Slika Svetovne I Duhovne Vlasti... Zbornik MS Za Likovne Umetnosti 38 (2010) - Libre

UDC 75.041(=163.
41)04/14"
DRAGAN VOJVODI
Univerzitet u Beogradu, Filozofski fakultet, Odeqewe za istoriju umetnosti
Originalan nauni rad / Original scientific paper
Slika svetovne i duhovne vlasti
u srpskoj sredwovekovnoj umetnosti*
SAETAK: Sauvano je oko petnaest sredwovekovnih portretskih celina koje
objediwuju predstave srpskih vladara i crkvenih poglavara. U radu su prouene wi-
hove idejne osnove i razmotrene kqune etape ikonografskog razvoja. Zakqueno je da
je u H veku te slike natkriqivala izrazito eklisioloka misao o sabornom naro-
du Boijem, udaqena od romejskog uewa o dijarhijskom saglasju svetovne i duhovne
vlasti. Do temeqne, ali ne potpune promene dolo je u H veku. Za predstavqawe
odnosa srpskih vladara i arhijereja tada su prihvaeni ikonografski kliei vizan-
tijske carske umetnosti, koji su izraavali ideju simfonije dveju vlasti.
KQUNE REI: ikonografija portreta, ideologija vlasti, dijarhija, simfo-
nija Crkve i drave, Nemawii, arhijereji srpske crkve
Predvodei svoj narod i starajui se o wegovom miru i blagostawu, ali i o du-
hovnoj istoti i spasewu, srpski sredwovekovni monarh je bio upuen na sadejstvo sa
svetenstvom, pre svega s poglavarom Srpske crkve. Ta saradwa mogla je nai svoje
teorijske okvire u vizantijskoj ideologiji vlasti. Prema Isagogi (Epanagogi), kqu-
nom tekstu za razumevawe romejskog uewa o dijarhijskoj simfoniji, drava se, sli-
no oveijem telu, sastoji iz delova i lanova, od kojih su najvaniji car i patri-
jarh. Wih dvojica trebalo je da se, kao ravnopravni, u savrenoj slozi staraju o sa-
glasju unutar dravno-crkvenog organizma radi opteg blagostawa podanika. Nael-
no, u vizantijskom dijarhijskom sistemu podruja nadlenosti vasilevsa i crkvenog
poglavara bila su teorijski jasno odeqena. Prvi je upravqao dravom po zakonima, a
drugi crkvom na osnovu kanona. Kao najodgovorniji za ostvarivawe ideala simfonije
carstva" i svetenstva" car i patrijarh su taj ideal savreno oliavali. Ipak,
punou blagodati svog jedinstva i saglasja oni nisu ostvarivali samo kao gospodari.
Teili su joj i kao sluiteqi. Sam Gospod Isus Hristos smatran je, prema slovu
mnogih vizantijskih spisa, glavom crkveno-dravnog organizma, zapravo vrhovnim
zakonodavcem, sudijom i izvoritem svake vlasti. Verovalo se, stoga, da su car i pa-
35
* Ovaj rad deo je rezultata ostvarenih na temi Portret u srpskom sredwovekovnom slikarstvu, u okvi-
ru projekta Matice srpske Srpsko sredwovekovno slikarstvo, kao i na projektu Ministarstva za nauku i
tehnoloki razvoj Republike Srbije br. 147019G Srpska i vizantijska umetnost u sredwem veku.
trijarh Wemu neposredno podreeni i da tek u Wemu ostvaruju to jedinstvo kao Bo-
iji predstavnici na zemqi.
1
U srpskoj sredini moglo je vizantijsko uewe o sagla-
sju carstva" i svetenstva" postati ire poznato dosta rano, pre svega zahvaquju-
i prevodu Nomokanona.
2
Namee se, meutim, itav niz pitawa koja se tiu istori-
jata, oblika i doslednosti prihvatawa tog uewa u srpskom sredwovekovnom drutvu
i kulturi. ini se da je mogue ponuditi odgovore bar na neka od naznaenih pitawa
pratei pre svega wihovo prelamawe kroz prizmu stare umetnosti. To razmatrawe
moe posluiti kao dobar povod i za neto iru raspravu o portretskim celinama
koje objediwuju likove srpskih vladara i arhijereja.
*
Prema miqewu Vojislava J. uria, romejsko uewe o dijarhijskoj simfoniji
duhovne i svetovne vlasti bilo je iroko i dosledno prihvaeno u Srbiji jo u pr-
vim decenijama H veka. Ugledni istraiva izrazio je uverewe da je ono ve od tih
vremena nalazilo nesumwiv odraz u srpskom slikarstvu. Smatrao je, zapravo, da je
ideja o saglasju vlasti uticala na uobliavawe razvijenih portretskih nizova srp-
skih istorijskih linosti iz H i poetka H stolea, kakvi su oni u junom pa-
raklisu Radoslavqeve priprate u Studenici, Ariqu, Svetim apostolima u Pei, Bo-
gorodici Qevikoj i Svetom Petru u Bijelom Poqu. Postavqeni uglavnom jedni na-
spram drugih, nizovi likova Nemawia i arhijereja srpske crkve iskazivali su mno-
gostruke poruke. Ipak, celina je za uria uvek nosila znaewe podjednakog uvaa-
vawa obe vlasti u zemqi" i bila izraz neposrednog i skladnog odnosa crkve i dr-
ave", odnosno simfoninog sadejstva vladara i crkvenih poglavara kao trajnog
stawa". Stvarajui ih, slikari srpskih hramova i wihovi idejni pokroviteqi osla-
wali su se na vizantijske uzore. U tom smislu, Vojislav uri skree posebnu pawu
na skupine portreta romejskih careva i prvojerarha u palatama uz Svetu Sofiju Ca-
rigradsku i na ikonama iz crkve Svetog ora u Mangani, poznate iz pisanih izvo-
ra.
3
Ranim primerima odraza vizantijskog uewa o saglasju dveju vlasti u srpskom
DRAGAN VOJVODI *
36
1
O vizantijskom uewu o simfoniji carstva i svetenstva koje prihvataju i pravoslavni slovenski
narodi cf. V. Sokolski, O haraktere i znaenii panagogi, VV 1 (1894), 2854; G. V. Vernadski, Vizan-
tiski ueni o vlasti car i patriarha, u: Sbornik state posvennh pamti N. P. Kondakova. Arheo-
logi. Istori iskusstva. Vizantinovedenie, Praga 1926, 143154; S. Troicki, Crkveno-politika ideolo-
gija Svetosavske krmije i Vlastareve sintagme, Glas SAN 212, Odeqewe drutvenih nauka, n. s. 2 (1953),
155202 (naroito 171175); S. arki, Pravne i politike ideje u istonom rimskom carstvu, Beograd 1984,
135262; D. Bogdanovi, Politika filosofija srednjovekovne Srbije. Mogunosti jednog istraivanja, Filozofske stu-
dije H (Beograd 1988), 1011; M. M. Petrovi, Saglasje ili simfonija" izmeu crkve i drave u Srbiji
za vreme kneza Lazara, u: idem, O Zakonopravilu ili Nomokanonu svetoga Save, Beograd 1990, 7398; A.
Schminck, Rota tu volubilis". Kaisermacht und Patriarchenmacht in Mosaiken, u: Cupido legum, ed. Ludwig Burg-
man, Marie Theres Fgen und Andreas Schminck, Frankfurt 1985, 211214; . Dagron, Car i prvosvetenik.
Studija o vizantijskom cezaropapizmu", Beograd 2001, 266274, 348361. Kratak pregled razvoja ideje i
prakse dijarhije" cara i patrijarha u Vizantiji dao je G. Ostrogorski, Odnos crkve i drave u Vizantiji,
u: idem, O verovawima i shvatawima Vizantinaca, Sabrana dela G. Ostrogorskog, kw. , Beograd 1970,
224237.
2
Troicki, Crkveno-politika ideologija, 175186; Petrovi, Saglasje ili simfonija", 7780.
3
V. J. Djuri, La symphonie de l'Etat et de le l'Eglise dans la peinture murale en Srebie mdivale, u: Sveti
Sava u srpskoj istoriji i tradiciji. Meunarodni nauni skup, urednik S. irkovi, Beograd 1998, 204
210, 217223.
slikarstvu Branislav Todi pridruio je niz portreta iz mileevske priprate.
4
Vano je, meutim, primetiti da je on tom prilikom s pravom ukazao i na jedno
znatno optije i temeqnije svojstvo pomenute portretske celine. Naime, portreti u
Mileevi predstavqaju istovremeno i porodinu i reprezentativnu sliku, nastalu
iz skoro jedinstvene pojave u pravoslavnom svetu da i svetovna i duhovna vlast budu
u rukama lanova iste porodice". Uzgredno, Todi je izneo i pretpostavku da je sim-
fonini odnos srpske drave i crkve bio iskazan slikom jo na unitenim ktitor-
skim portretima u ii.
5
Nesumwivo je da pojava likova arhijereja u okviru nizova dinastikih portreta
ili naspram wih, u programskom jedinstvu s tim nizovima, predstavqa naroitu
osobenost srpskih portretskih celina H i prve polovine H veka. Koliko je ona
bila neuobiajena postaje potpuno jasno kada se proue sredwovekovne dinastike
slike izvan Srbije.
6
Uoeno je, poodavno, da ni zasebni nizovi portreta crkvenih
poglavara nisu zastupqeni u dekoraciji drevnih hramova kod Rusa, Bugara ili Gruzi-
na.
7
Ve iz samog tog razloga moe se postaviti pitawe da li je ba romejsko uewe
* SLIKA SVETOVNE I DUHOVNE VLASTI U SRPSKOJ SREDWOVEKOVNOJ UMETNOSTI
37
4
B. Todi, Reprezentativni portreti svetog Save u sredwovekovnom slikarstvu, u: Sveti Sava u srp-
skoj istoriji i tradiciji, 229230.
5
Ibidem, 230, n. 8.
6
D. Vojvodi, Idejne osnove srpske vladarske slike u sredwem veku (daktilografisana doktorska diser-
tacija), Beograd 2006, 4972.
7
G. Babi, Nizovi portreta srpskih episkopa, arhiepiskopa i patrijaraha u zidnom slikarstvu (H
H v.), u: Sava Nemawi Sveti Sava. Istorija i predawe, Beograd 1979, 335. Meutim, zasebni nizovi
Sl. 1. Mileeva, portreti Nemawia na severnoj strani priprate (crte D. Todorovia)
o simfoniji dveju vlasti, poznato u itavom pravoslavnom svetu i prihvaeno od
mnogih vladarskih dinastija, nadahnulo samosvojno ikonografsko reewe i osobenu
programsku kontekstualizaciju srpske dinastike slike. Nama se ini da paqivo
iitavawe iskaza srpskih portretskih celina iz H i prve polovine H veka vo-
di ka jasnom odgovoru. Verujemo da on mora biti odrean, ako se iitavawu tih po-
ruka pristupi uz dosledno potovawe naela, pravila i logike vizantijskog ikono-
grafijskog jezika. Moda predloenu proveru vaqa zapoeti od bogate galerije por-
treta u Ariqu, kao najrazvijenije i porukama najbogatije srpske portretske celine
H veka.
DRAGAN VOJVODI *
38
arhijerejskih porteta bili su poznati u Vizantiji (cf. Ibidem, 335; A. Grabar, L'iconoclasme byzantin. Dossier
archologique, Paris 1957, 213214).
Sl. 2. Studenica, paraklis Svetog Simeona, portreti na severnoj strani
Naspram niza eono naslikanih, hijeratinih likova srpskih arhiepiskopa i
moravikog episkopa Evsevija, u naosu moravike katedrale postavqena je ikonograf-
ski sasvim drugaije ustrojena povorka Nemawia (sl. 47). Za razliku od arhijereja,
ali i aktuelnih vladara u priprati, ti Nemawii nisu eono postavqeni, molitve-
no su pognuti i odeveni su u inoko ruho (sl. 5, 7).
8
Wihove likove prate natpisi s
monakim imenima istaknutim na poetku natpisa, ispred svetovnih. Re je, dakle,
o bivim kraqevima koji su se odrekli zemaqske vlasti i podredili crkvenoj jerar-
hiji. U wihovim predstavama nikako nije mogue prepoznati sliku svetovne vlasti
koja bi inila deo bilo kakve ilustracije vizantijskog uewa o dijarhiji.
9
Ovo ue-
we, koje velia ideal simetrinog" sadejstva i harmoninog delovawa svetovne i
duhovne vlasti u razliitim domenima qudskog ivota, nije doputalo nadreivawe
39
8
D. Vojvodi, Zidno slikarstvo crkve Svetog Ahilija u Ariqu, Beograd 2005, 9198.
9
Ibidem, 9495.
Sl. 3. Studenica, paraklis Svetog Simeona, portreti na junoj strani
jedne drugoj, ili wihovo stapawe i negirawe kao relativno odeqenih, odnosno pa-
ralelnih" moi, jer bi se time naruilo osnovno naelo dijarhije. Uostalom, u Vi-
zantiji je, kao i u Srbiji, monaewe u naelu bilo nespojivo s vlau. Dobro su po-
znati primeri prinudnog monaewa svrgnutih vladara u romejskom carstvu, kako bi
se potpuno iskquila mogunost wihovog uea u vlasti. Slinu sudbinu doiveli
su srpski kraqevi Radoslav i, verovatno, Uro .
10
Isto tako se ni lik svetog Sime-
ona, koji je u Ariqu samo formalno izdvojen iz povorke Nemawia-monaha i nasli-
kan na suprotnoj strani, kraj portreta arhijereja (sl. 5), nikako ne bi smeo razumeti
DRAGAN VOJVODI *
40
10
Za Radoslava cf. Teodosije, itija, priredio D. Bogdanovi, Beograd 1988, 232.
Sl. 4 i 5. Ariqe, portreti na severnoj strani naosa
kao lik zastupnika dveju vlasti pred Hristom, od koga su one proisticale".
11
Zamo-
naivi se, rodonaelnik dinastije Nemawia se odelio od svetovne vlasti, a du-
hovnu nije mogao stei jer nije pripadao crkvenoj jerarhiji. Najzad, o kakvoj bi to
dijarhiji moglo biti govora ako bi se dve vlasti susticale u autoritetu jedne zajed-
nike zastupnike linosti?
12
Namee se pawi, takoe, i iwenica da su u Ariqu
41
11
Citirano tumaewe iznosi uri, La symphonie, 207.
12
O tome da Isagoga, kao i stariji spomenici koji govore o simfoniji, ne doputa mogunost obje-
diwavawa i stapawa dveju vlasti u nekoj ovozemaqskoj linosti cf. A. Grabar, L'empereur dans l'art byzantin,
Paris 1936, 175176; Ostrogorski, Odnos crkve i drave, 231232; P. Christou, The Missionary Task of the
Byzantine Emperor, Byzantina 3 (1971), 283. Istina je da su u Vizantiji u pojedinim epohama preovladavale
Sl. 6. i 7. Ariqe, lik Hrista i portreti na junoj strani naosa
portreti ondawih, stvarnih vladara, kraqeva Milutina i Dragutina, potpuno pro-
storno i programski odeqeni od arhiepiskopskih predstava i naslikani u pripra-
ti.
13
Ovo je utoliko vanije to su prema shvatawima Vizantinaca najodgovorniji za
ostvarivawe ideala simfonije carstva" i svetenstva" bili upravo vasilevs i
crkveni poglavar. Oni su u najveoj meri to jedinstvo i oliavali. Stoga je u vizan-
tijskoj umetnosti ideja o simfoniji dveju vlasti, kako emo videti, odvajkada bila
ilustrovana zajednikim, simetrino postavqenim i hijerarhijski gotovo poravna-
tim portretima aktuelnog vasilevsa i crkvenog poglavara. Ariqski slikari, oevid-
no, nisu teili takvoj predstavi.
O simfoniji vlasti kao nadahnuu za postavqawe arhijerejskih portreta u bli-
zini dinastikih ne treba razmiqati ni kada je re o paraklisu Svetog Simeona u
Studenici. Likovi sedam linosti iz srpske istorije podeqeni su u dve naspramno
postavqene povorke (sl. 23).
14
I tu se, slino kao i u Ariqu, na jednoj strani ja-
vqaju predstave poivih, zamonaenih vladara. Na junom zidu su naslikani sveti
Simeon i Stefan Prvovenani, koji su uzveliani jer su podredili ovozemaqsku
mo monakoj skromnosti, kao novi Joasafi" (sl. 3).
15
U skladu s tim, vladarski
venci, koje mimo obiaja nose uz ruho shimnika, ne oznaavaju vlast ve ukazuju na
podvig odricawa od vlasti. Sveti Simeon predstavqen je kao patron, potpuno eono.
Desnica mu je podignuta u stavu blagoslova, to predstavqa retkost, dok u natpisu
nije istaknut kao vladar ve samo kao ktitor. S druge strane, Prvovenani je u nat-
pisu oznaen kao kraq, ali je predstavqen u molitvenom stavu, telom blago okrenut
ka roditequ i odeven u monako ruho. On dri za ruku i privodi patronu sasvim
skruenog, molitveno pognutog ktitora, kraqa Radoslava, u to vreme moda ve zba-
enog s trona.
16
Nimb oko Radoslavqeve glave bio je poniten jo u vreme ispisiva-
wa natpisa. Ktitorova ena Ana, naslikana na kraju povorke, nimb uopte nije ima-
la. Naspram ovakvih vladara" nalaze se potpuno eone, hijeratine predstave dvoji-
ce prvih srpskih arhiepiskopa Save i Arsenija ukraene nimbovima (sl. 2).
Dodue, samo je sveti Sava prikazan kako blagosiqa.
17
Wima je pridruen lik jo
jednog zamonaenog Nemawia, jeromonaha, koji, vano je to istai, tada nije pripa-
dao crkvenoj vlasti. Re je o portretu budueg arhiepiskopa Save . Pored svog stri-
ca Save , on je inio vanu dinastiku sponu izmeu dve povorke, pa je u natpisu
oznaen kao sin prvovenanog kraqa Stefana i unuk svetog Simeona Nemawe".
18
DRAGAN VOJVODI *
42
ideje o svetovnom vladaru kao Pontifex Maximus-u ili spoqwem episkopu", odnosno kao vrhovnom pogla-
varu koji ima izrazitu vlast i u sferi duhovnog. No, upravo protiv takvih shvatawa, koja se, naravno, ni-
su nikako mogla odnositi na zamonaenog vladara, bila je i usmerena misao o simfoniji dveju vlasti. Cf.
Vernadski, Vizantiski ueni o vlasti car i patriarha, 144149; Ostrogorski, Odnos crkve i drave,
226227, 231233; . Dagron, Car i prvosvetenik, 266274, 348361.
13
Vojvodi, Zidno slikarstvo crkve Sv. Ahilija, 9597.
14
S. Radoji, Portreti srpskih vladara u sredwem veku, Beograd 1996
2
, 1516, sl. 25.
15
I. M. orevi, Sveti Simeon Nemawa kao Novi Joasaf, Leskovaki zbornik 33 (1993), 159166.
16
Cf. Todi, Reprezentativni portreti sv. Save, 230, sa starijom literaturom.
17
Ibidem, 231.
18
Radoji, Portreti, 15. Savino srodstvo s vladarima isticae se u diplomatikim dokumentima
i u vremenima kada on bude nosilac arhijerejskog ina. Cf. Actes de l'Athos, V, Actes de Chilandar, Deuxime
partie, Actes slaves, publi par L. Petit et. B. Korablev, St. Petersbourg 1915, 378
3940
. Branislav Todi s pra-
Jasna dinastika motivacija prepoznaje se i u najranijoj pojavi lika jednog srp-
