KIRGIZSTAN-TRKYE MANAS NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS

TRKOLOJ ANABLM DALI

ORHUN ABDELERNDE GEEN SZVARLIININ

KIRGIZ TRKESNDEK ZLER

YKSEK LSANS TEZ

Hazrlayan:
Elnura MURATOVA
Tez danmanlar:
Yard. Do. Dr. Cengiz ALYILMAZ
Do. Dr. Kadral KONKOBAYEV

BKEK - 2006

KIRGIZSTAN-TRKYE MANAS NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS
TRKOLOJ ANABLM DALI

ORHUN ABDELERNDE GEEN SZVARLIININ

KIRGIZ TRKESNDEK ZLER

YKSEK LSANS TEZ

Hazrlayan:
Elnura MURATOVA
Tez danmanlar:
Yard. Do. Dr. Cengiz ALYILMAZ
Do. Dr. Kadral KONKOBAYEV

BKEK - 2006

JR YELERNN MZA SAYFASI

TUTANAK
Krgzistan-Trkiye Manas niversitesi Sosyal Bilimler Enstitsnn
........../......../.......tarih ve ........sayl toplantsnda oluturulan jri,
Lisansst retim ve Snav Ynetmeliinin (yksek lisans iin 31; doktora
iin 49) maddesine gre ................................... Anabilim Dal yksek lisans/
Doktora
rencisi
.....................................................
nin
........................................................................................................................
konulu tezini incelemi ve aday ....../....../........... tarihinde, saat ......... da jri
nnde tez savunmasna alnmtr.
Adayn kiisel almaya dayanan tezini savunmasndan sonra ........
dakikalk sre iinde gerek tez konusu ve tezi gerekse tezin dayana olan
anabilim dallarndan jri yelerinin sorularna verdii cevaplar
deerlendirilerek tezin Reddine/Kabulne/Dzeltilmesine oy birlii/okluu
ile karar verildi.

Bakan

................................................................
Akademik Unvan, Ad Soyad

ye ..................................................................
Akademik Unvan, Ad Soyad (Danman)

ye ..................................................................
Akademik Unvan, Ad Soyad

ZET

Tezimizin konusu olan Orhun abidelierinin bugn bilim dnyasna bilinen

okuyu ve yorumlarnn az ok deiiklik ve farkllk iermesi dolaysyla birka
varyant mevcuttur. Bu varyantlarn arasndan tannm bilim adamlarnn kabul ettii
Talat Tekinin okuyu ve yorumlarna tez almasnn dayandrlmas tercih
edilmitir. Bu almada yalnz II. Gktrk Kaanl dneminde dikilmi Orhun
abidelerinin Tonyukuk, Kl Tigin, Bilge Kaan yaztlar Trkesi ile Krgz
Trkesinin szvarlklar arasndaki benzerlikler ve ayrlklar tarihi karlatrmal
yaklama gre ele alnmtr.
Bu mukayeseli almay tez olarak almamzn amac Orhun abidelerinin
szvarl ile Krgz Trkesinin szvarl arasndaki ilikileri tespit ederek bilim
dnyasna tantmaktr. Krgz Trkesinin yaz ve konuma dilinde bulunan Orhun
Trkesinden kalma kelimeleri leksikolojinin eitli dallarna gre inceleyip ortaya
koymak ve Krgzcann leksikolojisi zerine yaplan almalara katkda bulunmak
dncesi almamzn ortaya konmasna yardmc olmutur.
Tez almasnda temel olarak abidelerde geen kelimeler Krgzca
karlklar, anlamlar ve rneklemeleri ile beraber sraland.
Tezin Giri ksmnda Orhun abideleri, Orhun Trkesi ve Krgz Trkesi
hakknda genel bilgi verilmitir. almann esasn tekil eden inceleme ksm
blmden meydana gelmitir.
I. Blmde Orhun Trkesinin ve Krgz Trkesinin ses bilgisi zellikleri,
nl ve nsz varlklar zerinde karlatrmal olarak durulmutur.
II. Blmde kelimelerin anlam ve ekil ynnden gsterdikleri deimeler
dikkatlere sunulmutur. Kelimelerin yanstt leksikolojik gelimeler artzamanl
yntemle aydnlatlmaya allmtr. Bu blmde ayrca ekirdek kelimeler,
anlamlar deien, unutulan, yitirilen szckler ele alnmtr.
III. Blmde Orhun abidelerinde geen kelimelerin Krgzca karlklarna,
anlamlarna, rneklemelerine kaynaklaryla beraber yer verilmitir. Bunun devamnda

 abidenin Dizini kartlmtr. Orhun yaztlarnda geen btn kelimelerin eitli

gramer ekimleri, getikleri yerler sralanmtr.
Tezin son ksmnda tezi hazrlamak iin yararlandmz kaynak eserlerin ve
szlklerin listeleri sunulmutur.

SUMMARY

The existence of diverse reading and supposing variants of the Orkhon

Inscriptions, which we took as a masters thesis, caused us to choose the one.
Consequently the study based on the well-known Turkisch scholar Talat Tekins
reading variant.
The present work includes merely the three monuments erected on the second
East Turkic Empire, i.e. the Kl Tigin, Bilge Kagan, Tonyukuk inscriptions.
Resemblance and divergences between the Orkhon and Kyrgyz lexicons were
investigated conveniently to historical and comparative approach.
There are many words in colloquial and literary language of Kyrgyz Turkic,
which also used on VIII century of Turkic (the Orkhon Turkic period).
The purpose of taking this comparative study as a masters thesis is a
revealing relation between Orkhon and Kyrgyz Turkics, to find out the Orkhon
lexicon trace on the Kyrgyz words. In the study mainly occurs scripted words on the
monuments with Kyrgyz parallels, meanings illustrated with many examples.
The common information about the Orkhon memorials, Orkhon and Kyrgyz
Turkic was given in the Introduction part. After this section the thesis consists of three
chapters.
Part one contains analysis and phonetic comparison of vowel and consonant
systems of Orkhon and Kyrgyz Turkics.
The second part includes enlightening the semantic development of Orkhon
lexicon toward Kyrgyz Turkic. It also contains examples of steady basic words
against various changes and forgotten, lost words.
At the third chapter occurs Orkhon words with versions, meanings and
examples in the Kyrgyz Turkics referred to the origins, then follows index of the
inscriptions, where listed all declension of words.
The Bibliography is followed by the Conclusion includes the result of the
study.

.

.
II
-, -,

- .


,
.

, , .
,
.
.
1-
, .
2- ,
. ,
, , ,
.
3-

, ,
.

 .
,
. ,
.

NSZ

Orhun abideleri Trk yaz dilinin u ana kadar bilinen en eski ve en derli toplu
rneklerinden saylr. Avrasya topraklarnn byk ksmn yurt edinen Trk soylu
halklarn yaz dilinin balangcn oluturan Orhun Trkesi bugn eski ekliyle hibir
Trk lehe ve ivelerinde yaamamaktadr. Krgz Trkesinin hem konuma dilinde
hem de yaz dilinde Trk dilinin Orhun Trkesi dnemine ait kelimeler
bulunmaktadr. te Orhun abidelerinde geen szvarlnn Krgz Trkesindeki
izlerini tespit etmek amacyla bu konuyu tez olarak ele aldk.
Tezimizi yalnzca II. Gktrk Kaanl dneminde dikilmi abidelerle
Tonyukuk, Kl Tigin, Bilge Kaan kitabeleri snrlandrdk. Bu yaztn szvarl
4500 kelime zerindedir. Farkl ekimlerde tekrar tekrar kullanlan kelimelerin says
1500 civarndadr. Gramer ekimlerini kaldrnca kelime kklerini 738 olarak tespit
ettik. Bunlardan 147si kii, millet, yer isimleridir. Bu zel adlar leksikolojinin
onomastik dalnn inceleme alann oluturduundan maalesef, almamzn dnda
braktk. Bylece tekrarlanan kelimeleri, gramer ekimlerini ve zel adlar kaldrnca
incelenecek szcklerin says 591i buldu.
almamzn I. ve II. blmlerinde Orhun Trkesinde kullanlan kelimeler
gnmz Krgz Trkesine kadar yzyllar ierisinde ne gibi fonetik deimelere
uradn, leksiko-semantik gelimeler yaadn ksaca olarak aydnlatmaya,
deerlendirmeler yapmaya altk.
Tezin esasn oluturan inceleme ksmnda bu kelimelerin Krgzca karlklar,
anlamlar, kaynaklarna iaret edilerek rneklemeleri ile beraber sunulmutur.
Yaztlarda geen szcklerin Krgzca karlklarn bulmak iin Krgz Trkesinin
aklamal,

iki

dilli,

diyalektolojik,

frazeolojik,

eanlamllar

szlklerinden

faydalanlmtr. Tespit edilen karlklarn Krgzcadaki canl kullanmn gstermek,

rneklemelerini vermek amacyla 1958-2004 tarihleri arasnda baslm ada Krgz
edebiyatnn, folklorunun, Krgz ozanlarnn rnlerinden 33 eser taranmtr.

almamzn en sonunda Orhun abidelerinde geen kelimelerin tm gramer

ekimlerini ieren, getikleri yerlere iaret eden bir dizine yer verdik.
almamzn her aamasnda, (Krgzistandan ayrlp Trkiyeye dndkten
sonra bile, buradaki grevini tamamlamasna ramen), bilgi ve tecrbesini,
yardmlarn esirgemeyen, her konuda destekleyen danman hocam sayn Yard. Do.
Dr. Cengiz Alylmaza en derin teekkrlerimi ve sayglarm sunarm. almam
srasnda deerli katklarda bulunan hocalarma, emei geen arkadalarma ayrca
teekkr ederim.
Bikek, 2006

Elnura Muratova

NDEKLER

zet
nsz

i
vi

indekiler

viii

Ksaltmalar ve aretler

Giri

Orhun Yaztlar

Orhun Trkesi

Krgz Trkesi

I.blm: Orhun Trkesinin ve Krgz Trkesinin

Kyaslamal Ses Bilgisi zellikleri

1.Sesliler

2.Sesli Uyumu

12

3.Sesli Deimeleri

18

4.Sessizler

21

5.Sessizlerin Benzemesi

23

6.Oturuma

26

7.Sessiz Deimeleri

28

II.blm: Orhun Trkesinden Krgz Trkesine

Doru Leksikolojik Gelimeler

30

1.Orhun Yaztlarnda Ve Krgz Trkesinde Ayn Anlamda Ve Ayn

ekilde Kullanlan Kelimeler

30

2.Orhun Yaztlarnda Ve Krgz Trkesinde Ayn Veya Yakn Anlamda,

Ancak Baz Fonetik Deiikliklerle Kullanlan Szckler

33

3.Orhun Yaztlarnda Ve Krgz Trkesinde Deiik Anlamlarda,

ekil Bakmndan se Ayn Veya Baz Fonetik Ayrlklarla Kullanlan
Kelimeler

40

4.Orhun Yaztlarnda Ve Krgz Trkesinde Ayn Anlamda Kullanlan,

Fakat ekil Bakmndan Hi Benzerlik Tamayan Kelimeler

45

III.blm: Orhun Abidelerinde Geen Szvarlnn Krgz Trkesindeki

zleri

48

1.-A-

48

2.-B-

69

3.--

91

4.-E-

93

5.-G-

105

6.-I-

105

7.--

108

8.-K-

116

9.-L-

149

10.-M-

149

11.-N-

150

12.-O-

152

13.--

158

14.-S-

165

15.-T-

176

16.-U-

201

17.--

209

18.-Y-

213

Dizin

243

Sonu

263

Kaynaka

265

Ksaltmalar:
1. Taranan Eserler ve Bibliyografik Knyeleri

AK:

Aklman Kalgul: Irlar, Akl-Nasaattar, Darekt Bayandar, limiy zildlr,

Hazrlayan: S. Musayev, A. Akmataliyev, Bikek 2000.

BF:

Baldar Folkloru // El Adabiyat dizisi, XX. c, Hazrlayan: G. Orozova,

Bikek 1998.

BKK:

Aman Gaziyev, Barsbek- Krgzdardn Kagan: Tarhy Povest (Hazrlayan:

T. Nasirdintegin), Bikek 1993.

BS:

Baydlda: Tandalgan Irlar, Poemalar, Termeler, Hazrlayan: A. mrkanov,

Bikek 1997.

CB:

Can Bay // El Adabiyat dizisi, IV. C, Hazrlayan: B. Kebekova, Bikek

1998.

CD:

Coodarbeim // El Adabiyat dizisi, III. c, Hazrlayan: K. Krbaev, Bikek

1997.

A:

ngz Aytmatov, Saman Colu, Frunze

ET:

Ernis Tursunov, Ata Curt, I.c, Frunze 1990.

ET:

Er Ttk // El Adabiyat dizisi, II. c, Hazrlayan: R. sarpbekov, M.

Musakov, Bikek 1996.

KBPA:

Krgz Baldar Poeziyasnn Antologiyas, Hazrlayan: A. Kdrov, D.

sulaymanov, Frunze 1987.

KC:

Kubatbek Cusubaliyev, Muzdak Dubaldar: Romandar cana Povest, Bikek

1991.

KK

Kasm Kaimov, yri Clan: Povestter menen Agemeler, Frunze 1978

KO:

Kaknbay Osmonaliyev, Kmndr Kagl, Bikek 1993.

KOS:

Krgza-Orusa Szdk, Hazrlayan: K. K. Yudahin, Moskova 1965.

KS:

Kurmanbek, Seyitbek // El Adabiyat dizisi, V. c, Hazrlayan: M. Mukasov,

B. Kebekova, O. Ahmedov, R. sarpbekov, Bikek 1998.

K:

Kococa // El Adabiyat dizisi, I. c, Hazrlayan: K. Krbaev, Bikek 1996.

Kk:

Kooktor // El Adabiyat dizisi, XXI. c, Hazrlayan: S. Egemberdiyeva,

Bikek 1998.

KTDS I:

Krgz Tilinin Diyalektologiyalk Szdg, I. c, Hazrlayan: C. Mukambayev,

Frunze 1976.

KTFS

Krgz Tilinin Frazeologiyalk Szdg, Hazrlayan: C. Osmonova, K.

Konkobayev, . Caparov, Bikek 2001.

KTSS:

Krgz Tilinin Sinonimder Szdg, Hazrlayan: . Caparov, K. seydakmatov,

Frunze 1984.

KTTS:

Krgz Tilinin Tndrm Szdg, Hazrlayan: E. Abduldayev, D.sayev, 1.

Bask, Frunze 1969

KTTS I:

Krgz Tilinin Tndrm Szdg, I. c, Hazrlayan: E. Abduldayev, D.

sayev, 2. Bask, Frunze 1984

M I:

Manas, 1. Ksm, I.c, Frunze 1958.

M II:

Manas, 1. Ksm, II.c, Frunze 1959.

MA:

Midin: Irlar cana Poemalar, Hazrlayan: A. mrkanov, Bikek 1996.

MB:

Mar Bayciyev, Uzak Sapardag Poyezd: Pyesalar, Bikek 1991.

MK:

Moldo Kl: Kazaldar, Hazrlayan: O. sooronov, Frunze 1990.

ML:

Makal-lakaptar // El Adabiyat dizisi, X. c, Hazrlayan: C. Koyumanov

Ibray uulu, Bikek 2001.

MZKDN: Muduk Zarlk, Kz Daryka, Narikbay // El Adabiyat dizisi, X. c,

Hazrlayan: Glbara Orozova, Bikek 2002.
R:

Raykan: Tandalgan Irlar, Tamsilder, Termeler, Hazrlayan: A. mrkanov,

Bikek 1998.

SC:

Cusuyev Sooronbay, Tandalmalar. Tandalgan Irlar cana Poemalar, Frunze

1975.

SK:

Seytek, 3. Ksm, IV.c, Frunze 1960.

S:

Sagndk mrbayev, Adlbek: Povestter, Agemeler, Frunze 1981.

SY:

Semetey, 2. Ksm, III.c, Frunze 1959.

B:

krbek Beyenaliyev, Tandalmalar: Povestter, Frunze 1978.

TS:

Toktogul Satlganov: garmalarnn Cynag, II. c, Frunze 1968.

TM I:

Togolok Moldo: garmalarnn Cynag, I. c, Frunze 1970.

T:

Tln amiyev, mr Belesteri, Bikek 2004.

ZA I:

Zalkar Akndar, I. c, Hazrlayan: B. Kebekova, A. Obozkanov, M. Musakov,

G. Orozova, Bikek 1998.

ZA II:

Zalkar Akndar, II. c, Hazrlayan: A. Akmataliyev, A. Cusupbekov, M.

Mukasov, Bikek 1999.

2. Dier ksaltmalar

a.g.e.

Ad geen eser

az:

Az

BK

Bilge Kaan Abidesi

Yaztn Bat Yz

uv.

uva Trkesi

Abidenin Dou Yz

dey.

Deyim

diyal.

Diyalekt

folk

Folklor

Yaztn Gney Yz

Hak.

Hakas Trkesi

Krg

Krgz Trkesi

Abidenin Kuzey Yz

kr.

Karlatrnz

KT

Kl Tigin Abidesi

mec.

Kelimenin mecazi anlam

OY

Orhun Yaztlar Trkesi

zb.

zbek Trkesi

Sayfa

Tac.

Tacikistan

TI

Tonyukuk Yazt Birinci Ta

T II

Tonyukuk Yazt kinci Ta

Trkm.

Trkmen Trkesi

Uyg.

Uygur Trkesi

Yak.

Yakut Trkesi

aretler:

>

buna geliiyor

<

bundan geliti

varsaylan ekil

buna eittir

{}

iinde ekler gsterildi

//

iinde sesler gsterildi

paralleller iin kullanld

()

iinde kaynaklar, rnekler, aklamalar yer ald

GR

Orhun yaztlar

Moolistandaki eski Trk yaztlar iinde en fazla tannan ve zerinde en ok aratrma ve

inceleme yaplan abidelerden Kl Tigin, Bilge Kaan ve Tonyukuk yaztlar bilim adamlar tarafndan
Orhun yaztlar adyla anlmaktadr. Bunlardan Kl Tigin ve Bilge Kaan yaztlar, Koo-aydam
blgesindeki Orhun Irma civarnda, Tonyukuk yazt ise, Bayn-okto blgesinde, Tola Irma
yaknlarnda bulunmaktadr. Tonyukuk yazt Orhun Irmandan ok uzakta olmasna ramen, ad geen
ilk iki abide ile ayn dneme ait olup ayn konular iermesinden dolay Orhun yaztlar ierisinde
deerlendirilmektedir.1
Kl Tigin ant, bugn Arhangay Aymag snrlar iinde kalan Koo-aydam blgesinde
bulunmaktadr. 731 ylnda Prens Kln lmnden sonra drt cepheli gri bir mermer ta zerine
kazlarak yazlm, 732 ylnda dikilmitir. Kitabe Trke ve ince olmak zere iki dillidir. Yaztn
dou yznde 40, gney ve kuzey yzlerinde 13er satr Gktrk harfli Trke metin yer alm, bat
yz ise Tang mparatorunun Kl Tiginin lmnden duyduu zntden bahseden ince mesaj
iermektedir. lk Koo-aydam ant 1891 ylnda Yadrintsev tarafndan bulunmutur. Kl Tigin yazt
okunduktan sonra ilk defa Rusaya Melioranski, sonra Malov (Malov S. Pamyatniki Drevnetyurkskoy
Pismennnosti. Moskva-Leningrad, 1951) tarafndan evrilmi, Trkeye Orkun (Orkun H. N. Eski
Trk Yaztlar, I-IV, stanbul, 1936-1941) tarafndan aktarlm, ngilizce evirisi de Tekin (Tekin T. A
Grammar of Orkhon Turkic. ndiana Univ. Publications. Bloomington, 1968) tarafndan yaplmtr.
Bilge Kaan (716-734), II.Gktrk devletinin kurucusu olan Kutlug lteri Kaann olu, Kl
Tiginin aabeyi ve Tonyukukun damaddr.Bilge Kaan ant bugn Arhangay Aymag snrlar iinde
kalan Koo-aydam blgesinde, Kl Tigin antnn 1 km gneyinde bulunmaktadr. Ant 734te Bilge
Kaann vefatndan bir yl sonra 735te olu tarafndan dikilmitir. Yaztn dou yznde 41, kuzey ve
gney yzlerinde 15er satr Gktrk harfli Trke metin, bat yznde de ince bir taziye metni yer
almtr. kinci Koo-aydam yazt 1891 ylnda Yadrintsev N. M. tarafndan kefedilmitir. Orhun
nehri kylarna yaplan bilimsel gezinin sonucunda 1897 ylnda Radloff ve Melioranski tarafndan

Yaztlarla ilgili genel bilgiler iin Cengiz Alylmazn Orhun Yaztlarnn Bugnk Durumu (Kurmay
yaynlar, Ankara 2005) adl eserinden yararlanlmtr.

neredilmitir. ki kitabenin tantm Radloff, evirisi Melioranski tarafndan yaplmtr. Metnin

Rusaya yeni tercmesi, transkripsiyonu Malova aittir. Trkeye Orkun aktarm, ngilizceye Tekin
tercme etmitir.
Tonyukuk kitabesi 1897 ylnda siyasi srgnde bulunan seyyah D. A. Klementzin hanm E.
N. Klementz tarafndan Ulan-Batordan gney-douya doru 47 km uzaklkta bulunan Bayn-okto
adl yerde kefedilmitir. u anda kitabe Kl Tigin ve Bilge Kaan abidelerinden 360 km uzaklkta ve
Tola rmann yukar yatann kylarnda bulunmaktadr. eitli bilim adamlar tarafndan 712 ve
734 yllar arasnda dikildii tahmin edilen bu yazt Gktrk Kaanlnn vezirine, dneminin en etkili
insanlarnn birine, Bilge Kaann kayn pederi olan Tonyukuka ithaf edilmi ve Tonyukukun bizzat
kendisi tarafndan diktirilmitir. Tonyukuk yaztlar birincisi 243 cm, ikincisi de 217 cm
yksekliindeki drt cepheli iki ayr abideden ibarettir.

Tonyukuk yaztnn eitli dillere tercmeleri

Ramstedt (Ramstedt G., Gran J., Aalti P. Materialien zu den alttrkischen Inschriften der Mongolei.JSFOu, 1958), Malov, Giraud (Giraud R. Linscription de Ban Tsokto. Edition critique. Paris, 1961)
tarafndan yaplmtr.3
Aide boyunun mensubu olan vezir iin Aina boyundan gelen kaanlarn beng ta
diktireceinden emin olmayan Tonyukuk, yazt bizzat yazdrm, bu ii kendisi zerine almtr.
Tonyukuk inde eitim grm ince Jan-chen adyla bilinen kudretli, bilgili ve akll bir vezir
olmasna karn kendi yaztnda Kl Tigin ve Bilge Kaan yaztlarna nazaran konuma diline daha
yakn sabit bir anlatm tarz kullanmtr.
Kl Tigin, Bilge Kaan, Tonyukuk yaztlarnn dili, Ouz ve Uygur gruplarnn esas dil
zelliklerini yanstmakta, her ikisinin fonetik ve morfolojik unsurlarn tamaktadr. Gktrk
Kaanlnn halkn birok etnik unsurlarn birleimi oluturduu iin bu lehelerin ayrcalklar tabii
ki yaztlarn diline aksetmitir. Btn boylarn anlayabilecei ortak edebi dil baz durumlarda lehelere
zg fonetik ve morfolojik ayrcalklar paralel olarak gtrmektedir. Kesin olarak belirlenmemi olan
edeb yaz dilinin kurallar, kolayca lehe ve azlarn tesiri altnda kalabildii iin birok varyantn
kullanlmasna engel olmamtr. Hatta ayn devirde dikilmi olan Tonyukuk ve Kl Tigin antlarnn
yazarlar iki ayr grubun temsilcileri olduunu kitabelerin dil zellikleri sylyor. Kl Tigin kitabesinin
yazar Yollug Tigin, Gktrk kaanlnn hakimiyetini elinde bulunduran Aina boyunun
mensubudur. Ad geen boyun dili dneminin Ouz ve Uygur Trkelerinin karm bir dildir.
Kendine beng ta diktirmi olan Tonyukukun kulland dil, temiz Ouzca konuan Aide boyunun
dil zelliklerini ortaya koymaktadr .4 Tonyukuk, Yollug Tiginden ayrlarak Gktrk edebi yaz dilinin
kurallarna her zaman uymam, daha ok sabit ve serbest konuma dilini halk edebiyat rnleriyle
2

Bu blm hazrlanrken Cengiz Alylmazn Orhun Yaztlarnn Bugnk Durumu (Kurmay yaynlar,
Ankara 2005) adl eserinden nemli lde yararlanlmtr.
3
Kononov A. N. Grammatika Yazka Tyurkskih Runieskih Pamyatnikov VII-IX vv. Leningrad, 1980, s.
11-17.
4
Kononov A. N. Grammatika Yazka Tyurkskih Runieskih Pamyatnikov VII-IX vv. Leningrad, 1980, s.
39-41.

ssleyerek kullanmay tercih etmitir. Tonyukuk yaztnn dil zelliklerine bakarak Aide boyu Ouz
grubunun bir dal olduu ileri srlyor: rnein, kelime ba /b/ sesi (ben ben, beg ebedi, bi
bin), gelecek zaman eki {-ta} vs.5 Kl Tigin yaztnda ise kelime banda hem /b/li hem de /m/li
ekiller grlmektedir. rnein, ben ~ men ben, beg ~ meg ebedi vs.

Orhun Trkesi

Orhun Trkesi terimi ile VIII. yzyln ilk yarsnda Gktrklerin konutuu leheyi
kastederiz. Bu lehe tabii ki, II. Gktrk Kaanlnn (680-740 yllar) resmi dili ve bundan nce ayn
blgede konuulan eski bir Trk lehesinin devam durumunda olmutur. Orhun Trkesi, Trk Dili
ailesinde Dou grubunun ierisinde yer alr.6
Orhun Trkesi yazl belgeleri gnmze kadar ulaan en eski lehe olarak bilinmektedir. Bu
lehenin zellikleri yle zetlenebilir:
(a.) Kelime iinde ve sonunda yer alan, sonraki dnemlerde /w/ye geliecek olan /b/
sesinin bulunmas: yabz kt, sub su vs;
(b.) Yarm sesli /y/ye deiecek olan peltek /d/ sesinin bulunmas: adak ayak, toddoy- vs;
(c.) Sonraki dnemde bir azda /n/, dierinde /y/ sesine geliecek olan /ny/ sesinin
bulunmas: anyg kt, fena, kony koyun vs;
(d.) Geniz // sesinin /g/ sesiyle sralan: sk ~ skg kemikleriniz vs;
(e.) Tamlayan durumu eki {- / -i};
(f.) kma durumu eki {-da / -de};
(g.) imdiki zaman sfat-fiil eki {-gma / -gme};
(h.) Gelecek zaman sfat-fiil eki {-da / -dei};
(i.) Gereklilik bildiren gelecek zaman sfat-fiil eki {-sk /-sik}.7
Krgz Trkesi
Krgz Trkesi terimi ile Krgz Cumhuriyetinin yerli halknn dilini kastederiz. Krgz
Trkesi, Trk Dili ailesinde Kuzey-Bat grubu ierisinde yer alr8.

a. g. e. s. 4.
Yazki Mira. Tyurkskiye Yazki. Bikek, 1997, s. 89
7
Tekin T. A Grammar of Orkhon Turkic. Bloomington, 1968, s. 7-8.
8
Yazki Mira. Tyurkskiye Yazki. Bikek, 1997, s. 286.
6

Krgz Trkesinin tarihinin bilimsel dzeyde aratrlmaya baladna ok az zaman oldu.

Bilim adamlar, tarihi kyaslamal yntemlerin sonularna ve azlarn malzemelerine bakarak Krgz
Trkesi geliim srasnda aadaki devirleri yaadn ileri sryorlar:
a.Eski Krgz Trkesi devri (IX-X. yy);
b.Orta a Krgz Trkesi devri (XV-XVI. yy);
c.Yeni Krgz Trkesi devri (XVI. yydan bu yana).
Eski Krgz Trkesinin yazl eserleri Yenisey yaztlardr. Eski Krgz Trkesi ile ada
Krgz Trkesinin dil zellikleri tabii ki, hem leksikolojik hem fonetik hem de morfolojik ynden
benzerlikler ve ayrlklar tamaktadr. Orta a Krgz Trkesi devrine ait eserler u ana kadar
bulunmu, veya bilim adamlarna bu konuda bir bilgi ulam deildir. Yeni Krgz Trkesi devri
tahminen Krgzlarn Tanr dalarna yerletii dnemden XVI. yzyldan itibaren balar. Bu devir
ierisinde birka dnem bulunmaktadr:
a.Mool-Cungar dnemi (XVI-XVIII. yy);
b.Ekim devrimine kadar olan dnem;
c.Sovyet dnemi (Yunusaliyev, 1971, s. 56-62);
d.Egemenlik dnemi.
Krgz Trkesini dier Trk lehelerinden ayran esas zellikler unlardr:
a.Byk ve kk nl uyumunun st dzeyde gelimi olmas;
b.kincil uzunluklarn mevcudiyeti;
c.Kelime ba /y/ sesinin /c/ye dnm olmas;
d.imdiki zaman bildiren cat- yat- yardmc fiilinin kullanlmas;
e.Gemi zamanve gemi zaman hikayesini bildiren ele eklinin kullanlmas;
f.Srekli gemi zaman eki {-u /-}9.

Batmanov. . A. Sovremenny Kirgizskiy Yazk. Frunze, 1963, s. 21-22.

ORHUN TRKESNDEN KIRGIZ TRKESNE DORU

LEKSKOLOJK GELMELER

Orhun yaztnda (Kl Tigin, Bilge Kagan, Tonyukuk) geen kelime says
4500 zerindedir. Farkl ekimlerde kullanlan kelimelerin says 1500 civarndadr.
Gramer ekimlerini kaldrnca kelime kklerini 741 olarak tespit ettik. Bunlardan
147si kii, millet, yer isimleridir. Bu zel adlar ve kelimelerin ikili ekillerini (e~i,
~s, b~m vs) karrsak Kl Tigin, Bilge Kagan, Tonyukuk antlarndaki
tekrarlanmayan kelime says 594 olarak tespit edildi.
Orhun Trkesinin szvarlnda bulunan kelimeler ada Krgz Trkesinin
szvarlnda hi bir ekil ve anlam deiikliine uramadan aynen yaamn
srdrmekte deildir. Konunun bu ynn aydnla kavuturmak amacyla
szckleri drt gruba ayrarak gstermeyi doru bulduk:
1. Anlam ve ekil bakmndan deiime uramayan szckler 20,7% - 123
kelime
2. Anlam ayn veya yakn, ancak baz fonetik ayrcalklar olan kelimeler
47,47% - 282 kelime
3. Anlamca farkl veya uzak, ekil ynnden yakn olan szckler 8,92% - 53
kelime
4. Eski kelime ortadan kalknca kavram karlamak zere a doldurmu
baka kelimeler 22,9% - 136 kelime
Toplam 594 kelime

1.

Orhun yaztlarnda ve Krgz Trkesinde ayn anlamda ve ayn ekilde kullanlan kelimeler:

a / a; ak / ak; alp / alp; alt / alt; ana / ana; / ; a / a; at I / at I; at II

/ at II; ay / ay; aya- / aya-; az / az; a- / a-; al- / al-; a- / a-; ayt- / ayt-; balbal /
balbal; bar / bar; ba / ba; bay / bay; be / be; bir / bir; biz / biz; boz / boz; bu / bu;
buka / buka; bulu / bulu; bar- / bar-; bas- / bas-; bat- / bat-; ber- / ber-; b- / b-;
bil- / bil-; bol- / bol-; buz- / buz-; l / l; eki / eki; e / e; er / er; eren / eren; erk /
erk; eit- / eit-; i / i; ini / ini; i / i; kaan / kaan; kagan / kagan; kan I / kan; kan II
/ kan; kar / kar; kara / kara; kar / kar; ka / ka; kelin / kelin; krk / krk; k / k; kz
/ kz; kzl / kzl; ki / ki; kii / kii; kk / kk; kl / kl; kl / kl; kz / kz; kul
/ kul; kum / kum; kut / kut; k / k; km / km; kn / kn; k / k; kal- / kal; ke- / ke-; kel- / kel-; kl- / kl-; kir- / kir-; kon- / kon-; kork- / kork-; kr- / kr-;
men / men; ne / ne; ok I / ok; ol / ol; on / on; ot / ot; otuz / otuz; oz- / oz-; / ; rt /
rt; z / z; kn- / kn-; l- / l-; tn- / tn-; sansz / sansz; semiz / semiz; sen /
sen; sar / sar; siz / siz; suk / suk; sk- / sk-; sr- / sr-; ta / ta; ta / ta; temir /
temir; ter / ter; tok / tok; ton / ton; toruk / toruk; trt / trt; tn / tn; tz / tz; ter- / ter; tik- / tik-; tile- / tile-; tut- / tut-; tuy- / tuy-; t- / t-; u / u; uzun / uzun; u- / u-;
ur- / ur-; / ; n / n;
Bu ilk gruptaki kelimeler iin Trk dilinin temel szvarl, ekirdek
szckleri, kalt szckleri, miras kelimeleri gibi adlandrmalar kullanabiliriz.
Dilimizde babadan oula, nesilden nesile geerek anlamca da, ekil ynnden de
deiime uramadan korunan bu kelimeler, insan yaamnda birinci derecede nemli
olan, insana ve evresine ilikin nemli kavramlar yanstan anlaml elerdir.
Deyiime kar dayankl olan kelimeleri Yunusaliyev birka grup altnda toplamtr:
a. kii zamirleri, b. kk fiiller, c. saylar, d. anatomik adlandrmalar, e.
akrabalk iliki adlandrmalar, f. evcil hayvan adlar, g. doal grnlerin adlar, h.
renkler, . insanolunun temel ihtiyalarnn adlar, i. taklit kelimeleri.10
Bata (OY) ba, ka, kz, kii, ter, kan ~(Krg) ba, ka, kz, kii, ter, kan gibi
insann bedenine, organlarna ait adlandrmalar olmak zere, insann yakn iliki
10

Bu konuda daha detayl bilgiler iin bkz.: Yunusaliyev B. M. Kirgizskaya Leksikologiya, I.c., Frunze,
1959, s. 87-93.

iinde bulunduu (OY) at, buka, ki ~ (Krg) at, buka, ki gibi hayvanlar, tarm
hayvanlar, insanlarn en ok kullandklar, somut eylem gsteren (OY) a-, al-, a-,
ayt-, bar-, ber-, buz-,eit-, kel-, kl-, ke-, kir-, kon-, tut-, ur-, ter- ~ (Krg) a-, al-, a-,
ayt-, bar-, ber-, buz-,eit-, kel-, kl-, ke-, kir-, kon-, tut-, ur-, ter- gibi szckler, (OY)
bir, eki, , trt, be, alt, on, otuz, krk ~ (Krg) bir, eki, , trt, be, alt, on, otuz,
krk gibi say adlar, (OY) ak, boz, kara, kzl, kk ~ (Krg) ak, boz, kara, kzl, kk
gibi renk ifade eden kelimeler, (OY) men, sen, siz, biz, bu, ol, kaan, ne, z ~ (Krg)
men, sen, siz, biz, bu, ol, kaan, ne, z gibi kii, iaret, soru zamirleri rnek olarak
gsterilebilir. Orhun yaztlarnda kullanlan bu ekirdek kelimelerin yzyllar sonra
Krgz Trkesinde hibir karma, deiime uramadan yaamn srdrmeye devam
etmesi dilimizdeki temel szvarlmzn sabitliinin, en azndan deiime az urayan
bir e olduunun gstergesidir.
Bilim adamlar dildeki herhangi bir szcn temel szvarlnn bir yesi
olup olmad konusunda karar verebilmek iin bir takm ltlerin bulunduunu
sylyorlar. Bu ltlerden biri szcn, insann yaamnda birinci derecede nemli
kavramlar yanstmakta olmasdr (ba, kz, ber-, kel-, be, otuz, kzl, kk, men, biz,
kaan gibi rnekler). kinci bir lt bir szcn, yeni eleri tretme deeri,
yeni szckleri, bileik kelimeleri tretme gcdr.11 B. M. Yunusaliyev de bir dilin
ekirdeini oluturan kk kelimelerin yeni kelimelerin tretimi, retimi iin
kullanlan canl, dourgan bir temel olma zelliini tamas gerektiini sylyor.12
ltler arasnda, bir szcn eitli anlam aktarmalaryla kullanm alann
geniletme gc hakknda da bahsedilmekte, anlamlarn says ne kadar oksa,
szcn kullanm sklnn o lde fazla olduu sylenmektedir. zellikle bir
szcn dilin temel szvarlndan saylmas iin onun eitli deyimler, ataszleri,
bulmacalar vs. arasnda kullanlmasna iaret ediliyor.13
Kl Tigin antndan bir cmleyi rnek alalm: Trk bodun tokurkak sen: ask
tosk mez sen, "Ey Trk halk, sen (ok) tok gzlsn; ackacan doyacan
dnmezsin; bir doyarsan (bir daha) ackacan dnmezsin' (KT g-8). Bu cmle a
11

Aksan D. Her Ynyle Dil (Ana izgileriyle Dilbilim). Ankara, 1995, s. 341-342.
Yunusaliyev B. M. a. g. e., s. 54.
13
Aksan D. a. g. e., s. 343.
12

tosk mez, tok ask mez "A doyacan dnmez (sanmaz), tok ackacan
dnmez (sanmaz)" gibi bir atasz zerine kurulmu olmaldr.14 Bizce bu eski
tahmin atasz Krgz ataszlerinden birini artryor: A bala tok bala menen
oynoboyt, tok bala a bolom dep oyloboyt A ocuk tok ocukla oynamaz, tok ocuk
ackrm diye dnmez. Birinci ve ikinci atasznn zellikle, ikinci ksmlar
birbirini andrdn, arasnda yakn, benzer kelimelerden yararlanldn grmezlik
edemeyiz: bir todsar ask mez sen ve tok bala a bolom dep oyloboyt. Bu iki
ataszndeki ekirdek eler farkl yapm ekleri almalarna ramen kelimelerin
kkleri ayn olduunu sylemeliyiz: tod- < *to- > tok, a- ve a eadllar, - > oylo.15 Demek ki, bir dilin temel szvarln oluturan ekirdek kelimelerin dildeki
deyimler, ataszleri arasnda sadece kullanlmakla yetinmediini, bu gzel rneklerin
korunmasnda da katkda bulunduunu itiraf etmeliyiz.

2.

