ado de )on(iana e inti&idad. A&i'os,
)o&*a+eros, )a&aradas, )o#e'as )onstitu!en, *ues, *arte de una )onste#a)i.n de t7r&inos %ue
*oseen deter&inados ras'os en )o&;n, *ero donde #as di(eren)ias *ueden ##e'ar a ser &u!
si'ni(i)ati0as.
De 5e)5o, e# )on)e*to de a&istad *ade)e 5o! una nota"#e de0a#ua)i.n %ue,
*ro"a"#e&ente, no es sino una &ani(esta)i.n &$s de #a de0a#ua)i.n 'enera#iada %ue se da en
#os &odos de )onta)to *ersona#. Co&o !a ade#ant$"a&os en e# )a*-tu#o III, #a &enta#idad de
)onsu&o, e# es%ue&a %ue tan ($)i#&ente intro!e)ta&os de 9usar ! tirar: , i&*re'na ta&"i7n
e# &undo de #as re#a)iones inter*ersona#es ! entre e##as e# de #as re#a)iones de a&istad. E#
t7r&ino 9a&i'uis&o: denota esa *er0ersi.n en #a %ue *uede 0erse una ##a&ada re#a)i.n de
a&istad 'uiada tan s.#o en ra.n de unos intereses. So"re e##o no *are)e ne)esario insistir,
*ero s- i&*orta dis)ernir ! dis)ri&inar )on0eniente&ente #o %ue tendr-a&os %ue entender
*ro*ia&ente *or e# t7r&ino 9a&i'o:, *or e# si'ni(i)ado %ue *ode&os atri"uir a# )on)e*to de
a&istad.
<4u7 )ondi)iones tendr-a&os %ue e/i'ir )o&o &-ni&os *ara %ue rea#&ente se *udiera
5a"#ar de a&istad=, <%u7 e#e&entos tendr-a&os %ue )onsiderar )o&o indis*ensa"#es *ara %ue
una re#a)i.n de a&istad *udiera darse ! &antenerse )o&o ta#=1 <e# a(e)to &utuo=, <#a
)on(iden)ia#idad=, <e# a&or desinteresado= <4u7 es, rea#&ente, #o %ue )ara)teria &$s
es*e)-(i)a&ente ! #o %ue de(ine &e3or #a esen)ia de este ti*o *ri0i#e'iado de re#a)i.n=
Co&o tendre&os o)asi.n de 0er, %ui$s 5a!a %ue *ensar en &$s de una )ua#idad *ara
de(inir #a re#a)i.n de a&istad, *ero *ara todas e##as e/iste una )ondi)i.n *ri&era sin #a )ua# #a
re#a)i.n de a&istad se re0e#a )o&o i&*osi"#e. Esa )ondi)i.n, *or #o de&$s, *are)e ser #a %ue
&e3or *uede di(eren)iar #a a&istad res*e)to a otros ti*os de re#a)i.n 5u&ana ! #a %ue #e
*resta su )ar$)ter &$s *e)u#iar ! distinti0o1 no e/iste a&istad si #a #i"ertad no se &ani(iesta
)o&o )ondi)i.n esen)ia# *ara %ue e# 0-n)u#o se esta"#e)a ! si esa &is&a #i"ertad Aentendida
)o&o ausen)ia de *resi.n e/terna ! no tanto de )ondi)iona&ientos internosB no se &antiene
)o&o )ondi)i.n *er&anente de #a re#a)i.n esta"#e)ida.
E# a(e)to, e# a&or "ene0o#ente, #a )on(iden)ia#idad, #a *arti)i*a)i.n en idea#es
)o&unes... todo e##o *odr$ dar )uer*o a una re#a)i.n de a&istad, *ero nada de e##o )ua#i(i)a !
di(eren)ia a este ti*o de re#a)i.n )o&o #o 5a)e #a #i"ertad ! #a 'ratuidad )on #a %ue 7sta se
&ani(iesta ! tiene %ue esta"#e)erse. E/iste a(e)to &u! intenso en unas re#a)iones *aterno
(i#ia#es o de *are3a. ? sin e&"ar'o, no tiene *or %u7 e/istir ne)esaria&ente entre esas
*ersonas as- 0in)u#adas una re#a)i.n de a&istad. E/iste ta&"i7n a&or "ene0o#ente en &u)5as
re#a)iones a#truistas. ,ero ese a&or desinteresado no )onstitu!e una "ase *ara %ue sur3a ! se
d7 #a a&istad entre %uienes as- se re#a)ionan. Na! un 'rado &u! e#e0ado de )on(iden)ia#idad
en #as re#a)iones %ue se esta"#e)en, *or e3e&*#o, )on un *si)otera*euta o )on un )on(esor, sin
%ue #a a&istad ten'a %ue &ediar #a re#a)i.n Aen e# )aso de# *si)oana#ista, sa"e&os %ue in)#uso
#a estor"aB. E/isten i'ua#&ente 'randes )o#a"ora)iones en *ro!e)tos )o#e)ti0os %ue i&*#i)an
una *arti)i*a)i.n en #os &is&os idea#es ! tareas a rea#iar en )o&;n, *ero %ue no tienen *or
%u7 ne)esitar de una re#a)i.n a&istosa entre #os %ue as- se )o&*ro&eten ! )o#a"oran. E#
a(e)to, e# a&or desinteresado, #a )on(iden)ia, #a )o#a"ora)i.n, todo *uede ! %ui$s ten'a %ue
(or&ar *arte de# 0-n)u#o a&istoso, *ero nada de e##o )on(i'ura una re#a)i.n de a&istad. Si e#
0-n)u#o no sur'e desde #a #i"ertad re)-*ro)a de %uienes se re#a)ionan, #a a&istad no *uede 0er
su na)i&iento.
,ro"a"#e&ente no e/iste nin';n ti*o de re#a)i.n 5u&ana %ue, )o&o #a a&istad, se 0ea
)o&*#eta&ente a# &ar'en de )ua#%uier (or&a de re'#a&enta)i.n. Cua#%uier otra &oda#idad
de 0-n)u#o 5u&ano se 0e so&etido, sin e&"ar'o, a e##a. La &is&a re#a)i.n a&orosa, %ue
*udiera *are)ernos en *rin)i*io #a &$s a#e3ada ! )asi )ontradi)toria )on #a nor&a o #a #e!, es
o"3eto, sin e&"ar'o, de re'#a&enta)i.n 3ur-di)a en e# dere)5o &atri&onia#, "a3o #a (i'ura de
*are3a de 5e)5o o )o&o &ateria de *ena#ia)i.n en )aso de adu#terio, de a)oso se/ua#, et). Se
re'#a&entan #as re#a)iones *aterno6(i#ia#es ! #os Estados 0i'i#an su )u&*#i&iento. Se #e'is#an
#as re#a)iones #a"ora#es, )o&er)ia#es, #as *o#-ti)as ! #as de di0ersos &odos de aso)ia)i.n
A(unda)iones, )#u"es so)ia#es, de*orti0os, O.N.G., et)...B. No )a"e, sin e&"ar'o, *ensar en
una 3urisdi))i.n %ue re'u#e #a re#a)i.n de a&istad, %ue *er&ita re)#a&ar un dere)5o so"re
e##a, %ue *ena#i)e una &a#a a))i.n en su seno o %ue e/i&a en ra.n de e##a de )ua#%uier otro
ti*o de o"#i'a)i.n o res*onsa"i#idad. La a&istad es una re#a)i.n *or e##o a"so#uta&ente #i"re
! 'ratuita ! %ue tan s.#o se &antiene &ientras esa #i"ertad ! 'ratuidad se si'an dando. De a5-,
)o&o a(ir&a C. S. LeWis
8HE
, #a e/%uisita ar"itrariedad e irres*onsa"i#idad de este a&or. No
tene&os #a o"#i'a)i.n de ser a&i'os de nadie, ! nin';n ser 5u&ano en este &undo tiene e#
de"er de ser a&i'o nuestro. No 5a! e/i'en)ia ni so&"ra de ne)esidad a#'una. La a&istad es
inne)esaria, 'ratuita, )o&o e# arte. No tiene 0a#or de su*er0i0en)iaJ &$s "ien es una de esas
)osas %ue dan 0a#or a #a su*er0i0en)ia. No es o"3eto de un arte ni resu#tado de una t7)ni)a
interesada )o&o *retend-a e# (a&oso &anua# 7mo ganar amigos de D. Carne'ie. Ni es
*osi"#e 'anarse un a&i'o *or &ero e&*e+o o inter7s si e# #i"re deseo de# otro no a))ede a
e##o. Se *odr$n 'anar adu#adores su&isos o ser0i#es a).#itos, *ero no a&i'os, si e# otro no
%uiere ni #o desea. No e/isten, *or e##o, &er)aderes de a&i'os, ta# )o&o di)e e# orro en El
principito.
A este *ro*.sito &ere)e #a *ena re)ordar #as "e##as re(#e/iones %ue Dietri)5
2on5oe((er ##e0. a )a"o so"re #a a&istad en una )arta durante su tie&*o de *risi.n1
Encuentro muy bien obser+ado todo lo que dices acerca de la amistad, que a diferencia del
matrimonio y del parentesco no go*a de unos derechos uni+ersalmente reconocidos y que,
por ende, se basa enteramente en su propio contenido interno$ En realidad no es tarea f)cil
clasificar sociolgicamente a la amistad$ Pui*)s deba ser entendida como un concepto
subyacente a la nocin de cultura y ci+ili*acina$$$b 6ero Squ> ocurre con la cultura y la
ci+ili*acinT ,o creo que podamos subordinarlas simplemente al concepto de trabajo, por
muy seductora que apare*ca esta idea en +arios aspectos$ ,o pertenecen al )mbito de la
obediencia, sino al campo de la libertada$$$b$ Puien ignora este campo de la libertad puede
ser un buen padre, un buen ciudadano y un buen trabajador, posiblemente tambi>n un buen
cristiano- pero dudo que pueda ser un hombre completoa$$$b 6recisamente porque la amistad
pertenece al )mbito de la libertad, hemos de defenderla firmemente contra todo fruncimiento
de cejas de las Eexigencias >ticascF$ G si bien es cierto que no podemos defender para ella la
EnecessitasF de una ley di+ina, podemos al*arnos en cambio con la pretensin de una
EnecessitasF de la libertad$ 7reo que en el )mbito de la libertad, la amistad es el bien m)s
+alioso y menos frecuente$$$ la amistad no puede compararse con los bienes de los otros tres
mandatos- frente a ellos aparece como Esui generisF, y a pesar de todo los acompaLa como
una flor a un trigal
0:<
.
8HE C. S. LEMIS, Los cuatro amores, Ria#*, Madrid GFFF
ADTB
, DG6D8.
8@F D. 2ONNOEFFER, esistencia y sumisin, Arie#, Madrid 1EHE, 1GH. Un "e##o *oe&a
titu#ado El amigo insiste ! re(#e3a esta &is&a idea so"re #a #i"ertad en *a#a"ras )o&o 7stas1
no es el pesado suelo de la tierra,Zsino la libre iniciati+aZy el libre deseo del esp.rituZ3que no
precisa juramento ni ley3Zquien da al amigo un amigo$.. C(. I"id., G8G6G8>.
1H1
Ienti&icacin y amor #ene,olente.
,ero si #a #i"ertad es #a )ondi)i.n &is&a de #a re#a)i.n de a&istad, e# sue#o donde
'er&ina ! (#ore)e, ne)esitar$ de una se&i##a *arti)u#ar ! de un rie'o *er&anente *ara ##e'ar a
0er su (ruto. E# a(e)to, e# deseo, #a atra))i.n en una ra&i(i)a)i.n &u! es*e)-(i)a %ue &$s
ade#ante ana#iare&os, tendr$ %ue ser #a (uera 0ita# %ue, e(e)ti0a&ente, d7 )uer*o ! rea#idad
a este 0-n)u#o tan es*e)-(i)a&ente 5u&ano.
Ta&*o)o 5a! a&istad sin a(e)to, sin )o&uni)a)i.n a&orosa, sin e/*resi.n de# &odo
%ue sea, de #a ternura, de# )ari+o, de #a identi(i)a)i.n o de# inter7s *or e# otro. En de(initi0a no
e/iste a&istad sin #a inter0en)i.n de# deseo. Un deseo %ue, )o&o i&*u#so "$si)o %ue nos
&ue0e ! %ue, ta# )o&o 0eni&os ana#iando, as*ira, de un &odo ! otro, a #a redu))i.n de #a
distan)ia ! #a di(eren)ia %ue nos )onstitu!e desde nuestra )ondi)i.n de 9ser se*arado:.
En re'istros, tonos o intensidades %ue *ueden ser &u! di(erentes, e# deseo *u#siona#
se )onstitu!e en e# 'ran &otor %ue *osi"i#ita ! ener'etia #a re#a)i.n de a&istad, ! a su 0e,
en)uentra en este ti*o de re#a)i.n una de #as 0-as &$s id.neas, &$s ri)as ! &$s #i"eradoras
tanto *ara e# indi0iduo )o&o *ara e# 'ru*o so)ia# en e# %ue 7ste se sit;a.
E# deseo %ue i&*u#sa a #a a&istad se ir$ &ani(estando )on(or&e a #as din$&i)as
*arti)u#ares de )ada su3eto. Dentro de esas din$&i)as, #os *ro)esos de identi(i)a)i.n 3u'ar$n
sie&*re un *a*e# de)isi0o &odu#ando din$&i)a&ente e# en)uentro )on e# otro. Identi(i)a)i.n
a tra07s de un *asado )on *untos de se&e3ana, identi(i)a)i.n en un *resente )o&*artido o
identi(i)a)i.n en #as e/*e)tati0as de un (uturo so+ado. ,ro)esos de identi(i)a)i.n, en
de(initi0a, %ue 5a)en %ue #a re#a)i.n de a&istad ten'a %ue )ontar ta&"i7n )o&o )ondi)i.n
esen)ia# *ara su esta"#e)i&iento e# %ue se d7 a#';n ti*o de i'ua#dad ! re)i*ro)idad entre #os
%ue as- se re#a)ionan. Sin ese n;)#eo de i'ua#dad %ue (a0ore)e #a identi(i)a)i.n, no es *osi"#e
esta"#e)er #a re#a)i.n en este re'istro *arti)u#ar de #a a&istad. ,or e##o, tan s.#o se *uede
entender #a re#a)i.n de a&istad )on *adres, 3e(es o su*eriores si 7stos a)iertan a *oner entre
*ar7ntesis #o %ue i&*ide %ue esa identi(i)a)i.n, )o&*#i)idad ! re)i*ro)idad se *ueda ##e0ar a
)a"o. ? *or e##o ta&"i7n resu#ta *arti)u#ar&ente di(-)i# e# esta"#e)i&iento de #a re#a)i.n de
a&istad )uando esas di(eren)ias %ue &ar)an estos ti*os de re#a)i.n e/)eden de un *unto %ue
5a)e i&*osi"#e #a ne)esaria identi(i)a)i.n entre #os indi0iduos. Sa"e&os "ien ).&o en &$s
de una o)asi.n, una re#a)i.n de a&istad se 5a disue#to )uando uno de #os su3etos 5a *asado a
dese&*e+ar una #a"or de autoridad %ue #e o"#i'a a redu)ir e# 'rado de i'ua#dad, de
)o&*#i)idad )on e# otro. La &utua identi(i)a)i.n %ue sosten-a #a re#a)i.n !a no se 5a)e
*osi"#e.
Esa identi(i)a)i.n %ue 3ue'a din$&i)a&ente en #a re#a)i.n de a&istad 0a en)ontrando
en )ada eta*a de #a 0ida unas &oda#idades *ro*ias ! es*e)-(i)as de &ani(estarse. Los ni+os se
identi(i)an entre s- en sus 3ue'os ! (antas-as )o&*artidas, #os ado#es)entes en)uentran en e#
otro una i&a'en de #o %ue desean )onstituir en e##os &is&os, #os adu#tos a&i'os *arti)i*an de
#os *ro!e)tos, idea#es ! 0isiones de# &undo %ue #es son )o&unes. La identi(i)a)i.n 0a
)reando as- entre #os su3etos di0ersos so*ortes *ara esta"#e)erse. ,ero a #o #ar'o de #as
di0ersas eta*as de #a 0ida, esos *ro)esos de identi(i)a)i.n &utua de"en ir de3ando *aso a #a
&ani(esta)i.n de #a distan)ia ! de #a di(eren)ia %ue nos )onstitu!e a )ada uno en nuestro ser !
*e)u#iaridad es*e)-(i)a. ,or eso &is&o, #a &adura)i.n de# deseo a #o #ar'o de esas di(erentes
eta*as ir$ (a)i#itando una e/i'en)ia de res*eto a #a a#teridad ! a #a di(eren)ia de# otro. De ese
&odo #a re#a)i.n de a&istad se a"re a esa otra &a'nitud esen)ia# %ue #a )ara)teria, %ue es #a
di&ensi.n 7ti)a de a*ertura ! )o&*ro&iso )on #a a#teridad. E##a *resu*one #a a)e*ta)i.n de #a
distan)ia %ue nos )onstitu!e )o&o 9seres se*arados: ! #a to#eran)ia de #a di(eren)ia %ue nos
*er(i#a *e)u#iar&ente a )ada uno. Desde esa a)e*ta)i.n se a"re enton)es #a *osi"i#idad de %ue
e# otro se &ani(ieste no s.#o )o&o o"3eto de identi(i)a)i.n, sino de a&or ta&"i7n.
Si'ni(i)ati0as a este res*e)to son #as *a#a"ras %ue Freud diri'-a a su a&i'o Ro&ain Ro##and
en 1E811 7omo probablemente no lo +ol+er> a +er, puedo confesarle que raramente he
experimentado esa misteriosa atraccin de un ser humano hacia otro tan +.+idamente como
con usted$ Pui*)s est> relacionado de alg4n modo con la conciencia que tenemos de nuestras
diferencias
0:8
.
Sin esta otra di&ensi.n en #a %ue se arti)u#a #a de&anda )on #a o(renda, #a re)e*)i.n
)on #a dona)i.n, e# a*o!o re)i"ido )on #a dis*osi)i.n a *restar#o ta&"i7n a# otro, #a a&istad
%ueda &uti#ada en un as*e)to esen)ia#. ,or esta ra.n, #a sa"idur-a *o*u#ar 5a e/*resado
sie&*re su )on0i))i.n de %ue #a a&istad se 0eri(i)a en #os &o&entos de di(i)u#tad, en esos
&o&entos donde #a )a*a)idad de sa)ri(i)io a&oroso en)uentra #a o*ortunidad de
&ani(estarse, &$s a##$ de #a )o&*#a)en)ia ! 'rati(i)a)i.n %ue #os &e)anis&os de
identi(i)a)i.n *onen en 3ue'o. Sa"e&os %ue )onta&os )on un a&i'o )uando )on(ia&os en
%ue ese otro ser$ )a*a de dar, de arries'ar, de *erder, si es e# )aso, a#'o de s- &is&o en
nuestro (a0or. ? sa"e&os %ue tan s.#o en #a &is&a &edida en %ue este&os dis*uestos a e##o
sere&os a&i'os *ara otro. Justa&ente *or ser #a re#a)i.n &$s #i"re, #a &enos o"#i'ada,
&ani(iesta &e3or %ue nin'una otra #a di&ensi.n 7ti)a %ue *uede )o&*ortar #a re#a)i.n
5u&ana.
En esta arti)u#a)i.n de deseo ! )o&*ro&iso *ersona# es, *or otra *arte, donde *uede
sur'ir ese otro (a)tor esen)ia# de #a re#a)i.n de a&istad %ue es e# de #a )on(iana. Con(iana
)on e# a&i'o *ara so#i)itar de 7# a!uda o )o&*a+-a, )on(iana ta&"i7n )on e# a&i'o *ara
&ani(estar nuestra inti&idad, *ara &antener esa 9)o&uni)a)i.n a&orosa: re)-*ro)a a #a %ue
se re(iere La-n Entra#'o. ,ero )on(iana no s.#o 9)on:, sino ta&"i7n 9en: e# a&i'o, *uesto
%ue )ree&os en su )a*a)idad ! dis*osi)i.n (a0ora"#e 5a)ia nosotros, desde e# )on0en)i&iento
A%ue su*one e0idente&ente un ries'oB de %ue no nos trai)ionar$. Sin se'uridad a"so#uta, sin
'arant-as de nin';n ti*o nos (ia&os de# a&i'o
8@G
.
Esta&os, *ues, as- en e# *unto de en)uentro entre #a din$&i)a de# deseo ! e# &undo de
0a#ores %ue #o )on(i'uran !, a# &is&o tie&*o, #o so"re*asan. Toda *retensi.n, *ues, de
)o&*render #a re#a)i.n de a&istad *res)indiendo de este )o&*onente 7ti)o %ue
ne)esaria&ente #a )on(i'ura en su estado de &adure, %uedar-a &uti#ada en uno de sus
as*e)tos (unda&enta#es. ,ro"a"#e&ente, e# *udor *si)oana#-ti)o *ara a)er)arse a #os )a&*os
a/io#.'i)os ! su *ara#e#a di(i)u#tad *ara #a )o&*rensi.n de #os *ro)esos de su"#i&a)i.n 5a
o*erado en esa si'ni(i)ati0a retirada *ara a(rontar e# an$#isis de esta i&*ortante ra&i(i)a)i.n
de# deseo.
La re(#e/i.n 7ti)a ! (i#os.(i)a 5a insistido A%ui$s so"re&aneraB en e# as*e)to 7ti)o de
#a re#a)i.n de a&istad. No es una 0irtud #a a&istad, *ero en su 'rado de &adure no se
entiende sin #a *arti)i*a)i.n de e##a, nos de3a"a 0er Arist.te#es. ,ara Santo To&$s era e# a&or
"ene0o#ente e# %ue )ara)teria"a este ti*o de re#a)i.n, aun re)ono)iendo %ue no "asta"a di)5a
8@1 Epistolario 89:038;0;, 2i"#iote)a Nue0a, Madrid 1EH8, I>G.
8@G C(. Esa )on(iana %ue, )o&o a(ir&a"a F. 2a)on, redo"#a #as a#e'r-as ! di0ide #as *enas,
e/i'e una sin)eridad *re0ia )on uno &is&o )o&o )ondi)i.n de *osi"i#idad *ara ser sin)ero
)on e# otro. C(. G. JOVER OLMEDA, I"id., DE6EF.
1H8
"ene0o#en)ia *ara %ue #a a&istad ##e'ara a )onstituirse. Lant insisti. en e# res*eto a# otro %ue
o"#i'a a )onsiderar#o un (in en s- &is&o ! nun)a un &ero &edio. ? Vo#taire su*o e/*resar
&ara0i##osa&ente esta o"#i'ada arti)u#a)i.n de deseo ! )o&*ro&iso *ersona# )uando de(ini.
a #a a&istad )o&o un matrimonio an.mico entre dos seres humanos +irtuosos
0:0
.
Delimitano el concepto e ami!ta.
Na"ida )uenta de todo #o di)5o resu#ta e0idente %ue, (rente a #a a)tua# de0a#ua)i.n de
#a idea de a&istad a #a %ue nos re(er-a&os &$s arri"a, tendr-a&os %ue )ir)uns)ri"ir este ti*o
de 0-n)u#o 5u&ano a un &odo de re#a)i.n %ue s.#o *uede sur'ir ! sostenerse en deter&inadas
)ondi)iones ! %ue s.#o ##e'a a su 'rado de &adure )uando se )u&*#en deter&inados
re%uisitos. La #i"ertad es su )ondi)i.n *ri&era, e# ;ni)o terreno %ue #a 5a)e *osi"#e ! #a
)ondi)i.n esen)ia# *ara *reser0ar#a ! sostener#a. Si no 5a! #i"ertad no 5a! a&istad, ! si una
0e esta"#e)ida, #a #i"ertad se *one en *e#i'ro, #a &is&a re#a)i.n de a&istad se 0e de
in&ediato a&enaada.
En ese terreno de #a #i"ertad #a se&i##a %ue #a 5ar$ 'er&inar no *uede ser otra %ue #a
de# deseo, #a de# i&*u#so %ue nos arrastra a *ro)urar una uni.n %ue a#i0ie nuestra )aren)ia de
"ase, %ue )ree un *uente )on e# otro desde nuestra se*ara)i.n )onstituti0a. Ese deseo e&*u3a
a# ni+o a "us)ar #a )o&*a+-a ! #a a#iana )on otros seres de su &is&a )ondi)i.n, dina&ia a#
ado#es)ente *ara *ro)urarse #a )o&*a+-a de sus i'ua#es, a#ienta en e# adu#to #a ";s%ueda de
inter)a&"io ! )o&uni)a)i.n a&orosa )on otros se&e3antes. La identi(i)a)i.n )on e# otro
'enera esa sinton-a *arti)u#ar %ue *osi"i#ita #a es)u)5a e&*$ti)a, #a )on(iden)ia -nti&a, #a
e/*resi.n de# a(e)to ! %ue, a# &is&o tie&*o, )o&o en toda re#a)i.n a(e)ti0a, da #u'ar
ta&"i7n a# *esar *or #a distan)ia, a# su(ri&iento *or #a (rustra)i.n ! e# )on(#i)to, a #a
de)e*)i.n ! a #a *osi"i#idad de ru*tura, a# do#or a"ierto *or #a *7rdida de# o"3eto a&ado, sea
*or e# a)a"a&iento de #a )on(iana o *or #a *7rdida &ateria# de# a&i'o
8@I
. En de(initi0a, #a
re#a)i.n de a&istad &ani(iesta de &odo *ri0i#e'iado #a (uera de# deseo %ue i&*u#sa a todo
ser 5u&ano a *ro)urarse unos 0-n)u#os a&orosos ! una )o&uni)a)i.n, en #a )on(iden)ia, de
#o %ue se es ! se as*ira a ser.
,ero si #a #i"ertad es su terreno es*e)-(i)o ! e# deseo es su se&i##a ! su *oten)ia# de
)re)i&iento, su &e3or (ruto ser$ e# )o&*ro&iso 7ti)o. S.#o as- #a a&istad se )on(i'ura en su
*#enitud ! &adure. La atra))i.n a(e)ti0a, #a identi(i)a)i.n )on e# otro, e# 0-n)u#o a&oroso
ne)esita de ese )o&*ro&iso *ersona# %ue desarro##a #a )a*a)idad de entre'a, dona)i.n, e
in)#uso, ##e'ado e# )aso, #a *osi"i#idad de sa)ri(i)io ! renun)ia. S.#o as- se 5a)e *osi"#e no
s.#o #a )on(iana 9)on: e# a&i'o, sino ta&"i7n #a )on(iana 9en: e# a&i'o, )o&o a#'uien %ue
es *ara &- ! *ara e# %ue !o ta&"i7n so! un (in ! no un &ero &edio
8@>
.
8@8 Citado *or ,. LASN ENTRALGO, I"id., 1FG.
8@I La e/*resi.n de este do#or intenso *or #a *7rdida &ateria# de# a&i'o tiene uno de sus
e/*onentes &$s )#$si)os en #a #iteratura so"re #a a&istad en e# te/to de M. DE MONTAIGNE *or
#a &uerte de su a&i'o La 2o7tie. Dentro de #a *o7ti)a es*a+o#a, #a Eleg.a de Mi'ue#
Nern$nde *or #a &uerte de su a&i'o Ra&.n Si37 re0e#a )on (uera ini'ua#a"#e #o %ue *uede
su*oner una *erdida en este ti*o de 0in)u#a)i.n a(e)ti0a.
8@> Todos #os autores )#$si)os en e# te&a de #a a&istad di(eren)iaron *or e##o unos ti*os de
a&istad en #a %ue e# otro es tan s.#o un &edio ;ti# o *#a)entero, de #a a&istad aut7nti)a o
##e'ada a su &adure en #a %ue e# otro se )on0ierte en un (in "ueno en s- &is&o. Arist.te#es
di(eren)i. #a a&istad *or inter7s, *or *#a)er o *or 0irtud, E#redo de Rie0a#, en su (a&oso
A# &is&o tie&*o, esa )a*a)idad de dona)i.n es #a %ue &e3or &ani(iesta ! autenti(i)a
#a &adure de# deseo %ue 0ita#ia #a re#a)i.n de a&istad. Tan s.#o ##e'ado a su &adure
*uede, e(e)ti0a&ente, e# deseo *oner entre *ar7ntesis sus *ro*ios intereses ! )on%uistar #a
a*ertura en #a %ue se &ani(iesta #a a#teridad. Con di(i)u#tad renun)ia e# ni+o a su 'usto !