skog arhiepiskopa u okviru horizontalne genealogije" Nemawia (sl. 1). U Milee-
vi je sveti Sava naslikan na junom delu istonog zida priprate, kraj svoga oca sve-
tog Simeona. Obojica su postavqena u gotovo eoni stav, imaju nimbove, a sveti Sava
dri jevaneqe i blagosiqa. Samo je wegova glava blago pokrenuta nadesno. Iza wih,
u povorci predstavqenoj na severnom zidu, stupaju ostali Nemawii predvoeni
kraqem Stefanom Prvovenanim. Srpski vladar, iji je lik sasvim drugaije pro-
porcionisan od Savinog i Simeonovog,
19
telom je blago okrenut ka istoku, a desnicu
molitveno podie do grudi, u pravcu svetog Save i svetog Simeona. Glava mu nije
osvetqena nimbom. Ikonografska logika jasno usmerene i mnogolane molitvene po-
vorke,
20
u kojoj je viestruko naglaena hijerarhijska podreenost Prvovenanog u
odnosu na svetog Savu (mestom, stavom, gestom, proporcijama i izostankom nimba),
ne doputa mogunost da se u ovoj slici prepoznaju odrazi uewa o simfoniji dveju
vlasti onako kako su je shvatali Vizantinci.
Protiv miqewa da mileevska ktitorska povorka nosi ideju o saglasju dveju
vlasti u Srbiji govori jo jedan detaq programa. Naspram predstave srpskog kraqa,
ije insignije ne odgovaraju nosiocu vladarskog dostojanstva u Vizantiji, predsta-
vqen je neki romejski car, verovatno Jovan Vatac. On nosi najsveanije carsko
ruho i insignije, zauzima hijeratian ceremonijalan stav, a glava mu je osvetqena
nimbom. Ikonografskim jezikom iskazana je, dakle, podreenost dostojanstva Stefa-
na Prvovenanog ne samo u odnosu na dostojanstvo arhiepiskopa ve i u odnosu na
dostojanstvo vizantijskog cara. Pri tome nije uspostavqena neposrednija programska
i idejna relacija carske predstave s likom bilo kog crkvenog poglavara. Ukquivawe
predstave vasilevsa u programsku celinu kojoj pripadaju portreti Nemawia bitno je
uticalo na idejni naglasak te celine.
21
Verovatno pod uticajem svetog Save, u mile-
evskoj priprati istaknuta je teorijska potiwenost srpskog kraqa vrhovnom zemaq-
skom sizerenu, kao autentinom nosiocu vlasti. U okviru takvog likovnog diskursa o
dostojanstvima, usklaenog s vizantijskim ideolokim postulatima, ne moe se tra-
iti verodostojan osnov za isticawe simetrije i saglasja duhovne i svetovne vlasti
ni na vaseqenskom nivou ni u lokalnoj, srpskoj sredini.
Naroit kqu za odgonetawe smisla pojave arhiepiskopskog lika u mileevskoj
dinastikoj povorci nudi natpis koji ga prati. U tom natpisu, to ne poiwe zva-
ninom arhiepiskopskom intitulacijom, predvodnik srpske crkve oznaen je, po
izuzetku, kao sin rodonaelnika dinastije.
22
Vaqa, takoe, uoiti da je sveti Sava u
43
vom osporava pretpostavku, iznoenu u vie navrata, da je jeromonah Sava u Studenici naslikan kao kan-
didat za arhiepiskopski presto. Cf. Todi, Reprezentativni portreti sv. Save, 231.
19
Cf. V. J. uri, Srpska dinastija i Vizantija na freskama u manastiru Mileevi, Zograf 22
(1992), 22, naglaava da su prva dvojica Nemawia istaknuta nad drugom trojicom i time to su im glave
znatno vee", te da je svako poveawe razmera u sredwovekovnom ivopisu podrazumevalo vee potovawe
i proslavqawe".
20
Primetimo jo jednom da sveti Sava okree glavu u smeru kretawa" te povorke i ne glada uopte
u brata, ostavqajui ga iza" sebe. Zbog toga nema osnova za tvrdwu da prvi srpski arhiepiskop podignu-
tom desnicom blagosiqa ba Prvovenanog i wegove sinove. Za drugaije miqewe cf. Todi, Reprezenta-
tivni portreti sv. Save, 230.
21
Cf. uri, Srpska dinastija i Vizantija, 1325.
22
uri, Srpska dinastija i Vizantija, 18, sl. 5; Todi, Reprezentativni portreti sv. Save, 230.
arengama srpskih poveqa, itijima ili u sredwovekovnim zapisima iz H i H
veka esto prikquivan dinastikom nizu praroditeqa srpskih vladara.
23
Nadaqe,
nedvosmisleno dinastiki nizovi predstava koji ukquuju lik svetog Save javqae se
i u poznijem srpskom slikarstvu. Bez ikakve namere da se izrazi simbolika saglasja
dveju vlasti, lik prvog srpskog arhiepiskopa ukquen je u nemawike genealoke
portretske celine u Beloj crkvi karanskoj ili u paraklisu Svetog Nikole u Deani-
ma.
24
Prilino je izvesno da su isti, iskquivo dinastiki razlozi uticali i na
pojavu arhiepiskopskih likova u priprati Bogorodice Qevike. Ni tamo, kako e se
videti, portreti svetog Save i, verovatno, svetog Save nisu izdvojeni u zasebnu
celinu nego su meusobno razdvojeni i uklopqeni u iri niz dinastikih portreta.
I u okviru vertikalnih Loza Nemawia likovi svetog Save i svetog Save redovno
su pridruivani portretima drugih Nemawia.
25
Wihove arhijerejske predstave sve-
doile su u kojoj meri je cela vladajua porodica bila posveena utemeqewu i uzra-
stawu pravoverne narodne Crkve, odnosno osveewu srpske drave.
Ikonografija i prostorni odnosi uporednih nizova portreta Nemawia i srp-
skih arhijereja, kakvi su se pojavili u paraklisu Svetog Simeona u Studenici, doi-
vqavaju nakon Ariqa znatne formalne i sadrinske promene. Simbolika tih nizova,
meutim, nije se sutinski mewala. U Bogorodici Qevikoj Nemawii su naslika-
ni u priprati, dok su portreti srpskih arhiepiskopa i prizrenskih episkopa sme-
teni u zapadni deo eksonarteksa.
26
Potpuno prostorno odvajawe portretskih nizova,
izvedeno na taj nain, imalo je znatnih posledica u odmeravawu wihove vanosti.
Predstave Nemawia dobile su znatno uglednije mesto u prostornoj hijererhiji hra-
ma. Osim toga, wihov znaaj u odnosu na arhijerejske likove istaknut je veliinom
predstava i bogatstvom okolnog ukrasa.
27
Oevidno je da je dolo do izraza novo shva-
tawe odnosa vladara i crkvenih poglavara, prisutno i u drugim spomenicima H
stolea. Za razliku od nizova portreta u Mileevi ili Studenikom paraklisu,
portretske celine iz H veka istiu u mawoj ili veoj meri hijerarhijsku prednost
DRAGAN VOJVODI *
44
23
Monumenta Serbica spectantia historiam Serbiae Bosnae Ragusii, ed. F. Miklosich, Vindobonae 1858, 26,
133134; Hrisovuqa cara Stefana data u Skopqu 1347. godine, prepis arh. Leonida, GSUD 27 (Beograd
1870), 233; Svetostefanski hrisovuq kraqa Stefana Uroa Milutina, izdao V. Jagi, Be 1890, 4
(8a8b); Stari srpski zapisi i natpisi, sakupio ih i sredio Q. Stojanovi, Beograd, Sremski Karlovci
19021926, kw. , 22 (br. 52), kw. , 5 (br. 6007); Actes de Chilandar, 420
8790
, 498
1725
; A. Solovjev, Oda-
brani spomenici srpskog prava (od H do kraja H veka), Beograd 1926, 133, 143, 155; A. Solovjev, Poveqe ca-
ra Uroa u Hilandarskom arhivu, Bogoslovqe 2/4 (1927), 290291; V. orovi, Siluan i Danilo , srpski
pisci HH veka, Glas SKA 136 (1929), 60
29
61
13
; Srbqak, , Beograd 1970, 91; P. Ivi, M. Grkovi,
Deanske hrisovuqe, Novi Sad 1976, 303; Spomenici za srednovekovnata i ponovata istorija na Makedonija,
Tom , Skopje 1975, 340
4548
; V. Moin, Poveqe cara Stefana Duana o Arhanelovom manastiru u Jerusa-
limu i o manastiru Sv. Nikole na skadarskom ostrvu Vrawini, Arheografski prilozi 3 (1981), 17; Danilo
Drugi, ivoti kraqeva i arhiepiskopa srpskih. Slube, Beograd 1988, 43, 46, 110; Danilovi nastavqai.
Danilov uenik, drugi nastavqai Danilovog zbornika, Beograd 1989, 6768; D. ivojinovi, Hrisovuqa ca-
ra Stefana Duana karejskoj keliji Svetog Save Jeruslimskog (Hil. 30), SSA 1 (2002), 71
1424
; R. Mihaq-
i, Hrisovuqa cara Uroa melnikom mitropolitu Kirilu, SSA 2 (2003), 87
2227
; S. Peji, Manastir Sve-
ti Nikola Dabarski, Beograd 2009, 4244.
24
M. Kaanin, Bela Crkva Karanska, Starinar, serija, kw. 3 (19261927), 170172, sl. 13; B.
Todi, M. anak-Medi, Manastir Deani, Beograd 2005, 439.
25
Ibidem.
26
Ibidem, 324328; D. Pani, G. Babi, Bogorodica Qevika, Beograd 1975, 5863, 6667.
27
Da je jasno izraena prednost ovde data dinastiji" uoava i uri, La symphonie, 209.
vladara, o emu e kasnije biti vie rei. U Qevikoj je ona, ipak, naroito izra-
ena. Tako naglaeno prostorno razdvajawe i hijerarhijsko raslojavawe nizova por-
treta svetovnih i crkvenih dostojanstvenika nije nimalo odgovaralo predstavi di-
jarhijske simfonije. Dve prostorno potpuno odeqene portretske celine morale su
nositi neke druge poruke.
Samo dvojica arhiepiskopa nala su se u dinastikom kontekstu fresaka qevi-
ke priprate i to odvojeni jedan od drugog. Osobenost reewa u Qevikoj ogleda se,
dakle, i u tome to likovi arhijereja, koji su pridrueni vladarskim portretima, ne
ine nekakav paralelan, zaseban niz. Oni su potpuno utopqeni u portretsku celinu
s likovima Nemawia. Jedan od tih arhijereja je sveti Sava , dok je portret drugog
gotovo u potpunosti propao. Pomiqa se da je u pitawu predstava svetog Save , ta-
koe Nemawia, ili moda Save , aktuelnog poglavara Srpske crkve, zaslunog za
izgradwu Qevike.
28
Vei broj istraivaa sklon je zakquku da je ovde ipak re o
portretu starijeg arhiepiskopa. S obzirom na oteenost fresaka na istonom zidu
spoqawe priprate, koja ometa pouzdano sagledavawe prvobitnog sadraja nizova ar-
hijerejskih predstava, takav zakquak nije mogue sa sigurnou potvrditi. Jo ga je
tee odbaciti. U svakom sluaju, opta programska zamisao fresaka u prizrenskoj
priprati, odnosno pojedinosti uoqive u rasporedu figura, wihovoj ikonografiji i
natpisima odiu izrazito dinastikim sadrajima. Kao i u vertikalnim Lozama Ne-
mawia, tim sadrajima odgovarala bi pojava likova Save i Save meu portreti-
ma Nemawinih potomaka. Ve je uoeno da je qeviko reewe u tom detaqu nagove-
stilo logiku komponovawa potowih Loza Nemawia.
29
S druge strane, ukquivawe
predstava arhijereja vladarskog roda u niz dinastikih portreta u Bogorodici Qevi-
koj ima presedan u povorci Nemawia iz priprate Mileeve.
U Bijelom Poqu likovi arhijereja naslikani su u junom, a predstave lanova
dinastije Nemawia u severnom delu priprate.
30
Te dve celine nisu meusobno vr-
e povezane ni u formalnom ni u idejno-sadrinskom smislu. Ako su vaqano pre-
poznati, fragmentarno sauvani portreti kraqa Milutina i kraqice Simonide bi-
li su naslikani u severnom delu narteksa naspram ktitorske predstave kneza Miro-
slava i kraj jo nekih, sada neprepoznatqivih pripadnika dinastije. Ostaci odedi
pokazuju da su u pitawu dvojica Nemawia nieg ranga.
31
Izmeu wihovih likova i
ktitorskog portreta predstavqena su, na zapadnom delu severnog zida, dvojica svetih
vraa. Razlono je stoga pretpostaviti da u katedrali Humske episkopije nije bio
naslikan razvijen i povezan niz vladarskih figura koji bi, bar u nekom uoptenom
smislu, predstavqao pandan likovima arhijereja. S druge strane, i niz arhijerejskih
predstava na junoj strani zapadnog zida priprate bio je saet i neobian po sasta-
vu. Na osnovu ostataka slikarstva moe se zakquiti da je kraj predstava lokalnih
45
28
Pani, Babi, Bogorodica Qevika, 43, 60; Todi, Reprezentativni portreti sv. Save, 234.
29
B. Todi, Kraq Milutin sa sinom Konstantinom i roditeqima na fresci u Graanici, Saoptewa
25 (1993), 18, 2021; D. Vojvodi, Od horizontalne ka vertikalnoj slici Nemawia, ZRVI 41/1 (Beograd
2007), 297, 301302, sa starijom literaturom.
30
R. Qubinkovi, Humsko eparhijsko vlastelinstvo i crkva Svetog Petra u Bijelom Poqu, Starinar
n. s. 911 (19581959), 115119; Babi, Nizovi portreta, 328329.
31
Cf. D. Vojvodi, Doslikani vladarski portreti u Graanici, Ni i Vizantija 7 (2009), 261, n. 36.
arhijereja u Bijelom Poqu portretisan samo jedan srpski arhiepiskop, u sakosu.
32
Lik tog izdvojenog crkvenog poglavara i portret jednog jedinog vladara nikako nisu
mogli olikotvoriti simfoniju dveju vlasti kao trajno stawe". Da li se, nasuprot
tome, teilo uspostavqawu izvesne programske veze izmeu portreta aktuelnog kraqa
i arhiepiskopa, teko je odgovoriti. Kako emo videti, takvo reewe bilo bi uobi-
ajeno za H stolee. Meutim, fragmentarna ouvanost bjelopoqskih fresaka pred-
stavqa prepreku za zasnovanije rasuivawe o wihovom programu i simbolici.
Ako to reewe iz Svetog Petra u Bijelom Poqu mora ostati prilino nejasno, a
portretske celine u pripratama Mileeve i Qevike oevidno otkrivaju svoje di-
nastiko nadahnue, dodatnu pawu svakako zavreuju nizovi istorijskih likova u
paraklisu Svetog Simeona u Studenici i Ariqu. Wihova programska postavka je, bar
na prvi pogled, prilino osobena. Kako je ve pomenuto, nemawiki i arhijerejski
portreti u tim spomenicima razvrstani su, mada bez prave doslednosti, u zasebne,
naspramno postavqene povorke. Slino je moglo biti i u Svetim apostolima u Pei.
Pomenute primere vaqa podrobnije razmotriti, uzimajui u obzir i wihovu sloenu
genezu. Kao prelazan sluaj, primer iz Studenice moe biti od naroite koristi za
razumevawe smisla tih naspramnih nizova portreta. Polazite pri uobliavawu
portretske celine u studenikom paraklisu pruilo je, s jedne strane, reewe ostva-
reno u naosu iste crkve,
33
a s druge, ono u priprati Mileeve,
34
koje se, opet, zasni-
valo na ikonografiji slikarstva ulaza u manastir Studenicu.
35
Kao i u Mileevi, u
paraklisu svetog Simeona meu portrete lanova dinastije ukqueni su likovi arhi-
episkopa. Wihov broj je sada povean, pri emu novi crkveni poglavar, Arsenije,
nije bio Nemawi. Stoga se u ikonografskoj i programskoj postavci portreta u stu-
denikom paraklisu odstupilo poneto od striktno dinastike ideje. Lik svetog Sa-
ve, praen natpisom u kome filijacija vie nije istaknuta, i portret arhiepiskopa
Arsenija izdvojeni su od predstava zamonaenih vladara i ktitora, da bi bili na-
slikani na naspramnom zidu. Ipak, dinastika misao natkrilila je u znatnoj meri
obe povorke. Arhiepiskopima Savi Nemawiu i Arseniju pridruen je jeromonah
Sava, oznaen kao sin prvovenanog kraqa Stefana i unuk svetog Simeona Nema-
we". I tu se pokazuje zanimqiv paradoks studenikog reewa. Kao da je ovlano
programsko razdvajawe crkvenog od dinastiko-dravnog trebalo da poslui ukaziva-
wu na meusobno, nerazdvojivo personalno i institucionalno proimawe Crkve i
Drave, ostvareno pre svega zaslugom posveene dinastije. Weni lanovi ne pripa-
daju Crkvi samo kao verni ktitori, ve u wu urastaju i iz we izrastaju kao inoci i
arhijereji. Ta poruka ne odmie previe od one izreene u najnioj zoni na severnoj
DRAGAN VOJVODI *
46
32
Babi, Nizovi portreta, 329; B. Todi, Srpsko slikarstvo u doba kraqa Milutina, Beograd 1998,
6364. Na istonom delu junog zida priprate vidqiv je ostatak predstave nekog starozavetnog arhijereja.
33
Poloaj tela i glava, kao i gestovi Stefana Prvovenanog i Radoslava doslovno su preuzeti s
prvobitne ktitorske kompozicije u naosu Studenice, na kojoj Bogorodica privodi svetog Simeona. Za ove
predstave cf. Radoji, Portreti, 13, 16, sl. 2; B. Todi, Ktitorska kompozicija u naosu Bogorodiine crkve
u Studenici, Saoptewa 29 (1997), 35, sl. 1.
34
Cf. Todi, Reprezentativni portreti sv. Save, 230.
35
O tom slikarstvu cf. B. Miqkovi, Slikarstvo zapadnog ulaza u manastir Studenicu iz 1208/9. go-
dine, u: Trea jugoslovenska konferencija vizantologa, BeogradKruevac 2002, 183187.
strani mileevske priprate. Nesumwivo, ukazuje se na personalnu uniju" dveju in-
stitucija i wihovo proimawe kroz krvno srodstvo" i prisno sadejstvo.
Daqi istorijski razvoj i umnoeno naslee Srpske crkve i drave doveli su u
Ariqu do uslowavawa portretskih celina, ali je programska logika iz studenikog
paraklisa svetog Simeona u osnovi zadrana. Zato je i smisao iskaza bio sasvim
slian. Povorka Nemawia-monaha i niz srpskih arhiepiskopa i episkopa u zapad-
nom traveju moravike saborne crkve svedoe o trajnosti, utemeqenosti i svetosti
srpske dinastije i srpske crkvene organizacije,
36
koje su se preplitale i oslawale
jedna na drugu. To preplitawe dodatno istie neobina, ve pomenuta pozicija pred-
stave svetog Simeona. Dinastija se viestruko ugraivala u temeqe Crkve, oslawaju-
i se na prilino samosvojnu dravnu ideologiju.
37
Razumqivo je da su stvarnost i
ideje takve ontoloke simbioze Crkve i drave u Srbiji izlazile iz okvira vizan-
tijskog uewa o saglasju dveju u biti odvojenih vlasti. Na razlike koje su u tom smi-