Orhun yaztlarnda ve Krgz Trkesinde ayn veya yakn anlamda,

ancak baz fonetik deiikliklerle kullanlan szckler:

ask / akalk, aarlk; adak / ayak; adgr / aygr; agr / oor; altun / altn;
amt / emi, emdigi; antag, anteg / anday; arg / aruu; artuk / artk; asra / astda; aygu
/ aytuuu; azknya / azna, azgana; azuk / azk; a- / ak-, kard a-; adrl- / ayrl-; ag/ oo-; agt- / oot-; agr- / ooru-; akt- / agt-; altz- / aldr-; atlat- / attan-, atkar-; ay- /
ayt-; batsk / bat; bediz / beder, bezek; beg / bek, biy; beglik / bektik, biylik; ben /
men; be / me; berki / berki; bi / mi; biin / mein; bilge / bilgi; bilig / bilim;
birle / menen, bile; bik / beik; boguz / muuzda-; bor / boroon; bri / br; bu /
mu; bntegi / mnday; ba- / bayla-; basn- / basn-, basl-; bast- / bastr-; baad- /
bata-; bala- / bata-; bedizet- / beze-; bin- / min-; bintr- / mindir-; boguzlan- /
muuzdal-; buad- / muay-; eb / y; edg / iygi; egri / iyri; el, il / el; elig / el; ebir- /
14

Tekin T. Orhon Yaztlar (Kl Tigin, Bilge Kaan, Tunyukuk). stanbul, 2003, s. 20.

yr-; egir- / iyir-; elsire- / elsire-; elsiret-, ilsiret- / elsiret-; / cga; duk / yk; ga /
cga; rak / raak; t / it; ireki / ikerki; idi / ee; ikeg / ek; ilger / ilgeri; iniygn /
iniler; itgi / et; ille- / elde-; kaln / kal; kal / kaldk; kan / kana; kantan /
kaydan; kapg / kapka; kargu / karool; katg / katuu; katun / katn; keig / ke;
kedim / kiyim; kem / kim; keyik / kiyik; krgag / krgak; ksl / ksk; kiig / ki;
kir / keri; kisre / kiyin; kony / koy; kop / kp; korgu / koruku; korgan / korgon;
klek / klm; kulkak / kulak; k / k; kni / kn; kntz / kndz; kaganla- / kan
ktr-; kagansra- / kagansra-; kagansrat- / kansz kaltr-; kalt- / kaltr-; kanlan- /
kanga ee bol-; kelr- / keltir-; kd- / ky-; klla- / klta-, k- / kl-; kla- / kta-;
kz- / kz-; kigr- / kiyir-; kod- / koy-; kontur- / kondur-; ktr- / ktr-; kulad- / kul
bol-; ked- / k bol-; kzed- / kzt-; mag / maktoo; mu / -m, -b, -p; neke / nege;
nene / neen; ouk / ook; ogl / uul; oglan / ulan; oglt / uuldar; ok III / ok; ordu /
ordo; ortu / orto; oruk / ooruk; olur- / oltur-; olurt- / oturguz-; d II / t; gsz / ksz;
lg / lk; tr / tknd;tg / tn; tn / tn; - / oylo-; lr- / ltr-; r- /
rd-; sa / a; sarg / sar; sayu / sayn; sekiz / segiz; sgt / skta-; siil / sidi; sik
/ sk; sub / suu; sig / , k; sg / sg; s / sg-; san- / can-;
sebin- / syn-; s- / sn-; sgta- / skta-; szle- / syl-; s- / sg-; tag / too;
tak / dag; ta / t; tebi / t; teg / -day, -tay; tegi / deyre, eyin; tegi / tiyi; tegre /
tegerek, yr; teri / teir; teye / tyn kan, tyn; tl / til; tirig / tir; tirki / tirke; tiz / tize; tokurkak / tok kz; tokuz / toguz; torug / toru; tosk / toktuk; tp / tb;
tug / tuyuk; turgak / turak; tgn / tyn; tmen / tmn; tapla- / tapta-; tak- / ta-,
k-; te-, ti- / de-; teg- / tiy-; telin- / tilin-; td- / ty-; tla- / tda-; tir- / tiril-; tirgr- /
tirgiz-; tod- / toy-; tog- / tuu-; tokt- / tokut-; tolgat- / tolgot-; tot- / tokoy-; tor- /
toroy-; tkt- / tk-; tri- / tr-; tu- / tuyuk; tutuz- / tutkuz-; tket- / tgt-; tzl- /
tzl-; u / uyku; ubut / uyat; ulug / uluu; ur / urpak, uruu; ud- / uyu-, ukta-; ulgart- /
ulgayt-; una- / na-; urtur- / urdur-; urugsrat- / uruksurat-; eg / ; lg / l;
r / r-bara; z- / z-; yadag / c; yag / coo; yag / coou; yagru / cuur;
yaguk / cuuk; yala / cala; yan / can; yana / cana; yarak / carak; ya I / ca; ya II /
ca; yay / cay; yaz / caz; yaz / caz; yegirmi, yigirmi / cyrma; yeme / ym; yen / can;
yer, yir / cer; yeri / ceri; yeti, yiti / ceti; yetmi / cetimi; yl / cl; ylk / clk;
15

Yunusaliyev B. M. Kirgizskaya Leksikologiya, I.c., Frunze, 1959, s. 42-44.

ymak / cumak; ypar / cpar; yinge / ike; yin, yen / incuu; yog / coktoo;
yogun / coon; yok / cok; yokaru / cogoru; yol / col; yolag / coloou; yol / colu; yurt
/ curt; yut / cut; yuyka / cuka; yger / cogoru; yz I / cz; yz II / cz; yagut- / cuut-;
yan- / can-; yantur- / candr-; yal- / cal-; yara- / cara-; yarat- / carat-; yarlka- /
calga-; yaa- / caa-; yat- / cat-; yazn- / caz-; yazukla- / cazk; ye- / ce-; yel- / cel-;
yeltr- / celdir-; yet- / cet-; yg- / cy-; yit- / cit-; yitr- / citir-; yogla- / cokto-; yoglat/ coktot-; yokad- / cok bol-; yor- / cort-; yubul- / cumalan-; yugur- / cuur-; yul-, yul/cul-; ygr- / cgr-; ygrt- / cgrt-; ykn- / cgn-; ykntr- / cgndr-;
yzt- / sz-;
Bu grupta anlam ve biim ynnden pek byk deiiklik gstermeyen, baka
bir deyile yabanclama derecesine gre ikinci sraya koyduumuz kelimeleri
toplamaya gayret ettik. Grup iinde yer alan kimi szcklerin anlam yzyllar sonra
da aynen korunmutur ((OY) egri, b, biin, ben, beg, adrl-, azuk, artuk, altun,
adgr, adak, bor, bri, bu, bala-, yara-, yan-, yugur-, ykn-, yat-, boguzla-, buad, elig, duk, ga, rak, idi, tn, tp, tiz, yadag, yag, yaguk, yay, yaz, yaz, yut,
yuyka ve (Krg) iyri, mi, mein, bir, men, bek, ayrl-, azk, artk, altn, aygr, ayak,
boroon, br, mu, bata-, cara-, can-, cuur-, cgn-, cat-, muuzda-, muay-, el,
yk, cga, raak, ee, tn, tb, tize, c, coo, cuuk, cay, caz, caz, cut, cuka vs. bu
liste daha da artrlabilir), kimi szcklerin yanstt kavramlar ise dil ii ve dil d
eitli etkenler altnda deimitir. Bunun sonucu olarak baz kelimelerin semantik
yk eskiden ierdii anlama kyasla zayflam veya tamtersine arlam,
genilemi olabilir. Evvela, zamanla ierdii anlamlar daralan kelimeler zerine sz
edelim. Orhun Trkesinde karlatmz ogl kelimesi anlam daralmasna gzel bir
rnek saylabilir. Yaztlarda ocuk, evlat anlamn tayan ayn szck kz olsun,
erkek olsun her iki cinsteki ocuk iin kullanlmken gnmz Krgzcasnda bu
genel kavram karlama gcn kaybetmitir.16 Artk Krgzlarda uul kelimesi yalnz
erkek ocuk kavramn yanstmaya baladn ve evlat, ocuk kavramnn yerini
ise bala szcne braktn syleyebiliriz. Fakat nadir olsa bile uul szcnn
eski anlamna rastlamamz mmkn, Ayrktn balas egerde erkek uul bolso / Eer

16

Pokrovskaya L. A. Termin Rodstva v Tyurkskih Yazkah // storieskoye Razvitiye Leksiki Tyurkskih

Yazkov. Moskva, 1961, s. 16.

Ayrkn evlad erkek ocuk olursa cmlesinde szkonusu kelime esas anlamnda
kullanldn gryoruz.17 Ogl kelimesinin ifade ettii kavram yzyllar iinde bir
daralmaya uram olsa bile, eskiden yklendii anlam ile u anda Krgzcada
yaayan anlam arasnda pek uzaklk veya byk bir fark bulunduunu syleyemeyiz.
Oglda olduu gibi (OY) siil ~ (Krg) sidi kelimesinin bugnk ve eski anlamlar
arasnda da byk bir deime grlmyor. Prens Kl, kitabenin dou yz
20.satrnda kk kz kardei iin siil szcn bir aabey olarak kullanyor.
Krgzcada biraz biim deitirmi ayn szck aynen kk kz karde iin
kullanlyor. Ama arada kk bir nans var, sidi bir aabey iin deil, bir abla iin
kk kz karde saylyor.
Bir kavram iaretinin yanstt kavram nceden anlatt nesnenin bir trn
anlatr duruma gelirse anlam daralm demektir. Yaztlarda karlatmz terfi
etmek, ykselmek anlamndaki her eit bymeyi anlatan ulgarmak eylemi
gnmz Krgzcasnda sadece yaa bymeyi, yalanmay anlatr duruma
gelmitir. Ayn ekilde ton kelimesi eskiden her eit giyim kuam iin kullanlan bir
kavram iareti idi. u anda ise kelime genellikle koyun postundan yaplan st giysi,
krk anlamn ieriyor. Kelimenin bir de ok seyrek kullanlan erkek giyim kuam
anlamnn Krgzcann gney diyalektinde bulunduunu szlkten renmi
bulunuyoruz.18 Bundan dolay, her lkede lnl (standart) dilde anlam deien
szcklerin eski anlamlar uzun bir sre lehe ve azlarda korunduunun belirtilmesi
gerekiyor.19 Trk diline Moolcadan dn alnan r kelimesi yaztlarda ak,
beyaz gibi esas anlamnda geiyorken Krgzcada anlam hem daralm hem de
kaymtr. Gene Moolcadan alnd bilinen siyah, kara anlamndaki bara
kelimesi eliinde r-bara eklinde alaca karanlk anlamn almtr.
Anlam daralmasna baka bir rnek (OY) ~ (Krg) cga kelimesidir. Bugn
cga yalnzca aa anlamndadr. Halbuki Trkenin en eski yazl rneklerinde
szc hem aa hem de orman demekti.
Daralma rneklerinin en ilgi ekicilerinden biri be kavram iaretinde grlr.
Benle birlikte beyaz leke, kar anlamlarn tayan ayn kelime, Krgzcada iki ayr
17
18

Krgza-Orusa Szdk. Haz.: Yudahin K. K. Moskva, 1985, s. 311.

Bkz.: a. g. e., s. 249.

kelime olarak yaamna devam ediyor, en azndan insanlarca iki ayr kelime olarak
alglanyor. Ben kavramn me kelimesi, beyaz leke, kar kavramlarna ilikisi olan
da zirvesindeki erimeyen kar, buzul kavramn ise mg kelimesi yanstyor.
Eren szcnde biraz deiik daralmann ilgin bir rnei ile karlayoruz.
Biliyorsunuz eren < er-en erler, adamlar okluk anlatyordu. Fakat kelimenin bu
okluk anlam artk teklie dnmtr, yani eren deyince bir tek er anlalyor. Bu
durum {-an, -en} okluk ekinin kullanmdan kmasnn sonucu olabilir. Baka bir
ynde ise ayn kelimenin anlam genilemitir. Eren szc bugn erkeklerin de,
hanmlarn da karakterini nitelendirmek iin cesur, babayiit anlamnda gzel bir
sfat olarak kullanlyor.
Anlam daralmasnn bir tr de eskiden ok anlaml olan bir kelimenin baz
anlamlarn ya da bunlardan birini yitirmesidir.20 Bik kelimesi szkonusu daralma
trne uygun bir rnektir. Ad geen szck u anda Krgz Trkesinde bir tek
beik, bebek yata anlam ile biliniyor, oysa Orhun Trkesinde bebek yata
anlamnn dnda akraba, hsm kavramlarn dahil yanstt bellidir. lg kelimesi
de ayn trden bir rnek oluturuyor. Tonyukuk antnda lg kelimesinin temel
anlam olan pay, hisse, blm, blk ile, dier iki kitabede ise ikinci soyut anlam
olan talih, baht, ans ile karlayoruz. Krgzcada ad geen szck hem anlam
daralmasna hem de biim deiikliine uram bulunuyor. l, l, l
szcklerinin hepsi yalnzca pay, ksm, blk anlamn tamakta, ikinci kavram
maalesef yitirilmi bulunmaktadr. Trkede daralma rneinin biri agr szcnde
grlyor. Kktrk yaztlarnda kelime ar ve deerli gibi anlamlara sahipken
amz Krgzcasna kadar ilk anlam ulam ise, ikinci anlam ulamam bulunuyor.
Olurmak eylemi Kktrk yaztlarnda temel oturmak anlam hari bir yeri
yurt tutmak, ikamet etmek, yaa- ve tahta kmak, hkm srmek gibi yan
anlamlarn da iermektedir. Krgzca olturuu / oturuu kelimelerinin iki dilli,
aklamal szlklerde gsterilen be-alt anlamnn arasndan sadece oturmak
anlam yaztlardaki temel anlama uyuyor, dier yan anlamlar baka kavramlar ifade
ediyor. Szkonusu kelimenin teki yurt tutmak anlam ise Krgzcada daha ok

19
20

Aksan D. Anlambilim Konular ve Trkenin Anlambilimi. Ankara, 1999, s. 92-93.

Aksan D. Her Ynyle Dil (Ana izgileriyle Dilbilim). Ankara, 1995, s. 537.

turmak kelimesi ile karlanmaktadr. Tahta kmak, hkm srmek kavramnn

yanstlmas iin yalnz oturmak kelimesi yetersiz, rnein takka oturuu birleik
kelimelerinde olduu gibi taht kelimesinin ayrca belirtilmesine gerek duyulmaktadr.
Ayn trden baka bir rnek zerine sz edelim. Orhun yaztlarnda krmek eylemi
birka anlamla geiyor, bunlardan biri kelimenin temel anlam olan grmek,
dierleri ise yan anlamlar bakmak,baml olmak, tabi olmaktr. ada Krgz
Trkesinde kr eylemi aktif bir ekilde ok eitli anlamlarda kullanlan bir
kelimedir. Ancak kr antlardaki krmekin btn anlamlarn koruyamamtr,
artk bakmak, baml olmak, tabi olmak kavramlar karoo < kara- eylemi
tarafndan yanstlmaktadr. Kl Tigin yaztndaki anta ireki bodun kop maa
krr cmlesi Krgz Trkesine bul (aymaktn) iindegi kalktn baar maga
karayt eklinde aktarlr. Ayn ekilde yok kelimesi eskiden hem yok hem de deil
anlamlarn ierirken u anda cok kelimesi ile deil kavramn yanstmamz ok zor,
nk kavram cok zerinden ekip emes < er-mez szcne yklemiizdir.
Bugn basmak eyleminin Krgzcada sadece basmak ve baskn yapmak
anlamlar vardr (Daha baka anlamlar iin Krgzca szlklere baknz). Oysa Orhun
Trkesinde hem basmak hem baskn yapmak hem de yardm etmek demekti.21
Ayn ekilde eb kelimesi eskiden yanstt yurt, vatan ve ordugah, karargah
kavramlarn yitirmi, artk ad geen kelimenin Krgzcadaki ekli olan y kelimesi
ancak ev anlamn tamaktadr. Yaztlarda grdmz ok anlaml kelimelerden
biri ozmak eylemidir. Ad geen kelimenin ne gemek, ileri gitmek temel
anlamnn dnda kurtulmak gibi yan anlam vard. Ayn kelimenin sonuncu anlam
Krgzcada kaybolmutur.
Kelimeler, semantik ykn zamanla eitli etkenlerin tesiri altnda azaltp
anlamn daraltt gibi baka yeni anlamlar ekleyerek oaltabilir. Kelimelerin yeni
anlamlar ediniinin bir ka eidi bulunmaktadr:
a.

Metaphore- szcn dile getirdii kavramla bir baka kavram arasnda

ou kez benzetme yoluyla bir iliki kurarak szc o kavrama aktarma olaydr. Bu
olay iin Trkiye Trkesinin anlambiliminde deyim aktarmas terimi kullanlyor.

21

Yardm etmek anlam ile basmak kelimesi Tonyukuk ant, ikinci ta, bat yz, 3.satrda geer.

b.

Metonymie- bir kavramn, kendisi kullanlmadan, ilgili, bantl olduu

bir baka kavramla, bir baka szckle dile getirilmesidir. Terimin Trkiye
Trkesindeki karl ad aktarmasdr.
c.

Synekdoche- btnn ad ile parann ve tersine parann ad ile btnn

adlandrlmasdr.22
Metaphore olay en ok insanlarn kendine en yakn bulduu kendi organ
adlarnda, vcuduyla ilgili kavramlarda grlr. rnein, (OY) ba, kz, kulkak, adak
gibi kelimeler vcudun bir blmn anlatan adlardr. Bu kelimelere daha eski
dnemlerde benzetme yoluyla baka anlamlar yklenmi olduunu tahmin edebiliriz.
Bazlarnn gzel rneklerini yaztlardan izleyebiliyoruz: -n u banta
sdm. (BK: d- 30) -nc olarak u (rma) banda savatm. Irman
balangcn insan vcudunun balangc olan baa benzeterek ayn kelimeyi
kullandklar aktr. ada Krgz Trkesinde benzetme yoluyla szkonusu
kelimeler yeni anlamlar kazanm bulunuyor: toonun ba dan ba, iynenin kz
inenin gz, kazandn kula tencerenin kula vs.
Deyim aktarmas bir benzerlie dayanrsa, ad aktarmas (metonymie) ise bir ilgiye, bir ilikiye dayanlarak
yaplr. Baz corafi adlandrmalar (toponim) orada ilk olarak bulunan, icat edilen eya adndan meydana gelmitir.
rnein, yaztlarda ipek, ipekli kuma anlamlarn tayan kutay kelimesi karmza kmaktadr. Halbuki bugn
Krgzcada ktay kelimesi ipekli kuma deil, in ve inlileri anlatmak zere kullanlmaktadr. Eskiden yoksul,
fakir anlamn tayan gany kelimesi Krgzcada kaybolmutu, yalnz Rusadan Rusa tellafuzla tsgan eklinde
ingene anlamyla tekrar Krgzcaya girmi, dn alnmtr. Kelimeler yzyllar ncesi bambaka bir anlam
tarken gnmzde yeni bir anlam ile yaamaktadr.
Szcklerin ounluu zamanla birden ok anlam yanstmaya, yeni anlamlar yklenmeye balyor. Byle
kelimelerin bazlar zerinde duralm. Orhun yaztlarnda imdi, imdiki anlamlarnda kullanlan amt kelimesi
Krgzcada temel anlamn srdrmekte, onun yan sra yerine gre kimi hallerde gelecek anlamnda
kullanlmaktadr. Krgz Trkesinde aruu biiminde geen arg kelimesi temiz, saf temel anlamyla beraber gzel
anlamn da iermektedir. Edg kelimesi ise eski yazl rneklerde yanstt iyi, iyilik kavramlarna Krgzcada
baar anlamn eklemitir. Yaztlarda yalnzca kudret anlamn tayan erk kelimesi ise Krgzcada g, kudret,
istek, zgrlk gibi yeni birka anlam edinmitir. Birok Trk lehelerinde mavi ve gkyz anlamlarn kendinde
barndran kk kelimesi Orhun ve Krgz Trkelerinde her iki anlama sahiptir. Ancak Krgzcada kelimenin bu
anlamlarnn dnda yeil ot, yeillik anlam bulunmaktadr. Orhun Trkesinde tekrar, yine, yeniden, gene
anlamlar ile bilinen yana balac bugn Krgzcada temel anlamnn yan sra ve anlamn zerine almtr. Suk
kelimesinin eskiden sahip bulunduu haset, kskanlk temel anlamnn yanna a gz, obur gibi yeni anlamlar
eklenmitir.

22

Bu konuda bkz.: Aksan D., a. g. e., s. 507-538 ve Abduldayev E. Azrk Krgz Tili. Bikek, 1998, s. 151160.

3.

Orhun yaztlarnda ve Krgz Trkesinde deiik anlamlarda, ekil bakmndan ise ayn veya baz fonetik

ayrlklarla kullanlan kelimeler:

alpagu / alpatan; anyg / aynk, aynma; apa / apa; aba; ark / arkatr-;
armak / arba-; alkn- / alknd; anyt- / aynt-, ayn-; ar- / arba-; arl- / arl-; asn- / as, asl-; batm / batm; baz / bas, pas; beg / mg; birki / birdik; bitig / biik; bodun
/ muun; bulgak / bulga-; bulgan / bulgan; buyruk / buyruk; biti- / biik; gany /
tsgan; or / oro; ei / ece; e / ece; eke / ake; elig / eli; emgek / emgek; elet-, ilet- /
ile-; er- / e-mes, i-mi; ert- / erte, ertegi; et-, it- / et-; gu / go; d-, yd- / iy-; kal /
kal; ka / kanda; kerek / kerege; kergek / kerek; kyn / kyn; kab- / koo-; opla/ oppa; g / gy; k / k; sakn- / sagn-; tam / tam; tamga / tamga; tarkn / tarka-;
tay / tay; tr / tr, tr; tez- / tez; tok- / toku-; ulayu / ula-; ze / zk; y / c;
Anlambilim almalarnda en eskiden beri zerinde durulan konularn banda
anlam deimeleri gelir. Kelimelerin anlamn deitirme olay, bir szcn
balangta dile getirdii kavramda zamanla bir daralma, bir genileme belirmesi,
temel kavramdan az ok uzaklamas, ayn szcn bir sre sonra baka bir kavram
anlatr duruma gelmesi, ya da yeni bir kavram yanstmasdr.23 rnein, Kl Tigin
antnda be kere, Bilge Kaan antnda drt kere geen buyruk szc hibir biim
deiikliine uramadan gnmz Krgzcasnda kullanlmaktadr. Ancak ayn
szck eskiden kumandan, amir kavramlarn aksettirirken bugn ise zne
durumundan nesne durumuna gemi bulunmakta ve emir anlamna gelmektedir.
Bir kavram iaretinin yanstt kavram eskiye gre daralrsa, nceden anlatt
nesnenin bir blmn, bir trn anlatr duruma gelirse buna anlam daralmas ad
verilir.24 Bitig szc de anlam daralmasnn ilgin bir rneidir. Orhun
Trkesinde eitli yazl metinleri anlatmak zere kullanlan kitabe, yaz
anlamndaki bitig kelimesinin semantik ykn Krgzca iyice hafifletmitir. Biik
ekline girmi szcn Krgz destanlarnda sadece Kalmuklarn kutsal kitab
23
24

Aksan D. Anlambilim Konular ve Trkenin Anlambilimi. Ankara, 1999, s. 88.

Aksan D. Her Ynyle Dil (Ana izgileriyle Dilbilim). Ankara, 1995, s. 537.

anlam ile karlamamz olanakl, dier biimine ve anlamna rastlanamad. Baka bir
rnekte ise kelimenin eski ile yeni anlamlar arasnda ban koptuu ileri srlebilir.
Yaztlarda her eit tkenmeyi, azalmay, yok olmay gsteren alknmak eylemi,
bugn Krgzcada alknd szc ile yalnzca sabunun azalm, tkenmi artn
anlatr durumdadr.
Kelimelerdeki anlam deimelerinin bir eidine Yunanca- synekdoche
uymak, denk gelmek terimi kullanlyor. sra rastladmz bu semantik deiim
iki ayr yoldan gerekleir:
a.

Btnn ad ile onun bir paras adlandrlr.

b.

Parann ad ile btn adlandrlr.25

Kerek kelimesi yaztlarda adr anlamnda geiyorken Krgzcada kerege

szc btn bir adrn anlatm iin deil, onun bir paras olan adrn duvar
yerine geen aa ubuklarla apraz olarak yaplan ksmnn anlatm iin
kullanlyor. Elig szc de ayn trden bir rnektir. Eskiden elig el anlam
tarken, bugn Krgzcada eli parmak anlamna kadar inmitir. Synekdoche
olaynn ikinci tr olan parann ad ile btnn adlandrlmasna biraz sonra szn
edeceimiz tam kelimesinde grlen anlam deimesi gzel bir rnek saylr.
Bir kelime , temel anlam olarak bir nesnenin, bir iin bir blmn, ya da bir
trn gsterirken zamanla o nesnenin btnn, btn trlerini anlatr duruma
gelirse buna anlam genilemesi denmektedir.26 rnein Orhun Trkesinin yazl
rneklerinde duvar anlamnda geen tam kelimesi zamanla anlam genilemesine
uram, Krgzcada ayn biimde yaayan kelime duvar anlamnn yan sra ev
anlamna gelir olmutur. Dier bir rnek, tamga kelimesi eskiden sadece mhr
anlamn tayordu. Bugn szkonusu kelime bizim lehemizde dier yaz
iaretlerinden olanen ve harf anlamlarn yanstmak zere kullanlmaktadr.
Emgek szcnn yaztlarda strap, ac, eziyet gibi pek sevimsiz
kavramlar yanstan anlam ile Krgzcann halk edebiyat rnlerinde karlayoruz,
ada eserlerde ise daha ok i, emek, alma gibi yeni olumlu anlamlarn
grmekteyiz.

25
26

Abduldayev E. a. g. e., s. 158.

Aksan D. a. g. e., s. 538.

Kelimelerdeki anlam deimelerinin bir tr anlam kaymas veya baka

anlama gei olaydr. Burada hemen ilk bakta ilgi eken durum udur: B. M.
Yunusaliyev, bir dilin szvarlndaki bir kelimenin sabitlii onun kullanm alanna
direk bal olduunu sylyor. Akrabalk ilikilerini ifade eden kelimeleri sabit,
deimeye dayankl bir kullanm alan olarak gsteriyor.27 Hakikaten, Orhun
yaztlarnda izleyebildiimiz ini kk erkek karde, kelin gelin, ogl oul, kz
kz, siil kk kz karde kelimeleri aradaki zaman ve mekan engellerini aarak
ufack ufack fonetik ve semantik deimelerle gnmze kadar ulamtr. Ancak
baz kelimelerin bu kurala bal kald sylenemez. rnein, Orhun Trkesinde
apa kelimesi ata, ecdat anlamn tarken Krgzcada ayn biimdeki kelime onun
tamtersi olan anne anlamn tamakta, biraz ses fark ieren, en nemlisi erkek
akrabay anlatan aba kelimesi aabey ve amca anlamlarn barndrmaktadr.
Pokrovskaya bu anlam deiimini genel anlamdan zel anlama gei olarak aklyor.
Byk akraba gibi genel anlam tayan apa szc, eski anlamna kyasla daha dar
zel anlamlara ayrlmtr: Karakalpak. apa abla, Tat. apa, apay hala, teyze, abla,
zb. opa abla, Uyg. apa abla, Bak. (dou azlarnda) apa day, amcademektir.
Ei > (Krg.) ece, eke > (Krg.) ake kelimelerinin anlam deimeleri zerine de ayn
szler sylenebilir. Ei kelimesi antlarda geen aabey anlamn cinsiyet
bakmndan onun ztt olan abla ile deitirmitir. Buna karlk eke szc abla
anlamndayken Krgz Trkesinde aabeye dnmtr. Baka Trk lehelerinde
sz edilen kelimeler daha farkl semantik gelimeler gstermitir. Pokrovskayann
fikrine gre Eski Trk lehelerinde byk akraba gibi geni anlamda kullanlan
kelime, semantik yknn kesin olmamas yznden anlam deiikliine, daha
dorusu anlam somutlamasna uramtr. Bylece ei, e kelimeleri ada Trk
lehelerinde yaztlarda geen anlamna nazaran somut anlamlar edinmitir: Tuv. aa
baba, zb. aa nine, Uyg. aa abla, or aa / atsa aabey ve abla, Kaz. eje
nine, anne, Trkm. ece anne, hala, abla.28 Orhun yaztlarnda erkek
anlamnda kullanlm ur kelimesi Krgzca urpak, urga, uruu, uruk szcklerinde
yaamna devam etmekte, fakat eski anlamn yukarda saydmz kelimelerde
27

Bu konuda Yunusaliyev B.nin yukarda ad geen almasnn 87. sayfasna baknz.

yaad sylenemez. nk urpak ocuk, torun, uruu ve uruk soy, nesil, boy,
kabile, urga dii demektir. Kelimelerin anlamndaki semantik kaymalarn sebebi
Ana Trkeden dallanp budaklanp kan lehelerin ayr ayr gelimesinden
kaynaklandn Krgz bilgini ayn almasnda sylyor.29
OrhunTrkesinde yaayan baml, tabi anlamndaki baz kelimesi ile
Krgzcada yaayan ksa, alak, aa, anlamndaki birka fonetik varyant bulunan
bas, pas, paz kelimeleri arasnda semantik kayma gerekletiini dnyoruz.
Birok Trk lehesinde eski ebedi anlamn koruyan beg kelimesi nedense
Krgzcada da zirvesindeki erimeyen kar, buzul anlamn kazanmtr. Belki
ebedi kavram Krgzlarda da zirvesinde hi erimeyecek, ebedi deimeden kalacak
gibi dndkleri buzul ile arm yapm olabilir. Neticede buzul kavram mg
adn alm bulunmaktadr.
Bugn Krgzca kir, pis, pislik anlamn, eskiden Orhun Trkesi karklk,
kargaa anlamn bulgan kelimesinin zerine yklemitir. Her iki kavram olumsuz
dnceler uyandrd iin bir anlamn ikincisi ile deitirilmesi zorluk oluturmad
dncesindeyiz. Baka bir olumsuz kavram cezay ifade etmek zere kullanlan
kyn kelimesi gnmzde zor kavramnn, ayn kelimeden treyen kyna- fiili azap
ektir-, ac ver- kavramnn yanstlmas iin kullanlmaktadr. San- fiili ise
mzraklamak anlamn tarken imdi can- eklini, ezmek anlamn almtr.
Yaztlarda dnmek, kayglanmak anlamyla karmza kan saknmak
eylemi Krgzcada zlemek anlamn yanstr olmutur. Eskiden vurmak, dvmek
anlamn ifade etmek iin kullanlan tokumak eylemi bugn bambaka dokumak ve
ata eyer vurmak gibi anlamlara sahiptir. Ancak tokmok tokmak kelimesinde
eskinin kalntsn gryoruz. Tokumak eylemi eski vurmak, dvmek anlamn yeni
tokmoktoo > tokmokto- kelimesine aktarmtr. Yaztlarda ba, hara anlamyla
bilinen kal kelimesi artk balk, kz verirken ebeveyn tarafndan damattan alnan
maddi karlk anlamna gelmitir. Belirtmeliyiz ki, belli bir durum karsnda alnan
veya verilen mlk her iki kavramda bulunan ortak zelliktir.

28

Pokrovskaya L. A. Termin Rodstva v Tyurkskih Yazkah // storieskoye Razvitiye Leksiki Tyurkskih

Yazkov. Moskva, 1961, s. 28-29.
29
Yunusaliyev B. M. Kirgizskaya Leksikologiya. I.c, Frunze, 1959, s. 86.

Kelime anlamnn kaymasna dier bir rnek oruk kelimesinde grlyor.

Eskiden ayn kelime yol anlamn tarken imdi sava gerisi anlamn
tamaktadr. Orhun yaztlarnda n, ileri ve dou gibi kavramlar yanstan
kelimesi Krgzcada artk yz, ehre anlam ile bilinmektedir. Yaztlarda mum
demek olan ypar kelimesi Krgzca gzel koku, aroma anlamn almtr. O
dnemde mumlar gzel koku yaym olabilir, bylece mum ve gzel koku
arasnda iliki kurularak (metonymie / ad aktarmas) birinin ad tekiye gemi diye
tahmin edebiliriz.
Orhun yaztlarnda sk sk karlatmz y kelimesi, biliyorsunuz, orman
anlamnda gemektedir. Kimi bilginler ayn kelimeyi da, ormanla kapl da olarak
evirmektedir. Bugn Krgzcada c kelimesi ne orman ne de da anlamnda
kullanlyor, sk anlamna ne zaman, nasl getii bilinmiyor. Trk lehelerinin
ounda da anlamnda kullanlan Orhun T. tag, Krgz T. too, uva T. tav
kelimesi, Yakuta ta benzer fonetik grne sahip olmasna karn orman anlamn
tamas ilgin geliyor.

4.

Orhun yaztlarnda ve Krgz Trkesinde ayn anlamda kullanlan fakat ekil bakmndan hi benzerlik

tamayan (anlam korunmu, eklini baka bir kavram iareti ile deitirmi) kelimeler:

adng / ukmu; ag / cibek; ag / baylk; arkuy / korgon, traneya; at / ceen;

aygma / szmr, een, keei; ayuk / mlk; azu / ce, ce bolboso; agtur- / gar-;
alk- / btr-, tgt-; anula- / sun-, tart-; artat- / buz-, oyrondo-, talkala-; artur- /
aldan-; balk / aar; barm / baylk, mlk; bark / y; bagu / kaka; bedizi / srt;
biri / ttk; bod / uruu; bitit- / cazdr-; bogur- / yrt-; bul- / tap-; buntut- / kar-,
bezdir-; ab / kol ba; kan / bl; ntan / santal; orak / l, takr; ub / aymak;
edi / e; erig / cakn cer; erin / balkim; erkli / -ganda; erti / abdan; egiti, igiti /
cibek; eilik / aymdk; emget- / azapka sal-; ertin- / ba tart-; ertr- / casat-, kldr-;
gar / kt; gn- / cogot-; idi / e; igid / calgan; ilig / han; ilk / alga; iger- /
bagnt-; iik- / bagn-; igit- / bak-, toyguz-; elt-, ilt- / cetkir-, alp bar-; in- / t-; ir- /

bol-, bar-, cet-; irtr- / cetkir-; itin- / uyu-; kamag / btn; kamag / ba alaman;
kent / z; kin / ct; koduz / cesir ayal; koklk / cpar; kbrge / dobul; kud / ldy;
kunuy / kan kz; kur / tndk; kutay / cibek; kuz / tndk; kreg / kakn; kreg /
ba ktrm; krlg / kuu; kamat- / temsele-; kazgan- / ceti-; kikr- / tukur-;
kubran- / cyl-; kubrat- / ogult-; lagzn / oko; mat / opaa; ne / kay bir; ok II /
uruu; ok- / akr-; olgurt- / turguz-; d I / mezgil; d / kn-tn; g- / makta-; gir- /
syn-; gle- / aklda-; gtr- / maktat-; sab / sz; sgt / kooku; sgun / kiyik; s
/ asker; skr- / ba iydir-; sle- / kol bata-; slet- / saparga gar-; tabgan / koyon;
taluy / deiz; tapa / karay; taygun / baldar; teblig / kuu; tigin / kanzada; tagk- / toogo
k-; tegr- / alp ket-; topul- / te-; uuz / ooy; udlk / camba; udu / cana; ugur /
mezgil; ugu / uruk; ulu / aar; un / mmkn; u- / kla, casay al-; ud- / kubala-, iz
kuu-; uduz- / bakar-; gz / darya; k / kp; z / cr; ntr- / ta at-; yabz /
caman; yablak / caman; yagz / kara; yalaba / eli; yalma / kynk; yark / soot; yeg /
cakraak; yelme / algn; ylpagut / er crk baatr; ylsg / bay; yr / tndk; yie /
kayta; yog / kooku; yur / kayni; yutuz / katn-kala; yabrt- / talkala-; yany- /
buz-; yaratt- / kldr-; yaratun- / uyu-; yogur- / ke-; yoaur- / agtr-;
Her dilin szvarln oluturan szcklerden byk bir blmnn zamanla,
dil ii ve dil d eitli etkenlerle yitirildii, unutulduu grlr. Esas anlamn
kaybeden kavramiareti yeni bir yan anlam kazanmaya yetimemise hemen dme,
unutulma, arkasndan da lme tehlikesi altnda kalr.30
Dilde szck lm adn verdiimiz bir olayn bizce en bata gelen nedeni,
dolaysyla szck lmnn en sk rastlanan tr, szcn gsterdii nesnenin,
toplumun ve bireyin yaamnda artk yeri kalmamas, tannmaz olmasdr. Her
toplumda kimi ara ve gerelerin, giysilerin, ynetime ilikin kavramlarn,
geleneklerin unutulmas bunlara bal olarak szcklerin yitirilmesine yol amtr.31
(OY) Dilimizin kelime hazinesinden ilk nce han saraynda eitli nvanlar
karlayan kelimeler dmtr: kunuy prenses, yalaba eli, tigin prens. Krgz
Devleti X. yzylda Kidanlar tarafndan ciddi bozguna urayp ve sonra Mool
askerlerinin igali sonucunda tamamen ortadan kalknca yukarda geen kelimelere ve
30

Yunusaliyev B. Kirgizskaya Leksikologiya. I.c., Frunze, 1959, s. 85.

s asker gibi kavramlara ihtiya kalmam ve kullanmdan kmtr. Demek ki, bir
kelimenin yaamn srdrebilmesindeki esas koul, kelimenin yanstt kavramn
sabitlii, dayankll ile ilikilidir.32 Sabit olmayan kavramlar aksettiren kelimeler
dmeye meyil gsteriyor, toplumda gerekleen eitli deimelerin sonucunda bu
kavramlara gereksinim kalkt m, hemen arkasndan kelime kolayca ekiliyor, yok
oluyor. Byle kelimeler iin dilbiliminde istorizm terimi kullanlyor.33
Eski kelimelerin bir ounun yerini Trk dilinin kendinde bulunan dier
eanlaml kelimeler tutmutur. Bir dilde, eanlaml szcklerin bulunmas o dilin
zenginliini, ilenmiliini gsterir. Yalnz baz eanlamllarda olduu gibi yakn
anlamdaki szcklerden biri zamanla kullanmdan kmaktadr. rnein, ev
anlamndaki Trke bark kelimesi unutulmu, yerini ayn anlamdaki y kelimesi
tutmutur. At anlamna gelen yog kelimesi u anda Krgzlar iin hibir anlam
kastetmemekte, bu kavram kook kelimesi yanstr olmutur. Burada hemen
belirtmeliyiz ki, yog isminden treyen cokto- < yog+la- yas tut- kelimesinde eskinin
izleri farkedilmektedir. Birok Trk lehelerinin szvarlnda bulunmasna ramen
bulmak bulmak eylemi Krgzcada kaybolmutur. Dilde bir kavram karlayan bir
kelime varken gerekli gereksiz, bir yabanc dilden alnan ayn anlamdaki e de
yerleebilmektedir. Trkenin Eski Trke dneminde dilde s asker,ordu szc
yaygnken sonradan Arapadan asker alnm, yine ayn ekilde gz nehir
kullanlrken darya szc girmitir. Dilde bir olgu nedeniyle bu eanlamllardan
biri tutunabilmekte, teki zamanla unutulmaktadr.
Her dilde, ister biri yabanc kkenli olsun, ister her ikisi de yerli olsun, bu
trden eanlaml iftlerine ilikin bir olgu gze arpar: Birbirine e ya da ok yakn
anlaml szckler arasnda bir yaam kavgas olur; bunun sonucunda bunlardan biri
dilden silinir; kimi zaman da ancak ikilimelere tutunarak dilde kalmay baarr.34
rnein, atala kanda ayn babaya, soya sahip ikilemesinde eski ka baba
kelimesi konserve edilmi, fakat ayn kelime bugn szcn eadls olan kan
damarda akan krmz sv, kan kelimesi ile kartrlmaktadr.
31

Aksan D. a.g.e., s. 346-347.

Bu konuda bkz.: Yunusaliyev B. a. g. e., 94 97.
33
Abduldayev E. Azrk Krgz Tili. Bikek, 1998, s. 216-217.
32

ORHUN TRKESNN VE KIRGIZ TRKESNN

KARILATIRMALI

SESBLGS ZELLKLER

1. Sesliler

Bu ksmda Orhun Trkesinin ve Krgz Trkesinin ses varlklar zerine

karlatrmal olarak ksaca bahsedeceiz. Orhun Trkesinde aadaki sesliler
mevcuttur: a, e, , , i, o, , u ve . Seslileri, // sesi hari, niteliklerine: dilin, altenenin
ve dudaklarn aldklar durumlara gre grup altnda topluyoruz: kaln (a, , o, u) ve
ince sradakiler (e, i, , ), geni (a, e, o, ) ve dar sesliler (, i, u, ), dz (a, e, , i) ve
yuvarlak sesliler (o, , u, ).35 Kononov // sesini dz, orta geni, ince sradan bir sesli
olarak nitelendiriyor.36
ada edeb Krgz Trkesinin vokal sistemi sekiz ksa sesli (a, e, , i, o, , u ve
) ve alt uzun sesli (aa, ee, oo, , uu ve ) olmak zere on drt fonemden
olumaktadr. Bunlar az biiminin durumlarna gre gruba: kaln ve ince, geni ve
dar, dz ve yuvarlak seslilere ayrlyor. Radloff, Krgz Trkesinin kuzey diyalektinden
toplad malzemelere dayanarak Krgzcann sesli sisteminde dokuzuncu ksa //
foneminin bulunduunu sylemitir. Ancak Batmanov . A. szkonusu foneme
Krgzcann kuzey diyalektinde deil, gney azlarnda (Alay, Nookat vs.) ska

34

Aksan D. Anlambilim Konular ve Trkenin Anlambilimi. Ankara, 1999, s. 79-80.