*#a)er en (a0or de su )o&*a+ero de 3ue'os. Tan s.#o )uando se 5a renun)iado a #a
o&ni*oten)ia in(anti#, )uando se asi&i#a %ue no so&os e# todo *ara nadie ! %ue nadie ser$ e#
todo *ara nosotros, se 5a)e *osi"#e e# en)uentro en #i"ertad ! en a)e*ta)i.n de #a di(eren)ia !,
)on e##o, e# en)anta&iento )on ese otro *or e# %ue se *uede entrar en un inter)a&"io a&oroso.
Se 5a)e enton)es 0erdad %ue nadie tiene mayor amor que el que da la +ida por el amigo AJn
1>, 18B ! %ue en ese a)to de dona)i.n &e )onstitu!o ! &e *er(e))iono$
A #a 0ista de #o di)5o ! (rente a# estado de de0a#ua)i.n a)tua# de# )on)e*to de a&istad
se *odr-a, *ues, )on)#uir %ue tan s.#o *ode&os 5a"#ar aut7nti)a&ente de este ti*o de re#a)i.n
5u&ana )uando e# 0-n)u#o sur'e ! se &antiene en #a #i"ertad, )uando e# deseo 3ue'a su *a*e#
de atra))i.n, )er)an-a, )o&uni)a)i.n ! e/*resi.n &utua ! )uando e# 0-n)u#o dese&"o)a en e#
)o&*ro&iso &utuo de #os %ue as- se re#a)ionan
8@H
. Estos 0a#ores "$si)os de #a a&istad son #os
%ue, en e(e)to, se 0en re(#e3ados en #as di(erentes )on)e*)iones )u#tura#es de #a a&istad. E#
)o&*orta&iento de #os a&i'os *uede 0ariar &u)5o se';n #as di0ersas )u#turas, *ero #os
0a#ores re#ati0os a e##as se &ani(iestan )on sor*rendente ana#o'-a en #as di0ersas so)iedades !
)u#turas
8@@
.
?, sin e&"ar'o, no sie&*re resu#ta ($)i# di(eren)iar este ti*o de re#a)i.n 5u&ana de
otras en #as %ue, i'ua#&ente, *arti)i*a e# deseo. En #a )o&*#e3idad in5erente a toda
e/*erien)ia re#a)iona#, ($)i#&ente se entre&e)#an senti&ientos ! a)titudes %ue 5a)en
i&*osi"#e distin'uir una 0i0en)ia *ura ! )ontradistinta de )ada una de #as ra&i(i)a)iones de#
deseo. ,or e##o, e# a&or de a&istad no sie&*re es ($)i#&ente di(eren)ia"#e de# a&or de
ena&ora&iento, de# a&or a#truista, de# )o&*a+eris&o, #a )a&arader-a o e# )ari+o
8@D
. Un "re0e
an$#isis di(eren)ia# entre a#'unos de estos di0ersos &odos de re#a)i.n, *uede, *or tanto,
resu#tar enor&e&ente )#ari(i)ador.
Ami(o!> camaraa! o enamorao!.
tratado so"re #a a&istad es*iritua# distin'ui. #a a&istad )arna#, #a &undana ! #a es*iritua#.
Santo To&$s di(eren)ia #a a&istad ;ti#, de#e)ta"#e ! #a 5onesta ! Lant distin'ui. #a a&istad
est7ti)a de #a &ora#. C(. e# deta##ado re)orrido 5ist.ri)o %ue rea#ia ,. LAkN ENTRALGO, I"id.,
GE61>G.
8@H No est$ #e3os esta de#i&ita)i.n de# )on)e*to de a&istad de #a %ue *ro*one ,. LASN
ENTRALGO )o&o relacin entre un hombre y otro en la cual, por ser esos hombres lo que son,
se dan entre ambos la bene+olencia, la beneficencia y la confidencia AI"id., G@GB, si "ien en
nuestro )aso #os a)entos se sit;an en as*e)tos di(erentes. En otro #u'ar, e# &is&o autor #a
de(ine )o&o una comunicacin amorosa entre dos personas, en la cual, para mutuo bien de
>stas, y a tra+>s de dos modos singulares de ser hombre, se reali*a y perfecciona la
naturale*a humana AI"id., 1>@B.
8@@ As- #o *one de &ani(iesto R. ODD en1 Enciclopedia "nternacional de 7iencias Sociales.
s.0. a&istad, 0o#. 1, A'ui#ar, Madrid 1E@I, GG@6G81.
8@D De 5e)5o, en e# su'erente Diccionario de los sentimientos de J. A. MARINA 6 M. LQ,ER
,ENAS,Aana'ra&a, 2ar)e#ona 1EEEB en)ontra&os e# )on)e*to de a&istad en #a Tri"u CC 3unto
)on amor, amor ertico, cariLo, filantrop.a$
1H>
E# )o&*a+eris&o o #a )a&arader-a )onstitu!en unos de #os ti*os de re#a)i.n 5u&ana
%ue &$s ($)i#&ente se *ueden )on(undir )on #a a&istad, *or *oseer )on e##a una serie de
as*e)tos )o&unes. Eti&o#.'i)a&ente, )a&arada es e# %ue )o&*arte un )uarto, #a )$&ara
)o&;n, e# %ue a)o&*a+a a otro ! )o&e ! 0i0e )on 7#
8@E
. De a5-, )o&en. a desi'nar e# %ue
)o&*arte #a suerte de otro ! *or e/tensi.n, e# a&i'o. Sin e&"ar'o, e# e#e&ento de tarea !
)o#a"ora)i.n se desta)a en #a re#a)i.n de )a&arader-a Ao de )o&*a+eris&oB ! #e )onnota de
&odo tan esen)ia# %ue raonada&ente de"e&os di(eren)iar#a de #a re#a)i.n de a&istad. Con
e# a&i'o *uede 5a"er !, de 5e)5o, 5a! &u)5as 0e)es )o#a"ora)i.n, *ero #a a&istad se
distin'ue en %ue ese )o&*artir #a tarea se rea#ia en (un)i.n de# a(e)to ! no en ra.n de una
o"#i'a)i.n, ta# )o&o so#e&os entender %ue o)urre )on e# )a&arada o e# )o&*a+ero
8DF
.
E# )a&arada o e# )o&*a+ero &ani(iesta una re#a)i.n %ue, 'enera#&ente, se en)uadra
dentro de# )a&*o institu)iona# o en e# seno de a#';n ti*o de &o0i&iento o a'ru*a)i.n
)o#e)ti0a Aedu)ati0a, &i#itar, *o#-ti)a, de*orti0a, et).B. En su seno, e(e)ti0a&ente, sur'e un
ti*o de re#a)i.n &ar)ada *or #a *erse)u)i.n de unos o"3eti0os )o&unes ! en )u!a din$&i)a
de )o#a"ora)i.n ! so#idaridad *uede na)er #a a&istad. ,ero no "asta ser )o&*a+ero o
)a&arada, sentirse unido en un *ro!e)to o en unos idea#es )o&unes, *ara %ue #a )on(iden)ia o
e# )o&*ro&iso *ersona#, )ara)ter-sti)os de #a a&istad, 0ean su na)i&iento.
Es, sin e&"ar'o, #a di(eren)ia)i.n entre #a re#a)i.n de a&istad ! #a de ena&ora&iento
#a %ue &e3or nos *uede a!udar a )a*tar #o &$s es*e)-(i)o de #a re#a)i.n de a&istad, dentro de#
)on3unto de re#a)iones a&orosas en #as %ue *arti)i*a e# deseo
8D1
.
E# ena&ora&iento )onstitu!e un ti*o de re#a)i.n )on un &o&ento de(inido ! %ue se
*resenta )o&o si'uiendo #a ley del todo o nada. No )a"en 'rados, se est$ o no se est$
ena&orado. Es ade&$s, una *asi.n ! *or%ue es *asi.n )on##e0a su(ri&iento. Es 7/tasis, *ero
es tor&ento ta&"i7n. La a&istad, sin e&"ar'o, 5u!e de# su(ri&iento !, )uando *uede, #o
e0ita. La *ersona a&ada 6se+a#a F. A#"eroni6 ama algo que siempre permanece inasible
porque su objeto es un de+enir conjunto, un deber ser$ Esta es la miseria del amor, que slo
puede exigir y no puede frenarse en su exigencia$ El amor es sublime y miserable, heroico y
est4pido, pero nunca justo$ ,o se encuentra la justicia en el amor sino en la amistad
09(
. E#
ena&orado, )o&o a(ir&a, ,. La-n Entra#'o es un ente &enesteroso e 5i*er".#i)o, *or%ue su
&enester )o&*orta una a&"i)i.n orientada 5a)ia e# 9todo: !, desde a5-, 0i0e de una &anera
a"sor"ente ! e/a#tada #a ne)esidad de )o&uni.n (-si)a ! es*iritua# )on #a *ersona a&ada
8D8
. E#
8@E E# t7r&ino, *ro)edente de# es*a+o# ! re(erido a #os $&"itos &i#itares, *as. a #a #en'ua
(ran)esa )o&o camarade. Una in(or&a)i.n so"re di)5o t7r&ino #a en)ontra&os en E. LITTRP,
Dictionnaire de la Langue Drandaise, Na)5ette, ,aris 1DH8.
8DF Es )ierto, %ue en e# $&"ito de# tra"a3o ! e# es(uero )o&*artido en)ontra&os un terreno
en e# %ue, ($)i#&ente, *uede "rotar #a re#a)i.n de a&istad. ,ero ta&"i7n es )ierto, )o&o anota
! ana#ia ,. La-n Entra#'o, %ue esa re#a)i.n de a&istad en e# es*a)io #a"ora# en)uentra
($)i#&ente tres o"st$)u#os )onsidera"#es1 #a &iseria, #a ri0a#idad ! #a *o#aria)i.n #a"ora#.
I"id., 8FE.
8D1 En este sentido, #a o"ra de Fran)es)o A#"eroni resu#ta *arti)u#ar&ente )#ari(i)adora. Sus
an$#isis so"re estos dos ti*os de re#a)i.n 5u&ana est$n rea#iados )on una (inura
sor*rendente en una rara )o&"ina)i.n de sen)i##e, )#aridad ! 5ondura C(. La amistad,
Gedisa, 2ar)e#ona 1ED>.
8DG C(. F. AL2ERONI, La amistad, 1>61@.
8D8 C(. #eor.a y realidad del otro, Re0ista de O))idente, Madrid 1EH1, Vo#. II, GFD6G1E.
ena&ora&iento, *or #o de&$s, na)e sin tener ase'urada #a re)i*ro)idad, )osa %ue no su)ede
en #a re#a)i.n de a&istad. Si e# otro no #o desea, nuestro *ro*io deseo de a&istad se
des0ane)e. No interesa ser a&i'o de %uien no desea ser#o de nosotros.
,ero #o %ue resu#ta &$s si'ni(i)ati0o en #a di(eren)ia)i.n entre #a re#a)i.n de
ena&ora&iento ! #a de a&istad es e# 5e)5o de %ue #a din$&i)a de# *ri&ero est$ )ara)teriada
*or una natura# tenden)ia a #a *osesi0idad. E# ena&orado, *or e3e&*#o, desea sa"er#o todo de
#a *ersona a&ada, sus ideas ! sus senti&ientos. E# a&i'o no ne)esita tanto. A)o'e #o %ue se #e
o(re)e )on 'ratitud, *ero sin e/i'en)ia. No e/*eri&enta esa ne)esidad de *osesi.n %ue
*ade)e e# ena&orado. La #i"ertad, %ue 5e&os 0isto )o&o )ondi)i.n de #a a&istad, %ueda de
a#'una &anera en entredi)5o dentro de #a re#a)i.n de ena&ora&iento. ,or eso, e# ena&orado
se siente )e#oso. ,ero #a a&istad se *reser0a de ta# ti*o de senti&iento ! si en e##a 5a)e
*resen)ia *are)e o"#i'ado sos*e)5ar %ue #a re#a)i.n en)u"re !a otro ti*o de 0in)u#a)i.n
di(erente a #a %ue %uere&os deno&inar )o&o a&istad. La (rontera entre este ti*o de re#a)i.n
! e# ena&ora&iento se desdi"u3a. As- a)ae)e ($)i#&ente, )o&o sa"e&os, en #as re#a)iones
esta"#e)idas en e# *er-odo de #a ado#es)en)ia.
E# ena&ora&iento se i&*re'na de Eros ! #e *er&ite e/*resarse sin di(i)u#tad. 2us)a
#a uni.n de #os )uer*os )o&o &edio de "orrar #a distan)ia ! #a di(eren)ia %ue nos )onstitu!e.
La a&istad, sin e&"ar'o, *retende )u"rir #a distan)ia %ue nos se*ara de otro &odo di(erente1
&ediante #a *arti)i*a)i.n en #as ideas, #os senti&ientos, #os *ro!e)tos )o&unes. En)uentra en
#a *a#a"ra, en e# 'esto ! en e# si#en)io *arti)i*ati0o su &edio de )o&uni.n. E# en)uentro
-nti&o %ue *retende no es !a de *ie# a *ie#, sino de 9de)ir a de)ir:. Su )on(iden)ia, ade&$s,
#a rea#ia en0ue#ta en e# *udor, e0itando e# e/5i"i)ionis&o i&*;di)o %ue *retende a su 0e #a
de0o#u)i.n de #a )on(iden)ia. E# a&i'o, ade&$s, a di(eren)ia de# ena&orado, es ta&"i7n
*udoroso en #a &is&a &ani(esta)i.n de su a(e)to *or e# otro. Co&o se+a#a A#"eroni a este
res*e)to, #os a&i'os no se di)en 9%u7 "ien #o *asa&os 3untos:. Los a&antes s-. De a5-, %ue
)o&o ta&"i7n se+a#a F. A#"eroni, se d7 )on (re)uen)ia ese (en.&eno )urioso de %ue a#
a&i'o, a %uien #e )onta&os nuestras e&o)iones &$s se)retas, no *ode&os de)ir#e #as %ue se
re#a)ionan )on 7#
8DI
. No ne)esita ni as*ira a #a (usi.n %ue e# erotis&o ! #a 'enita#idad
*retenden en #a din$&i)a de# ena&ora&iento. ,or eso, ta&"i7n, aun%ue #e a'rada ! a'rade)e
#a *resen)ia de# otro, no #a ur'e ni re*ro)5a su ausen)ia.
? sin e&"ar'o, a *esar de #as e0identes di(eren)ias e/istentes entre #as din$&i)as de#
ena&ora&iento ! #a de #a a&istad, 7stas no nos *ueden 5a)er o#0idar %ue tanto una )o&o otra
se nutren de #a &is&a )orriente de (ondo1 e# deseo )o&o as*ira)i.n a una uni.n %ue a#i0ie #a
)aren)ia de "ase %ue nos )onstitu!e )o&o seres se*arados. En ese tron)o )o&;n de# deseo
en)ontr. e# *si)oan$#isis #a (uente din$&i)a %ue a#i&enta #a re#a)i.n de a&istad.
El e!eo p"l!ional e tra!&ono.
Ta&"i7n en este )a&*o sor*rendi. de &odo )5o)ante #a teor-a *si)oana#-ti)a, )o&o si,
e(e)ti0a&ente, 5i)iera )ierta una 0e &$s #a a(ir&a)i.n (reudiana de %ue el ine+itable destino
del psicoan)lisis es mo+er a contradiccin a los hombres e irritarlos$ En su inter*reta)i.n de
#a a&istad Freud re)urri., en e(e)to, a en#aar#a Are(iri7ndose a #as esta"#e)idas entre *ersonas
de# &is&o se/oB )on una de #as di&ensiones de nuestro &undo a(e)ti0o %ue &o0i#ian &$s
resisten)ias ! di(i)u#tades de a)e*ta)i.n1 #a 0ertiente 5o&ose/ua#.
8DI I"id. 11H.
1H@
La a&istad, en e(e)to, se )onsider. ! as- se si'ue entendiendo 5o! en e# )a&*o
*si)oana#-ti)o )o&o una su"#i&a)i.n o una deri0a)i.n de# *ri&iti0o deseo *u#siona# %ue,
in5i"ido en su (ina#idad de a*ro/i&a)i.n er.ti)a, en)uentra una 0-a de )ana#ia)i.n a tra07s
de este 0a#or so)ia# de# en)uentro a&istoso. En esa nue0a &oda#idad, #a )orriente er.ti)a
*ri&iti0a in5i"e su (in &$s es*e)-(i)a&ente se/ua# o 'enita# *ara situarse en un ni0e#
di(erente, a)re)entando, *or #o de&$s, de este &odo su *arti)i*a)i.n *s-%ui)a. La teor-a
(reudiana es &u! e/*#-)ita a este res*e)to1 Aemos de concluir que todos los sentimientos de
simpat.a, amistad, confian*a, etc$, que entraLamos en la +ida, se hallan gen>ticamente
enla*ados con la sexualidad$ y que por muy puros y asexuales que nos los representemos en
nuestra autopercepcin consciente, proceden de deseos sexuales, habiendo surgido de ellos
por debilitacin del fin sexual
092
$ Su tron)o )o&;n, e# deseo *u#siona#, se di0ersi(i)a, ta#
)o&o 0eni&os 0iendo, en toda una serie de ra&i(i)a)iones di(erentes, *ero an$#o'as en
)uanto a #a (uera )o&;n %ue #es a#i&enta. E# a&or a s- &is&o en su 0ariante de sano o
*ato#.'i)o nar)isis&o, e# a&or *aterno o e# (i#ia#, e# a&or 'enera# a #a 5u&anidad, e# )ari+o
)on!u'a# o e# a&or de a&istad son todos e/*resi.n de ese dina&is&o de (ondo %ue 0ita#ia a#
ser 5u&ano en sus a*ro/i&a)iones a #os de&$s, a #as ideas o a #as )osas
8DH
.
En e# $&"ito de #a a&istad )on *ersonas de# &is&o se/o es, e(e)ti0a&ente, #a *arte
5o&ose/ua# e/istente en todo su3eto #a %ue en)uentra as- una 0-a 9renta"#e: *or #a %ue
deri0arseJ a# &is&o tie&*o %ue #a so)iedad se "ene(i)ia *or #os #aos esta"#es %ue de ese
&odo se )rean en su seno. Las tendencias homosexuales 6a(ir&a Freud a# res*e)to en 1E116
no desaparecen ni quedan en suspenso, sino que simplemente son des+iadas del fin sexual y
orientadas hacia otros nue+os$ Se unen con elementos de las pulsiones del Go, para construir
con ellos las pulsiones sociales, y representar as. la aportacin del erotismo a la amistad, a
la camarader.a, a la sociabilidad y al amor general a la Aumanidad
8D@
.
La din$&i)a so)ia# ! )u#tura# re)i"e de este &odo un a*orte (unda&enta# *ara su
*ro*io dina&is&o ! #a )onse)u)i.n de sus o"3eti0os. E# deseo *u#siona#, en e(e)to, no )esa de
unir entre s- a #os indi0iduos. ? si, en su di&ensi.n es*e)-(i)a&ente 'enita#, )ontri"u!e de
&odo de)isi0o a #a (or&a)i.n de #a (a&i#ia ! )onser0a)i.n de #a es*e)ie, en #a in5i"i)i.n de
ese (in )ontri"u!e a 'enerar #aos de a&istad, %ue a# no *oseer ese )ar$)ter de e/)#usi0idad
%ue e# a&or de *are3a e/i'e, )ontri"u!e a )rear redes de uni.n &$s a&*#ias !, &u)5as 0e)es,
&$s duraderas ta&"i7n
8DD
.
En #as re#a)iones )on e# otro se/o, e# (in er.ti)o %ueda i'ua#&ente in5i"ido ! deri0ado
5a)ia otros intereses so)ia#&ente 0a#orados, )o&o *ueden ser #os de #a *arti)i*a)i.n )o&;n
en idea#es, a(i)iones o a)ti0idades de )oo*era)i.n. En )ua#%uier )aso, estos #aos a&istosos
)on e# otro se/o en)ontrar$n sie&*re una &a!or di(i)u#tad *ara esta"#e)erse, en #a &edida, en
%ue #as *ri&iti0as (ina#idades es*e)-(i)a&ente er.ti)as *odr$n 5a)er a*ari)i.n )on &a!or
8D> La din)mica de la transferencia, 1E1G, O.C., II, 1H>161H>GJ C(. i'ua#&ente
Autobiograf.a, 1EG>, O.C., III, G@@E. Se re(iere Freud en estas *$'inas a #a a&*#ia)i.n %ue e#
*si)oan$#isis 5a o*erado en e# )on)e*to tradi)iona# de se/ua#idad.
8DH C(. 6sicolog.a de las masas y an)lisis del Go, 1EG1, O.C., III, G>@H6G>@@.
8D@ Obser+aciones psicoanal.ticas sobre un caso de paranoia %EDementia paranoidesF',
autobiogr)ficamente descrito, 1E11, O.C., II, 1>1@. Esta )one/i.n entre a&istad ! )orriente
5o&ose/ua# si'ue #e0antando resisten)ias nota"#es tanto en e# )a&*o de #a e/*erien)ia )#-ni)a
*si)oana#-ti)a )o&o en e# de #a teor-a so"re #a a&istad. C(., *or e3e&*#o, #a o*osi)i.n
&ani(iesta de C. S. LEMIS, I"id., @G6@8.
8DD C(. S. FREUD, El malestar en la cultura, 1E8F, O.C., III, 8FI168FII.
(a)i#idad, trans(or&ando #a re#a)i.n a&istosa en otra de )ar$)ter di(erente. Co&o ta&"i7n
*uede o)urrir %ue una re#a)i.n esta"#e)ida desde #a *asi.n a&orosa 0a!a trans(or&$ndose
*au#atina&ente en otra, donde *redo&inen #os senti&ientos )ari+osos, tiernos ! a&istosos
%ue *ro*or)ionan a #a re#a)i.n una esta"i#idad ! dura)i.n %ue no *osee #a *asi.n a&orosa
8DE
.
Se a"re as- un )o&*#i)ado 3ue'o en #as e0entua#es )o&"ina)iones de senti&ientos
a&orosos ! a&istosos. En deter&inadas )ir)unstan)ias, a&"os ti*os de senti&ientos se
&ostrar$n )o&o in)o&*ati"#es, &ientras %ue, en otras, )a"r$n trans(or&a)iones de#
senti&iento a&istoso en a&oroso !, aun%ue )on &$s di(i)u#tad, ta&"i7n )a"e *ensar una
e0o#u)i.n desde #os senti&ientos de a&or 5asta #os de a&istad. Co&o es i'ua#&ente
re)ono)i"#e #a )oe/isten)ia de a&"os en una &is&a re#a)i.n. Na! a&istades entre *ersonas
de distinto se/o Ao de# &is&o en e# )aso de #a 5o&ose/ua#idadB sin %ue 5a!a ena&ora&iento,
)o&o e/iste ena&ora&iento sin *arti)i*a)i.n de 0-n)u#os a&istosos. En otras o)asiones, sin
e&"ar'o, ser$ #a a&istad #a %ue ##e0e a# ena&ora&iento a su &$s *#ena rea#ia)i.n.
7omprender)s que la amada puede ele+arse m)s alto a4nH con+ertirse en amiga, #e es)ri"-a
Freud a su no0ia a##$ *or e# a+o 1DDI
8EF
. ,or%ue es 0erdad %ue #a 9*5i#ia: 6ta# )o&o a(ir&a
La-n Entra#'o6 es e# 5$"ito an-&i)o %ue otor'a a# 9eros: su &$s id.nea *er(e))i.n
8E1
. En
de(initi0a, se nos &uestra as- una 0e &$s %ue en #a ar"ores)en)ia de# deseo sus di0ersas
ra&i(i)a)iones se *ueden (undir ! )on(undir )on e/tre&a (a)i#idad.
La 5istoria de )ada uno estar$ sie&*re )o&o tras(ondo deter&inante en esas
din$&i)as *arti)u#ares de# a&or o de #a a&istad. Esas si&*at-as ! anti*at-as %ue )ada )ua#
e/*eri&enta en sus )onta)tos inter*ersona#es, %ue 0an )reando #aos, dando #u'ar a *ro)esos
de identi(i)a)i.n o 'enerando #e3an-as ! re)5aos se en)uentran 'en7ti)a&ente 0in)u#adas a
#as e/*erien)ias de #a *ro*ia "io'ra(-a !, en *arti)u#ar, a #as de #a in(an)ia ! #as re#a)iones
(a&i#iares. En este sentido Freud insiste una ! otra 0e1 las actitudes afecti+as frente a otras
personas, actitudes tan importantes para la conducta ulterior del indi+iduo, quedan
establecidas en una >poca incre.blemente temprana$$$ todas las amistades y +inculaciones
amorosas ulteriores son seleccionadas sobre la base de las huellas mn>micas que cada uno
de aquellos modelos primiti+os haya dejado
0;(
.
En su 5istoria *arti)u#ar, no dud. Freud en ads)ri"ir a una *ri&era re#a)i.n in(anti# e#
i&*a)to &$s deter&inante de sus (uturas re#a)iones de a&istad. Tanto en sus )a#urosas
a&istades )o&o en sus ene&istades )on *ersonas de su edad ad0irti. e# en#a)e )on #as
re#a)iones in(anti#es %ue &antu0o )on su so"rino Jo5n, un a+o, sin e&"ar'o, &a!or %ue 7#.
Este so"rino #e do&ina"a ! Freud tu0o %ue a*render a de(enderse. Los e(e)tos de esta
*ri&era re#a)i.n #os des)ri"e en La interpretacin de los sueLos1 "nseparablemente unidos y
queri>ndonos mucho, pero tambi>n pele)ndonos, peg)ndonos y acus)ndonos$ #odos mis
amigos posteriores han constituido y constituyen, en cierto sentido, encarnaciones de esta
figura de mi infantil compaLero y fantasmales reapariciones de la misma$$$ un amigo .ntimo
y un odiado enemigo han sido siempre necesidades imprescindibles de mi +ida sentimental, y
8DE C(. 6sicolog.a de las masas y an)lisis del Go, 1EG1, O.C., III, GHF@.
8EF Carta de# 1E de a"ri# de 1DDI1 Epistolario 89:038;0;, 1GF61G1.
8E1 Sobre la amistad, 8FD. F. AL2ERONI, sin e&"ar'o, se &uestra &$s es)7*ti)o so"re #a
*osi"i#idad de 5a)er )o&*ati"i#iar senti&ientos a&orosos )on #os de a&istad. ,iensa este
autor %ue #a a&istad es 5etero'7nea )on e# erotis&o ! %ue es di(-)i# de unir. Una re#a)i.n
*uede )a&inar 5a)ia un sitio u otro. ? sue#e 5a)er#o 5a)ia uno de e##os. E# erotis&o no 'enera
a&istad, *ero e# autor a)e*ta %ue #a a&istad es )o&*ati"#e )on e# erotis&o. C(. I"id. 11E.
8EG Sobre la psicolog.a del colegial, 1E1I, O.C., 1DE8.
1HE
siempre he sabido procur)rmelos de nue+o$ ,o pocas +eces qued reconstituido tan
completamente este ideal infantil, que amigo y enemigo coincidieron en la misma persona
0;0
.
Sus intensas ! )on(#i)ti0as re#a)iones )on M. F#iess ! )on C. G. Jun' )on(ir&aron, en e(e)to,
esa )oin)iden)ia de a&or ! odio en sus re#a)iones de a&istad.
Con e##os ta&"i7n tu0o o*ortunidad de ad0ertir, aprRs coup, #a )orriente 5o&ose/ua#
%ue )ir)u#. de &odo in)ons)iente en esas intensas re#a)iones
8EI
. De e##o de3. )onstan)ia en #a
)arta %ue #e diri'i. a Sandor Feren)i, tras e# 0ia3e %ue a&"os rea#iaron 3untos a Ita#ia en
1E1F. Fina#iado e# *eri*#o, su )o&*a+ero de 0ia3e #e e/*res. sus %ue3as *or #a *o)a
re)i*ro)idad %ue 5a"-a en)ontrado de su *arte a #as nu&erosas )on(iden)ias ! &uestras de
)on(iana %ue 7# 5a"-a tenido. A e##o Freud #e res*onde1 ,o slo usted obser+, sino que
comprendi que ahora no tengo ninguna necesidad de des+elar completamente mi
personalidad y de manera correcta usted relaciona este hecho con su causa traum)tica$
Desde el asunto Dliess, que recientemente me +io ocupado en superar, esta necesidad fue
suprimida$ /na parte de catexia homosexual fue retirada, y ha ser+ido para fortalecer mi
propio Go$ Ae triunfado donde el paranoico fracasa
0;2
.