slu postojale izmeu romejskog carstva i Srbije s pravom je ukazao jo Dimitrije
Bogdanovi. On je uoio da vie no u Vizantiji, gde vlada izrazitija dijarhijska
podela izmeu sakralizovane autokratije, s jedne, i crkve, s druge strane" u Sr-
biji izbija u prvi plan, sigurno iz posebnih razloga", ideja sabornog naroda Bo-
ijeg", koja je dobila izrazito crkveni, eklesioloki karakter". Stoga, ma koliko
Srbija znala, prirodno, za 'vizantijsku' polarizaciju" izmeu carstva i sveten-
stva, wenom politikom filozofijom dominira ideja o celini naroda, ideja sabor-
nosti".
38
Izvorno, model srpskoj sredini prualo je mesijansko, starozavetno preda-
we. No, ono je bilo sagledano u skladu sa shvatawima pravoslavnih otaca koji su
narod Boiji" poistoveivali sa sabornom realnou Crkve".
39
U krilu tako
shvaenog Boijeg naroda" ili naroda Crkve", svetenstvo je davalo carstvu"
pun eklisioloki legalitet i smisao, a svoj krtenoj pastvi svojstvo carskog sve-
tenstva" (1. Petr. 2, 910).
40
Zarad spasewa, narodna zajednica i otaastvo", pred-
voeni izabranim rodom i svetenstvom, postaju sama crkva".
41
Razumqivo je, zato,
da ta iva Crkva ima izrazito eshatoloko naznaewe. Samo kroz wu je sveti Sime-
on, kao veiti narodni vod i prvenac viwega Jerusalima", mogao pokazati do-
bri put" deci svojoj i celome otaastvu svojemu". Samo kroz wu on je mogao rado-
sno poi ka Gospodu" da bi se tamo, vodei decu svoju sa sobom, zbog mnogih svetih
arhijereja i svetiteqa i prepodobnih i pravednih", nastanio jednoga dana sa svom de-
com svojom u beskonane vekove".
42
47
36
O idejnoj osnovi nizova srpskih arhijerejskih portreta cf. Babi, Nizovi portreta, 319340; Voj-
vodi, Zidno slikarstvo crkve Sv. Ahilija, 9798.
37
Naroito za monaku i svetaku komponentu te srpske vladarske ideologije cf. S. Marjanovi-Du-
ani, Vladarska ideologija Nemawia. Diplomatika studija, Beograd 1997, 274286.
38
Cf. Bogdanovi, Politika filosofija, 27.
39
Ibidem.
40
Biblijski osnov carskom svetenstvu" je u rodu izabranom", odnosno narodu Boijem svetom";
re je o vernima koji su posredstvom krtewa postali carevi, svetenici i proroci". Cf. D. M. Kale-
zi, Carsko svetenstvo, u: Enciklopedija pravoslavqa, , Beograd 2002, 2046.
41
Cf. Bogdanovi, Politika filosofija, 27.
42
Domentijan, ivot Svetoga Save i ivot Svetoga Simeona, Beograd 1988, 248.
Ideja naroda Boijeg" predvoenog rodom izabranih bila je u Srbiji potaknuta
i srodnitvom crkvenih poglavara s narodnim voama. Neuobiajeno, mada ne sa-
svim nepoznato u Vizantiji,
43
i ono je nalazilo daleki prototip u Starom zavetu.
Odande su crpeni i najuverqiviji modeli za idealnog, harizmatinog narodnog arhi-
jereja. U skladu s tim srpski pisci e i porediti prvog srpskog arhiepiskopa s bi-
blijskim prvosvetenicima. Teodosije, recimo, u svetom Savi najpre vidi Arona
to pomae ocu Simeonu kao Mojsiju, a zatim mu klie: Kao Samuil Izraiqu, ti
svemu rodu svom sudija i svetenik i pomazateq carevima od Boga postavi se".
44
Za-
hvaqujui autoritetu Save i Save kao i ugledu dinastije, srodstvo crkvenih i dr-
avnih poglavara dobija obrise izvesne ideoloke matrice. Najuverqivije o tome
svedoi arhiepiskop Danilo . Pripovedajui o izboru arhiepiskopa Nikodima on
veli da je kraq Milutin razmiqao kako je Gospod wegovom dedi i ocu dao telorod-
nu brau za crkvene poglavare i duhovne oce. Zato se kraq obraa Bogu reima: I
meni daruj Gospode, po Tvojoj milosti i po mojoj prozbi Tvoga ugodnog mua, da i
meni bude Tobom brat i prosveenik i nastavnik dui mojoj".
45
U proiznoewu poruka o preplitawu i sadejstvu Crkve i drave u sredwovekov-
noj Srbiji programsko objediwavawe nizova arhijerejskih i dinastikih portreta
nema, meutim, neprikosnoveni znaaj. Vredi zapaziti da od druge polovine H ve-
ka do tog objediwavawa dolazi samo u nekim katedralnim crkvama. U drugim vladar-
skim zadubinama osobenim dinastikim predstavama nisu pridruivane prvosve-
tenike. Povorke Nemawia zadravaju svojstvo jezgra svih irih portretskih ce-
lina u ovom periodu, natkriqujui ih svojom prepoznatqivom simbolikom. Ona se
nije sutinski mewala bilo da su te povorke slikane samostalno ili kraj nizova je-
rarha. Wihovu optu izvornu simboliku najboqe pokazuju najstarije povorke Nema-
wia vladara i monaha, nastale pre posledwih decenija H veka. Nijedna od wih,
ukquujui tu i primere iz Sopoana, Voqavca ili Gradca, ne velia vlast kao takvu
niti proslavqaju vladarsko dostojanstvo i same vladare poput romejske carske slike.
Nasuprot tome, one su pohvala dinastiji pravednika radih da se odreknu vlasti i
pridrue Raspetome na wegovom golgotskom putu, kako bi sebi, svom potomstvu i
svom Novom Izraiqu" proputili kroz Crkvu usku stazu spasewa. Prikquivawe ni-
zova arhijerejskih portreta takvim dinastikim povorkama bogatilo je i uslowava-
lo ideoloki diskurs sutinski mu ne mewajui smer.
*
Na prvi pogled teko je razaznati u kojoj meri su razmatrane srpske portretske
povorke iz H stolea uporedive s nizovima portreta svih vizantijskih careva i
patrijaraha u carigradskim patrijarijskim palatama i u crkvi Svetog ora u
Mangani, na koje je podsetio Vojislav J. uri.
46
Wihova ikonografija poznata je sa-
DRAGAN VOJVODI *
48
43
Dagron, Car i prvosvetenik, 273274, 366.
44
Teodosije, Slube, kanoni i Pohvala, Beograd 1988, 143, 177.
45
Danilo Drugi, ivoti kraqeva i arhiepiskopa srpskih. Slube, 142143.
46
Djuri, La symphonie, 219220. Pre uria ove predstave razmatraju: C. Mango, The Legend of Leo
the Wise, ZRVI 6 (1960), 7677; Babi, Nizovi portreta, 335338.
mo u najosnovnijim crtama, zahvaqujui tek lapidarnim pomenima oevidaca. Ne
znamo, recimo, da li su nizovi portreta vladara i crkvenih poglavara u pomenutim
palatama bili uopte dovedeni u programsku vezu jedni s drugima, odnosno kakva je
ta veza bila. Temeqnija razmiqawa o wihovoj simbolici stoga ne mogu biti vaqa-
no zasnovana. Ipak, s obzirom da je Dobriwa Jadrejkovi, budui Antonije Novgorod-
ski, u palatama (na polatah) uz Svetu Sofiju video naslikane sve careve i patrijarhe
koji su stolovali u Carigradu, pa i one jeretike (i kto ih eres deral),
47
nije ni-
malo verovatno da su oni mogli da olikotvore ideju simfonije kao trajnog stawa".
Sr romejskog uewa o saglasju dveju vlasti ini misao o proisticawu tih vlasti od
Hrista i wihovom spasonosnom susticawu u samom Hristu. Zato su u Isagogi i dru-
gim vizantijskim spisima kao kquni uslov simfonije dveju vlasti istaknuti blago-
verni ivot cara i patrijarha i briga da u poverenom im stadu ouvaju besprekornu
istotu dogmata utvrenih spisima svetih otaca i odlukama sedam vaseqenskih sabo-
ra, odnosno da preobrate jeretike.
48
Veliawe dijarhijskog saglasja bilo je neovojivo
od veliawa istote pravoslavqa, naroito nakon 843. godine. O tome svedoe i
predstave u likovnoj umetnosti, o kojima e tek biti rei. Jasno je stoga da ni obra-
zovani Srbi koji su boravili u Carigradu, pre svega sveti Sava, nisu mogli prepo-
znati ikonografsku formulu za isticawe simfonije dveju vlasti u nizu portreta ko-
ji je opisao ruski putopisac.
49
I na prenosivim ikonama, legendarno pripisanim ruci Lava Mudrog, iz
Svetog ora Manganskog bili su naslikani redom svi vizantijski carevi i patri-
jarsi.
50
To nuno znai da su se na wima nali likovi i pravovernih i jeresi sklo-
nih poglavara. Osim toga, poznata svedoanstva govore o tim slikama iskquivo kao
o ilustraciji sasvim odreenog proroanstva Lava o koninu romejskog carstva.
51
Reenoj tematici bili su prilagoeni namena i struktura dve slike. Na prvoj je bio
tano odreen broj kvadratnih poqa za islikavawe likova careva, a na drugoj dugi
niz portreta patrijaraha.
52
Poseban problem predstavqa datovawe nastanka razmatra-
nih ikona. Svi izvori to govore o wima sasvim su pozni i potiu s kraja H i
poetka H veka, kada je Vizantijsko carstvo bilo zaokupqeno razmiqawima o svo-
me koninu.
53
Zanimqiva je i pria, po svemu sudei legendarna, o tome da su ikone
49
47
Puteestvie novgorodskago arhiepiskopa Antoni v Cargrad v konce 12-go stoleti, ed. P. Savva-
itov, Sanktpeterburg 1872, 107.
48
Vernadski, Vizantiski ueni, 149152.
49
Sasvim drugaije miqewe o svim tim pitawima ima Vojislav uri, koji se ne osvre na puto-
piev izriit pomen jeretikih careva i patrijaraha (cf. Djuri, La symphonie, 219220). Vredi pomenu-
ti da se pravoslavqe istie kao temeq saglasja dveju vlasti, iji je izvor sam Bog, i na poetku Zbornika
Jovana Sholastika ukquenog u svetosavski Nomokanon (gl. 45). Cf. Troicki, Crkveno-politika ideologija,
177178; arki, Pravne i politike ideje, 252253; Petrovi, Saglasje ili simfonija", 7779.
50
Mango, The Legend, 7677; Babi, Nizovi portreta, 336337. Da je re o prenosivim ikonama po-
kazuju ne samo ruski tekstovi, koji ih pomiwu kao ikonyj dvh ili dvh ikone, ve i podatak arhiepiskopa Leo-
narda sa Hiosa iz 1453, da su te slike bile izgubqene u davno vreme, pa naene uz pomomo tajanstvenih
znakova. Cf. Mango, The Legend, 77; Babi, Nizovi portreta, 336337.
51
Mango, The Legend, 7678; Babi, Nizovi portreta, 336337.
52
53
Mango, The Legend, 7678; Babi, Nizovi portreta, 336338. Stariji putopisci ne prave ni naj-
mawu aluziju na ove ikone.
jo u davna vremena bile izgubqene, da bi se kasnije iznova pojavile.
54
Kao i mnoge
sline prie, i ova je verovatno nastala da bi se novijim ikonama podarila patina
drevnosti. Stoga se ini da su ikone mogle nastati znatno posle portretskih celina
u srpskim crkvama. Protiv tako poznog datovawa ikona ne govori nuno ni podatak
da je na jednoj od wih bio predstavqen lik patrijarha Neofita. Taj lik bio je praen
titulom kandidata", jer je Neofit izabran za patrijarha, ali neposveen pro-
veo na tronu sasvim kratko vreme u toku 1154. godine.
55
Siril Mango i Gordana Ba-
bi smatrali su, zbog pojave takvog lika i neobine titule uz wega, da su ikone po-
stojale ve sredinom H veka, te da su slikari koji su naslikali predstavu malo po-
znatog Neofita morali biti wegovi suvremenici.
56
Meutim, Laonik Halkokondil
opisuje kwige u kojima su zabeleena proroanstva Lava Mudrog o trajawu carstva, s
katalogom svih careva i patrijaraha.
57
U takvim kwigama, verovatno neto starijim
od razmatranih ikona, mogli su se pronai i podaci o patrijarhu Neofitu. Wegov
lik nikako nije smeo biti izostavqen sa ikone, poto je u proroanstvo Lava Mu-
drog" tano odreen broj svetovnih i crkvenih poglavara koji e stolovati do kraja
carstva.
Pitawe vremena nastanka ikona iz crkve Svetog ora u Mangani s likovima
svih poglavara drave i Crkve nije od presudnog znaaja za nae razmatrawe. Daleko
je vanije to to te portativne ikone nisu na odgovarajui nain uporedive sa ni-
zovima portreta u srpskom zidnom slikarstvu. Izmeu wih se uoavaju ne samo znatne
tematske i simbolike ve i isto formalne razlike. Kompoziciono nepovezane
predstave svih crkvenih i svetovnih poglavara Vizantijskog carstva, izmetene iz
bilo kakvog dinastikog konteksta, bile su na ikonama naslikane u omeenim kva-
dratnim poqima, pri emu su portreti careva i patrijaraha bili potpuno razdvoje-
ni. U srpskom zidnom slikarstvu susreu se sasvim drugaija reewa. Izmeu poje-
dinanih predstava uspostavqaju se mawe ili vie neposredne ikonografske veze.
Osim toga, dinastika logika dovodi do naruavawa celovitosti nizova i izosta-
vqawa pojedinih vladara koji nisu pripadali glavnoj naslednoj liniji. Nadaqe, nije
potovano naelo strogog razdvajawa nizova. Uz portrete arhijereja smetani su li-
kovi Nemawia monaha, poput jeromonaha Save u Studenici ili svetog Simeona u
Ariqu itd. Iz svega navedenog proizlazilo bi da razmatrani portreti vizantijskih
careva i patrijaraha u palatama uz Svetu Sofiju i u Svetom oru u Mangani nemaju
nikakvu vrednost za dokazivawe prisustva ideje o saglasju dveju vlasti u srpskim
portretskim celinama H veka. S jedne strane, pomenuti carigradski nizovi por-
treta oevidno ni sami nisu mogli izraavati drevno i sasvim odreeno romejsko
uewe o simfoniji. S druge, nemogue je uspostaviti bilo kakve neposrednije sadr-
ajno-formalne veze izmeu wih i srpskih portretskih celina. To postaje jasno na-
roito onda kada se u obzir uzme samosvojna i postupna geneza srpskih portretskih
celina od Mileeve preko Studenice do Ariqa.
DRAGAN VOJVODI *
50
54
Cf. nap. 50 supra.
55
Cf. V. Laurent, La forme de la conscration piscopale selon le mtropolite d'Ancyre Macaire, Orientalia
Christiana Periodica 13 (1947), 554555.
56
57
Cf. Mango, The Legend, 77.
Iako je nesumwivo da je staro vizantijsko uewe o simfoniji, zapravo saglasju
svetovne i duhovne vlasti, moralo Srbima biti poznato jo od vremena prevoda No-
mokanona, ne moe se tvrditi da je ono imalo znatniji uticaj u srpskoj sredini to-
kom H veka. Misao da je sam sveti Sava kroz redakciju Nomokanona izrazio svoju
privrenost vizantijskoj ideji o saglasju dveju vlasti ozbiqno je dovedena u pitawe.
Naime, u novije vreme izneti su znatno uzdraniji stavovi o originalnosti redak-
cije srpskog prevoda Nomokanona od onih koje su zastupali Sergije Troicki i Dimi-
trije Bogdanovi.
58
Portretska celina iz priprate Mileeve pokazuje da je sveti Sa-
va, koji je uestvovao u wenom uobliavawu, bio dobar poznavalac vizantijske drav-
ne ideologije. Meutim, upravo kao takav on jedino u romejskom caru vidi autenti-
nog nosioca vrhovne svetovne vlasti, pa srpskom kraqu dodequje odgovarajuu hije-
rarhijsku poziciju, nespojivu s prikazom dijarhijske simetije. S druge strane, uoava
se da romejsko uewe o saglasju vlasti nije ostavilo nedvosmislenog odraza u izvor-
noj kwievnosti srpskih pisaca iz H i s poetka H veka. U tadawim srpskim
pisanim izvorima mogu se zapaziti elementi nekih sasvim drugaijih ideolokih
nazora. Svedoanstvo o wima ostavqaju uglavnom klirici, kao pisci kwievnih de-
la i predstavnici realno podreene strane.
59
Oni neprikriveno propovedaju moral-
no i politiko prvenstvo duhovne vlasti. Prema Teodosiju, recimo, Stefan Prvo-
venani umire ne odredivi naslednika, to kao vladar pravda reima: Kraqevstvo
nije moje nego Boije, i onoga koji se trudio za wega, svetoga vladike i brata mojega;
i kao to ga prvo dade meni molitvama i blagoslovom, i sada e ga takoe dati kome
ga Bog naui".
60
Teodosijeve idejne koordinate postaju jasnije kada se uzme u obzir iwenica da
su predstavnici srpskih crkvenih krugova, poput Domentijana, isticali da je upravo
sveti Sava obnovio i osvetio" kraqevstvo u srpskoj zemqi, odnosno da je svoje ota-
astvo ukrasio kraqevskim i samodravnim vencem".
61
Naime, stari srpski pisci
stavqaju rukopoloewe svetog Save za arhiepiskopa autokefalne crkve u vreme pre
krunisawa wegovog brata Stefana za kraqa. Odatle oni kraqevstvo Prvovenanog iz-
vode iz ahijerejstva svetog Save, predstavqajui krunisawe kao plod arhiepiskopove
line eqe i akcije. Jasno je da takve tvrdwe i idejni postulati nisu bili saobra-
eni s realnou drutvenih odnosa ve predstavqaju ideoloku projekciju. Moglo
bi se primetiti da je slina projekcija zastupqena i u Savinoj zamisli portretske
celine u priprati Mileeve, koja istie hijerarhijski primat poglavara autokefal-
ne crkve u odnosu na ondaweg srpskog kraqa. Meutim, nisu sveti Sava i drugi
predstavnici Crkve imali bitno razliite nazore od vladara i ostalih inilaca
51
58
Cf. L. Burgmann, Der Codex Vaticanus graecus 1167 und der serbische Nomokanon, ZRVI 34 (1995),
91105, sa starijom literaturom.
59
Cf. L. Mavrommatis, Le monastre reflet du royame, u: Osam vekova Hilandara. Istorija, duhovni i-
vot, kwievnost, umetnost i arhitektura, Meunarodni nauni skup, ur. V. Kora, Beograd 2000, 78.
60
Teodosije, itija, 220. Prema Domentijanu blagoverni kraq Stefan Bojim izvoqewem i voqom
(xothnemy) Preosveenoga, blagoslovi starijeg sina Radoslava, da on bude namesnik posle wega". Sveti