Tekin T. A Grammar of Orkhon Turkic. Bloomington, 1968, s. 50.
36
Kononov A. N. Grammatka Yazka Tyurkskih Runieskih Pamyatnikov VII-IX vv. Leningrad, 1980, s.
60.
35

rastlandn belirtmitir.37 // fonemi kaln sradaki /a/ sesinin dilin biraz daha ileriye
srlm durumunda kan varyant saylr ve geni, dz, ince sradan bir sesli olarak
vasflandrlr.
Orhun Trkesinin vokal sisteminin bir zellii seslilerde nicelik bakmndan bir
karln, baka bir deyile ksa seslinin kart olan uzun seslinin mevcudiyetidir. Uzun
ve ksa sesliler arasndaki ayrlk yaztlarn imlsnda bile farkediliyor, rnek olarak, ksa
/a/ sesi yazda genellikle ayr bir iaret ile belirtilmemesine karn uzun // sesinin
gsterildiini syleyebiliriz.38 Orhun yaztlarnda uygulanan yaz sistemi hece yazs ile
alfabetik yaz sisteminin bir karm olduu iin nl harflerinin kullanl, zellikle ksa
seslilerin yazm snra konmutur. Kiril alfabesini kullanan Krgzca ise yukarda
grdnz gibi, yazda uzun seslileri ift harf, ksa seslileri ise tek harf ile karlamay
uygun grmtr.
Orhun Trkesindeki uzun ve ksa fonemlerin says birbirine denk geliyor, yani
sekiz ksa seslinin sekiz tane uzun karl bulunuyor. erbak, baz Trk lehelerinde,
Krgz Trkesi dahil olmak zere, bu denkliin kaybolduunu sylyor. rnein,
Gagavuzcada sekiz ksa ve yedi uzun sesli (uzun // fonemi yok), Azeri Trkesinde
dokuz ksa ve alt uzun sesli (uzun //, //, // sesleri bulunmuyor) mevcuttur.
Krgzcann sekiz ksa seslisinin alts uzun karla sahip, // ve /i/ seslerinin uzun
kartlar yoktur.39
Bilim adamlar Trk lehelerinde grlen uzun nlleri birincil ve ikincil uzunluklar olarak iki ayr grup altnda
topluyorlar. kincil uzunluklarn oluumu lehelerin ayr ayr geliimi srasnda gerekletii iin Trk dilinin btn geliim
tarihini yanstamaz, birincil uzunluklarn ortaya k ise taa lk Trkeye kadar gtrlyor ve gnmzde kimi lehelerde
izleri kolayca takip edilirse kimi lehelerde tamamen ortadan kalkmasndan dolay rastlanmas olanakszdr. Birincil uzunluklar
bazlarnda uzun sesli, diftong vs. ekillerde yaamaya devam etmekte, baz lehelerde ise ksalarak seslinin ksa karl ile
ayn nicelikteki bir sese dnm bulunmaktadr.

erbak, Trk lehelerindeki ikincil uzunluklarn ortaya knn birka nedenini

aklam; birincisi kelime iindeki sessizin belirli durumlarda eriyip dmesi ve komu
seslinin uzamas sonucu olumu, Krgzcadaki ikincil uzun seslilerin ou ite bu yolla
ortaya kmtr: tag (OY) > too (Krg) da, ogl > uul oul, tebi > t deve, ag- >
oo- yksel-, agr- > ooru- hastalan-, elig > el elli, idi > ee iye, sahip, katg >
37

Batmanov . A. Sovremenny Kirgizskiy Yazk. Frunze, 1963, s. 32; Batmanov . A. Fonetieskaya

Sistema Sovremennogo Kirgizskogo Yazka. Frunze, 1946, s. 31.
38
Tekin T. Orhon Yaztlar (Kl Tigin, Bilge Kaan, Tunyukuk). stanbul, 2003, s. 25.
39
erbak A. M. Sravnitelnaya Fonetika Tyurkskih Yazkov. Leningrad, 1970, s. 48.

katuu kat, sert, keig > ke geit, kiig > ki kk, kab- > koo- kavu-,
uy-, lg > l l, sik > sk kemik, sub > suu su, tirig > tir diri, ulug >
uluu byk, ikeg > ek ikisi, eg > , yadag > c yaya, yag > coo
dman, yaguk > cuuk yakn, yogun > coon youn, kaln, yolag > coloou
yolcu, agz > ooz az yagut- > cuut- yaklatr-, yugur- > cuuru- your-, agr >
oor ar, arg > aruu ar, temiz. kincisi, Yakutada olduu gibi Rusadan dn
alnm kelimelerin vurgulu hecesi ya uzun sesli ya da diftong ile karlanmas sonucu
meydana gelmitir: buhtay < bogaty zengin, buokka < vodka vodka, buoylak <
voylok kee, duodar < lodr tembel.40
Krgzcann baz azlarnda, Talas ve atkal blgelerinde, tek heceli kelime
kklerinde ve baz durumlarda uzun //, //, //, // seslerinin yerine ow, w, uw, w
(kr. too ve tow da, suu ve suw su) diftonglar kullanlyor. Bunun dnda, baz
azlarda uzun // seslisinin yerine daha arkaik olan eye ve ege ekillerinin korunmu
olduu ne srlyor.41
Krgzcann eitli azlarnda izleyebildiimiz bu kelimeler dilimizde bulunan
ikincil uzunluklarn bugnk durumundan bir nceki geliim aamasn bir baka deyile,
geveyerek yarm seslilere dnen sessizlerin eriyip dmesine kadar ne gibi grntye
sahip olduunu sergiliyor.
Gnmz edebi Krgz Trkesinde yaayan ikincil uzunluklar kelime iindeki
sessizin belirli durumlarda eriyip dmesi ve komu sesliyi uzatmas sonucu olutuunu
biliyoruz. kincil uzun seslinin ortaya kna bal bir gelime yledir: b > w > veya
b > y > . Orhun yaztlarnda patlamal dudak sesi olarak grdmz /b/ sesi kelime
sonunda ve iki sesli arasnda sreklileerek szmal bir ift dudak sessizi /w/ye dnm,
sonra komu sesliler dudak sessizi /w/nin etkisiyle yuvarlaklam, dmeye meyilli
yarm sesli ortadan kalknca onlar uzamtr: kab- > koo- birle-, uy-, yak- sub >
suu su, tebi > t deve. Ancak baz kelimelerde /b/ sesinin deiimi son geliim
noktasna daha ulam deil, b > y aamasnda bulunmaktadr: eb > y ev, sebin- >
syn- sevin-.

40
41

erbak A. M. a. g. e., s. 48-49.

Batmanov . A. Sovremenny Kirgizskiy Yazk. Frunze, 1963, s. 34.

Yaztlarda rastlanan og, og, ogu ses gruplar ada Krgzcada uzun // sesine
dnmtr. Kelime balarnda, ortasnda ve sonunda grlen bu gruplarda /g/ damak
sesi komu seslilerin etkisi altnda sreklileerek iaretsiz () hle dnmtr.
Gruplarn iinde etkileim tek ynl gereklemi deil, seslilerin etkisi ile sessiz eriyip
dtyse, sessizin etkisi altnda ilk hecede bulunan geni yuvarlak sesli darlamtr:
boguz > muuz-da- boaz ve boazlayp ldr- (Krgzcada kelimenin kk *muuz
yok, ondan treyen fiil biimi muuzda- bulunmaktadr), ogl > uul oul, tog- > tuu- a, ge-, do-. Sadece yogun > coon youn, kaln kelimesinde sesli geni olarak
kalmtr.
Orhun Trkesinde kelime sonunda yaygn olan g, ig, ug, g ses gruplar ada
Krgzcada uzun seslilere gelimitir: elig > el elli, katg > katuu kat, sert, keig >
ke geit, kiig > ki kk, tirig > tir diri, ulug > uluu byk, arg > aruu
ar. Baz kelimelerde bu gelime daha ileriye gitmi olduu, hatta imla kurallarnca
kabul edildii sylenebilir: sarg > sar sar, sig > tatl, lg > l l, kiig
> kii kk. Bu durumun birka aklamas olabilir: Birincisi, Krgzca bu kelimeleri
daha ileri geliim aamasna ulam baka Trk lehelerinden kabul etmi olabilir;
ikincisi dierlerine nazaran daha ska kullanlmasndan dolay bu aamaya gelmi
olabilir. Geri, sonuncusu bizce geree daha yakndr. Konumada zellikle sonu uzun
sesliyle tamamlanan kelimeden sonra gelen szcn nsesi sesliyle balyorsa uzun
seslinin ksaldn ve dzletiini gryoruz. rnein, yazda katuu ayt- sylenii kat
ayt- sert syle- eklindedir.
di, yadag kelimelerinde peltek /d/ sesi Krgzcada dm ve uzun nlnn
ortaya kmasna sebep olmutur. Bylece idi > ee iye, yadag > c yaya olarak
deimitir. Yukarda bahsettiimiz gibi Krgzcann baz azlarnda iye anlamndaki
ee kelimesinin yerine onun daha eski ekli olan eye ve ege kullanlmaktadr. Yadag
kelimesinde d > y > olmutur, /g/ artdamak sesi sreklilemi //, sonra ift dudak /w/
sesine dnm, /w/ sesi nndeki kaln dz sesliyi /a/ yuvarlaklatrmtr /o/. Szmal
ndamak sessizi olan /y/nin evresinde sesliler zerindeki inceltici etkisi ile kaln
yuvarlak /o/ sesi ince sradan kartna // dnmtr: yadag > c.
keg, eg kelimelerinin sonunda yer alan {-eg} topluluk say sfat ekinin
fonetik geliimini Kononov yle gsteriyor: -eg / -agu > -evi / -av > -ev / -av > - / -

u.42 Bizim Krgzcada {-eg} eki darlamaya uramam, geni olarak kalmtr: ikeg >
ek ikisi, eg > . Agu ses grubu ise darlam ve uzun // sesine
dnmtr: yagut- > cuut- yaklatr-, yaguk > cuuk yakn. ki sesli arasnda damak
sesi sreklilemi, /u/ yuvarlak sesin tesiri ile dudakslam /w/, sonra /w/ sesi nndeki
dz sesli /a/y yuvarlaklatrm, git gide arada eriyip kaybolmutur.
nl Rus bilim adam erbakn fikrine gre, eer // sesi sonseste yer almsa
ada Trk lehelerinde pek byk deiime uramamtr. uvaada > m sesine,
Azeri, Karayim, Trkiye Trkelerinde > n sesine dnmtr. Krgzcada sonseste //
Orhun Trkesinden bu yana deimemi: e > e en, be > me ben, bi > mi
bin > n, ta > ta tan r > r beyaz, alaca vs. // sesi kelime iinde
iki konuma sahip, biri sonseste tekisi iseste, kelime sonunda pek deimemise, kelime
iinde farkl dnemlerde eitli lehelerde trl gelimeler sergilemitir. rnein, Kuman
Trkesinde > w deiimi: sk > swek kemik, klek > kwlek gmlek, zbek
Trkesinde > y deiimi: sk > syak kemik, klek > kylak gmlek.43
Krgzcada ise iseste szkonusu ses kaybolmu, yerini uzun nllere brakm, tabii ki,
ilk nce // sesi yarm seslilerden birine dnm, /w/, /y/ sesleri dmeye eilim
gsterdii iin ortadan kalkmtr: sk > sk kemik, kl > kn gnl.
Krgz Trkesinde mevcut olan dier bir uzunluk Arapa, Farsa dillerden
dn alnm baz kelimelerde bulunan uzun seslilerin korunmas, ikincisi sessizlerin
derek evresindeki sesliyi uzatmas sonucu ortaya kmtr. rnein, aalm < lim,
naam < nm, door < devr, koom < kavim.
Demek ki, ada Krgzcada geen uzun nllerin hepsi sonradan eitli
nedenlerden dolay ortaya km ikincil uzunluklardr. Ancak Krgzcann baz tek
heceli ve ok heceli kelimelerinde birincil uzunluklarn hala korunduunu Trkmence ve
Yakutadaki uzun sesliler ve kalntlar ile yaplan karlatrmalar ispat ediyor.
Krgzcada asl uzunluklar korunan birka kelime mevcuttur: uuz usta, uuk adr
sr, k n, hret, melodi, ses, aar ar.44

42

Kononov A. N. Grammatika Yazka Tyrukskih Runieskih Pamyatnikov VII-IX vv. Leningrad, 1980, s.
114.
43
erbak A. M. Sravnitelnaya Fonetika Tyurkskih Yazkov. Leningrad, 1970, s. 170.
44
rnekler erbakn yukardaki eserinden alnd, s. 57-61.

Yukarda saydmz kelimelerde geen uzunluklarn dndaki asl uzun seslilerin

Krgzcada, dier ada Trk lehelerinde olduu gibi, Trkmence, Yakuta,
zbekenin baz azlar hari45, ksaldn bilim adamlar kaydetmektedir.
Krgzcadaki uzunluklarn ou ikincil ise Orhun Trkesinde izleyebildiimiz
uzun sesliler birincil uzunluktur. Uzun sesliler yaztlarn imlasnda ayr bir ses iareti ile
gsteriliyor ve bunlar ada Trk lehelerinde korunan birincil uzunluklara uyuyor.
Orhun Trkesinde uzun // sesinin varl hem yazda grlyor hem de karlatrma
sonucu tespit ediliyor: a olan, ackm (BK: d- 38) (kr. Trkm. , Yak. s), t ad
(BK: d- 7) (kr. Trkm. t, Yak. t), t ta (KT: k- 13) (kr. Trkm. d, Yak. ts), ap
ata, ecdat (BK: d- 3) (kr. Hak. ab aabey, Yak. ubay).46
Uzun // sesinin mevcudiyeti kitabelerdeki yazda aka belli olmuyor. T. Tekin,
Trkmencenin ve Yakutann fonetik malzemeleri ile kyaslayarak aadaki tek heceli
kelimelerde yer alan // foneminin uzun olduunu tahmin ediyor: aa, orman (T I: k2) (kr. Uyg. , g, i), d- gnder- (BK: d- 25) (kr. Yak. t-), kz kz (T II: g- 4) (kr.
Yak. ks, Trkm. gz), kz- kz-, kzar- (T II: b- 5) (kr. Yak. ks-).47 Bilgin, ayn ekilde
bir ynden kitabelerin imlasna bakarak dier ynden asl uzunluklar bulunan gnmz
Trk lehelerinin dil malzemeleri ile mukayese yaparak dier uzun seslilerin, //, //, /ii/,
//, //, //, varln tespit etmitir. Kr.: uzun // sesi OY yk yok, deil (T I: b- 3),
Trkm. yk, Yak. suoh; uzun // sesi OY yrt yurt, vatan (T I: b- 6), Trkm. yrt, Yak.
srt; uzun /ii/ sesi OY kii samur (BK: k- 11), Yak. kiis, OY biin- bin- (KT: d- 32),
Yak. miin-, OY kiir- gir- (BK: d- 38), Yak. kiir-, Trkm. giir-; uzun // sesi OY brver- (BK: g- 7), Yak. bier-, OY b be (T II: g- 5), Yak. bies; uzun // sesi OY kk
mavi, gk (KT: d- 1), Yak. kh, Trkm. gk, OY bri kurt (BK: d- 11), Trkm.
bri, Hak. pr; uzun // sesi OY k n, hret, haber (KT: d- 4), Uyg. k, OY k
g, kuvvet (KT: d- 8), Yak. ks, Trkm. gy, OY tn gece (T I: k- 2), Yak. tn,
Trkm. dyn. Demek ki, OrhunTrkesinde asl uzunluklarn bulunduunu antlarn imla

45

Trkmencede, zbekede ve dier modern Trk azlarnda uzun nllerin, Yakutada uzun nllerin
ve diftonglarn, Macarcadaki Trkeden alma kelimelerde uzun nllerin, yahut altta kalm ses
dnmlerinin mevcudiyeti ve dier baz belirtiler, lk Trkenin (Ur Trkisch) uzun nllere sahip
olduunu gsterir. Gabain A. Eski Trkenin Grameri, s. 33.
46
Karlatrmak iin rnekler erbakn ad geen eserinden alnd, s. 50-52.
47
Tekin T. A Grammar of Orkhon Turkic. Bloomington, 1968, s. 51.

zelliklerini ve baz Trk lehelerinin vokal sisteminde birincil uzunluklarn uzun

sesliler, ikiz sesliler eklinde korunduunu esas alarak syleyebiliriz.

2. Sesli Uyumu
Trk dilinde kelimenin hecelerini tekil eden sesliler: 1) Kalnlk ve ncelik
bakmndan, 2) Dzlk ve Yuvarlaklk bakmndan benzeirler. Birincisine Byk
nl uyumu yahut Dil benzemesi, ikincisine Kk nl uyumu veya Dudak
benzemesi denir.

Dil Benzemesi:
Orhun Trkesindeki sesli uyumu esasen seslilerin kaln ve ince sradan
oluuna gre gerekleir. Oluumu en eski dnemlere kadar giden dil uyumu bugn
Karayim ve zbek Trkeleri hari, btn Trk lehelerinde izlenebiliyor.48
a.

Bir kelimenin ilk hecesinde bir kaln sesli varsa ondan sonra gelen

hecelerdeki sesliler de kaln olur: buyruk kumandan, balk ehir, kl kl,

udmadm uyumadm, amt imdi, kladukda kladmzda ouk ocak.
b.

Bir kelimenin ilk hecesinde bir ince sesli bulunuyorsa ondan sonra

gelen hecelerin seslileri de ince olur: eren erler, ilger ileri, douya, kent
kendi, lgm talihim, sig tatl, krmi grm.
/o/, //, // seslilerine kelimenin ilk hecelerinin dnda rastlanmad iin sesli
uyumu aadaki gibi alyor:

48

lk hecede

Sonraki hecelerde

a, , o, u

a, , u

e, , i, ,

e, i,

erbak A. M., Sravnitelnaya Fonetika Tyurkskih Yazkov. Leningrad, 1970, s. 71.

rnein, yadag yaya, adgr aygr, katun hatun, rak uzak, kl kl,
duk kutsal, oglan oullar, tok- vur-, tokuz dokuz, kulkak kulak, kur bat,
bulu ke, emgek azap, eziyet, elig elli, edg iyi, eki iki, ker geri, ilger
ileri, douya, kii insan, kigr- girdir-, bri kurt, kl gnl, kzedgzetle-, kni kskan, kntz gndz.

Dudak Benzemesi
Dudak benzemesi yle alr: Yuvarlak sesli ieren heceden sonra gelen
hecede yuvarlak sesli veya geni dz sesli yer alabilir, bir baka deyile yuvarlak
sesliden sonra dar dz sesli gelemez. Dudak benzemesi dil benzemesine nazaran
ge ortaya ktn daha XIX. yzylda Grunzel belirtmitir.49Trk lehelerinin
arasndan dudak uyumu en ok Krgzca, Yakuta, Altaycada gelimitir.50 Orhun
Trkesinde kk nl uyumu daha balang aamalarda bulunuyor.51
a.

Bir kelimenin ilk hecesinde bir dz sesli varsa ondan sonra gelen

hecelerdeki sesliler de dz olur: kam babam, terim terim, kan kann,

elimiz yurdumuz, ebig evi, bili renin, kapg kap, kelin gelin.
b.

Bir kelimenin ilk hecesinde bir yuvarlak sesli bulunuyorsa ondan

sonra gelen hecelerdeki sesliler ya dz-geni ya da dar-yuvarlak olur: kutum

talihim, bahtm, sk kemiin, kunuyug prensesi, kzn gzle, oluru
oturun, lrp ldrerek, tn dilek, istek, rica, k ok, n nc.

Orhun Trkesinde drt ekli bulunan, yani dz ve yuvarlak biimlere //, /i/,
/u/, // sahip ekler kelimedeki kk sesli uyumuna bozukluk katmaz.
1.

Teklik 1.ahs iyelik eki {-m}: ka-m babam, begler-im

beylerim, kut-um bahtm, Trk-m Trkmvs.

49

a. g. e., s. 72.
Kononov A. N. Grammatika Yazka Tyrukskih Runieskih Pamyatnikov VII-IX vv. Leningrad, 1980, s.
67.
51
Tekin T. A Grammar of Orkhon Turkic. Bloomington, 1968, s. 63.
50

2.

Teklik 2.ahs iyelik eki {- / -g}: kan- kann, yer-i-de

vatanndan, bu-ug skntn, sk- kemiin vs.

3.

okluk 1.ahs iyelik eki {-mz, -miz}: ka-mz babamz, el-imiz

yurdumuz, bodun-umz milletimiz, Trk-miz Trkmz vs.

4.

okluk

2.ahs

iyelik

eki

{-z,

-iz}:

oglan-z-da

ogullarnzdan, taygun-uz-da oullarnzdan vs.

5.

Belirtme durumu eki {-g}: ypar-g gzel kokuyu, eb-ig evi,

kunuy-ug prensesi, k-g gc vs.

6.

Ara durumu eki {-n}: sab-n szle, er-in erle, ok-un okla,

kz-n gzle vs.

7.

Sfat-fiil eki {-gma, -gme}: bar-gma gidenler, kel-igme gelen,

uduz-ugma rgtleyen vs.

8.

Zarf-fiil eki {-p / -pan, -pen}: kazgan-p kazanarak, tiril-ip

toplanarak, olur-upan tahtta oturarak, sk-pen skerek vs.

9.

2.ahs emir eki {-}: bar- gidin, eid-i iitin, olur-u

oturun vs.
10.

Sra say eki {-n}: bi-in beinci, n nc vs.

11.

Dnl eki {-n}: kl-n- yaratl-, tut-un- tutun- vs.

12.

Ettirgen eki {-t}: ak-t- akn ettir-, yz-t- yzdr-vs.

13.

Edilgen eki {-l}: adr-l- ayrl-, tir-il- toplan- vs.

14.

Yapm eki {-g}: kapg kap, lg l vs.

15.

Yapm eki {-n}: kyn ceza, kelin gelin vs.

16.

Yapm eki {-n}: tarkn huzursuz, tn rica, istek vs.

17.

Yapm eki {-}: tegi atma vs.

Yukarda saylan eklerin nnde gelen balayc sesler hem dz hem de

yuvarlak biimleri ald iin kk sesli uyumunu bozmaz.52

Aadaki eklerin terkibinde yer alan seslilerin dz ve yuvarlak biimleri

bulunduu iin dudak uyumunu takip eder:

52

Tekin T. A Grammar of Orkhon Turkic. Bloomington, 1968, s. 63-64.

1.Yapm eki {-lg, -lig, -lug, -lg}: kagan-lg kaanl, il-lig vatanl, kullug kullu, k-lg cariyeli vs.
2. Btn gemi zaman ekleri 3.ahs hari {-dm, -dim, -dum, -dm; -d, di, -du, -d; -dmz, -dimiz, -dumz, -dmiz; -dz, -diiz, -duz, -diz}: altm aldm, kelr-tm getirdim, iik-di tabi oldun, buz-dumz bozguna
urattk, s-dmiz savatk vs.
3.

kma durumu eki {-dn, -din, -dun, -dn}: kur-dn batdan, biri-

din gneyden, -dn doudan vs.

Aadaki eklerin terkibinde yer alan seslilerin sadece kaln ve ince ekilleri
bulunduu iin yuvarlak seslili kelimelere eklendiinde dudak uyumuna aykrlk
gsterirler:
1.

{-, -i / -n, -ni} tamlayan eki: bodun- milletin;

2.

{-n, -ni} belirtme durumu eki: biz-ni bizi, Ku-n Kuyu;

3.

{-gl, -gil} emir eki: ur-gl yerletir;

4.

{-d, -di} 3.ahs gemi zaman eki: u-d vefat etti, l-ti ld;

5.

{-g, -gi} aitlik eki: Tabga-g ine ait, inli, l-gi ll,

lde yaayan;
6.

{-t, -ti} zarf-fiil eki: katg-d skca, edg-ti iyice;

7.

{-lk, -lik} yapm eki: z-lik ahsi;

8.

{-sz, -siz} yapm eki: bu-sz skntsz, g-siz annesiz, ksz;

9.

{-sra, -sire} yapm eki: kagan-sra- kaansz kal-, urug-srat-

neslini yok et-;

10.

{-sk, -sik-} sfat-fiil eki: to-sk doyma, doyacak olma.53

Sadece yuvarlak sesli biimleri olduu iin baz ekler, gene dudak uyumunu
bozuyorlar:

53

Ayn esere bkz.: s. 66-67.

1.

{-(y)u, -(y)} zarf-fiil eki: eid- iiterek, opla-yu hzla ileri

atlarak;
2.

{-(y)ur, -(y)r} geni zaman eki: al-ur alr, kel-r gelir;

3.

{-ur, -r} ettirgen eki: kel-r- getir-;

4.

{-tur, -tr} ettirgen eki: bin-tr- bindir-;

5.

{-gu, -gi} yapm eki: ay-gu kaann szcs

6.

{-tuk, -tk} sfat-fiil eki: kln-tuk yaratlan, teg-dk saldran;54

Orhun Trkesine yabanc dillerden giren dn kelimeler de ayn ekilde

dudak uyumunu bozmaktadr: altun altn < (ince), taluy deniz < (Moolca),
kunuy prenses < (ince), katun hatun < (Farsa), e amca, ata, ecdat <
(Moolca) vs.55

Krgz Trkesinde Dil ve Dudak benzemeleri sesli uyumu geliiminin en

yksek noktalarna ulamtr. Baz bilim adamlar byle benzemelerin bir
monotonluk yaratt dncesindedir. Fakat kanaatimizce sesli uyumu tamtersine
dile gzel bir ahenk katmaktadr.

Dil Benzemesi
a.

Kelimenin ilk hecesinde kaln sesli varsa sonraki hecelerde

bulunan sesliler de kaln olur: bala ocuk, cyrma yirmi, togolok yuvarlak,
tukum soy, nesil, cakn yakn, tabmak bulmaca, kou komu.
b.

Kelimenin ilk hecesinde ince sesli varsa sonraki hecelerde bulunan

sesliler de ince olur: kgkn gvercin, kpr kpr, erte yarn, cigit
yiit, tk t, keleek gelecek, syn sevin.
Krgz Trkesi z olsun dn olsun kelimelerin hepsini dil ve dudak
uyumuna tabi tutmaya alyor. Bylece kabul edilmi kelimeler Krgzcann ses
54

Kononov A. N. Grammatika Yazka Tyurkskih Runieskih Pamyatnikov VII-IX vv. Leningrad, 1980, s.
67.

kanunlarna boyun eerek nl uyumuna gre deiime uruyor: Maalesef, yabanc

dillerden alnma baz kelimelerin sesli uyumu kanununa ba emediini gryoruz:
kalempir biber, tarbiya terbiye, mamleket memleket, madaniyat medeniyet,
tehnika teknik, gazeta gazete, maina makine vs. Dilimizde az sayda bulunan
byle kelimelerin dndaki dnlemelerin ou Krgzcann ses zelliklerini kabul
ederek deiime uramtr: mektep okul, sayasat siyaset, nr hner, eyembi
sal, dymb pazartesi vs.56

Dudak Benzemesi
Bir kelimenin tm hecelerinde batan sona kadar yalnzca dz veya yuvarlak
seslilerin kullanlmasna dudak benzemesi denir. Byle benzemeye kelimenin
kknde olduu gibi eitli ekimli biimlerinde de yaygn rastlanr. Dudak uyumuna
gre benzeen sesliler ayn anda dil uyumuna da bal kalrlar. Demek ki, kaln dz
ve kaln yuvarlak sesliler veya ince dz ve ince yuvarlak sesliler ayr ayr uyum
salyorlar.
a.

Dzlk bakmndan benzeen kelimeler: aar ar, keleek

gelecek, kelin gelin, temir demir, sagn zlem, taarn dargnlk.

b.

Yuvarlaklk bakmndan benzeen kelimeler: klk glge,

togolok yuvarlak, cooluk rt, tk izme, cgr msr.

Dudak benzemesi dil benzemesi kadar gelimi olmad iin Krgzacann

kendi kelimelerinde bile uyum bozulabiliyor:
a.

Kelimenin ilk hecesinde bulunan /u/ sesi sonraki hecede gelen /a/

sesini yuvarlaklatrmay baaramyor. rnein, ulak olak, bulak pnar,

burganak kar frtnas, kulak kulak vs. Yuvarlak /u/ sesinin ince kart olan //
sesi geni /e/ sesini yuvarlaklatryor: k ak, cgr msr, tgl tam,
krk krek, zng zengi.
55

Kononov A. N. Grammatika Yazka Tyurkskih Runieskih Pamyatnikov VII-IX vv. Leningrad, 1980, s.
67.
56
Abduldayev E. Azrk Krgz Tili. Bikek, 1998, s. 62.

b.

Kelimenin ilk hecesinde bulunan uzun // sesinden sonra /a/ sesi

gelerek dudak uyumunu bozuyor: oolak uzak, oona- ana-, oola k, le.
Ayn tipteki durumlarda uzun // sesi devamnda gelen seslilerin dudak
benzemesini takip etmesini salyor: smy iaret parma, mry dl,
priz.57
Batmanov, Krgz Trkesindeki ekleri deiim diyapazonuna gre gruba
ayrmtr:
1. Krgz Trkesindeki eklerin ounluu hem byk hem de kk sesli
uyumunu takip etmeye, onun kurallarn bozmamaya gayret ediyorlar. Bu eklerin
terkibindeki sesliler ve balayc sesler eklendii kelimenin sonunda yer alan seslinin
niteliine gre dz ~i~u~ ve yuvarlak a~e~o~ biimlere girebiliyorlar, kolayca
uygun biimi alabiliyorlar. Btn durum, ekim ve yapm eklerinin seslileri, uzun
yuvarlak seslileri //, //, //, // ieren ekler hari, drt biimde deiiyor.
2. Kaln ve ince sradan biimleri iermesinden dolay Krgz Trkesindeki
ekte dudak uyumundan sz edilemez: a. Mastar eki {-uu, -, -oo, -}: {-uu, -}
eki sonsesi sessiz ve dar sesli olan kelime kklerine gelir, rnein, caz-uu > cazuu
yazmak, ta-uu > tauu tanmak, kel- > kel gelmek, ii- > i
imek, oku-uu > okuu okumak, - > mek, {-oo, -} eki sonsesi
geni sesli ile tamamlanan kelimelere gelir, rnein, bata-oo > batoo balamak,
ite- > it almak, oylo-oo > oyloo dnmek, cn- > cn
yollanmak, gitmek vs.; b. Sfat yapm eki {-luu, -l}: suu-luu sulu, suyu olan,
can-duu canl, et-t etli, ti-t dili, sr-duu srl, at-tuu adl vs; c. Topluluk
say sfat eki {-oo, -}: bir- birisi, eki- ikisi, - , alt-oo alts,
trt- drd vs.
3. Sesli uyumuna tamamen aykr den ekler: {-ke, -key, -eke, -tay, -ek}
kltme ekleri: koyon-ek tavanck, ece-ke ablack, aga-tay aabey kelin-ek
gelincik; {-mat, -k, -kor, -ger, -ker, -poz} dn alnma yapm ekleri: a-poz

57

Ayn esere bkz.: s. 63-64.

a, coo-ker asker; {-iy} aitlik eki: adabiy edeb ilimiy ilm, {-stan} yer
adlarnda kullanlan yapm eki: zbek-stan zbekistan.58

3. Sesli Deimeleri

a.

Seslilerde Darlama

/k/, /g/, /y/ ndamak sessizlerinin, evrelerindeki sesliler zerinde darlatrc

etkisi olduu bilinmektedir59. Buna geni seslilerin darlamas denir. Orhun
Trkesinde grlen orta geni // sesi Krgzcada ndamak sessizlerinin
komuluunda darlamtr. rnein, OYde beg > Krg.da biy bey, egri > iyri
eri, kem > kim kim, teye > tyn sincap, teg- > tiy- dokun-, yegirmi >
cyrma yirmi, egir- > iyir- eir-, kedim > kiyim giyim, keyik > kiyik geyik.

b.

Seslilerde ncelme

ndamak, di ve geniz-damak sesleri evrelerindeki sesliler zerinde inceltici

bir etki yaparlar. zellikle /y/ sesi ve incelme eilimi tayan // seslisi de bu
gelimeye yardmc olur. Bylece Orhun Trkesi dneminde baz kelimelerin kaln
sradan olan seslileri Krgz Trkesinde artk ince sradan kartlarna gemitir.
rnein, OYde t > it kpek, bn > mein Maymun (yl ad), azknya > azgina
azck, b > mi bin, d- > iy- gnder-, kop > kp hep, ok, tl > til dil,
haberci, yadag > c yaya, yor- > cr- yr-.

c.

Seslilerde Yuvarlaklama

Kelime iinde dudak sessizleri seslilere etki yaparak benzeme meydana

getirirler. Yani komu dudak sessizlerinin etkisiyle baz sesliler yuvarlaklamaya
urarlar. Orhun Trkesinde dz olarak grdmz baz sesliler Krgz
58
59

Batmanov . A. Sovremenny Kirgizskiy Yazk. Frunze, 1963, s. 74-75.

Banguolu T. Trkenin Grameri. Ankara, 1995, 73

Trkesinde yuvarlak biimleri almtr. rnein, OYde beg > mg ebedi, eb

> y ev, ebir- > yr- evir-, kab- > koo- kavu-, birle-, sebin- > synsevin-, tebi > t deve, tmen > tmn on bin, ymak > cumak yumak.
Orhun Trkesi dneminde daha damak sesi olarak karmza kan /g/ sesi
belirli durumlar sonucunda sonraki devirlerde dudak sesine dnerek komu
seslilerin yuvarlaklamasna yardmc olmutur. Orhun Trkesinde /g/ sesi iki sesli
arasnda veya kelime sonunda yer almsa sreklileerek ift dudak /w/ sesine
dnm, bunu takiben /w/ sesi komu seslileri yuvarlaklatrm, dmeye eilimi
olan yarm sesli git gide iki sesli arasnda eriyip kaybolmutur: OYde agr > oor
ar, arg > aruu aruu, ag- > oo- yksel-, k-, elig > el elli, ikeg > ek
ikisi, katg > katuu kat, sert, keig > ke geit, kiig > ki kk, sik >
sk kemik, sig > tatl, tag > too da, tirig > tir diri, canl, yadag >
c yaya, yag > coo dman, yaguk > cuuk yakn, yagut- > cuut- yaklatr-.
Trk lehelerinin arasndan Krgz Trkesi dudak uyumunun kurallarna
titizlikle uyan lehelerden biri olduu iin kelimenin ilk hecesinde bulunan yuvarlak
nly ondan sonraki hecelerde gelen dz sesliler takip ederek yuvarlaklamtr.
Orhun Trkesi dneminde ikinci ve sonraki hecelerde grlen dz sesliler Krgz
Trkesinde ilk hecede bulunan yuvarlak sesliyle benzeerek yuvarlak olmutur:
OYde kni > kn kskan, korgan > korgon koruan, snak, kzed- > kztgzet-, koru-, tmen > tmn on bin, tok- > toku- vur-, tolgat- > tolgot- cefa
et-, cefa ek-, tri- > tr- do-, dour-, ud- > uyu- uyu-, uyu-, yokaru >
cogoru yukar, yol > colu kere, kez.

d.

Seslilerde Dzleme

Seslilerde yuvarlaklamann tamtersine dzleme olay da grlr. Orhun

Trkesinde yuvarlak olarak karlatmz sesliler Krgz Trkesinde artk dz
biimleri almtr. Bu deiiklie de byk lde di nszlerinin sebep olduu
sylenebilir: OYde altun > Krgde altn altn, artuk > artk artk, fazla, azuk >
azk azk, yemek, bik > beik beik, edg > iygi iyi, duk > yk kutsal, ilger
> ilgeri ileri, katun > katn hatun, kadn, kir > keri geri, kutay > ktay ipekli

kuma, kigr- > kiyir- girdir-, sok-, bintr- > mindir- bindir-, una- > na- doru
bul-, onayla-, yazuk > cazk gnah, yantur- > candr- dndr-.

e.

Seslilerde Genileme

Orhun Trkesinde dar olarak geen sesliler di seslerinin etkisi altnda

genilemitir. rnein, OYde biin > Krgda mein Maymun (yl ad), bik >
beik beik, ei > ece baba, abla, idi > ee sahip, iye, kan > kana nerede, hani,
ktr- > ktr- kaldr-, ouk > ook ocak, ordu > ordo karargah, ortu > orto
orta, tr > tr szl yasa, tre, tri- > tr- yaratl-, dour-, yigirmi > cyrma
yirmi.

4. Sessizler

Orhun Trkesinde 19 sessiz bulunuyor. Bunlar: b, p, d, t, k, g, , , , , z, s,

m, n, , ny, l, r, y. Sessizleri klarndaki zelliklerine gre trl snflarz:
I.

Ses yolunun daralmasna veya kapanmasna gre;

II. Boumlanma noktalarna gre;

III. Sesin bolluuna veya azlna gre.
Ses yolunun daralmasna veya kapanmasna gre sessizler iki gruba ayrlrlar:
a.

Patlamal sessizler: b, p, , d, t, k, g, , , m, n, , ny;

b.

Szmal sessizler: z, s, , l, r, y.

Sessizler boumlanma noktalarna gre grup altnda toplanrlar:

a.

Dudak sessizleri: b, p, m;

b.

Di sessizleri: d, t, z, s, , , n, l, r;

c.

Damak sessizleri: k, g, , , , y, ny.

Sessizler oluum srasnda sesin bolluuna veya azlna gre, yani

duyulurluklar yksek veya az oluuna gre gruba ayrlrlar:

a.

Blnl sessizler: y, r, l, m, n, , ny. Bunlardan /y/ sesi yarm sesli,

/l/ avurt sesi, /r/ titrek sessiz, /m/, /n/, //, /ny/ sesleri geniz sessizleridir.
b.

Yumuak sessizler: b, d, g, , z;

c.

Sert sessizler: p, t, k, , s, , .

Orhun Trkesinde bulunan 19 sessiz fonemi yazda karlamak zere

antlarn imlasnda 32 yaz iareti kullanlmtr. Tamam 40 harften oluan alfabenin
4 harfi sesli yazm iin yararlanlm, 4 harfi hece iareti ifade etmitir. Seslilerin
yazmnda ayn harf seslilerin kaln ve ince sradan ekillerinin iareti iin
kullanlmken, sessizlerin yazmnda ise tamtersine ayn fonemin kaln ve yumuak
ekillerinin yazm iin ayr ayr harfler kullanlmtr. te byle ekillerin
gsterilmesi fonksiyonunu 20 tane sessiz iareti stlenmitir. 2 sessiz iareti bir
sessizin yuvarlak seslili biimi iin ayrlmtr. 2 sessiz iareti de, sessizlerin dar-dz
seslili, baka bir deyile // ve /i/ sesli biimi iin ayrlmtr. Bunun dnda kalan
iaretler kaln sradan olsun, ince sradan olsun, ayrm yapmakszn btn seslilerle
serbeste iliki kuran harflerdir. 3 yaz iareti /lt/, /nt/, /n/ gibi ift sessizleri
karlamak zere yararlanlmtr.60
ada Krgz Trkesinin sessiz varl 25 fonemden meydana gelmektedir:
b, p, v, f, d, t, g, k, , , m, n, , y, h, z, s, j, , l, r, c, ts (), , (). Tamam 39
fonemden meydana gelen edebi Krgz Trkesinin ses varlnn 25ini sessizler
oluturmakta, yazda da sessizler 22 harf ile gsterilmektedir. // ve /k/, // ve /g/, /c/
ve /j/ fonemleri iin sadece tane harf bulunmaktadr. Yabanc dillerden dn
alnm kelimelerle beraber benimsenen /v/, /f/, /j/, /ts/, // sesleri Krgzcann kendi
kelimelerinde kullanlmaz. Bunlara genellikle Rusa araclyla giren uluslararas
terimlerin terkibinde rastlanr. /h/ sesi de Krgzcaya dn kelimeler araclyla
girmitir. K. K. Yudahinin fikrine gre ad geen ses daha Ekim Devrimine kadar
gney Krgzlarnn azlarnda bulunuyordu. Kuzey azlarnda ise devrimden sonra
ortaya kmtr.61
Krgzcann sessizlerinin k zelliklerinin snflandrlmas aadaki gibidir:

60
61

Tekin T. A Grammar of Orkhon Turkic. Bloomington, 1968, s. 21-24.

Krgz Adabiy Tilinin Grammatikas. Frunze, 1980, s. 43-45.

Ses yolunun daralmasna veya kapanmasna gre:

a.

Patlamal sessizler: b, p, d, t, g, k;

b.

Szmal sessizler: z, s, j, , y, g, v, f, h;

c.

Geniz sessizleri: m, n, ;

d.

Avurt sessizi: l;

e.

Titrek sessiz: r;

f.

Birleik sessizler: , c, ts, ().

Birleik sessizler boumlanma noktalar hareketli ve yapm biraz kark

olan sesler saylr, nk onlar hem patlamal hem de szmal sessizlerin zelliklerini
tarlar. Birleik sessizler (consonne affriquee) dilerde bir kapanma (patlama) ile
balayp, dietlerinde bir daralma (szma) ile tamamlanr. Bunlar c = d + j, = t + , ts
= t + s gibi sessizlerin yanyana duran biimleri deil, oluumunda katlan her iki
sessizin zelliklerini barndran bir btn sese dnmtr.
Boumlanma noktalarna gre:
a.

Dudak sessizleri: b, p, m, v, f;

b.

Dil ucu sessizleri: t, d, s, z, j, , c, , n, l, r, ts, ;

c.

ndamak sessizleri: k, g, y;

d.

Artdamak sessizleri: , , , h.

Sesin bolluuna veya azlna gre:

a.

Blnller: m, n, , l, r, y;

b.

Sertler: k, p, s, t, f, h, ts, , ;

c.

Yumuaklar: b, g, d, c, z.62i

5. Sessizlerin Benzemesi

62

Bu konuda bkz.: Batmanov . A. Sovremenny Kirgizskiy Yazk. Frunze, 1963, s. 79-98; Abduldayev E.
Azrk Krgz Tili. Bikek, 1998, s. 41-46.