Tras #as re#a)iones trau&$ti)as )on M. F#iess ! &$s tarde )on C. G. Jun', Freud se
&ostr. &u! reser0ado ! )aute#oso en sus re#a)iones a&istosas, *ro)urando re*artir sus
0-n)u#os de &odo &$s e/tenso %ui$s, *ero &enos intenso, )ierta&ente. La re#a)i.n )o&o
&aestro )on sus nu&erosos dis)-*u#os ! #a a*ertura a #a a&istad )on a#'unas &u3eres )o&o
Lou Andreas Sa#o&7, Marie 2ona*arte o su )u+ada Minna 2erna!s, *are)e %ue )o&*ensaron
de &odo su(i)iente sus *ri&eras ur'en)ias en e# )a&*o de #a re#a)i.n a&istosa
8EH
. Fueron
7stas #as in)iden)ias de# )o&*#i)ado 3ue'o din$&i)o en #as re#a)iones de a&istad de Freud.
Cada )ua#, desde su *e)u#iar )onstitu)i.n ! "io'ra(-a )on(i'ura ta&"i7n su sin'u#ar &odo de
)o&*ortarse en este $&"ito de #as re#a)iones inter*ersona#es.
/!icoin3mica e la ami!ta.
6orque >l era >l y porque yo era yo. As- e/*res. M. Montai'ne #a ra.n ;#ti&a de su
intensa ! !a (a&osa a&istad )on La 2o7tie. ,or%ue es desde #a sin'u#aridad de )ada uno, en
e(e)to, desde donde se 5a)e *osi"#e ese en)uentro, sin'u#ar ! ;ni)o ta&"i7n en )ada )aso,
%ue tiene #u'ar en )ada re#a)i.n de a&istad.
?a Luis Vi0es resa#t. ).&o #os di0ersos te&*era&entos &uestran distintos &odos de
re#a)i.n en #a a&istad ! en e# a&or. M$s 0e5e&entes ! &enos )onstantes #os )$#idos, a
%uienes e# autor )o&*ara"a )on #a esto*a, o &$s a*a)i'uados ! esta"#es #os te&*#ados,
8E8 O.C., I, HI1.
8EI En una )arta a M. F#iess de# @ de &a!o de 1EFF #e di)e1 nadie puede reempla*arme el
contacto con el amigo, que una fa* particular m.a 3qui*) femenina3 reclama con urgencia,
O.C., III, 8HI168HIG. E# @ de a'osto de un a+o des*u7s #e )o&enta ta&"i7n1 A m. la mujer,
como sabes, nunca me ha sustituido en la +ida al camarada, al amigoH 7artas a &ilhelm
Dliess %899:38;<1', A&orrortu, 2uenos Aires 1EEI, IEG AEste *$rra(o no a*are)e en #a
edi)i.n es*a+o#a de #as O.C.B.
8E>Carta )itada *or O. MANNONI en Dreud$ El descubrimiento del inconsciente, Nue0a Visi.n,
2uenos Aires 1E@>, 1FD. Con #a ;#ti&a (rase 5a)e re(eren)ia a su teor-a de #a re*resi.n de #a
5o&ose/ua#idad )o&o )ausante (unda&enta# de# )on(#i)to *aranoi)o.
8EH C(. a este res*e)to, L. FLEM, El hombre Dreud, Nue0a Visi.n, 2uenos Aires 1EEG, GF16
GGG.
se&e3antes a# arder de #a #e+a, e3e&*#i(i)an di0ersas &oda#idades de )o&*ortarse en #a
re#a)i.n de a&istad
8E@
. Ta&"i7n Lant en Lo bello y lo sublime, retrata #os di(erentes &odos de
a&istad se';n #os di0ersos te&*era&entos. As-, *or e3e&*#o, #os &e#an).#i)os se &uestran
&$s )a*a)itados *ara #a re#a)i.n de a&istad de ti*o &ora# *or%ue, se';n e# *are)er de#
(i#.so(o, su )o&*orta&iento 'enera# se 'u-a *or *rin)i*ios. E# san'u-neo, sin e&"ar'o, se
&o0er-a &e3or en e# )a&*o de #a a&istad est7ti)a, en #a %ue *ri&a e# *#a)er ! #a a#e'r-a de
estar )on e# a&i'o so"re #a 0ertiente de res*eto ! )o&*ro&iso *ersona# )on 7#. E# )o#7ri)o,
*ensa"a Lant, no era a*to *ara nin';n ti*o de a&istad, *or )onsiderar %ue en 7# todo (un)iona
)o&o (in'i&iento
8ED
.
Desde una )onsidera)i.n &$s *si)oana#-ti)a, !a a*unt$"a&os &$s arri"a ).&o 5a!
%ue )ontar )on #os *ro)esos de identi(i)a)i.n *ara en)ontrar #a )#a0e (unda&enta# en e#
esta"#e)i&iento de# 0-n)u#o
8EE
. La sinton-a %ue se e/*eri&enta 3unto a #a *ersona a&i'a, en
e(e)to, es #a %ue "rota de #a identidad %ue se *er)i"e en deter&inados as*e)tos de su *ensar,
su sentir, su *ro!e)tarse en #a 0ida. Si la amistad es un alma en dos cuerpos, )o&o
"e##a&ente #o e/*resara Arist.te#es, es *or%ue #a identi(i)a)i.n 3ue'a en e##a )o&o (a)tor
*si)odin$&i)o (unda&enta#. En este sentido, #o 9o&oios: se de3a 0er en e# 0-n)u#o a&istoso,
tanto en #a re#a)i.n )on e# *ro*io se/o )o&o en #a re#a)i.n )on e# otro.
Esa sinton-a ser$ *er)i"ida &u)5as 0e)es de &odo )#aro ! )ons)ienteJ en otras
o)asiones, sin e&"ar'o, ta# )o&o o)urre ta&"i7n en #a din$&i)a a&orosa, #a *er)e*)i.n
(un)ionar$ a ni0e# in)ons)iente, dando #u'ar ta&"i7n a esa e/tra+ea %ue nos *rodu)e &u)5as
0e)es #a atra))i.n ! si&*at-a %ue *ode&os e/*eri&entar *or otras *ersonas sin una a*arente
ra.n. Nuestro deseo nos 0a )ondu)iendo a #o #ar'o de #a 0ida 5a)ia deter&inadas *ersonas
A)o&o nos 0a a#e3ando de otrasB *or%ue nuestro in)ons)iente )ree re)ono)er en e##as unas
*osi"i#idades u o"st$)u#os deter&inados *ara *rodu)ir e# en)uentro.
Esa identi(i)a)i.n, *or #o de&$s, es una )orriente a(e)ti0a %ue no sie&*re en)ontrar$
)#aro e# #-&ite )on e# a(e)to a&oroso, en e# %ue !a no se *retende tanto e# 9ser )o&o: de #a
identi(i)a)i.n, sino &$s "ien e# 9tener a: de# a&or. Es e# )aso en e# %ue #a 0ertiente
5o&ose/ua# %ue sie&*re 3ue'a en #a re#a)i.n de a&istad de# &is&o '7nero no a)ierta a
)ontener ! #i&itar sus *retensiones ;#ti&as, ! dando rienda sue#ta a #a in5i"i)i.n de# (in,
dese&"o)a en #as tradi)iona#&ente )ono)idas ! anate&atiadas 9a&istades *arti)u#ares:. En
otros )asos, *or e# )ontrario, ta&"i7n a)ae)e %ue esa di&ensi.n 5o&ose/ua# se 0e tan
)onstre+ida ! "#o%ueada %ue i&*ide #a nor&a# e/*resi.n de# a(e)to ! %ue di(i)u#ta #a
e/*ansi.n de #a a&istad en su 0ertiente esen)ia# de )er)an-a a(e)ti0a. No es *osi"#e 0i0ir esa
)er)an-a, esa *ro/i&idad )or*ora# in)#uso %ue ta&"i7n *retende e# a&i'o, sin e/*eri&entar#a
)o&o *e#i'ro *ara esa *arte 5o&ose/ua# re*ri&ida
IFF
. En #a re#a)i.n a&istosa )on e# otro
8E@ C(. #ratado del alma, Es*asa Ca#*e, Madrid 1E>@
A8TB
, 1>1.
8ED C(. a este res*e)to G. JOVER OLMEDA, I"id., D1.
8EE La identi(i)a)i.n, &e)anis&o *s-%ui)o a# %ue nos 5e&os tenido %ue re(erir en &$s de una
o)asi.n, es e# *ro)eso *or e# )ua# un su3eto asi&i#a un as*e)to, una *ro*iedad, un atri"uto de
otro ! se trans(or&a, tota# o *ar)ia#&ente, so"re e# &ode#o de 7ste. ,ara Freud, #a
*ersona#idad de# su3eto se )onstitu!e ! se di(eren)ia &ediante una serie de identi(i)a)iones.
C(. J. LA,LANCNE.6J.2. ,ONTALIS, Diccionario de 6sicoan)lisis, 2ar)e#ona 1E@1, 1EF61E@.
IFF El hombre afecti+o, el amigo y el admirador buscan tambi>n la proximidad corporal y la
+ista de la persona amada, a(ir&a Freud en El malestar en la cultura, 1E8F. Lo 5a)e sin
e&"ar'o, )o&enta Freud )on un a&or en sentido 9*au#iniano:, en una su"#i&a)i.n de #as
*u#siones se/ua#es ! en una )oarta)i.n de# (in er.ti)o. O.C., III, GHFH.
1@1
se/o, e# *aso de #a identi(i)a)i.n a #a e#e))i.n a&orosa, ta# )o&o se+a#$"a&os &$s arri"a, se
*uede dar )on &$s (a)i#idad.
En #a re#a)i.n de a&istad, de a#'una &anera, nos en)ontra&os )on nosotros &is&os
en #a *ersona de# otro, 0e&os nuestro rostro re(#e3ado en e# es*e3o en %ue se )on0ierte e#
a&i'o *ara nosotros. S6ues qu> es, por lo dem)s, el rostro del amigoT Se interro'a
Niets)5e1 Es tu propio rostro, en un espejo grosero e imperfecto
1<8
$ En 7# *er)i"i&os,
e(e)ti0a&ente, nuestros intentos de ser, de *ensar ! de sentir, !a sea a tra07s de #o %ue de
5e)5o e/iste en nuestra *ro*ia rea#idad, o a tra07s de #o %ue tan s.#o son deseos &$s o &enos
*osi"#es. E# )o&*onente nar)isista se &ani(iesta as- )o&o uno de #os (a)tores i&*ortantes %ue
sostiene e# 0-n)u#o de #a a&istad. Los sentimientos de afeccin que se tienen a los amigos, y
que constituyen las +erdaderas amistades, tienen su origen, al parecer, en la que el hombre
se tiene a s. mismo, a(ir&a"a !a Arist.te#es en su =oral a ,icmaco, a)ertando a 0er de este
&odo %ue el amigo es como otro yo
1<(
$
La identi(i)a)i.n, *ues, se ##e0a a )a"o desde nuestro ?o rea#, *ero ta&"i7n desde
nuestro *ro*io Idea# de# ?o *ro!e)tado so"re e# a&i'o. E# a&i'o re(#e3a, 5a)e rea#idad esas
di&ensiones so+adas *ara nosotros &is&os, )on &$s o &enos *osi"i#idad de ser a#)anadas.
Sostiene as- nuestra as*ira)i.n a ser en #os distintos ni0e#es de# )o&*orta&iento.
,ero #a i&a'en de0ue#ta *or ese es*e3o %ue es e# a&i'o *uede ser0ir ta&"i7n *ara
rea#iar ! ##e0ar a )a"o, de &odo i&a'inario, nuestras onas &$s os)uras ! *ro5i"idas. Es e#
)aso en e# %ue se "us)a #a )o&*#i)idad de #a 9&a#a )o&*a+-a:, #a %ue *er&ite 0i0ir
0i)aria&ente, aun%ue sea en e# ni0e# de #a (antas-a, #o %ue *ara s- &is&o se &uestra 0edado.
Desde #a in(an)ia 5asta #a edad &$s adu#ta, este ti*o de a&istad ).&*#i)e *uede 3u'ar un
*a*e# de i&*ortan)ia en #a din$&i)a de nuestras re#a)iones.
En )ua#%uier )aso, #a identi(i)a)i.n %ue 3ue'a )o&o "ase a(e)ti0a (unda&enta# en #a
re#a)i.n de a&istad e/i'e %ue en e##a se d7, de una &anera u otra, una re)i*ro)idad Area# o
i&a'inariaB ! una i'ua#dad. 9,5i#ot7s6is.tes:, se a(ir&a"a en e# &undo 'rie'o, es de)ir,
9a&istad 6 i'ua#dad:. En e##o insisten todos #os tratados so"re #a a&istad
IF8
. ,or%ue si "ien es
0erdad %ue #a a&istad es )a*a de su*erar &u)5as desi'ua#dades, 7stas *odr$n ser tantas %ue
0en'an a i&*osi"i#itar o a 5a)er &u! di(-)i# #a a)tua)i.n de #os &e)anis&os identi(i)atorios
ne)esarios *ara %ue e# 0-n)u#o a(e)ti0o ##e'ue a esta"#e)erse ! &antenerse )on0eniente&ente.
As-, #as a&istades %ue se *udieran esta"#e)er entre *adres e 5i3os, *ro(esores ! a#u&nos, 3e(es
! su"ordinados )ontar$n sie&*re )on unos #-&ites ! s.#o se 5ar$n *osi"#es en #a &edida en
%ue #a su*erioridad de una *arte sea *uesta entre *ar7ntesis. Re)ordando una 0e &$s a
Arist.te#es, 5a! %ue de)ir %ue #a a&istad no puede subsistir en la distancia existente entre
dioses y hombres
1<1
$
Desde esta e/i'en)ia de i'ua#dad %ue *osi"i#ita #a identi(i)a)i.n &utua, #as re#a)iones
de a&istad asu&en )on &u)5as (re)uen)ia una trans(eren)ia de #as anti'uas, rea#es, te&idas o
so+adas re#a)iones de (raternidad. E# a&i'o dese&*e+a ($)i#&ente e# *a*e# atri"uido
interior&ente a #a re*resenta)i.n (raterna ! en #a re#a)i.n )on 7# se &o0i#ia toda esa
intensidad de a(e)tos, *ositi0os ! ne'ati0os ta&"i7n, %ue interior&ente se &antu0ieron )on
IF1 As. habl `aratustra, A#iana, Madrid 1EDF, E8.
IFG I"id., Li"ro IC, )a*. IV, GE1.
IF8 C(. #as o"ras !a )itadas de Arist.te#es, F. A#"eroni, ,. La-n Entra#'o, et).
IFI I"id. Li"ro VIII, )a*. VII, GHE.
#os 5er&anos.
,ero dentro de este &is&o ti*o de re*resenta)i.n, )a"e otra serie de as*e)tos
trans(eren)ia#es deri0ados de #as anti'uas re#a)iones de o"3eto %ue tu0ieron #u'ar a #o #ar'o de
#a in(an)ia. E# a&i'o, dentro de #os #-&ites e/i'idos *or #a re)i*ro)idad ! #a i'ua#dad, 3ue'a
&u)5as 0e)es A! 'enera#&ente a ni0e#es &$s in)ons)ientesB *a*e#es %ue 'uardan una -nti&a
re#a)i.n )on #as (i'uras *arenta#es A)o&o #os &is&os 5er&anos #a dese&*e+aron &u)5as
0e)es ta&"i7nB. 4ui$s no sea&os )a*a)es de *er)i"ir en #a re#a)i.n entre dos a&i'os ni+os o
ado#es)entes, a*arente&ente 5er&anados en una neta i'ua#dad, #os *a*e#es de *adre o de
&adre %ue uno de e##os est$ dese&*e+ando en re#a)i.n a# otro. Entre #os adu#tos, in)#uso, esas
re*resenta)iones *arenta#es *ueden estar 3u'ando un *a*e# i&*ortante )on inde*enden)ia de
#a edad de #os re#a)ionados ! a 0e)es, in)#uso, )uando #a edad es #a in0ersa a #a %ue
)orres*onder-a en una re#a)i.n *aterno6(i#ia#. Los ras'os de *ersona#idad de una *arte ! #as
tenden)ias identi(i)atorias de #a otra 5a)en #o &$s i&*ortante, de3ando en un se'undo *#ano
&u)5os e#e&entos de rea#idad. La )o&*#i)idad en e# dese&*e+o de esos *a*e#es 3ue'a )on
(re)uen)ia de &odo (unda&enta# en e# &anteni&iento de #a re#a)i.n esta"#e)ida.
,ero e# 0-n)u#o de a&istad es un dina&is&o 0i0o, de*endiente sie&*re de #as
din$&i)as *arti)u#ares de #os %ue as- se re#a)ionan. De a5- %ue #a esta"i#idad, &anteni&iento,
desarro##o o de)ai&iento ! *7rdida de #a re#a)i.n, ten'a %ue 0er dire)ta&ente )on #os
*ro)esos *si)odin$&i)os de #as *ersonas unidas *or este ti*o de #ao. Una re#a)i.n
esta"#e)ida (unda&enta#&ente en e# 3ue'o trans(eren)ia# *aterno6(i#ia# *uede entrar en )risis
A! su*erarse *ara en)ontrar un nue0o status o *ara desa*are)erB desde e# &o&ento en %ue una
de #as *artes, desde su *ro*io dina&is&o *ersona#, se nie'ue a &antener e# *a*e# %ue 5asta
enton)es 3u'., *uede in)#uso %ue 5asta de &odo 'rati(i)ante. Co&o una re#a)i.n (undada en
una trans(eren)ia de ti*o (raterno %ue satis(a'a una ne)esidad de )o&*eten)ia ! ri0a#idad,
*uede dar a# traste desde e# &o&ento en %ue esa ri0a#idad desen)adene un &ontante a'resi0o
in)a*a !a de ser )ontenido en #a re#a)i.n esta"#e)ida. E# desen)adena&iento de #os (ines
es*e)-(i)a&ente er.ti)os, )ontro#ados durante un tie&*o, *uede i'ua#&ente a#terar #a
din$&i)a de #a re#a)i.n, 5a)iendo i&*osi"#e su &anteni&iento, si una de #as *artes no *uede
o no %uiere res*onder a ese otro ni0e# en e# %ue #a otra *arte e/*resa su de&anda.
E,ol"cin e la! relacione! e ami!ta.
No e/iste re#a)i.n a(e)ti0a 5u&ana %ue, )o&o #a a&istad, se e/tienda a #o #ar'o de
todos #os )i)#os 0ita#es de #a e/isten)ia. Son a&i'os #os ni+os, #os ado#es)entes ! 3.0enes, #os
adu#tos ! #os an)ianos. En )ada eta*a )on sus *e)u#iaridades es*e)-(i)as, )u&*#iendo unas
(un)iones di0ersas, dese&*e+ando unos *a*e#es di(erentes de )re)i&iento o de *ertur"a)i.n
de# &is&o. E# idea# de #a a&istad adu#ta no de"er-a, *ues, i&*edir e# *er)atarnos de #a
entidad %ue #a re#a)i.n de a&istad *osee en )ada una de #as eta*as de #a 0ida, )onsider$ndo#as
)o&o si toda0-a no (uesen sino &eros *asos in&aduros 5a)ia #a *#enitud de #a adu#te.
La tenden)ia a e#i&inar #a distan)ia %ue nos )onstitu!e )o&o su3etos se de3a 0er !a
desde #os ini)ios de #a e/isten)ia en esa (as)ina)i.n %ue se o"ser0a en #os "e"7s ante #as
rea))iones de sus i'ua#es, *ro)urando de in&ediato #a &utua )er)an-a. Co&iena as- #a
*osi"i#idad de en)uentro 9a&istoso:, )on e/tra+as ! )uriosas rea))iones de atra))i.n !
re)5ao
IF>
. Se o"ser0a as-, *or e3e&*#o, %ue a *artir de un a+o #os "e"7s *re(ieren a #os de su
IF> C(. R. RU2IN, 7hildrenNs Driendships, Nar0ard Uni0ersit! ,ress, 1EDF
ADTBJ
S. FRAI2ERG,
1@8
&is&a edad ! #a )o&*a+-a de a dos. Tan s.#o a *artir de #os tres a+os, ini)iando #a
)onso#ida)i.n de su ?o so)ia#, ado*tar$n *osi)iones &enos e'o)7ntri)as, )on una &a!or
)ons)ien)ia de #as e&o)iones de #os otros ! una &e3or dis*osi)i.n a )o&*artir #o %ue tienen.
Esas *ri&eras re#a)iones dese&*e+an ade&$s de este &odo #a i&*ortante (un)i.n de a"rir a#
su3eto, *or *ri&era 0e, &$s a##$ de# estre)5o )-r)u#o (a&i#iar.
A#rededor de #os seis a+os #os ni+os )o&ienan a dis*oner de una )a*a)idad *ara e#
di$#o'o, dando as- un sa#to )o#osa# en #as re#a)iones de a&istad. Entre #os o)5o ! #os die
5a)en a*ari)i.n #as *ri&eras *andi##as, )on una se*ara)i.n 'enera#iada entre #os se/os, !a
%ue #os *ro)esos de identi(i)a)i.n *si)ose/ua# se 0en as- (a)i#itados. La a&istad dese&*e+a
de este &odo una (un)i.n i&*ortant-si&a en #a )onstru))i.n de #a *ro*ia identidad. A #o #ar'o
de toda #a se'unda in(an)ia, e# a&i'o se )on0ierte en un a*o!o (unda&enta# en esa
&ara0i##osa, sor*rendente !, a 0e)es ta&"i7n, an'ustiante e/*#ora)i.n de #os &isterios de #a
0ida, ta# )o&o nos #o su*o &ostrar de &odo &a'istra# #a *e#-)u#a Secretos del cora*n de#
rea#iador es*a+o# Mont/o Ar&endari. 4ui$s *or e##o, estas a&istades no se o#0idan nun)a
! &o0i#ian sie&*re en nosotros )$#idas ! 5ondas e&o)iones.
A *artir de #a *u"ertad se ini)ia e# *ro)eso de su*era)i.n de #a de*enden)ia in(anti# en
"us)a de una inte'ra)i.n so)ia# &$s a&*#ia. Se ini)ia as- un *ro)eso de a&*#ia)i.n en #as
re#a)iones inter*ersona#es )on una ";s%ueda i&*ortante de 0-n)u#os a&istosos %ue *ueden
durar unas se&anas o toda #a 0ida. En )ua#%uier )aso, #a re#a)i.n de )a&arader-a 0a de3ando
*aso a #a ";s%ueda de re#a)iones &$s se#e)ti0as ! e/i'entes, no sin un 'rado i&*ortante de
idea#ia)i.n %ue, )on (re)uen)ia, )ondu)e a #a (rustra)i.n ! )onsi'uiente&ente a senti&ientos
de )#ara tona#idad de*resi0a. Es e# &o&ento en e# %ue #e o-&os de)ir 9Y #a A&istad A)on
&a!;s)u#aB no e/isteZ:. No 5a )o&*rendido toda0-a e# ado#es)ente %ue esa &a!;s)u#a, %ue
&ani(iesta #a tota#idad i&*osi"#e a #a %ue as*ira e# deseo, no #a en)ontrar$ en nin'una *arte.
Durante e# *er-odo de #a ado#es)en)ia, e# ?o no dis*one a;n de (ronteras s.#idas ! eso
su*one, de una *arte, una 'ran dis*osi)i.n a &ostrar a(e)to a otros, i'ua#&ente 0u#nera"#es.
,or otro #ado, 5a! una 'ran inse'uridad en e# &ane3o de #os *ro*ios senti&ientos de so#edad,
&iedo, tristea... En ese )onte/to, #as a&istades sue#en &antenerse toda0-a )on otros de#
&is&o se/o ! )on una intensa *arti)i*a)i.n de #a )orriente 5o&ose/ua#, 'enera#&ente
in5i"ida en su (in, *ero &ani(iesta so"re todo en #a (re)uen)ia de #as &utuas )on(iden)ias
-nti&a de &ati)es )#ara&ente e/5i"i)ionistas. A# otro se/o se #e es*-a ! se *ro)uran #as
*ri&eras a*ro/i&a)iones, *re(erente&ente en )o&*a+-a de otros de# &is&o se/o, a &odo de
a*o!os au/i#iares. Las re#a)iones de a&istad sir0en i'ua#&ente *ara sostener #a ";s%ueda de
una inde*enden)ia, toda0-a d7"i#, en re#a)i.n a #os adu#tos. De a5- %ue estas a&istades
ado#es)entes *osean ese )ar$)ter ini)i$ti)o, (ruiti0o !, )on (re)uen)ia, a'resi0o ta&"i7n.
La edad adu#ta re*resenta, se';n E. EriKson, un reto (unda&enta#1 &adurar en #a
)a*a)idad de ##e'ar a #a inti&idad, tanto en #a a&istad )o&o en e# a&or
IFH
. En #a d7)ada de
#os 0einte a #os treinta a+os #a re#a)i.n )on #os a&i'os ##e'a a ser #a %ue &$s tie&*o o)u*a.
M$s tarde *uede so"re0enir e# )on(#i)to de intereses entre #a re#a)i.n de a&istad ! #a de
*are3a, as- )o&o entre #os intereses *ro(esiona#es ! #os de re#a)i.n inter*ersona#. ,ero #as
a&istades 0an 5a)i7ndose, *or #o 'enera#, &$s se#e)ti0as, &$s esta"#es ! &$s a(ianadas
ta&"i7n.
/nderstanding and Aandling the 6roblem of Early 7hildhood, S)ri"ners, NeW ?orK 1EHDJ L.
C. ,OGRE2IN, I"id., 8HD68E@.
IFH#he Life 7ycle 7ompletedH A e+ieO, M.M. Norton X Co&*an! In)., NeW ?orK 1EDG.
For&ada #a (a&i#ia, #as re#a)iones de a&istad *ueden *asar Aa# &enos *or un tie&*oB
a un se'undo *#ano o e/*eri&entar una eta*a de a)o&oda)i.n a #as nue0as )ir)unstan)ias.
F$)i#&ente se *rodu)e una de)anta)i.n *or #as a&istades de uno de #os &ie&"ros de #a
*are3a, a #as %ue e# otro sa"r$ o no ada*tarse. La re#a)i.n de a&istad entre *are3as *uede, *or
su *arte, 0enir a (a)i#itar #a tarea de ser *adres, )o&o en #a ado#es)en)ia (a)i#it. #a de
se*ararse de e##os. La *osi"i#idad, *or otra *arte, de introdu)ir a&istad en #a &is&a re#a)i.n
de *are3a se &uestra )o&o una a)titud inte#i'ente %ue )orona ! *er(e))iona #a re#a)i.n
a&orosa, &ientras %ue #a de introdu)ir se/o en #a a&istad (un)iona ($)i#&ente entor*e)iendo
! *ertur"ando e# #ao *re0io de a&istad.
Fina#&ente, en #a an)ianidad, #a )on)ien)ia de #a &uerte a)ent;a ($)i#&ente e# 0a#or
de #os 0-n)u#os 5u&anos, si es %ue no 5an ido 'anando terreno #a in0o#u)i.n &enta# o #os
senti&ientos de a&ar'o re*#ie'ue en s- &is&o
IF@
. La re#a)i.n 'ru*a# *are)e &$s "ene(i)iosa
en esta eta*a, a# *ro*or)ionar e# senti&iento i&*ortante de inte'ra)i.n ! (a)i#itar #a *uesta en
)o&;n de #os *ro*ios re)ursos.
Cri!i!> p:ria! y r"pt"ra!.
A #o #ar'o de todos estos )i)#os 0ita#es, #a re#a)i.n de a&istad, en tanto %ue *ro)eso
0i0o ! din$&i)o, e/*eri&entar$ ta&"i7n, )o&o #os indi0iduos &is&os, &o&entos de tensi.n,
de estan)a&iento, de *#enitud o de in0o#u)i.n, *7rdida ! &uerte. Entra&os as- a )onsiderar e#
*a*e# %ue en #os *ro)esos de a&istad dese&*e+an #as )risis en #a re#a)i.n ! #as *osi"i#idades
de su*era)i.n, estan)a&iento o ru*tura de #a &is&a. Son &u)5os #os (a)tores %ue,
e0idente&ente, *ueden entrar en 3ue'o. Tanto #os )on)ernientes a# *ro*io esti#o de re#a)i.n
)o&o otros de orden e/terno *ueden dese&*e+ar un *a*e# (unda&enta# en e#
desen)adena&iento de #a )risis, as- )o&o en su e0o#u)i.n *osterior.