Sava je potom krunisao sinovca i oenio" ga od grkog cara kir Teodora" (Domentijan, itije Sv. Sa-
ve, 276/277).
61
Cf. Domentijan, itije Sv. Save, 246250; Teodosije, itija, 206207; Zapisi i natpisi, kw. ,
17 (br. 38), 22 (br. 52); , 140 (5543); etc.
svetovne vlasti. Domentijan pie itija svetih Nemawia po zahtevu samog vladara,
a portretske celine iz vladarskih zadubina H stolea po svojim porukama ne ko-
se se s mileevskom. Ideja o crkvenosti vaskolikog srpskog otaastva uz naglaava-
we uzvienog dostojanstva svetenstva i monatva u wima e ostati prisutna. Tek
pred kraj H i poetkom H veka narastawe samosvesti srpskih kraqeva i nova
shvatawa omoguie prihvatawe ikonografskih obrazaca isticawa slave vladarskog
dostojanstva s vizantijske carske slike. Tada je zacrtan put ka redefinisawu ideolo-
kih postulata o odnosima dveju vlasti u srpskoj sredwovekovnoj sredini.
* * *
Proces ubrzane vizantinizacije" srpskog sredwovekovnog drutva i kulture u
prvoj polovini H veka uticao je umonogome i na pomerawa u sferi nemawike
ideologije vlasti. Vizantijski ideoloki i kulturni modeli postaju sve zastupqeni-
ji i prihvatqiviji. Kao izvorite novih pouka o romejskom uewu o simfoniji dveju
vlasti javqaju se u ovo vreme i prevodi pojedinih vizantijskih tekstova, korieni
u srpskoj sredini. Re je, recimo, o skraenoj Sintagmi Matije Vlastara.
62
Ona je
prenosila duh i slovo uewa o saglasju carstva i svetenstva, koje je nadahwivalo i
sam Duanov zakonik.
63
Nema sumwe da je uticaj tih spisa, kao i davno prihvaenog
svetosavskog Nomokanona, dobijao irinu i punou tokom pomenutog procesa vizan-
tinizacije srpske drave. U skladu s tim, odnos vladara i crkvenog poglavara u srp-
skoj umetnosti saobraava se novim idejnim i ikonografskim obrascima. Likovi
predvodnika Crkve i drave sve ee se dovode u neposrednu vezu, pri emu se te-
i ostvarivawu to vee, ranije nepoznate simetrije u isticawu wihovih dostojan-
stava. Ipak, portret vladara, koji je trajno poprimio sve bitne ikonografske odlike
vizantijske carske slike, dobija sada izvesno hijerarhijsko preimustvo. Odreene,
tradicijom utvrene lokalne crte nastavie da ive u simbolici i ikonografiji
tih predstava, ali sasvim diskretno. Zbog oteenosti ivopisa u priprati i spo-
qawoj priprati Bogorodice Qevike teko je s pouzdawem odgovoriti na pitawe
da li je moda ve u toj crkvi dolo do programskog povezivawa portreta kraqa Mi-
lutina i aktuelnog srpskog arhiepiskopa Save . Na osnovu onoga to je povodom
pomenute portretske celine ranije reeno, ini se verovatnijim da je naspram kraqa
bio predstavqen wegov predak Sava .
64
Meutim, kraq Milutin i arhiepiskop Sava
bili su zajedno naslikani u jednom drugom spomeniku. Sasvim je izvesno da su
wihovi likovi dovedeni u neposrednu vezu u okviru ilustracije boine himne
ta da ti prinesem Hriste" u prizemqu ulazne kule u manastir iu (sl. 8).
65
DRAGAN VOJVODI *
52
62
Vernadski, Vizantiski ueni, 154; Troicki, Crkveno-politika ideologija, 192194; Petro-
vi, Saglasje ili simfonija", 8082.
63
B. Markovi, D. Bogdanovi, Predgovor, u: Duanov zakonik, Beograd 1986, 2326, 4348, et pas-
sim; Petrovi, Saglasje ili simfonija", 82.
64
Cf. supra.
65
Radoji, Portreti, 3435, sl. 24; V. . Duri, Portret v izobraenih rodestvenskih sti-
hir, u: Vizanti, Yne Slavne i drevna Rus, zapadna Evropa, Sbornik state v est V. N. Lazareva,
Moskva 1973, 244247; Djuri, La symphonie, 216; V. J. Djuri, La royaut et le sacerdoce dans la dcoration de
ia, u: Manastir ia. Zbornik radova, priredio G. Suboti, Kraqevo 2002, 135139, figs. 3, 89.
U gorwem delu pomenute ike predstave, u velikoj mandorli okruenoj aneli-
ma, naslikana je Bogorodica na tronu s malim Hristom, kome pristupaju trojica is-
towakih mudraca i pastiri. U dowem delu scene jedna prema drugoj kreu se dve
sveane ceremonijalne procesije. Na levoj strani, ispod mudraca, nalaze se pojci,
svetenstvo i sveonosci, predvoeni arhiepiskopom Savom . Desno, ispod pred-
stava pastira, naslikana je povorka dvorana na ijem elu je kraq Milutin. Mesto na
kojem je itava himna ilustrovana svakako nije sluajno odabrano. Povorke poglavara
svetovne i duhovne vlasti susreu se nad ulazom u obnovqenu crkvu u kojoj e se sva-
kodnevno proslavqati u Vitlejemu roeni Gospod. Ulaz u pripratu glavne katedralne
crkve bio je mesto gde su se pred slubu, prema odredbama carigradskog ceremonija-
la, susretale svite koje su predvodili svetovni i duhovni poglavar. Bilo je to mesto
simbolinog sueqavawa dveju vlasti na kojem su wihovi vrhovni nosioci iskaziva-
li znake meusobne hrianske qubavi i potovawa prema zajednikom nebeskom go-
spodaru.
66
Upravo na tom mestu prvenstvo jednoga ustupalo je mesto prvenstvu drugo-
53
66
Dagron, Car i prvosvetenik, 113, 120121, 125126, sa izvorima i literaturom.
Sl. 8. ia, ilustracija Boine himne ta da ti prinesem Hriste"
u prizemqu ulazne kule
ga.
67
Citirajui ceremonijal vladarskog ulaska u sabornu crkvu u okviru predstave
koja govori o darivawu i sluewu otelovqenom Gospodu,
68
idejni tvorac predstave u
ii mogao je, u skladu s vizantijskim obrascima, na nadahnut nain da istakne uz-
vienost misija srpskog kraqa i arhiepiskopa. Wih dvojica vazda delaju u harmo-
ninom sadejstvu, kao u sveanom obredu, vrei svoju Bogom darovanu slubu na do-
brobit poverene im pastve. Obnova Majke svih srpskih crkava" bio je samo jedan,
ali simboliki upeatqiv, zadatak te slube. Kroz wu su obojica potvrivala hri-
anski legitimitet svog dostojanstva i prinosila dostojan dar izvoritu svih
vlasti.
69
Zbog toga misao o bogonadahnutom sadejstvu dvaju poglavara nije bila nimalo
uzgredna poruka ike predstave.
70
Slian ceremonijalno-bogoslubeni susret srpskog vladara i crkvenih dosto-
janstvenika predstavqan je i na nekim drugim kompozicijama. U okviru ilustracije
posledwe strofe Akatista presvetoj Bogorodici u apsidi junog paraklisa Deana
naslikani su lanovi vladarske porodice kako stoje na supedionima kraj ikone Bogo-
rodice Odigitrije.
71
Tu ikonu na zlatotkanoj podei pridravaju neki mladi qudi,
izgleda ipoakoni. S druge strane Odigitrijinoj ikoni prilazi povorka pojaca i
drugih crkovnika predvoena arhijerejem u polistavrionu, s nimbom oko glave, pre-
ma miqewu Vojislava J. uria, samim arhiepiskopom Joanikijem.
72
inodejstvuju-
i, on se klawa ikoni koju izgleda kadi.
73
S obzirom na opisanu ikonografiju i i-
wenicu da je Bogorodiin akatist pojan u okviru bogosluewa koja su prethodila
prazniku Vaskrsewa Hristovog, reklo bi se da je u pitawu upravo slika obreda pove-
zanog s tim praznikom. U Carigradu se, naime, u doba Paleologa ustalio obiaj da se
kroz grad pronosi u litiji ikona Bogorodice Odigitrije kao paladijuma Carstva, od
Bogorodiine crkve u Pantokratorovom manastiru do carske palate. Tamo je boravi-
la tokom proslave Vaskrsewa (od etvrtka pred Cveti do uskrweg ponedeqka). Na-
kon toga ikona je, takoe sveano, vraana u manastir.
74
Za razliku od rodestvene
DRAGAN VOJVODI *
54
67
Car je iz palate do Svete Sofije dolazio s krunom na glavi, ali je na pragu priprate skidao kru-
nu, da bi mu ona bila vraena prilikom naputawa crkve, kod Svetog bunara. O tom vanom obiaju i we-
govoj simbolici cf. Dagron, Car i prvosvetenik, 107, 112113, 115, 121, 124126.
68
Todi, Srpsko slikarstvo, 61, iznosi miqewe, po svemu sudei ispravno, da je na ikoj fresci
predstavqen trenutak dolaska srpskog kraqa na liturgiju, kad mu je u susret izaao arhiepiskop".
69
Cf. Djuri, La royaut et le sacerdoce, 137139, koji je smatrao da se pojava kraqevske i arhiepisko-
pove procesije moe povezati sa slubom tzv. carskih asova pred Boinu veerwu. ika predstava ne
moe biti ilustracija slube carskih asova, kako zbog iwenice da su naslikane povorke u pokretu, tako
i zbog okolnosti da je vladar predstavqen u najsveanijem ruhu, kakvo je odevao samo na najvee crkvene
praznike.
70
Za drugaije miqewe cf. Djuri, La royaut et le sacerdoce, 217, 222223.
71
G. Babi, Bogorodiin Akatist, u: Zidno slikarstvo manastira Deana, Beograd 1995, 149158.
72
Djuri, La symphonie, 217.
73
Radoji, Portreti, 5354; J. Lafontaine-Dosogne, Les cycles de la Vierge dans l'glise de Deani: En-
fance, Dormition et Akathiste, u: Deani i vizantijska umetnost sredinom H veka, Beograd 1989, 316, fig. 7;
Djuri, La symphonie, 217; Babi, Bogorodiin Akatist, 157158; B. Todi, M. anak-Medi, Manastir De-
ani, Beograd 2005, 368, 443.
74
R. Janin, La gographie ecclsiastique de l'Empire byzantin, I, Le sige de Constantinople et le Patriarcat
oecumnique, III, Les glises et les monasterres, Paris 1969, 209, 212, 214; Pseudo-Kodinos, Trait des offices, in-
troduction, texte et traduction par J. Verpeaux, Paris 1966, 227228, 230231; A. Grabar, L'Hodigitria et Elousa,
ZLU 10 (1974), 814; N. Paterson evenko, Icons and Liturgy, DOP 47 (1991) 47, 4950, 5253; C. Angelidi,
T. Papmastorakis, The Veneration of the Hodegetria and the Hodegon Monastery, u: The Mother of God: Represen-
tations of the Virgin in the Byzantine Art, ed. M. Vassilaki, Milan 2000, 384385.
stihire u ii, predstava iz deanske crkve pokazuje obred koji nije vezan za hram,
ve za vladarski dvor, ali je dubqa poruka u osnovi ostala ista. Uestvujui svaki sa
svoje strane i svaki na svoj nain u proslavqawu Gospodweg praznika, arhijerej i su-
veren se zapravo iskazuju kao sloni sadejstvenici i uzajamno podravajui sluite-
qi Boiji. Sasvim slinom miqu bilo je nadahnuto prikazivawe bogoslubenog
obreda na predstavi Boine himne u protezisu Mateia, u kojem uestvuju srpski
vladar i jedan arhijerej.
75
Likovi crkvenih dostojanstvenika i srpskih vladara objediwavani su i izvan
scena u ijoj su se ikonografiji neposredno ogledali bogoslubeni obiaji i cere-
monijal. Skrenimo najpre pawu na ktitorsku kompoziciju u crkvi Svetog Nikole
Dabarskog u Bawi. Naslikana u jugoistonom uglu naosa na sloju ivopisa iz H ve-
ka, ona po svemu sudei ponavqa prvobitno reewe nastalo 1328. ili 1329. godine.
76
Idejno sredite kompozicije ini velika fresko ikona patrona, Svetog Nikole, na
istonom zidu. Woj prilaze srpski kraq Stefan Deanski i mladi kraq Duan s
modelom hrama u rukama, predstavqeni na istonom delu junog zida potkupolnog
prostora. Iza vladara stupa dabarski episkop Nikola,
77
takoe blago okrenut i po-
gnut nalevo, odeven u polistavrion, s desnicom podignutom u molitvi, dok u levoj
ruci dri jevaneqe. I on je u natpisu oznaen kao ktitor,
78
s obzirom da je imao
odreenih zadubinarskih zasluga u obnovi saborne crkve Dabarske eparhije.
Potpuno drugaija kompoziciona postavka i idejni akcenti obeleavaju pred-
stavu na junom zidu zapadnog traveja crkve Svetog Dimitrija u Pei. Tamo su jedni
kraj drugih naslikani portreti dvojice arhijereja i dvojice vladara, u okviru naro-
ite programske celine (sl. 9). Nedavno, oni su prepoznati kao likovi arhiepiskopa
Nikodima, ktitora crkve, zatim kraqa Stefana Deanskog, mladog kraqa Duana i
svetog Save .
79
Sve pobrojane linosti postavqene su strogo eono, odevene su u naj-
sveanije ruho i predstavqene na crvenoj pozadini, koja je simbolisala tajanstvo bo-
gomdane vlasti.
80
Vladarski par dobio je mesto u sreditu kompozicije, pri emu se
pazilo i na to da se portreti aktuelnog arhiepiskopa i kraqa nau jedan do drugog.
55
75
V. . Duri, Portret v izobraenih rodestvenskih stihir, 248249; S. Cvetkovski, Za kti-
torskata kompozicija od Mateje, Godien zbornik na Filozofskiot fakultet na Univerzitetot Sv. Ki-
ril i Metodij" vo Skopje 23 (49) (1996), 532; Djuri, La symphonie, 216; E. Dimitrova, Manastir Mateje,
Skopje 2002, 9397, tab. HH.
76
Peji, Manastir Sv. Nikola Dabarski, 126127, sl. 8485, s uvidom u stariju literaturu.
77
Wegovo ime itao je jo Vladimir Petkovi (V. R. Petkovi, Natpisi i zapisi u starim srpskim
crkvama, Starinar 2 /1925/, 28). Nedavno je, meutim, izneta sumwa u ovu identifikaciju i iznet predlog
da se u oteenom liku arhijereja prepozna jedan od novih ktitora, patrijarh Makarije Sokolovi (Mana-
stir Sv. Nikola Dabarski, Beograd 2009, 126128). Treba, ipak, primetiti da je na svojim portretima u
najnioj zoni ivopisa u Pei, Budisavcima i Graanici patrijarh Makarije predstavqan u sakosu, dok
arhijerej iz ktitorske kompozicije u Bawi nosi polistavrion. U sakosu je predstavqen i patrijarh Anto-
nije u priprati Bawe, dok je patrijarh Makarije tamo naslikan u arhijerejskoj monakoj odei. Osim toga,
sva tri Sokolovia naslikana u priprati, a ne samo Makarije, oznaena su kao ktitori hrama (cf. Peji,
op. cit., 130131, 271272, sl. 88).
78
Petkovi, Natpisi i zapisi, 28; Jovanovi, O jednom ktitorskom natpisu, 33.
79
Todi, Srpske teme, 123139, sl. 610, sa svom starijom literaturom.
80
O takvoj pozadini vladarskih portreta cf. D. Vojvodi, O ivopisu Bele crkve karanske i suvreme-
nom slikarstvu Rake, Zograf 31 (20062007), 142143.
Takvo uporedno, ili pak naspramno, povezivawe likova predvodnika crkve i drave
ostavie naroit trag u srpskoj umetnosti iz doba Stefana Duana i wegovog sina
cara Uroa. U otvorenom sopoanskom eksonarteksu, ija je arhitektura sasvim nepo-
godna za rasporeivawe slikarskih tema, portret arhiepiskopa Joanikija naslikan je
u zapadnom delu prostorije, naspram portreta vladara i prilino je udaqen od wih.
81
No, kada se proui opta dispozicija raspoloivog prostora u eksonarteksu, uoava
se da slikari nisu mogli arhiepiskopov lik neposrednije programski povezati s
predstavom aktuelnog vladara i wegovih predaka. U svakom sluaju, vredno je pawe
DRAGAN VOJVODI *
56
81
ivkovi, Sopoani, 3840.
Sl. 9. Sveti Dimitrije u Pei, portreti vladara i arhijereja na junom zidu
(snimak Vilijema Tejlora Hostetera)
nastojawe da se u tematski program sopoanskog slikarstva, pored likova Nemawia,
ukqui i predstava ondaweg crkvenog poglavara.
82
Tamo gde su to prostorni uslovi
dozvoqavali, portreti srpskih suverena i visokih crkvenih dostojanstvenika Dua-
novog i Uroevog vremena idejno su objediwavani na ikonografski i programski
znatno itqiviji nain.
Osobena portretska celina, tipoloki i idejno dosta slina dvema prethodnim,
naslikana je u severozapadnom traveju deanske priprate (sl. 1112). Ona je sazdana u
vidu diptiha ije svetovno krilo ine portreti trolane vladarske porodice na se-
vernom zidu (sl. 12). Drugo krilo zauzimaju predstave trojice duhovnika naslikane na
zapadnom zidu: svetog Save Srpskog, prvog deanskog igumana Arsenija i arhiepisko-
pa Joanikija (sl. 11).
83
Slino kao u Svetom Dimitriju u Pei, portret aktuelnog
crkvenog poglavara stavqen je i ovde ikonografskim sredstvima u istu ravan s vla-
darskim. Naslikan je uz severni rub zapadnog zida traveja, naavi se u neposrednoj
blizini predstave carske porodice. Poglavar Srpske crkve stoji, poput vladara,
potpuno eono okrenut i s obe ruke dri pred grudima atribut svog arhijerejskog do-
stojanstva jevaneqe. Pretpostavqeno je da slika na zapadnom zidu deanske pri-
prate predstavqa, zapravo, simboliku predaju arhiepiskopske vlasti koju sveti Sava
prenosi na Joanikija . Osnova za takvo tumaewe pronaena je u iwenici da veli-
ki srpski prosvetiteq dri jevaneqe u levoj ruci, pridignutoj uz telo upravo na
onoj strani na kojoj se nalazi i lik Joanikija .
84
Nismo uvereni da taj gest ima zna-
ewe investiture. U slikarstvu pravoslavnih naroda nema odgovarajuih ikonograf-
skih analogija koje bi ukazale na takvu simboliku. S jevaneqem pridignutim uz telo
u levoj ruci prikazivani su u vizantijskoj i srpskoj umetnosti mnogi arhijereji, naj-
57
82
Povrina umetnutog zida juno od prolaza na kuli ua je od one na severnoj strani. Upravo zato
se portret arhiepiskopa naao severno, a oteeni, opirni natpis nejasnog sadraja juno od prolaza.
Cf. ivkovi, Sopoani, 7, 40.
83
D. Vojvodi, Portreti vladara, crkvenih dostojanstvenika i plemia u naosu i priprati, u: Zidno