Kelime iinde yanyana bazen de birbirine yakn sessizler birbirlerini etkilerler

ve baz deimelere urarlarlar. Komu sessizlerin benzemesi ilerleyici olduu kadar
gerileyici de olur. lerleyici benzeme sessizlerin tml veya tmsz oluuna gre
gerekleir. Orhun Trkesinde tmsz sessizden sonra tmsz gelir: ask a,
tok deil (BK: k- 6), asz yemeksiz (KT: d- 26), balkka ehre (T I: d- 1), eittim
duydum (T I: d- 7), taka abideye, taa (KT: g- 11). tml sessizden sonra
tml gelir: agd ykseldi, trmand (BK: d- 37), ebger eve, eve doru (T I: k6), eidgil duy (KT: g- 1), katgd iyice, skca (KT: k- 11), oglanzda
evladnzdan (KT: g- 1).
/l/, /r/, /m/, /n/ gibi blnllerle sona eren kelimeler ise Orhun Trkesinde
genellikle kat sessizlerle komuluk eder. rnein, adrlt ayrld (BK: g- 7), bolta
olacak (KT: k- 9), bintre bindirip (T I: k- 1), igertim baml kldm (BK: d25), kaganka kaana (KT: d- 7). Blnl + tmsz sessizlerin komuluuna
ada Trk lehelerinin kelime kklerinde olduu gibi eklemelerinde de rastlanyor.
Krgz Trkesinde de lt, rt, nt ses komuluklar ile ska karlatmz
rneklerden grebilirsiniz: alt alt, altn altn, ilgerten evvelden, muruntan
nceden, kurt kurt, bcek, balta balta vs. Tuva Trkesinde ise tamtersine
yukardaki ses komuluklar sadece blnl + tml eklinde gerekleir: lg
ylk, ald alt, aldn altn, bald balta.63
Kononov, Trk dilinin eski yazl metinlerine ve ada Trk lehelerinin
genel fonolojik dzenine dayanarak komu sessizlerin her zaman tml veya
tmsz oluuna gre benzetiini, kitabelerin imlas ise Orhun Trkesinin asl
fonolojik durumunu yanstamadn sylyor.64 tmlden sonra tmszn,
tmszden sonra tmlnn gelii gibi sessizler arasndaki uyumsuzluk yazdaki
hatal birlemeler olduu dncesindedir: balkda ehirde (BK: d- 30), bd kesti
(BK: g- 12), rakda uzakta (T I: b- 5), iikdi tabi oldun (T I: b- 3), kladukda
kladmzda (BK: b- 31), kapgka kapya (KT: g- 4), Krkzka Krgzlara (T I:
d- 6), otuzka otuza (KT: k-d), dke zamana (BK: d- 18), subka suya (T I: k- 3),
uduztum sevk ettim (T I: g- 8).
63

rnekler erbakn ad geen eserinden alnd, s. 105.

lerleyici benzemede nceki sessizi sonra gelen sessiz ses zelliklerine gre
takip eder, gerileyici benzemede ise komu sessizlerden nceki sonraki sessize gre
deimeye urar. Gerileyici benzeme kitabelerin yazsna yansmamtr. tml
kart bulunmayan // gibi sessizlerle balayan ekler, eklendii kelime sonundaki
sessizi konumada tmszletirmi olabilir. rnein, suba su gibi (KT: d- 24)
szcnn sylenii supa eklinde olmal, bedizi ressam (KT: g- 11) kelimesinin
sylenii bedisi eklinde olmaldr.65 Krgz Trkesinde de gerileyici benzeme,
Orhun Trkesinde olduu gibi syleyite arkada yer alan sese gre nndeki sesi
deitirir, ancak byle deimeler yazda yer almaz. rnein, Krg. yazl tuzsuz >
sylenii tussuz tuzsuz, azsnat > assnat azmsanr, cga > cga marangoz.
Seslilerin benzemesi kelime iindeki tm heceler iin geerli ise sessizlerin
benzemesi sesliler kadar kelimenin btn heceleri iin geerli deildir. Sessiz
benzemesi iki sessizin yanyana geldii dar evreyi iine alabilir. Benzemenin
sonucunda yanyana gelen iki ses birbirlerini etkileyerek tamamen veya yar
deiebilir. Ona gre sessizlerin benzemesi, tam benzeme ve yar benzeme diye
ikiye ayrlr. Cat-d = catt, ket-ti = ketti benzemeleri Krgz Trkesindeki tam
benzemeye rnek olabilir. Bu benzemeler sessizlerin tml veya tmsz oluuna
gre gerekleir, tmsz sessizden sonra gelen sessiz tml ise tmszleir,
tmlden sonra tml gelirse deiime gerek olmaz. rnein, Krg. ta + da =
tata tata, ta + b = tap ta m, ta + lar = tatar talar, ta + n = tat ta.
/g/, /b/, /d/, /l/, /n/ nsesli ekler kelime sonundaki sese gre eitli biimleri alabilir.
Krgzcada ek terkibindeki seslilerin ve sessizlerin deiebilme zelliinden dolay
eklerin 4-12 varyant bulunabilir.
a.

{-luu, -l} eki dnda /l/ ve /n/ nsesli eklerin on iki biimi

mevcuttur.
b.

/g/, /b/, /d/ sesleriyle balayan ekler sekiz varyantldr.

c.

{-luu, -l} ekinin alt varyant vardr.

d.

//, //, /m/ nsesli eklerin drt varyant bulunuyor. Bunun dnda

sesliyle balayan ekler de drt varyantl saylr.

64

Kononov A. N. a. g. e., s. 69-70.

e.

Farsa kkenli {-ger, -ker} eki, mastar eki {-uu, -oo}, topluluk say

eki {-oo, -} yalnzca burada belirtilen varyantlara sahiptir. Bunlar iki varyantl
ekler saylr.66
Sesdeler arasnda bir de benzemenin tam zdd olan bir gelimeye rastlanr.
Bu olay boumlanma noktalar ayn, veya birbirine yakn olan sesdelerden birinin
baka bir boumlanma noktasna atlayarak benzerinden uzaklamasdr. Kelimedeki
ses tekrarn gidermek ihtiyacndan doan bu deimeye ayrma (dissimilasyon)
denir. Krgzcada /l/, /n/ nsesli ekler sonsesi blnl veya yumuak sessizlerle sona
eren, /y/, /r/ sesleri hari, kelimelere geldiinde /d/ sesine dnr. rnek olarak {lar} okluk ekine, {-n} belirtme hali ekine bakalm: ayl + lar = ayldar kyler,
klub + lar = klubdar kulpler, ayl + n = ayld ky, klub + n = klubdu
kulb.
/l/, /n/ nsesli ekler /y/, /r/ sesleri ile tamamlanan kelimelere geldiinde
aadaki gibi kurall deimelere urar:
a.

Sonsesi /y/, /r/ olan kelimelere /n/ nsesli ekleme yapldnda n >

d olur: aar + n = aard ehri, say + n = sayd ay.

b.

/y/ sonsesli kelimede nsesi /l/ olan ek deimez: say + lar =

saylar aylar, bay + lk = baylk servet, mlk.

c.

Sonsesi /r/ olan kelimelere gelince /l/ sesi hem korunuyor, hem de

/d/ye geiyor: aar + lar = aarlar ehirler, aar + lk = aardk / aarlk

ehirli, dayar + la- = dayarda- hazrla-.
Orhun Trkesinin dissimilasyon rneklerini kitabeler bol bol nmze
sunmutur. /d/ sesi Trk lehelerinin ounda blnl seslerden sonra deiime gerek
duymazken Orhun Trkesinde nedense baz durumlarda sert kartna dnyor d
> t, bazen olduu gibi kalyor:
{-d} okluk eki: altm aldm (BK: d- 24), kelti geldi (KT: k- 12), bardmz
gittik (T I: k- 2);

65
66

Kononov A. N. a. g. e., s. 69-70.

Batmanov . A. Sovremenny Kirgizskiy Yazk. Frunze, 1963, s. 149-150.

{-duk} zarf-fiil eki: bertk verdik, verilen (T I: b-6), barduk gittik, gidilen
.KT: d- 24);
{-da} gelecek zaman eki: ltei lecek (KT: d- 29);
{-da} kma-bulunma hali eki: bodunta milletten, millette (KT: k- 2), yerte
yerden, yerde (KT: g- 13), yerde yerde, yerden (BK: d- 25);67

6. Oturuma

Anlam ile ilgili olmakszn otomatik olarak kelimenin kknde, veya

eklemeler srasnda baz seslerin dmesi, yeniden tremesi, ya da yer deitirmesi
gibi olaylara oturuma (accomadatio) diyoruz. ok defa kurall, bazan da rastlantl
olan bu deimeler kelimenin syleyiini kolaylatrmak, kkle eki kaynatrmak,
yabanc kelimeleri ze benzetirmek gibi pratik sonular salar. Dilin gelimesinde
bunlar nemli bir rol oynar.68

a. Sessiz Dmesi
Ses dmesi (chute) genellikle kelimeyi ksaltr. Bir sesli dmesi ayn
zamanda bir hece dmesi demek olur, sessizler ise tek bana sylenmedii, ancak
bir seslinin yardm ile hece kurabildii iin onun dmesiyle beraber hemen
arkasndan hece dmesi takip etmez. . Sessizlerden en ok dme eilimi gsterenler
damakslar ile blnllerdir69 (Banguolu, 1974, 34). Dilimiz i ve sonseste
bulunan n ve artdamakslar drm, tasfiye etmitir. rnein, OYde sarg >
Krg. sar sar, sig > tatl, kergek > kerek gerek, kulkak > kulak kulak,
turgak > turak yurt, vatan.

67

Tekin T. A Grammar of Orkhon Turkic. Bloomington, 1968, s. 100.

Banguolu T. Trkenin Grameri. Ankara, 1995, s. 58.
69
Banguolu T. Trkenin Grameri. Ankara, 1995,
68

Blnl seslerden fazlaca dme eilimi gsterenler /l/, /y/, /r/, //, /n/
sessizleridir. zellikle dar seslilerin nnde yer alan /y/ sesi dmeye meyillidir70:
OYde birle > bile > bilen > Krg.da menen ile, yinge > ike ince, yin >
incuu inci, yuyka > cuka yufka, ince, yarlka- > yalka- > yalka- > yalga- >
calga- (tanr) buyur-, nene > nee nice, ne kadar, amt > emdi > emi imdi ,
sik > sk kemik, kl > kn gnl vs.

b. Sesli Dmesi
Kelimede bir seslinin dmesi, her sesli bir hece olduundan dorudan bir
hecenin ortadan kalkmasna ve kelimenin ksalmasna sebep olur. Bunun sonucu
olarak da o seslinin birletirdii sessizler komu hecelere mal olur. En nemli ve
yaygn sesli dmesi olay i heceli kelimelerde orta hece dmesidir. ve daha
fazla heceli kelimelerde vurgusuz olan orta heceler seslinin ksalmas ve dmesi
sonucu zlrler71 (Banguolu, 1974, 37). Dar seslilerle blnl ve szmal
sessizler bu dmeyi kolaylatrr. rnein, a + k a > aka > aka a, tok deil,
kyn + a- > kyna- > kyna- azap ektir-, yarlka- > yalka- > yalka- > yalga- >
calga- (tanr) buyur-, ogl + an > oglan > oglan oullar, adr l- > adrl- >
adrl- ayrl-, sgt + a- > sgta- > sgta- yas tut-, ala-. Orta hece dmesine
nazaran ilk ve son hecelerin seslilerinin zayflayp ortadan kalkmasna daha az
rastlanr: yor- > yr- > cr- yr-, tak- > k- k-, yeme > yem da, dahi vs.

c. Ses Tremesi
Ses tremesi dmenin aksine kelimeyi geniletir ve dme kadar yaygn
olmayan nadir bir grn saylr. Sesli ile balayan baz kelimeler nlerinde bir
yarm sesli tretirler. Buna ntreme deriz. rnein, OYda ga > yga > Krgda
cga aa. Krgz Trkesindeki baz kelimeler kitabelerdeki eski ekline kyasla
tremeler yaparak genilemi bulunmaktadr: OYda tiz > Krg tize diz, kz- > kzsn-, iddetlen-, sayu > sayn her.
70

erbak. A. M. Sravnitelnaya Fonetika Tyurkskih Yazkov. Leningrad, 1970, s. 160.

d. Seslerin Yer Deitirmesi

Baz hallerde kelime iindeki iki sesin, sesli ve sesli, sesli ve sessiz, veya
sessiz ve sessiz, yerleri deiir. Genel olarak syleyii kolaylatrma ynnde
meydana gelen bu deiiklie gme (methatese) adn veririz. Gme ou
zaman akl, daha yksek olan bir sesin kelime bana, daha dk olann kelime
sonuna doru kaymas eklinde olur. rnein, OYda nene > Krg neen nice, ne
kadar, siil > sili > sidi kk kz karde, sg > sg mzrak, teri > teir
tanr, yagru > yagur > cuur yakn vs.

7. Sessiz Deimeleri

Baz sessizler yanyana, veya biraz uzaktan kurall, veya rastlantl olarak
boumlanmalar ynnden benzeirler, birbirlerine yaklarlar.

b > m deimesi
/n/, // sesleri yakndan veya uzaktan dudak sessizlerini etkiledii ve bunlar
kendisine benzetirerek geniz dudak seslerine evirdii grlr: OYde ben > Krg
men ben, be > me ben, beg > mg ebedi, bi > mi bin, biin > mein
Maymun (yl ad), bu > mu kayg, keder, sknt, bin- > min- bin-, buad- >
muay- sknt ek-.

b > y deimesi
Byle deimenin rnekleri ok nadirdir: OYda eb > Krg. y ev, OYda
sebin- > Krg. syn- sevin vs.
71

Banguolu T. Trkenin Grameri. Ankara, 1995,

d > y deimesi
Peltek /d/ sesi Kagarl Mahmudun sylediine gre XI-XII. yzyllara kadar
igillerin dilinde korunmu idi. Yagma, Yabagu, Tatar, umul ve Ouzlarn dilinde
ise /y/ sesine, Kpak ve Bulgarlarn dilinde ise /z/ sesine dnm idi. ada Trk
lehelerinin ounda, Krgzca dahil olmak zere, d > y olmu, Hakasada ve orcada
/s/ye dnm, Tuvacada ve Yakutada /t/, uvaada /r/ olmutur:72 OYda kod-,
Krg koy-, Hak. hos-, uv. hur- koy-; OYda tod-, Krg. toy-, Tuv., Yak. tot-, Hak.
tos-, uv. taran- doy-. Orhun ve Krgz Trkelerinin d >y geliimi iin birka
rnek daha verelim: OYda adak > Krg. ayak ayak, adgr > aygr aygr, buad- >
muay- skl-, edg > iygi iyi, duk > yk kutsal, kedim > kiyim giyim, td- >
ty- engel ol-, tut- vs.

y > c deimesi
Orhun Trkesinde nseste grdmz /y/ sesi iin ada Trk
lehelerinde eitli paraleller bulunmakta: Tuva, Hakas ve or Trkelerinde //,
Yakutada /s/, Kazak, Karakalpak, Nogay, Tatar Trkelerinde /j/, Tofalar ve Krgz
Trkelerinde /c/, dierlerinde /y/ sesleridir: OYda yaz, Kaz. jaz, Tuv. as, Yak. ss,
Krg caz yaz, ilkbahar; OYda yl, Kaz. jl, Tuv. l, Yak. sl, Krg cl yl; OYda
yok, Kaz. jok, Tuv. ok, Yak. suoh, Krg. cok yok vs. Azeri Trkesinde ise dar
seslilerin nnde dmeye uramtr: ulduz yldz, z yz, ilan ylan, il yl vs.
Orhun Trkesinin kelime ba /y/ sesi Krgzcada birka istisnai durum hari /c/ye
dnmtr: yag > coo dman, yaguk > cuuk yakn, yala > cala yaln, yana
> cana tekrar, yarak > carak silah, ya > ca ya, yaz > caz ilkbahar, yazuk >
cazk gnah, yigirmi > cyrma yirmi, yer > cer yer, yeti > ceti yeti, ylk >
clk at srs, at, yut > cut alk, ktlk, yurt > curt vatan, yurt vs. Birka
kelimenin banda gelen /y/ sesi dt iin /c/ sesine dnmemitir: yinge > ike
ince, yen > incuu inci.

72

erbak. A. M. Sravnitelnaya Fonetika Tyurkskih Yazkov. Leningrad, 1970, s. 160.

Orhun Abidelerinde Geen Szvarlnn Krgz Trkesindeki zleri

-Aa: a, tok deil (OY)
-Trk bodun a erti. (BK: d- 38)
-Trk halk, a idi.
a, aka: a (Krg)
-Alt kn aka kalsa da, atad syla. (ML, 34. s)
-Alt gn a kalsan bile babana sayg gster.
-A bala tok bala menen oynoboyt, tok bala a bolom dep oyloboyt. (ML, 45. s)
-A ocuk tok ocukla oynamaz, tok ocuk ackrm diye dnmez.
a- (I): a- (OY)
-Usn sgn admz. (T I: k- 4)
-Uykularn mzraklarmzla atk.
a-: a- (Krg)
-Kayrlp aar kapkad katuu cappa. (ML, 110. s)
-Tekrar aacan kapy sert kapama.
a- (II): ack- (OY)
-Asar tosk mez sen, bir todsar ask mez sen. (BK: k- 6)
-Ackrsan doyacan dnmezsin, bir de doyarsan (tekrar) ackacan dnmezsin.
ak-, kursag a-, kard a-: ack-, karn a- (Krg)
-Manas saga kelgeni,
Ark ele semirdik,
Akkan ele toyunduk. (M I, 272. s)
-Manas sana geldiimizde
Ark idik semirdik,
Ackmtk doyduk.
ask: ackma, ackacak olma (OY)
-Asar tosk mez sen, bir todsar ask mez sen. (BK: k- 6)
-Ackrsan doyacan dnmezsin, bir de doyarsan (tekrar) ackacan dnmezsin.
alk, aarlk, akalk: alk, ktlk (Krg)
-Aarlk, cokuluk menen,
Burganaktad ktn kar. (R, 297. s)
-K kar alk ve sefalet ile sprp savurdu.
-Bel baylap, cokulukka, alkka,
Bar kt cynap dag crp kaldk. (T, 85. s)
-Ala ve yoksullua dayanmaya karar vererek tm gcmz toplayp yine yola
koyulduk.
-Dynd akalktan korkunutuu eteme cok. (ET, 130. s)

-Dnyada alktan daha rktc hibir ey yoktur.

adak: ayak (OY)
-Trk bodun adak kamatd (KT: k- 7)
-Trk halknn aya sendeledi.
ayak: ayak (Krg)
-Bir ayag cerde, bir ayag krd. (ML, 64. s)
-Ayann biri yerde, dieri ise mezarda.
-Eki kelet trdnp,
Artk ayag syrlp. (K, 62. s)
-Kei arka ayan srklyormu gibi yaparak gelir.
adgr: aygr (OY)
-Kl Tigin Bayrkun ak adgrg binip oplayu tegdi. (KT: d- 35)
-Kl Tigin Baykularn ak aygrna binip sratle atlarak hcum etti.
aygr: aygr (Krg)
-Aygr baatr yrnd, ar kim baatr ynd. (ML, 26. s)
-Aygr kendi srsnde, herkes kendi evinde kahramandr.
adng: olaanst, harikulade (OY)
-Aar adng bark yaraturtum. (KT: g- 12)
-Onlara olaanst bir trbe yaptrttm.
ukmu, ukmutay: olaanst, harika (Krg)
-Uyku-sooluu kzn
Ukmutay bolup krnd. (SY, 211. s)
-Uykulu gzlerine harikulade grnd.
-Ulandarm tnars
Ukmutu kiyin ugars. (M I, 259. s)
-Olanlarm yorgunluunuzu alrsnz, sonra da olaanst bir haber renirsiniz.
adrl-: ayrl- (OY)
-Trk bodun kan bulmayn Tabgada adrlt, kanlant. (T I: b- 2)
-Trk halk, (kendi) hann bulmaynca, inden ayrld; han sahibi oldu.
ayrl-, acra-: ayrl- (Krg)
-Tokol eki myz surap kulagnan acraptr. (ML, 174. s)
-Boynuzsuz kei boynuz isteyip kulaksz kalm.
-Er Manastan ayrlp,
El dag krd cabrd. (SY, 129. s)
-Kahraman Manas lnce
Milleti tekrar cefa ekmeye balad.
ag-: yksel-, k- (OY)
-Selenge kud yorpan Karagan kslta, ebin barkn anta buzdumyka agd. (BK: d- 37)
-Selenga (nehri boyunca) aaya yryp Karaan geidinde, evini barkn orada
bozdum daa trmandlar.
oo-: g et-, ar gelen ynde hareket et- (Krg)

-Cerinen oogongo ceti cl konu cok. (ML, 97. s)

-Yerinden g edene (oynayana) yedi yl yurt bulunmaz.
-Kayra beri oop kp, too ban kar alganga eyin Klmd boluat. (KO, 611. s)
-Tekrar beri yanlara g edip, da balarna kar yancaya kadar Klmde oturacaklar.
ag: ipekli kuma (OY)
-Irak erser yablak ag birr, yaguk erser edg ag birr. (KT: g- 7)
-(inliler, bir halk) uzak(ta yayor) ise, kt hediyeler verir, yakn(da yayor) ise iyi
hediyeler verir.
cibek: ipek (Krg)
-Argmak attn kuyrugu- birde cibek, birde kl, er cigittin belgisi- birde mrza, birde kul.
(ML, 37. s)
-Cins atn kuyruu bir bakarsan ipek, bir bakarsan kl, babayiit zellii bazen bey de,
bazen kul.
agr: 1) ar; 2) deerli (OY)
-Kam kagan n agr tag yogun g Trk begler bodun itip yaratup kelrti (BK: g15)
-Babam Hakan iin (bunca) ar talan (ve) kaln aalan Trk beyleri (ve) halk yapp edip
getirdiler.
-Bdke zm olurup buna agr trg trt buludak... (BK: d- 2)
-Bu devirde kendim (tahta) oturup bunca deerli yasay drt bucaktaki
oor: ar, akrn: yava yava, ar ar, sessizce (Krg)
-Oor iten korkpo, oor szdn kork. (ML, 149. s)
-Ar iten korkma, ar szden kork.
-Uktap catkan kezinde
Akrn kayta barayn. (CB, 40. s)
-O uyurken sessizce geri dneyim.
ag: servet, mal mlk (OY)
-Kl Tigini altunn, kmin, agn, barmn, trt bi ylksn ayagma Tuygut bu begim
tigin yger Teri bola ta bitidim. (KT: g-b)
-Kl Tiginin altnlarn, gmlerini, servetini, maln drt bin (attan oluan) srlerini
koruyan Tuygut beyim prens yukarda Tanr olunca (mezar) tan yazdm.
baylk, mlk: servet (Krg)
-Baylk birnn madayna bts, birnn tadayna btt. (ML, 53. s)
-Zenginlik birinin alnna yazlr, birinin diline biter.
-Tartp alngan mlktrd kaznaga tkrgl. (ET, 218. s)
-Zapt edilen mlk hazineye teslim edin.
agt-: kart-, sr- (OY)
-Oza yanya keligme ssin agttm. (BK: d- 31)
-(Saflarmz) yarp datarak gelen ordusunu (geri) pskrttm.
oodur-: yerinden ettir-, g ettir-, hareket ettir-, yerinden oynat- (Krg)
-z cakka k oodurup algan. (KOS, 571. s)
-Kuvvetleri kendi tarafna ekmiti.

agr-: hastalan- (OY)

-Ulug oglum agrp yok bola Kug Sengng balbal tike birtim. (BK: g- 9)
-Byk olum hastalanp lnce Kuyu, Generali, balbal (olarak) dikiverdim.
ooru-: hastalan-, ar- (Krg)
-Kiyimi menen mg suusuna mlp, ta atkana yrgp at stnd tngn neme
eki kaptalnan kagnp, kan tkrp, oorup kalgan. (KO, 309. s)
-Giyim kuam ile da buzulunun suyuna girip, afak sknceye kadar at zerinde buz
kesilerek geceyi geirmi (Balbay) souktan ak cieri zatrre tutmu, kan tkrerek hasta
yatmt.
agtur-: trmandr- (OY)
-Yokaru, at yete, yadagn, ga tutunu agturtum (T I: k- 1)
-Yukarya doru, atlar yedee alarak, yaya vaziyette aalara tutuna tutuna (askerleri) daa
adrdm.
oodur-: yerinden ettir-, g ettir-, hareket ettir-, yerinden oynat- (Krg)
-z cakka k oodurup algan. (KOS, 571. s)
-Kuvvetleri kendi tarafna ekmiti.
ak: ak, beyaz, kr (OY)
-Ol tegdkde, Bayrkun ak adgrg udlkn syu urt. (KT: d- 36)
-O hcumda, Bayrkularn ak aygrn, uyluunu krp vurdular.
ak: beyaz (Krg)
-Tigi pidjagn bilegine arta salgan, olok ce ak kynk cigit cok izdegensip, ar kimge
kz aptrp betald baratt. (KK, 209. s)
-Ceketini bileine asm, ksa kollu beyaz gmlek giyen bu delikanl bir ey aryormu
gibi herkese gz gezdirerek belirsiz bir ynde gidiyordu.
akt-: akn et-/ettir- (OY)
-Tn aktdmz (T I: k- 11)
-Geceleri akn ettik.
agt-: agt- (Krg)
-Trlr z tokoyuna be czdgn taygandar agtp, kerneyi, surnay, muzkanttar
menen aga gat. (ET, 158. s)
-Paalar kendi ormanna be yz kadar taz salp, borazan, neyci, mzisyenlerin eliinde
av tertip ederler.
al-: al-, zapt et-, fethet- (OY)
-S slepen trt buludak bodunug kop alm, kop baz klm (BK: d- 3)
-Ordular sevk ederek, drt bucaktaki halklar hep alm, hep kendilerine baml
klmlar.
al-: al-, fethet- (Krg)
-Kakan coonu katn alat. (ML, 119. s)
-Kaan dman kadn alr.
alk-: bitir-, tamamla- (OY)

-Barkn, bedizin bitig tan Biin ylka, yitin ay otuzka kop alkdmz (KT: k-D)
-Trbesini, resimlerini-heykellerini (ve) kitabe tan Maymun ylnda, yedinci ay(n)
yirmi yedi(sin)de hep bitirdik.
btr-, tgt-: bitir-, tamamla- (Krg)
-Al internatta tarbiyalanp, mektep btrp, emi cogorku okuu caynda eken. (S, 114.
s)
-O, yatl okuldan mezun olup u anda niversiteye gidiyormu.
-Mna oolordun baarn baldar zdr gana teylegensip, alard aytp tgt alpayt.
(S, 42. s)
-te onlarn hepsini ocuklar kendileri ynetiyormuasna anlata anlata bitiremiyorlar.
alkn-: tken-, mahvol-, yok ol-, azal- (OY)
-Antagn n igidmi kagann sabn almatn yir sayu bardg, kop anta alkntg,
arltg (BK: k- 7)
-yle olduun iin (seni) besleyip doyurmu kagannn szn dinlemeden her yere
gittin, oralarda hep mahvoldun (ve) tkendin.
alknd: sabun art (Krg)
-Samndn alknds. Maydn alknds. (KOS, 51. s)
-Sabun art. Ya art.
alp: yiit, cesur; zor (OY)
-Edg bilge kiig, edg alp kiig yortmaz ermi. (KT: g- 6)
-yi (ve) akll kiileri, iyi (ve) cesur kiileri ilerletmezler imi.
alp: dev, pehlivan, kahraman (Krg)
-Alp Manastn balas
Batpagansp eline
Kap crr cn kayda
Katgn enem el kayda? (SY 82. s)
-Alp Manasn ocuunun milleti ile geinemiyormu gibi kap saklanmas uygun deil,
yazklar olsun, anne, halkm nerede?
alpagu: cesur sava, yiit sava (OY)
-Oza kelmi ssin Kl Tigin agtp Tora bir ugu alpagu on erig Tonga Tigin yognta
egirip lrtmiz (KT: k- 7)
-Sratle gelen (dman) ordusunu Kl Tigin datp Tora(lardan) bir grup yiit on eri
Toa Tiginin cenaze treninde kuatarak ldrdk.
alpatan: gl, dev gibi birisi (Krg)
-Alpatan adam eken, odu-soldu ilteyt. (Cacol az.: KTDS I, 70. s)
-Dev gibi birisi imi, ellerini saa sola sallyor.
alt: alt (OY)
-Alt ub Sogdak tapa sledimiz, buzdumuz (KT: d- 31)
-Alt blgeli Sodaklara doru sefer ettik (ve onlar) bozguna urattk.
alt: alt (Krg)
-Alt kn aka kalsa da, atad syla. (ML, 34. s)
-Alt gn a kalsan bile babana sayg gster.

altz-: aldr-, yakalat- (OY)

-ekisin zi altzd (KT: d- 38)
-ikisini (de) kendisi (tutsak) ald.
aldr-: aldr-, yakalat-, elden kar- (Krg)
-Kaardanp kana duman kelse da,
Sygn cerin kantip uulu aldrsn? (MA, 47. s)
-Ne kadar hiddetli dman saldrsa da,
Olun sevdii topraklarn nasl igal ettirir?
altun: altn (OY)
-Altun, km, egiti, kutay busuz ana birr (KT: g- 5)
-(inliler) altn(), gm(), ipe(i) (ve) ipekli kumalar glk karmakszn ylece
(bize) veriyorlar.
altn: altn (Krg)
-Altn dat bolboyt, cak cat bolboyt. (ML, 35. s)
-Altn pas tutmaz, iyi birisi yabanc olmaz.
amt: imdi, imdiki (OY)
-llig bodun ertim, ilim amt kan? (KT: d- 9)
-Devlet sahibi (bir) halk idim; devletim imdi nerde?
emi, emdigi: imdi, imdiki, gelecek (Krg)
-ienbese emdigi bazarda kelip kardal bolup krbz, al dag adatnday szsz kelet,
oondo z kulag menen ugas dos, z kz menen krs dos (KC, 88. s)
-inanmyorsan, gelecek pazar mteri olarak gelip deneyeceiz, o da alt gibi
mutlaka gelecek, ite o zaman kendi kulaklarnla duyacaksn arkada, kendi gzlerinle
greceksin arkada
-Kanake, snar eken emi kanday?
Baarar sndrgla kuru kalbay. (T. mtaliyev // KBPA, 163. s)
-Hadi bakalm, imdi nasl krlrm,
Hi biriniz kalmadan hepiniz krn.
ana: yle(ce), yle(ce) (OY)
-Ana tip Tabga kaganka yag bolm (KT: d- 9)
-Byle deyip in hakanna dman olmu.
ana: yle (Krg)
-Tlgndn z tgl, ann ayal- Tumardn traktor aydagan dele ana tarkatkan cok
kiyin alard. (S, 169. s)
-Tlgnn kendisi deil, onun ei- Tumarn bile traktr srmesi sonra onlar pek
artmad.
anula-: takdim et-, teslim et- (OY)
-O Totok yurn yaraklg eligin tutd, yaraklgd kaganka anulad (KT: d- 32)
-Vali Oun kaynbiraderini, silahl iken, eli ile yakalad (ve) silahl olarak kaana takdim
etti.
tart-, tartuula-: takdim et-, sun- (Krg)

-Klt Kakege tartuulap, altn krujkan orus idii, belekke kelgen dep balas Telgaraga
kaltrgan. (ET, 99. s)
-Kl Kakeye takdim edip, hediye olarak gelmi Rus kab olan altn barda olu
Telgaraya brakmt.
antag, anteg: yle, yle, onca (OY)
-Sab antag: Yar yazda on tmen s terilti tir. (T II: b- 1)
-Szleri yle: "Yar ovasnda yz bin asker topland" diyor.
-Sab anteg: dn kagangaru s yorlm temi. (T I: k- 5)
-Szleri yle idi: "Dou kaanna kar sefer edelim" demi.
anday: onun gibi, yle (Krg)
-Ayrka anday adamdardn bana kp ca nerseler kele berbeyt. (KC, 129. s)
-Ayrca yle insanlarn aklna pek yeni dnceler gelmez.
anyg: kt, fena (OY)
-Yagru kontukda kisre anyg biligin anta yr ermi (BK: k- 4)
-Yaklap yerletikten sonra (inliler) kt niyetlerini o zaman dnrler imi.
ayn-: vazge-, aynkey: kaypaklk, sznde durmaz olma, aynma: dnek, kaypak
(Krg)
-Barp kalat aylna,
Bardgn salat kaygga,
Kk mee klp kp sylp,
Kz krn aynma. (R, 89. s)
-Kyne gelince herkesi zer, kafa kartrp ok konumasndan dolay kaypakl
hemen aa kar.
-Ayntpa, ene columdan,
Ak arkar izdep gayn. (CD, 24. s)
-Anne, beyaz da kounu aramaya koyulaym, yolumdan geri dndrme.
-Men kynmn baaran,
oouat menin kaarman,
Aynkeyim karmasa
Bir knd cz taarnam. (M. Tursunaliyev // KBPA, 281. s)
-Ben hepinizden glym,
Hiddetimden korkarlar.
Dnekliim tutunca
Bir gnde yz defa darlrm.
anyt-: korkut-, tehdit et- (OY)
-An anytayn tip sledim. (BK: d- 41)
-Onlar korkutaym diye sefer ettim.
ayn-: vazge-, sznde durma-, aynt-: akln boz-, kartr- (Krg)
-Aylanayn, eceke,
Aynbay cyna esidi. (SY, 155. s)
-Kurban olaym, ablacm
Akln topla, kaypaklk etme.
-Bozo adamd ayntat,

pegile, baldar ay! (Barp // KBPA, 73. s)

-Boza insann akln bozar,
meyin ocuklar.
: ata, ecdat; byk (unvanlarda) (OY)
-Kii oglunta ze em apam Bumn kagan, temi kagan olurm (BK: d- 3)
-nsan oullarnn zerinde (de) atalarm dedelerim Bumn Kaan, temi Kaan
(hkmdar olarak) tahta oturmu.
apa: anne, aba: amca, ata-baba, tek: baba, ecdat (Krg)
-Apama kantip uurap, kantip cgntn yd yrtp bttm aga. (S, 141. s)
-Anneme nasl selam vermesi, nas eilmesi gerektiinden tutun, hepsini ona
retmitim.
-Bayak kdn abad
Atara saygan kol uul. (SK, 174. s)
-Deminki hoppa aabeyini
Dre vurmu elim udur.
-Arkov adegende atasna emne deerin bilbese, emi kayra teskerisine suroolorunan zn
kayda katarn bilbedi. (KC, 148. s)
-Arkov ilk nce babasna ne diyeceini bilmiyorsa, imdi tamtersine kendi sorularndan
nereye gizlenmeyi bilmiyordu.
-Alar ata-babalar kaandr bir kezde turgandktan gana talap catat. (ET, 167. s)
-Onlar yalnz bir zamanlar ecdadlar buralarda oturduklar iin tartyorlar.
-Cigit z cak bolso, tegin suraba. (ML, 98. s)
-Olan kendi iyiyse soyunu sorma.
ar-: aldat- (OY)
-Sig sabn ymak agn arp rak bodunug ana yagutr ermi (KT: g- 5)
-Tatl szlerle (ve) yumuak ipekli kumalarla kandrp uzak(larda yaayan) halklar bylece
(kendilerine) yaklatrrlar imi.
arba-: sihirle-, byle- (Krg)
-Boz at, an biriniden klktg menen kzktrsa, ekiniden kam saldrbas kamdg
cana canga tntg menen arbap sald. (KK, 155. s)
-Boz at, ilk nce kou at olmas ile ilgisini ektiyse, ikincisi kam vurdurmaz hzll ve
sakinlii ile byledi.
ara: arasna, iine; arasnda (OY)
-ze kk Teri asra yagz yer klntukda, ekin ara kii ogl klnm (KT: d- 1)
-stte mavi gk (yz) altta yaz yer yaratldnda, ikisinin arasnda insan oullar
yaratlm.
ara: ara, orta (Krg)
-Araga adam ciberbey,
stn basa baral. (SY, 112. s)
-Araya birini gndermeden kendimiz zerine gidelim.
arg: temiz, saf (OY)
-Yanalm, arg ubut yeg tedi (T II: b- 2)

-"Dnelim; temizin (yani "savap yenilmemiin") utanc (savap yenileninkinden) daha

iyidir!" dediler.
aruu: temiz, gzel (Krg)
-Aruu cuup, kepindep,
Kara cerge kmyn. (K, 201. s)
-yice ykayp kefene sardktan sonra kara yere gmeyim.
-Ayrk aruu seniki,
akey suluu meniki. (SY, 317. s)
-Ayrk gzel seninki,
akey gzel benimki.
arl-: azal-, tken-, mahvol- (OY)
-Antagn n igidmi kagann sabn almatn yir sayu bardg, kop anta alkntg,
arltg (KT: g- 9)
-yle olduun iin (seni) besleyip doyurmu kagannn szn dinlemeden her yere
gittin, oralarda hep mahvoldun (ve) tkendin.
arl-: temizlen-, kurtul-, ar-:zayfla-, l- (Krg)
-Oondo z iindegi caman oydon arlp, cz karalk menen krg darmanduu
bolosu. (MB, 66. s)
-O zaman iinde bulunan kt dncelerden kurtulup namussuzluk ile mcadele etmeye
mecal bulacaksn.
-Aradan dalay kn tt,
Alduular arp cdt. (C. sdkov // KBPA, 318. s)
-Aradan birok gn geer,
Gl kuvvetli olanlar zayflayp ypranr.
-Onun balas arptr. (Batken, Slkt az., KTDS I, 104. s)
-Onun ocuu lm.
ark: kervan (OY)
-tken yer olurup ark tirki sar, ne buug yok (BK: k- 6)
-tken lkesinde oturup (buradan) kervanlar gnderirsen, hibir derdin olmaz.
arkatr-: srtnda ta-, alp peinden gtr-, peine tak-, alp getir- (Krg)
-Arkatrp algan ca balas bar. (O az., KTDS I, 99. s)
-Onun peinden gtrd kk ocuu vardr.
arkuy: mstahkem mevki (OY)
-Uzun yelme yeme ttm ok, arkuy kargug olgurtdum ok. (T II: d- 3)
-Uzak mesafelere keif devriyeleri gnderdim, gzetleme kulelerini (yerli yerince)
koydurtum.
korgon: kale (Krg)
-Alkan duman cete albas,
Korgon kurup catr. (T II, 168. s)
-arpt dmann eriemeyecei bir kale ina ettiriyor.
armak: aldatc, sahtekar (OY)

-Tabga odun tebligin, krlgin n, armaksn n inili eili kikrtkin n,

beli bodunl yoaurtukn n, Trk bodun, illedk ilin gnu dm (KT: d- 6)
-in halk hilekr (ve) sahtekr olduu iin, aldatc olduu iin, erkek kardelerle
aabeyleri birbirlerine drd iin, beylerle halk karlkl kkrtt iin, Trk halk,
kurduu devletini elden karvermi.
arba-: byle-, sihirle- (Krg)
-Boz at, an biriniden klktg menen kzktrsa, ekiniden kam saldrbas kamdg
cana canga tntg menen arbap sald. (KK, 155. s)
-Boz at, ilk nce kou at olmas ile ilgisini ektiyse, ikincisi kam vurdurmaz hzll ve
sakinlii ile byledi.
artat-: tahrip et-, yk- (OY)
-Trk bodun, iliin trgin kem artat uda erti? (BK: d- 19)
-Trk halk, (senin) devletini (ve) yasalarn kim ykp bozabilir idi?
buz-, oyrondo-, talkala-, urat-: tahrip et-, boz- (Krg)
-Be klm murda kurgan estelikti
Uratsa, be mntt urap ketet. (SC, 245. s)
-Be asr nce ina edilmi eseri
Ykmak istersen, be dakikada tahrip edersin.
-Ordonu buzup kul klp,
Katndardn baarsn
Kara eleek tul klp. (M I, 10. s)
-Han adrn bozguna uratp erkeklerini kul edelim,
Kadnlarn hepsine dul edip siyah eleek73 giydirelim.
artuk: fazla, sayca ok (OY)
-Yarknta yalmasnta yz artuk okun urt, yzie baa bir tegmedi (KT: d- 33)
-Zrhndan (ve)kaftanndan yzden fazla okla vurdular, (ama) yzne ve bana bir ok
bile demedi.
artk: fazla, ok (Krg)
-Artk dlt ba carbayt. (ML, 39. s)
-Fazla devlet ba yarmaz.
artur-: aldan- (OY)
-Sig saba ymak agsa arturup k Trk bodun, ltg (BK: k- 5)
-(inlilerin) tatl szlerine, yumuak ipekli kumalarna aldanp (ey) Trk halk, ok
sayda ldn.
aldan-: aldan-, kan-, alda-: kandr- (Krg)
-Sen ann tk kebetesine aldangans. (MB, 9. s)
-Sen onun d grnne aldatmtn.
-Kalmaktar aldap uu berip,
Er Manas ld dep ugup. (M I, 281. s)
73

Eleek Krgz kadnlarnn almaya benzeyen ba giysisi, evlendikten sonra beyaz renkte eleek
giymiler, dul kalnca ise yas giysisi olarak siyah renkte olann giymilerdi. Bu hususta bkz.: A.
Akmataliyev, Krgzdn Uluttuk Kiyimderi, Frunze 1988, 13-16. s; A. Akmataliyev, Krgzdn Kol
nrlg, Bikek 1996, 306-308. s.