E# ena&ora&iento ! &atri&onio de una de #as *artes, *or e3e&*#o, 3ue'a )o&o uno de
#os &oti0os &$s (re)uentes de )risis, de"ido a #a nue0a situa)i.n trian'u#ar %ue se esta"#e)e.
,uede ta&"i7n, sin e&"ar'o, dar #u'ar a un re(ora&iento de# #ao, *re)isa&ente *or #a
inter0en)i.n de# nue0o e#e&ento in)or*orado a #a re#a)i.n. La a&istad, )o&o sa"e&os, a
di(eren)ia de# a&or, no tiene di(i)u#tad en in)or*orar e in)#uir nue0os #aos. ,or e# )ontrario,
#a a&istad *uede ta&"i7n 0erse en *e#i'ro )on &oti0o de #a se*ara)i.n de una *are3a %ue,
*ara e# a&i'o )o&;n, dese&*e+a"a #a *osi"i#idad de idea#iar sus *ro*ias (antas-as de uni.n
a# res*e)to. Las trans(eren)ias de )orte *arenta#, sin duda, entran a (or&ar *arte i&*ortante de
estas din$&i)as trian'u#ares.
Si #as situa)iones trian'u#ares en #as %ue e# a&or ! a&istad se entre)ruan *ueden
ori'inar #a )risis, ta&"i7n #as trans(eren)ias de orden (raterno, %ue 3ue'an de &odo tan
i&*ortante en esta re#a)i.n, *ueden 5a)er %ue e# 7/ito de una de #as *artes 0en'a a a)re)entar
de ta# &odo e# ni0e# de ri0a#idad de #a otra o e# senti&iento de su*erioridad en a%ue# %ue
triun(a, %ue des)o&*on'a e# e%ui#i"rio %ue 5io *osi"#e durante un tie&*o #a re#a)i.n. ,o
basta el >xito propio, es necesario que fracasen los amigos, e/*resa"a )on a&ar'o )inis&o e#
IF@ C(. MT 2ARO, La nue+a sociolog.a de la +eje*H de la teor.a a los m>todos1 Reis HF A1EEGB
@>6EFJ J. I., LQ,ER JIMPNER, Aislamiento y soledad en las personas mayores1 Ra.n ! Fe G8F
A1EEIB 816IFJ I. C. 2ERMEJO, EEl arte de en+ejecerF$ 6equeLo bolet.n bibliogr)ficoH Sa#
Terrae D1 A1EE8B @D@6@DD.
1@>
(i#.so(o (ran)7s La Ro)5e(ou)au#d en e# si'#o CVII.
E# e/)eso de de*enden)ia *or una de #as *artes 5a! %ue )onsiderar#o ta&"i7n )o&o un
(a)tor de i&*ortan)ia en #as )risis de a&istad. Una e/)esi0a de&anda de (a0ores, dinero,
aten)i.n, e/*resiones de a(e)to, et). *ertur"a #a re#a)i.n en su &is&a "ase1 en #a #i"ertad %ue
0i&os )o&o )ondi)i.n esen)ia# *ara %ue #a a&istad *ueda na)er ! desarro##arse.
Los (a)tores so)io)u#tura#es, *or otra *arte, de"en ser tenidos ta&"i7n en
)onsidera)i.n a #a 5ora de )o&*render #os e#e&entos %ue 3ue'an a (a0or o en )ontra de #as
re#a)iones de a&istad. Es un dato )o&*ro"ado %ue #as (or&as de #a a&istad )a&"ian se';n
#os ti*os de so)iedad ! se';n #os tie&*os ! #as *resiones a&"ienta#es de )ada 7*o)a. No! d-a,
#a &enta#idad )onsu&ista de 9usar ! tirar: i&*re'na, sin duda, todos #os &odos de
0in)u#a)i.n inter*ersona#, 5a)i7ndo#os )ada 0e &$s ($)i#es, &$s nu&erosos, *ero )ada 0e
ta&"i7n &$s d7"i#es ! su*er(i)ia#es. La a)tua# (ie"re *or e# 9)5at: en Internet i#ustra &e3or
%ue nada este estado de )osas. Nun)a 5u"o tanta *osi"i#idad a"ierta *ara e#e'ir )on %uien
)o&uni)arse ! nun)a 5u"o ta&*o)o &$s (a)i#idad *ara 5a)er#o de &odo tan i&*ersona# !
des)o&*ro&etido.
Si'ni(i)ati0o a este res*e)to es #o %ue 5a)e &u! *o)o tie&*o #e-a&os en una
entre0ista a Juan Jos7 2a##esta, e# )5i)o de do)e a+os %ue *rota'oni. #a *e#-)u#a 9E# 2o#a:
de# dire)tor es*a+o# A)ero Ma+as. A #a *re'unta de si ten-a en #a 0ida rea# a&i'os tan
estu*endos )o&o en #a *e#-)u#a, e# &u)5a)5o res*ond-a1 ,o tengo amigos$ ,o me gusta$ Lo
digo tambi>n en la pel.cula$ Lo que tengo son conocidos, en mi barrio y en todas partes$ Les
llamo amigos pero, en realidad, no les tomo como amigos, no conf.o en ellos$$$ Es un *o)o
triste eso de no tener a&i'os, #e )o&enta e# *eriodista. A e##o e# )5a0a# res*onde1 A mi me
gusta cambiar$ /n d.a me +oy con los de mi barrio, otro d.a con los del barrio de mi
abuela$$$ Es mejor$ Les +eo un d.a y no +uel+o a +erlos hasta muy tarde$ ,unca estoy con los
mismos porque no son mis amigos, son conocidos con los que juego a los cromos, a las
cartas, a los montones$$$ =e lo paso muy bien con ellos, me r.o, me di+ierto, pero no son mis
amigos
1<9
$ Es un ni+o de do)e a+os %uien as- 5a"#a. ,ero, sin duda, es e# a#ta0o de una
so)iedad %ue )on)i"e de un &odo &u! *arti)u#ar #as re#a)iones inter*ersona#es.
E# 5e)5o es %ue e/isten ta&"i7n, )o&o o)urre en #a din$&i)a a&orosa, a&istades
en(er&as. A&istades %ue no )ontri"u!en a (a0ore)er e# dina&is&o &adurati0o de #as
*ersonas sino %ue, a# )ontrario, se )on0ierten en un o"st$)u#o ! en una in0ita)i.n a &o0i#iar
#as di&ensiones &$s re'resi0as o *ato#.'i)as de #a *ersona#idad. Na! re#a)iones de a&istad
%ue *er0i0en ! se &antienen 'ra)ias a una e/tra+a )o&*#i)idad *ara a)ti0ar #os n;)#eos &$s
*ro"#e&$ti)os de #os su3etos. Co&o en #as re#a)iones a&orosas, )a"e todo ti*o de din$&i)as
re'resi0as ! *at.'enas. Desde #a de*enden)ia in(anti#iante %ue retiene a# su3eto en una
*osi)i.n de *asi0idad, 5asta #a re#a)i.n de )orte sado6&aso%uista, en #a %ue a&"as *artes
sa"en nutrir tenden)ias de ese orden )on una rara 5a"i#idad in)ons)iente. Son re#a)iones en
#as %ue #a autono&-a ! #a identidad *ersona# se 0en a&enaadas desde una *e#i'rosa
*retensi.n de 5a)er de #os a&i'os )o&o dos 'otas de &er)urio %ue a# a)er)arse se (unden en
una. Con esa (usi.n, sin e&"ar'o, tan s.#o en)ontrar-a&os una e/tra+a 'ota, a &odo de
&onstruo en'endrado *or e# asesinato de esas dos autono&-as.
Todos estos (a)tores *ersona#es ! so)io)u#tura#es )ontri"u!en a %ue #a re#a)i.n de
a&istad no 0ea &u)5as 0e)es rea#iada esa as*ira)i.n de eternidad %ue, )o&o e# a&or, *are)e
IFD Su*#e&ento do&ini)a# El Semanal, HD8, GH de no0ie&"re de GFFF, 1D61E.
tener. Es )ierto %ue &u)5as re#a)iones a&istosas &uestran una 'ran (orta#ea ! )a*a)idad
interna *ara su*erar #os &o&entos de de)e*)i.n, (rustra)i.n o de)ai&iento %ue *uedan tener
#u'ar, re0ita#i$ndose de nue0o ! ad%uiriendo, in)#uso, &a!or *ro(undidad de 0in)u#a)i.n.
De*ende en "uena &edida de# ti*o de e/*e)tati0a %ue se 0io )uestionada, de #a )a*a)idad de
%ue se dis*on'a *ara asu&ir (rustra)iones, de #a 5a"i#idad *ara entender ! )o&*render #os
&e)anis&os de a)tua)i.n de #a otra *arte ! de #a (uera %ue tu0ieran *re0ia&ente #os #aos
a(e)ti0os %ue &antu0ieron e# 0-n)u#o.
La )o&uni)a)i.n a"ordada en una ne)esaria arti)u#a)i.n de )#aridad ! "uena
inten)i.n tendr$ %ue )onstituir en esas situa)iones un instru&ento i&*res)indi"#e en #a
e0entua# reso#u)i.n de #a )risis. ,or%ue #a )#aridad desnuda, des*o3ada de# a(e)to, es de 5e)5o
una a'resi.n %ue, )o&o ta#, *ondr$ ne)esaria&ente en *e#i'ro e# 0-n)u#o a&istoso. ,ero e#
&ero a(e)to %ue *retende en)u"rir #a (rustra)i.n de (ondo, a)re)ienta #as di&ensiones &$s
re'resi0as de #a re#a)i.n ! de3a #atiendo ! sin reso#0er una di(i)u#tad %ue, tarde o te&*rano,
*asar$ (a)tura. Es e# &o&ento, *ues, de esas 9a&orosas )rue#dades: %ue dir-a Ga"rie# Ce#a!a.
S.#o as- se 'arantia %ue #a re#a)i.n se )onstru!e en e# a(ronta&iento )onstru)ti0o de #as
ine0ita"#es #i&ita)iones, (a##os ! (rustra)iones i&*#i)ados en todo *ro)eso de re#a)i.n
5u&ana.
,ero es un 5e)5o ta&"i7n %ue &u)5as 0e)es #os 0-n)u#os a&istosos no so"re0i0en a
*esar de #a 5ondura %ue *udieron ##e'ar a tener ! de #os intentos %ue se rea#i)en *ara sa#0ar#a.
? e/isten (ina#es de todo ti*o. L C. ,o're"in #os sintetia en tres 'randes 'ru*os1 "arro)os, es
de)ir, a&*u#osos, ri&"o&"antes ! dra&$ti)os Ade tona#idad 5ist7ri)a *odr-a&os a+adirBJ
)#$si)os, en #os %ue se 'uardan #as (or&as de ra)iona#idad ! serenidad ! ro&$nti)os, a tra07s
de un des0ane)i&iento 'radua# ! *ro'resi0o
IFE
. La a&istad, en e(e)to, )o&o Lant nos #o
re)ordara, es un raro )isne ne'ro, %ue )o&o todo #o 0i0iente est$ sie&*re a&enaado de
en(er&edad ! de &uerte. ? )o&o todo #o 0i0iente ta&"i7n Aa)e*tar#o %ui$s 0en'a a ser una
)ondi)i.n i&*ortante *ara 0i0ir ade)uada&ente #a re#a)i.n de a&istadB no a#)ana nun)a su
'rado su*re&o ! deseado de rea#ia)i.n. ,or e##o, todos *ode&os e/)#a&ar ta&"i7n )on ese
di)5o atri"uido a Arist.te#es YO5 a&i'os &-os, no 5a! nin';n a&i'oZ
La alian8a el e!eo con el ieal.
,ro"a"#e&ente no e/iste otro 0in)u#o )o&o 7ste de #a a&istad, %ue arti)u#e en su
&is&a din$&i)a idea# ! deseo. Pti)a ! est7ti)a se a;nan as- en esta re#a)i.n de un &odo ;ni)o
! *aradi'&$ti)o. Desde una )onsidera)i.n *si)oana#-ti)a, se *odr-a *ensar %ue nin'una otra
re#a)i.n 5u&ana i&*#i)a, en ra.n de su *ro*ia natura#ea, ta# arti)u#a)i.n ! e%ui#i"rio entre
#a (uera de# E##o ! #os idea#es de# Su*er!..
Con ra.n a(ir&a Fran)es)o A#"eroni %ue #a a&istad )onstitu!e #a e/*resi.n 7ti)a de#
Eros. E# deseo, se';n 5e&os ana#iado, )onstitu!e su (uente din$&i)a *ri&era, *ero 3unto a 7#
a*are)e desde &u! *ronto, in)#uso en #as *ri&eras re#a)iones a&istosas de #a in(an)ia, e#
*ro!e)to &ora# de 3usti)ia, de e%uidad, de )o&*ro&iso inter*ersona# )o&o *arte esen)ia# de#
0-n)u#o %ue se esta"#e)e. Cuando ad0erti&os, ade&$s, %ue ese )o&*onente 7ti)o des(a##e)e,
e# deseo de)ae de in&ediato ! e# 0-n)u#o tiende a desa*are)er. No )uenta )on otros so*ortes,
)o&o *uede o)urrir en #os #aos de #a (a&i#ia o de# a&or. La (uera de# E##o ne)esita en #a
a&istad sostenerse en e# idea# de# Su*er!..
IFE C(. Entre amigos, E&e)7 Ed., 2uenos Aires 1EEF, 11F61G>.
1@@
Deseo e idea# se arti)u#an, *ues, en #a re#a)i.n de a&istad de un &odo es*e)-(i)o !
;ni)o. La *asi.n a&orosa *uede *res)indir de #a 3usti)ia, *uede so"re0i0ir a #a trai)i.n, *uede
asu&ir todo ti*o de 0e3a)i.n o de &entira. E# deseo, &$s (uerte %ue #a 3usti)ia, se i&*one
so"re )ua#%uier otra )onsidera)i.n. ,or otra *arte, e# 0-n)u#o %ue une a# "ene(a)tor o a#
a#truista )on su "ene(i)iado o *rote'ido *uede *res)indir de# a(e)to, #a )a#ide o e# )ari+o *ara
&antener su re#a)i.n de a!uda, inde*endiente&ente de #o %ue su &undo a(e)ti0o an5e#e.
En #a re#a)i.n de a&istad, sin e&"ar'o, atra))i.n ! deseo, a(e)to ! )ari+o se 5an de
0er ne)esaria&ente 0in)u#ados )on una dis*osi)i.n ! )o&*ro&iso *ara %ue e# #ao se
&anten'a. No ne)esita&os %ue e# a&i'o sea 3usto, 5onesto ! #ea#. ,ode&os ser a&i'os de un
&a#0ado. ,ero ne)esita&os %ue #a re#a)i.n %ue se &antiene )on nosotros est7 *residida *or
esa #ea#tad ! 3usti)ia %ue *uede (a#tar en su re#a)i.n )on e# resto de #os &orta#es. De otra
&anera, ta&*o)o *uede ser a&i'o *ara nosotros.
Co&o *ode&os ta&"i7n ser o"3eto de todas #as aten)iones, )uidados ! 'estos de
&iseri)ordia *or *arte de otra *ersona sin %ue en #a re#a)i.n "rote #a )5is*a de# a(e)to
a&istoso. ,edro La-n Entra#'o i#ustra esta di&ensi.n de #a a&istad )on una "e##-si&a
re(eren)ia a# *asa3e e0an'7#i)o de# "uen sa&aritano. ,uede %ue 7ste rea#iara toda #a #a"or de
&iseri)ordia *osi"#e )on e# *o"re &a#5erido %ue en)ontr. a #a 0era de# )a&ino. Lo atiende, #o
##e0a a #a (onda, #e #i&*ia ! )ura #a 5erida, se &uestra dis*uesto a *a'ar todo #o ne)esario *ara
sa)ar#e de a%ue##a *enosa situa)i.n. Nada de e##o "astar-a, sin e&"ar'o, *ara %ue *udi7ra&os
5a"#ar de a&istad. ,ara e##o 5a"r-a sido ne)esario e# ini)io de #a )on(iden)ia, de #a )er)an-a
*ersona#, de #a entre'a de a#'o *ro*io, -nti&o ! *ersona#. S.#o as- se )onstitu!e e# 9nosotros6
su3eto: a&istoso. 9Me ##a&o Danie#. ? t;, <).&o te ##a&as=, son *a#a"ras %ue e# "uen
sa&aritano 5u"iera *odido de)ir a# 5o&"re 5erido. ? s.#o )on %ue 7ste 5u"iera res*ondido
9?o &e ##a&o Fu#ano de ta#:, e# 'er&en de #a a&istad 5u"iera sur'ido. No es ne)esario *ara
(undar #a a&istad #a )on(iden)ia de #o &$s -nti&o, e# strip3tease a toda )osta. ,ero e# 0-n)u#o
a&istoso no tiene #u'ar si no e/iste una dis*osi)i.n a esta"#e)er ese #ao a(e)ti0o %ue se
&ani(iesta tanto *or un 'esto sen)i##o *ero *ersona#, )o&o *or #a )on(iden)ia. Co&o su'iere
e# &is&o La-n Entra#'o, "astar-a de)ir 9&ira: ante una "e##a *uesta de so#, *ara %ue se
&ani(ieste #a dis*osi)i.n a 5a)er *art-)i*e a# otro de #a *ro*ia interioridad ! )on e##a, a
esta"#e)er ese #ao inter*ersona# %ue )ara)teria a este 0-n)u#o 5u&ano. La a&istad, de este
&odo, *er(e))iona e# a)to de )aridad, *one 'ra)ia 5u&ana a #a 'ra)ia teo#o'a#
I1F
. E# idea#
su*er!oi)o ne)esita ta&"i7n, *or tanto, *ara %ue se 5a"#e de a&istad, en#aar )on e#
dina&is&o a(e)ti0o %ue *osee su ori'en en #as os)uras (ueras de# E##o.
No es una 0irtud #a a&istad, nos re)orda"a Arist.te#esJ *ero se 5a de 0er
ne)esaria&ente a)o&*a+ada *or e##a
I11
. Co&o de otro &odo #o e/*resa"a Vo#taire a# se+a#ar
%ue #a a&istad es un )ontrato t$)ito %ue rea#ian dos *ersonas sensi"#es ! 0irtuosas o, de
&odo &$s e#o)uente, di)iendo %ue )onstitu!e un &atri&onio an-&i)o entre dos seres
5u&anos 0irtuosos. Ni "asta #a &era sensi"i#idad, e# &atri&onio an-&i)oJ ni #a 0irtud *or s-
&is&a 'enera ta&*o)o a&istad. A&or ! res*eto (ueron #os t7r&inos en #os %ue, *or su *arte,
e/*res. Lant esta &is&a re#a)i.n es*e)-(i)a de #a a&istad entre #o 7ti)o ! #o est7ti)o
I1G
Un res*eto )o&o a)titud 7ti)a %ue no su*one, *or #o de&$s, un #-&ite o una )orta*isa
I1F C(. I"id., GEH6GED.
I11 C(. I"id., G>E6GHG.
I1G C(. G. JOVER OLMEDO, I"id., @86D1J ,. LASN ENTRALGO, I"id., ED611>.
*ara e# a&or ! e# deseo. Ese res*eto es #a &e3or e/*resi.n de un deseo %ue 5a &adurado !
%ue, *or eso, es (ie# a #a distan)ia ! #a di(eren)ia %ue 5a de &ar)ar e# en)uentro )on e# otro.
No es e# otro un "o)ado *ara intentar nutrir ! )o#&ar #a *ro*ia )aren)ia. Ni es e# otro un
o"3eto de do&inio, )ontro# ! *osesi.n. Sino un t;, #i"re ! di(erente, %ue *osee #a )a*a)idad de
'rati(i)ar o de (rustrar ! %ue es a)e*tado en su #i"ertad ! su *ro*ia autono&-a.
,or eso, e# a&or de# a&i'o *or e# a&i'o no e/i'e don, sino %ue a'rade)e )o&o ta# #o
%ue #i"re&ente se #e o(re)e. Ni si%uiera se *re)i*ita en un deseo de sa#0ar a# otro a toda )osta,
o#0idando %ue a #o &e3or e# otro no desea ser 9sa#0ado:. Res*eta 5asta e# *unto de *er&itir
%ue e# otro se e%ui0o%ue en e# #i"re e3er)i)io de su ries'o ! de)isi.n, no a)udiendo en su
a!uda si no tiene #a )ertea de %ue e# a&i'o, i&*#-)ita o e/*#-)ita&ente, #a so#i)ita ! #a desea.
S.#o as- est$ res*etando su *ro*ia )aren)ia ! s.#o as- res*eta #a #i"ertad %ue "rota de #a
)aren)ia de# otro. No es ni un ena&orado, ni una &adre nutri)ia, ni un *adre sa#0ador. ?
sa"i7ndose s.#o as-, )o&o un t; )er)ano ! )o&*ro&etido, a)o&*a+a a# otro desde su so#edad
! se siente a)o&*a+ado en #a )o&;n a0entura de e/istir.
,ero )uando #as )osas tienen #u'ar de este &odo, #a a&istad se )onstitu!e en un
0-n)u#o %ue *uede *oten)iar de &odo si'ni(i)ati0o e# *ro*io )re)i&iento ! desarro##o
*ersona#. E# *ro*io idea# se 0e en e##a )ata*u#tado e i&*u#sado *or #a (uera de# a(e)to %ue,
desde #a &utua identi(i)a)i.n, a#i&enta ! sostiene e# 0in)u#o. La a&istad, *or tanto, *osee
una enor&e )a*a)idad de trans(or&ar, de i&*u#sar ! &o0i#iar 5a)ia ade#ante a #os su3etos
%ue as- se re#a)ionan.
E# a&i'o 5a de ser *ara e# a&i'o an5e#o de su*era)i.n. ,unca te adornar)s bastante
bien para tu amigoH pues debes ser para >l una flecha y un anhelo hacia el superhombre,
)#a&a"a e# Raratustra de Niets)5e
I18
. No es tanto, *ues, e# a&i'o *ista de aterria3e )uanto
*ista de #ana&iento. Sa"e&os ta&"i7n de %u7 &anera, *or e3e&*#o, ne)esit. sie&*re Freud
de# a&i'o *ara 0i0ir ! *ara *rodu)ir. Co&o !a #e e/*resara a M. F#iess en #os ini)ios de su
a&istad ! se de3a 0er en toda su )orres*onden)ia, #a re#a)i.n )on e# a&i'o #e *ro*or)iona"a #a
se'uridad ne)esaria ! e# i&*u#so *ara e# tra"a3o
I1I
.
,ero si e# a&i'o es (#e)5a ! an5e#o de su*era)i.n, 5a de ser ta&"i7n )r-ti)a e instan)ia
de 0erdad1 Si quieres tener un amigo hay que querer tambi>n hacer la guerra por >lH y para
hacer la guerra hay que EpoderF ser enemigo$ En el propio amigo debemos honrar incluso
al enemigo. As- 5a"#. ta&"i7n e# Raratustra niets)5eniano, e/*resando esa e/i'en)ia de
0erdad %ue *uede, en deter&inados &o&entos resu#tar do#orosa ! 5asta )rue#. Es un deber,
es)ri"-a ta&"i7n Lant, que el amigo haga notar al otro su falta, pues lo hace por su bien y
es, por tanto, deber de amor
182
. Nos en)ontra&os as- de nue0o )on #as 9a&orosas )rue#dades:
%ue *ueden ser ne)esarias, no s.#o *ara en(rentar una )risis en #a re#a)i.n, sino ta&"i7n )o&o
&edio indis*ensa"#e *ara %ue e# a&i'o )re)a o se sa#0e de #a i'noran)ia en #a %ue tantas
0e)es nos 0e&os (orados a 0i0ir.
Na)ida ! desarro##ada, *ues, en e# terreno de #a #i"ertad, dina&iada *or #a se&i##a ! #a
0ita#idad de# Eros %ue i&*u#sa #a uni.n entre #o 0i0iente, #a a&istad *uede ##e'ar a dar e# (ruto
de# )o&*ro&iso *ersona#, en e# res*eto a #a distan)ia ! a #a di(eren)ia %ue a )ada uno nos
)onstitu!e. Se 5a)e enton)es 0erdad %ue nadie tiene mayor amor que el que da la +ida por el
I18 I"id., E8.
I1I C(. Carta de# 1 de enero de 1DEF1 Los or.genes del psicoan)lisis, O.C., III, 8I@868I@I.
I1> =etaf.sica de las costumbres, Te)nos, Madrid 1EDE, 8I@.
1@E
amigo AJn 1>, 18B, ! %ue en ese a)to de dona)i.n, &utua&ente nos )onstitui&os ! nos
*er(e))iona&os.
4I4LIOGRA5A
AL2ERNONI, F. La amistad, Gedisa, 2ar)e#ona 1ED>.
ARISTQTELES, =oral a ,icmaco, Es*asa Ca#*e, Madrid 1EDI.
2ACON, F., De la amistad, en Ensayos, A'ui#ar, 2uenos Aires 1EH>.
DERRIDA, J., 6ol.ticas de la amistad, Trotta, Madrid 1EEE.
DONN, L., Dreud y Kung$ Los aLos de amistad, los aLos perdidos, Ver'ara, 2uenos aires 1EEF.
FENR, 2., Driendship 6rocesses, Sa'e, London 1EEH.
JOVER OLMEDA,G., elacin educati+a y relaciones humanas, Nerder, 2ar)e#ona 1EE1.
LANT, I., La metaf.sica de las costumbres, Te)nos, Madrid 1EDE.
LON, I. S., La amistad, Carta'o, 2uenos Aires 1EDI.
LASN ENTRALGO, ,. Sobre la amistad, Re0ista de O))idente, Madrid 1E@G.
LEE,, I.,6sicoanalisis de la amistad, Car#os Lo5#7. 2uenos Aires 1EH>.
LEMIS, C. S., Los cuatro amores, Ria#*, Madrid 1EE1.
MONTAIGNE, M. DE, De la amistad, en 1 Ensayos, A'ui#ar, 2uenos Aires 1EHG.
NIETRSCNE, F., As. habl `aratustra, M. A'ui#ar, 2uenos Aires 1EI@.
NO2LE, N. D., La amistad, Des)#7e de 2rouWer, 2i#"ao 1EHI.
,IRARRO JIMPNER, E., La amistad y sus problemas, Studiu&, Madrid 1EHD.
,OGRE2IN, L. C. , Entre amigos, E&e)7 ed. 2uenos Aires 1EEF.
RU2IN, R., Las amistades infantiles, Morata, Madrid 1ED1.
V\R4UER DE ,RADA, A., Estudio sobre la amistad, Ria#*, Madrid 1E>H.
VILLA,ALOS, G., El libro de la amistad, Mart-ne Ro)a, 2ar)e#ona GFFF.
1D1
CA/%ULO +
EL DESEO 7UE SE %RANS5ORMA) LA SU4LIMACI@N
Es e# &$s a&*#io de #os re'istros de# deseo. E# %ue se des*#ie'a )on &a!or a&*#itud
*or #os )a&*os de #a a)ti0idad 5u&ana. E# %ue &$s radi)a#&ente nos se*ara de# &undo
ani&a# ! e# %ue *ro*or)iona #a sa0ia "$si)a *ara adentrarnos en e# &undo de #a )u#tura. Lo
%ue, dis)uti"#e&ente 5e&os ##a&ado en *si)oan$#isis 9su"#i&a)i.n:, e/*resa e# dina&is&o de
un deseo %ue se &odi(i)a ! trans(or&a *ara 5a)er *osi"#e en nosotros e# enraia&iento de #os
0a#ores )u#tura#es %ue, in3ertados as- en e# $r"o# de# deseo *u#siona#, se nutren de su (uera !
se des*#ie'an en una .r"ita de (ina#idad ina)a"ada.
?a 0i&os ).&o e# instinto "io#.'i)o, #i&itado ! deter&inado en sus (ina#idades, se
trans(or&. en una (uera, un e&*u3e %ue, )o&o deseo *u#siona#, as*ira a &u)5o &$s %ue #a
&era re*rodu))i.n ! su*er0i0en)ia de #a es*e)ie
I1H
. Fuera e/*ansi0a %ue, "astante
indeter&inada "io#.'i)a&ente, se 0a )on(i'urando esen)ia#&ente a tra07s de #as in)iden)ias
"io'r$(i)a ! e# *oder de #as re#a)iones so)ia#es. Desde a5-, e# deseo *u#siona# "us)a !
en)uentra o"3etos de satis(a))i.n !, a #a 0e, e0o#u)iona tras)endiendo esos o"3etos *ri&iti0os
*ara a"rirse a otros )a&*os &$s a&*#ios ! si'ni(i)ati0os1 #os %ue #e o(re)e e# $&"ito de #a
so)iedad ! #a )u#tura. Todo e##o 'ra)ias a esos )o&*#e3os *ro)esos *s-%ui)os %ue Freud
deno&in. su"#i&a)i.n ! %ue, %ui$s *odr-a&os deno&inar, &$s atinada&ente )on otros
t7r&inos, )o&o, *or e3e&*#o, e# de si&"o#ia)i.n.