slikarstvo manastira Deana, Beograd 1995, 285294, sl. 18, 20; Todi, anak-Medi, Manastir Deani,
443444, sl. 362363.
84
Djuri, La symphonie, 211; Todi, anak-Medi, Manastir Deani, 444.
Sl. 10. Sveti Nikola Bolniki, portreti na junoj fasadi (crte . Krsteskog)
ee ugledni svetiteqi, ali kao samostalne figure.
85
Pri tome je sasvim jasno da
oni ne vre nikakvu investituru. S druge strane, sam sveti Sava s jevaneqem u le-
vici, podignutoj kraj tela, ukquen je u pomiwanu povorku crkvenih dostojanstveni-
ka u junom paraklisu studenike Bogorodiine crkve (sl. 2).
86
Poto se tamo lik
DRAGAN VOJVODI *
58
85
Vajcman et alt., Ikone, Beograd 1983, 111, 157, 198, 292; I. M. orevi, Zidno slikarstvo srpske
vlastele u doba Nemawia, Beograd 1995, crno-bele sl. 46, 71; etc. Desnica svetog Save u deanskoj pripra-
ti ini gest blagoslova na nain koji je veoma uobiajen u vizantijskoj umetnosti, pa mu ne bi trebalo
pridavati poseban znaaj. Vajcman et alt., Ikone, 33, 40, 41, 56, 82, 111; Todi, Reprezentativni portreti
sv. Save, sl. 2, 3, 9, 14; etc.
86
Todi, Reprezentativni portreti sv. Save, 230231, sl. 3, sa starijom literaturom. Na istovetan
nain sveti Sava dri kodeks i na nekim drugim svojim predstavama. Cf. Vajcman et alt., Ikone, 198; Ba-
Sl. 11. Deani, portreti crkvenih dostojanstvenika na zapadnom zidu priprate
(snimak Muzeja u Pritini)
naslednika arhiepiskopskog trona, Arsenija , nalazi uz Savin suprotni, desni bok,
oevidno je da opisani gest ne mora imati znaewe koje mu je u sluaju deanskih
portreta pripisano.
Na junoj fasadi crkve Svetog Nikole Bolnikog u Ohridu sabrani su portreti
ohridskog arhiepiskopa Nikole, kraqa Duana, wegove ene Jelene, sina Uroa i
svetih praroditeqa Save i Simeona (sl. 10).
87
Oko glavnog idejnog sredita te pro-
59
Sl. 12. Deani, portreti vladarske porodice na zapadnom zidu priprate
(snimak Narodnog muzeja u Beogradu)
bi, Kraqeva crkva, tab. HHH; C. Grozdanov, Sveti Simeon Nemawa i sveti Sava u slikarskoj tematici u
Makedoniji (HH vek), u: Stefan Nemawa Sveti Simeon Mirotoivi. Istorija i predawe, Beograd
2000, crt. 8, 9, sl. 1112, 16, 19, 23, 25; etc.
87
V. J. uri, Tri dogaaja u srpskoj dravi H veka i wihov odjek u slikarstvu, ZLU 4 (1968),
7687, sl. 2; C. Grozdanov, Ohridsko zidno slikarstvo H veka, Beograd 1980, 5459, crt. 7; Chr. Walter,
gramske celine predstave patrona u luneti nad ulazom nali su se jedan na-
spram drugog likovi ohridskog arhiepiskopa i srpskog kraqa. Izmeu wih, meutim,
ne postoji puna hijerarhijska simetrija. Stefan Duan predstavqen je blie istoku,
pod blagoslovom Hrista Emanuila, u potpuno eonom stavu sa skiptrom u desnoj ruci
i akakijom u levoj.
88
Arhiepiskop je, meutim, vidno okrenut nadesno i prua u mo-
litvi obe ruke prema svetom Nikoli.
Hijerarhijsko prvenstvo vladara u odnosu na arhijereja jo je izrazitije istaknu-
to u ivopisu Mateia. Wihovi portreti su i ovde okupqeni oko predstave patrona
Bogorodice Crnogorske u luneti iznad ulaza u akonikon (sl. 13).
89
Arhijerej,
koga blagosiqa sveti Jovan Pretea, prilazi Bogorodici s leve strane, potpuno je
okrenut prema woj i obraa joj se molitveno podignutim rukama. Srpska vladarska
porodica, naslikana na junom zidu i jugoistonom pilastru, stoji pod blagoslovom
svog zatitnika svetog Stefana.
90
Carica Jelena i kraq Uro, kao ktitori u rukama
dre model" hrama, dok portret cara Duana, izdvojen na pilastru i uveanih di-
menzija, pokazuje sve osobenosti sveane i hijeratino postavqene vladarske slike.
DRAGAN VOJVODI *
60
Portraits of Bishops appointed by the Serbian Conquerors on Byzantine Terrritory, u: Byzantium and Serbia in the
14
th
Century, Athens 1996, 292.
88
Kraq Duan, kao i wegov sin mladi kraqa Uro, dri na ovom ohridskom portretu akakiju na
neuobiajeni nain (Grozdanov, Ohridsko zidno slikarstvo, crt. 7). Na neobian naini akakiju nose i po-
jedini vizantijski carevi. Cf. C. Mango, Materials for the Study of the Mosaics of St. Sophia, Washington 1962,
7576, fig. 97.
89
Cvetkovski, Za ktitorskata kompozicija od Mateje, 525536, crt. 1; E. Dimitrova, Ktitorska
kompozicija i novo datovawe ivopisa u crkvi Svete Bogorodice u Mateiu, Zograf 29 (20022003),
181191, sl. 15, crt. 1.
90
Dimitrova, Ktitorska kompozicija, 184, sl. 5.
Sl. 13. Matei, portreti i likovi svetih u jugoistonom uglu naosa (crte . Cvetkovia)
Sueqavawe vladarskih i arhijerejskih portreta na neobinom mestu u topografiji
ugledne vladarske zadubine, u jugoistonom uglu naosa, moglo je biti potaknuto po-
sebnom namerom.
91
Da li su tvorci mateikog programa eleli da podsete na cari-
gradske liturgijske tradicije? To jest, da li su na umu imali obiaj da car tokom
slube Boije najveim delom boravi, preodeva se i vri prijeme dostojanstvenika
u tzv. metatorionu, odeqewu u jugoistonom uglu Svete Sofije? Tamo se car susretao
i s patrijarhom pred odlazak iz crkve.
92
Zanimqivo je primetiti da je u Mateiu ar-
hijerej prikazan kako vladarima prilazi sa strane oltara, to bi se takoe poklopi-
lo s carigradskom praksom.
Odlike reprezentativne carske slike jasno se razaznaju i na portretu Duanovog
naslednika Uroa na zapadnoj fasadi paraklisa svetog Grigorija uz crkvu Bogorodi-
ce Perivlepte u Ohridu. Kao u dva prethodna primera, predstave svetovnih i duhov-
61
91
Po tome su mateiko reewe nagovestili portreti u Svetom Nikoli Dabarskom u Bawi cf. supra.
92
Dagron, Car i prvosvetenik, 7273, 75, 8283, 113118, 122, 124, 128129, 241, s izvorima i
starijom literaturom.
Sl. 14. Sveta Sofija u Ohridu, paraklis Svetog Jovana Pretee,
portreti ktitorske porodice i arhijereja (crte D. Todorovia)
nih dostojanstvenika ovde su takoe okupqene oko lika patrona naslikanog iznad
ulaza (sl. 15).
93
Sa svetiteqeve desne strane, dakle na hijerarhijski znaajnijem me-
stu, predstavqeni su u nizu portreti cara Uroa i wegovih vazala, gospodara Ohrida
Vuka i Grgura Brankovia. Levo od svetiteqa mesto je dobio ohridski arhiepiskop
Grigorije . Wega sledi neki arhijerej, verovatno devolski episkop, a na kraju stupa
Jovan, arhimandrit manastira Svetog Klimenta. I dok car Uro stoji potpuno
frontalno, nosei insignije najvie vlasti, arhiepiskop Grigorije primetno je
okrenut ka svetitequ i prema wemu podie bar jednu ruku u molitvenom stavu. Naa-
lost, zbog znatnih oteewa nije mogue u potpunosti sagledati ikonografiju por-
treta tog ohridskog arhijereja.
Najzad, na zapadnom zidu Sisojevca do sredine prolog veka stajali su izblede-
li tragovi neobine ktitorske kompozicije. Na osnovu crtea Branislava Vulovia
i starih fotografija moe se razaznati da su ktitorski model drali despot Stefan
Lazarevi, naslikan s leve strane, i nepoznati arhijerej potpuno unitene glave.
94
S
obzirom na iwenicu da taj arhijerej nosi sakos, ukraen krstovima upisanim u kru-
DRAGAN VOJVODI *
62
93
C. Grozdanov, Prilozi poznavawu sredwovekovne umetnosti Ohrida, ZLU 2 (1966), 215219; uri,
Tri dogaaja, 8587; Grozdanov, Ohridsko zidno slikarstvo, 122124, crt. 30; Z. Rasolkoska-Nikolovska,
Srednovekovnata umetnost vo Makedonija. Freski i ikoni, Skopje 2004, 278286.
94
T. Starodubcev, Srpsko zidno slikarstvo u doba Lazarevia i Brankovia (13751459), Daktilografisana
doktorska disertacija, Beograd 2007, 126127; Katalog, 9192 (sa svom starijom literaturom).
Sl. 15. Bogorodica Perivlepta u Ohridu, paraklis Svetog Grigorija Bogoslova,
portreti svetovnih i duhovnih dostojanstvenika na fasadi (crte . Krsteskog)
gove, reklo bi se da u wemu treba prepoznati onovremenog poglavara Srpske crkve
ili moda beogradskog mitropolita. Ktitorska slika u Sisojevcu nastala je izmeu
1406. i 1427. godine posle razlaza despota Stefana s bratom Vukom, a pre smrti
despotove.
95
Portretske celine iz Rudenice, Naupare i Kalenia upuuju na zakquak
da despot Stefan nije morao biti naslikan u sisojevakoj ktitorskoj kompoziciji u
svojstvu zadubinara.
96
Neizvesno je, meutim, da li je predstavqeni arhijerej imao
ktitorskog udela u nastanku crkve i kakav je bio taj udeo.
*
Produbqenom tumaewu veine gore navedenih portretskih celina iz H i H
veka, koje objediwuju likove srpskih vladara i crkvenih dostojanstvenika, prvi se
posvetio takoe Vojislav J. uri. On je najpre usredsredio pawu na slikani pro-
gram june fasade Svetog Nikole Bolnikog u Ohridu. Postavqawe portreta ohrid-
skog arhiepiskopa Nikole i kraqa Duana jednog naspram drugog, u drutvu ostalih
lanova vladarske porodice i najznaajnijih srpskih svetiteqa ukazalo mu se kao
ikonografski odraz suvremenih dogaaja. Nakon srpskog osvajawa Ohrida 1334. godi-
ne i postavqewa Nikole, kao prvog iz Srbije", na ohridski arhiepiskopski tron,
sasvim su izmeweni odnosi Ohrida sa srpskom crkvom i dravom.
97
Wihovo pomi-
rewe" je prema miqewu uria verovatno bilo utvreno nekim zvaninim dogovo-
rom i moda potvreno poveqom srpskog vladara arhiepiskopiji.
98
Slika na fasadi
Svetog Nikole Bolnikog predstavqala bi samo likovnu objavu tog pomirewa, ostva-
renog kroz pretpostavqeni dogovor i povequ. S obzirom na to da se portreti u Sve-
tom Nikoli mogu datovati u vreme oko 1345. godine, V. J. uri je, oslawajui se na
rezultate istraivawa Cvetana Grozdanova,
99
smatrao da je i navodni sporazum arhi-
episkopa i srpskog vladara postignut upravo oko 1345.
100
Da je taj sporazum ostao na
snazi i u vreme cara Uroa, svedoilo bi, prema uriu, opisano slikarstvo na za-
padnoj fasadi severnog paraklisa uz Bogorodicu Perivleptu u Ohridu.
101
Neto dru-
gaije tumaewe pomenutih portretskih celina u Ohridu izneo je Kristofer Valter.
On ih postavqa u iri kontekst arhijerejskih predstava nastalih u oblastima koje je
osvojio Duan, i to nakon prekida odnosa izmeu Carigradske i Srpske patrijari-
63
95
Otvoren i konaan sukob meu braom izbio je tek 1408. godine. No, Vuk Lazarevi, koji nije na-
slikan u Sisojevcu, ne javqa se kao lice koje uestvuje u izdavawu vladarskih poveqa ve od 1406. godine
(o tome cf. Vojvodi, Vladarski portreti srpskih despota, 72, n. 7, 23). Radi sigurnosti, pri datovawu i-
vopisa u Sisojevcu treba uzimati u obzir iri hronoloki okvir.
96
Cf. V. J. uri, Drutvo, drava i vladar u umetnosti u doba dinastije Lazarevi-Brankovi,
ZLU 26 (1990), 2329.
97
Grozdanov, Prilozi, 207214.
98
uri, Tri dogaaja, 7879. Mogunost izdavawa poveqe uri ne pomiwe izriito u svojim ka-
snijim osvrtima na to pitawe. Cf. idem, Vizantijske freske u Jugoslaviji, Beograd 1974, 67; idem, La sym-
phonie, 213214.
99
Grozdanov, Prilozi, 209211. Ovaj autor kasnije zapaa da bi prema podacima iz prve treskava-
ke poveqe proizlazilo da je Arhiepiskopija, nakon Duanovog osvajawa Ohrida, ipak bila aktivna i pre
1345. godine. Cf. Grozdanov, Ohridsko zidno slikarstvo, 14.
100
uri, Tri dogaaja, 87; idem, La symphonie, 213.
101
uri, Tri dogaaja, 8587; idem, La symphonie, 213.
je. Valter smatra da je tada stvoren neobino velik broj portreta jerarha, ne samo u
Ohridu ve i u Seru, Skopqu i Lesnovu. Tu pojavu mogue je, prema Valteru, objasni-
ti potrebom da se na novim prostorima potvrdi legitimnost Srpske crkve, wenih
poglavara i novopostavqenih jerarha.
102
Zadravajui osoben nain razmiqawa, primewen pri tumaewu ohridskih
portreta, Vojislav uri nastojao je da objasni i smisao portretskih celina u Sve-
tom Dimitriju u Pei, Deanima, pa i Mateiu. One su, kako je Vojislav uri mi-
slio, bile takoe neposredan odraz istorijskih prilika i dogaaja svoga vremena. Za
uria, to je doba uzdizawa srpske drave i crkve u rang carstva i patrijarije, pa
su portreti srpskih vladara i crkvenog poglavara bili zdrueni kako bi posvedoi-
li o savezu institucija u jednom za wih prelomnom trenutku.
103
Slikom se ukazivalo
na saglasnost povodom sasvim odreenog pitawa i delila odgovornost" u vezi s tim.
Naglasak je, dakle, bio na istorijskom trenutku, dok su ranije razmotrene portretske
celine iz H i poetka H veka, prema V. uriu, predstavqale saglasje dveju vla-
sti kao trajno stawe". Meutim, takvo tumaewe izaziva odreene nedoumice. Naro-
ito se namee zapaawe da dva pomenuta ikonografsko-programska modela u srpskom
slikarstvu ne traju nimalo paralelno, ve se javqaju sukcesivno, u razliitim peri-
odima razvoja drutva i wegove kulture. To naroito udi ako se pretpostavi da oni
zaista izrastaju iz istovetnog ideolokog miqea. Zar se u H veku srpska drava i
crkva nisu nalazile pred zajednikim iskuewima koja su prevazilazile u saglasju i
zar se u zrelom H veku potpuno izgubila potreba za isticawem simfonije" dveju
vlasti kao trajnog stawa"? To pitawe moe se postaviti i znatno odreenije. Zato
se, recimo, uspostavqeno saglasje izmeu Ohridske arhiepiskopije i srpske drave
ne bi u vreme cara Uroa i arhiepiskopa Grigorija pokazivalo kao trajno stawe"?
Nadaqe, sporno je i miqewe da slike odnosa dveju vlasti iz H stolea predsta-
vqaju samo skraenu varijantu ili izvod iz portretskih celina H veka.
104
U vezi s
tim vaqa podsetiti da u Ariqu, na primer, nije dolo do bilo kakvog ikonografskog
ili programskog sueqewa, odnosno povezivawa likova suvremenog vladara i crkve-
nog poglavara. Nedoumice izazivaju, takoe, odreena tumaewa smisla vizantijskih
predstava koje su mogle posluiti kao ikonografski izvornik objediwavawu likova
vladara i arhijereja u srpskom slikarstvu zrelog H stolea.
105
Naravno, tumaewa Vojislava uria, ali i ono Valterovo, ne mogu se smatrati
iweniki vaqano zasnovanim ako bi se pokazalo da pobrojane portretske celine
nisu dobro hronoloki odreene i povezane s odgovarajuim linostima i dogaaji-
ma u studijama dvojice istraivaa. Tako, na primer, slikarstvo u Mateiu Vojislav
uri datuje u period izmeu 1343. i 1345. godine, a ivopis pekog Svetog Dimi-
trija u 1345/1346. godinu.
106
U novije vreme izneti su, meutim, uverqivi argumenti u
prilog drugaijem hronolokom odreewu slikarstva u pomenutim spomenicima. Na
DRAGAN VOJVODI *
64
102
Walter, Portraits of Bishops, 291298.
103
uri, La symphonie, 210213.
104
Ibidem, 218.
105
Ibidem, 221222.
106
Ibidem, 212; uri, u: Peka patrijarija, 205.
osnovu wih moglo bi se zakquiti da je oslikavawe Mateia okonano neto kasni-
je, izmeu 1348. i 1352, ili 1347. i 1350,
107
pri emu pojedini autori dovode u pitawe
identitet i in u toj crkvi naslikanog arhijereja. Datovawe zidnog slikarstva u Sve-
tom Dimitriju pomereno je jo verodostojnije u znatno raniji period, u 13221324.
godinu.
108
Primer iz Pei naroito je znaajan. On pokazuje da je do zdruivawa sve-
anih portreta aktuelnih vladara i crkvenog poglavara dolo, po svemu sudei, jo
u vreme kraqa Stefana Deanskog, dakle mnogo pre no to se postavilo pitawe pro-
glaewa srpskog carstva i patrijarije. Ovde bi, takoe, vaqalo podsetiti i na
portrete srpske vladarske porodice i arhiepiskopa Joanikija u spoqawoj priprati
Sopoana. Oni su nastali nekoliko godina pre proglaewa carstva i patrijarije.
Gotovo je sigurno da potiu iz 1343. godine.
109
Uzimajui sve to u obzir, ini se da
65
107
Dimitrova, Ktitorska kompozicija, 188190; Cvetkovski, Za ktitorskata kompozicija od Matej-
e, 535536, 537.
108
B. Todi, Srpske teme na freskama H veka u crkvi Svetog Dimitrija u Pei, Zograf 30
(20042005), 123139.
109
D. Vojvodi, Ukrtena dijadima i torakion". Dve drevne i neuobiajene insignije srpskih vladara u
H i H veku, u: Trea jugoslovenska konferencija vizantologa, BeogradKruevac 2002, 264, n. 73.
Sl. 16. Sveti Vital u Raveni, portreti svetovnih i crkvenih dostojanstvenika u oltaru
bi ideoloki smisao portretskih celina u ohridskim crkvama, pekom Svetom Di-
mitriju, Sopoanima, Deanima i Mateiu vaqalo podvri dodatnom razmatrawu.
Pri tom se znatno vea pawa mora posvetiti analognim ikonografskim celinama
iz riznice vizantijske umetnosti. Zapravo, u razmatrawe je nuno ukquiti vei
broj vizantijskih portreta no to je to do sada iweno.
*