-Kalmuklar Er Manas kandrp zehirleyip ldrdn duyduk.

asn-: trman- (OY)
-Asngal trtmiz (T I: k- 3)
-Trmanmak iin (askerleri atlardan) indiriyorduk.
as-: as-, asl-: asl-, musallat ol-, asn-: tak-, ta- (Krg)
-Akr maga aslp,
Aska ta boldu konuu. (K, 166. s)
-Bana musallat olup eninde sonunda
Bu kayalar zerinde takldn kaldn.
-Almaba degen bara bar,
Asnp crgn conunda. (K, 205. s)
-Onun almaba74 denen doldurma tfei var,
Onu hep omzunda tar.
asra: altta, aagda (OY)
-ze teri basmasar, asra yir telinmeser, Trk bodun, eliin, trin kem artat uda
erti? (KT: d- 22)
-stte(ki) gk kmedike, altta(ki) yer (de) delinmedike, (ey) Trk halk, (senin)
devletini (ve) yasalarn kim ykp bozabilirdi?
ast: alt (Krg)
-Kanatnn astnan,
Ttkt alp kt ele. (ET, 211. s)
-Kanatnn altndan Ttk karmt.
a: a, yemek, yiyecek (OY)
-Yagmz tegre ouk teg erti, biz a teg ertimiz (T I: g- 1)
-Dmanlarmz epeevre ocak gibi idi; biz (ortadaki) a gibi idik.
-re asz, tara tonsuz yabz yablak bodunta ze olurtum (BK: d- 21)
-Karn a, srt plak yoksul (ve) sefil (bir) halk zerine hkmdar oldum.
a: yemek, yiyecek (Krg)
-Brsa a bolor, brbasa ku bolor /Cumurtka/. (BF, 107. s)
-Piirirsen a olur, piirmezsen ku olur /Yumurta/.
a-: a- (OY)
-reki er yugura dp bar ba admz (T I: k- 2)
-nc askerleri (karlar) yoururcasna yrtp ormanla kapl doruu atk.
a-: a- (Krg)
-Auu ap, ta basp,
Belge keldi oyun alp. (ET, 310. s)
-Da gecidini ap ta basarak oyun dev bele geldi.
at (I): at (OY)
-Teri yarlkazu, bu Trk bodun ara yarklg yagg yeltrmedim, tgnlg atg
ygrtmedim (T II: d- 4)
74

Krgz eposlarnda bakahramann zel tfei olarak geer.

-Tanr esirgesin, bu Trk halk iinde zrhl dmanlarn aknna imkan vermedim,
(kuyruu) dml (dman) atlarn koturtmadm.
at: at, ylk (Krg)
-At- erdin kanat. (ML, 45. s)
-At kahramann kanatdr.
at (II): ad, unvan (OY)
-Trk begler Trk atn tt (BK: d- 7)
-Trk beyleri Trk nvanlarn brakt.
at: ad (Krg)
-Antpese alardn atag snat, at t. (ET, 42. s)
-Byle yapmazsa onlarn hreti krlr, ad sner.
at: : yeen (OY)
-Kagan ats Yollug Tigin, men ay artuk trt kn olurup bitidim, bedizettim, yarattm
(BK: g-B)
-Hakann yeeni Yollu Tiin, ben, bir ay ve drt gn oturup yazdm, ssledim (ve
yarattm?)
ceen: yeen (Krg)
-Ceen el bolboyt, celke taz bolboyt. (ML, 104. s)
-Yeen soy olmaz, ense dazlak olmaz.
atlat-: ata bindir-, atlandr- (OY)
-Atlat tidim. (T I: k- 1)
-Askerleri atlara bindirin! dedim.
attan-: ata bin-, atlan-, atkar-: ata bindir- (Krg)
-Alsk colgo bolo elek,
Attana turgan ubag. (CD, 25. s)
-Uzak yollara kmak iin ata binecek zamann daha gelmedi.
-Konoktu atkar, bad kutkar. (ML, 126. s)
-Konuu atna bindir, uurla, ban kurtar.
ay: ay, otuz gn (OY)
-Buna kazganp kam kagan t yl onun ay alt otuzka ua bard (BK: g- 10)
-Bu kadar (ok) kazanp babam hakan Kpek ylnn onuncu aynn yirmi altsnda vefat
etti.
ay: ay (Krg)
-Arasnan cay tp,
Toguz toluk ay tp. (TM I, 250. s)
-Aradan yaz geti, tam dokuz ay geti.
ay-: syle-, szclk et-, beyan et- (OY)
-Bilge Tunyukukka, baa ayd: Bu sg elet tidi. (T I: k- 7)
-Bilge Tunyukuka, bana dedi (ki): Bu orduyu sevk et.
ayt-: syle-, beyan et-, aygay: nara, ay: dedikodu, aygak: hain, fesat, jurnalc (Krg)
-Kkrk dart aytsa ketet,

Kynk kiri cuusa ketet (ML, 128. s)

-Gnl derdi anlatrsan gider,
Gmlek kiri ykarsan gider.
-Crktr solk etip,
Aygay uksa apagan. (SY, 241. s)
-Naralar duyduunda yrei ylp akna dnmez.
-Ay kep ayld iritet. (ML, 28. s)
-Dedikodu ky dzenini bozar.
-Uuru klsa calgz kl, ek bolso- biri aygak. (KO, 161. s)
-Hrszlk edersen yalnz et, iki kii olursa biri mutlaka jurnalcdr.
aya-: koru-, himaye et- (OY)
-Kl Tigini altunn, kmin, agn, barmn trt b ylksn ayagma Tuygut bu
begim tigin yger Teri bola ta bitidim (KT: g-B)
-Kl Tiginin altnlarn, gmlerini, servetini, maln trt b ylksn ayagma Tuygut
bu begim tigin yger Teri bola ta bitidim.
aya-: koru- (Krg)
-El etine coo kelse can ayagan cigitpi,
Cak krgn dosunan mal ayagan cigitpi. (ML, 197. s)
-Dman saldrdnda cann esirgeyen babayiit midir,
Samimi dostundan hayvan esirgeyen babayiit midir?
ayagma: koruyucu, himaye eden (OY)
-Kl Tigini altunn, kmin, agn, barmn, trt b ylksn ayagma Tuygut bu
begim tigin yger teri bola ta bitidim (KT: g-B)
-Kl Tiginin altnlarn, gmlerini, servetini, maln drt bin (attan oluan) srlerini
koruyan Tuygut beyim prens yukarda Tanr olunca (mezar) tan yazdm.
aya-: ac-, esirge-, koru- (Krg)
-At ayagan c basat. (ML, 42. s)
-Atna acyan yaya yrr.
-El etine coo kelse, can ayagan cigitpi,
Cak krgn dosunan mal ayagan cigitpi. (ML, 178. s)
-Dman saldrdnda cann esirgeyen babayiit midir,
Samimi dostundan hayvan esirgeyen babayiit midir?
aygu: szc, kaann szcs (OY)
-Kagan alp ermi, aygus bilge ermi. (T I: g- 3)
-Kaanlar cesur imi, szcleri akll imi.
ayt-: syle-, aygak: hain, fesat, mnafk (Krg)
-Aytlgan sz atlgan ok, ek birdey kayrlbayt. (ML, 28. s)
-Sylenen sz atlan kurun gibi, ikisi beraber geri dnmez.
-Aygakka alt tayak. (ML, 26. s)
-Fesatnn hakk alt dayaktr.
aygma: szc (OY)
-Aygmas ben ertim; Bilge Tunyuykuk (T I: b- 5)

-Szcs ben idim, Bilge Tunyukuk.

een, keei: szc, danman (Krg)
-Ukkuluktuu n bar,
Bulbuldun irin tili bar,
een bolgun, bbgm! (BF, 40. s)
-Latif sesli, blbl dilli belgat sahibi ol, bebeim!
-Dalbay aklman keeidey mostoyup, abkann kolunan silkildetti. (B, 367. s)
-Dalbay akll nasihat gibi ciddileerek ihtiyar adamn elinden tutarak silkti.
ayt-: syle-, de-, sor- (OY)
-Aar aytp Bir atlg barm teyin Ol yolun yorsar un tedim (T I: d- 7)
-Ona sorup Bir atl gitmi olduuna gre o yoldan yryebiliriz dedim.
ayt-: syle-, de- (Krg)
-Aytlgan sz atlgan ok, ek birdey kayrlbayt. (ML, 28. s)
-Sylenen sz atlan kurun gibi, ikisi beraber geri dnmez.
ayuk: hkmolunan lke, mlk, memleket (?) (OY)
-nim Kl Tigin iig kg birtk n, Trk Bilge Kagan ayuka, inim Kl Tiginig
kzed olurtum. (KT: b- 1)
-Kardem Kl Tigin (lesiye yitesiye) hizmet ettii iin, Trk Bilge Kaan mlkne,
kardeim Kl Tigini gzeterek, hkmdar (olarak) oturdum.
mlk: mlk, mal (Krg)
-Tartp alngan mlktrd kaznaga tkrgl. (ET, 218. s)
-Zapt edilen mlk hazineye teslim edin.
az: az (OY)
-Az bodunug k kltm. (KT: d- 29)
-Sayca az olan halk oalttm.
az: az (Krg)
-Cigitke cetimi trd nr da az. (ML, 98. s)
-Yiide yetmi eit sanat bile azdr.
azknya: azck, pek az (OY)
-Ulug rkin azknya erin tezip bard. (KT: d- 34)
-Ulu rkin azck erle kap gitti.
azgina, azna, azgana, azganakay: azck (Krg)
-Azgina karap bayka,
Tamaan-zooktu. (MK, 99. s)
-enlie, elenceye azck nezaret et.
-Azna gni, kalempir. (Cerge-Tal az. / Tac. KTDS I, 18. s).
-Azck gni75, biber.
-Asti bildirbesem dep
Akalktn bayann
75

Gni: Tajikistann Cerge-Tal, aar-Tuz blgelerinde oturan Krgzlarn aznda bahede yetitirilen,
havuca benzeyen sebze anlamnda kullanlr. Gni kelimesi iin bkz: Krgz Tilinin Dialektologiyalk
Szdg, I.c, Haz.: C. Mukambayev, Frunze 1976.

Azgana cuttu klt etip. (M I, 235. s)

-Aln hi belirtmemek amacyla azck yuttu.
-Azganakay curt elek,
Cerge taptap ketet go? (M I, 9. s)
-Azck yurdumuzu kolayca yere ezecekler mi acaba?
azu: veya, yoksa (OY)
-Azu bu sabmda igid bar gu? (KT: g- 10)
-Yoksa, bu szmde yalan var m?
e bolboso, ce: veya, yoksa (Krg)
-Kz krp ktb ?
Ce karap ank kr albay,
Katndardan uktubu ? (M I, 26. s)
-Kendin grdn m,
Yoksa gzlerinle grmeden
Kadnlardan duydun mu?
azuk: azk, yiyecek (OY)
-Bizi s at toruk, azuk yok erti. (KT: d- 39)
-Bizim askerlerimizin atlar zayf(t), yiyecekleri (de) yok idi.
azk: azk, yemek, yem (Krg)
-O butuma krk bugu,
Sol butuma krk bugu,
Azk alp cr elem, dosum. (ET, 297. s)
-Sa ayama krk geyii,
Sol ayama krk geyii
Azk olarak gtrr idim, arkada.
-Bba-: bala- (OY)
-Atg ka bayur ertimiz. (T I: k- 3)
-Atlar aalara balyorduk.
bayla-: bala- (Krg)
-Kooy batk karsn,
Baylap ald dep bargn. (M II, 39. s)
-htiyar Kooyu ba olmak zere
Baladlar diye haber ilet.
balbal: ldrlen dman heykeli (OY)
-Kam kaganka balayu baz kagang balbal tikmi. (KT: d- 16)
-Babam hakan iin nce baml hakan balbal (olarak) dikmi.
balbal: balbal (Krg)
balk (I): ehir (OY)

-Tara yoryur tiyin k eidip balkdak takm, tadak inmi, tirilip yetmi er bolm
(KT: d- 12)
-(lteri) ba kaldryor diye haber alp ehirdekiler daa km, dadakiler (ehire)
inmi, derlenip toplanp yetmi kii olmular.
aar: ehir (Krg)
-A bu aarda bolso aykanadan kp nerse cok. (KC, 62. s)
-Bu ehirde ise ay evlerinden daha ok olan baka bir ey yoktur.
balk (II): amur (OY)
-Eki erig sand, balkka baskd. (KT: k- 8)
-ki eri mzraklad, amura garketti.
balk, lay: amur (KT)
-Kara suu akpay cer sorup,
Balk bolup cuurulup. (Togolok Moldo)
-Su hibir yere akmadan yere ekilmi, yorulmu, amur olmu.
-Ilaydan uya kuruat,
Adam menen arala,
Cakn ele turuat. (K. Esenkocoyev // KBPA, 237. s)
-amurdan yuva yapar,
nsanlarla bir arada
Yakn yerlerde gn grr.
bar: var, mevcut (OY)
-Ol eki kii bar erser, sini, Tabgag lrtei tir men (T I: g- 3)
-O iki kii var olduka, sizi, inlileri ldrecektir derim.
bar: var, mevcut (Krg)
-Bar barn aytat, cok zarn aytat. (ML, 57. s)
-Var varln syler, yok yoksulluunu syler.
-Arasnda kuur ton kiygen, lktp gz mingen kz bar eken. (ET, 69. s)
-Aralarnda eski sert krk giymi, hrzma takl kze binmi kz var imi.
bar-: var-, git- (OY)
-S ba nel Kagan, Tardu ad barzun! tedi. (T I: k- 7)
-Kumandan (olarak) nel Kaan ile Tardularn ad grev yapsnlar! dedi.
bar-: var-, git- (Krg)
-Saymaluu czaarsn alp, manas madaynan brktagan terdi arp, orduna barp
oturdu. (ET, 199. s)
-Nakl mendilini karp manas alnnda beliren ufaka teri sildikten sonra gidip yerine
oturdu.
barm: mal-mlk, servet (OY)
-Erin kop lrmi, ebin barmn kalsz kop kelrti (KT: k- 1)
-Adamlarn hep ldrm, evlerini mallarn eksiksiz hep getirdi.
mlk, baylk: servet, mlk (Krg)
-Baylk birnn madayna bts, birnn tadayna btt. (ML, 53. s)
-Zenginlik birinin alnna yazlr, birinin diline biter.

-Tokson cldk mrnd atas Aler cygan alt rgn tirep turgan dyn, mlk
tynga arzbad. (ET, 133. s)
-Babas Aler doksan yllk hayat boyunca kazand, alt otan tavanna kadar
ykselen servet, mlk metelik etmedi.
bark: ev, barnak, konut, trbe, antkabir (OY)
-Aar adng bark yarattdm (BK: k- 14)
-Onlara olaanst (bir) tapnak yaptrttm.
y: ev, kmbz: trbe, kmbet (Krg)
-akrlgan so Nogoybay menen Tekenin attarn alp, acnn yn kirgiziti. (ET, 59.
s)
-Davet edildikleri iin atlarn alp Nogoybay ile Tekeyi hacnn evine soktular.
-Boz korgondor arasnan birini ele kezekte kzg urungan zor kmbz Dosumbaydn
o atas Begimat biydiki. (ET, 99. s)
-Boz mezarln arasnda ilk nce gze arpan byk kmbet Dosumbayn dedesi
Begimat beye aittir.
bas-: 1) bas-, 2) baskn yap-; 3) yardm et- (OY)
-ze teri basmasar, asra yer telinmeser, Trk bodun, iliin trgin kem artat uda
erti? (BK: d- 19)
-stte(ki) gk kmedike, altta(ki) yer (de) delinmedike, (ey) Trk halk, (senin)
devletini (ve) yasalarn kim ykp bozabilir idi?
-Kgmen yg toga yorp Krkz bodunug uda basdm. (BK: d- 27)
-Kmen dalarn ap Krgz halkn uykuda iken bastm.
-Teri Umay, duk Yer Sub basa berti erin. (T II: b- 3)
-Galiba, Tanr Umay, kutsal Yer ve Su (ruhlar bize) yardmc oluverdiler.
bas-: 1) bas-, 2) baskn yap- (Krg)
-Kp baskan ayak bok basat. (ML, 129. s)
-ok basan ayak bok basar.
-Tn camnp kirgen coo el uktap catkanda basat. (ET, 251. s)
-Gecenin karanlnda yava yava gelen dman halk uyurken baskn yapmt.
basn-: yenil-, ezil- (OY)
-Az teyin ne basnalm ? (T II: B 4)
-Azz diye niye yenilelim?
basn-: ezil-, yenil-, alak d-, alal- (Krg)
-Torgoy elem, basldm,
Toburak elem, basndm. (Toktogul: KTTS, 91. s)
-Toygar idim kesildim,
Kozalak idim ezildim.
-Aga Karataydn ogo beter ii kyp, cini kelet, murunku dosunan lg aluuga, cardam
suroogo, men uuga basnat belem degen tekeber oy tizgindep col berbedi. (A, 291. s)
-Buna Karatay daha beter fkelenir, ben ona alalr mym gibi kibirli dnce, nceki
arkadandan rnek almaya, yardm istemeye dizginini ekerek engel olur.
bast-: baskna ura- (OY)

-Yelme kargu edgti urgl. Bastma!, temi. (T I: K 10)

-Alt devriyeleri ve gzetleme kulelerini iyi yerletir. Baskna uratma!, demi.
bastr-: bastr- (Krg)
-Dosumbay uyezd akiminin atna tnktr, agmdar, arzdar cazdrp, tuugandarna
barmagn bastrd. (ET, 107. s)
-Dosumbay kaza hakimi adna aklama, jurnal yalarn, dilekeleri yazdrtp,
akrabalarna parmak bastrd.
ba: 1) ba,kafa, 2) lider, 3) tepe, doruk, balang (OY)
-Yarknta yalmasnta yz artuk okun urt, yzie baa bir tegmedi (KT: d- 33)
-Zrhndan (ve)kaftanndan yzden fazla okla vurdular, (ama) yzne ve bana bir ok
bile demedi.
-S ba nel Kagan, Tardu ad barzun tedi (T I: k- 7)
-Kumandan (olarak) nel Kaan ile Tardularn ad grev yapsnlar! dedi.
-n u banta sdm. (BK: d- 30)
-nc olarak u (rma) banda savatm.
ba: ba, kafa, lider (Krg)
-Ba bolgon so bana caraa akl bar. (ET, 78. s)
-Kafas olunca kafasna gre akl olur.
-Askerba atalp, klkldagan kol bakarp turat. (ET, 252. s)
-Bakumandan adn alm, kaynaan orduya liderlik eder.
baad-: liderlik et-, kumanda et- (OY)
-Ku Sen baadu trt tmen s kelti. (BK: g- 8)
-General Ku kumandasnda krk bin (kiilik bir) ordu geldi.
bata-: liderlik et-, kumanda et- (Krg)
-Kudaygeldi cigitterin batap crp ketti. (ET, 95. s)
-Kudaygeldi yiitlerinin bana geerek uzaklat.
bagu: ba (aln) aktmal at (OY)
-Kl Tigin bagu boz at binip tegdi (KT: d- 37)
-Kl Tigin aln aktmal boz ata binip hcum etti.
kaka: alnnda beyaz lekesi olan at, bann n taarafnda sa olmayan birisi (Krg)
-Atas baka, at kaka. (ML, 42. s)
-Babas baka, atnn aln aktmaldr. (Biz onlarn ilerine karamayz anlamnda.)
bala-: liderlik et-, bata ol- (OY)
-Men inili buna balayu kazganmasar, Trk bodun ltei erti, yok bolta erti. (BK: d33)
-Ben erkek kardeimle beraber bu kadar nderlik edip almasa ve muvaffak olmasa
idim, Trk halk lecek idi, yok olacak idi.
bata-: bala- (Krg)
-Kudaygeldi cigitterin batap crp ketti. (ET, 95. s)
-Kudaygeldi yiitlerinin bana geerek uzaklat.
bat-: bat- (OY)

-Sg batm karg skpen, Kgmen yg toga yorp Krkz bodunug uda basdm. (BK:
D 27)
-Mzrak batm kar skerek, Kmen dalarn ap Krgz halkn uykuda iken bastm.
bat-: bat- (Krg)
-Baka cegen kam, canga batkan sokku mrnd krgn birini caza boldu. (ET, 94.
s)
-Bana yedii kam, cann yakan darbe hayatnda ald ilk ceza idi.
batm: batm (OY)
-Sg batm karg skpen Kgmen yg toga yorp Krkz bodunug uda basdmz (KT:
d- 35)
-Mzrak batm kar skp Kgmen dalarn aarak Krgz halkn uykuda iken bastk.
bat-: bat-, batm: mec. geinme, matr-: batr- (Krg)
-Karmap kanga batp,
On kng eyin atp. (SY, 315. s)
-On gn kadar arptlar, vurutular, kana battlar.
-Kiige bul z da batmduu, carooker bolu. (S, 197. s)
-Kendi de insanlarla iyi geinebilen, gleryzl idi.
-Hi bakalar ile geinemez.
-Brktlr- Cumal menen Kan kard matra baltaktap zamatta olcogo cetiti. (B,
189. s)
-Kartalla avlanan Cumal ile Kan byk admlarn kara batrarak ava abuk ulatlar.
batsk: bat, gn bats (OY)
-Kurya, kn batskdak Sogud, Berik er, Bukarak ulu bodunta Nek Sengn, Ogul
Tarkan kelti. (KT: k- 12)
-Geride, gn batsndaki Sodlar, ranllar (ve) Buhara ehri halkndan General Nek (ve)
Oul Tarkan geldi.
bat: bat, gn bats (Krg)
-Col karagan kzdr battan uyulgugan aga urundu. (ET, 95. s)
-Yola bakan gzler batdan buram buram ykselen toza aprt.
bay: zengin (OY)
-gany bodunug bay kltm, az bodunug k kltm (BK: k- 7)
-Fakir halk zengin yaptm, az halk ok yaptm.
bay: zengin (Krg)
-Bay maktansa bir cuttuk, er maktansa bir oktuk. (ML, 53. s)
-Zengin vnrse bir kranlk, er vnrse bir kurunluk.
baz: baml, tabi (OY)
-S slepen trt buludak bodunug kop alm, kop baz klm (KT: d- 2)
-Ordular sevkederek, drt bucaktaki halklar hep alm, hep (kendilerine) baml
klmlar.
pas, paz, bas: aa, alt, alak, ksa (Krg)
-Ala-Kl elek saz bolduk,
Ala-Too elek bas bolduk. (SY, 21. s)

-Ala-Kl idik bataklk olduk,

Ala-Too idik alak olduk.
-Be bir tuugan bar ele,
Baar birdey ca ele.
inde bir ba ele,
Baarnan boyu paz ele /Ba barmak/. (BF, 81. s)
-Be karde idi,
Hepsi gen idi,
erisinde biri ba idi,
Dierlerinden boyu ksa idi /Ba parmak/.
bediz: ss, resim, heykel (OY)
-in tan adng bediz urturtum (BK: k- 14)
-ini (ve) dn olaanst resim (ve) heykellerle sslettim.
beder, bezek: ss, gzellik, grkem, grkemli (Krg)
-Bederi cok torkodon bek tokugan bz cak. (AK, 48. s)
-Naksz ipekli kumatan salam dokunmu bez yedir.
-Casagan gilemi bezek eken. (Zaamin, Bk az./zb., KTDS I, 258. s)
-Dokumu kilimi grkemli imi.
bedizi: ressam, heykeltra (OY)
-Anta kisre Tabga kaganta bedizi kop kelrtim (BK: k- 14)
-Ondan sonra in imparatorundan (pek) ok sanat getirttim.
srt, oymou, sayma: ressam, nakka, usta, heykeltra (Krg)
-Men srtmn. Men clmayp turgan, kursaktarn edireytken nariste baldard
srtk tartam. (MB, 146. s)
-Ben ressamm. Ben tebessm eden, karnlar ikin olan bebeklerin, kck ocuklarn
resmini yapyorum.
bedizet-: ssle-, resmet- (OY)
-Kagan ats Yollug Tigin, men, ay artuk trt kn olurup bitidim, bedizettim yaratdm.
(BK: g-B)
-Hakann yeeni Yollu Tiin, ben, bir ay ve drt gn oturup yazdm, ssledim, (ve)
yarattm.
beze-: ssle- (Krg)
-Kak ekbzdn, ata balann tbsn kalkp kanatn dirildete zikirin alp biyledi, tilin
bezep mukam sayrad. (B, 437. s)
-Baba oul olan ikimizin tam zerimizde havada szlerek kanatlarn titrete titrete sanki
zikir ekiyormu gibi oynad, cvl cvl tt.
beg: bey (OY)
-Trk, Ouz begleri bodun, eid! (BK: d- 18)
-(Ey) Trk, Ouz beyleri (ve) halk, iitin!
bek, biy: bey (Krg)
-Beiktegi balann bek bolorun kim bilet,
Karndag balann kan bolorun kim bilet. (ML, 61. s)

-Beikteki ocuun bey olacan kim bilir,

Karndaki ocuun han olacan kim bilir.
-Kam zn iy oyloyt, baka zn biy oyloyt. (ML, 112. s)
-Kam hasr olduunu, kurbaa ise bey olduunu dnr.
beglik: bey olmaa layk, bey olacak (OY)
-Tabga bodunka, beglik ur ogln kul bolt (KT: d- 7)
-in halkna, bey olmaa lyk erkek evld kul oldu.
bektik: bey olmaya layk, bey olacak, biylik: idare (Krg)
-z bilgenin berbegen
Bektik cay dag bar. (M II, 74. s)
-Kendi bildiinden vazgemeyen, bey olmaya layk bir zellii var.
-Baylgz menen biyligiizge tayanp basmrlap turasz. (ET, 123. s)
-Servetinize ve otorietnize dayanarak susturup geliyorsunuz.
ben: ben (OY)
-Aygl tidi. Aygmas ben ertim, Bilge Tunyukuk (T I: b- 5)
-Szcm ol! dedi; szcs ben idim, Bilge Tunyukuk.
men: ben (Krg)
-Men sym, suluu sybyt. Bilbeym nege?
Cazktuu caratkanga boldum bele? (MA, 55. s)
-Ben seviyorum,gzel sevmez. Bilmem niye?
Tanrnn gznde gnah iledim mi acaba?
be: ben, beyaz leke (= kar) (OY)
-Yen gzg kee Tinsi Ogl aytgma belig Ek tagg ert Temir kapgka tegi irtimiz
(T II: b- 9)
-nci rman geerek, Tanr olu denilen (doruklar ak) benekli (yani karla kapl) Ek
dan aarak Demir Kapya kadar vardk.
mg: zirvedeki kar, buzul, me: ben (Krg)
-Kiyimi menen mg suusuna mlp, ta atkana yrgp at stnd tngn neme
eki kaptalnan kagnp, kan tkrp, oorup kalgan. (KO, 309. s)
-Giyim kuam ile da buzulunun suyuna girip, afak sknceye kadar at zerinde buz
kesilerek geceyi geirmi (Balbay) souktan ak cieri zatrre tutmu, kan tkrerek hasta
yatmt.
-Mesiz appak bir beeni,
Bereni Kooy cetelep. (M I, 78. s)
-Bensiz bembeyaz bir ksra
Pehlivan Kooy dizginlerinden tutup geliyordu.
beg: ebedi, ebedi olarak (OY)
-tken y olursar beg il tuta olurta sen (KT: g- 8)
-tken dalarnda oturursan sonsuza kadar devlet sahibi olup hkmedeceksin.
mg: zirvedeki erimeyen kar (Krg)
-stnn tuman arlbayt,
Batar appak mg kar. (CB, 181. s)

-zerinden hi sisler ekilmez,

Zirveleri hep buzul, kar ile kapldr.
ber-/bir-: ver- (OY)
-Anta kisre, Teri bilig bertk n, zm k kagan kdm. (T I: b- 6)
-Ondan sonra, Tanr akl verdii iin, (onu) ben kendim kaan yaptm.
ber-: ver- (Krg)
-Berbestin a bpas, bsa da kazandan tps. (ML, 60. s)
-Vermezin yemei pimez, pierse de tencereden kmaz.
berki: beriki, berideki (OY)
-anta berki Aok balg Sogdak bodun kop kelti. (T II: g- 2)
-onlarn berisindeki Aok bal Sodak halk hep geldiler.
berki, bereki: beriki, berideki (Krg)
-Berki eki coldouma kelatam. (S, 60. s)
-Berideki iki arkadama geliyorum.
be: be (OY)
-Oguzka be sdi. (T II: g- 5)
-Ouzlarla (da) be (kez) savat.
be: be (Krg)
-Be klm murda kurgan estelikti
Uratsa, be mntt urap ketet. (SC, 245. s)
-Be asr nce ina edilmi eseri
Ykmak istersen, be dakikada tahrip edersin.
b-: bi-, kes- (OY)
-Buna bodun san kulkakn bd. (BK: g- 12)
-Bunca halk (cenaze treninde) salarn kulaklarn kesti.
b-: bi-, kes- (Krg)
-Ke bkan kiyim crtlbayt. (ML, 121. s)
-Geni biilen elbise yrtlmaz.
b/ bi: bin (OY)
-Biz eki b ertimiz. (T I: g- 9)
-Biz iki bin (kii) idik.
-Yrya Oguzda eki bi smz kelteimiz bar mu ne? (T I: g- 7)
-Kuzeyde de Ouzlardan gelecek iki bin (kadar) askerimiz var m ne?
mi: bin (Krg)
-Bilekt birdi cgat,
Bilimd midi cgat. (ML, 62. s)
-Gl biri yener, bilgili bini yener.
biin: Maymun (yl ad) (OY)
-Barkn, bedizin bitig tan Biin ylka, yitin ay yiti otuzka kop alkdmz (KT: k-d)

-Trbesini, resimlerini-heykellerini (ve) kitabe tan Maymun ylnda, yedinci ay(n)

yirmi yedi(sin)de hep bitirdik.
mein: Maymun (yl ad) (Krg)
-Mein cl cl sr boyuna toguzunu bolup kelet. (KTTS, 428. s)
-Maymun yl hayvan takvim sistemine gre dokuzuncu srada gelir.
bil-: bil-, ayrt et- (OY)
-Bilig bilmez kii, ol sabg alp, yagru barp, k kii ltg. (KT: g- 7)
-(Ey) cahil kiiler, bu szlere kanp, (inlilere) yakn gidip, ok sayda ldnz.
bil-: bil-, ren- (Krg)
-Klgndn bilgeni bar, ylagandn kkrgnd muu bar. (ML, 135. s)
-Glenin bildii var, alayann derdi var.
bilge: akll, akl veren, danman; nvan (OY)
-Edg bilge kiig, edg alp kiig yortmaz ermi. (KT: g- 6)
-yi (ve) akll kiileri, iyi (ve) cesur kiileri ilerletmezler imi.
bilgi, bilgi, bilerman: akll, bilgili, danman (Krg)
-Aklman bilgi ls- curt aklsz,
Er kol ba ls- kol cetim. (ML, 31. s)
-Bilgili danman lnce halk aklsz kalr,
Cesur bakumandan lnce asker yetim kalr.
-Ayt bilgi,
Ayt filosof, bilerman,
Murun turmu
Uuga oko ke bele! (C. Turusbekov // KBPA, 173. s)
-Syle bilgi, syle filozof, bilgin,
nceleri hayat bunun gibi rahat myd!
bilig: bilgi, akl, hikmet, zihin (OY)
-Yagru kontukda kisre anyg bilig anta yr ermi. (KT: g- 5)
-Yaklap yerletikten sonra (da inliler) fesatlklarn o zaman dnrler imi.
bilim, akl: bilgi, akl (Krg)
-Bilim- elge, suu- cerge. (ML, 63. s)
Bilim millete, su yere lazm.
-Ba bolgon so bana caraa akl bar. (ET, 78. s)
-Kafas olunca kafasna gre akl olur.
bin-: bin- (OY)
-Ekinti Ibara Yamtar boz atg binip tegdi. (KT: D 33)
-kinci olarak Ibara Yamtarn boz atna binip hcum etti.
min-: bin- (Krg)
-Tg minip, ekige canba. (ML, 176. s)
-Deveye binip keiye gizlenme.
bintr-: bindir- (OY)
-At ze bintre karg skdm. (T I: k- 1)

-(Askerleri) at zerine bindirip karlar sktm.

mingiz-, mindir-: bindir- (Krg)
-Boz corgonu tokutup,
yrdga mingizip. (M I, 260. s)
-Boz yorgaya eyer vurdurdu,
zerine yrdy bindirdi.
-Elge taan bolsun dep,
At caksn mindirdim. (SY, 178. s)
-Halka tannmas iin
Atn en iyisine bindirdim.
bir: bir, tek; ayn (OY)
-Eki lgi atlg erti, bir lgi yadag erti. (T I: b- 4)
-ki bl atl idi, bir bl yaya idi.
bir: bir, tek, beraber, ayn (Krg)
-Eki ooru bir kelse acaldn cetkeni,
Eki doou bir kelse amaldn btkn. (ML, 195. s)
-ki davac ayn anda gelirse aresiz kaldn demektir,
ki hastalk ayn anda tutarsa ecelin gelmi demektir.
biri: gney (OY)
-Birye ugay y Tgltn yaz konayn tiser, Trk bodun lsikig (KT: g- 6)
-Gneyde uay dalarna (ve) Tltn ovasna konaym dersen, (ey) Trk halk,
leceksin.
ttk: gney (Krg)
-Bul el ttkk karasa, ekini tndkk kuuday. (KO, 134. s)
-Bu halk gneye baml olursa, dierleri kuzeye meyil edeceine benziyor.
birki: birleik, mttehit (OY)
-Sabmn tketi eidgil, ulayu iniygnm, oglanm, birki uguum bodunum (KT: g- 1)
-Szlerimi batan sona iitin, nce (siz) erkek kardelerim, (ve) oullarm, birleik boyum
(ve) halkm.
birdik: beraberlik, birleik (Krg)
-Birdik bolboy, tirdik bolboyt. (ML, 64. s)
-Birlik olmakszn yaam olmaz.
birle: ile, birlikte (OY)
-Bu yirde olurup Tabga bodun birle tzltm. (KT: g- 4)
-Bu yerde oturup in halk ile (ilikileri) dzelttim.
menen, birge, bile: ile, birlikte, beraber (Krg)
-Cak eli menen,
Cer keni menen daktanat. (ML, 85. s)
-yi insan milleti ile onur duyar,
Toprak madeni ile hret kazanr.
-G bkanda bardgn bile alat. (Zaamin, Bk az./zb., KTDS I, 288. s)
-Et piince hepsini beraber alr.

bik: 1) beik, 2) akraba (OY)

-Bir kii yalsar, ugu, bodun, bikie tegi kdmaz ermi (KT: g- 6)
-Bir kii su ilese, onun boyu(na), halk(na) (ve) hsm akrabasna kadar (herkesi)
ldrmezler imi.
beik: beik (Krg)
-Beiktegi balann bek bolorun kim bilet,
Karndag balann kan bolorun kim bilet. (ML, 61. s)
-Beikteki ocuun bey olacan kim bilir,
Karndaki ocuun han olacan kim bilir.
biti-: yaz-, hakket- (OY)
-Bilge kagan bitigin Yollug Tigin bitidim. (BK: g-B)
-Bilge hakan kitabesini ben Yollu Tiin yazdm.
biik: Manas destannda Kalmuklarn kutsal kitab olarak geiyor (Krg)
-Biik iyip, kat koydu,
Manastn atn burmalap
o cindi dep at koydu. (M I, 31. s)
-Biik iine yaz yazd,
Manasn adn tahrif ederek
o cindi (Byk cinli) adn verdi.
bitig: kitabe, yaz (OY)
-Bu bitig bitigme ats Yollug Tigin bitidim. (KT: g- 13)
-Bu yazy yazan (Kl Tiginin) yeeni Yollu (Tigindir).
biik: Manas destannda geen, Kalmuklara ait kutsal kitap (Krg)
-okodon trtt soyuup,
Biikti tk koyuup. (M I, 268. s)
-Domuzdan drt tane kestiler,
Biiki gsne koydular.
bitit-: yazdr-, yazdrt- (OY)
-Trk Bilge Kagan ilie bititdim. (T II: d- 8)
-Trk Bilge Kaan(n) hkmdarlnda yazdrttm.
cazdr-: yazdr- (Krg)
-Dosumbay uyezd akiminin atna tnktr, agmdar, arzdar cazdrp, tuugandarna
barmagn bastrd. (ET, 107. s)
-Dosumbay kaza hakimi adna aklama, jurnal yalarn, dilekeleri yazdrtp,
akrabalarna parmak bastrd.
biz: biz; oul 1. Kii eki (OY)
-Yagmz tegre ouk teg erti; biz a teg ertimiz (T I: g- 1)
-Dmanlarmz epeevre ocak gibi idi; biz (ortadaki) a gibi idik
-Tabga, Ouz, Ktany, bue kabsar kalta biz.(T I: g- 6)
-inliler, Ouzlar (ve) Ktaylar, bu birleirlerse (biz) aresiz kalrz.
biz: biz (Krg)

-Mna, biz biyleybiz silerdi, biz eeleybiz cerdi. (ET, 91. s)

-te sizi biz idare edeceiz, yerleri biz ele geireceiz.
bod: boy, kabile (OY)
-Trk Sir bodun yerinte bod kalmad (T I: b- 4)
-Trk Sir halk(nn) lkesinde boy kalmad.
uruu, uruk: boy, soy (Krg)
-Balam, uraan kim, dayn kim ?
Urugu kim, ayl kim? (SY, 110. s)
-Olum soyun ne, neslin ne, yurdun nerededir?
-Krgzda ak kiyiz cayp, kzl tebetey kiygizip uruu bandag bir kiini kan ktr
koyuu. (ET, 135. s)
-Krgzlar beyaz kee serip krmz kalpak giydirip boy idaresinde bulunan insan
yapverdiler.
bodun: boylar, kabileler, halk (OY)
-Trk bodun lti, alknt, yok bolt (T I: b- 3)
-Trk halk ld, mahvoldu, yok oldu.
muun: kuak (Krg)
-Uulu coktun muunu cok,
Koyu coktun kunu cok. (ML, 182. s)
-Olu olmayann nesli olmaz,
Koyunu olmayann kunu76 olmaz.
boguz: boaz (OY)
-Bodun boguz tok erti (T I: g- 1)
-Halkn boaz tok idi.
muuzda-: boazlayp ldr-Toktoy tur, bgn aman kalsa da, erte kuralduu kol menen kelip, muuzdatamn. (KO,
252. s) (Krg)
-Peki grrsn, bugn sa salim kaldysan bile, yarn silahl asker ile gelip boazlayp
ldreceim.
boguzlan-: boazlan-, ldrl- (OY)
-Yeri yer yalp boguzlant. (T I: k- 2)
-Klavuz yanld ve boazland.
muuzdal-, muuzda-: boazlan-, ldrl- (Krg)
-Andan so kara torpok cetelenip kelinip, suu boyuna muuzdald. (KO, 170. s)
-Ondan sonra siyah buza getirilip suyun kysnda boazlanp kesildi.
bol-: ol-, mevcut ol-, var ol- (OY)

76

Kun (Far. hun) kan. Eskiden Krgzlarda ldrlen birisinin cn almak iin kan ba yaknlar sulu
tarafndan kana kan isterlerdi veya sulular o gnn artlarna gre boy idarecilerinin belirledii cezay
ekerdi. rnein, suu olmakszn ldrlen yiidin cezas yz at olabilirdi. Bu hususta bkz. KrgzcaRusa Szlk, Haz.: K. K. Yudahin, Moskova 1965, 445.s.

-Kazgantukn n udu zm kazgantukum n, il yeme il bolt, bodun yeme bodun bolt.