Un irren"ncia#le y pro#lem3tico concepto.
Freud !, tras 7#, "uena *arte de #os *si)oana#istas #e dieron e# no&"re de su"#i&a)i.n,
aun%ue 5o! *or 5o!, se si'uen en)ontrando serias di(i)u#tades *ara dar )uenta de #a
natura#ea de #o %ue as- deno&inan. E# &is&o Freud, a *esar de %ue a #o #ar'o de toda su o"ra
no de3. de re(erirse a este )on)e*to, nun)a ##e'. a en)ontrar una e/*#i)a)i.n satis(a)toria %ue
diera )uenta de #os &e)anis&os %ue i&*#i)a"a. A# *are)er, ##e'. a %ue&ar un ensa!o so"re e#
te&a, %ue se *ro*on-a in)#uir entre su =etapsicolog.a. La intr-nse)a re#a)i.n e/istente entre
#a su"#i&a)i.n ! #os 0a#ores, entre #a se/ua#idad ! #a )u#tura, entre #a *u#si.n ! e# idea#, #e
di(i)u#ta"an, sin duda, una )o&*rensi.n de# (en.&eno. Tanto &$s si tene&os en )uenta %ue
sus *re0ias )on)e*)iones *ositi0istas ! una .*ti)a e/)esi0a&ente *si)o*ato#.'i)a no
(a)i#ita"an, )ierta&ente, #a tarea. E# resu#tado (ue %ue, )o&o atinada&ente se+a#. ,. Ri)oeur,
e# )on)e*to de su"#i&a)i.n &uestra #a &a!or di(i)u#tad, #as )ontradi))iones ! #as a*or-as de
Freud *ara su )o&*rensi.n de #a )u#tura, en 'enera#, ! de #a re#i'i.n en *arti)u#ar
I1@
. Sin
e&"ar'o, )onstitu!e un )on)e*to )#a0e dentro de# )on3unto de su siste&a te.ri)o %ue 3ue'a,
ta# )o&o nos re)uerda A. Ver'ote, a &odo de )on)e*to "isa'ra en #a )onstru))i.n te.ri)a de#
I1H C(. E# )a*-tu#o II, a*artado titu#ado La biograf.a sustituye a la biolog.a$
I1@ C(. ,. RICOEUR, DreudH una interpretacin de la cultura, F.C.E., M7/i)o 1E@F, IG86I>1.
*si)oan$#isis
I1D
. La su"#i&a)i.n, en e(e)to, su*one *ara Freud #a "ase *ara )o&*render #a
uni.n entre #as *u#siones ! #a )u#tura, *ues es *re)isa&ente a tra07s de e##a )o&o se *osi"i#ita
#a reso#u)i.n de# )on(#i)to %ue sur'en entre #os deseos *u#siona#es de# indi0iduo ! #as
e/i'en)ias de #a )i0i#ia)i.n.
Sin )ontar )on e# )on)e*to de su"#i&a)i.n Freud se %ueda"a, en e(e)to, sin #a
*osi"i#idad de a)#arar toda una serie de 5e)5os i&*ortantes de #a din$&i)a a(e)ti0a 5u&ana.
De a#'una &anera, sin )o&*render &ediana&ente toda esa din$&i)a %ue nos di(eren)ia !
a#e3a de# &undo ani&a# ! %ue *osi"i#ita en %ue *oda&os *oner en a)tos de )u#tura tanta
*asi.n, tanta ener'-a ! tanto tra"a3o, as- )o&o ta&"i7n e# 5e)5o de %ue *oda&os en)ontrar
en e##a tanta satis(a))i.n, tanto *#a)er ! tanto de#eite. Desde e# dis(rute %ue e/*eri&enta e#
ni+o %ue 3ue'a, *oniendo en e##o una i&a'ina)i.n %ue nin';n ani&a# *odr-a 3a&$s e%ui*arar,
5asta e# in'eniero %ue se e&o)iona 0iendo a un *otente )a&i.n atra0esar *or *ri&era 0e e#
*uente %ue #e0ant.. Desde e# estre&e)i&iento de #a es)u#tora %ue se a#e3a e/tasiada a#
)onstatar #a 0ida %ue in!e)t. en una *iea de &$r&o#, 5asta #a )on&o)i.n %ue e/*eri&enta e#
5o&"re re#i'ioso %ue ##ora in0adido *or #a (e#i)idad ! e# )on0en)i&iento de estar re)i"iendo
#a 0isita de su Dios. Mu)5o a(e)to, &u)5a *asi.n, &u)5o *#a)er en todo e##o. Mu)5a ener'-a
ta&"i7n e&*#eada en #a )on%uista de esas satis(a))iones %ue, a# &ar'en de otras 0a#ora)iones
de )ar$)ter (i#os.(i)o o teo#.'i)o %ue se *uedan ##e0ar a )a"o, i&*#i)an unos )o&*onentes
so&$ti)os, e&o)iona#es, a(e)ti0os, %ue e# *si)oan$#isis nos re#a)ion. )on e# deseo ! )on una
&oda#idad de# &is&o %ue dio en ##a&ar su"#i&a)i.n.
,ero a# &is&o tie&*o %ue e# )on)e*to de su"#i&a)i.n *are)-a indis*ensa"#e *ara
entender &u)5as a)ti0idades de #os seres 5u&anos, *are)-a ta&"i7n o*onerse ! resistirse a #a
5ora de de3arse e/*#i)ar en )uanto a su &odo de (un)ionar. Desde Freud 5asta #a a)tua#idad,
#os *si)oana#istas 5an "ata##ado )on este *ro)eso ! se 5an de"atido entre #a i&*osi"i#idad de
renun)iar a 7# ! #a di(i)u#tad insu*era"#e *ara en)ontrar#e una e/*#i)a)i.n satis(a)toria. Es
*ro"a"#e ta&"i7n %ue e# )on)e*to de su"#i&a)i.n en(rente a #os *si)oana#istas )on una serie
de a*or-as de di(-)i# reso#u)i.n en e# )on3unto de sus teoria)iones. Re*ensar, *or e##o, esta
no)i.n *uede %ue #es o"#i'ara a re*#antear de &odo *ro(undo otros &u)5os )on)e*tos de#
edi(i)io te.ri)o %ue sostienen
I1E
. ,ero a# &ar'en de 7stas ! otras )o&*#i)a)iones te.ri)as, e#
5e)5o es %ue desde #os *ri&eros &o&entos, e# *si)oan$#isis no 5a de3ado de #u)5ar en e#
intento *or )o&*render ese (en.&eno tan *arti)u#ar *or e# %ue #o *u#siona# ##e'a a
trans(or&arse en 0a#or de )i0i#ia)i.n.
La su"#i&a)i.n (ue de(inida *or Freud )o&o un cambio en el objeto y en el fin de la
pulsin
1(<
$ E# t7r&ino (ue entendido desde enton)es en *si)oan$#isis )o&o un *ro)eso
I1D E# t7r&ino, )o&o nos re)uerda A. Ver'ote, a*are)e )iento treinta ! )uatro 0e)es en e#
te/to (reudiano. C(. La psychanalyse M lN>preu+e de la sublimation, 1161>. En #os *ri&eros
te/tos #a su"#i&a)i.n a*are)e )on unas )onnota)iones ne'ati0as, resa#t$ndose tan s.#o su
)ar$)ter de(ensi0o. As- *or e3e&*#o, en #a )arta a M. F#iess de# G de &a!o de 1DE@ AO.C., III,
8>H>B. ,ro'resi0a&ente e# )on)e*to se 0a des#iando desde una *ers*e)ti0a *ato#.'i)a 5a)ia
una )onsidera)i.n de )ar$)ter )u#tura#.
I1E Esa es #a su'erente tesis de A. VERGOTE en e# te/to %ue 0eni&os )itando.
IGF C(. 6sicoan)lisis, 1E1F, O.C., II, 1>HG61>H8J de# &is&o a+o es e# te/to /n recuerdo
infantil de Leonardo de Iinci, 1E1F, AO.C., II,1>@@61H1EB, )onsiderado )o&o e# &$s
i&*ortante de Freud en #o %ue res*e)ta a este te&a de #a su"#i&a)i.n. Se';n Freud #a
su"#i&a)i.n es uno de #os )uatro destinos (unda&enta#es %ue *ueden en)ontrar #as *u#siones,
3unto )on e# )a&"io en su )ontrario, #a (or&a)i.n rea)ti0a, #a 0ue#ta so"re s- &is&o ! #a
1D8
*s-%ui)o %ue, e/tra!endo su (uera de #a ener'-a #i"idina#, a)ierta a des*#aarse 5a)ia (ines !
o"3etos so)ia#&ente 0a#orados ! a#e3ados !a, *or tanto, de sus *ri&iti0os o"3etos !
(ina#idades. Todo esto si'ni(i)a %ue ese )on3unto de (ueras %ue se en'#o"an en nuestro deseo
*u#siona# *uede deri0arse 5a)ia un )on3unto de a)ti0idades A)rea)i.n #iteraria, art-sti)a,
inte#e)tua#B %ue no ser-an *ro*ia&ente sus o"3etos *ri&iti0os &$s dire)tos
IG1
.
E# t7r&ino su"#i&a)i.n, sin e&"ar'o, 5a sido re0isado de &odo i&*ortante *or otros
se)tores de# *si)oan$#isis, *arti)u#ar&ente a *artir de #as a*orta)iones de Me#anie L#ein.
Desde esta *ers*e)ti0a, se )onsidera &$s "ien e# *ro)eso )o&o resu#tado de #a )a*a)idad de
tras)ender #os o"3etos &$s *ri&iti0os de #a *u#si.n, &ediante unos *ro)esos de si&"o#ia)i.n
%ue se 0an 5a)iendo *osi"#e a #o #ar'o de# desarro##o 5u&ano A*arti)u#ar&ente a *artir de #a
posicin depresi+a
1((
B ! %ue a"ren a si'ni(i)a)iones di(erentes ! &$s a&*#ias. Estos *ro)esos
de si&"o#ia)i.n %ue )on##e0an un tra"a3o de due#o *or #os *ri&eros o"3etos in0estidos son,
*ues, #os %ue a"ren e# )a&ino a #os *ro)esos ##a&ados *or Freud su"#i&a)i.n. Sin duda, este
&odo de )o&*render e# *ro)eso e0ita una )on)e*)i.n e/)esi0a&ente (isi)a#ista de #a
ter&ino#o'-a (reudiana %ue *are)iera )onsiderar #a trans(or&a)i.n de #a *u#si.n a &odo de un
*ro)eso %u-&i)o o de una a#%ui&ia &isteriosa
IG8
.
En )ua#%uier )aso, un as*e)to )o&;n a estos di0ersos *#antea&iento es e# de #a
o"#i'ada renun)ia a #os o"3eti0os *u#siona#es &$s *ri&iti0os *ara %ue #a su"#i&a)i.n ten'a
#u'ar. Sin renun)ia no 5a! su"#i&a)i.n ni si&"o#ia)i.n *osi"#e. La trans(or&a)i.n de #as
*u#siones #i"idina#es en *ro)esos de )rea)i.n su*one un due#o *or #os *ri&eros o"3etos
in0estidos )on e# deseo )on(iado de reen)ontrar#os ante s- en e# &undo de #os otros. E#
&is&o Freud #o entre0i. &u! *ronto )uando a(ir&a"a en 1EF@ %ue una progresi+a renuncia
a pulsiones constitucionales, cuyo quehacer podr.a deparar un placer primario al yo, parece
ser una de las bases del desarrollo humano
1(1
$
Tan s.#o en e# 0a)-o %ue de3a #a renun)ia, en e# es*a)io #i"re de #a )aren)ia, e&er'e #o
si&".#i)o. ? es &ediante #a si&"o#ia)i.n, )o&o #a a)ti0idad su"#i&atoria 0a teniendo #u'ar.
re*resi.n. C(. Las pulsiones y sus destinos, 1E1>, O.C., II, GFGE6GF>G. Se *uede )onsu#tar
ta&"i7n ,ue+as lecciones introductorias al psicoan)lisis,1E8G, O.C., III, 81>>681>HJ
AA.VV., Les SublimationsH Re0ue Fran^aise de ,s!)5ana#!se, CLIV A1EDFB, >6GG8J D.
LAGACNE, De la fantasie M la sublimation$ Oeu0res V, ,aris, ,.U.F., 1EDIJ *arti)u#ar&ente e#
estudio De la fantasie a la sublimation, G6@GJ J. LA,LANCNE, La sublimation, en1 6robl>matiques,
""", ,.U.F., ,aris 1EDFJ J.D. NASIO, EnseLan*a de : conceptos cruciales del psicoan)lisis, Gedisa,
2ar)e#ona 1EE8J G. VOLNE?, Dreud on Sublimation, State Uni0ersit! o( NeW ?orK, A#"an! 1EEG.
Una i&*ortante do)u&enta)i.n so"re e# te&a se en)uentra en1 ,.F. VILLAMARRO, Drustracin
pulsional y cultura en Dreud, Uni0ersidad ,onti(i)ia de Sa#a&an)a, Sa#a&an)a, 1EDE.
IG1 Con t7r&inos *are)idos #a su"#i&a)i.n es de(inida en #a &a!or *arte de #os di))ionarios
de *si)oan$#isis. C(. J. LA,LANCNE 6 J.2. ,ONTALIS, Diccionario de psicoan)lisis, La"or,
2ar)e#ona 1E@1J E. ROUDINESCO 6 M. ,LON, Dictionnaire de la 6sychanalyse, Fa!ard, ,aris
1EE@, 1F1E6GFJ 2.E. MOORE 6 2.D. FINE, #>rminos y conceptos psicoanal.ticos, 2i"#iote)a
Nue0a, Madrid 1EE@J J.L. VALLAS, Diccionario freudiano, Ju#i$n ?7"enes, S.A., Madrid
1EE>J R. FRETIGN?, Sublimacin, en1 A. VIREL, Iocabulario de las psicoterapias, Gedisa,
2ar)e#ona 1ED>. Tan s.#o en e# !a )itado Diccionario del pensamiento Jleiniano, e# )on)e*to
de su"#i&a)i.n es entendido )on otras )ate'or-as a #as %ue, *osterior&ente, nos re(erire&os.
IGG C(. Ca*. IV El largo camino del deseo.
IG8 C(. #a !a )itada o"ra de N. SEGAL, "ntroduccin a la obra de =elanie Vlein.
IGI C(. Los actos obsesi+os y las pr)cticas religiosas, 1EF@, O.C., I, 18IG.
Tan s.#o en e# due#o *or #a *ro*ia &aternidad o *aternidad "io#.'i)a *uede a"rir a un (or&a
su"#i&ada de &aternidad o *aternidad, tan s.#o e# due#o *or #a rea#ia)i.n de unas *u#siones
s$di)as, *odr$ a"rir #a *osi"i#idad de una su"#i&a)i.n &ediantes a)ti0idades ta#es )o&o una
dedi)a)i.n a #a )iru'-a. Tan s.#o en #a renun)ia a )u&*#ir unos deseos de )uriosidad se/ua# se
*odr$ a"rir *aso a una 9*u#si.n de sa"er: A#a ##a&ada *or Freud &isstriebB. Tan s.#o en e#
0a)-o %ue de3e un deseo de )onte&*#ar o de e/5i"irse, *odr$ de3arse *aso a una su"#i&a)i.n
en (or&a de *#a)er est7ti)o en artes *#$sti)as, (-#&i)as o audio0isua#es o en una su"#i&a)i.n a
ense+ar a otros. En todas estas a)ti0idades ! en otras &;#ti*#es %ue se *odr-an )itar, #o &$s
i&*ortante %ui$s no sea #a 9trans(or&a)i.n: A/mset*ungB de #a *u#si.n
IG>
, sino #a a*ertura a
otro ti*o de si'ni(i)a)i.n, %ue s.#o se 5a)e *osi"#e *or #a su*era)i.n de #os (ines &$s
*ri&iti0os de# deseo *u#siona#.
Desde una *ers*e)ti0a di(erente, #a de #a ,si)o#o'-a de# ?o, se 5a entendido ta&"i7n
%ue tan s.#o )uando e# ?o 0a 'anando autono&-a res*e)to a #as (ueras &$s instinti0as, se 0a
a"riendo *aso #a *osi"i#idad de si&"o#iar ! #a )a*a)idad de su"#i&a)i.n %ue a"ren a otros
)a&*os de #o 5u&ano. De este &odo, en e# *are)er de Nart&ann, tan s.#o )uando se
neutra#ia #i"ido o a'resi.n, a#e3$ndo#a de sus tenden)ias &$s instinti0as, se a"re *aso #a
su"#i&a)i.n en e# a))eso a otros )a&*os de si'ni(i)a)i.n
IGH
.
Lo! campo! e la !"#limacin.
A tra07s de #a su"#i&a)i.n #os o"3etos de# deseo *uede trans(or&arse en otros
di(erentes de a%ue##os *ara #os )ua#es *are)-a %ue se esta"a natura#&ente orientado. E# arte, #a
in0esti'a)i.n )ient-(i)a, #a e/*erien)ia re#i'iosa, #a *r$)ti)a *ro(esiona# o #a a)ti0idad #;di)a,
se *resentan as-, entre otros, )o&o a#'unos de esos o"3etos %ue (a)i#itan #os *ro)esos de
su"#i&a)i.n, atra!endo *ara s- *arte de #os deseos *u#siona#es &$s "$si)os.
No es, sin e&"ar'o, un$ni&e #a o*ini.n de #os *si)oana#istas a #a 5ora de )ate'oriar
esos o"3etos 9so)ia#&ente 0a#orados: %ue *osi"i#itar-an #os *ro)esos de su"#i&a)i.n.
Sa"e&os %ue Freud sie&*re tendi. a )onsiderar #a in0esti'a)i.n )ient-(i)a Ae# deseo de saber,
de &odo &$s a&*#ioB ! #a sedu))i.n est7ti)a )o&o #os dos 0a#ores *rotot-*i)os &ediante #os
)ua#es se #o'rar-a &$s id.nea&ente #os *ro)esos de su"#i&a)i.n. En este sentido, (ue
Leonardo de Vin)i #a *ersona %ue, "a3o su *unto de 0ista, &e3or i#ustra"a #a a)ti0idad
su"#i&atoria
IG@
. E# 5u&anista ita#iano, en e(e)to, *are)i. #o'rar un e%ui#i"rio ! esta"i#idad
*ersona# %ue #e *er&iti. rendir de &odo sor*rendente en estas dos $reas, #a )ient-(i)a ! #a
art-sti)a, 'ra)ias a #a su"#i&a)i.n de un &undo a(e)ti0o se/ua# "astante *ro"#e&$ti)o, de"ido
a #as di(-)i#es in)iden)ias "io'r$(i)as ! (a&i#iares %ue rodearon su e/isten)ia. Freud, )o&o
IG> A este )on)e*to )on)edi. Freud un *a*e# (unda&enta# en su e/*#i)a)i.n de #os *ro)esos
de su"#i&a)i.n. C(. ,.F. VILLAMARRO, I"id., Vo#. 1, 1>8.
IGH C(. N. NARTMANN, ,otas sobre la teor.a de la sublimacin, en 1 Ensayos sobre la
psicolog.a del yo, F.C.E. M7/i)o 1EHE, 1EG6G18. De 5e)5o, Freud #o *er)i"i. ta&"i7n de este
&odo a# 5a)er de*ender #a su"#i&a)i.n de un *ro)eso de dese/ua#ia)i.n de #a #i"ido a tra07s
de# ?o, %ue as- 5a)e *osi"#e e# nue0o in0esti&ento o"3eta#. S. FREUD, El Go y el Ello, 1EG8,
O.C., III, G@GF. So"re este te&a de #a dese/ua#ia)i.n de #a #i"ido en orden a #a su"#i&a)i.n
)(. Ta&"i7n ,. RICOEUR, DreudH una interpretacin de la cultura, Si'#o CCI, M7/i)o 1E@F,
IG@.
IG@ Co&o !a 5e&os indi)ado es e# te/to /n recuerdo infantil de Leonardo de Iinci,1E1F,
uno de #os &$s i&*ortantes so"re e# te&a de #a su"#i&a)i.n.
1D>
otros autores, )onsideran %ue #a orienta)i.n 5o&ose/ua# *re0a#ente en Leonardo en)ontr. a
tra07s de su e&*e+o ! *asi.n *or )ono)er e in0esti'ar ! en su )reati0idad *ara e# di"u3o ! #a
*intura una deri0a)i.n &u! )on0eniente, %ue dio ri%uea ! 'aranti. una esta"i#idad
su(i)iente a #a 0ida de# (a&oso rena)entista (#orentino. La se/ua#idad de Leonardo, en #u'ar
de %uedar in5i"ida, "#o%ueando su desarro##o *ersona# e inte#e)tua# Ata# )o&o su)ede en #a
5isteriaB o de #i"idiniar su a)ti0idad ra)iona#, i&*re'n$ndo#a de un *#a)er #i'ado a #a
an'ustia ! #a )u#*a A)o&o a)ae)e en #a neurosis o"sesi0aB, e#i'i. #a 0-a su"#i&atoria, 'ra)ias a
#a )ua# )ana#i. su #i"ido *oni7ndose a# ser0i)io de intereses inte#e)tua#es ! est7ti)os. Cien)ia
! arte, se *resenta, *ues, a #os o3os de Freud )o&o #os dos &edios *ri0i#e'iados *ara #a
su"#i&a)i.n de Eros.
Frente a #a e/*erien)ia re#i'iosa #a *ostura de Freud (ue &u! di(erente. Sa"e&os &u!
"ien %ue su *osi)i.n res*e)to a #a )reen)ia (ue sie&*re &u! )r-ti)a ! ne'ati0a ! %ue, desde su
a)titud de ate-s&o "e#i'erante, situ. *re(erente&ente a #a re#i'i.n de# #ado de #a re*resi.n !,
*or tanto, de #a neurosis. 2a3o su *unto de 0ista #a e/*erien)ia re#i'iosa se )#ari(i)a )on #a
re(eren)ia de #a neurosis1 trau&a, *er-odo de #aten)ia ! retorno de #o re*ri&ido son #os *asos
(unda&enta#es %ue, tanto en e# )aso de #a neurosis )o&o en e# de #a re#i'i.n, 5an de ser
tenidos en )uenta
IGD
. Sin e&"ar'o, no #e *udo es)a*ar e# 5e)5o de %ue #a e/*erien)ia re#i'iosa
se &uestra ta&"i7n en &u)5as o)asiones )o&o un )a&*o *arti)u#ar&ente (a0ora"#e *ara
deri0ar "uena *arte de# )a*ita# a(e)ti0o de #as *ersonas. En &$s de una o)asi.n re)ono)i., *or
tanto, ta&"i7n #a )a*a)idad su"#i&atoria %ue #a re#i'i.n o(re)e ta&"i7n a# ser 5u&ano
IGE
.
En esta a)e*ta)i.n %ue *are)e 5a"er sido 5e)5a &$s "ien )o&o a re'a+adientes 3u'.
un *a*e# deter&inante su )o&*#e3a, #ar'a ! "e##a re#a)i.n de a&istad )on OsKar ,(ister %ue
ana#i)7 en otro #u'ar
I8F
. A #o #ar'o de e##a, e# te&a de #a su"#i&a)i.n *or 0-a re#i'iosa a*are)i.
una ! otra 0e )o&o te&a de de"ate ! dis)usi.n. Era esta una )uesti.n en e# %ue ,(ister
*are)-a sus)itar una enor&e a&"i0a#en)ia en Freud. OsKar ,(ister re*ro)5a"a a Freud
su"esti&ar #a i&*ortan)ia de #a su"#i&a)i.n, 'ra)ias a #a )ua# #a )ura *si)oana#-ti)a *od-a
tener un a#to 0a#or edu)ati0o. La di0er'en)ia era *atente en este asunto. Una di(erente
sensi"i#idad #es 5a)-a rea))ionar a# uno ! a# otro de &odo o*uesto.
Este te&a de #a su"#i&a)i.n se *resenta desde #os ini)ios )o&o *reo)u*a)i.n e inter7s
(unda&enta# de ,(ister en su a)er)a&iento a #a teor-a *si)oana#-ti)a ! desde &u! *ronto
)o&iena a a*are)er en #a )orres*onden)ia &antenida entre a&"os )o&o asunto i&*ortante
de re(#e/i.n ! di$#o'o. Genera#&ente se de3a 0er )o&o una 0-a en #a %ue ,(ister en)uentra
IGD E# te/to %ue de &odo &$s )#aro de3a 0er este *unto de 0ista es e# %ue en)ontra&os en
=ois>s y la religin monote.sta, 1E8D, O.C., III, 8GD868GDE.
IGE Contra #o %ue se 5a *odio a(ir&ar AC(. O. FLOURNO?, La sublimation1 Re0ue Fran^aise de
,s!)5ana#!se I A1EH@B >E6EEB, e/isten te/tos de Freud en #os %ue de &odo se re(iere a #a
su"#i&a)i.n *or #a 0-a de #a e/*erien)ia re#i'iosa. As-, *or e3e&*#o, en Aistoria del
mo+imiento psicoanal.tico, 1E1I, O.C., II, 1EG@, donde )ontra*one su"#i&a)i.n re#i'iosa )on
#a re'resi.n %ue tiene #u'ar en e# sue+o o #a neurosis. Ta&"i7n en La "ntroduccin al
narcisismo, 1E1I, O.C., II, GFG1, donde, en *o#7&i)a )on Jun', di(eren)ia #a e/itosa sa#ida
*or #a su"#i&a)i.n re#i'iosa de #a re*resi.n ! #a neurosis o *si)osis. Son te/tos %ue
)uestionan ta&"i7n *osi)iones )o&o #a &antenida *or G.L. GARCSA, Dreud y la sublimacin1
Estudios Fi#os.(i)os CL A1EE1B 81@[88G, donde se a(ir&a ,o se puede hablar de
sublimacin religiosa, puesto que la religin agrega la dimensin de la ilusin que se
relaciona con la negacin de la +erdad$
I8F C(. #a )itada o"ra 6sicoan)lisis y religinH di)logo interminable.
una 'ran *osi"i#idad a"ierta en su *arti)u#ar )a&*o de tra"a3o, &ientras %ue Freud tend-a a
)onsiderar#a )o&o una 0-a %ue en su *r$)ti)a tera*7uti)a se so#-a 0er o"sta)u#iada. E#
senti&iento de en0idia e&er'e enton)es de &odo es*ont$neo en Freud1 especto a la
posibilidad de la sublimacin hacia la religin slo me queda en+idiarlo desde el punto de
+ista terap>utico, #e )o&enta en 1E1D
I81
. 6ara nosotros la(ir&a en otro #u'arl no existe
esta posibilidad de solucin- nuestro p4blico ede cualquier procedencia raciale es
irreligioso, nosotros mismos lo somos tambi>n en una forma definiti+a, y dado que los otros
caminos hacia la sublimacin con los cuales nosotros sustituimos la religin son muy
dif.ciles para la mayor.a de los enfermos, nuestro tratamiento se encamina por lo regular
hacia la b4squeda de la satisfaccin$$$
10(
. As- *ues, #a 0-a de #a su"#i&a)i.n *are)e &ostrarse
)o&o una sa#ida i&*osi"i#itada *ara Freud, o di(i)u#tada a# &enos, *or e# )ar$)ter irre#i'ioso
de sus *a)ientes o *or su *ro*ia irre#i'iosidad *ersona#. As- *ues, tene&os #a i&*resi.n de
%ue #o %ue a un ni0e# te.ri)o *are)-a "astante )#aro a #os o3os de Freud, #a i&*osi"i#idad de
una sana su"#i&a)i.n *or #a 0-a re#i'iosa, se os)ure)-a A)uando &enosB, a# en3ui)iar ! 0a#orar
#a a)ti0idad de OsKar ,(ister !, *ro"a"#e&ente, tras e##a, a su &is&a rea#idad *ersona# de este
*astor suio, 5o&"re sana&ente )re!ente.
E# *si)oan$#isis *osterior, &$s #i"re de #os *re3ui)ios antirre#i'iosos de su (undador,
no 5a tenido e# &$s &-ni&o e&*a)5o *ara re)ono)er %ue #a e/*erien)ia re#i'iosa se *resenta
)o&o unos de esos 0a#ores so)ia#&ente i&*ortantes %ue (a)i#itan ! (a0ore)en #a su"#i&a)i.n.