Najstariji poznati primeri zajednikog predstavqawa portreta romejskog cara i
arhijereja potiu iz ranovizantijskog doba. Pomenimo, najpre, mozaik u crkvi Svetog
Apolinarija Novog u Raveni, od kojeg je preostala samo bista cara. Ipak, zahvaqujui
opisima ukrasa crkve iz H veka, pouzdano se zna da su se na unutrawoj strani za-
padnog zida mogli videti portreti Justinijana avgusta i episkopa Agnelusa, ukra-
eni zlatnim mozaikim kockama".
110
Ikonografske pojedinosti izgubqene predsta-
ve, naalost, nije mogue rekonstruisati. U svakom sluaju jasno je da su portreti ca-
ra i ravenskog arhijereja, inae ktitora, bili izdvojeni i posebno istaknuti. Neto
stariji mozaici, sauvan i u crkvi Svetog Vitala, pokazuju dve znatno sloenije
portretske celine. U sreditu severnog panoa, za nas naroito zanimqivog, predsta-
vqen je gore pomenuti car, Justinijan , kako stoji u potpuno eonom stavu, s krunom
na glavi prosveenoj nimbom i prua veliku zlatnu zdelu u pravcu oltara (sl. 16).
Wega prate dvorani i oruana garda. Uz carev levi bok predstavqen je ravenski epi-
skop Maksimijan u arhijerejskom odejaniju s velikim krstom u desnici, ali bez nim-
ba oko glave. U episkopovoj pratwi nalaze se dvojica akona.
111
Znaaj vasilevsa i ar-
hiepiskopa nije odreen na osnovu wihove udaqenosti od najistonijeg dela hrama,
nego je odmeren u odnosu na sredite slike. U wemu stoji sam car. S obzirom na ne-
to perifernije mesto koje zauzima i na iwenicu da nema nimb, lokalni arhijerej
je predstavqen kao hijerarhijski podreen monom avgustu Justinijanu. Iako je u
predgovoru svojoj noveli taj car jasno uzveliao ideju saglasja carstva i sveten-
stva, on se isticao u potpunom potiwavawu Crkve dravnoj vlasti.
112
Po ugledu na gore opisanu predstavu iz Svetog Vitala nastao je oko 675. godine
mozaik u apsidi Svetog Apolinarija in Classe, takoe u Raveni, kasnije dosta prera-
ivan.
113
U wegovo sredite postavqeni su car Konstantina Pogonat, jedan sveti
arhijerej, u ulozi posrednika,
114
i ravenski arhiepiskop Reparatus. Obeleen nim-
bom i gotovo frontalno postavqen na levoj strani scene, car uruuje privilegiju ar-
DRAGAN VOJVODI *
66
110
Mango, The Art, 107.
111
O ovoj predstavi cf. Grabar, L'empereur, 106107, pl. XX/1; idem, Quel est le sens de l'offrande de
Justinien et de Thodora sur les mosaques de Saint-Vital, Felix Ravenna, luglio 1960; G. Strievi, Sur le problme
de l'iconographie des mosaques impriales de Saint Vital, Felix Ravenna, giugno 1962; F. W. Deichmann, Ravenna.
Hauptstadt des sptantike Abendlandes, Bd. IIII, Wiesebaden 19581976, Bd. I, 242243, 335337; Bd. II/2;
Bd. III, Taf. 359, 368370.
112
Ostrogorski, Odnos crkve i drave, 227, 233; Troicki, Crkveno-politika ideologija, 172173;
Petrovi, Saglasje ili simfonija", 76.
113
Grabar, L'empereur, 108109; Deichmann, Ravenna, Bd. I, 123, 276277, 342343; Bd. II/2, 273
279; Bd. III, Taf. 404406.
114
U wemu se moe prepoznati tada poivi ravenski episkop Mavr, ili patron hrama sveti Apo-
linarije. Cf. nap. 113 supra.
hiepiskopu koji nema nimb, a ispod felona podie obe ruke okreui se vidno ka
darodavcu.
Na osnovu sauvanih svedoanstava razliite vrste, poznat je vei broj predsta-
va iz sredwovizantijskog perioda koje objediwuju portrete vladara i arhijereja. Naj-
poznatija i svakako najznaajnija takva slika, nastala izmeu 856. i 866. godine, kra-
sila je zidove Hrisotriklinija carske palate.
115
Ona je slavila vasilevsa Mihaila
i patrijarha Fotija kao pobednike nad ikonoborakom jeresi. Car i episkop"
bili su prikazani jedan kraj drugog sa svojim saradnicima u blizini Hrista, Bogo-
rodice i svetih, poto su prognali greku", odnosno jeres.
116
Kroz sauvani opis
slike razgovetno provejava misao o blagodati koja proizlazi iz saglasja delawa car-
stva i svetenstva u pravoslavqu.
117
Jasno se naziru i kompoziciona simetrija i iz-
razita hijerarhijska bliskost svetovnog i duhovnog poglavara. Tim povodom vaqa
podsetiti na zapaawe Georgija Ostrogorskog da se upravo od HH veka izmeu vr-
hovne svetovne i duhovne vlasti stvarno uspostavqa izvestan paralelizam, koji obu-
hvata i najsitnije pojedinosti".
118
Strukture obe vlasti se centralizuju. Kao to uz
cara postoji Senat, tako uz patrijarha postoji Sinod, kao caru, tako je i patrijar-
hu potiwen itav niz kancelarija i inovnika, uz iju pomo patrijarh upravqa
svojom eparhijom, a koji ponekad imaju iste titule kao carski inovnici; najzad, pa-
trijarh ima svoj dvor u svemu slian carskom".
119
Taj paralelizam, to se u naznae-
nom periodu iskazao kao naroito izraen, postojao je u Vizantiji i u ranijim i u
poznijim vremenima. U svakom sluaju, zajednika predstava vasilevsa i arhipastira
praenih dvoranima i kliricima iz Hrisotriklinija moe podsetiti na one ranije
u Svetom Vitalu i Svetom Apolinariju u Klase, ili na onu pozniju u ii. Na izve-
stan nain, ona priziva u seawe i portrete cara Uroa i arhiepiskopa Grigorija s
vlastelom i kliricima, iz ohridske Perivlepte.
O tome koliko su sline slike budile kod Vizantinaca pomisao na saglasje sve-
tovne i duhovne vlasti moe da uveri opis jedne zajednike predstave cara i patri-
jarha iz H veka. Evhaitski mitropolit Jovan Mavropod tvorac je tog poetskog opisa,
naslovqenog kao O slici vasilevsa i patrijarha". Ueni pisac istie kako: Oni
67
115
Grabar, L'iconoclasme, 211; Mango, The Art, 184, n. 7.
116
Anthologie grecque, Part. I: Anthologie Palatine, Tome I (Livres IIV), Texte tabli et traduit par P.
Waltz, Paris 1960
2
, 41 (no. 106).
117
Joli Kalavrezu smatra, neopravdano, da ovakve slike nisu bile uobiajene u Vizantiji. Naime,
ona je uverena kako je portret cara mogao da olikotvori dravnu vlast, ali da lik patrijarha po pravilu
nije oliavao poglavarstvo nad Crkvom, ili samu Crkvu, ve se svodio na prikaz konkretne istorijske
linosti. Pri tom se iznosi tvrdwa da car, and not the patriarch is the head of the church". Iz toga se dola-
zi do sledeeg zakquka: Thus we cannot expect the Byzantines to treat the relationship of emperor and patriarch
as a matter of conflicting or opposing institutions as we might expect to find it in the west" (I. Kalavrezou, Imperial
Relations with the Church in the Art of the Komnenians, u: Byzantium in the 12
th
Century. Canon Law, State and
Society, Athens 1991, 2526). Mnotvo vizantijskih tekstova, pa i oni to govore o simfoniji dveju vla-
sti, navode na sasvim drugaiji zakquak. Osim toga, nesporno je da portret svakog dostojanstvenika u is-
tonohrianskoj umetnosti, u veoj ili mawoj meri, nuno reprezentuje drutveni sloj i instituciju
kojoj pripada. Najzad, pomenuta autorka prenebregava niz zajednikih predstava vladara i arhijereja, ak i
neke iz H veka, mada se one tiu wenog razmatrawa. O tim predstavama cf. infra.
118
Cf. Ostrogorski, Odnos crkve i drave, 234235.
119
Ibidiem.
koji su izabrani kao nai gospodari premudrim Boijim sudom treba da budu pro-
slavqeni i u slikarstvu; jer jedan vlada nad qudskim telima, dok je drugi izabran za
pastira dua; obojica dobijaju svoju vlast odozgo i obojica vladaju svojim podanici-
ma dobro; otuda su na wihovoj slici takoe predstavqeni tvorci i zatitnici wi-
hovih vlasti".
120
Oevidno je da su iznad cara i patrijarha bili prikazani Hristos,
Bogorodica i aneli, a moda i druge svete linosti, kao izvorite obeju vlasti i
wihovi nebeski pokroviteqi.
121
Oni su dvojici dostojanstvenika bez sumwe hije-
rarhijski gotovo izravnatih verovatno uruivali znake wihove vlasti. Iz Mavro-
podovog opisa neodoqivo isijava doktrina dijarhijske simfonije, razraena u Isa-
gogi (Epanagogi), a ona je morala nadahnuti i tvorca izgubqene slike.
122
Vie od
stotinu godina kasnije poznati kanonista Teodor Valsamon opisuje u jednom epigra-
mu sasvim slinu predstavu. Na toj slici bili su prikazani car Isak Aneo i ne-
ki patrijarh, verovatno Dositej.
123
Wih dvojicu pisac epigrama podjednako velia.
Kroz sliku su hvaqeni aneoska zatita careva" i patrijarhova dobra dela". Kraj
patrijarhovih nogu naao je mesto i portret episkopa Sidona, po ijoj eqi je slika
nastala. Hijerarhijska pozicija wegovog lika bila je, oevidno, tako odmerena da ne
narui naglasak na paralelizmu predstava poglavara drave i Crkve.
Ako se paqivije razmotre sva tri prethodno navedena opisa, uoava se da je car
uvek pomenut ispred patrijarha. To bi navodilo na pomisao da se wegov portret kao
i u gore opisanim ravenskim primerima nalazio na levoj strani slike, zapravo, da
je dobijao izvesno hijerarhijsko prvenstvo u odnosu na lik crkvenog poglavara. Pod
uticajem slinih vizantijskih predstava nastala je, izmeu 1130. i 1144. godine, da-
nas izgubqena mozaika slika postavqena kraj oltara Spasiteqeve kapele u katedrali
kalabrijskog mesta erae.
124
Na osnovu opisa iz H i H veka zna se da je na levoj
strani slike bio predstavqen kraq Roer . On je nosio zlatnu krunu na glavi i
skiptar u ruci, a bio je odeven u vladarsku odeu ukraenu zlatnim qiqanima. Desnu
stranu pokrivao je portret episkopa Leontija sa zlatnom mitrom i ogrtaem. Obo-
jica su zauzimala stav devocije", ali druge pojedinosti nisu izvesne.
Meu retkim do danas bar delimino sauvanim vizantijskim slikarskim celi-
nama koje neposredno povezuju portrete careva i arhijereja posebno mesto zauzimaju
freske na zapadnoj fasadi crkve Svetog ora u Kurbinovu.
125
U drugoj zoni ivopi-
sa, tamo su na levoj strani, iznad predstave patrona u luneti, bili naslikani eono
postavqeni portreti nekog vizantijskog cara i carice. Verovatno je u pitawu onaj
DRAGAN VOJVODI *
68
120
P. G., t. 120, col. 1183; Johannis Euchaitorum metropolitae quae in codice Vaticano graeco 676 super-
sunt, ed. P. de Lagarde, Gttingen 1882, 42 (no. 87); Mango, The Art, 221.
121
A. Grabar, L'art de la fin de l'Antiquit et du Moyen Age, Vol. I, Paris 1968, 166, n. 1; Mango, The Art,
221, n. 185.
122
Idem, L'art de la fin de l'Antiquit et du Moyen Age, Vol. I, Paris 1968, 166, n. 1; A. Pertusi, Insigne del
potere sovrano e delegato a Bisanzio e nei paesi di influenza Bizantina, u: Simboli e simbologia nell'alto medioevo,
tomo II, Spoleto 1976, 542543.
123
K. Horna, Die Epigramme des Theodoros Balsamon, Wiener Studien 25 (1903), 184185; P. Magdalino
R. Nelson, The Emperor in Byzantine Art of the Twelfth Century, Byzantinische Forschungen 8 (1982), 152153.
124
M. J. Johnson, The Lost Royal Portraits of Gerace and Cefal Cathedrals, DOP 53 (1999), 238241.
125
C. Grozdanov D. Bardieva, Sur les portraits des personnages historiques Kurbinovo, ZRVI 33
(Beograd 1994); Djuri, La symphonie, 222.
isti, u Valsamonovom epigramu pomenuti Isak Aneo sa svojom enom Margari-
tom. Naspram wih, na desnoj strani fasade nazire se sasvim oteena predstava ne-
kog klirika u felonu s omoforom, blago okrenutog sreditu kompozicije. Desnu ruku
on je pruio u molitvi. Po svemu sudei re je o ondawem ohridskom arhiepiskopu
Jovanu Kamatiru, pod ijom se neposrednom jurisdikcijom nalazilo Kurbinovo.
126
Lik pomesnog arhijereja bio je prikquen vladarskim portretima i na Velikom
sakosu ruskog mitropolita Fotija. Taj sakos izraen je u Carigradu negde izmeu
1416. i 1418. godine. Na wegovoj desnoj, bonoj strani,
127
pokraj likova vizantijskog
sacara Jovana Paleologa i wegove ene Ane, s predwe strane odede, predsta-
vqen je sveosveeni mitropolit Kijeva i cele Rusije Fotije". Na levom delu pred-
we strane sakosa, nasuprot carskom paru, prikazani su moskovski veliki knez Vasi-
lije Dimitrijevi (13891425) i knegiwa Sofija. Mitropolit je poput Jovana
i Ane prikazan u punom insignolokom sjaju. Odeven je u sakos s omoforom, oko gla-
ve ima nimb i frontalno je postavqen.
128
Vasilije i wegova ena ne samo da su do-
bili mawe ugledno mesto od vizantijskog savladarskog para ve su odeveni u znatno
skromnije kneevsko ruho. Osim toga oni ne stoje na supedionima, zauzimaju skrom-
niji, molitveni stav i nemaju nimb. Idejno sloena portretska celina sa Fotijevog
sakosa pokazuje romejsko viewe sloenih hijerarhijskih odnosa koji su vladali iz-
meu carigradskog i moskovskog dvora, ali i odnose tih dvorova prema kijevskom mi-
tropolitu kao sufranganu carigradskog patrijarha. Vizantijski sacar prikazan je kao
predstavnik vrhovne svetovne vlasti, odnosno kao sizeren ruskog kneza. Sa druge
strane, portret kijevskog mitropolita doveden je u neposrednu programsku vezu s
predstavom Jovana , a ne s likom Vasilija . O tome svedoi mesto na kojem je ar-
hijerej predstavqen, kao i iwenica da je poput vizantijskog sacara, a za razliku od
moskovskog kneza i wegove ene, oznaen natpisom na grkom jeziku.
129
Poto je
predstavqen eono i poput Jovana i Ane ima nimb, Fotije je i po dostojanstvu
priblien mladom romejskom vasilevsu. Prikazan na bonoj strani sakosa, lik mi-
tropolita koji je svojim grkim poreklom potcrtavao potiwenost Ruske crkve Ca-
rigradskoj patrijariji, naao se ipak u hijerarhijski podreenoj poziciji prema
sacaru. Po svojoj sloenosti i prirodi svog ideolokog diskursa portretska celina
s Fotijevog sakosa dosta je slina onoj iz mileevske priprate. Jedna od vanijih
razlika izmeu wih sadrana je, meutim, u nastojawu da se na sakosu jasno defini-
e odnos romejskog vasilevsa i poglavara pomesne crkve u drugoj dravi. Takvo na-
stojawe imalo je opravdawe u iwenici da Kijevska mitropolija, za razliku od Srp-
ske arhiepiskopije, nije bila autokefalna.
Ponueni pregled zajednikih predstava vladara i arhijereja u vizantijskoj umet-
nosti jasno ukazuje na wihovu dugovekost i postojanost. Re je o stoleima negovanoj
i geografski iroko rasprostrawenoj tradiciji. Ve stoga, teko je pojavu tih slika
razumeti prvenstveno kao svedoanstvo o nekakvim posebnim sporazumima i savezima
69
126
Grozdanov Bardieva, Sur les portraits Kurbinovo, 7480.
127
Posmatrau se ta strana pokazuje kao leva.
128
E. Piltz, Trois sakkoi byzantins. Analyse iconographique, Uppsala 1976, 3132, 35, 48, figs. 33, 46,
5152; eadem, A Portrait of a Palaiologan Emperor, Vizantiski vremenik 55/2 (1998), 222226.
129
Piltz, Trois sakkoi byzantins, 3132, 36, 48, pl. 35, 48.
izmeu vladara i crkvenih dostojanstvenika. Zajedniko stajawe dvojice poglavara
pred podanicima imalo je davno utvrenu ritualnu simboliku koja se u najirem
smislu doticala odnosa dveju vlasti. Nakon to bi se celivali u Hristu, pokazujui
da su po dostojanstvu ravni, car i patrijarh stajali su tokom odreenih ceremonijala
i u doba Paleologa jedan pored drugog, kao na opisanim predstavama.
130
Slike su, po-
put ceremonijala, prenosile prevashodno misli Vizantinaca o trajnoj prirodi i te-
orijskom odnosu dveju vlasti. Dodue, kada je to bilo potrebno, izbijao je na povr-
inu i postajao vidqiv konkretan povod za nastanak zajednikih predstava vladara i
arhijereja. Takav sluaj je, recimo, s portretima u Svetom Apolinariju in Classe u Ra-
veni. Moe se, naravno, odmah primetiti da je povezanost s izvesnom pravnom rad-
wom i te kako uticala na osobenu ikonografsku uoblienost ravenske slike u we-
nom sreditu istaknuta je primopredaja svitka s privilegijama. Po tom ikonograf-
skom detaqu ravenska slika odvaja se od svih ostalih ovde pobrojanih predstava, pa i
od onih srpskih. Naravno, osoben povod bivao je istaknut naroitom ikonografijom
ili sadrajem natpisa i na zajednikim ktitorskim predstavama vladara i arhijereja.
Po tome su srpske predstave takoe sline vizantijskim.
Veoma pouno moe biti paqivije razmatrawe jo nekih vizantijskih prime-
ra. Sasvim je izvesno da se u Carigradu nakon pobede potovalaca ikona osetila na-
roita potreba da se na pomenutoj sveanoj slici u carskom Hrisotrikliniju kraj
Bogorodice predstave u pravoslavqu sabrani vasilevs i patrijarh sa svojim saradni-
cima. Ta slika, meutim, ni izbliza nije bila neposredni ikonografski odjek isto-
rijskog dogaaja iz 843. godine. Do konane pobede ikonofila dolo je pre svega za-