(T II: d- 5)
-(Kaan) kazand iin ve ben kendim kazandm iin, devlet de devlet oldu, halk da
halk oldu.
bol-: ol- (Krg)
-lmdn katuu korduk boldu. (ET, 94. s)
-lmden daha kt tahkir oldu.
bor: kar frtnas, boran, frtna (OY)
-Trgi kagan ssi Boluda ota, bora kelti (KT: d- 37)
-Trgi kaann ordusu Boluda ate gib, kasrga gibi, (zerimize) geldi.
boroon, burganak, boroo: kar frtnas, boroylo-: karn rzgarla savrulmas (Krg)
-Kz arbay uyulgugan burganak deneni silkintti. (KO, 397. s)
-Gz atrmayan iddetli kar frtnas bedenini titretti.
-Boroondu tootpoy boorun tospogon muzdak celden korkot. (ML, 68. s)
-Frtnada kalmayan gam yemez birisi souk yelden korkar.
-Boroo camgr, muzduu kar,
Boroylotup urdurup. (SY, 163. s)
-Yamur, tipi, buzlu kar kudurmuasna kamlyordu.
bogur-: ret-, akl ver-, yap-, dzene sok- (OY)
-Trk trsn gnm bodunug em apam trsine yaratm bogurm. (KT: d- 13)
-Trk rf ve detlerini brakm halk atalarmn dedelerimin tresince (yeniden) yaratm
(ve) eitmi.
bakar-, yrt-: kumanda et- (Krg)
-Bilgen midi bakarat,
Bilbegen mige koulat. (ML, 62. s)
-Bilgili bini idare eder,
Bilgisiz bine katlr.
boz: boz (OY)
-E ilki Tadk or boz atg binip tegdi. (KT: d- 32)
-lk nce Tadk orun boz atna binip hcum etti.
boz: boz (Krg)
-Boz corgo too clks zm mingen,
Bul dayra bala kndn kee crgn. (R, 230. s)
-Bu yorga bindiim da ylksdr,
Bu nehir ocukken getiim bir tandktr.
bri: kurt (OY)
-kam kagan ssi bri teg ermi, yags kony teg ermi. (KT: d- 12)
-Babam kaann askerleri kurt gibi imi, dmanlar da koyun gibi imi.
br: kurt (Krg)
-Brnn eki kz uuda. (ML, 70. s)
-Kurdun iki gz avdadr.

bu: bu (OY)
-Teri yarlkazu, bu Trk bodun yarklg yagg yeltrmedim, tgnlg atg
ygrtmedim. (T II: d- 4)
-Tanr esirgesin, bu Trk halk iinde zrhl dmanlarn aknna imkan vermedim,
(kuyruu) dml (dman) atlarn koturtmadm.
bu, bul: bu (Krg)
-Betime kelgen bu ktay
Bergeni bolso albayb? (M I, 220. s)
-Yzme kar kan bu inli bende alaca varsa almaz m?
-Bul Ttktn kyndgn
Cana snap kryn. (ET, 230. s)
-Bu Ttkn gcn gene deneyeyim.
buka: boa (OY)
-Toruk bukal semiz bukal rakda bilser, semiz buka, toruk buka teyin bilmez ermi teyin
ana sakntm. (T I: b- 6)
-(nsan) zayf boalarla semiz boalar uzaktan bilmek zorunda kalsa, hangilerinin semiz
boa, hangilerinin zayf boa olduunu bilmez imi diye ylece dndm.
buka: boa (Krg)
-Bukann z karsa da, murdu karbayt. (ML, 70. s)
-Boa yalanrsa da burnu yalanmaz.
bul-: bul- (OY)
-lgi Az eri bultum. (T I: d- 6)
-Bozkrdaki Azlardan bir adam buldum.
tap-: bul- (Krg)
-Amaln tapkan acaldan kutulat. (ML, 36. s)
-aresini bulan ecelden kurtulur.
bulgak: karklk, kargaa (OY)
-Teri yer bulgakn n, die kni tegdk n, yag bolt. (BK: d- 29)
-Gk (ile) yer (arasndaki) kargaa nedeniyle; dlerine haset girdii iin, (bize) dman
oldular.
bulga-: kirlet- (Krg)
-tg caman trd bulgayt,
Oozu caman eldi bulgayt. (ML, 158. s)
-izmesi pis olan ba keyi kirletir,
Az pis olan halk arasn bozar.
bulgan: kark (OY)
-Trk bodun yeme bulgan ol temi. (T I: d- 5)
-Trk halk kargaa iindedir.
bulgan: kir, pis, pislik (Krg)
-Tandap bulgan orundu,
Tapkan kanday oyundu. (C. Tnmseyitova // KBPA, 287. s)
-Pislik bir yerde oynanan

Nasl bir oyun bulmu.

bulu: ke, bucak (OY)
-Trt bulu kop yag ermi. (KT: d- 2)
-Drt bucak hep dman imi.
bulu: ke, bucak (Krg)
-Tgrk bkan nan bar,
Trt bulu kelgen tam bar. (M II, 19. s)
-Yuvarlak ekmei var,
Drt keli evi var.
buntut-: saptrt-, azdrt-, kart- (OY)
-Usn buntutu yurtda yatu kalur erti. (T I: d- 2)
-(nceleri) uykusu kaarak yurtta yata kalyordu.
kar-: kart-, azdrt- (Krg)
-Karmap ald karbay,
Abkeni cgntp. (SY, 129. s)
-Abkenin kamasna izin vermeden yakalayp ba edirdiler.
bu: dert, sknt, yokluk, ihtiya (OY)
-Ne yerdeki kaganlg bodunka bntegi bar erser, ne bu bar ertei ermi? (T II: d- 7)
-Herhangi bir lkedeki kaanl (yani bamsz) bir halkn bylesi bir (devlet adam) var
ise, (o halkn) ne (gibi) bir sknts olacak imi?
mu: dert, sknt (Krg)
-Kart crgn mu menen,
Caralad kart Bakay. (SY, 21. s)
-Yalanm kalbini dert ile
Yaralad ihtiyar Bakay.
buad-: skl-, sknt iinde ol- (OY)
-Buadp kagan Yel kr temi. (T I: k- 2)
-Sklp kaan Srn atlar! demi.
muay-, mukan-: zdrap ek-, sknt iinde ol- (Krg)
-Kayberen ene cardam ber,
Kanday bolot amam deyt,
Iylaganday muayp. (MZKDN, 94. s)
-Alayacak gibi kederlenerek benim halim ne olacak diye geyiklerin hamisinden yardm
ister.
-Ooba, obon mukana gp, buulugup baslp, crk mkgan bir kusalk akyt. (S,
46. s)
-Evet, ezgi de kederli balayarak kaynaya kabara yatan, kalbe ileyen bir hasret
kokuyor.
buyruk: kumandan, amir (OY)
-buyruk yeme bilge ermi erin, alp ermi erin (KT: d- 3)
-(emirleri altndaki) kumandanlar da akll imiler phesiz, cesur imiler phesiz.

buyruk: emir (Krg)

-Kn-tn, abuulga buyruk kttk,
Dayardk, bardk iti tegiz bttk. (T, 106. s)
-Gece gndz hcm iin emir bekledik,
Hazrlmz, tm iimizi tamamladk.
buz-: boz-, hezimete urat-, yen- (OY)
-Ebin barkn buzdum. (BK: d- 34)
-Evini barkn bozdum.
buz-: boz- (Krg)
-Buzular ydn rk ketet. (ML, 70. s)
-Bozulacak ailenin aras alr.
bntegi: bylesi (OY)
-Ne yerdeki kaganlg bodunka bntegi bar erser, ne bu bar ertei ermi? (T II: d- 7)
-Herhangi bir lkedeki kaanl (yani bamsz) bir halkn bylesi bir (devlet adam) var
ise, (o halkn) ne (gibi) bir sknts olacak imi?
mnday: bunun gibi, bylesi (Krg)
-Tolgoosu segiz kn bolgon,
Tolgotkon mnday kim bolgon. (M I, 23. s)
-Doum ars sekiz gn srd,
Bylesine sanclanan kimse olmamt.
-ab: bakumandan (OY)
-Bilgesi ab ben k ertim. (T I: b- 7)
-Danman (ve) kumandan ben idim.
kol ba: bakumandan (Krg)
-Aklman bilgi ls- curt aklsz,
Er kol ba ls- kol cetim. (ML, 31. s)
-Bilgili danman lnce halk aklsz kalr,
Cesur bakumandan lnce asker yetim kalr.
gany: yoksul, fakir (OY)
-gany bodunug bay kltm, az bodunug k kltm. (KT: g- 10)
-Fakir halk zengin yaptm, az halk ok yaptm.
tsgan: ingene; cakr, kedey, card: fakir, yoksul (Krg)
-Krgzdarga tsgandan,
Kerek eken bir kelin. (BS, 248. s)
-Krgzlara ingenelerden
Bir gelin lazmm.
-Kedeydin calgz ekisin br ceyt. (ML, 119. s)
-Fakirin tek keisini kurt yer.
-Cardlgn cargan baybayt. (ML, 93. s)
-Yoksulluunu saklayan zengin olmaz.

kan: teyzezade, kuzen (OY)

-Bark itgi bediz yaratgma bitig ta itgi Tabga kagan kan a Sen kelti. (KT:
k- 13)
-Trbe yapmcs, ssleme sanats (ve) mezar ta ustas (olarak) in imparatorunun
yeeni General a kelti.
bl, eki bir tuugan: kuzen (Krg)
-Blm, blm n lm. (ML, 69. s)
-Kuzenim iin lmeye hazrm.
ntan: sandal (aac) (OY)
-ntan ga kelrp (BK: g- 11)
-Sandal aac getirip
santal darag: sandal (Krg)
or: nvan (OY)
-Krkz kaganta Tardu nanu or kelti (KT: k- 13)
-Krgz hakanndan Tardu nanu or geldi.
oro: kahramann dostu, sava arkada, yiit (Krg)
-Kn tiygen cerdin orosu. (ML, 136. s)
-Gne deen yerin yiidi.
orak: orak yer, l (OY)
-orakka tegip (BK: g-D)
-orak araziye varp
takr: l, orak, plak yer (Krg)
-Takr cok cer bolboyt,
Cakr cok el bolboyt. (ML, 169. s)
-oraksz toprak olmaz,
Yoksulsuz halk olmaz.
l: bozkr, step (OY)
-lgi Az eri bultum. (T I: d- 6)
-Bozkrdaki Azlardan bir adam buldum.
l: l (Krg)
-Bakann z ld bolso da, kz kld. (ML, 54. s)
-Kurbaa kendi lde olsa da, gz gldedir.
ub: blge, mntka (OY)
-Sekiz yegirmi yama alt ub Sogdak tapa sledim. (BK: d- 24)
-On sekiz yamda alt blge Sodaklara doru sefer ettim.
aymak: blge (Krg)
-Al Trk murassnn kk tuusuna Trkstan aymagndag cam musulmandard
birigg gttp, kural-carak, azk-tlk kamdap belen turuuga dem berip ketti. (ET,
119. s)

-O, Osmanl varisinin mavi bayra altnda Trkstan toprandaki tm mslmanlara

toplanmay propaganda etmi ve silah, yiyecek hazrlnda bulunmalar konusunda
esindirmi.
-Eeb: 1) ev, adr, 2) yurt, 3) karargah, ordugah (OY)
-Erin kop lrmi, ebin barmn kalsz kop kelrti. (KT: k- 1)
-Adamlarn hep ldrm, evlerini mallarn eksiksiz hep getirdi.
-lki s takm erti, ekin s ebde erti. (BK: d- 32)
-Birinci ordu sefere km idi, ikinci ordu yurtta idi.
-Ol sabg eidip kaganm Ben ebger teyim tidi. (T I: k- 6)
-Bu szleri iitip kaanm Ben karargaha ineyim dedi.
y: ev; epi: adrn kadna ait sa taraf, buraya bulak, yiyecek vb. konur (Krg)
-Trt dubaldn stn caap,
Koyup eik-tereze,
i-tn cluulap
y casayl emese. (C. Mamtov // KBPA, 404. s)
-Drt duvara at rtp,
Kap pencereleri koyup,
ini dn sndrp
Ev yapalm.
-Burma catkan epi cak keregenin kzlga boyolgon tstr ay nuruna ogo beter km
apkanday caltrayt. (B, 89. s)
-Burmann yatt, adrn kadna ait tarafndaki keregenin77 krmzya boyanm rengi ay
altnda sanki gmle ilenmi gibi daha ok parlyor.
ebir-: evir-, dolan-, dndr- (OY)
-On tnke yantak tug ebir bardmz. (T I: k- 2)
-On gecede yandaki engeli dolanarak gittik.
yr-: evir- (Krg)
-Bol ele bol! Tap ele tap! dep bopozolop kam yrgn casool, starlar ba ktrtpy
oor meenetke salgan. (ET, 88. s)
-abuk ol! abuk bul! Diye korkutarak kam kaldran icraclar, avular hi
dinlendirmeden cann yakyordu.
ei: aabey, amca (OY)
-Anta kisre inisi eisin teg klnmaduk erin, ogl kan teg klnmaduk erin. (KT: d- 5)
-Ondan sonra erkek kardeleri aabeyleri gibi yaratlmam phesiz, oullar babalar gibi
yaratlmam phesiz.
ece: abla, ake, aga: aabey (Krg)
-Ecem erge tiydi, eskisi maga tiydi. (ML, 194. s)
-Ablam evlendi, eskisi bana kald.
-Kuurdaktn akesin t soygondo krs. (ML, 134. s)
-Kavurmann aasn (byn) deve kesildii zaman greceksin.
77

Kerege adrn duvar yerine geen, aa ubuklarla apraz ve aralkl olarak yaplan ksmdr.

-Aga-inimdin baarsn
Ban koup cyayn. (M I, 28. s)
-Byk, kk kardelerimin hepsini toplayaym, ylece bana geeyim.
e: ata, ecdat (OY)
-Trk trsn gnm bodunug em apam trsine yaratm bogurm. (KT: d- 13)
-Trk rf ve detlerini brakm halk atalarmn dedelerimin tresince (yeniden) yaratm
(ve) eitmi.
ece: abla, ata-baba, tek: ecdat (Krg)
-Eceni krp sidi st,
Agan krp ini st. (ML, 194. s)
-Ablaya bakarak kz karde byr,
Aabeye bakarak erkek karde byr.
-Cigit z cak bolso, tegin suraba. (ML, 98. s)
-Olan kendi iyiyse soyunu sorma.
-Alar ata-babalar kaandr bir kezde turgandktan gana talap catat. (ET, 167. s)
-Onlar yalnz bir zamanlar ecdadlar buralarda oturduklar iin tartyorlar.
edg: iyi, iyilik, kr, kazan, yarar (OY)
-Kregin n, igidmi bilge kagann ermi barm edg elie kent yaltg, yablak
kigrtg. (KT: d- 23)
-taatsizliin yznden, (seni) besleyip doyurmu olan akll hakann ile bamsz (ve)
mreffeh devletine (kar) kendin hat ettin (ve) nifak soktun.
iygi: iyi (Krg)
-Atadan uul tuusa iygi,
Ata colun kuusa iygi. (ML, 40. s)
-Babann olu olsa iyi,
Baba yolunu takip etse iyi.
edi/ idi: hi, asla, tamamyle (OY)
-egn kabp slelim, edi yok kalm! temi. (T I: d- 4)
-mz birleip ordu sevk edelim, (onlar) tmyle yok edelim! demiler.
e: hi (Krg)
-E ookat bolboso, egin aydap cerin ap. (ML, 206. s)
-Yemeye hibir ey yoksa, toprak ilet, tohum at.
egir-: kuat-, evir- (OY)
-Anta Tora ylpagut bir uguug Tonga Tigin yognta egire tokdm. (BK: d- 31)
-Orada Tora (boyu) alplerinden bir grubu Tonga Tiginin cenaze treninde evirip
kuatarak dvdm.
iyir-: evir- (Krg)
-Men elimdi iyrip, camgrday caagan okko, rkragan kzl okko salalbaym. (ET, 202. s)
-Ben halkm evirip, yamur gibi yaan kuruna, atrdayan krmz kora brakamam.
egri: eri (OY)

-Ol yerke ben Bilge Tunyukuk tegrtk n sarg altun, r km, kz koduz, egri
tebi, ag busz kelrti. (T II: g- 4)
-O topraklara (Trk halkn) ben Bilge Tunyukuk gtrdm iin san altnlan, beyaz
gmleri, kzlar kadnlar, hrgl develeri ve ipekli kumalar fazlasyle (nmze)
getirdiler.
iyri: eri (Krg)
-Ann turmutun iyri, tznd takalgan kyla tataal oyloru, crkt catkan srlar bar.
(KO, 245. s)
-Onun hayatn erisinde dorusunda tecribe edinmi epey karmak dnceleri,
yreinde bulunan srrlar vardr.
eke: abla (OY)
-gm katun ulayu glerim, ekelerim, kelinm, kunuylarm, buna yeme tirigi k
bolta erti. (KT: k- 9)
-(Kl Tigin olmasayd) annem hatun bata olmak zere (dier) annelerim, ablalarm,
gelinlerim, prenseslerim, buna hayatta kalanlar cariye olacak idi.
ake, aga: aabey, ece: abla (Krg)
-Kuurdaktn akesin t soygondo krs. (ML, 134. s)
-Kavurmann aasn (byn) deve kesildii zaman greceksin.
-Aga-inimdin baarsn
Ban koup cyayn. (M I, 28. s)
-Byk, kk kardelerimin hepsini toplayaym, ylece bana geeyim.
-Aylanayn, eceke,
Aynbay cyna esidi (SY, 155. s)
-Kurban olaym, ablacm
Akln topla, kaypaklk etme.
eki, ekin: iki (OY)
-ze kk teri asra yagz yer klntukda, ekin r kii ogl klnm. (BK: d- 2)
-stte mavi gk(yz) altta (da) yaz yer yaratldnda, ikisinin arasnda insan
oullar yaratlm.
-Aguda eki ulug s sdm. (BK: d- 34)
-Auda iki byk sava verdim.
eki: iki (Krg)
-Mltk n udaa-udaa tars etti,
Eki suk eki cakka calp etti. (MA, 218. s)
-Tfek sesi pepee kt kt etti,
ki obur iki tarafa dt.
el: halk,lke, devlet (OY)
-Yaguk el erser, ana tak erig yerte irser, ana erig yerte beg ta toktdm, bititdim.
(KT: g- 13)
-(Buras) yakn (bir) mevki olduundan, ayrca kolay eriilir (bir) yer olduundan, byle
kolay eriilir (bir) yerde ebedi ta hkkettirdim, yazdrttm.
el: halk, lke (Krg)
-Elge layk er tuulat, erge layk at tuulat. (ML, 196. s)

-Halka layk kahraman doar, kahramana layk at doar.

elig: el (OY)
-Anta yana kiripTrgi Kagan buyruk Az Totokug eligin tutd. (KT: d- 38)
-Orada yine (dman hatlar iine) girip Trgi Hakann kumandan Az valisini el(i) ile
yakalad.
eli: parmak (Krg)
-Kalp menen ndn ortosu- trt eli /Kz menen krgn n, kulak menen ukkan kalp/.
(BF, 120. s)
-Gerek ile yalann aras drt parmaktr /Gzle grlen gerek, kulakla duyulan yalan/.
elet-/ ilet-: ilet- (bk. elt-) (OY)
-Kaganma tnp s eletdim. (T I: d- 1)
-Kaanma arz edip ordu sevk ettim
ile-: yap-, peinden git-, ili- (Krg)
-Asfalt coldogu maina kzg ilepey zmrsa, balann ukul kyal da andan tez zmrap
uup (S, 164. s)
-Asfalt yoldaki araba gzlere ilimeden hzl gittike ocuun hayalleri de ondan daha
hzlanyor.
elig: elli (OY)
-Elig yama Tatab bodun Ktanyda adrlt. (BK: g- 7)
-Elli yamda Tatab halk Ktaylardan ayrld.
el: elli (Krg)
-El clda el ca. (ML, 197. s)
-Elli ylda halk yenilenir.
elsire-: devletsiz kal- (OY)
-Yeti yz er bolup elsiremi, kagansram bodunug, kedmi, kuladm bodunug, Trk
trsn gnm bodunug em apam trsine yaratm bogurm. (KT: d- 13)
-Yedi yz kii olup devletsiz kalm, hakansz kalm halk, cariye olmu, kul olmu halk,
Trk rf ve detlerini brakm halk atalarmn dedelerimin tresince (yeniden) yaratm
(ve) eitmi.
elsiz kal-, *elsire-: halksz, milletsiz kal- (Krg)
elsiret-: devletsiz brak- (OY)
-Teri yarlkaduk n, illigig elsiretmi, kaganlgg kagansratm; yagg baz klm;
tizligig skrmi, balgg ykntrmi. (KT: d- 15)
-Tanr (yle) buyurduu iin, devletliyi devletsiz brakm, hakanly hakansz brakm;
dmanlar baml klm; dizlilere diz ktrm, ballara ba edirmi.
elinen acrat-, *elsiret-: halksz, milletsiz brak- (Krg)
elt-/ ilt-: ilet-, alp gtr- (OY)
-Yaraklg kantan kelip yanya iltdi ? (BK: d- 19)
-Silhl (dman) nereden gelip (seni) bozguna uratt (ve) datt?
cetkir-: ilet- (Krg)

-Cetek cetkiret, agm ltrt. (ML, 97. s)

-Yedek ulatrr, iftira ldrr.
emgek: strap, eziyet (OY)
-On-Ok bodun emgek krti. (BK: d- 16)
-On-Ok halk strap grd.
emgek: 1) emek, i; 2) sknt, zahmet (Krg)
-Er emgegin cer cebeyt. (ML, 204. s)
-Er emeini yer yemez.
-Emgekt kulda aroo cok. (ML, 198. s)
-Emek eken kle yorulmak bilmez.
-Enekem meni tuuganda,
Casagan eken uunday,
Emgekt, orduu can klp. (K, 185. s)
-Anneciim beni dourduunda
Zavall, talihsiz birisi olarak yaratm.
emget-: eziyet et- (OY)
-beglerig bodunug yeme igidi, emgetme tolgatma. (BK: k- 13)
-beyleri (ve) halk da (iyi) besleyin, eza (ve) cefa etmeyin.
emgek: emek; azap; azapka sal-: eziyet et- (Krg)
-Emgekt kulda aroo cok. (ML, 198. s)
-Emek eken kle yorulmak bilmez.
-Azapka salp bir cann,
Kynap crgn kezi ool. (K, 154. s)
-O zamanlar kendi canna eziyet ediyordu.
e: en (OY)
-E ilki Togu Balkda sdm. (BK: d- 30)
-lk nce Tou Balkta savatm.
e: en (Krg)
-Adamga e bir oor lm degen,
Te ata lm irkin mr menen. (R, 231. s)
-lm insan iin ok ar gelir,
Menfur lm maalesef mr ile aslen eittir.
er: er, erkek, asker, adam (OY)
-Uygur Elteber yzce erin ilger tezp bard. (BK: d- 37)
-Uygurlarn Elteberi yz kadar adamla douya doru kap gitti.
er: er, erkek (Krg)
-Erdi coo stnd kr. (ML, 200. s).
-Eri dman saldrdnda gr.
er-: ol-, mevcut ol- (OY)
-Trt bulu kop yag ermi. (KT: d- 2)
-Drt bucak hep dman imi.

e-mes: deil, i-mi: ermi, e-ken: ermi (Krg)

-Kii emes kii sz emes szd sylyt. (ML, 123. s)
-Adam olmayan birisi lzumsuz sz syler.
-Arasnda kuur ton kiygen, lktp gz mingen kz bar eken. (ET, 69. s)
-Aralarnda eski sert krk giymi, hrzma takl kze binmi kz var imi.
-Ay karag tnd tkn colooular uul dblrdn cltldagan cark krt imi. (KO,
521. s)
-Gecenin zifiri karanlnda geen yolcular bu tepelerden prl prl k grrmler.
eren: adamlar, erler (OY)
-Kl Tigin gsz akn binip tokuz eren sand, ordug birmedi. (KT: k- 9)
-Kl Tigin ksz kr (at)na binip dokuz eri mzraklad, karargah (dmana) vermedi.
eren: er, erkek (Krg)
-Nams n, ar n,
Eren coodon lbyb. (SK, 241. s)
-Namus iin, onur iin
Eren savata lmez mi.
erig: eriilir, yakn yer (OY)
-Yaguk el erser, ana tak erig yerte irser, ana erig yerte beg ta toktdm, bititdim.
(KT: g- 13)
-(Buras) yakn (bir) mevki olduundan, ayrca kolay eriilir (bir) yer olduundan, byle
kolay eriilir (bir) yerde ebedi ta hkkettirdim, yazdrttm.
cakn: yakn (Krg)
-Ilaydan uya kuruat,
Adam menen arala,
Cakn ele turuat. (K. Esenkocoyev // KBPA, 237. s)
-amurdan yuva yapar,
nsanlarla bir arada
Yakn yerlerde gn grr.
erin: galiba, byk olaslkla, phesiz, muhakkak ki (OY)
-Anta kisre, i n i s i kagan bolm erin, oglt kagan bolm erin. (KT: d- 5)
-Ondan sonra, erkek kardeleri hkmdar olmular phesiz, oullar hkmdar olmular
phesiz.
balkim, szsz: belki, phesiz (Krg)
-Balkim, teskerisine, al kelesoonun tagdr Glnardn kolunda bolor. (MB, 105. s)
-Belki, tamtersine o budalann hayat Glnarn elinde olur.
-ienbese emdigi bazarda kelip kardal bolup krbz, al dag adatnday szsz kelet,
oondo z kulag menen ugas dos, z kz menen krs dos (KC, 88. s)
-inanmyorsan, gelecek pazar mteri olarak gelip deneyeceiz, o da alt gibi
mutlaka gelecek, ite o zaman kendi kulaklarnla duyacaksn arkada, kendi gzlerinle
greceksin arkada
erkli: olan, iken (OY)
-Ana olurur erkli Oguzduntan kreg kelti. (T I: g- 1)

-Bylece oturur iken Ouzlardan bir kaak geldi.

-Yuyka erkli topulgal ucuz ermi, yinge erklig zgeli ucuz; yuyka, kaln bolsar
topulguluk alp ermi, yinge yogun bolsar zglk alp ermi. (T I: g- 6)
-(Bir ey) yufka iken (onu) delmek kolay imi, ince olan (da) krmak kolay; yufka,
kaln olursa (onu) delmek zor imi, ince youn olursa (onu) krmak zor imi.
ganda: iken (Krg)
-yg kut kirgende, malga st kiret. (ML, 184. s)
-Eve kut girdiinde, ev hayvanna st girer.
erklig: kudretli (OY)
-ze Teri erklig (BK: k- 12)
-Yukarda Tanr kudretli
erk: g, istek (Krg)
-Kazannn z erki, kaydan kulak garsa. (ML, 110. s)
-Kazanc istedii yerden kulak karr.
ert-: ge- (OY)
-An erttimiz. (T II: b- 9)
-Onlar getik.
erte: erken, ertegi: gemi (Krg)
-lmdn bakann ertesi cak. (ML, 156. s)
-lmden baka hereyin erkeni iyidir.
-Bala bolso da ata-enesi te lp, eli-cerinen ayrlp canda crgn cara algan, az
cldan beri kaygs arlp, ertegisi esinen ga cazdap kalgan ele. (KS, 347. s)
-Hem annesinin hem de babasnn vefat etmesi, vatanndan ayrlmas daha kk ocuk
olmasna ramen yreine yara amt, son yllardan beri bu znts yatyor, gemii
gittike unutuluyor idi.
ertin-: vazge- (OY)
-Trk bodun, ertin kn! (KT: d- 23)
-(Ey) Trk halk, (kt huyundan) vazge (ve) ndim ol!
ba tart-: vazge-, reddet- (Krg)
-Kerez kecirlenip, eerge mindn ba tartt. (B, 294. s)
-Kerez, inat gstererek eyere binmeyi reddetti.
erti: pek, pek ok (OY)
-Trgi kagan kzn erti ulug trn ogluma al birtim (BK: k- 10)
-Trgi hakannn kzn pek byk (bir) trenle oluma alverdim.
kp, abdan, ayabay: ok, pek ok (Krg)
-Kp bergenden az bergen, keiktirbey bat bergen artk. (ML, 129. s)
-ok vermektense az vermek, geciktirmeden abucak vermek yedir.
-Mrzasn kiyirip cibergen Cakp, y srtnda ayabay zarkt (KO, 630. s)
-Beyini ieri sokan Cakp evin dnda beklemekten can kt.
ertr-: yaptr- (OY)
-Lagzn yl biin ay yiti otuzka yog ertrtm. (BK: g- 10)

-Domuz ylnn beinci aynn yirmi yedisinde cenaze (trenini) tamamladm.

casat-: yaptr-, tkr-: geir- (Krg)
-Ustadan tandap casatsak,
Soot, kl, nayzan. (KS, 384. s)
-Zrh, kl, mzraklar ustalardan en iyisine yaptrsak.
-Eki kelbes mrd,
tkrp alp knb! (R, 222. s)
-Eki kere gelmez mr boubouna geirdiine sonradan zlme!
egiti: ipekli kuma (OY)
-Altun, km, egiti, kutay busuz ana birr. (BK: k- 3)
-(Onlar bize) altn, gm,ipei, ipekli kumalar bolca veriyorlar.
cibek kezdeme: ipekli kuma (Krg)
-Cibekti tuta albagan cn klat,
Katnd kt albagan k klat. (ML, 98. s)
-pee bakamayan yn eder,
Kadna bakamayan cariye eder.
eid-/ eit-: iit- (OY)
-Ol sabg eidip tn udskm kelmedi, kntz olurskm kelmedi. (T I: g- 5)
-Bu haberi iitip gece uyuyasm gelmedi, gndz oturasm gelmedi.
eit-: iit- (Krg)
-Anda Zulay zrkrayt,
Calgzm, eitkin- dep rkrayt. (K, 74. s)
-O zaman Zulay hkra hkra alad,
Biriciim, dinlesen-diye lk att.
eilik: hanm olacak, hanm olmaa layk (OY)
-Tabga bodunka, beglik ur ogln kul bolt, eilik kz ogln k bolt. (KT: d- 7)
-in halkna, bey olmaa lyk erkek evld kul oldu, hanm olmaa lyk kz evld (da)
cariye oldu.
baybie, aym: hanm, hatun, kan: melike (Krg)
-Baybienin bardg- tdy kara sandg. (ML, 51. s)
-Hatunun varl deve gibi byk siyah sand.
-Ar kimdin eri zn mrza,
Ar kimdin zayb zn kana. (ML, 38. s)
-Birinin kocas kendi kendine beydir,
Birinin kars kendi kendine melikedir.
et-: tanzim et-, dzene sok-, yap- (OY)
-Kurgaru Ke Tarmanka tegi Trk bodunug ana konturtumz, ana etdimiz. (KT: d- 21)
-Batda Keng Tarmana kadar Trk halkn ylece yerletirdik, ylece rgtledik.
et-: yard. fiil et- (Krg)
-Mltk n udaa-udaa tars etti,
Eki suk eki cakka calp etti. (MA, 218. s)
-Tfek sesi pepee kt kt etti,

ki obur iki tarafa dt.

-Ggu, g: soru edat (OY)
-Azu bu sabmda igid bar gu ? (KT: g- 10)
-Yoksa, bu szmde yalan var m?
go: acaba, ki (Krg)
-Azganakay curt elek,
Cerge taptap ketet go? (M I, 9. s)
-Azck yurdumuzu kolayca yere ezer mi acaba?
-I: 1) aa, 2) orman, aalk (OY)
-Atg ka bayur ertimiz. (T I: k- 3)
-Atlar aalara balyorduk.
-reki er yugura dp bar ba admz. (T I: k- 2)
-nc askerleri (karlar) yoururcasna yrtp ormanla kapl doruu atk.
cga: aa, tokoy: orman (Krg)
-Adam krk prk,
Cga krk calbrak. (ML, 23. s)
-nsan gzellii kumala,
Aa gzellii yaprakladr.
-Tokoyluu cer asz bolbos. (ML, 174. s)
-Orman ukursuz olmaz.
gn-: kaybet-, brak-, elden kar- (OY)
-Trk bodun, illedk ilin gnu dm, kaganladuk kagann yitr dm. (KT: d- 6)
-Trk halk, kurduu devletini elden karvermi. Tahta oturttuu hakann kaybedivermi.
cogot-: kaybet-, elden kar- (Krg)
-Uu bala cogotkon ayaldn cannda bir kapaattangan erkektin n bar. (S, 156. s)
-ocuunu kaybeden u kadnn yannda krgn bir adam sesi duyulmaktadr.
d-/ t-/ yd-: gnder-, yolla- (OY)
-Ark dmaz tiyin sledim. (BK: d- 25)
Kervan gndermiyor diye sefer ettim
-Ol ok tn bodunn sayu ttmz. (T II: b- 7)
-O gece hepsinin halkna (bunlarla haber) gnderdik.
-B Kagan, baaru ana ydm. (T I: k- 10)
-Bg Kaan, bana byle (haber) gndermi.
ciber-: gnder, yolla-; iy-: yardmc fiil; k: yntem, gsterilen yol, t, ikna: k-, kta-:
meyil et-, yakla- (Krg)
-Kat cazp salam cibergen
Kalkda crgn kz. (BF, 62. s)
-Halknzda bulunan kardeiniz mektup yazp selam yolluyor.

-Tiyip alat beedi,

garp iyet bu cetim
Kapkaydag keedi. (SY, 40. s)
-Bu yetim epey zaman nceki cn alr, ksraklarn srp gtrr.
-am ap kelgen Trgeldi, mndag Cantay, Cankara akldap, bir eti
Kenensar handan aybgp, kka knd. (KO, 87. s)
-am geidini ap gelmi Trgeldi, burada bulunan Cantay, Cankara beraber
istiare ederek, bir de Kenensar handan korktuklar iin iknaya kulak astlar.
-Bul el ttkk karasa, ekini tndkk kuuday. (KO, 134. s)
-Bu halk gneye baml olursa, dierleri kuzeye meyil edeceine benziyor.
-Keke cuuk bcryt,
Ecekesin al ktap,
-Kaya- deyt, -tez ele,
Kald albomum arktap. (N. Carknbay // KBPA, 392. s)
-Akama doru endie ile ablasna yaklar,
Baksana, resim defterim abucak zayflayverdi, der.
duk: kutsal, mbarek (OY)
-Iduk tken y bodun bardg. (KT: d- 23)
-Kutsal tken dalar halk, (yerini yurdunu brakp) gittin.
(Krg) yk: kutsal
-Iyg eken adamdn,
Balaketke kalbayl. (CB, 61. s)
-Kutsal biriymi, (dokunmayalm, aksi takdirde) felakate uramayalm.
ga: aa (OY)
-Yokaru, at yete, yadagn ga tutunu agturtum. (T I: k- 1)
-Yukarya doru, atlar yedee alarak, yaya vaziyette aalara tutuna tutuna (askerleri) daa
adrdm.
cga, aga: aa (Krg)
-Adam krk prk,
Cga krk calbrak. (ML, 23. s)
-nsan gzellii kumala,
Aa gzellii yaprakladr.
-Aga katuusun kurt cgat. (ML, 20. s)
-Aacn sertini kurt devirir.
gar: gl, kudretli (OY)
-Az bodunug k kltm, gar elligde, gar kaganlgda yig kltm. (KT: d- 29)
-Sayca az olan halk oalttm, gl devleti olandan, gl hakan olandan daha iyi
kldm.
k, kuduret: g, kudret (Krg)
-Kt kns- kn kelet,
K cok kns- beli mertinet. (ML, 136. s)
-Gl gerilirse gcne gelir,
Gsz gerilirse beli bklr.

rak: rak, uzak (OY)

-Sig sabn ymak agn arp rak bodunug ana yagutr ermi. (KT: g- 5)
-Tatl szlerle (ve) yumuak ipekli kumalarla kandrp uzak(larda yaayan) halklar bylece
(kendilerine) yaklatrrlar imi.
raak: rak, uzak (Krg)
-Altm kn buzulbas,
Iraak, cuugun lgabas. (M I, 284. s)
-Altm gn bozulmaz,
Uzak veya yakn olmas onun iin fark etmez.
t: kpek (yl ad) (OY)
-Buna kazganp kam kagan t yl onun ay alt otuzka ua bard. (BK: g- 10)
-Bu kadar (ok) kazanp babam hakan Kpek ylnn onuncu aynn yirmi altsnda vefat
etti.
it: kpek (Krg)
-Bala ylap, uylar mrp, itter rp,
o ktak erte oygondu st cttanp. (R, 7. s)
-ocuk alad, inekler brd, kpekler havlad,
Byk ky st kokusu ile erken uyand.
-i: i, merkez, has, hassa (OY)
-in tan adng bediz urturtum. (KT: g- 12)
-ine (ve) dna olaanst resim ve heykeller koydurttum.
i: i (Krg)
-Dumandn srt clma, ii kara. (ML, 76. s)
-Dmann d cilal, ii siyahtr.
iger-: tabi kl-, baml kl- (OY)
-Az bodunug altm, igertim. (BK: d- 26)
-Az halkn zaptettim, baml kldm.
bagnt-, ba iydir-: baml kl- (Krg)
-Sarbay kolu bagnp,
Kee bir erge kee bir er
Tizeleri bglp
Artnan urkap cgrp. (SK, 254. s)
-Sarbayn ordusu tabi oldu,
Malup olanlar galiplere diz kt, yaranmaya kotu.
-Kol kuuurup, ba iybey,
Koygulap lbz. (M I, 9. s)
-ki bklm olup eilmektense arparak leceiz.
iik-: baml ol-, tabi ol- (OY)
-ikigme iikdi, bodun bolt; lgme lti (BK: d- 37)

-Tabi olanlar tabi oldu, halk oldu; lenler ld.

bagn-, ba iy-: tabi ol- (Krg)
-Ko kaykda turag bar,
Ko kauhardan rag bar,
Keremeti aalamga tiyet,
Aalam aga ban iyet /Ba/. (BF, 77. s)
-ift eri onun yeridir, ift gevher feneridir,
Tm uzay iyiliini grr ve ona baml olur /Ba/.
-Sarbay kolu bagnp,
Kee bir erge kee bir er
Tizeleri bglp
Artnan urkap cgrp. (SK, 254. s)
-Sarbayn ordusu tabi oldu,
Malup olanlar galiplere diz kt, yaranmaya kotu.
ire, ireki: iindeki, has, saraya mensup (OY)
-anta ireki bodun kop maa krr. (BK: g- 2)
-bu (snrlar) iindeki (btn) halklar hep bana tabidir
-Apa Tarkangaru ire sab dm. (T I: k- 10)
-Apa Tarkana (ise) gizli mesaj gndermi
ikeri, ikerki: ieri (Krg)
-keriden buyruk bar: Tuzemderdi Ktay egine eyin srgl, ba iybegenderin
suraksz atkla degen. (ET, 161. s)
-Yerlileri in snrna kadar srn, itaat etmeyenlerini sorgusuz vurun! diye ieriden bir
emir var.
idi (I): sahip (OY)
-Kgmen yir sub idisiz kalmazun tiyin Az Krkz bodunug itip yaratp keltimiz
sngdmiz. (KT: d- 20)
-Kmen lkesi sahipsiz kalmasn diye Az (ve) Krgz halklarn rgtleyip geldik (ve)
savatk
ee: sahip, iye (Krg)
-Eesinen boongon tokulgaluu aygr arpadan krtrldt aynap, tepsep da, kepep da
kyrata batad. (ET, 89. s)
-Sahibinin salverdii eyerli aygr arpay atr utur inemeye, gevi getirmeye, ayaklar
altnda ezmeye balad.
idi/ edi (II): hi, asla, bsbtn (OY)
-Trk Sir bodun, yerinte, idi yormazun. (T I: g- 4)
-Trk Sir halk, lkesinde, asla gelimesin.
e: hi (Krg)
-Eli udurgup e kimge ba iyer emes. (ET, 138. s)
-Halk ortal kartryor, kimseye itaat edecek deil.
igid: yalan, gerek d (OY)
-Azu bu sabmda igid bar gu? (KT: g- 10)

-Yoksa, bu szmde yalan var m?

calgan, kalp, tgn:yalan, gerek d (Krg)
-Calgannn n sz calganga ketet. (ML, 85. s)
-Yalancnn gerek sz yalan kabul edilir.
igid-, igit-: besle-,bak-,doyur- (OY)