Lo %ue, e0idente&ente, no si'ni(i)a %ue toda e/*erien)ia re#i'iosa 0en'a a ser de &odo
o"#i'ado #a e/*resi.n de una sa#uda"#e a)ti0idad su"#i&atoria ! %ue no *ueda res*onder
ta&"i7n a unos &e)anis&os de(ensi0os &enos sanos )o&o #os de #a re*resi.n. 2astar-a traer
a #a &e&oria #as e/*erien)ias %ue a#'unos a#u&"rados ! *seudo&-sti)os nos trans&itieron
*ara ad0ertir )#ara&ente en e##os #as 5ue##as de #a re*resi.n ! #a neurosis detr$s de sus 7/tasis,
esti'&as o arre"atos &-sti)os. En a#'unas o)asiones, en e(e)to, #as re0e#a)iones ! 0isiones
&-sti)as *are)-an des*edir un )#aro o#or a se/ua#idad )orro&*ida. <4u7 *ensar, *or e3e&*#o,
de a%ue##a &-sti)a austria)a de# si'#o CIII, #a 90enera"#e: In7s 2#ann"eKin, %ue 0i0i.
o"sesionada durante toda su 0ida *or sa"er d.nde se en)ontra"a e# 9Santo ,re*u)io: de Jes;s
! %ue, (ina#&ente, #o en)ontr. en su "o)a, e/*eri&entando en ese &o&ento una du#ura )o&o
nun)a antes 5a"-a *odido e/*eri&entar=
I88
Los )asos *are)idos a 7ste se *odr-an &u#ti*#i)ar a
#o #ar'o de #a 5istoria, i#ustrando #as )onni0en)ias o)u#tas %ue en tantas o)asiones 5an
e/istido entre #a se/ua#idad &ar'inada ! #a re#i'iosidad e/*#-)ita. Conni0en)ias %ue,
e0idente&ente, no sie&*re se 5an e/*resado de &odos tan e/tre&os ! tan e#o)uentes, *ero
%ue 5an (un)ionado de &u)5as otras &aneras, &$s suti#es %ui$s ! &enos *er)e*ti"#es a #a
)on)ien)ia ! a #a o"ser0a)i.n e/terna.
A# &ar'en de esta *o#7&i)a )on)erniente a #as *osi"i#idades su"#i&atorias de #a
e/*erien)ia re#i'iosa, #as a)ti0idades %ue *ro*i)ian esta 0-a no a*are)en )#ari(i)adas
su(i)iente&ente *or #a teor-a *si)oana#-ti)a, en *arte *or%ue ($)i#&ente inter0ienen 3ui)ios de
0a#or %ue )ondi)ionan e# )ar$)ter de #o %ue se entiende *or 90a#ores so)ia#&ente 0a#orados:,
se';n #a (or&u#a)i.n (reudiana. Arte, )ien)ia ! re#i'i.n a*are)en, )ierta&ente, )o&o
*rotot-*i)os de #a a)ti0idad su"#i&atoria. Ta&"i7n #a a)ti0idad *ro(esiona# en 'enera# a*are)e
I81 Carta de# E de o)tu"re de 1E1D1 S. FREUD, 6 O. ,FISTER, 7orrespondencia, Fondo de
Cu#tura E)on.&i)a, M7/i)o 1EHH, HI.
I8G I"id.,1I.
I88 C(. A. VERGOTE, Dette et d>sir, Ed. du Seui#, ,aris 1E@D, GF>6GH>. Ta&"i7n se o)u*a
Ver'ote de #as e/*erien)ias &-sti)as de #a Santa Mar'arita MT A#a)o%ue, a(e)tada de una seria
neurosis, o de #as a#u)ina)iones ! trastornos de #a esti'&atiada a#e&ana Teresa Neu&ann.
1D@
)o&o uno de #os &e3ores &edios *ara e# desarro##o su"#i&atorio
I8I
. ,ero, si entende&os 7sta
)on #a *ro(undidad %ue )orres*onde, en tanto, a*ertura a# )a&*o de #o si&".#i)o una 0e %ue
se tras)ienden #os o"3eti0os &$s *ri&arios de# deseo *u#siona#, 5a"re&os de a)ordar %ue toda
a)ti0idad de *ensa&iento ! #en'ua3e es !a un )a&*o %ue se 5a 5e)5o *osi"#e *or #a
su"#i&a)i.n. La introdu))i.n de #a di&ensi.n si&".#i)a Aen t7r&inos de Me#anie L#einB o de#
si'ni(i)ante Aen t7r&inos de J. La)anB es #o %ue est$ en e# ori'en de #a su"#i&a)i.n.
Ciencia> arte y reli(in.
Estos )a&*os son #os %ue, )ierta&ente, se *resentan )o&o *aradi'&$ti)os en #a
a)ti0a)i.n de #os *ro)esos de su"#i&a)i.n. Mere)e #a *ena a)er)arse a e##o !, %ui$s, e# &e3or
&odo sea e3e&*#i(i)$ndo#os )on a#'unos )asos )on)retos %ue 5a"#en de #o %ue #a su"#i&a)i.n
su*one )o&o ade)uada )ana#ia)i.n de# deseo *u#siona#. Ja)%ues La)an, Danie# 2are&"oi&,
Juan de #a Cru o Teresa de A0i#a nos ser0ir$n )on ta# *ro*.sito.
Ja)%ues La)an, #a (i'ura &$s e&"#e&$ti)a de# *si)oan$#isis (ran)7s, e/*resa"a #o %ue
#a su"#i&a)i.n *uede si'ni(i)ar de #i"era)i.n de# 'oo )uando un d-a, en uno de sus (a&osos
Se&inarios, de)-a1 En este momento no estoy haciendo el amor, les estoy hablando, y bueno,
fpuedo tener exactamente la misma satisfaccin que si estu+iera haciendo el amorc
,ro"a"#e&ente, tendr-a&os %ue de)ir, %ue no exactamente la misma satisfaccin, *ero, sin
duda, una satis(a))i.n %ue *uede ser i&*ortante, sa#uda"#e ! "en7(i)a. ,or%ue #a su"#i&a)i.n
su*one sie&*re #a *osi"i#idad de e/*resar ! )ana#iar e# deseo, de (or&u#ar#o ! #i"erar#o en
una a*ertura a# )a&*o de #o si&".#i)o ! #o re#a)iona#. De a5-, %ue #a su"#i&a)i.n sea sie&*re
(uente, si no de 5edonis&o, s- de *#a)er ! satis(a))i.n *ro(unda %ue *uede en deter&inados
&o&entos 5a)erse sentir in)#uso de un &odo e&o)iona# ! so&$ti)o. En una dire))i.n
se&e3ante a #a e/*resada *or Ja)%ues La)an, un (a&oso *redi)ador, sensi"i#iado a #as
)uestiones *si)oana#-ti)as, se interro'a"a un d-a ante sus a#u&nos <4u7 es, en un sentido,
*redi)ar sino 'oar ! 5a)er 'oar a #os otros en un inter)a&"io de a)ti0idad ! *asi0idad, de
don ! de re)e*)i.n=
De &odo si'ni(i)ati0o ta&"i7n, en un $&"ito di(erente, art-sti)o en este )aso, #o
e/*resa"a re)iente&ente e# *ianista ! dire)tor de or%uesta ar'entino Danie# 2aren"oi&
)uando a(ir&a"a1 tocando el piano se siente un placer f.sico, el placer f.sico m)s grande que
existe$ Aay un contacto muy sensual. ? es %ue e# arte, en 'enera#, en su )er)an-a a #os
as*e)tos &$s sensoria#es ! sensua#es de #a *ersona#idad ! *or sus )one/iones i&*ortantes )on
#as (antas-as in)ons)ientes (a)i#ita so"re&anera #a su"#i&a)i.n de# deseo *u#siona#
I8>
.
I8I En este sentido se *ronun)ia Freud en El malestar en la cultura, 1E8F, O.C., III, 8FG@.
I8> So"re #as re#a)iones entre e# arte ! e# *si)oan$#isis se *ueden )onsu#tar1 E. JONES,
Ensayos de 6sicoan)lisis Aplicado, Tie&*o Nue0o, 2uenos Aires 1E@1. En *arti)u#ar *osee
un enor&e inter7s so"re #a su"#i&a)i.n en e# )a&*o de# arte *i)t.ri)o e# ensa!o titu#ado La
concepcin de la Iirgen por el o.do, donde E. Jones, e&*rende un an$#isis de #os )uadros %ue
re*resentan e# te&a de #a Anun)ia)i.n de Mar-a. C(. ta&"i7n E. LRIS, 6sicoan)lisis del arte
y del artista, ,aid.s, 2uenos Aires 1EHIJ E. N. GOM2RICN, Dreud y la psicolog.a del arte,
2arra#, 2ar)e#ona 1E@1J N. M., RUITEN2EECL, 6sicoan)lisis y literatura, F.C.E., M7/i)o 1E@8J
J. ,OCN ! otros, 7ine, ,o+ela, 6sicoan)lisis, No'ar de# #i"roJ 2ar)e#ona 1EEFJ J. SAR4UIS, La
arquitectura y el 6sicoan)lisis construyen nue+os +.nculos1 C#-ni)a ! An$#isis Gru*a# >D
A1EE1B IHE[IDF.
En otro ni0e#, e# de #a e/*erien)ia re#i'iosa #a su"#i&a)i.n de# deseo *u#siona# se 5a)e
*atente en #as e/*erien)ias de un Juan de #a Cru o una Teresa de \0i#a. <De %u7 otra &anera
se *uede entender #o %ue Juan de #a Cru des)ri"e en su 7)ntico Espiritual= En)ontra&os
a##-, en e(e)to, una de #as des)ri*)iones &$s e/*#-)itas ! "e##as de #as inten)iones de Eros, de#
0-n)u#o a&oroso, de #a *asi.n *or e# otro a&ado, de su re*er)usi.n en #a &is&a sensua#idad
de# or'anis&o. Una e/*erien)ia ! una des)ri*)i.n de #a &is&a %ue a &$s de uno #e 5a 5e)5o
*ensar %ue no es *osi"#e si, *re0ia&ente, no se 5a tenido una e/*erien)ia )on)reta, no
su"#i&ada, de ena&ora&iento ! *asi.n a&orosa, 5e)5a rea#idad )on una *ersona de )arne !
5ueso. ? sin e&"ar'o, )uando se a5onda en #a *si)odin$&i)a de #o %ue *uede ##e'ar a ser #a
aut7nti)a 0i0en)ia &-sti)a, se tiende &$s "ien a *ensar %ue esa e/*erien)ia se 5io
*re)isa&ente *osi"#e *or%ue, *ose!endo #a )a*a)idad *re0ia de e/*eri&entar#o )on a#'uien,
no ##e'. de 5e)5o a &ateria#iarse, *or #as raones %ue (uera !, de ese &odo, *udo dar #u'ar a
#o %ue, en otro re'istro, e# de #a si&"o#ia)i.n ! #a su"#i&a)i.n, se e/*eri&ent. )o&o
e/*erien)ia &-sti)a.
En ese ti*o de e/*erien)ia, de3ando 0er, *or tanto, #a *arti)i*a)i.n de# deseo *u#siona#,
e# )uer*o, sin re)#uirse en una *ura ";s%ueda de# *#a)er, no es e/)#uido de# 'oo. Si>ntese
grand.simo deleite en el cuerpo 6di)e Santa Teresa en un re)ono)i&iento %ue no #e )ausa
nin';n te&or6 y grande satisfaccin en el alma
105
. La )or*ora#idad se 5a)e as- &et$(ora de #a
&is&a e/*erien)ia es*iritua# %ue se e/*eri&enta. Sin %ue e##o si'ni(i%ue, ta# )o&o desde una
##a&ati0a &io*-a &7di)a tantas 0e)es se *ens., %ue esa *arti)i*a)i.n de# )uer*o 0en'a a
)onstituir #a *rue"a (#a'rante de #a re*resi.n ! #a neurosis
I8@
.
A)ti0idades, *ues, de )ar$)ter inte#e)tua#, art-sti)o o re#i'ioso %ue de3an 0er #a
*arti)i*a)i.n de# deseo *u#siona# %ue, en t7r&inos (reudianos, se *ueden )onsiderar )o&o
#i"idiniadas. ? e##o no i&*#i)a ni &u)5o &enos %ue esas e/*erien)ias inte#e)tua#es, est7ti)as
o &-sti)as sean si&*#e&ente una (or&a)i.n )a&u(#ada o sustituti0a de #a se/ua#idad )o&o
tantas 0e)es, desde e# )a&*o &7di)o6*si%ui$tri)o se %uiso )onsiderar. Eso tiene #u'ar tan s.#o
)uando #a re*resi.n est$ en #a "ase de esas a)ti0idades. Si 5a! aut7nti)a su"#i&a)i.n, e# deseo
*u#siona# se 5a trans(or&ado, 5a renun)iado a sus *ri&iti0os o"3eti0os ! se 5a a"ierto a#
)a&*o de #os si&".#i)o. A##- en)uentra otras si'ni(i)a)iones a #as %ue, si&*#e&ente, *resta su
a*o!o nutriendo, esti&u#ando ! 0i0i(i)ando esas otras di&ensiones de #o 5u&ano %ue %uieren
in3ertarse ! enraiarse en 7#.
5ormacin el car3cter y c"lt"ra.
Lo di)5o 5asta e# &o&ento si'ni(i)a %ue ##e'ar a ser 5u&ano su*one, en e(e)to,
*oseer #a )a*a)idad *ara su"#i&ar e# deseo *u#siona# ! deri0ar#o )o&o #en'ua3e, s-&"o#o,
*ensa&iento ! )u#tura. No se trata, *ues, )o&o a 0e)es *are)e so"reentenderse en
deter&inados $&"itos, de una )a*a)idad *arti)u#ar de seres es*e)ia#&ente dotados *ara #as
)osas es*iritua#es o 9su"#i&es:. Si todas #as (un)iones de# ?o se nutren de ener'-a
dese/ua#iada, #a su"#i&a)i.n es un *ro)eso )ontinuo ! no una &era )uesti.n de #o'ros
so)ia#es deter&inados.
I8H TERESA DE \VILA, 7amino de 6erfeccin, C 81,8.
I8@ Co&o se+a#. J. La)an, 5a! a#'o &u! serio en #a e/*erien)ia &-sti)a %ue &u)5os
tor*e&ente 5an *retendido redu)ir a un asunto de puro joder$ C(. A4n, ,aid.s, 2uenos Aires
1EE> A8TB, E8.
1DE
Frente a todo ese )on3unto de (ueras %ue 0ita#ian, *ero %ue des"ordan ta&"i7n #as
)a*a)idades de )ontro# de# su3eto, #a so)iedad ! #a )u#tura *ro*or)ionan #a *osi"i#idad de
)ana#iar "uena *arte de e##as, o(re)iendo 0a#ores %ue atraen e# inter7s. La )u#tura se nutre de
este &odo ! e# su3eto 'ana #a *osi"i#idad de inte'rar &$s ($)i#&ente todo ese )on3unto de
(ueras %ue a&enaan sie&*re )on des"ordar#e. En #a &edida en #a %ue 7ste 0a )reando
)a&*os 9dese/ua#iados:, es(eras #i"res de )on(#i)to, 0a 'anando (orta#ea ! )a*a)idad de
&ane3o ! sano )ontro#
I8D
. La &a!or )a*a)idad de si&"o#ia)i.n (a0ore)e enton)es e#
desarro##o de# su3eto ! sus *osi"i#idades de )ara a# &undo e/terno e interno. Co&o Freud
se+a#ara en "nhibicin, s.ntoma y angustia
10;
, e# ?o tra"a3a )on ener'-a dese/ua#iada,
neutra#iando, *or tanto #a #i"ido ! a#e3$ndo#a de #o &$s *ri&iti0a&ente *u#siona#. Di)5o de
otra &anera, &ediante e# *ro)eso de su"#i&a)i.n %ue se )on0ierte, de este &odo, en un (a)tor
(unda&enta# de #a (or&a)i.n de# )ar$)ter ! de nuestras mayores +irtudes personales
11<
.
La )u#tura se nutre, *ues, re)i"e en su "ene(i)io un )a*ita# ener'7ti)o )onsidera"#e
*ara sus *ro*ios (ines. E# arte, #a )ien)ia, #a in%uietud inte#e)tua#, e# 3ue'o *o#-ti)o, #a
e)ono&-a, et). se "ene(i)ian de esa )ar'a de a(e)to, de *asi.n, de entusias&o %ue #as 5a)e
sosteni"#es, )reati0as e inno0adoras. Los #aos so)ia#es se re(ueran i'ua#&ente 'ra)ias a #os
&e)anis&os de su"#i&a)i.n %ue *er&iten, *or e3e&*#o, esta"#e)er 0-n)u#os a(e)ti0os &$s
a##$ de )ua#%uier ti*o de atra))i.n er.ti)a. De #a su"#i&a)i.n se a#i&entan, se';n !a 0i&os,
#os #aos de a&istad, as- )o&o #os senti&ientos de &aternidad o *aternidad, e# inter7s *or #a
*ro(esi.n, #a (as)ina)i.n est7ti)a, #a a)ti0idad #;di)a, et). De este &odo, #a su"#i&a)i.n
(un)iona )o&o una es*e)ie de )ar"urante de *ri&er orden en e# 3ue'o so)ia# ! en e# desarro##o
de #a )u#tura. La so)iedad #o sa"e ! a*ro0e)5a *ara e##o #os &o&entos &$s *ro*i)ios.
As-, *or e3e&*#o, en e# *er-odo de #a se'unda in(an)ia, a *artir de #os seis o siete a+os
se ini)ia una eta*a en #a %ue #os &e)anis&os de su"#i&a)i.n 0an a dese&*e+ar un *a*e#
(unda&enta#. E# ni+o o #a ni+a se a"ren a un &undo &$s a&*#io %ue e# de #a (a&i#ia, donde
tu0ieron 5asta enton)es )on)entrado #o &$s denso de sus as*ira)iones a(e)ti0as. La so)iedad
#o a*ro0e)5a ! &ediante #a es)o#aria)i.n o(re)e todos un a"ani)o de intereses donde #os
*e%ue+os *odr$n 0o#)ar "uena *arte de su ener'-a *u#siona#, trans(or&$ndo#as &ediante #a
su"#i&a)i.n. Es 7*o)a *ro*i)ia *ara a*render, *ara a"rir e# )a&*o de re#a)iones, *ara e# 3ue'o
! #a i&a'ina)i.n, *ara #a )ate%uesis, et). Todas estas institu)iones )u#tura#es se *odr$n as-
"ene(i)iar de ese )a*ita# ener'7ti)o %ue e# indi0iduo 5a tenido %ue se*arar de su $&"ito
(a&i#iar ! %ue #e )rea e# *ro"#e&a de en)ontrar una )ana#ia)i.n ade)uada *ara no 0erse
des"ordado
II1
.
De i'ua# &anera, e# *er-odo de #a ado#es)en)ia, en e# %ue de nue0o se *rodu)e una
irru*)i.n intensa en e# orden a(e)ti0o se/ua#, #a so)iedad est$ a5- dis*uesta a re)i"ir 9su
*arte: en (a0or *ro*io. Es #a eta*a de #os 'randes idea#is&os, de #as 'randes *asiones. Las
institu)iones *o#-ti)as ! re#i'iosas de todos #os tie&*os #o 5an sa"ido. Na o(re)ido, *or eso,
dis*ositi0os ade)uados *ara a)o'er ese )a*ita# dis*oni"#e de #os ado#es)entes. O(re)en as-
&ar)os institu)iona#es ! a'ru*a)iones en #as %ue sus intereses *uedan sa#ir "ene(i)iados. E#
su3eto, *or su *arte en)uentra as- #a *osi"i#idad de ate&*erar #a e/)esi0a (uera %ue #as
*u#siones se/ua#es *resentan en estas eta*as de #a 0ida ! 0e (a)i#itada #as de(ensas de# ?o %ue
se o*one, *or *e#i'rosa, a #a des)ar'a dire)ta ! tota#. La su"#i&a)i.n en estos &o&entos
I8D C(. N. NARTMANN, I"id., 1EH6GF1.
I8E 1EGH, O.C., III, GD886GDD8.
IIF #res ensayos para una teor.a sexual, 1EF>, O.C., II, 1G8I.
II1 C(. I"id., El per.odo de latencia, O.C., II, 11E@611ED.
3ue'a )o&o una i&*ortante )ontra*artida de #a (uera des&esurada de #a *u#si.n se/ua#.
Ta&"i7n e# ini)io de #a 0ida *ro(esiona# se *resenta )o&o una eta*a en #a %ue #os
&e)anis&os de su"#i&a)i.n dese&*e+an un *a*e# i&*ortante. De este &odo, #a so)iedad se
"ene(i)ia !, si&u#t$nea&ente, e# su3eto en)uentra una *osi"i#idad *ara inte'rar &e3or su
&undo a(e)ti0o se/ua# ! )onso#idar #a (orta#ea de su *ro*io ?o. La su"#i&a)i.n se de3a 0er
as- ta&"i7n )o&o uno de #os &e)anis&os &$s in(#uentes en #a (or&a)i.n ! desarro##o de #a
*ersona#idad. ,or%ue si )on #a su"#i&a)i.n #a )u#tura se nutre, &ediante e##a ta&"i7n e#
indi0iduo se 0a )onstitu!endo a s- &is&o.
La )a*a)idad, sin e&"ar'o, de dis*oner *#$sti)a&ente de #os deseos *u#siona#es *ara
deri0ar#os *or #a 0-a )u#tura#, es de)ir, #a )a*a)idad de su"#i&a)i.n, se &uestra &u! 0ariada
se';n #os indi0iduos. En "uena &edida de*ende de #a )a*a)idad de )ada su3eto *ara
des#i'arse de sus o"3etos ori'ina#es, )on e# (in de ad5erirse a otros di(erentes, a%ue##os %ue
sit;a *or de#ante su *ro*ia )u#tura. Ca*a)idad, *or tanto, *ara #a su"#i&a)i.n %ue 0a a
de*ender en "uena &edida de #a "io'ra(-a *arti)u#ar de )ada uno, as- )o&o ta&"i7n Aaun%ue
ser$ sie&*re di(-)i# deter&inar en %u7 &edida 7sta inter0ieneB su dis*osi)i.n )onstitu)iona#,
es de)ir, #a %ue 5a 5eredado de sus *ro'enitores en una &a!or o &enor dis*osi)i.n a #a
iner)ia, #a ad5esi0idad ! #a 0is)osidad de# deseo *u#siona# o, *or e# )ontrario, en #a &a!or
*#asti)idad de# &is&o.
Nasta d.nde *uede ##e'ar )ada su3eto en e# *ro*.sito de su"#i&ar su ener'-a #i"idina#
no es )uesti.n %ue se *ueda a0eri'uar ($)i#&ente. ? *uede &u! "ien su)eder %ue #as
)a*a)idades rea#es de un indi0iduo no *uedan se'uir )on (a)i#idad #o %ue deter&inados
deseos o idea#es de 0ida *retenden i&*oner. La su"#i&a)i.n, no #o *ode&os o#0idar, no es
una )uesti.n de &era 0o#untad o de *ro*.sitos &$s o &enos e#e0ados. Se ne)esita de e##os,
)ierta&ente, *ero s.#o )on e##os no se #o'ra desen)adenar ! ##e0ar a "uen t7r&ino e# *ro)eso.
Di)5o en *o)as *a#a"ras, se su"#i&a #o %ue se *uede, no #o %ue se %uiere.
Toda una din$&i)a *ersona#, )onstruida a *artir de #as dis*osi)iones natura#es !, so"re
todo, a *artir de #a )on(i'ura)i.n %ue ad%uiri. e# *ro*io ?o se';n #as identi(i)a)iones !
)ontra6identi(i)a)iones %ue se ##e0aron a )a"o Aesos 9%uiero ser )o&o: o 9no %uiero ser
)o&o: %ue nos 0an )onstitu!endoB, 0an a *er&itir o 0an a o"sta)u#iar e# 3ue'o de #as
su"#i&a)iones ! e# 'rado en e# %ue #os di0ersos su3etos *odr$n ##e'ar en #a renun)ia de unos
as*e)tos u otros de su 0ida se/ua# ! a(e)ti0a. Es ne)esario insistir en %ue no "asta e# &ero
e&*e+o *ara ##e0ar a )a"o #os *ro)esos de su"#i&a)i.n ! %ue )o&o nos re)orda"a Freud
todos a%ue##os %ue %uieren ser &$s no"#es de #o %ue su )onstitu)i.n #es *er&ite, su)u&"en a
#a neurosis
IIG
.
Es i&*ortante )aer en #a )uenta %ue si "ien no "asta *ro*onerse un idea# *ara %ue #a
su"#i&a)i.n ten'a #u'ar, s- se ne)esita de una i&*ortante dosis de idea#, de Idea# de# ?o, *ara
%ue #a su"#i&a)i.n *ueda ##e'ar a esta"#e)erse. Es *or esa 0-a *arti)u#ar de #as *ro*uestas
idea#es de# ?o )o&o se ##e0a a )a"o esa eni'&$ti)a trans(or&a)i.n de# deseo *u#siona# %ue
)ara)teria a #a su"#i&a)i.n. ,or otra *arte, #a su"#i&a)i.n no *uede ser #a (orada 0io#en)ia
de un su*er!. r-'ido ! tir$ni)o. Es e# idea# ! no tanto #a #e! #a %ue (a0ore)e #os *ro)esos
su"#i&atorios, !a %ue una o*osi)i.n a #as rea#ia)i.n de deseos de&asiado intensa, 0io#enta o
IIG C(. S. FREUD, La moral EculturalF sexual y la ner+iosidad moderna, 1EFD, O.C., II,
1GIE61GH1.
1E1
re*entina o"sta)u#ia e# *ro)eso
II8
.
E# (a)tor edu)a)i.n de3a 0er as- su re#e0an)ia a #a 5ora de (a)i#itar o entor*e)er #os
*ro)esos su"#i&atorios. Son #os idea#es de# ?o #os %ue, a tra07s de #as identi(i)a)iones %ue se
0an rea#iando a #o #ar'o de# desarro##o, *odr$n atraer *ara s- *arte de #a ener'-a #i"idina# %ue
se deri0a 5a)ia #os nue0os o"3eti0os )u#tura#es. 2uen e3e&*#o de e##o tene&os en e# )aso,
ana#iado *or Freud, de# hombre de los lobos, %ue *or #a &edia)i.n de un *re)e*tor &i#itar
trans(or&. e# )a&*o de su"#i&a)iones re#i'iosas &antenidas 5asta enton)es
III
. Los
)o&*onentes &aso%uistas de sus *ri&eras su"#i&a)iones (ueron as- sustituidos *or otras de
)ar$)ter s$di)o, &$s )on0enientes en #a o*ini.n de Freud, si "ien, #a *ri&era edu)a)i.n
re#i'iosa 'uard. #a (un)i.n *ositi0a de 9do&ar: las tendencias sexuales del sujeto,
procur)ndoles una sublimacin y locali*acin firm.sima. E# ni+o, )on)#u!e Freud, sa#0a3e
antes ! ate&oriado, se 5io, 'ra)ias a #a re#i'i.n, sociable, educado y moral
112
.
Es es*e)ia#&ente *oderoso e# *a*e# de #as identi(i)a)iones %ue &ediante #a edu)a)i.n
se *ro*onen a# su3eto *ara *ro*i)iar #as su"#i&a)iones o, *or e# )ontrario, e# &anteni&iento
de #as (ina#idades *u#siona#es &$s *ri&iti0as. As- *ues, )uando #os &ode#os de
identi(i)a)i.n, a tra07s de #os )ua#es se )onstru!e ! trans(or&a e# *ro*io ?o, &uestran
*ri&aria&ente #a rea#ia)i.n dire)ta e in&ediata de #os deseos *u#siona#es, #as )a*a)idades
*ara #a su"#i&a)i.n se 0an a 0er seria&ente dis&inuidas. Cuando, *or e# )ontrario, esos
&ode#os de identi(i)a)i.n de3an 0er in)or*orados #os 0a#ores e idea#es de# *ro*io )onte/to
)u#tura#, #a )a*a)idad de su"#i&a)i.n no %uedar$ 'arantiada, *ero s- )ontar$, sin duda, )on
&$s *ro"a"i#idades de ##e0arse a )a"o.