lagawem svete carice Teodore i svetog patrijarha Metodija. S druge strane, na moza-
iku u Hrisotrikliniju, nastalom najmawe trinaest godina posle trijumfa pravosla-
vqa,
131
u ulozi progoniteqa" velike jeresi mogli su biti predstavqeni samo car
Mihailo i tadawi patrijarh Fotije. Umesto da faktografski memorie dogaa-
je, slika iz Hrisotriklinija odgovara drugaijoj nameni. Ona se poziva na blagodat-
ni plod poodavno minulog sabora kao na pretpostavku za izmirewe carstva" i sve-
tenstva" i wihovo simfonino" sadejstvo. Slika je na taj nain veliala dve su-
vremene linosti kao nosioce stare ideje o saglasju dveju vlasti, ostvarene zahvaqu-
jui pobedi pravoslavqa. U stvari, pobedom potovalaca ikona okonan je dugotrajan
spor carstva i svetenstva, odnosno drave i Crkve. Ovde vaqa podsetiti i na po-
slanicu kojom su se, povodom sazivawa Sedmog vaseqenskog sabora, jerarsi s Istoka
obratili svetom patrijarhu Tarasiju. U woj je, jo 787. godine, reito ukazano na du-
boku povezanost vaspostavqawa pravoslavqa i simfonije dveju vlasti: Svetenstvo
blagosiqa carstvo, a carstvo daje snagu svetenstvu; o ovome je jedan mudri vladalac
i poboni car rekao: 'Najvei darovi kojima je Bog udostojio oveanstvo, to su sve-
tenstvo i carstvo, od kojih jedno upravqa nebeskim delima, a drugo, uz pomo pra-
vednih zakona, vodi zemaqske poslove'; sada su duhovna i svetovna vlast opet sreno
ujediwene i mi koji smo do sada bili na porugu svima naim susedima, ponovo se
veselimo".
132
DRAGAN VOJVODI *
70
130
Pseudo-Kodinos, Trait des offices, 238
2227
.
131
Grabar, L'iconoclasme, 211; Mango, The Art, 184, n. 7.
132
Cf. Mansi, vol. XII, col. 1130; Ostrogorski, Odnos crkve i drave, 233.
Opisujui zajednike slike cara i patrijarha i objawavajui wihovu sutinu,
Jovan Mavropod i Teodor Valsamon, kako se videlo, ne pomiwu nikakve posebne po-
vode wihovog nastanka, niti navode bilo kakve naroite sporazume ili saveze koji su
ih mogli iznedriti. Naprotiv, oni u prvi plan istiu opte vrline i meusobno
nadopuwujua svojstva predstavnika dveju vlasti kao dobar razlog za pojavu zajedni-
kih portreta. I car i patrijarh su bogoizabrani, obojica se staraju za isto slovesno
stado, svaki u svojoj sferi delovawa, i ine obiqe dobrodeteqi (pomenutih u mno-
ini!), pa dolikuje da budu uzveliani na slici jedan kraj drugog.
Po svojoj ikonografiji razmotreni srpski primeri nisu se u osnovi razlikova-
li od vizantijskih. Razlono je, stoga, zakquiti da portretske celine koje objedi-
wuju likove naih vladara i crkvenih dostojanstvenika i po znaewu odgovaraju vi-
zantijskim. Kao ni ubedqiva veina vizantijskih, one se ne mogu na zadovoqavajui
nain objasniti posebnim sporazumima i savezima u srpskoj dravi. To ne pokazuje
samo hronologija nastanka pojedinih od wih, poput one iz Svetog Dimitrija u Pei,
ili sporno prepoznavawe arhijereja u Mateiu, o emu e tek biti rei.
133
Znaajni
su i podaci do kojih se dolazi nakon paqivijeg sagledavawa drugih spomenika.
Podsetimo u vezi s tim na iwenicu da arhiepiskopska titula kraj portreta Joani-
kija u deanskoj priprati nikada nije bila prepravqena i usaglaena s Duano-
vom carskom titulom. Izostanak prepravke je naroito upadqiv s obzirom na to da je
natpis kraj lika cara Duana, sa susednog zida, doiveo opsenu preradu.
134
Ta
okolnost predstavqa znatnu prepreku pri sagledavawu portreta iz Deana kao ideo-
loko-propagandne potpore zajednikom uzdizawu srpske drave i Crkve na rang
carstva i patrijarije.
135
Bez znaaja nije ni to to se u vreme nekoliko srpskih
vladara iz H veka zajednike predstave suverena i arhijereja javqaju uestalo i go-
tovo istovremeno u Rakoj i Makedoniji. One nastaju i u zadubinama monarha i
pri arhijerejskim seditima razliitog ranga. Ta paralelnost i trajnost pokazuju da
je najverovatnije re o jedinstvenoj pojavi, prisutnoj tokom dueg perioda na terito-
riji cele drave. Mogue je da su pojedina aktuelna dravna i eklisioloka pitawa
podsticala u izvesnoj meri wihovo umnoavawe. Meutim, taj uticaj nije bio ni is-
kquiv ni presudan.
Porast broja zajednikih portreta vladara i arhijereja umnogome je posledica
poveane produkcije dostojanstvenikih predstava u srpskom zidnom slikarstvu H
veka. Sauvan je naroito velik broj portreta ba iz sredine toga stolea. Kada je
Stefan Duan u pitawu, vaqa istai da su poznati mnogi wegovi portreti koji nisu
postavqeni uz likove aktuelnih arhijereja. Takav sluaj je u Kuevitu, Karanu, Do-
brunu, Duqevu, Treskavcu, Qubotenu, Polokom, Svetom Jovanu kod Sera, na tri me-
sta u Deanima, a verovatno u Paleu i nad ulazom u Svete arhanele kraj Prizre-
na.
136
S obzirom na to da je uklopqen u horizontalnu genealoku predstavu, Duanov
71
133
Izgleda da u Mateiu nije re o portretu poglavara Srpske crkve ve o skopskom mitropolitu.
Cf. infra.
134
Vojvodi, Portreti, 285, 286288, sl. 7, 9.
135
V. uri (La symphonie, 211) prelazi preko te prepreke, ini se, olako.
136
Radoji, Portreti, 5057, 122124 (beleke S. Petkovia sa novijom literaturom); I. Djordje-
vi, E. Kyriakoudis, The Frescoes in the Chapel of St. Nicholas at the Monastery of St. John Prodromos near Ser-
res, Cyrillomethodianum 7 (Thessaloniki 1983), 168, Pl. 1; D. Vojvodi, O vremenu nastanka zidnog slikarstva u
lik nije mogao biti pridruen portretu nekog suvremenog arhijereja ni u urevim
stupovima u Budimqi.
137
Naroito je zanimqivo da portreta aktuelnog arhiepiskopa
nema kraj vladarskih predstava u Grigorijevoj galeriji Svete Sofije Ohridske.
138
i-
ni se, stoga, da i Kristofer Valter bez dovoqno opravdawa istie mnogobrojnost
portreta jerarha nastalih u Srbiji na teritorijama osvojenim od Vizantije, i to u
doba prekida odnosa izmeu Carigradske i Srpske crkve.
139
Uostalom, dosije Kristo-
fera Valtera ne potkrepquje ba najboqe teze tog autora, na koje smo skrenuli pa-
wu neto ranije. Najpre treba uoiti da je vei broj likova istorijskih linosti
iz Valterovog dosijea nastao pre zakasnelih osporavawa iz Carigrada i anateme pa-
trijarha Kalista, baene 1350. godine na cara Duana, patrijarha Joanikija i sve-
tenstvo Srpske crkve.
140
Re je o portretima s fasade Svetog Nikole Bolnikog i u
priprati Lesnova, a verovatno i o liku skopskog mitropolita Jovana na hilandar-
skoj platanici. Nema nikakve potvrde ni za to da su portreti arhiepiskopa Niko-
le u Svetoj Sofiji Ohridskoj nastali posle 1350. Osim toga vrlo je verovatno da su
likovi srpskih arhijereja bili predstavqani na podrujima osvojenim od Vizantije
jo u doba kraqa Milutina. O tome bi svedoio lik arhiepiskopa Save u Starom
Nagoriinu. Najzad, pri razmiqawu o znatnom broju portreta srpskih jerarha iz
H veka ne bi trebalo gubiti iz vida ni staru sklonost srpske sredine ka portreti-
sawu svojih arhijereja, ispoqenu jo u H stoleu.
Na postavqawe likova ohridskih arhiepiskopa kraj portreta srpskog kraqa Du-
ana i cara Uroa u crkvama Ohrida nisu uticale samo naroite naklonosti srpske
sredine. Od znaaja su bile, po svemu sudei, i drevne vizantijske tradicije negova-
ne na podruju ohridske dijeceze. Naalost, o najstarijem portretnom slikarstvu u
oblasti Ohrida znamo vrlo malo. Zajednike predstave vizantijskog cara i ohridskog
arhiepiskopa na fasadi Kurbinova pokazuju, meutim, da su portretske celine u Sve-
tom Nikoli Bolnikom i Grigorijevom paraklisu uz Bogorodicu Perivleptu imale
vrsto utemeqewe u starijoj umetnosti Ohrida. Delotvornost tih tradicija oitava
se, izgleda, i izvan umetnosti u slubi vladarske ideologije. Treba primetiti da je
lik poglavara ohridske crkve ukquivan u ktitorske kompozicije i na zidovima vla-
steoskih zadubina. Arhiepiskop Nikola naslikan je, tako, uz despota Jovana Olive-
ra i lanove wegove porodice u paraklisu Svetog Jovana Pretee uz Svetu Sofiju
Ohridsku (sl. 14).
141
Lik crkvenog prelata s obrazom crkve u rukama, moda ohridskog
arhiepiskopa, prikquen je portretima pripadnika neke vlasteoske porodice i na
fasadi crkve Svetog Nikole elnikog u Ohridu.
142
Svi ovde sabrani vizantijski i srpski primeri zajednikog predstavqawa vla-
dara i arhijereja dozvoqavaju da se iznesu jo neka zapaawa. Uoqivo je da su vlada-
DRAGAN VOJVODI *
72
Paleu, Zograf 27 (19981999), 124127; D. Vojvodi, Srpski vladarski portreti u manastiru Duqevu, Zo-
graf 29, 143159.
137
I. M. orevi D. Vojvodi, Zidno slikarstvo spoqawe priprate urevih stupova u Budimqi
kod Berana, Zograf 29 (20022003), 171174.
138
Grozdanov, Ohridsko zidno slikarstvo, 8187, crt. 23.
139
Walter, Portraits of Bishops, 291, 298.
140
O tim osporavawima i anatemi cf. Istorija srpskog naroda , Beograd 1981, 530, 552.
141
orevi, Zidno slikarstvo srpske vlastele, 158, crt. 39, sl. 53; Walter, Portraits of Bishops, 293.
142
Naalost, ne tako davno otkriveno zidno slikarstvo ove crkve jo nije proueno i objavqeno.
ri osim kraj crkvenih poglavara prikazivani i kraj arhijereja neto nieg ranga.
Reklo bi se da je razlika u rangu arhijereja ostavqala jasnog traga u postavci, ikono-
grafiji i smislu tih predstava. Ve smo izneli miqewe da je vladar, uvek kada su
to dozvoqavali uslovi, dobijao uglednije mesto u sreditu ili na levoj strani sli-
ke, bez obzira na dostojanstvo arhijereja kraj kojeg je slikan. Ipak, izgleda da je cr-
kveni poglavar bio u svemu drugom po znaaju izjednaen s vladarem. Predstave osta-
lih arhijereja zaostajale su u ikonografskim znacima dostojanstva za carskim por-
tretom utoliko vie to je rang naslikanog arhijereja bio nii, a vladara uzdignu-
tiji. U tom smislu izuzetak ne predstavqaju ni pozni likovi kijevskog mitropolita
i sacara Jovana na Fotijevom sakosu. Naprotiv. Graa iz srpskih spomenika
naroito jasno ukazuje na to da je portret crkvenog poglavara, kad god je pouzdano
identifikovan, hijerarhijski sasvim priblien vladarskom. Tako je bilo u ii,
Svetom Dimitriju u Pei, Sopoanima i priprati Deana. Ohridski arhiepiskopi
Nikola i Grigorije , za razliku od srpskih crkvenih poglavara, nisu prikazivani
u strogo eonom stavu, ve u molitvi, s rukama podignutim u stranu. Vano je, stoga,
primetiti da molitveni stav, nasuprot vizantijskom caru, zauzima i ohridski arhi-
jerej na fasadi Kurbinova.
Moglo bi se primetiti da je ohridski arhiepiskop Nikola predstavqen s ruka-
ma podignutim u molitvi i na svoja dva portreta u Svetoj Sofiji Ohridskoj.
143
Vaqa,
meutim, uoiti da je u tim portretskim celinama on dobio znatno istaknutiju hije-
rarhijsku poziciju, nego kada je slikan u blizini vladara. Naroito je reito ree-
we iz paraklisa Svetog Jovana Pretee. Tamo je arhijerej naslikan ispred lanova
porodice najmonijeg velikaa carstva, i pojavquje se u ulozi posrednika i zastup-
nika" despota i wegovih bliwih pred patronom paraklisa.
144
Osim toga, za razliku
od Jovana Olivera, Ane Marije i wihovih sinova, arhiepiskop je portretisan s nim-
bom oko glave (sl. 14).
145
Time je naroito istaknuta uzvienost wegovog dostojanstva
u odnosu na despotovo. Hijerarhijskih razlika ima jo. Poloaj nogu lanova kti-
torske porodice pokazuje da se oni kreu nadesno, ka patronu. S druge strane, noge
arhiepiskopa Nikole naslikane su tako da se dobije utisak kako on, poput svetog Jo-
vana i drugih svetih, stoji celim telom okrenut posmatrau. Takvo isticawe arhie-
piskopa u odnosu na svetovnog dostojanstvenika pribliava se onom koje pokazuju
znatno stariji portreti iz priprate Mileeve.
Naklon i molitveno podignute ruke obeleavaju, takoe, predstave arhijereja na-
slikanih kraj srpske vladarske porodice u Mateiu i apsidi junog paraklisa Dea-
na. U Bawi je lik lokalnog episkopa dobio naglaeno podreeno mesto u odnosu na
vladarske portrete. Pored toga, jerarsi na pomenutim predstavama nose polista-
vrion umesto sakosa uobiajene liturgijske odee srpskih crkvenih poglavara u
H veku.
146
Kao da sve navedeno daje za pravo onim istraivaima koji smatraju da u
73
143
Cf. Grozdanov, Ohridsko zidno slikarstvo, 6265, 7576, crt. 9, 18.
144
Ibidem, 62, 64.
145
Walter, Portraits of Bishops, 293.
146
Cf. Cvetkovski, Za ktitorskata kompozicija od Mateje, 526, 532. Zbog nedovoqne ouvanosti ma-
teike predstave mora se, ipak, zadrati izvestan oprez.
deanskom paraklisu i Mateiu nije bio naslikan arhiepiskop, odnosno patrijarh
Joanikije.
147
Pojedini od wih nastoje da dokau da je u Mateiu, uz vladarsku porodi-
cu, kraj Bogorodice Crnogorske predstavqen skopski mitropolit Jovan.
148
Pored
ostalog, uoili su da je uz jerarha u Mateiu naslikan sveti Jovan Pretea, u svojstvu
imewaka-pokroviteqa, dok se u zidnom slikarstvu iz sredine H stolea kao za-
titnik srpskog crkvenog poglavara javqa sveti Joanikije.
149
Zapaa se, meutim, da
arhijerej iz Mateia ima tonzuru. Skopski mitropolit Jovan, s druge strane, na svom
portretu s hilandarske platanice nema obrijano teme i nosi felon.
150
Pitawe je,
ipak, koliko je tvorac platanice, sputan osobenou medija, mogao da bude preci-
zan. Svi sveti oci na toj platanici nose felone, to je prilino neobino za
sredinu H veka. Isto tako, mora se primetiti da su sufrangani skopskog mitropo-
lita nosili tonzuru, po starom obiaju srpskog svetenstva. O tome jasno svedoi
portret zletovskog episkopa Jovana u Lesnovu.
151
Stoga bi tonzura na temenu mitro-
polita Jovana bila sasvim oekivana.
Uz likove vladara i arhijereja u priprati Deana i na fasadi paraklisa Svetog
Grigorija uz Perivleptu Ohridsku bili su naslikani i igumani manastira Arsenije
i Jovan. Wihovi portreti dobili su mesto na kraju niza crkvenih dostojanstevnika.
Na taj nain jasno je istaknuta hijerarhijska podreenost dvojice igumana, potcrtana
i skromnom monakom odedom koju nose, odnosno izrazito molitvenim gestovima
koje ine. Poluokrenut nadesno, s rukama podignutim u molitvi prikazan je i iguman
Makarije na severnom delu istonog zida mateikog hrama. Taj lik svakako stoji u
iroj programskoj vezi s portretima arhijereja i vladara na junoj strani istonog
dela crkve.
152
I on je u portretsku celinu ukquen na zaequ niza crkvenih dostojan-
stvenika. Jasno je da su svoje pravo da budu naslikani naspram vladara kao izabrani
predstavnici klira sva trojica igumana stekla neposrednim trudom oko podizawa i
ukraavawa crkava. Pokazuje se kao pravilo i to da, za razliku od arhijereja, oni ni-
su prikazani u neposrednoj ikonografskoj vezi sa svetovnim gospodarem.
Nema sumwe da je povezivawe predstave vladara u vizantijskoj i srpskoj umetno-
sti s likovima crkvenih dostojanstvenika razliitog ranga uvek sluilo, bar na od-
reen nain, isticawu sadejstva svetovne i duhovne vlasti. Povod su najee ini-
li zamani ktitorski poduhvati. U wih su vladari i klirici bili neposredno
ukqueni kao zadubinari ili su ih samo natkriqavali svojim zakonodavnim i ka-
nonskim autoritetima. To je naroito jasno dolo do izraaja u Svetom Nikoli Da-
barskom i Sisojevcu zahvaqujui atributima koji naslikane vladare i arhijereje
DRAGAN VOJVODI *
74
147
Babi, Bogorodiin Akatist, 158; Todi, anak-Medi, Manastir Deani, 368, 443; S. Radoji,
Starine crkvenog muzeja u Skopqu, Skopqe 1941, 16; Cvetkovski, Za ktitorskata kompozicija od Mateje,
532535.
148
Radoji, Starine, 16; Cvetkovski, Za ktitorskata kompozicija od Mateje, 532535. Ovakva
identifikacija, meutim, mora se odbaciti ako su tano proitani ostaci natpisa kraj srpskog arhijereja
u Mateiu (cf. Dimitrova, Ktitorska kompozicija, 184).
149
Cvetkovski, Za ktitorskata kompozicija od Mateje, 526527, 532533.
150
Walter, Portraits of Bishops, 296298, fig. 45; J. Radovanovi, Platanica skopskog mitropolita
Jovana u riznici manastira Hilandara, Zograf 31 (20062007), 175, 182183, sl. 9.
151
S. Gabeli, Manastir Lesnovo, Beograd 1998, 208, sl. 118.
152
Djuri, L'art imprial serbe, 40; Dimitrova, Ktitorska kompozicija, 185186, crt. 1, sl. 6.
istovremeno obeleavaju kao ktitore. Reklo bi se, meutim, da je smisao slike nadi-