-Trk Bilge Kagan, Trk Sir bodunug, Oguz bodunug igid olurur. (T
II: k- 4)
-Trk Bilge Kaan, Trk Sir halkn, Ouz halkn besleyerek tahtta oturuyor
bak-, toyguz-: besle-, bak- (Krg)
-E bir duman sende cok,
Elidi bagp cata ber. (CB, 160. s)
-Senin hibir dmann yok, halkn besleyerek rahat yat.
-Aka-nanga mol klp,
Toyguzup turgan kursakt. (TM I, 21. s)
-Yemek, ekmek eksik etmez, karnmz doyurur idi.
ikeg: iki para, iki blk (OY)
-Eim kagan ili kamag boltuknta, bodun ilig ikeg boltuknta, zgil bodun birle
sdmiz. (KT: k- 3)
-Amcam hakann devleti sarsldnda, halk ve hkmdar ikiye ayrldnda, zgil
halk ile savatk.
ek: iki para, ikisi (Krg)
-Ekg bir bata albayt,
Attuuga c cete albayt. (ML, 195. s)
-kisine biri smaz, atlya yaya yetimez.
il: lke, devlet, halk (OY)
-l tutsk yir tken y ermi. (BK: k- 3)
-(Trk halknn) yurt edinecei ve ynetilecei yer tken dalar imi!
el: halk (Krg)
-Elinen bezgen er obos, klnn bezgen kaz obos. (ML, 196. s)
-Halkndan kaan yiit iyilik grmez, glnden kaan kaz iyilik grmez.
ilet-: ilet- (bk. elet-) (OY)
ilger: ileri, ileride, douda, douya doru (OY)
-Eim kagan birle ilger Yal gz, antu yazka tegi sledimiz. (KT: d- 17)
-Amcam hakan ile douda Sar rmaa (ve) antung ovasna kadar sefer ettik
ilgeri: ileri, g: dou (Krg)
-i ilgeri keterdin ta yd kulayt. (ML, 108. s)
-i ileri gidecein ta yukarya der.
-Asman beti rt alganday kzarp, battan gka aragan kzl caln ak mglrd
kttp, too batarn kanga ald. (ET, 111. s)
-Gkyz ate tutmu gibi kzarm, batdan douya serpilen krmz alev doruktaki
buzullara gzellik katarak da balarn kanla sard.

ilig: hkmdar, hakan (OY)

-Eim kagan ili kamag boltuknta, bodun ilig ikeg boltuknta, zgil bodun birle
sdmiz (KT: k- 3)
-Amcam hakann devleti sarsldnda, halk ve hkmdar ikiye ayrldnda, zgil
halk ile savatk.
kan, kmdar: han, hkmdar (Krg)
-Kan ak keese, kul o krstt. (ML, 113. s)
-Han iten danrsa, kle dorusunu gsterir.
ilk: ilk, nce (OY)
-E ilki Togu Balkda sdm. (BK: d- 30)
-lk nce Tou Balkta savatm
alga: ilk, nce (Krg)
-tdy cuka eyep camngansgan ke rn algak ca kar aldnda kerilip catat.
(S, 78. s)
-Patiska gibi ince araf rtnen geni vadi ilk kar altnda uzanyor.
ille-: devlet kur- (OY)
-Trk bodun, illedk ilin gnu dm, kaganladuk kagann yitr dm. (KT: d- 6)
-Trk halk, kurduu devletini elden karvermi. Tahta oturttuu hakann kaybedivermi.
elde-: halk iinde otur-, yurt edin- (Krg)
-Bizdin eldi eldep ket,
Bizdin cerdi cerdep ket. (CD, 45. s)
-Bizim halk halk edin, bizim yurdu yurt edin.
ilsiret-: devletsiz brak- (bk. elsiret-) (OY)
-lligig ilsiretdimiz, kaganlgg kagansratdmz; tizligig skrtmiz, balgg ykntrtmiz.
(KT: d- 18)
-Devletliyi devletsiz braktk, hakanly hakansz braktk; dizlilere diz ktrdk, ballara
ba edirdik.
elinen acrat-, *elsiret-: halksz, milletsiz brak- (Krg)
ilt-: (bk. elt-) (OY)
in-: in- (OY)
-Yubulu intimiz. (T I: k- 2)
Yuvarlanarak indik.
t-: in- (Krg)
-Ttp, bkp, rttnp kn konutu aralap, atas kongon rt bolcop barp attan
tt. (ET, 207. s)
-Ttm, dumanlanm, yangn snm yurdu dolaarak babasnn konduu meray
kestirdi, attan indi.

ini: erkek karde (OY)

-Anta kisre, i n i s i kagan bolm erin. (KT: d- 4)
Ondan sonra, erkek kardeleri hkmdar olmular phesiz
ini: kk erkek karde (Krg)
-nisin kuup, agas cetpeyt /Arabann dglktr/. (BF, 91. s)
-Kk kardeine aabeyi erimez /Araba tekerlekleri/.
iniygn: kardeler, erkek kardeler (OY)
-Sabmn tketi eidgil, ulayu iniygnm, oglanm, birki uguum bodunum. (KT: g- 1)
Szlerimi batan sona iitin, nce (siz) erkek kardelerim, (ve) oullarm, birleik boyum
(ve) halkm
iniler ,erkek bir tuugandar: erkek kardeler (Krg)
-nisin kuup, agas cetpeyt /Arabann dglktr/. (BF, 91. s)
-Kk kardeine aabeyi erimez /Araba tekerlekleri/.
-Tuuganga duman bolbo,
Dumanga tuugan bolbo. (ML, 177. s)
-Kardee dman olma, dmana karde olma.
ir-: ol-, er-, eri-, var- (OY)
-Temir Kapgka tegi irtimiz. (T II: g- 1)
-Demir Kapya kadar vardk.
bol-, bar-, cet-: ol-, var-, eri- (Krg)
-Kulaktan kirgen suuk sz,
Crkk barp muz bolot. (ML, 132. s)
-Kulaktan giren souk sz, yree girip buz olur.
-Bilesi go
Kansz sogu bolbosun?!
Kan dep uat,
Can dep uat korgoun. (MA, 56. s)
-Biliyorsun, kansz sava olmaz!
Kurun kan, can diye uar.
-Cegeni cemin cep ertekige cetet. (ET, 85. s)
-Galip gelen kurbann yiyip yarna ular.
irtr-: eritir- (OY)
-Antag dke knp Kl Tiginig az erin irtr ttmz. (KT: d- 40)
-Byle bir zamana hayflanp Kl Tigini az (miktarda) eri ile ulatrp gnderdik.
cetkir-: eritir-, ulatr-, ilet- (Krg)
-Oyudu nsz cetkirgen,
Ku tilindey katt aytam. (odu // ZA I, 103. s)
-Dnceyi sessiz ileten ku dili kadar kck mektubu verim.
i: i, hizmet (OY)
-Ne kaganka iig kg birr men? (KT: d- 9)
-Kimin iin lkeler fethediyorum, iimi gcm veriyorum?
i: i (Krg)

-Am kalsa kalsn, iim kalbasn. (ML, 48. s)

-Yemeim kalrsa kalsn, iim kalsn.
igiti: ipek, ipekli kuma (OY)
-Altun, km, igiti kutay bungsuz ana birr. (KT: g- 5)
-(inliler) altn(), gm(), ipe(i) (ve) ipekli kumalar glk karmakszn ylece
(bize) veriyorlar.
cibek kezdeme: ipekli kuma (Krg)
-Cibekti tuta albagan cn klat,
Katnd kt albagan k klat. (ML, 98. s)
-pee bakamayan yn eder, kadna bakamayan cariye eder.
it-: dzene sok-, tanzim et-, dzenle- (bk. et-) (OY)
-Az Krkz bodunug itip yaratp keltimiz. (KT: d- 20)
-Az (ve) Krgz halklarn rgtleyip geldik
et-: yard. fiil et- (Krg)
-Mltk n udaa-udaa tars etti,
Eki suk eki cakka calp etti. (MA, 218. s)
-Tfek sesi pepee kt kt etti,
ki obur iki tarafa dt.
itgi: yapan, eden, ina eden, yaratan (OY)
-Bark itgi bediz yaratgma bitig ta itgi Tabga Kagan kan a Sen kelti.
(KT: k- 13)
-Trbe yapmcs, ssleme sanats (ve) mezar ta ustas (olarak) in
imparatorunun yeeni General a kelti.
et-: et-, yap- (Krg)
-Asti bildirbesem dep
Akalktn bayann
Azgana cuttu klt etip. (M I, 235. s)
-Aln hi belirtmemek amacyla azck yuttu.
itin-: kendini dzene sok-, rgtlen- (OY)
-Yag bolup, itin yaratnu umaduk, yana iikmi. (BK: d- 9)
-Dman olmu, (fakat) kendini dzene sokup (iyi) rgtlenememi, yine (inlilere)
baml olmu.
uyu-: rgtlen- (Krg)
-Uintip ele uyukan uurular kampadag buudayd talay beriebi? (B, 196. s)
-Dzen kuran hrszlar ambardaki buday yamalamaya byle devam eder mi?
-Kkab-: birle-, ittifak et- (OY)
-Tabga, Oguz, Ktany, bueg kabsar kalta biz.(T I: g- 6)
-inliler, Ouzlar (ve) Ktaylar, bu birleirlerse (biz) aresiz kalrz.
kab-: birle-, kol kab: yardm, destek, koo-: yak-, uy-, uygun ol-, anla- (Krg)

-Eki too kabp,

Kk bast Kaldad. (TM I, 260. s)
-ki da birletiinde Kalda bast.
-Yubka syaktangan kgala nemesi yubka emes ele kol atrday daldayp, ayaldn boyuna
koopoyt. (S, 172. s)
-Etee benzeyen mavimsi giysisi etek deil de sanki bir emsiye gibi hantal, biimsiz
gzkyor, kadnn endemine hi yakmyor.
kaan: ne zaman (OY)
-Yormasar, bizni, kagan alp ermi, aygus bilge ermi, kaan ne erser bizni
lrteik k temi. (T I: k- 5)
-Sefer etmezsek, bizi, kaan cesur imi, szcs akll imi, ne zaman olsa bizi mutlak
ldrecektir demi.
kaan: ne zaman (Krg)
-Kaan cetip kraandar,
Acratp kalat dep. (M II, 240. s)
-Kartal gibi evik yiitlerim ne zaman gelip kurtaracan dndm.
kagan: hakan, hkmdar, kaan (OY)
-Trk Bilge Kagan, Trk Sir bodunug, Oguz bodunug igid olurur. (T II: k- 4)
-Trk Bilge Kaan, Trk Sir halkn, Ouz halkn besleyerek tahtta oturuyor.
kagan: kaan, hakan, hkmdar (Krg)
-Attanal, meni uluu kagandn z ktp olturat. (BKK, 12. s)
-Ata binelim, beni yce kaan bizzat bekliyor.
kaganla-: kaan yap- (OY)
-Trk bodun, illedk ilin gnu dm, kaganladuk kagann yitr dm. (BK: d- 7)
-Trk halk, kurduu devletini elden karvermi. Tahta oturttuu hakann kaybedivermi.
kan ktr-: kaan yap- (Krg)
-Krgzda ak kiyiz cayp, kzl tebetey kiygizip uruu bandag bir kiini kan ktr
koyuu. (ET, 135. s)
-Krgzlar beyaz kee serip krmz kalpak giydirip boy idaresinde bulunan insan
yapverdiler.
kagansra-: kaansz kal-, kaansz ol- (OY)
-Yeti yz er bolup elsiremi, kagansram bodunug, kedmi, kuladm bodunug, Trk
trsn gnm bodunug em apam trsine yaratm bogurm. (KT: d- 13)
Yedi yz kii olup devletsiz kalm, hakansz kalm halk, cariye olmu, kul olmu halk,
Trk rf ve detlerini brakm halk atalarmn dedelerimin tresince (yeniden) yaratm
(ve) eitmi.
*kagansra-, kansz kal-: kaansz kal- (Krg)
kagansrat-: kaansz brak- (OY)
-Teri yarlkaduk n, illigig elsiretmi, kaganlgg kagansratm; yagg baz klm;
tizligig skrmi, balgg ykntrmi. (KT: d- 15)

-Tanr (yle) buyurduu iin, devletliyi devletsiz brakm, hakanly hakansz brakm;
dmanlar baml klm; dizlilere diz ktrm, ballara ba edirmi.
*kagansrat-, kansz kaltr-: kaansz brak- (Krg)
kal-: kal-, aresiz kal-, hibir ey yapama- (OY)
-Kam kagan udukda zm sekiz yada kaltm. (BK: d- 14)
-Babam hakan vefat ettiinde ben sekiz ya(m)da kaldm.
kal-: kal- (Krg)
-Ban kutkara albay al Batrkandn kolunda kalat. (ET, 84. s)
-Ban kurtaramadan o, Batrkana baml kalr.
kaln: kaln (OY)
-Yuyka erkli topulgal ucuz ermi, yinge erklig zgeli ucuz; yuyka, kaln bolsar
topulguluk alp ermi, yinge yogun bolsar zglk alp ermi. (T I: g- 6)
-(Bir ey) yufka iken (onu) delmek kolay imi, ince olan (da) krmak kolay; yufka,
kaln olursa (onu) delmek zor imi, ince youn olursa (onu) krmak zor imi.
kal: kaln (Krg)
-Kal iy arasnan kuaraldar carkldap, batar sorododu. (ET, 95. s)
-Kaln kam arasndan silahlar parlad, kafalar grnd.
kalt-: braktr- (OY)
-Ak Termel kee ugur kaltdm. (T I: k- 1)
-Ak Termel (rman bylece) geerek zaman kazandm.
kaltr-: braktr- (Krg)
-Klt Kakege tartuulap, altn krujkan orus idii, belekke kelgen dep balas Telgaraga
kaltrgan. (ET, 100. s)
-Kl Kakeye takdim edip, hediye olarak gelmi Rus kab olan altn barda olu
Telgaraya brakmt.
kal: ba, hara (OY)
-Ark dmaz tiyin sledim igertim, kal ebir kelrtm. (BK: d- 25)
-Kervan gndermiyor diye sefer ettim baml kldm, bacn haracn evirip
getirdim.
kal: balk (Krg)
-Kz kal el t, trt cz koygo kesildi. (KO, 162. s)
-Kz bal elli deve, drt yz koyuna kesildi.
kalsz: tmyle, tamamyle, bakiyesiz, tamam (OY)
-On-Ok ssi kalsz takd tir. (T I: k- 9)
-On-Ok ordusu tmyle sefere kt diyorlar.
kaldksz, tgl: tmyle (Krg)
-Nurperinin toyuna
Kalkm tgl kelsin de. (CD, 115. s)
-Nurperinin dnne halkm tmyle gelsin de.
kamag: btn, hep (OY)

-Trk kara kamag bodun ana timi: llig bodun ertim; ilim amt kan? (BK: d- 8)
-Trk avam halk yle demi: Devlet sahibi bir halk idim; devletim imdi nerde?
bt, btn, bardk: btn, hep, tm (Krg)
-Aytluu Kpak ayl
Bt cynalp keldi ele. (CD, 26. s)
-Mehur Kpak kynn tm halk toplanp gelmiti.
-Kn-tn, abuulga buyruk kttk,
Dayardk, bardk iti tegiz bttk. (T, 106. s)
-Gece gndz hcm iin emir bekledik,
Hazrlmz, tm iimizi tamamladk.
kamag: sallantl, kargaa iinde (OY)
-Eim kagan ili kamag boltuknta, bodun ilig ikeg boltuknta, zgil bodun birle
sdmiz (KT: k- 3)
-Amcam hakann devleti sarsldnda, halk ve hkmdar ikiye ayrldnda, zgil
halk ile savatk.
topolo, kmkuut: kargaa, karklk (Krg)
-Ata meken korkunuta turganda alarga uguzuu elge kanday topolo, kanday blk
salarn eske alp, azrna aytlbasn degen caruun buyruk bar. (ET, 211. s)
-Vatan tehlikeli durumda iken onlara bildirilirse halkn dzeni bozulup kargaa
kopacan gznnde tutarak imdilik duyurulmamas konusunda gizli emir verilmiti.
-Andag kmkuut krn cok. (ET, 211. s)
-O zamanki karklk manzaras yok.
kamat-: sarsl-, sendele- (OY)
-Trk bodun adak kamatd (KT: k- 7)
-Trk halknn aya sendeledi.
temtede-, temsele-, sandal-: sendele- (Krg)
-Tnd aralay temtedep, betkeldi ayak iltedi. (S, 111. s)
-Gece ortasnda sallana sallana ayaklarnn gtrd yere gidiyordu.
-Teirim baka salbasa,
Temseleyt bele col-coldo. (MZKDN, 418. s)
-Tanrm baa getirmezse,
Yolda belde sendeler miydi.
-Kara coldo sandalp,
Kaygluu knd kaldmb? (M I, 229. s)
-Yollarda sendeleyerek kederli gnlere kaldm m?
kan (I): han, hkmdar (OY)
-Trk bodun, kann bulmayn Tabgada adrlt, kanlant; kann kodup Tabgaka yana
iikdi. (T I: b- 2)
-Trk halk, (kendi) hann bulmaynca, inden ayrld; han sahibi oldu; (fakat) hann
brakp ine yeniden baml oldu.
kan, han: han (Krg)
-Kan ak keese, kul o krstt. (ML, 113. s)
-Han iten danrsa, kle dorusunu gsterir.

kan (II): kan (OY)

-Kan suba ygrti, sik taga yatd. (KT: d- 24)
-Kanlarnz rmaklar gibi akt, kemikleriniz dalar gibi yld;
kan: kan (Krg)
-Bilesi go
Kansz sogu bolbosun?!
Kan dep uat,
Can dep uat korgoun. (MA, 56. s)
-Biliyorsun, kansz sava olmaz!
Kurun kan, can diye uar.
kan: hani, nerede (OY)
-Kaganlg bodun ertim; kaganm kan? Ne kaganka iig kg birr men? tir ermi.
(BK: d- 9)
-Hakan sahibi (bir) halk idim; hakanm nerde? Hangi hakana hizmet ediyorum? der
imi.
kana: hani (Krg)
-Kzd koltuktoo tgl kaantan beri caknday albay apkaargan kana? (S, 50. s)
-Kz kolundan tutup gtrmek yle dursun, ne zamandr yaklaamadan sersemleiyordu
hani?
kanlan-: han sahibi ol- (OY)
-Trk bodun kann bulmayn Tabgada adrlt, kanlant (T I: b- 2)
-Trk halk, (kendi) hann bulmaynca, inden ayrld; han sahibi oldu.
kanga ee bol-: han sahibi ol- (Krg)
kantan: nereden (OY)
-Yaraklg kantan kelip yanya iltdi? (KT: d- 19)
-Silhl (dman) nereden gelip (seni) bozguna uratt (ve) datt?
kaydan: nereden (Krg)
-Ey, ey, karkra, turna,
Kaydan kele catas? (A. Osmonov // KBPA, 209. s)
-Hey, hey, turnalar,
Nerelerden geliyorsunuz?
ka: baba (OY)
-Teri k birtk n, kam kagan ssi bri teg ermi, yags kony teg ermi. (KT: d- 12)
-Tanr g vermi (olduu) iin, babam hakann askerleri kurt gibi imi, dmanlar (da)
koyun gibi imi.
kanda: akraba, babas ayn olan, soyda (Krg)
-Kada kuma urur, gde r tartar (DLT)
-Anan barp mezgildin t menen kanda cakndarnan adap kalbas n tp
atasnn atn atap, ool ata akr uruunun naam bolup ketet tura(KO, 593. s)
-Sonra zamanlar geince ecdadn ad birbirlerini kaybetmemesi iin soyda yaknlarnca
sylene sylene soy adna dnrm meer

kapg: kap (OY)

-Yen zg kee, Tinsi Ogl aytgma belig Ek tagg ert Temir Kapgka tegi
irtimiz. (T II: g- 1)
-nci rman geerek, Tanr olu denilen (doruklar ak) benekli (yani karla kapl) Ek
dan aarak Demir Kapya kadar vardk.
kapka: kap (Krg)
-Kayrlp aar kapkad katuu cappa. (ML, 110. s)
-Geri dnp aacan kapy sert kapama.
kar: kar (OY)
-Sg batm karg skpen Kgmen yg toga yorp Krkz bodunug uda basdmz.
(KT: d- 35)
-Mzrak batm kar skp Kgmen dalarn aarak Krgz halkn uykuda iken bastk.
kar: kar (Krg)
-Kayra beri oop kp, too ban kar alganga eyin Klmd boluat. (KO, 611. s)
-Tekrar beri yanlara g edip, da balarna kar yancaya kadar Klmde oturacaklar.
kara: kara, alelade, avam (OY)
-Trk kara kamag bodun ana timi: llig bodun ertim; ilim amt kan? (BK: d- 8)
-Trk avam halk yle demi: Devlet sahibi bir halk idim; devletim imdi nerde?
kara: siyah, avam, byk, ok (Krg)
-Andan so kara torpok cetelenip kelinip, suu boyuna muuzdald. (KO, 170. s)
-Ondan sonra siyah buza getirilip suyun kysnda boazlanp kesildi.
-Kal kara Cediger,
Tk koyboy baarn akrp
Eldi Kyaz cynaptr. (SK, 118. s)
-Kyaz ok saydaki alelade Cedigerin hibirini brakmadan toplam.
kargu: gzetleme kulesi (OY)
-Uzun yelmeg yeme ttm ok, arkuy kargug olgurtdum ok (T II: d- 3)
-Uzak mesafelere keif devriyeleri gnderdim, gzetleme kulelerini (yerli yerince)
koydurtum.
karool oku, karool tb: gzetleme tepesi, gzetleme kulesi (Krg)
-Abakeiz er Bakay
Karoolun karayt biyikten. (M II, 134. s)
-Aabeyiniz er Bakay yksek gzetleme tepesinden etrafna baknr.
kar: yal, ihtiyar (OY)
-zm kar boltum, ulug boltum. (T II: d- 6)
-(imdi) ben kocaldm, yal oldum.
kar, karya: ihtiyar (Krg)
-Kalgul karya batagan urmat-sydan ulam sabr toktotup, auusunan cand. (KO, 174.
s)
-Yal Kalgulun gsterdii saygdan dolay biraz sabrederek fkesini caydrd.

ka: ka (OY)
-Eki ad ulayu iniygnm, oglanm, beglerim bodunum kzi ka yablak bolta tip
sakntm (KT: k- 11)
-ki ad bata olmak zere kardelerimin, oullarmn, beylerimin (ve) halkmn gzleri
kalar berbat olacak diye kayglandm.
ka: ka (Krg)
-ncuu tit, kyga ka
Tamagnan krngn
Kara meyiz cutkan a. (M I, 150. s)
-nci dili, yay gibi kal gzel,
O kadar beyaz tenli ki,
Kuru zm, yemek yutunca boazndan fark ediliyor.
katg: sk, kat (OY)
-Tokuz Oguz begleri bodun, bu sabmn edgti eid katgd tla. (KT: g- 2)
-Dokuz Ouz beyleri (ve) halk, bu szlerimi iyice iitin (ve) skca dinleyin.
katuu: sk, kat (Krg)
-Kayrlp aar kapkad katuu cappa. (ML, 110. s)
-Geri dnp aacan kapy sert kapama.
katun: hatun, hakann ei (OY)
-gm katun ulayu glerim, ekelerim, kelinm, kunuylarm, buna yeme tirigi k
bolta erti. (KT: k- 9)
-(Kl Tigin olmasayd) annem hatun bata olmak zere (dier) annelerim, ablalarm,
gelinlerim, prenseslerim, buna hayatta kalanlar cariye olacak idi.
katn: kadn (Krg)
-Kakan coonu katn alat. (ML, 119. s)
-Kaan dman kadn alr.
kazgan-: kazan-, elde et-, alp baar-, fethet- (OY)
-Buna kazganp kam kagan t yl onun ay alt otuzka ua bard (BK: g- 10)
-Bu kadar (ok) kazanp babam hakan Kpek ylnn onuncu aynn yirmi altsnda vefat
etti.
tap-, ee bol-, ceti-: elde et-, baar- (Krg)
-Oo klmnn oozunda kn-tn krkrp turgan ta tegirmen ayna altn, knn
km tabat. (ET, 151. s)
-O glcn giriinde gece gndz horhor alan ta deirmen her ay altn, her gm
kazandrr.
ke-: ge-, a- (OY)
-Yen gzg kee, Tinsi Ogl aytgma belig Ek tagg ert Temir Kapgka tegi
irtimiz. (T II: g- 1)
-nci rman geerek, Tanr olu denilen (doruklar ak) benekli (yani karla kapl) Ek
dan aarak Demir Kapya kadar vardk.
ke-: ge- (Krg)
-Boz corgo too clks zm mingen,

Bul dayra bala kndn kee crgn. (R, 230. s)

-Bu yorga bindiim da ylksdr,
Bu nehir ocukken getiim bir tandktr.
keig: geit (OY)
-Altun yg yolszn admz, Erti zg keigsizin kedimiz. (T I: k- 11)
-Altay dalarn yolsuzun atk, rti rman geitsizin getik.
ke, keit, kemelik: geit (Krg)
-Karag tndn bir ookumunda malakay, ton kiygen eki atan borukkan attarn pkg
teep, krkrp akkan ar zndn kemeligine kire beriti. (ET, 188. s)
-Karanlk gecenin bir vaktinde kalpak, krk giyen iki atl bitkin atlarn mahmuzlayp
horhor akan nehrin geidine girdiler.
-Ked eki kol betteip, abmay bolot. (KO, 611. s)
-ki ordu geitte arpmaya karar verdi.
-Kayra tt dayraga
Maral keit atag. (MZKDN, 107. s)
-Nehrin Meral Geidi olarak bilinen yerine tekrar girdi.
kedim: giyim, kuam (OY)
-n Yegen Silig Begi kedimlig torug at binip tegdi. (KT: d- 33)
-nc olarak Yeen Sili Beyin giyimli doru atna binip hcum etti.
kiyim: giyim (Krg)
-Kiyimi menen mg suusuna mlp, ta atkana yrgp at stnd tngn neme
eki kaptalnan kagnp, kan tkrp, oorup kalgan. (KO, 309. s)
-Giyim kuam ile da buzulunun suyuna girip, afak sknceye kadar at zerinde buz
kesilerek geceyi geirmi (Balbay) souktan ak cieri zatrre tutmu, kan tkrerek hasta
yatmt.
kel-: gel- (OY)
-Kara bodun Kaganm kelti tip girip sebinti atszka at birtim (BK: D 41)
-Avam halk (ise) Hakanm geldi diye kvanp sevindi nvansza nvan
verdim.
kel-: gel- (Krg)
-Toktoy tur, bgn aman kalsa da, erte kuralduu kol menen kelip, muuzdatamn. (KO,
252. s)
-Peki grrsn, bugn sa salim kaldysan bile, yarn silahl asker ile gelip boazlayp
ldreceim.
kelin: gelinler (OY)
-gm katun ulayu glerim, ekelerim, kelinm, kunuylarm, buna yeme tirigi k
bolta erti. (KT: k- 9)
-(Kl Tigin olmasayd) annem hatun bata olmak zere (dier) annelerim, ablalarm,
gelinlerim, prenseslerim, buna hayatta kalanlar cariye olacak idi.
kelin: gelin (Krg)
-Tuura tutan bet kkan erboto kelindin rayna sugu tt. (KO, 250. s)
-Tam karsndan yzyze gelmi erboto, gelinin gzelliine gz koydu.

kelr-: getir- (OY)

-Kam kagan n agr tag yogun g Trk begler bodun itip yaratup kelrti (BK: g15)
-Babam Hakan iin (bunca) ar talan (ve) kaln aalan Trk beyleri (ve) halk yapp edip
getirdiler.
keltir-, alp kel-: getir- (Krg)
-Altaydan bizdi bul cerge,
Alda taalam keltirdi. (M I, 115. s)
-Alataydan bizi buralara Allah Taala getirdi.
kem: kim (OY)
-ze teri basmasar, asra yer telinmeser, Trk bodun, iliin trgin kem artat uda
erti? (BK: d- 19)
-stte(ki) gk kmedike, altta(ki) yer (de) delinmedike, (ey) Trk halk, (senin)
devletini (ve) yasalarn kim ykp bozabilir idi?
kim: kim (Krg)
-Kim bolso da carkka kelse eken,
Kimibizge okosu krsk eken. (BS, 43. s)
-Kim olursan da sasalim dosana, kimimize benzediini abucak grsek.
kent: kendi, z, kendin (OY)
-Kregin n, igidmi bilge kagann ermi barm edg elie kent yaltg, yablak
kigrtg. (KT: d- 23)
-taatsizliin yznden, (seni) besleyip doyurmu olan akll hakann ile bamsz (ve)
mreffeh devletine (kar) kendin hat ettin (ve) nifak soktun.
z: kendi (Krg)
-z boyua sak bol, kouu uuru tutpa. (ML, 152. s)
-Kendi kendine dikkat et, komunu hrsz grme.
kerek: adr, gebe (OY)
-Teri teg, Teri yaratm, Trk Bilge Kagan sabm: Kam Trk Bilge Kagan
Alt Sir, Tokuz Oguz, Eki Ediz kereklg begleri bodun Trk Teri ze kagan
olurtum. (BK: d- 1)
-Tanr gibi, Tanr tahta oturtmu Trk Bilge Hakan, szm: Babam Trk Bilge Hakan
Alt Sir, Dokuz Ouz, ki Ediz adrl beyleri ve halk Trk Tanr zerine hakan
oturdum.
kerege: 1) adrn duvar yerine geen, aa ubuklarla apraz ve aralkl olarak yaplan
ksm, 2) duvar (Krg)
-Orozbak keregege clngn eki kuraln karmalad. (KO, 111. s)
-Orozbak keregeye dayal olan iki silah elleyip durdu.
-Kerege gazeta garuu cagn mugalimder kbn maga tapru. (S, 70. s)
-Duvar gazetesi karma ynn de retmenler ounlukla bana yklerlerdi.
kergek: 1) gerek, 2) yok, namevcut (OY)

-Tabga kaganta iyi Like kelti, bir tmen ag, altun km kergeksiz kelrti. (KT: k12)
-in imparatorundan iyi Like geldi, binlerce ipekli kuma, altn gm gereinden
fazla getirdi.
-zi ana kergek bolm. (KT: d- 4)
-(Sonra) kendileri ylece vefat etmiler.
kerek: gerek (Krg)
-Kerek bolso, terek cglat. (ML, 121. s)
-Gerekirse kavak da devrilir.
keyik: byk ba av hayvan (OY)
-Keyik yiy, tabgan yey olurur ertimiz. (T I: g- 1)
-Yaban hayvanlar yiyerek, tavan yiyerek yayorduk.
kiyik: geyik (Krg)
-Kiyik atp, a uulap,
Crgaybz dep ermekke. (SY, 142. s)
-Sklnca geyik vurup avlanarak eleniriz.
kd-: ldr- (OY)
-Bir kii yalsar, ugu, bodun, bikie tegi kdmaz ermi. (KT: g- 6)
-Bir kii su ilese, onun boyu(na), halk(na) (ve) hsm akrabasna kadar (herkesi)
ldrmezler imi.
ky-: ky-, kes- (Krg)
-Bulattn ban batalgaga takap kya abat da atasnn ba ilingen munaraga sayp
koyuat. (ET, 253. s)
-Bulatn ban kte dayayp keser, sonra babasnn ba aslm minarenin ucuna
ilitirirler.
kl-: kl-, yap-, et- (OY)
-S slepen trt buludak bodunug kop alm, kop baz klm. (BK: d- 3)
-Ordular sevk ederek, drt bucaktaki halklar hep alm, hep kendilerine baml
klmlar.
kl-: kl-, yap- (Krg)
-Klgan bir n bolso,
yrngn z n. (ML, 139. s)
-Bakalar iin yapsan bile kendin iin renirsin.
klla-: klla- (OY)
-S tegiinte yitin erig kllad. (KT: k- 5)
-Ordular kaptnda (da) yedinci eri kllad.
klta-: klla- (Krg)
-Kyayp attan tknd
Kltap ban kesmey da. (KS, 410. s)
-Attan, eyerinden oynayp denin ba klla kesilecek.
kln-: yaratl-, do-, vcuda gel-, vcuda getiril- (OY)

-ze kk Teri asra yagz yer klntukda, ekin kii ogl klnm (KT: d- 1)
-stte mavi gk (yz) altta yaz yer yaratldnda, ikisinin arasnda insan oullar
yaratlm.
kln-: kln- (Krg)
krgag: kenar kylanm (kuma elbise hakknda) (OY)
-Sarg altunn, r kmin, krgaglg kutayn, kinlig egitisin, zlik atn, adgrn, kara
kiin, kk teyein Trkme bodunuma kazganu birtim, iti birtim (BK: k- 11)
-Sar altnlarn, beyaz gmlerini, kenarl ipek kumalarn, kokulu ipeklilerini, has
talarn, aygrlarn, kara samurlarn (ve) gk sincaplarn Trklerime ve halkma
kazanverdim, ediniverdim.
krgak: kenar kylanm (Krg)
-Kyga trp kiyerge,
Krgak kalpak brk bar. (MK, 74. s)
-Kvrp giymeye kenar kylanm ba giysisi var.
krk: krk (OY)
-Kam kagan buna krk artuk yeti yol slemi, yegirmi s smi. (KT: d15)
-Babam hakan bunca krk yedi kez sefer etmi, yirmi (kez) savam.
krk: krk (Krg)
-Oondon kp uzabay krk catan krk birge karagan uurunda lgn. (KO, 623. s)
-Ondan pek gemeden krk yandan krk bire yz tuttuu zaman lmtr.
ksl: da geidi, dar vadi (OY)
-Selee kud yorpan Karagan kslta, ebin barkn anta buzdum. (BK: d- 37)
-Selenga (nehri boyunca) aaya yryp Karaan geidinde, evini barkn orada
bozdum.
ksk: dar geit (Krg)
-Aylasz eki toonun ksgnda, eki dayrann agmnda kald go? (ET, 303. s)
-aresizce iki dan geidinde, iki nehrin akmnda kald m acaba?
k: k (OY)
-Otuz artuk sekiz yama kn Ktany tapa sledim. (BK: g- 2)
-Otuz sekiz yamda kn Ktaylara doru sefer ettim.
k: k (Krg)
-Aarlk, cokuluk menen,
Burganaktad ktn kar. (R, 297. s)
-K kar alk ve sefalet ile sprp savurdu.
k-: birlikte yap-, et-, kl- (OY)
-Anta kisre, Teri bilig bertk n, zm k kagan kdm. (T I: b- 6)
-Ondan sonra, Tanr akl verdii iin, (onu) ben kendim kaan yaptm.
kl-: birilikte yap-, yardm et- (Krg)
kla-: kla-, k geir- (OY)

-Otuz artuk eki yama Amg korgan kladukda yut bolt. (BK: d- 31)
-Otuz iki yamda Amg kalesinde kladmzda ktlk oldu.
kta-: kla- (Krg)
-Koyloru koktularda ktap, korkuldagan semiz okoloru sazdarda oonayt. (ET, 151. s)
-Koyunlar da boazlarnda klar, semiz domuzlar bataklklarda anar.
kyn: ceza (OY)
-Bu sg elet, tidi, kyng kle ay. (T I: k- 8)
-Bu orduyu sevk et, dedi, (su ileyenlerin) cezalann dilediin gibi ver.
kyn: zor; kyna-: azap ektir- (Krg)
-Ketse dlt koludan,
Kelmegi kyn mal kaytp. (AK, 46. s)
-Elinden devlet gidince tekrar geri dnmesi zordur.
-Azapka salp bir cann,
Kynap crgn kezi ool. (K, 154. s)
-O zamanlar canna azap ektiriyordu.
kz: kz (OY)
-Ol yerke ben Bilge Tunyukuk tegrtk n sarg altun, r km, kz koduz, egri
tebi, ag busz kelrti. (T II: g- 4)
-O topraklara (Trk halkn) ben Bilge Tunyukuk gtrdm iin sar altnlar, beyaz
gmleri, kzlar kadnlar, hrgl develeri ve ipekli kumalar fazlasiyle (nmze)
getirdiler.
kz: kz (Krg)
-Ar daym estep kat ktkn,
Bir kzmd sagndm (MA, 54. s)
-Hi beni aklndan karmadan mektup bekleyen kzm zledim.
kz-: kz- (OY)
-Ekinti kn rte kzp kelti. (T II: b- 5)
-kinci gn ate gibi kzp (zerimize) geldiler.
kz-: 1) sn-, 2) iddetlen-, 3) ilgisini ek-, 4) akrkeyif ol- (Krg)
-Eti kzp algan akbuurul calkuyrugun saprltp, ban ulguy, oozduk berbey dag dalay
cerge uzad. (ET, 133. s)
-Eti kzm beyazms kr at yelesini, kuyruunu savurarak, ban silkerek, gem
vermeden daha epey yere uzaklat.
-Toyu kzp oturup,
Aptaga cetti akr. (MZKDN, 120. s)
-Dn kza kza bir hafta srd.
-Kzp kalgan ayal kysnn szn kulak kakkan cok, dag rdap kirdi. (Baytemirov:
KTTS, 388. s)
-akrkeyif olan kadn, einin dediine kulak vermedi, gene ark sylemeye balad.
kzl: kzl (OY)
-Tn udmat, kntz olurmat, kzl kanm tkti, kara terim ygrti iig kg bertim
k. (T II: d- 2)

-Geceleri uyumadan, gndzleri oturmadan, kzl kanm aktarak, kara terimi dktrerek
hizmet ettim.
kzl: kzl, krmz (Krg)
-Men elimdi iyrip, camgrday caagan okko, rkragan kzl okko salalbaym. (ET, 202. s)
-Ben halkm evirip, yamur gibi yaan kuruna, atrdayan kzl kora brakamam.
kiig: kk, az, pek az, hi (OY)
-lger antu yazka tegi sledim, taluyka kiig tegmedim (KT: g- 3)
-Douda antung ovasna kadar ordu sevk ettim, denize az kala durdum.
kiik, ki, kii, kiine: kk, az (Krg)
-Kii toonun boorunan
Kiyik atkan menin atam. (BF, 65. s)
-Kk dan yamacndan benim babam geyik vurur.
-Kiik ooyot, kiyiz sozulat. (ML, 122. s)
-Kk byr, kee alr.
-Kis otuzga keldi, birok aligie koykodop boydok crt. (MB, 120. s)
-K otuz yana geldi, ancak hala tek bana bekar geziyor.
kigr-: girdir-, sok- (OY)
-Kregin n, igidmi bilge kagann ermi barm edg elie kent yaltg, yablak
kigrtg (KT: d- 23)
-taatsizliin yznden, (seni) besleyip doyurmu olan akll hakann ile bamsz (ve)
mreffeh devletine (kar) kendin hat ettin (ve) nifak soktun.
kiyir-: girdir- (Krg)
-Mrzasn kiyirip cibergen Cakp, y srtnda ayabay zarkt (KO, 630. s)
-Beyini ieri sokan Cakp evin dnda beklemekten can kt.
kikr-: kkrt-, aleyhe tahrik et- (OY)
-Tabga bodun tebligin, krlgin n, armaksn n inili eili kikrtkin n,
begli bodunlg yoaurtukn n, Trk bodun, illedk ilin gnu dm. (KT: d- 6)
-in halk hilekr (ve) sahtekr olduu iin, aldatc olduu iin, erkek kardelerle
aabeyleri birbirlerine drd iin, beylerle halk karlkl kkrtt iin, Trk halk,
kurduu devletini elden karvermi
tukur-, kayratr-, kkt-: kkrt- (Krg)
-Tukurgan duman cok emes
Aal biydi rgzp. (MZKDN, 414. s)
-Aal beyi rmeye kkrtan dman yok deildir.
-Canag Tenti moldo dag kktp cibergen okoyt ee. (B, 216. s)
-Bildiimiz Tenti hoca gene kkrtm galiba.
kin: koku (OY)
-Sarg altunn, r kmin, krgaglg kutayn, kinlig egitisin, zlik atn, adgrn, kara
kiin, kk teyein Trkme bodunuma kazganu birtim, iti birtim (BK: k- 11)
-Sar altnlarn, beyaz gmlerini, kenarl ipek kumalarn, kokulu ipeklilerini, has
talarn, aygrlarn, kara samurlarn (ve) gk sincaplarn Trklerime ve halkma
kazanverdim, ediniverdim.

ct: koku (Krg)

-Too taraptan trkn gldn,
Catt cpar ct urup. (S. Eraliyev // KBPA, 246. s)
-Dalardan eitli ieklerin kokusu esiyordu.
kir-: gir-, atl-, dal-, sn-, tabi ol- (OY)
-Anta yana kiripTrgi Kagan buyruk Az Totokug eligin tutd. (KT: d- 38)
-Orada yine (dman hatlar iine) girip Trgi Hakann kumandan Az valisini el(i) ile
yakalad.
kir-: gir- (Krg)
-Alar atkt aralap kirgende dykandar cabla astnan kt. (ET, 90. s)
-Onlar ekilmi tarlann arasna girdiinde tarmclar topluca karladlar.
kir: geride, batda (OY)
-lger Kadrkan yka tegi, kir Temir Kapgka tegi konturm. (KT: d- 2)
-Douda Kingan dalarna kadar, batda Demir Kapya kadar (halklarn) yerletirmiler.
keri: geri, bat: bat (Krg)
-Keri ketkendin sakal kekirtegine btt. (ML, 121. s)
-Geri gidenin sakal boazna kar.
-Bakinaa kiygeni
Bala suusar terisi,
Barp krn catkan
Korgon-Tb kerisi. (Kk, 219. s)
-Bana zerdeva yavrusu postundan yaplm giysi giyerdin, imdi ise gencecik KorgonTbnn gerisinde yatyorsun.
-Col karagan kzdr battan uyulgugan aga urundu. (ET, 95. s)
-Yola bakan gzler batdan buram buram ykselen toza aprt.
kisre: sonra, geride, batda (OY)
-Anta kisre, Teri bilig bertk n, zm k kagan kdm. (T I: b- 6)
-Ondan sonra, Tanr akl verdii iin, (onu) ben kendim kaan yaptm.
kiyin: sonra (Krg)
-Ulandarm tnars
Ukmutu kiyin ugars. (M I, 259. s)
-Olanlarm yorgunluunuzu alrsnz, sonra da olaanst bir haber renirsiniz.
ki: samur (OY)
-Sarg altunn, r kmin, krgaglg kutayn, kinlig egitisin, zlik atn, adgrn, kara
kiin, kk teyein Trkme bodunuma kazganu birtim, iti birtim (BK: k- 11)
-Sar altnlarn, beyaz gmlerini, kenarl ipek kumalarn, kokulu ipeklilerini, has
talarn, aygrlarn, kara samurlarn (ve) gk sincaplarn Trklerime ve halkma
kazanverdim, ediniverdim.
ki: samur (Krg)
-Karadan corgo terdetken,
Kara ki kiyip kirdetken. (Kk, 22. s)
-Atlardan yorga binip terletirdi, siyah samur postundan yaplm giysi giyerdi.