I&a'ine&os #os &ode#os de identi(i)a)i.n %ue en)uentra un ni+o o una ni+a en una
(a0e#a *or #os arra"a#es de R-o de Janeiro, donde #o %ue a*are)e ante sus o3os es un &undo de
se/ua#idad *ura ! dura, de *ro&is)uidad o de esti&u#a)i.n *er&anente a# )onta)to er.ti)o !
'enita#. Lo %ue de s- &is&o 0a )onstru!endo es, )on toda *ro"a"i#idad, una identidad en #a
%ue sus deseos *u#siona#es 0an a tender una rea#ia)i.n ta&"i7n dire)ta e in&ediata. ,odr-a
ser ta&"i7n, %ue )o&o rea))i.n de(ensi0a, "us)ara *or todos #os &edios e0itar en s- &is&o
ta#es )o&*orta&ientos, re)urriendo a #a re*resi.n. ,ero di(-)i#&ente i"a a e#a"orar su &undo
a(e)ti0o6se/ua# *or #a 0-a de )onsa'rarse a unos 0a#ores )u#tura#es, %ue tan ausentes
estu0ieron en su 0ida )o&o o"3etos de atra))i.n. ,odr-a&os i&a'inar ta&"i7n, *or )ontraste,
a esa &is&a )riatura en un tradi)iona# 5o'ar euro*eo ante unas (i'uras *arenta#es, dedi)ados
a&"os a una 'oosa tarea *ro(esiona#, )on unos intereses inte#e)tua#es ! est7ti)os re#e0antes,
i&*re'nados de una re#i'iosidad 0i0a ! esti&u#ante o dedi)ados a una a))i.n so)ia# en (a0or
de #os otros, &ediantes una O.N.G. o )ua#%uier otro ti*o de institu)i.n. E0idente&ente, #as
)ondi)iones *ara %ue #a su"#i&a)i.n *udiera ##e'ar a tener #u'ar son &u! di(erentes. E#
3ue'o, ser$ sie&*re )o&*#e3o !, sin duda, #as 0aria"#es %ue inter0ienen son &u)5as ! no
sie&*re ($)i#&ente identi(i)a"#es. ,ero *are)e e0idente, %ue estos (a)tores edu)a)iona#es
3ue'an de un &odo *oderoso *ara (a0ore)er o no deter&inados *ro)esos de su"#i&a)i.n. Si,
en o)asiones, *uede resu#tar i#usoria e, in)#uso, destru)ti0a #a *retensi.n de i&*oner a todos
#os su3etos #a &is&a nor&ati0a se/ua#, )on inde*enden)ia de #o %ue Freud ##a&o #a
9e)ono&-a #i"idina#:, es de)ir, e# 3ue'o *arti)u#ar )on e# %ue #a ener'-a *s-%ui)a se en)uentra
II8 C(. #a o"ra )itada de O. FENICNEL, #eor.a psicoanal.tica de las neurosis, >G@. Insiste este
autor en #a ne)esidad de &ostrar un sustituto *ara #a su"#i&a)i.n, *ro0e!endo &ode#os !
su'iriendo sa#idas a #os )on(#i)tos.
III C(. Aistoria de una neurosis infantil, 1E1D, O.C., II, 1E@D.
II> I"id., GFF>.
distri"uida en )ada indi0iduo
IIH
, de# &is&o &odo 5a"r-a %ue *#antearse ta&"i7n #a
o*ortunidad de *retender e%ui*arar a todos *or i'ua# en #a 0ida so)ia# ! )u#tura#, tan
ne)esitada *ara desen0o#0erse de #os *ro)esos de su"#i&a)i.n.
La !"#limacin y narci!i!mo.
La re#a)i.n e/istente entre #a )a*a)idad su"#i&atoria ! #os idea#es de# ?o nos o"#i'a a
)onsiderar una )uesti.n i&*ortante1 e# de #a i&*re'na)i.n nar)isista %ue e# *ro)eso de
su"#i&a)i.n ne)esaria&ente trae a*are3ado )onsi'o. En e(e)to, *ara ##e'ar a esta"#e)erse una
su"#i&a)i.n e/iste un *aso o"#i'ado1 a%ue# en e# %ue se ##e0a a )a"o una )ondensa)i.n de #a
a(e)ti0idad so"re e# *ro*io ?o, en sus as*e)tos idea#es. Se';n 5e&os 0isto, sin este *aso *or
e# Idea# de# ?o no 5a! su"#i&a)i.n. ,ero no *ode&os o#0idar %ue ese Idea# de# ?o, ta# )o&o
re)ord$"a&os en e# )a*-tu#o VIII so"re e# nar)isis&o, es una estru)tura de #a *ersona#idad
0in)u#ada a #a *ro*ia i&a'en, a #a *ro*ia ! %uerida i&a'en, 5a"r-a %ue a+adir.
E# Idea# de# ?o, en e(e)to, es, *or de)ir#o en t7r&ino %ue todos *oda&os ($)i#&ente
entender, )o&o #a 9i&a'en 'ua*a: %ue todos tene&os de nosotros &is&os a &odo de
*rototi*o o &ode#o de #o %ue nos 'ustar-a ##e'ar a ser. Cada )ua# 0a )onstru!endo su *ro*io
Idea# de# ?o )on(or&e a #as identi(i)a)iones ! &ode#os e/ternos %ue 0a&os a*ro*iando )o&o
*arte nuestra. ,ara unos su Idea# de# ?o ser$ ser *arti)u#ar&ente inte#i'ente a# &odo de un
*e%ue+o Einstein. ,ara otros su Idea# se )on(i'urar$ )on(or&e a# &ode#o de #a si&*at-a ! e#
7/ito so)ia#, *ara otros en a#)anar #a 0irtud de su santo &$s idea#iado. Todos, de una &anera
u otra, 0a&os as- )on(i'urando esas re(eren)ias idea#es *ara nuestro ?o. Ne)esita&os de e##as
)o&o &otor de )re)i&iento ! est-&u#o *ara a0anar &$s a##$ de #o %ue nuestro ?o rea# es en
)ada &o&ento. E# Idea# de# ?o introdu)e as- una tensi.n sa#uda"#e entre #o %ue so&os
rea#&ente ! #o %ue nos 'ustar-a ##e'ar a ser. Cuando #a tensi.n es e/tre&a, sin e&"ar'o, nos
0e&os )on(rontados a# *e#i'ro de 0i0ir en #a insatis(a))i.n *er&anente )on nosotros &is&os,
a ser 0-)ti&as de #o %ue 0u#'ar&ente !a se )ono)e )o&o 9senti&iento de in(erioridad:. Nun)a
se est$ a #a a#tura, *or%ue e# Idea# de# ?o 5a *uesto e# #ist.n e/)esi0a&ente a#to
II@
.
En )ua#%uier )aso, #o %ue interesa resa#tar en este &o&ento es %ue ese Idea# de# ?o,
)o&o !a tu0i&os o)asi.n de 0er, es una estru)tura de *ersona#idad #i'ada a# nar)isis&o Se
)onstitu!e, en e(e)to, )on #os restos de# nar)isis&o in(anti#. Esa es su (a)tura, e# &ateria# )on
e# %ue (ue e#a"orado *or )ada uno. Lo )ua# trae )onsi'o, se';n 0a&os 0iendo, %ue e# *ro)eso
de su"#i&a)i.n se 0ea ne)esaria&ente #i'ado en sus ini)ios )on #a di&ensi.n nar)isista de #a
*ersona#idad. Es un dato si'ni(i)ati0o %ue no )on0iene o#0idar, *or%ue 7# nos *#antea
*ro"#e&as ! ries'os i&*ortantes a #a 5ora de e0a#uar )on0eniente&ente #os *ro)esos de
su"#i&a)i.n.
Cuando #os *ro)esos su"#i&atorios se ini)ian, es e# *ro*io ?o e# %ue, en sus idea#es,
se 0e )ar'ado de a(e)to ! *asi.n. E# entusias&o %ue, en #os *ri&eros &o&entos de una
0o)a)i.n o de un *ro!e)to *ro(esiona#, se sus)itan )on re#a)i.n a #as i&$'enes idea#es de s-
&is&o, de3a 0er )#ara&ente esa di&ensi.n nar)isista %ue #a su"#i&a)i.n entra+a en su
*ro)eso de insta#a)i.n. Verse a s- &is&o )o&o (i'ura i&*ortante dentro de un $&"ito
so)io#a"ora# deter&inado, )o&o #-der *o#-ti)o o re#i'ioso, )o&o no&"re (a&oso en e# )a&*o
IIH C(. El malestar en la cultura, 1E8F, O.C., III, 8FGE68F8F.
II@ C(. S. FREUD, 6sicolog.a de las masas y an)lisis del Go, 1EG1, O.C., III, GHF1J El Go y el
Ello, 1EG8, O.C., III, G@G8.
1E8
de #as artes o #as )ien)ias, et)., (or&a *arte, a 0e)es )ru)ia#, de# *ro)eso *or e# %ue #a
su"#i&a)i.n se ini)ia en e# su3eto.
La *ro*ia i&a'en, a tra07s de #os idea#es %ue se (ueron )onstru!endo en #as di0ersas
identi(i)a)iones *re0ias, *o#aria e# *ro*io deseo *u#siona# ! ##e0a a )a"o su tra"a3o de
trans(or&a)i.n de ese &is&o deseo. Es as-, en e(e)to, )o&o se ##e0a a )a"o esa &isteriosa
dese/ua#ia)i.n de #a #i"ido en #a %ue )o&en. a insistir Freud a *artir de su o"ra El Go y el
Ello
119
)o&o &o&ento (unda&enta# de# &e)anis&o su"#i&atorio.
Si en e# )a*-tu#o so"re e# nar)isis&o 0e-a&os #a ne)esidad de di(eren)iar un sano
nar)isis&o de otro de )ar$)ter *ato#.'i)o, a5ora *ode&os )o&*render una de #as (un)iones
i&*ortantes %ue #a di&ensi.n nar)isista 3ue'a en e# "uen desarro##o de #a *ersona#idad. En e#
*ro)eso de su"#i&a)i.n, #a *ro*ia i&a'en dese&*e+a una #a"or ine#udi"#e dentro de# *ro)eso
de trans(or&a)i.n de# deseo *u#siona#. Ser$ a tra07s de ese 9*aso: *or e# *ro*io ?o )o&o se
##e0e a )a"o, en e(e)to, #a a*ertura a otras si'ni(i)a)iones si&".#i)as di(erentes de #as de #as
*ri&iti0as as*ira)iones *u#siona#es. En t7r&inos de Freud, e# ?o es e# tra&*o#-n *ara e(e)tuar
ese se'undo &o0i&iento *u#siona# de rein0esti&ento de #os nue0os o"3etos ! (ines
IIE
. ,ero ni
#a so)iedad ni e# *ro*io su3eto de"en 5a)erse e/)esi0as i#usiones so"re #o %ue e# deseo
*u#siona# de"e in0ertir en e# &undo de #os idea#es ! 0a#ores. La su"#i&a)i.n tiene unos
#-&ites %ue de"en ser res*etados.
No too el e!eo e! !"#lima#le> no toa !"#limacin e! !"#lime.
La su"#i&a)i.n, en e(e)to, no *uede nun)a ##e'ar a ser )o&*#eta, a )ana#iar a# )ien
*or )ien nuestro deseo *u#siona#. Sie&*re *er&ane)er$ una *or)i.n i&*ortante de 7#,
*arti)u#ar&ente en sus di&ensiones &$s es*e)-(i)a&ente er.ti)as ! 'enita#es, %ue &antendr$
0i0a sus as*ira)iones &$s ori'inarias, sin %ue #a su"#i&a)i.n *ueda 5a)er nada *or
trans(or&ar#o ! deri0ar#o 5a)ia otro ti*o de a)ti0idad. ,er&ane)e, *ues, en su as*ira)i.n
*ri&era de o"tener un *#a)er se/ua# dire)to ! en su re'istro &$s *ri&iti0o ! natura#. ,ara #a
'ran &a!or-a, esa as*ira)i.n, ser$ ta&"i7n una ne)esidad ! 5a"re&os de &ostrar nuestro
a)uerdo )on Freud )uando a(ir&a"a %ue la mayor.a de las personas que componen nuestra
sociedad no est)n constitucionalmente a la altura de la abstinencia
12<
No todas #as di&ensiones ! estratos de nuestro &undo a(e)ti0o6se/ua#, en e(e)to,
*resentan #a &is&a (a)i#idad *ara trans(or&arse ! tras)enderse *or #a 0-a de #a su"#i&a)i.n.
Es un 5e)5o %ue en #a #iteratura *si)oana#-ti)a a)tua# se &antiene a;n e# desa)uerdo so"re %u7
ti*o de )ontenidos *u#siona#es son, e(e)ti0a&ente, sus)e*ti"#es de ser su"#i&ados. De &odo
*arti)u#ar, #os autores no &uestran unani&idad a #a 5ora de )onsiderar si #a 'enita#idad es o
IID La transposicin de libido de objeto en libido narcisista que se produce aqu. entraLa un
abandono de los fines sexuales, una desexuali*acin de la libido, una especie de sublimacin
Sno se produce toda sublimacin por medio del yo que transforma la libido de objeto en
libido narcisista para proponerle enseguida un nue+o objetoT1 O.C., III, G@GF. Ta&"i7n ,.
Ri)oeur insiste en #a i&*ortan)ia de este &o&ento dentro #as (or&u#a)iones (reudianas so"re
#a su"#i&a)i.n. La su"#i&a)i.n 6nos di)e6 no es !a un )o&*onente in(anti# *er0erso deri0ado
5a)ia #o no se/ua#, sino un in0esti&ento o"3eta# de #a 7*o)a ed-*i)a, interioriada &ediante #a
dese/ua#ia)i.n ! "a3o e# e&*u3e de #as (or&as %ue *ro0o)aron #a de&o#i)i.n de# Edi*o. C(.
I"id., IG@.
IIE C(. ,ue+as lecciones introductorias al psicoan)lisis , 1E8G, O.C., III, 81>>681>H.
I>F La moral EculturalF sexual y la ner+iosidad moderna, 1EFD, O.C., II, 1G>E.
no )a*a de ser su"#i&ada. Son &u)5os #os %ue nie'an ta# *osi"i#idad
I>1
. En )ua#%uier )aso,
ad&iti7ndo#a in)#uso, *are)e %ue no #o es en #a &is&a &edida ! )on #a &is&a (a)i#idad )on #a
%ue se *ueden su"#i&ar #as *u#siones ##a&adas *re'enita#es, es de)ir, #as de )ar$)ter ora# o
ana#. As-, *ues, *are)e )o&o si #a natura#ea, sa"ia&ente, %uisiera de3arnos una )onstan)ia
*er&anente e in&uta"#e de nuestras ra-)es "io#.'i)as e instinti0as. De ese &odo, ser$ &$s
($)i# retener #a #;)ida ase0era)i.n de ,as)a# de %ue si cometemos el error de pensar que
somos )ngeles, nos con+ertiremos en bestias$ A5- %ueda, *ues, sie&*re ese &ar'en de
nuestra )ondi)i.n "io#.'i)a, en su di&ensi.n &$s *ri&iti0a e instintua#, *ara %ue re)orde&os
sie&*re %ue, a *esar de# *ro)eso t-*i)a&ente 5u&ano de #a su"#i&a)i.n, 0i0i&os enraiados
ta&"i7n en e# &undo ani&a#. Sie&*re, *or tanto, se nos 5ar$ *resente, de un &odo u otro,
nuestra )ondi)i.n de )uer*os deseantes en ese ni0e# *ri&ero, "io#.'i)o ! 'enita#.
,ero, ade&$s, no )on0iene o#0idar %ue si #a su"#i&a)i.n no (a"ri)a $n'e#es, ni nos
*er&ite desentendernos de nuestros )o&*onentes &$s instinti0os, ta&*o)o e##a &is&a, *or s-
so#a, es 'arant-a de sa#ud ! "ienestar. Con0iene detenerse un tanto en e##o *ara tener en
)onsidera)i.n %ue no toda su"#i&a)i.n es 9su"#i&e:.
E# t7r&ino su"#i&a)i.n, en e(e)to, 5a sido aso)iado 'enera#&ente a #as di&ensiones
&$s e#e0adas de# ser 5u&ano. Su"#i&ar se entiende &u)5as 0e)es )o&o e%ui0a#ente a
)on0ertir en es*iritua# a#'o terreno. Di'ni(i)ar, *ues, una rea#idad de&asiado rastrera *ara
%ue ##e'ue a ser di'na de 0a#or ! res*eto. En e# Di))ionario de #a Len'ua Es*a+o#a su"#i&ar
se entiende )o&o en'rande)er, e/a#tar, ensa#ar o *oner a #a a#tura. Co&o se'unda a)e*)i.n
a*are)e e# *asar de# estado s.#ido a# estado de 0a*or. E# 5ie#o o #a nie0e, *or e3e&*#o, se
subliman )uando so*#a 0iento &u! se)o. ,or su *arte, en e# di))ionario de Mar-a Mo#iner,
su"#i&ar se de(ine )o&o ensa#ar a a#'o o a a#'uien, as- )o&o ta&"i7n 0o#atiar un )uer*o
s.#ido ! )ondensar sus 0a*ores
I>G
. De nue0o, *ues, #a idea de 9es*iritua#iar:, %ue tanto 5a
)ontri"uido a 5a)ernos una no)i.n de #a su"#i&a)i.n )o&o de a#'o ne)esaria&ente
"ene(i)ioso ! desea"#e !, so"re todo, a#e3ado de #o &$s terreno ! &ateria#.
En sus or-'enes dentro de# $rea *si)o#.'i)a e# t7r&ino de su"#i&a)i.n (ue e/tra-do de#
ro&anti)is&o a#e&$n, en e# %ue se e&*#ea"a *ara de(inir #a e#e0a)i.n est7ti)a )o&;n a todos
#os seres 5u&anos ! de #os %ue a#'unos *are)en es*e)ia#&ente dotados. A#'o, )o&o *ode&os
0er, 0in)u#ado a #a )a*a)idad *ara e#e0ar #a rea#idad &ateria# a# reino es*iritua# de #a "e##ea.
Niets)5e, en *arti)u#ar, 5io uso (re)uente de# t7r&ino a*#i)$ndo#o tanto a# instinto se/ua#
)o&o a #os a'resi0os. Las "uenas a))iones, son &a#as a))iones su"#i&adas, a(ir&. en a#'una
o)asi.n
I>8
.
E# 5e)5o es %ue resu#ta "astante ($)i# )on(undir e# *ro)eso *s-%ui)o de #a su"#i&a)i.n
I>1 Es &ani(iesto, a este res*e)to, e# desa)uerdo e/istente entre N. NARTMANN ! O. FENICNEL.
Mientras e# *ri&ero de(iende #a *osi"i#idad de #a su"#i&a)i.n tanto *ara #as *u#siones
*re'enita#es )o&o 'enita#es, O. Feni)5e# nie'a #a *osi"i#idad *ara #as se'undas. C(. N.
NARTMANN, I"id., G1F6G11 ! O. FENICNEL, I"id. A. VERGOTE, )onsidera %ue Freud atri"u!e
dis*oni"i#idad *ara #a su"#i&a)i.n *r$)ti)a&ente a todas #as &oda#idades ! a todos #os
)o&*onentes de #a *u#si.n se/ua#1 C(. I"id. GH. ,. F. VILLAMARRO, AI"id.B, ad0ierte %ue #a
su"#i&a)i.n en Freud )on)ierne esen)ia#&ente a #as *er0ersiones in(anti#es ! *u#siones
se/ua#es no uni(i)adas en #a se/ua#idad 'enita#, es de)ir a #as *u#siones *ar)ia#es, *ero sin
e/)#uir ta&*o)o #as de )ar$)ter 'enita#.
I>G Diccionario de uso del espaLol, Gredos, Madrid 1EED, s.0. 9su"#i&ar:
I>8 C(. N. F. ELLEN2EERGER, El descubrimiento del inconsciente, Gredos, Madrid 1E@H, 81H6
81@.
1E>
)on a#'o %ue ne)esaria&ente tu0iera %ue res*onder a un dina&is&o *ositi0o, desea"#e ! ##eno
de re*er)usiones 0a#iosas *ara e# desarro##o 5u&ano. Toda su"#i&a)i.n *are)e, *or e# 5e)5o
de ser#o, esen)ia#&ente "uena. A 0e)es, ta&"i7n, se 5a %uerido 5a)er de #a su"#i&a)i.n una
es*e)ie de Deus ex machina )on e# %ue 3usti(i)ar *osi)iones %ue, en rea#idad, no eran sino
(or&as de &ar'ina)i.n o ne'a)i.n de #a se/ua#idad. Se so"reentend-a, )#aro, %ue #a
se/ua#idad era a#'o "a3o ! rastrero ! %ue #a su"#i&a)i.n *or tanto, era un &odo e/)e#ente de
es)a*ar de esa &ateria#idad de#ena"#e. No se 5a dudado enton)es en (orar #a )o&*rensi.n
de# *ro)eso, sie&*re en (a0or de intereses &u! dis)uti"#es ! de 3ui)ios de 0a#or i'ua#&ente
*ro"#e&$ti)os. ,or e3e&*#o, e# de #a *retendida su*erioridad de# &e)anis&o de su"#i&a)i.n
so"re e# de #a rea#ia)i.n de# deseo *u#siona# %ue, a*#i)ado a# )a&*o re#i'ioso, se 5a
tradu)ido *or e# de una su*uesta su*erioridad de# )e#i"ato re#i'ioso so"re #a 0ida de *are3a.
Tendr-a&os, sin e&"ar'o, %ue re)ono)er )on 5onestidad %ue no toda su"#i&a)i.n 5a
de ser, *or s- &is&a, sa#uda"#e. La *er0ersi.n ta&"i7n se *uede su"#i&ar. ? *or &$s
su"#i&ados %ue %ueden esos )ontenidos, no *erder$n e# )ar$)ter *er0erso %ue ini)ia#&ente
*ose-an. Todos sa"e&os %ue e/isten, en e(e)to, *u#siones s$di)as o &aso%uistas %ue se 5an
su"#i&ado )on deter&inados &odos de e3er)er #a autoridad ! #a o"edien)ia en un ti*o de
do&inio tanto s$di)o, )o&o &aso%uista. Ta# )o&o a(ir&a R. Freti'n!, e# )aso de Nit#er
re)uerda %ue #as ener'-as se/ua#es trans(or&adas en ini)iati0as so)ia#es no son sie&*re *ara
(e#i)itarse. ?, )o&o se+a#a e# &is&o autor, ta&*o)o se 0e, en e(e)to, *or %u7 ra.n un 0a#or
)u#tura# deter&inado ten'a %ue ser, a *riori, &$s e#e0ado %ue una rea#ia)i.n de# deseo
*u#siona#, ni %ue sie&*re 5a!a %ue )onsiderar )o&o un 7/ito dese/ua#iar #as ener'-as 0ita#es
en "ene(i)io de# )u#to a Mar-a o de )ua#%uier otro as*e)to de #a e/*erien)ia )u#tura#
I>I
.
Es ne)esario, *ues, &antener #a sos*e)5a so"re &u)5os )antos ! )u#tos de #a
su"#i&a)i.n. Con (re)uen)ia, #o %ue se es)onde, es una *oderosa ! &u! *ro"#e&$ti)a a)titud
de(ensi0a (rente a #a se/ua#idad ! a #os (antas&as %ue e##a ##e0a a*are3ados. Es &u! ($)i#
en)ontrar en deter&inados dis)ursos es*iritua#es, %ue 5a)en a&*#io uso de este t7r&ino
*si)oana#-ti)o, #as 5ue##as de un ti*o de idea#ia)i.n %ue, en rea#idad, *o)o tiene !a %ue 0er
)on #a su"#i&a)i.n ! %ue res*onde &$s "ien a un (a#sea&iento *e#i'roso de #o %ue su*one #a
renun)ia a #os deseos *u#siona#es. Se idea#ia #a renun)ia, es de)ir, se #e )on(iere una
*er(e))i.n interesada, sin interro'arse so"re una )uesti.n (unda&enta#, si es %ue se %uiere
5a"#ar de su"#i&a)i.n1 #a de a0eri'uar si esa renun)ia res*onde o no a un *ro)eso de
aut7nti)a trans(or&a)i.n de #as (ueras a(e)ti0as, ;ni)a 0-a a tra07s de #a )ua# se *uede #o'rar
una sana #i"era)i.n de #as &is&as. En de(initi0a, )o&o a(ir&a J. C5asse'uet[S&ir'e#, )on #a
&era idea#ia)i.n ! #os #iris&os %ue #a sue#en a)o&*a+ar, se nos da 'ato *or #i"re, )uando en
#a aut7nti)a su"#i&a)i.n #o %ue nos en)ontra&os es a# ani&a# "ien )o)inado
I>>
. As-, *ues, 9ni
es oro todo #o %ue re#u)e:, ni todo se *uede su"#i&ar, ni es su"#i&a)i.n todo #o %ue se di)e.
La repre!in cam"&laa.
En &$s de un &o&ento 5e&os tenido %ue )ontra*oner su"#i&a)i.n ! re*resi.n.
E(e)ti0a&ente esa distin)i.n res*onde a dos &e)anis&os *s-%ui)os %ue, desde #os ini)ios de#
*si)oan$#isis, (ueron )ontra*uestos tanto en sus &odos de (un)iona&iento )o&o, so"re todo,
en sus resu#tados (ina#es. Sin e&"ar'o, dada #a enor&e )o&*#e3idad de #os *ro)esos *s-%ui)os
I>I En1 A. VIREL, Iocabulario de las psicoterapias, Gedisa, 2ar)e#ona 1ED>, s.0.
Sublimacin.
I>> I"id., 1G>61GH.
no sie&*re resu#ta ($)i# deter&inar )u$ndo est$ 3u'ando uno u otro dentro de #a din$&i)a
'#o"a# de un su3eto. La )a*a)idad de )a&u(#a3e %ue todos *osee&os es in&ensa. ? e# 5e)5o
de %ue, #a &a!or *arte de #as 0e)es, inter0en'an en estas )uestiones &e)anis&os
in)ons)ientes, 5a)en &$s di(-)i# a;n #a di(eren)ia)i.n ! e# dia'n.sti)o.
E# 5e)5o es %ue tras e# t7r&ino su"#i&a)i.n se *uede estar en)u"riendo una suti#,
in)ons)iente ! e&"e##e)ida 5uida de# deseo. En &u)5os dis)ursos so"re e# te&a, tanto a
es)a#a *ersona# )o&o te.ri)o, *are)e de3arse 0er, en e(e)to, #a a)tua)i.n de ese t-*i)o
&e)anis&o de de(ensa %ue es #a ra)iona#ia)i.n Auti#iando una idea %ue es 0erdadera, *ero
)on e# o"3eti0o #atente de o)u#tar otra 0erdad %ue resu#ta into#era"#eB )o#a"orando )on #a
re*resi.n de# deseo
I>H
.
La di0u#'a)i.n de #os )on)e*tos *si)oana#-ti)os 5a tra-do )onsi'o unos &a#entendidos
i&*ortantes so"re sus )on)e*tos &$s "$si)os. 4ui$s )on nin'uno )o&o )on e# de re*resi.n.
Genera#&ente, se entiende *or ta# e# intento 0o#untario %ue ##e0a a )a"o e# su3eto *or e0itar
una )ondu)ta %ue, en e# (ondo, desea, *ero %ue )5o)a )on deter&inadas as*ira)iones, idea#es
o i&*osi)iones a&"ienta#es. ,ero #a re*resi.n en rea#idad tiene nada o *o)o %ue 0er )on esa
situa)i.n. En e##a, &$s "ien, 5a"r-a %ue 5a"#ar de 9renun)ia a #a *u#si.n: %ue, *or #o 'enera#,
a)t;a )o&o un &e)anis&o sano, en )uanto es )ontro#ado )ons)iente&ente *or e# *ro*io
indi0iduo, en ra.n de su ada*ta)i.n a #a rea#idad o *or &oti0a)iones )ons)ientes de orden
7ti)o
I>@
. A#'o &u! di(erente de #a aut7nti)a re*resi.n, %ue 3ue'a )o&o &e)anis&o de de(ensa
tota#&ente in)ons)iente. Antes de %ue e# deseo *ueda, *or tanto, a#)anar #a )on)ien)ia de#
su3eto es so&etido a un *ro)eso %ue #o a#e3a de ta# *osi"i#idad de re)ono)i&iento
I>D
.