lazio equ da se sauva uspomena na ktitorsko delo i izrazi nada u spasewe oko we-
ga okupqenih dostojanstvenika. Saradwa u podizawu i ukraavawu crkvenog zdawa
mogla ja i na slici prerasti u metaforu o gradwi crkveno-dravnog organizma u sa-
glasju svetovne i duhovne vlasti na razliitim nivoima. To saglasje dobijalo bi,
ipak, izraz savrene punoe tek na onim predstavama koje su objediwavale likove
vladara i crkvenog poglavara. O irem znaaju harmoninog zadubinarskog sadej-
stva predvodnika drave i Crkve za blagostawe i spasewe celog naroda svedoe i
srpski kwievni sastavi. Danilov uenik, recimo, daje poetsku sliku uzorne sarad-
we kraqa Stefana Deanskog i arhiepiskopa Danila povodom izgradwe Deana. On
nadahnuto veli: Ovi su, da tako kaem, qubavqu vere srdane u Gospodu jednu voqu
imali u telu i na Jednoga gledajui, Svetim Duhom spremqeni za borbu i Hristovom
blagodau ovenani, inili su dobar primer i bogoqubqe svima u otaastvu srpske
zemqe".
153
U skladu s uewem o simfoniji, u sredite wihovog odnosa postavqen je,
dakle, Hristos kao izvor svake dobrodeteqi koju slone voe prenose na narod.
*
S razlogom se moe postaviti pitawe da li se usvajawe opisanih ikonografskih
reewa iskazivalo kao odraz potpunog prihvatawa romejskog modela odnosa Crkve i
drave u Srbiji od poetka H stolea. Da bi se pruio koliko-toliko zasnovan
odgovor na to pitawe, vaqa najpre primetiti da je uewe o saglasju carstva i sve-
tenstva u Vizantiji predstavqalo isprva samo teoriju, ijem se ostvarewu u razli-
itim epohama teilo s mawe ili vie revnosti i uspeha.
154
Ponekad je stvarni od-
nos romejskog cara i vaseqenskog patrijarha ostajao potpuno udaqen od proklamova-
nog ideala. No, i sam taj ideal bio je neretko dovoen u pitawe razliitim tumae-
wima s cezaropapistikom ili papocezaristikom tendencijom.
155
Najpouzdaniji ori-
jentir pri sagledavawu zvaninih i ire prihvaenih shvatawa o idealnom odnosu
dveju vlasti i podeli sfera wihove dominacije u Vizantiji pruao je ceremonijal.
156
Wemu se, stoga, treba obratiti i pri pokuaju da se utvrdi u kojoj je meri srpska
sredina zaista bila vizantinizovala" teoriju odnosa vladara i crkvenog poglavara.
Nedostatak detaqnijih izvornih podataka o dvorskim obiajima u Srbiji stvara
pri tom znatne potekoe. Moe se ipak uoiti da je srpski dvor i u Duanovo do-
ba negovao neke obiaje strane shvatawima Romeja. Meu wih je spadala i stratorska
sluba koju je kraq vrio u poast crkvenom poglavaru, vodei wegovog kowa za
uzde.
157
Simbolikim jezikom ceremonijala, ta sluba odslikavala je takav odnos vla-
dara i crkvenog poglavara kakav je bio potpuno nespojiv s romejskim shvatawem do-
75
153
Danilovi nastavqai, 58. Inae, Danilov uenik nastoji da pokae kako je kraq Stefan Deanski
ukquio arhiepiskopa Danila meu ktitore Deana (Ibidem, 56).
154
Ostrogorski, Odnos crkve i drave, 224237; Dagron, Car i prvosvetenik, passim.
155
Dagron, Car i prvosvetenik, passim.
156
Ibidem.
157
Vizantijski izvori za istoriju naroda Jugoslavije, tom , Beograd 1986, 402403; G. Ostrogorski,
O stratorskoj slubi vladara u vizantijsko-slovenskom svetu, u: Sabrana dela G. Ostrogorskog, kw. , Beo-
grad 1970, 330352; S. Pirivatri, Strator, u: Leksikon srpskog sredweg veka, Beograd 1999, 717718.
stojanstva carske vlasti. Razumqivo je stoga da sline ceremonije nije bilo, niti je
moglo biti u Vizantiji.
158
Poznovizantijski car se, recimo, zvanino obraao pa-
trijarhu sa moj gospodaru" i gospodine",
159
ali qubio je ruku arhijereja samo za
vreme bogosluewa.
160
Voqa srpskog vladara pri izboru svetenonaelnika autoke-
falne crkve i reavawu mnogih crkveno-dravnih pitawa bila je po pravilu odlu-
ujua, slino kao u Vizantiji. Ipak, srpski vladar se povinovao ceremoniji nespo-
jivoj s vizantijskim tradicijama jer je uzdizala arhijerejsko dostojanstvo iznad car-
skog. Kraq Duan za uzde je vodio kowa na kojem je jahao wegov bivi logotet, to je
upravo po kraqevoj voqi postao arhiepiskop, a kasnije i patrijarh Joanikije.
Oevidno je, dakle, da je izmeu odreenih delova ceremonijala, kao tumaa ide-
ologije, i stvarnosti postojao nesklad. Meutim, ma kakvo da je bilo poreklo stra-
torske slube vladara u Srbiji,
161
moe se primetiti da ona ne stoji u neskladu s
razmatranom teorijom hijerarhijskih odnosa srpskih kraqeva i arhiepiskopa iz H
stolea. Ta teorija, odraena u kwievnosti i likovnoj umetnosti, isticala je do-
stojanstvo duhovne vlasti kao hijerarhijski uzvienije. Kao da su u ideologiji srpske
drave i Crkve sredinom H veka jo uvek postojali izvesni, nezanemarqivi reci-
divi iz ranijih faza drutvenog razvoja. Odreena moralna suprematija duhovne vla-
sti jasno provejava i iz onovremenih pisanih izvora. Tragovi te suprematije i du-
hovnog oinstva crkvenog poglavara nad vladarem uoavaju se i u srpskoj etikeciji"
H veka. U vreme kraqa i cara Duana suveren crkvenog poglavara ne naziva samo,
po reciprocitetu, svojim gospodinom" ve ga oslovqava i sa oe".
162
Tako ideali-
zovan, oinski status duhovne vlasti prema svetovnoj utvruju i izvesni narativni
izvori. Arhiepiskop Danilo pripoveda kako je kraq Milutin, nakon smrti arhi-
episkopa Save , molio Boga da mu za novog crkvenog poglavara podari mua sveta
i pravedna", kao to je darovao na prosveewe due mnogoasnom Joasafu prepo-
dobnoga oca Varlaama".
163
Na zajednikim predstavama srpskih vladara i arhijereja iz H veka ne mogu se
uoiti znaajniji odjeci pomenutih shvatawa. Hijerarhijsko prvenstvo na tim slika-
ma, sem moda u ii, uvak ima vladar. Zbog toga se namee zakquak da zajednika
DRAGAN VOJVODI *
76
158
Cf. Ostrogorski, O stratorskoj slubi vladara, 333337.
159
Pseudo-Kodinos, Trait des offices, 254, et passsim. O obraawu patrijarha i mitropolita caru cf. J.
Darrouzs, Ekthsis na. Manuel des pittakia du XIVe sicle, REB 27 (1969), 54, 55.
160
Poto se novokrunisani car priestio u oltaru sa svetenicima, i poto je na kraju liturgije
uzeo antidoron" (naforu) i primio blagoslov patrijarha i drugih prelata, on qubi ruke patrijarhu i ar-
hijerejima, nakon ega se pewe na posebnu tribinu (Pseudo-Kodinos, Trait des offices, 268
3
269
2
). Inae
car i patrijarh su kao meusobno ravni tokom ceremonijala celivali jedan drugog u usta, dok su ostali ar-
hijereji qubili cara najpre u ruku, a potom u obraz (cf. ibidem, 238
22
239
2
).
161
O wenom moguem poreklu cf. Ostrogorski, O stratorskoj slubi vladara, 350351.
162
Stara srpska pisma iz ruskog manastira Sv. Pantelejmona na Svetoj Gori, prilog arh. Leonida,
GSUD 24 (1868), 239; idem, Hrisovuqa cara Stefana, 289; Monumenta Serbica, 143; Actes de Chil., 476
12
;
511
3436
, 513
24
, 516
9
; Ivi, Grkovi, Deanske hrisovuqe, 69, 137, 309; Spom. na Mak., , 351
340341
; S.
Mii, Poveqa cara Stefana Duana o manastiru Svetog Petra Korikog iz 1355. godine, IG 12 (1993),
125; R. Mihaqi, Mqetske isprave cara Uroa, SSA 3 (2004), 73
2021
; S. Mii, T. Subotin-Golubovi,
Svetoarhanelovska hrisovuqa, Beograd 2003, 111
10261027
, 113
10961097
; Samo po izuzetku crkveni poglavar u
vladarskim poveqama nije nazvan ocem. I prema povesti Danilovog uenika, kraq Stefan Deanski, a po-
tom i kraq Duan, obraaju se arhiepiskopu Danilu reima: Gospodine moj i oe" (Danilovi nasta-
vqai, 56, 69, 70).
163
Danilo, ivoti, 142143.
slika svetovne i duhovne vlasti, prihvaena iz Vizantije, nije ba u potpunosti od-
govarala ideologiji, tj. teoriji meusobnih odnosa svetovnog i duhovnog poglavara u
Srbiji. Paradoksalno, ona je zato bila blia realnosti.
164
To, meutim, ne znai da
slike koje su svedoile o dijarhijskom skladu izmeu srpskih vladara i arhijereja ni-
su zadrale neke tradicionalne crte, ukorewene u drevnim shvatawima. Za razliku
od vizantijskih dijarhijskih predstava, srpske su bile esto uklopqene u portretske
celine s osobenim dinastiko-eklisiolokim naglascima. Lik svetog Save dobio je
izuzetno istaknuto mesto kraj portreta vladara i arhijereja u Svetom Dimitriju u
Pei i Deanima. Wegova uloga zaetnika srpske autokefalne crkve i lana porodi-
ce Nemawia, sluila je da ukae na duboke i osobene veze srpske vladarske kue i
narodne crkve. Ona je isticala drevne osnove sadejstva vladara i crkvenih poglava-
ra. Sasvim diskretno i ne naruavajui u osnovi novu, iz Vizantije preuzetu pred-
stavu o dijarhijskom saglasju, stara ideja o krvnom srodstvu" drave i Crkve u Sr-
biji i o Novom izabrawu Boijem" obezbeivala je tako svoje prisustvo i u por-
tretskoj umetnosti iz prve polovine H veka. Slini dinastiko-eklisijalni moti-
vi izbijali su na povrinu i u okviru drugih dijarhijskih portretskih celina. Pri
tome je srpski vladar ee no vizantijski carevi na slinim predstavama
portretisan kraj prestolonaslednika, odnosno prestolonaslednika i supruge. U Sve-
tom Nikoli Bolnikom u Ohridu likovima vladara i arhijereja pridodate su pred-
stave svetog Save i svetog Simeona, a u sopoanskoj priprati zamonaenih Nemawi-
a. Svaka od pomenutih grupa portreta na taj nain dodatno je bogaena osobenim i
sasvim odreenim idejnim akcentima. No, ti dinastiki i eklisijalni naglasci
uvek su iznicali iz jo uvek ivih ideolokih korena srpske kulture H stolea.
Dragan Vojvodi
THE IMAGE OF SECULAR AND SPIRITUAL AUTHORITIES IN SERBIAN MEDIEVAL ART
Summary
Portrait wholes which join the portraits of rulers and heads of church are preserved in several mo-
numents of Serbian medieval visual art. The ones in Mileeva, the parekklesion of St. Simeon in Stude-
nica and Arilje originated in the 13
th
century. As opposed to the previously expressed scientific opinion,
these portrait wholes did not express the Byzantine idea of the dierarchical agreement, i.e. the symphony
of secular and spiritual authorities. In the mentioned Serbian monuments the images of archpriests have
a distinct hierarchical priority over the images of rulers. This priority was conveyed through the position
of their portraits in the program and in many other iconographic details. This hierarchical prioritizing of
archpriests in comparison with the representative of the dynasty was not in accordance with the Byzanti-
ne doctrine of dierarchical symphony. It stressed the symmetry of the dignity of the emperor and patri-
77
164
Za stav da u sredwovekovnoj Srbiji u stvarnosti nije vladao dijarhijski princip podele i sim-
foninog sadejstva vlasti, ve da je ubedqivu premo, kao i u Vizantiji, imala svetovna vlast cf. L. Ma-
vrommatis, Le monastre reflet du royame, u: Osam vekova Hilandara. Istorija, duhovni ivot, kwievnost,
umetnost i arhitektura, Beograd 2000, 78.
arch as well as their equal significance for the life of their subjects. Besides that, in Studenica and in
Arilje, opposite a row of portraits of Serbian archbishops stood the painted images of Serbian rulers who
entered the monastic order. They could not be seen as the incarnation of the earthly power in the
representation which talks about the dierarchical symphony, because rulers were glorified exactly for gi-
ving up the earthly power. After becoming monks, St. Simeon Nemanja and his first heirs to the throne
became subordinates of the clergy. In any case, in Serbia, like in Byzantium, becoming a monk was in-
compatible with authority. In Arilje it is also visible that the portraits of current rulers and archbishops
were not at all immediately connected in the program, although, in Byzantine understanding, they were
the ones who incarnated the idea of symphony. Finally, it is noticed that in Studenica and Arilje, and
especially in Mileeva, the representatives of archpriests and the dynasty were not consistently divided
into two separate and parallel processions. There is, therefore, a certain intertwinement between the pro-
cessions, which was a consequence of the fact that the Serbian church and state were unusually closely
connected, especially because of the members of the royal family. A greater number of the members of
the Nemanji family represented the pillars of the national church as monks and archpriests. More than
in Byzantium, where there was a dierarchical division between the sacralized autocracy on the one
hand and church on the other", in Serbia in the 13
th
century prominence was given to the idea of the
unity of people, the idea of the gathering of God's people", which was extremely ecclesiological in
character". Originally, such a model in the Serbian setting was taken from the messianic, Old Testament
tradition, comprehended in accordance with the interpretations of Orthodox church fathers. In the Ser-
bian literary opus of this period this model was also carefully developed. This opus reveals an aspiration
to stress the higher dignity of spiritual authority in comparison with secular authority.
Since the end of the 13
th
century, when Serbia was swept by a strong wave of Byzantination",
significant changes in worldviews occurred. Serbian society was ideologically redefined under the in-
fluence of Byzantium and it became more susceptible to the learning of agreement between the royal
and clerical strata. In accordance with that, the relationship between the ruler of the state and the ruler
of the church in Serbian art was conformed with new ideas and iconographical patterns. The images of
the leaders of the church and the state were increasingly more connected and there was an aspiration to
achieve a greater symmetry in expressing their dignity. Yet, the portrait of the rulers, which permanently
acquired all important iconographical characteristics of a Byzantine imperial image, now received a cer-
tain hierarchical priority. It is already visible in the Virgin of Ljevia, where developed series of arch-
priests and members of the dynasty were still painted. However, since the first decades of the 14
th
cen-
tury there were images (Christmas Hymn in ia) and portrait wholes (St. Dimitrije in Pe, the exo-
narthex in Sopoani and the narthex in Deani), where the immediate facing of the portraits of rulers
and heads of church strived to define the symphonic dierarchical relationship of two authorities. In the
south part of the country Serbian rulers were painted alongside archbishops of Ohrid (St. Nikola Bolni-
ki and the Virgin Peribleptos in Ohrid) and maybe alongside the metropolitans of Skoplje (Matei). As a
rule, these portraits were not made as a reaction to immediate historical events, as it had been thought.
The chronology of their creation testifies of this, as well as their iconography, accompanying inscrip-
tions and symbolism. This characteristic symbolism becomes clearer thanks to the Byzantine ceremonial
and older Byzantine representations. Ancient Byzantine paintings which united the portraits of emperors
and archbishops are known mostly through written sources. Certain, traditionally determined local traits
would still continue to live in the symbolism and iconography of Serbian dierarchical images even du-
ring the 14
th
century. The paper also draws attention to some joint portraits of Serbian rulers and local
bishops. The lower the rank of an archpriest, the clearer his hierarchical inferiority was stressed in com-
parison with the ruler.
DRAGAN VOJVODI *
78

Slika Svetovne I Duhovne Vlasti... Zbornik MS Za Likovne Umetnosti 38 (2010) - Libre

Загружено:

Сведения о документе

Оригинальное название

Авторское право

Доступные форматы

Поделиться этим документом

Поделиться или встроить документ

Параметры публикации

Этот документ был вам полезен?

Это неприемлемый материал?

Авторское право:

Доступные форматы

Slika Svetovne I Duhovne Vlasti... Zbornik MS Za Likovne Umetnosti 38 (2010) - Libre

Загружено:

Авторское право:

Доступные форматы

UDC 75.041(=163.

Вам также может понравиться