,ero un deseo re*ri&ido no es un deseo &uerto o anu#ado. Es un deseo %ue se sit;a en
otro ni0e# ! %ue si'ue o*erando a)ti0a&ente. Su a)ti0idad, a5ora, sin e&"ar'o, 0a a ser &$s
intensa, !, desde #ue'o, &$s )on(#i)ti0a. A 7# se 0an a o*oner una serie de (uera, de 9)ontra6
)ar'as:, %ue *retenden &antener 9a ra!a: ese deseo *ro5i"ido. ,ero #a tenden)ia de ese deseo
re*ri&ido, sin e&"ar'o, se'uir$ siendo #a de e&er'er a #a )on)ien)ia ! #a de o"tener un
re)ono)i&iento ! una rea#ia)i.n. La #u)5a, *ues, se 5a)e ine0ita"#e. Fueras )ontrarias
3ue'an en e# interior de# su3eto ! entor*e)en, a 0e)es de &odo &u! serio, su a)ti0idad
'enera#. Todo e##o su*one un 'asto i&*ortante de ener'-a. Ener'-a %ue se tendr$ %ue sustraer
de #a %ue, idea#&ente, 5a"r-a %ue e&*#ear en esos dos as*e)tos (unda&enta#es de# e%ui#i"rio
5u&ano %ue son a&or ! tra"a3o ! %ue, )o&o 0i&os en e# )a*-tu#o V, )onstitu!en #os e3es
"$si)os de #a &adura)i.n *ersona#.
La su"#i&a)i.n, sin e&"ar'o, se';n todo #o %ue ##e0a&os 0isto, trans(or&a e# deseo,
no #o ani%ui#a en #a )on)ien)ia ni no e/*u#sa de s-. Le o(re)e una 0-a, &ediante #a
trans(or&a)i.n de su o"3eto ! de su (ina#idad. Na! en e##a una ine#udi"#e renun)ia, *ero 5a!
I>H C(. A. FREUD, El Go y los mecanismos de defensa, ,aid.s, 2uenos Aires 1E@8.
I>@ En #a distin)i.n de estos )on)e*tos en)ontra&os una do)u&enta)i.n e/5austi0a en #a o"ra
)itada de ,.F. VILLAMARRO, Drustracin pulsional y cultura en Dreud.
I>D C(. S. FREUD, La represin, 1E1>, O.C., II, GF>86GFHF ! Obser+aciones psicoanal.ticas
sobre un caso de paranoia autobiogr)ficamente descrita, 1E11, O.C., II, 1>GF61>G1. En e#
Diccionario de psicoan)lisis de J. LA,LANCNE6 J62. ,ONTALIS, se de(ine #a re*resi.n )o&o1
Operacin por medio de la cual el sujeto intenta recha*ar o mantener en el inconsciente
representaciones %pensamientos, im)genes, recuerdos' ligados a una pulsin$ La represin se
produce en aquellos casos en que la satisfaccin de una pulsin %susceptible de pro+ocar por
s. misma placer' ofrecer.a el peligro de pro+ocar displacer en +irtud de otras exigencias.
1E@
una irrenun)ia"#e satis(a))i.n ta&"i7n. La su"#i&a)i.n su*one sie&*re #a *osi"i#idad de
e/*resar ! )ana#iar e# deseo, de (or&u#ar#o ! #i"erar#o. La su"#i&a)i.n de Eros de"e
e/*andir Eros. Es de)ir, una din$&i)a a&orosa, no re'resi0a, o*erati0a de #a uni.n entre #o
0i0iente, %ue es e# o"3eti0o (unda&enta# de Eros. De otra &anera, es o"#i'ado *ensar %ue,
"a3o #a idea de su"#i&a)i.n se o)u#ta una re*resi.n &$s o &enos dis(raada.
En #a re*resi.n, e# deseo as*ira a su satis(a))i.n sin de3arse )a&"iar en su o"3eto ni en
su (in. Si'ue inta)to en )uanto a sus *retensiones *ri&eras. ,ero a# no en)ontrar una sa#ida
ade)uada *or su re)ono)i&iento en #a )on)ien)ia, #o intentar$ *or 0-as tor)idas ! e/tra0iadas.
Son #as ##a&adas 9satis(a))iones sustituti0as:. E# deseo in)ons)iente es astuto *ara en)ontrar
&i# (or&as de satis(a)erse de ese &odo sustituti0o. ,or #as &a#as, !a %ue no se #e *er&iti. *or
#as "uenas. ,ero, e# o"3eto ! e# (in de# deseo *er&ane)en inta)tos, *or &$s )a&u(#ados %ue
est7n. Co&o se i#ustra en e# )aso )itado &$s arri"a de #a *seudo6&-sti)a In7s 2#ann"eKin,
o"sesionada en su e/*erien)ia es*iritua# *or en)ontrar a#';n d-a e# *re*u)io de Jes;s. Todo
un )aso, *ues, de tor)ida rea#ia)i.n de deseos, de e/tra0-o ! s-nto&a neur.ti)o, en un
)on(#i)to en e# %ue e# deseo *er&ane)i. sin &odi(i)ar ! %ue s.#o en)ontr. #a 0-a de# )a&u(#a3e
&-sti)o *ara #o'rar una satis(a))i.n. La su"#i&a)i.n 3ue'a de otro &odo. Na )a&"iado e#
o"3eto de# deseo en una ine#udi"#e renun)ia ! 5a trans(or&ado su (ina#idad en otro ti*o de
satis(a))i.n, !a deserotiada.
E# ti) ! #a dana *odr-an i#ustrar ta&"i7n #a di(eren)ia en )uanto a #os resu#tados de #a
re*resi.n ! de #a su"#i&a)i.n. En a&"os )asos e# )uer*o se &ue0e. En a&"os )aso e# )uer*o
95a"#a:, di)e a#'o, e/*resa un &o0i&iento interior. ,ero en e# *ri&er )aso, ese &o0i&iento
*osee todo e# )ar$)ter de# s-nto&a1 es re*eti)i.n, es in0o#untario, no es ada*tati0o, no )rea
nada, no #i"era de nada ta&*o)o. Es un &o0i&iento a"ortado en s- &is&o. Es un intento de
#i"erar a#'o %ue no ##e'a a en)ontrar su &odo de e/*resi.n. Gasta una ener'-a in;ti#. Na)e
su(rir. En #a dana, e# )uer*o en)uentra un &o0i&iento #i"erador, es e# *ro*io ?o e# %ue #o
diri'e a 0o#untad, 'enera ada*ta)i.n so)ia#, es )reati0o. E&*#ea ener'-a ! ta&"i7n #a 'enera.
Na)e 'oar ! se o(re)e a #os de&$s *ara e# 'oo.
La a,ent"ra e la opcin c:li#e.
Es un (en.&eno, 5asta )ierto *unto, e/tra+o. De a#'una &anera, &oti0o ta&"i7n *ara
aso&"rarse. ,ues no de3a de ser sor*rendente e# 5e)5o de %ue deter&inados 5o&"res !
&u3eres *retendan de3ar de #ado unas di&ensiones "$si)as de su ser )uer*o ! de su ser, en #o
&$s -nti&o, una as*ira)i.n a un ti*o e/)#usi0o ! radi)a# de en)uentro, ta# )o&o ana#i$"a&os
en e# )a*-tu#o so"re #a *are3a. No&"res ! &u3eres %ue *retenden *oner entre *ar7ntesis una de
#as di&ensiones &$s deter&inantes de su ser ! %ue, )o&o todos sa"e&os, deter&ina de un
&odo tan de)isi0o a# )on3unto de #a *ersona#idad ! a sus *osi"i#idades de e%ui#i"rio *s-%ui)o.
? sin e&"ar'o, a5- est$ e# 5e)5o in)ontesta"#e de %ue a #o #ar'o de toda #a 5istoria !
en tantas (or&a)iones re#i'iosas di(erentes &u)5os seres 5u&anos 5an de3ado de #ado un
as*e)to tan "$si)o de su deseo *u#siona# *ara )entrarse de# &odo &$s tota# *osi"#e en una
0in)u#a)i.n a&orosa )on #o sa'rado. E# deseo *u#siona# !, &$s en )on)reto esa di&ensi.n
su!a %ue es #a de #a se/ua#idad, 5a &antenido sie&*re 0-n)u#os estre)5os )on #a e/*erien)ia
re#i'iosa. En e##a, 5a sido o"3eto o "ien de #a (as)ina)i.n o "ien de# terror. O se 5a )on0ertido
en un #u'ar *ri0i#e'iado de a))eso ! en)uentro )on #o sa'rado o, *or e# )ontrario, se 5a 0isto
&ar'inada ! e/)#uida )o&o e# ad0ersario &$s *e#i'roso de Dios.
Es &u! a&*#io, en e(e)to, e# )auda# de# deseo *or #os $&"itos de #a re#i'i.n !, sin
duda, tendr-a&os %ue en)ontrar en e##a uno de #os es*a)ios &$s e#o)uentes en #a e/*resi.n de
esta di&ensi.n 5u&ana. E# *si)oan$#isis, sin e&"ar'o, no 5a *are)ido *restar#e #a aten)i.n
%ue &ere)iera. ? ta# )o&o #o e/*resara atinada&ente M. R. 2ion, los psicoanalistas han sido
particularmente ciegos ante el tema de la religin
12;
$ A5- est$, sin e&"ar'o, o(re)i7ndonos en
sus 0ariados re'istros, un &ateria# en e# %ue e# deseo *u#siona# 5a en)ontrado &i# (or&as de
)ana#ia)i.n ! e/*resi.n, de tonos &u! di(erentes ! de )ar$)ter )#-ni)o &u! di0erso ta&"i7n.
,or e##a, &u)5os 5o&"res ! &u3eres 5an renun)iado, en e(e)to, a a)o&*a+arse en #a
0ida *or otro ser )on e# %ue )o&*artir #o &$s -nti&o de )ada uno, )on e# %ue 0i0ir #a
e/*erien)ia de# en)uentro er.ti)o entre #os )uer*os ! )on e# %ue 5a)er *osi"#e #a e/*erien)ia
de #a *aternidad o &aternidad. Nan *uesto su *asi.n en e# $&"ito de #o sa'rado ! en e#
*ro!e)to ut.*i)o %ue de a5- deri0a. Su ries'o ser$ e# de )on(undir esa rea#idad sa'rada en e#
o"3eto i&*osi"#e a# %ue e# deseo *u#siona# as*ira. Tendr$n %ue )o&*render, *or tanto, %ue e#
deseo, se';n 0i&os, es )ausado *or un o"3eto (a#tante ! no *or una &eta atra!ente )o&o
*odr-a ser #a de #o di0ino. Tendr$n %ue )o&*render, *ues, %ue ta&"i7n en #a re#a)i.n )on
Dios se'uir$ siendo 0erdad %ue e# deseo 5a de &orir a sus )ie'as *retensiones *ara %ue se
5a'a *osi"#e e# en)uentro. ,or%ue s.#o en e# re)ono)i&iento de #a ausen)ia ! de #a no
)oin)iden)ia, *or tanto, entre #a as*ira)i.n de# deseo ! Dios )o&o Otro %ue sa#e a# *aso, se
a"re #a *osi"i#idad de una aut7nti)a re#a)i.n. S.#o de ese &odo se e0ita e# )on(undir a Dios
)on nuestro an5e#o ! s.#o de ese &odo Dios &is&o *odr$ )onstituirse ta&"i7n )o&o un otro
#i"re ! di(erente ! no )o&o un &ero a#i&ento de0orado *or #a )aren)ia %ue se nie'a a ser
re)ono)ida ! a)e*tada
IHF
.
Cuando es as-, #a o*)i.n )7#i"e se *resenta )o&o un (en.&eno %ue, *osi"i#itado desde
#a no 0in)u#a)i.n e/)#usi0a de# deseo *u#siona# a# o"3eti0o "io#.'i)o de #a *ro)rea)i.n,
&ere)e ser atendida ! ana#iada )o&o un *arti)u#ar ! si'ni(i)ati0o re'istro de# deseo. Desde
deter&inados *resu*uestos Aen su e/tre&o re*resentados *or #a *osi)i.n radi)a# de Mi#5e&
Rei)5 %ue, e/)#u!endo #a *osi"i#idad de su"#i&a)i.n, )onsider. #a e/*erien)ia se/ua# )o&o
indis*ensa"#e *ara #a sa#ud *s-%ui)a
IH1
B, *uede resu#tar )uando &enos a0enturada una o*)i.n
de ese )a#ado. No! d-a, se';n *udi&os ana#iar en e# )a*-tu#o III, nos en)ontra&os en una
onda so)io)u#tura# %ue 5a re0o#u)ionado #os *#antea&ientos en torno a #a 0i0en)ia ! e3er)i)io
de #a se/ua#idad ! est$ &u! #e3os de 0a#orar #a *urea o #a 0ir'inidad )o&o un "ene(i)io
*ersona# o )u#tura#. La &is&a 0a#ora)i.n de #a se/ua#idad en &u)5os $&"itos re#i'iosos 5a
)a&"iado *ro(unda&ente. Todo e##o )ondu)e, sin duda, a *#antear una serie de
interro'a)iones so"re e# sentido ! e# 0a#or de una o*)i.n #i"re *or e# )e#i"ato. En )ua#%uier
)aso, e# (en.&eno si'ue estando a5-, si'ue )on0o)ando a &u)5os 5o&"res ! &u3eres en
di0ersos $&"itos re#i'iosos, )ristianos o no A5u"o un tie&*o en e# %ue ta&"i7n en e# )a&*o
*o#-ti)o, entre #os anar%uistas radi)a#es *or e3e&*#o, tu0o #u'ar ta&"i7n este ti*o de o*)i.n en
(a0or de #a )ausa *or #a %ue se #u)5a"aB ! *#antea una serie de )uestiones de inter7s so"re #a
0ida de# deseo.
I>E As- #o de)#ara"a en una entre0ista *u"#i)ada en #a re0ista \rea 8, 8 A1EEHB HG.
IHF C(. en este sentido D. VASSE, LUAutre du d>sir et le Dieu de la foi, Ed. du Seui#, ,aris
1EE1, donde e# autor e&*rende una #e)tura *si)oana#-ti)a de# te/to de Santa Teresa.
IH1 Rei)5 en)ontra"a in;ti# a)o&eter un *si)oan$#isis a sa)erdotes )at.#i)os1 siendo #a
)ontinen)ia *ato#.'i)a, 5a"r-a %ue su*ri&ir#a antes de so+ar )on nin';n ti*o de tera*ia. C(. #a
o"ra !a )itada en e# )a*-tu#o III, La funcin del orgasmo, EE611F.
1EE
E# 5e)5o es %ue tanto desde e# *unto de 0ista te.ri)o )o&o desde #a )onstata)i.n de
#os 5e)5os, *are)e o"#i'ado a(ir&ar %ue #a su"#i&a)i.n, )o&o *ro)eso *s-%ui)o, si'ue
5a)iendo 0ia"#e una o*)i.n )o&o #a de# )e#i"ato, %ue en tantas (or&a)iones re#i'iosas 5a
o)u*ado ! si'ue o)u*ando un #u'ar de re#e0an)ia. Es un 5e)5o )onstata"#e *ara %uien ten'a
o3os ! desee 0er %ue e# dese%ui#i"rio ! #a &adure se en)uentran i'ua#&ente re*artido entre
)asados ! )7#i"es ! %ue #a *si)o#o'-a )#-ni)a no 5a *odido di(eren)iar una *ato#o'-a es*e)-(i)a
de# estado )e#i"atario
IHG
. Son &u)5os #os 5o&"res ! &u3eres, *or #o de&$s, #os %ue a #o #ar'o
de #a 5istoria ! en nuestro tie&*o 5an a)ertado a 0i0ir en *#enitud 5u&ana desde #a renun)ia
a# e3er)i)io de #a se/ua#idad en sus di&ensiones er.ti)as ! 'enita#es ! 5an &ani(estado una
a&*#ia )a*a)idad *ara tra"a3ar )reati0a&ente ! *ara re#a)ionarse sin es*e)ia#es di(i)u#tades
)on #os otros.
Fue re)ono)ido *or e# &is&o Freud %ue e/isten indi0iduos %ue son capaces de
infligirse esta pri+acin sin daLo alguno
150
. En e##os 0ienen a )oin)idir *si)oana#istas !
*si).#o'os )#-ni)os de di0ersas orienta)iones, *ero %ue *oseen en )o&;n una *er)e*)i.n
5onda de #o %ue es e# )o&*#e3o &undo a(e)ti0o se/ua# 5u&ano !, en *arti)u#ar, de su
ad&ira"#e *#asti)idad. Gra)ias a e##a, ese *oten)ia# se *uede )ana#iar en re'istros &u!
di(erentes, se';n #a *si)odin$&i)a *arti)u#ar de )ada uno. E# )e#i"ato, sin duda, *uede ser
uno de e##os. ? es un dato, )u!a )o&*ro"a)i.n est$ a# a#)an)e de todos, e# de #a e/isten)ia de
*ersonas )7#i"es %ue *onen de &ani(iesto una din$&i)a '#o"a# de *ersona#idad no s.#o
e%ui#i"rada ! esta"#e sino ta&"i7n ri)a, esti&u#ante ! (e)unda en su ser ! en su intera))i.n
)on #os otros.
,ero ade&$s, si de3a&os de #ado *#antea&ientos e/)esi0a&ente te.ri)os so"re #a
sanidad o *ato#o'-a de# )e#i"ato Atantas 0e)es i&*re'nados, *or #o de&$s, desde una *arte !
otra, *or (a)tores de orden ideo#.'i)oB 5a"r-a %ue )on0enir, desde unos *#antea&ientos
*si)odin$&i)os &$s &odestos ! a #a 0e &$s rea#istas, %ue en &u)5os )asos, a *esar de una
re#ati0a )on(#i)ti0idad ori'inada en #a renun)ia a una 0ida de *are3a, se #o'ra una situa)i.n de
0ida )on un 'rado de esta"i#idad en su )on3unto %ue, *ro"a"#e&ente, *ara esos indi0iduos no
ser-a *osi"#e dentro de una o*)i.n di(erente.
A *ro*.sito de# e%ui#i"rio en #a 0ida )e#i"ataria, ,. C5au)5ard a(ir&a"a, )on ra.n,
%ue 5a! dese%ui#i"rados &$s e%ui#i"rados %ue #os ##a&ados dese%ui#i"rados1 #os %ue,
)ons)ientes de su de"i#idad ! su dese%ui#i"rio, su(ren *or e##o, no se insta#an en 7# ! "us)an,
sin 7/ito tota#, )on )a-das ! retro)esos, e# *ro'reso 5a)ia e# e%ui#i"rio. ,or e# )ontrario, e#
e%ui#i"rado, insta#ado ! a*arente&ente sin *ro"#e&as, de 5e)5o est$ "#o%ueado
neur.ti)a&ente ! s.#o tiene un e%ui#i"rio a*arente. Su *retendida (uera es #a re*resi.n de su
de"i#idad
IHI
.
IHG F. Dr. DENIS. 6sychopathologie et c>libat, en AA.VV., 7>libat et sexualit>, Seui#, ,aris
1E@F, 1G1J E. LQ,ER6AR,ITARTE, =aduracin y equilibrio afecti+o en el celibato ,ro!e))i.n
CCCIC A1EEGB 8F8[81E. A este &is&o *ro*.sito a(ir&a J. DIERLENS, E# )e#i"ato es un
alejamiento de la naturale*a fundamental de los seres +i+ientes$ A primera +ista ser.a
patolgica$ 6ero el asunto no es simple$ Lo que en unos puede ser patolog.a es otros es
fuente de equilibrioH 6sychopathologie du c>libat, en R. GU22ELS, AEd.B Le c>libat$ LNhomme
sans compagne$ La femme sans compagnon, Ed. Uni0ersit7 de 2ru/e##es, 2ru/e##es 1E@I,
11161G8.
IH8 Lecciones introductorias al psicoan)lisis, 1E1H61E1@, Le))i.n CCII, G88@6G8D.
IHI C(. ,. CNAUCNARD, 7elibato y equilibrio psicolgico en J. CO,,ENS, Sacerdocio y celibato,
2.A.C., Madrid 1E@1, IEE6>1D.
En &u)5as o)asiones ser$ ne)esario a)e*tar %ue, en #a orienta)i.n de #a 0ida de un
su3eto, #o &$s i&*ortante *uede ser e# dar )on #a situa)i.n en #a )ua# su )on(#i)ti0idad
in5erente *ueda en)ontrar e# $&"ito &$s id.neo *ara e%ui#i"rarse ! *ara dar de s- todo #o %ue
sus *ro*ias *oten)ia#idades *er&itan. 4ui$s no #o'ren e# e%ui#i"rio, *ero *ro"a"#e&ente
*uedan a#)anar su &e3or e%ui#i"rio *osi"#e. Nada &$s, *ero nada &enos ta&"i7n. La
idea#ia)i.n de #a &adure, de# e%ui#i"rio o de #a *urea %ue se de3a 0er en &u)5os tratados
so"re este te&a, *uede ser en s- &is&a e/*resi.n de un in(anti#is&o &u! nar)isista, %ue se
re0iste de teor-a *si)o#.'i)a o es*iritua#idad a0anada. ,o)os terrenos &$s *ro*i)ios %ue este
de# )e#i"ato )onsa'rado *ara 0enir a )aer en #o %ue J. C5asse'uet[S&ir'e# ##a&. 9en(er&edad
de #a idea#idad:. Son &u)5os #os dis)ursos, en e(e)to, %ue en un #en'ua3e es*iritua# ! de
a*arente&ente )ient-(i)o so"re #a 0ir'inidad de3an 0er un (ondo &or"oso, os)uro, %ue 5a)e
*ensar &$s en una se/ua#idad ne'ada ! )orro&*ida, &$s %ue su"#i&ada. ,ro"a"#e&ente, una
e/*resi.n &$s de #as *ro"#e&$ti)as re#a)iones %ue &u)5a 0e)es se esta"#e)en entre #a
se/ua#idad ! #a institu)i.n re#i'iosa
IH>
.
E# 5e)5o es %ue *ara &u)5os su3etos e# *ro!e)to de )e#i"ato )onsa'rado su*one e#
)a&ino a tra07s de# )ua# #o'ran una &u! a)e*ta"#e (or&a de 0ida, 'eneradora de una
sa#uda"#e (e)undidad *ara e##os &is&os ! *ara e# 'ru*o so)ia# en e# %ue sus 0idas se
desen0ue#0en. Lo )ua# no %uita, e0idente&ente, %ue esta o*)i.n no sea ta&"i7n &u!
arries'ada. En )ierto &odo, toda una a0entura. ? una a0entura, sa"e&os, %ue i&*#i)a sie&*re
e&*render un )a&ino %ue no est$ e/ento de ries'os ! )u!o (ina# *uede ser e# de #a
)onse)u)i.n de un #o'ro (e#i, )o&o ta&"i7n #a de a)a"ar en un resu#tado )atastr.(i)o. Mu!
a#to se *one #a &ira en toda a0entura. En e# )e#i"ato ta&"i7n. De a5- %ue su ries'o sea *or
i'ua# &u! e#e0ado. Si e# o"3eti0o no se #o'ra, #a )at$stro(e *uede resu#tar de0astadora1 0enir a
dese&"o)ar en una *ro(unda &uti#a)i.n *ersona#, en un )on(#i)to ! una tensi.n (ata#&ente
destru)ti0a o en e# ais#a&iento nar)isista donde !a e# ;ni)o inter7s ! *asi.n no sea sino #a %ue
ronda a#rededor de uno &is&o
IHH
. E# #o'ro, e# aut7nti)o ! %ui$s e# &e3or de todos #os #o'ros
ser-a sie&*re e# de (a0ore)er a*ertura *ara e# des)u"ri&iento, e# en)anta&iento ! #a
dedi)a)i.n a# otro, a )ua#%uier otro, *or e# &ero 5e)5o de ser#o.
En )ua#%uier )aso, e# (en.&eno de #a #i"re o*)i.n *or e# )e#i"ato no de"er-a de3ar de
sor*rendernos, dado e# *a*e# tan "$si)o ! tan 5ondo %ue e# &undo a(e)ti0o se/ua# dese&*e+a
en e# )on3unto de #a *ersona#idad. Con 7# se *one, )ierta&ente, de &ani(iesto #a e/tra+a
)a*a)idad de# ser 5u&ano *ara tras)ender #as deter&ina)iones "io#.'i)as de# deseo *u#siona#
! #as *osi"i#idades %ue, desde a5-, se #e a"rieron a# )on0ertirse en un ser de )u#tura.
E# deseo *u#siona#, *ues, )o&o 5e&os *odido 0er en estas *$'inas, *osee a&*#ios !
&u! 0ariados re'istros. Cada uno de e##os i&*#i)a unas *osi"i#idades ! ta&"i7n unos ries'os
es*e)-(i)os. En nin'uno ser$ *osi"#e en)ontrar ese os)uro o"3eto %ue deter&ina su
IH> En a#'unas o)asiones, ade&$s, resu#ta su&a&ente dis)uti"#e e# e&*#eo %ue se 5a)e de
deter&inadas teor-as *si)oana#-ti)as *ara 3usti(i)ar a#'unas *osi)iones a# res*e)to. As-, *or
e3e&*#o, en A. CENCINI, 6or amor, con amor, en el amor$ Libertad y madure* en el celibato
consagrado, Atenas, Madrid 1EEH o T. ANATRELLA, Puelques enjeux psychologiques du c>libat
sacerdotal1 Re0ue dmPt5i%ue et de T5eo#o'ie Mora#es. Le Su**#7&ent 1EH A1EEHB I@[HF.
IHH Con &$s deta##e &e )entr7 en este te&a de# )e#i"ato en La a+entura del celibato
e+ang>lico$ Sublimacin o represin 3 ,arcisismo o alteridad, Frontera6E'ian, Vitoria GFFF.
A##- ana#io #as &oti0a)iones sanas o *ato#.'i)as de esta o*)i.n, as- )o&o sus *osi"i#idades !
ries'os &$s i&*ortantes.
GF1
*er&anente e in)ansa"#e ";s%ueda. ,or%ue )o&o !a nos re)ord. Luis Cernuda el deseo es
una pregunta cuya respuesta no existeZ una hoja cuya rama no existeZ un mundo cuyo cielo
no existe$ De a5- ta&"i7n su dina&is&o in)esante, %ue desde un tron)o )o&;n, se 0a
a"riendo en ra&as tan di(erentes !, en todas e##as, )uando se a"re a# )a&*o de #o si&".#i)o,
nos 0a de3ando en(rentados a# &isterio.
4I4LIOGRA5A
AA.VV., 7>libat et sexualit>, Seui#, ,aris 1E@F
AA.VV., Les SublimationsH Re0ue Fran^aise de ,!s)5ana#!se, CLIV A1EDFB, >6GG8.
DOMSNGUER MORANO, C., La a+entura del celibato e+ang>lico, Frontera6E'ian, Vitoria GFFF.
6sicoan)lisis y religinH di)logo interminable, Trotta, Madrid GFFF.
A. FREUD, El Go y los mecanismos de defensa, ,aid.s, 2uenos Aires 1E@8.
FREUD, S., /n recuerdo infantil de Leonardo de Iinci, 1E1F, AO.C., II,1>@@61H1EB
Las pulsiones y sus destinos, 1E1>, O.C., II, GFGE6GF>G.
El Go y el Ello, 1EG8, O.C., III, G@F16G@GD.
GLOVER, E., Sublimation, substitution, and social anxiety1 Int. Journa# o( ,!s)5o6Ana#!sis 1G
A1E81B GH86GE@.
NARTMANN, N., ,otas sobre la teor.a de la sublimacin, en 1 Ensayos sobre la psicologia del
yo, F.C.E. M7/i)o 1EHE, 1EG6G18.
LU2I, L.S., #he fallacious misuse of concept of sublimation1 ,s!)5oana#!ti) 4uarter#! 81
A1EHGB @86@E.
LAGACNE, D., De la fantasie M la sublimation$ Oeu0res V, ,aris, ,.U.F., 1EDI.
LA,LANCNE, J., La sublimation, en1 6robl>matiques, """, ,.U.F., ,aris 1EDF.
RICOEUR, ,., DreudH una interpretacin de la cultura, F.C.E., M7/i)o 1E@F.
SEGAL, N., "ntroduccin a la obra de =elanie Vlein, ,aid.s, 2uenos Aires 1E@>.
VILLAMARRO, ,.F., Drustracin pulsional y cultura en Dreud, Uni0ersidad ,onti(i)ia de
Sa#a&an)a, Sa#a&an)a, 1EDE.
VERGOTE, A. La psychanalyse M lN>preu+e de la sublimation, Ed. du Cer(, ,aris 1EE@.
VOLNE?, G., Dreud on Sublimation, State Uni0ersit! o( NeW ?orK, A#"an! 1EEG.
GF8

Вам также может понравиться