kii: kii, insan (OY)

-Yeti yz kiig uduzugma ulug ad erti. (T I: b- 4)
-Yedi yz kiiyi sevk eden stleri ad idi.
kii: kii (Krg)
-Mezgild cumutun gna cana tempine kndm bolgon ayl kiileri bana okus al
i tmyn e kaan kamrapayt. (KK, 21. s)
-Mevsimlik ilerin artlarna ve hzna alkn kyller bana acil bir i dmezse hibir
zaman endieye kaplmazlar.
kod-, kot-: brak- (OY)
-Trk bodun, kann bulmayn Tabgada adrlt, kanlant; kann kodup Tabgaka yana
iikdi. (T I: b- 2)
-Trk halk, (kendi) hann bulmaynca, inden ayrld; han sahibi oldu; (fakat) hann
brakp ine yeniden baml oldu.
-Edg zlik atn, kara kiin, kk teyein sansz kelrp kop kott. (BK: g- 12)
-Cins has atlarn, kara samurlarn, gk sincaplarn saysz (miktarda) getirip (hediye
olarak) hep braktlar.
koy-: koy-,brak- (Krg)
-Sokurdan sak koyso,
Elidi coogo aptras. (ML, 162. s)
-Kr beki yaparsan halkn dmana aldrrsn.
koduz: kadn, dul, kocasz kadn (OY)
-Ol yerke ben Bilge Tunyukuk tegrtk n sarg altun, r km, kz koduz, egri
tebi, ag busz kelrti. (T II: g- 4)
-O topraklara (Trk halkn) ben Bilge Tunyukuk gtrdm iin san altnlan, beyaz
gmleri, kzlar kadnlar, hrgl develeri ve ipekli kumalar fazlasyle (nmze)
getirdiler.
cesir katn, tul: dul kadn (Krg)
-Ordonu buzup kul klp,
Katndardn baarsn
Kara eleek tul klp (M I, 10. s)
-Han adrn bozguna uratp erkeklerini kul edelim,
Kadnlarn hepsine dul edip siyah eleek giydirelim.
koklk: koku, parfm (OY)
-Koklk altun km kergeksiz kelrti. (BK: g- 11)
-Kokuluk altn (ve) gm bol miktarda getirdi.
ct, cpar: koku, gzel koku (Krg)
-Cpar ct alma orduna,
Koluma
Cldzd berip uktatkan. (BS, 192. s)
-Nefis kokulu elma yerine elime elma verip uyuturdu.
kon-: kon-, yerle- (OY)

-Yagru kontukda kisre anyg biligin anta yr ermi. (BK: k- 4)

-Yaklap yerletikten sonra (inliler) kt niyetlerini o zaman dnrler imi.
kon-: 1) kon-, 2) yerle-, 3) gecele- (Krg)
-Kamga uukkan ko argmak tt bettep, Telgarann too etektep kongon ayln bettep,
mktay caprld. (ET, 102. s)
-Kamdan can acyan asil at da yamacna doru, Telgarann da eteklerine yerlemi
kyne doru kedi gibi atld.
kontur-: kondur-, yerletir-, iskan et- (OY)
-Kurgaru Ke Tarmanka tegi Trk bodunug ana konturtumz, ana etdimiz. (KT: d- 21)
-Batda Keng Tarmana kadar Trk halkn ylece yerletirdik, ylece rgtledik.
kondur-: kondur- (Krg)
-Kara coldun boyunda oturup, yd-tmn tkn colooulard kondurup, claaka ton,
akaga dan, clrg at berdirip, el algan. (ET, 119. s)
-Kara yolun kenarnda oturarak teye beriye geen yolcular kondurmu, plak olana
giysi, a olana tohum, yaya olana at vererek halk sahibi olmu.
kony: koyun (OY)
-kam kagan ssi br teg ermi, yags kony teg ermi (KT: d- 12)
-Babam kaann askerleri kurt gibi imi, dmanlar da koyun gibi imi.
koy: koyun (Krg)
-Koy semizi- koyudan. (ML, 124. s)
-Semiz koyun obandandr.
kork-: kork- (OY)
-k teyin neke korkur biz? (T II: b- 4)
-(Dman) ok diye niye korkuyoruz?
kork-: kork- (Krg)
-Tarakanov korkkonunan mancasn ekesine alp okunup ciberdi. (ET, 159. s)
-Tarakanov korktuu iin parman alnna gtrp ha karverdi.
kop: tmyle, tamamyle, hep (OY)
-Ol sabg eidip On-Ok begleri bodun kop kelti, yknti. (T II: b- 7)
-O haberi alnca On-Ok beyleri ve halk hep geldiler, boyun ediler.
kp: ok, pek (Krg)
-Oondon kp uzabay krk catan krk birge karagan uurunda lgn. (KO, 623. s)
-Ondan ok gemeden krk yandan krk bire yz tuttuunda lmt.
korgu: muhafz, kale muhafz (OY)
-Korgu eki kiilig tezip bard. (BK: d- 41)
-(Kale) muhafz iki kii ile kap gitti.
korgoou, karool, koruku: muhafz (Krg)
-Bular atay karoolgo koyup, kapgay oozuna kondurgan Cayldn t kiileri ele. (ET,
193. s)
-Bunlar mahsus da boaznn giriine beki konulan Cayln casuslar idi.
-Sakta dep elibizdin korgoousun,

Cakasn karmanat kzdn cag. (MZKDN, 308. s)

-Halkmzn muhafzn esirge diye
Kzn taraftarlar tanrya yalvarrlar.
-ybzd kaytargan
Korukubuz kz ele. (TM I, 35. s)
-Evimize bakan koruyucumuz bu kz idi.
korgan: koruan, snak, kale (OY)
-Otuz artuk eki yama Amg korgan kladukda yut bolt. (BK: d- 31)
-Otuz iki yamda Amg kalesinde kladmzda ktlk oldu.
korgon: koruan, kale (Krg)
-Alkan duman cete albas,
Korgon kurup catr. (TS, 168. s)
-arpt dmann eriemeyecei bir kale ina ettiriyor.
kbrge: davul (OY)
-Yay bolsar, ze teri kbrgesi etere, ana, tagda sgun etser, ana, saknur men.
(BK: b- 4)
-lkbahar gelince, yukarda (gk) davulu (nasl) gmbrderse, ylece, dalarda geyikler
(nasl) brrse, (ylece), yas tutuyorum.
dobul, dobulbas: davul (Krg)
-T terisinen casalgan dobulbastar tarsldap, kol saluu bir uurda batald. (KO, 34. s)
-Deve postundan yaplm davullarn akrdamasyla ayn anda hcum balad.
kk: mavi (OY)
-ze kk teri asra yagz yer klntukda, ekin kii ogl klnm. (KT: d- 1)
-stte mavi gk (yz) altta (da) yaz yer yaratldnda, ikisinin arasnda insan
oullar yaratlm.
kk: 1) mavi, 2) gkyz, hava, 3) yeil ot (Krg)
-Yepifanov kagazd okup, Tilekmatt sedeptey kk kz menen tikireye tiktep kald. (ET,
93. s)
-Yepifanov kad okuyup Tilekmata aknlkla sedef gibi mavi gzlerini dikti.
-Cemdi krp, kktg ku torgo tt.
-Yemi grnce havada uan ku klcana der.
-Camgr menen cer kgrt.
-Yamur ile toprak yeerir.
kl: gl (OY)
-Kara klte sdmiz (KT: k- 2)
-(Onlarla) Kara glde savatk.
kl: gl (Krg)
-Asmanga da, cerge da, klg da ta murutu arap, dmeydeki ele tirlk caan
bapakt. (ET, 85. s)
-Gkyzne de, yeyzne de, gle de afak aydnl kavutuunda alelade bir hayat
belirtileri balad.

klek: glek, kk gl, bataklk (OY)

-ngek klekin Toglada Oguz kelti. (T I: g- 8)
-ngek glc ile Tola (rman)dan Ouzlar (zerimize) geldi.
klm, klk, klmk, kl: kk gl (Krg)
-Caynagan took, kaz, rdktr tosmo klmlrd kanatn tarap kykuulap ardap catat.
(ET, 151. s)
-Ortala yaylan tavuk, kaz, rdekleri bent ekilen glcklerde kanatlarn taryor, cyak
cyak bararak zevk alyordu.
-Kankeydin ke klk,
Telegeyi te klk. (SY, 30. s)
-Kankeyin glc sevimli, geni ve ferahtr.
kl: gnl, arzu, dilek (OY)
-Klteki sabmn urturtum (KT: g- 12)
-Gnlmdeki szlerimi yazdrdm.
kl: gnl (Krg)
-Akbayevdin kl da kirsiz ele uul azr. (S, 3. s)
-Akbayevin gnl de u anda temiz ve neeli idi.
kr-: 1) gr-, 2) bak-, 3) baml ol-, tabi ol- (OY)
-Krr kzm krmez teg, bilir biligim bilmez teg bolt. (KT: k- 10)
-Gren gzlerim grmez gibi, eren aklm ermez gibi oldu.
-Olurtukuma, lteie sakngma Trk begler bodun girip sebinip totm kzi yger
krti. (BK: d- 2)
-(Tahta) oturduumda, lecekmi gibi dnceli olan Trk beyleri (ve) halk kvanp
sevinip yere eilmi gzleri yukarya bakt.
-lger, kn tugskka, birger kn ortusaru, kurgaru kn batska yrgaru tn
ortusaru, anta ireki bodun kop maa krr. (KT: g- 2)
-leri(de), gn dousuna, gneyde gn ortasna kadar, geride gn batsna (ve) kuzeyde
gece ortasna kadar, bu (snrlar) iindeki (btn) halklar hep bana tabidir.
kr-: gr-; kara-: baml ol- (Krg)
-Kim bolso da carkka kelse eken,
Kimibizge okosu krsk eken. (BS, 43. s)
-Kim olursan da sasalim dosana, kimimize benzediini abucak grsek.
-Atabz Nurkan pada,
Aga altm aar karagan. (CB, 152. s)
-Babamz Nurkan padiaha altm ehir baml idi.
ktr-: kaldr-, ykselt- (OY)
-Trk bodun yok bolmazun tiyin, bodun bolun tiyin, kangm lteri Kagang gm
lbilge Katunug teri tpsinte tutup yger ktrti erin. (BK: d- 10)
-Trk halk yok olmasn diye, halk olsun diye, babam lteri Hakan (ve) annem lbilge
Hatunu gn tepesinde tutup (daha) yukar kaldrdlar phesiz.
ktr-: kaldr- (Krg)
-apkan sayn kz gp, ktrgn sayn kol snbayt. (ET, 124. s)
-Her vuruta gz kmaz, her kaldrta el krlmaz.

kz: gz (OY)
-Kzde ya kelser tda, klte sgt kelser yanturu sakntm. (KT: k- 11)
-Gzlerimden ya gelse engel olarak, gnlden feryat gelse geri evirerek yas tuttum.
kz: gz (Krg)
-Bakann z ld bolso da, kz kld. (ML, 54. s)
-Kurabaa kendi lde olsa da, gz gldedir.
kubran-: toplan- (OY)
-Ida tada kalm kubranp yeti yz bolt. (T I: b- 4)
-Dada bayrda kalm olanlar toplanp yedi yz (kii) oldu.
cyl-, ogul-: toplan- (Krg)
-ogulukan kal el,
o korgongo tolgondo. (MZKDN, 50. s)
-Kalabalk byk kaleye topland, doldu.
-Cylsn rs, ntmak,
Crgal bolu ymdn. (BS, 203. s)
-Birlik, baht, rzk toplansn, evimin neesi ol, ltfen.
kubrat-: derleyip topla- (OY)
-lger kurgaru slep tirmi kubratm. (BK: d- 11)
-Douya ve batya sefer edip (adam) derlemi toplam.
ogult-, cy-: topla- (Krg)
-Atgn cyganda kana beret, el z bilet. (ET, 93. s)
-Ekini bitiinde ne kadarn vereceine halk kendisi karar verir.
-ogulukan kal el,
o korgongo tolgondo. (MZKDN, 50. s)
-Kalabalk byk kaleye topland, doldu.
kud: aasna doru, (aknts) boyunca (OY)
-Selenge kud yorpan Karagan kslta, ebin barkn anta buzdum. (BK: d- 37)
-Selenga (nehri boyunca) aaya yryp Karaan geidinde, evini barkn orada
bozdum.
ldy: aaya doru (Krg)
-yd trts gz lt, ldy tartsa araba snat. (ML, 155. s)
-Yokua ekerse kz lr, inie ekerse araba krlr.
kul: kul, erkek kle (OY)
-Tabga bodunka, beglik ur ogln kul bolt. (KT: d- 7)
-in halkna, bey olmaa lyk erkek evld kul oldu.
kul: erkek kle (Krg)
-Kula itep, biye i. (ML, 133. s)
-Kle gibi al, bey gibi ye.
kulad-: kle ol- (OY)

-Yeti yz er bolup elsiremi, kagansram bodunug, kedmi, kuladm bodunug, Trk

trsn gnm bodunug em apam trsine yaratm bogurm. (KT: d- 13)
Yedi yz kii olup devletsiz kalm, hakansz kalm halk, cariye olmu, kul olmu halk,
Trk rf ve detlerini brakm halk atalarmn dedelerimin tresince (yeniden) yaratm
(ve) eitmi.
kul bol-: kle ol- (Krg)
-Koroodo mal, koluda mlk bolboso, mr boyu mgdrp, kuu kekirtektin aynan
kul bolup ts. (MB, 183. s)
-Alnda hayvanlarn, elinde mlkn olmazsa, hor grleceksin, kahrolas grtlak
yznden hayatn kle olarak geireceksin.
kulkak: kulak (OY)
-Buna bodun san kulkakn bd. (BK: g- 12)
-Bunca halk (cenaze treninde) salarn kulaklarn kesti.
kulak: kulak (Krg)
-Kulaktan kirgen suuk sz,
Crkk barp muz bolot. (ML, 132. s)
-Kulaktan giren souk sz, yree girip buz olur.
kum: kum (OY)
-ugay kuzn, Kara Kumug olurur ertimiz. (T I: b- 7)
-uay (dalarnn) kuzeyinde, Karakumda oturuyor idik.
kum: kum (Krg)
-Bizdin sybz, keleektegi baktbz, turmuubuz kumdun stnd salnd bele? (MB,
206. s)
-Bizim akmz, gelecek mutluluumuz, hayatmz kum zerinde ina edilmi miydi?
kunuy: prenses (OY)
-Siilim kunuyug birtimiz. (KT: d- 20)
-(E olarak da) kz kardeim prensesi verdik.
kankey: prenses, bu anlam ile artk arkaizme dnm, unutulmutur (KOS, 341. s),
kan kz: prenses (Krg)
-Handn kznn sz eki bolobu! (MB, 163. s)
-Prensesin sz iki olur mu!
kur: geri, bat (OY)
-lger kurgaru slep tirmi kubratm. (BK: d- 11)
-Douya ve batya sefer edip (adam) derlemi toplam.
bat: bat, arka: geri (Krg)
-Col karagan kzdr battan uyulgugan aga urundu. (ET, 95. s)
-Yola bakan gzler batdan buram buram ykselen toza aprt.
-Arkadag ca baldar,
Irdap bara catat deyt. (MZKDN, 187. s)
-Arkadaki kk ocuklar ark syleyerek geliyor.
kut: kut, talih (OY)

-Anta kisre Teri yarlkaduk n, kutum lgm bar n, ltei bodunug tirgr
igittim. (BK: d- 23)
-Ondan sonra Tanr (yle) buyurduu iin, bahtm (ve) talihim olduu iin, lecek halk
diriltip doyurdum.
kut: kut (Krg)
-yg kut kirgende, malga st kiret. (ML, 184. s)
-Eve kut girdiinde, ev hayvanna st girer.
kutay: ipek, ipekli kuma (OY)
-Altun, km, egiti, kutay busuz ana birr. (KT: g- 5)
-(inliler) altn(), gm(), ipe(i) (ve) ipekli kumalar glk karmakszn ylece
(bize) veriyorlar.
cibek: ipek (Krg)
-Cibekti tuta albagan cn klat,
Katnd kt albagan k klat. (ML, 98. s)
-pee bakamayan yn eder,
Kadna bakamayan cariye eder.
kuz: kuz, (dan) kuzey yamac (OY)
-ugay kuzn, Kara Kumug olurur ertimiz. (T I: b- 7)
-uay (dalarnn) kuzeyinde, Karakumda oturuyor idik.
tndk, kut: kuzey (Krg)
-Kn crt koosu bar,
Kut cagnda kl bar. (folk, KOS, 452. s)
Gney tarafnda uurum var, kuzey tarafnda gl var.
-Kbla kays, kut kays? (Kalmrza // ZA I, 45. s)
-Kble hangi tarafta, kuzey hangi tarafta?
-Tndktn kara bulut clp keldi. (ET, 94. s)
-Kuzeyden siyah bulut yaklat.
k: 1) an, hret, n, 2) haber (OY)
-Antag klg kagan ermi. (KT: d- 4)
-(Onlar) onca nl hkmdarlar imi.
-Tara yoryur tiyin k eidip balkdak tagkm, tagdak inmi, tirilip yetmi er bolm
(KT: d- 12)
-(lteri) ba kaldryor diye haber alp ehirdekiler daa km, dadakiler (ehire)
inmi, derlenip toplanp yetmi kii olmular.
k: 1) melodi, ezgi, name 2) hret (Krg)
-Bt kaygsn kg salp, k menen kabarlap atat. (KO, 152. s)
-Tm kederini ezgiye katp ezgiyle haber veriyor.
-Atasnan kyn dep, abdan ketti km dep. (folk.: KOS, 473. s)
-Olu babasndan daha gl, bilgili km diye etrafa hretim yayld.
k: g, kuvvet (OY)
-Elig yl iig kg birmi. (KT: d- 8)
-Elli yl hizmet etmiler.

k: g (Krg)
-Kim kt, kim tit, kim amalduu bolso, cei oonuku. (ET, 85. s)
-Kim gl, dili, hilekar olursa, zafer ona aittir.
km: gm (OY)
-Ol yerke ben Bilge Tunyukuk tegrtk n sarg altun, r km, kz koduz, egri
tebi, ag busz kelrti. (T II: g- 4)
-O topraklara (Trk halkn) ben Bilge Tunyukuk gtrdm iin san altnlan, beyaz
gmleri, kzlar kadnlar, hrgl develeri ve ipekli kumalar fazlasyle (nmze)
getirdiler.
km: gm (Krg)
-Oo klmnn oozunda kn-tn krkrp turgan ta tegirmen ayna altn, knn
km tabat. (ET, 151. s)
-O glcn giriinde gece gndz horhor alan ta deirmen her ay altn, her gm
kazandrr.
kn: gn, gndz, gne (OY)
-Kk g yoguru s yorp tnli knli yiti dke subsuz kedim. (BK: g-D)
-Gk ng (rman) geerek ordu (ile) yryp geceli gndzl yedi vakitte
susuz (araziyi) getim.
kn: gn, hava, gne (Krg)
- kng cetpey ta ca atkanda it abalayt. (KO, 614. s)
- gn doldurmadan afak yeni sktnde kpek havlar.
-Ata turgan tadn ga turgan kn bar. (ML, 42. s)
-Skecek afan ykselecek gnei vardr.
kni: gn, kskanlk, haset (OY)
-Teri yer bulgakn n, die kni tegdk n, yag bolt. (BK: d- 29)
-Gk (ile) yer (arasndaki) kargaa nedeniyle; dlerine haset girdii iin, (bize) dman
oldular.
kn: gn (Krg)
-A da Ttk zayb eken,
Bu da Ttk zayb eken,
Biler-bilbes eknd,
Knlg bar eken. (ET, 106. s)
-O da Ttkn ei,
Bu da Ttkn ei,
Her ikisinde birbirine kar gncl var imi.
kntz: gndz, gndzn (OY)
-Ol sabg eidip tn udskm kelmedi, kntz olurskm kelmedi. (T I: g- 5)
-Bu haberi iitip gece uyuyasm gelmedi, gndz oturasm gelmedi.
kndz: gndz (Krg)
-An Asan kndz bildi algndap,
Tn iinde til karmamak alkmdap. (T, 115. s)
-Asan onu bugn gndz kefe gittiinde rendi,
Geceleyin dil yakalayp getirecekti.

k: kadn kle, cariye (OY)

-Tabga bodunka, beglik ur ogln kul bolt, eilik kz ogln k bolt. (KT: d- 7)
-in halkna, bey olmaa lyk erkek evld kul oldu, hanm olmaa lyk kz evld (da)
cariye oldu.
k: cariye (Krg)
-yrd menen Kant
Kadimkidey k klp. (SY, 317. s)
-yrd ile Kankeye sradan bir cariye imi gibi davrand.
ked-: cariye ol- (OY)
-Yeti yz er bolup elsiremi, kagansram bodunug, kedmi, kuladm bodunug, Trk
trsn gnm bodunug em apam trsine yaratm bogurm. (KT: d- 13)
Yedi yz kii olup devletsiz kalm, hakansz kalm halk, cariye olmu, kul olmu halk,
Trk rf ve detlerini brakm halk atalarmn dedelerimin tresince (yeniden) yaratm
(ve) eitmi.
k bol-: cariye ol- (Krg)
-Kartayganda k bolup,
Caylak urkap kymn. (SK, 159. s)
-Yalandmda cariye olup,
Yalnayak gezdiime zlrm.
kreg: kaak (OY)
-Trgi kaganta kreg kelti. (T I: k- 5)
-(Bu arada) Trgi kaanndan kaak geldi.
kakn: kaak (Krg)
-Birok y-caysz, mekensiz, el-cersiz kakn kayda barat? (ET, 330. s)
-Fakat ev-barksz, vatansz, yurtsuz kaak nereye gider?
kreg: itaatsiz olma (OY)
-Kregin n, igidmi bilge kagann ermi barm edg elie kent yaltg, yablak
kigrtg (KT: d- 23)
-taatsizliin yznden, (seni) besleyip doyurmu olan akll hakann ile bamsz (ve)
mreffeh devletine (kar) kendin hat ettin (ve) nifak soktun.
ba ktr-: isyan et-, ba kaldr- (Krg)
-Bakalarn ba ktrgs klam. (ET, 138. s)
-Dierlerini ba kaldrmaz ederim.
krlg: hilekar, aldatc (OY)
-Begleri bodun tzsz n, Tabga bodun tebligin krlgin n, armaksn n, inili
eili kikrtkin n, begli bodunlg yoaurtukn n, Trk bodun, illedk ilin
gnu dm, kaganladuk kagann yitr dm. (KT: d- 6)
-Beyleri (ve) halk itaatkr olmad iin, in halk hilekr (ve) sahtekr olduu iin, aldatc
olduu iin, erkek kardelerle aabeyleri birbirlerine drd iin, beylerle halk
karlkl kkrtt iin, Trk halk, kurduu devletini elden karvermi. Tahta oturttuu
hakann kaybedivermi.

kuu, aylaker, aldam: hilekar, aldatc (Krg)

-Aylakerge daba cok. (ML, 27. s)
-Hilekara are bulunmaz.
kzed-: koru-, kolla-, gzet- (OY)
-nim Kl Tigin iig kg birtk n, Trk Bilge Kagan ayuka, inim Kl Tiginig
kzed olurtum (KT: b- 1)
-Kardem Kl Tigin (lesiye yitesiye) hizmet ettii iin, Trk Bilge Kaan mlkne,
kardeim Kl Tigini gzeterek, hkmdar (olarak) oturdum.
kzt-: gzet-, koru-, kzt: beki (Krg)
-Tnk kztt e kanday okuya bolgom cok. (ET, 220. s)
-Gece bekilii srasnda hibir olay kmad.
-Bir gana tn kztkn saratan rldap oo gana tn termetet. (S, 58. s)
-Uyumadan bekilik yapan orak bcei tek bana crldayarak gece sallyor.
-Llagzn: domuz (OY)
-Lagzn yl biin ay yiti otuzka yog ertrtm. (BK: G 10)
-Domuz ylnn beinci aynn yirmi yedisinde cenaze (trenini) tamamladm.
oko, douz: domuz (Krg)
-Douzdun sann itten ayaba. (ML, 74. s)
-Domuz bacan kpekten saklama.
-Aylasz baatr okogo abat. (ML, 27. s)
-aresiz kahraman domuza saldrr.
-Mmag: vme, vg, alk (OY)
-Kam kagan Trk beglerin bodunn erti ti mag itdi gdi. (BK: g- 15)
-(Babam hakan da) Trk beylerini (ve) halkn pek ok alklad (ve) d.
maktoo: vg, vme; makta: v- (Krg)
-Kz kelse mmsn cep tamanp,
El tt rk daamn maktap koyup. (SC, 289. s)
-Sonbahar gelince halk kaysnn tadna ve zevkine hayran olur, bu meyveyi ver.
mat: sadk (OY)
-Trk mat bodun, begler, bdke krgme begler g yalta siz? (KT: g- 11)
-(Ey) sadk Trk halk (ve) beyleri, bu devirde (bana) itaat eden beyler, (sizler) mi
yanlacaksnz?
opaa: sadk (Krg)
-Ubadaga opaas cok. (KOS, 575. s)
-Verdii sznde durmuyor.
-Baar kelip, birde attansa, birde szdatkan opaasz dny. (KO, 299. s)
-stedii her eyi ele geirip sevindiren, tekrar geri alp kederlendiren dnek dnya.

men: ben (OY)

-Men inilig buna balayu kazganmasar, Trk bodun ltei erti, yok bolta erti. (BK: d33)
-Ben erkek kardeimle beraber bu kadar nderlik edip almasa ve muvaffak olmasa
idim, Trk halk lecek idi, yok olacak idi.
men: ben (Krg)
-Men sym, suluu sybyt. Bilbeym nege?
Cazktuu caratkanga boldum bele? (MA, 55. s)
-Ben seviyorum,gzel sevmez. Bilmem niye?
Tanrnn gznde gnah iledim mi acaba?
mu: soru edat (OY)
-Yrya Oguzda eki bi smz kelteimiz bar mu ne? (T I: g- 7)
-Kuzeyde de Ouzlardan gelecek iki bin (kadar) askerimiz var m ne?
m4, -b4, -p4: soru edat (Krg)
-Betime kelgen bu ktay
Bergeni bolso albayb? (M I, 220. s)
-Yzme kar kan bu inli bende alaca varsa almaz m?
-Nne: ne, hangi (OY)
-Yrya Oguzda eki bi smz kelteimiz bar mu ne? (T I: g- 7)
-Kuzeyde de Ouzlardan gelecek iki bin (kadar) askerimiz var m ne?
ne, emne: ne (Krg)
-Abakem neni bildi eken,
Ne sebepten kld eken? (SY, 177. s)
-Aabeyim neyi renmi, ne sebeple glm acaba?
neke: niye, niin (OY)
-k teyin neke korkur biz? (T II: b- 4)
-(Dman) ok diye niye korkuyoruz?
nege, emnege: niye, niin (Krg)
-k degende ne kpayt,
k degen kepti nege ukpayt. (M I, 220. s)
-k deyince niye kmaz, k denileni niye dinlemez.
ne, ne ne: herhangi, herhangi bir; her, hi, hi de (OY)
-Ne ylsg bodunta ze olurmadm. (BK: d- 21)
-(Ben) hi de zengin ve mreffeh (bir) halk zerine hkmdar olmadm.
kay, kay bir, kays bir: her, herhangi bir (Krg)
-Kay cerge barsa agasn,
Esine alp crsn dep. (TS, 85. s)
-Her nereye gitse bile aabeyini hatrnda tutmas iin yaptm.
-Kays bir selsayak menen koulup alp, emi mintip el aldnda uyat boldu. (MB, 210. s)
-Herhangi bir serseri ile beraber gezerek imdi byle halkn nnde rezil oldun.

nene: nice, ne kadar ok (OY)

-Kam kagan, eim kagan olurtuknta trt bulundak bodunug nene itmi, nene
yaratm. (BK: k- 9)
-Babam hakan, amcam hakan tahta oturduklarnda drt bucaktaki halklar defalarca
dzene sokmular.
nee, neen: nice, ne kadar ok (Krg)
-Kplkk caklk,
Neen klgn, baldar ay. (Barp // KBPA, 76. s)
-nsanlara iyilii pek ok edin, ocuklar.
-Bakeni baya gazetaga kkandan beri aga z bir nee colu kat cazp, z izdep bararn
aytkan. (S, 90. s)
-Baken geenlerde gazeteye ktktan beri kendi de birka kere mektup yazm, onu
arayp bulacan anlatmt.
-Oouk: ocak (OY)
-Yagmz tegre ouk teg erti, biz a teg ertimiz. (T I: g- 1)
-Dmanlarmz epeevre ocak gibi idi; biz (ortadaki) a gibi idik.
ook: ocak (Krg)
-Koyun cayp kaatka,
Oogun kazp ornottu. (MZKDN, 173. s)
-Koyunlarn kenara otlamaya brakt,
Bir ukur kazp ocak yapt.
ogl: oul, evlat (OY)
-Anta kisre inisi eisin teg klnmaduk erin, ogl kan teg klnmaduk erin. (KT: d- 5)
-Ondan sonra erkek kardeleri aabeyleri gibi yaratlmam phesiz, oullar babalar gibi
yaratlmam phesiz.
uul: oul, evlat (Krg)
-O dyn kzdy col tartsam,
Ordumdu basar uulum cok. (Ceicok // ZA II, 81. s)
-br dnyaya yol alrsam,
Yerime geecek olum yok.
oglan: oullar (OY)
-Sabmn tketi eidgil, ulayu iniygnm, oglanm, birki uguum bodunum. (KT: g- 1)
-Szlerimi batan sona iitin, nce (siz) erkek kardelerim, (ve) oullarm, birleik boyum
(ve) halkm
ulan: bekr yiit, olan (Krg)
-Akl ca ulandan,
Klk tay, kulandan. (ML, 31. s)
-Akl genten, olandan, hzl kou at taydan, yaban atndan kar.
oglt: oullar (OY)

-Anta kisre, i n i s i kagan bolm erin, oglt kagan bolm erin. (KT: d- 5)
-Ondan sonra, erkek kardeleri hkmdar olmular phesiz, oullar hkmdar olmular
phesiz.
uuldar: oullar (Krg)
-O dyn kzdy col tartsam,
Ordumdu basar uulum cok. (Ceicok // ZA II, 81. s)
-br dnyaya yol alrsam,
Yerime geecek olum yok.
ok (I): ok (OY)
-Yarknta yalmasnta yz artuk okun urt, yzie baa bir tegmedi (KT: d- 33)
-Zrhndan (ve)kaftanndan yzden fazla okla vurdular, (ama) yzne ve bana bir ok
bile demedi.
ok: ok (Krg)
-Citken oktu atkan ok tabat. (ML, 98. s)
-Kaybolan oku atlan ok bulur.
ok (II): boy, kabile, boy rgt (OY)
-On-Ok bodun emgek krti. (BK: d- 16)
-On-Ok halk strap grd.
uruu, uruk: boy, kabile (Krg)
-Anan barp mezgildin t menen kanda cakndarnan adap kalbas n tp atasnn
atn atap, ool ata akr uruunun naam bolup ketet tura(KO, 593. s)
-Sonra zamanlar geince ecdadn ad birbirlerini kaybetmemesi iin soyda yaknlarnca
sylene sylene soy adna dnrm meer
-Balam, uraan kim, dayn kim ?
Urugu kim, ayl kim? (SY, 110. s)
-Olum soyun ne, neslin ne, yurdun nerededir?
ok (III): pekitirme edat (bk. k) (OY)
-Uzun yelmeg yeme ttm ok, arkuy kargug olgurtdum ok (T II: d- 3)
-Uzak mesafelere keif devriyeleri gnderdim, gzetleme kulelerini (yerli yerince)
koydurtum.
ok: nlem, istenilmeyen kt bir haber duyunca yle deme, yle olmaz anlamnda
kullanlr (Krg)
-Ok! krb balam! (S, 105. s)
-Vay! Ah ekmesene, yavrum!
ok-: ar-, davet et- (OY)
-Anta ireki ne kii tini yok bolta ertia okgal kelti. (BK: d- 28)
-Onun iindeki insanlaryok olacak ididavet etmek iin geldiler.
akr-: ar-, davet et- (Krg)
-akrbagan konok prbagan cerge oturat. (ML, 186. s)
-Davet edilmeyen konuk sprlmeyen yere oturur.
ol: o, onlar (OY)

-Ol tegdkde, Bayrkun ak adgrg udlkn syu urt. (KT: d- 36)

-O hcumda, Bayrkularn ak aygrn, uyluunu krp vurdular.
al, alar, ol, olor: o, onlar (Krg)
-Ol kezde eiktin aldnda baylangan itibiz da cok bolu. (KC, 55. s)
-O zamanlar evimizin nnde balamaya kpek bile yok idi.
-Al kazanga barbasa,
Krnbgn kzm
Coloboy ket zm. (ET, 249. s)
-O kazan getirmezsen,
nmden kma,
Gzlerime grnme.
olgurt-: diktir-, diktirt- (OY)
-Uzun yelmeg yeme ttm ok, arkuy kargug olgurtdum ok. (T II: d- 3)
-Uzak mesafelere keif devriyeleri gnderdim, gzetleme kulelerini (yerli yerince)
koydurtum.
tik-, turguz-, ornot-: diktir- (Krg)
-Konoktorgo dayardap,
Boz ydn tikti kanan. (MZKDN, 119. s)
-Konuklar iin adrdan birkan dikmi, hazrlamlard.
-Koyun cayp kaatka
Oogun kazp ornottu. (MZKDN, 173. s)
-Koyunlarn kenara otlamaya brakt,
Bir ukur kazp ocak yapt.
olur-: 1) otur-, 2) yerle-, 3) yaa-, 4) tahtta otur-, hkm sr- (OY)
-Tn udmat, kntz olurmat, kzl kanm tkti, kara terim ygrti iig kg bertim
k. (T II: d- 2)
-Geceleri uyumadan, gndzleri oturmadan, kzl kanm aktarak, kara terimi dktrerek
hizmet ettim.
-ugay kuzn, Kara Kumug olurur ertimiz. (T I: b- 7)
-uay (dalarnn) kuzeyinde, Karakumda oturuyor idik.
-Keyik yiy, tabgan yey olurur ertimiz. (T I: g- 1)
-Yaban hayvanlar yiyerek, tavan yiyerek yayorduk.
-Kii oglunta ze em apam Bumn kagan, temi kagan olurm. (BK: d- 3)
-nsan oullarnn zerinde (de) atalarm dedelerim Bumn Kaan, temi Kaan
(hkmdar olarak) tahta oturmu.
oltur-: otur-; olut: yer (Krg)
-yrd menen Kankey
Ne klarn bile albay
Oltura kald burkurap. (SY, 19. s)
-yrd ile Kankey ne yapacan bilmeden hkra hkra alayp oturdular.
-Oyu tere er bolso,
Olutun taap olturar. (M I, 232. s)
-Akll, grgl bir yiit ise kendine layk olan yere oturur.

olurt-: tahta oturt-, otur- (OY)

-Trk bodun at ksi yok bolmazun tiyin, zmin ol Teri kagan olurtd. (BK: d- 21)
Trk halknn ad san yok olmasn diye, beni o Tanr hakan (olarak) tahta oturttu.
oturguz-: oturt- (Krg)
-Uu tapta bir kk Volga lp toktop, canag ck ktrgn kiini anan tigi tr suuk
ayald oturguzup cnp ketti. (S, 173. s)
-O an mavi bir Volga p diye durdu, deminki yk tayan adam ve o sevimsiz kadn
oturtup uzaklat.
on: on (OY)
-Oza kelmi ssin Kl Tigin agtp Tora bir ugu alpagu on erig Tonga Tigin yognta
egirip lrtmiz. (KT: k- 7)
-Sratle gelen (dman) ordusunu Kl Tigin datp Tora(lardan) bir grup yiit on eri
Toa Tiginin cenaze treninde kuatarak ldrdk.
on: on (Krg)
-Karmap kanga batp,
On kng eyin atp. (SY, 315. s)
-On gn kadar arptlar, vurutular, kana battlar.
ordu: kaann karargah (OY)
-Oguz yag ordug basd. (KT: k- 8)
-Dman Ouzlar karargah bastlar.
ordo: han saray (Krg)
-Kapkas altn korgongo
Kankeydin ordogo
Alar cakn bargan. (M II, 46. s)
-Onlar kaps altndan yaplm Kankeyin sarayna yaklatlar.
ortu: orta (OY)
-lger, kn tugskka, birger kn ortusaru, kurgaru kn batska yrgaru tn
ortusaru, anta ireki bodun kop maa krr. (KT: g- 2)
-leri(de), gn dousuna, gneyde gn ortasna kadar, geride gn batsna (ve) kuzeyde
gece ortasna kadar, bu (snrlar) iindeki (btn) halklar hep bana tabidir.
orto: orta (Krg)
-Kalp menen ndn ortosu- trt eli /Kz menen krgn n, kulak menen ukkan kalp/.
(BF, 120. s)
-Gerek ile yalann aras drt parmaktr /Gzle grlen gerek, kulakla duyulan yalan/.
oruk: yol (OY)
-Bir at oruk ermi. (T I: d- 7)
-(Ancak) bir atn geebilecei kadar imi.
ooruk: yol, sava gerisi (Krg)
-Olcodogon Akkula,
Oorukka ksam, mineyin. (M I; 186. s)
-ri yar Akkulay yola ksam bineyim.
-Oorukta uykuu uul, abkta ban sayga tatagan. (ML, 150. s)

-Sava gerisinde hep uyuyan oul, arpmada ban ukurlukta kaybeder.

ot: ate (OY)
-Ana kazganp birki bodunug ot sub klmadm. (BK: d- 22)
-ylece alp abalayp birleik halk ate (ile) su (gibi birbirlerine dman) etmedim.
ot: ate (Krg)
-kn bir ottu tamzd, uutum,
lgn bir cand tirgizdi, uutum. (M I, 293. s)
-Snm atei tekrar yaktn, uutum,
lm can tekrar dirilttin, uutum.
otuz: otuz (OY)
-Barkn, bedizin bitig tan Biin ylka, yitin ay otuzka kop alkdmz. (KT: k-d)
-Trbesini, resimlerini-heykellerini (ve) kitabe tan Maymun ylnda, yedinci ay(n)
yirmi yedi(sin)de hep bitirdik.
otuz: otuz (Krg)
-Otuzdan oodum deke oozum barbayt,
Cyrmaga ktm deten uyalamn. (BS, 141. s)
-Otuzu getim desem azma yakmyor,
Yirmiyi doldurdum demekten utanyorum.
opla-: hzla ileri atl-, kendini tutama- (OY)
-Kl Tigin Bayrkun ak adgrg binip oplayu tegdi (KT: d- 35)
-Kl Tigin Baykularn ak aygrna binip sratle atlarak hcum etti.
op: nlem, ie ek-, ah et-, zplarken, ar bir ey kaldrrken kullanlr (KOS, 575. s)
(Krg)
oz-: 1) ge-, ileri git-, ne ge-, 2) kurtul- (OY)
-Oza kelmi ssin Kl Tigin agtp Tora bir ugu alpagu on erig Tonga Tigin yognta
egirip lrtmiz (KT: k- 7)
-Sratle gelen (dman) ordusunu Kl Tigin datp Tora(lardan) bir grup yiit on eri
Toa Tiginin cenaze treninde kuatarak ldrdk.
-Be balk an n ozd. (BK: d- 29)
-Bebalk onun iin kurtuldu.
oz-: ne ge-, hzla ileri atl- (Krg)
-Aga kar Belek kznd mensin ukunu ozdu. (KO, 201. s)
-Ona kar Belekin gzlerinde bir kurum kvlcm ileri geti.
--: dn-, akl et-, bil- (OY)
-Asar tosk mez sen, bir todsar ask mez sen. (BK: k- 6)
-Ackrsan doyacan dnmezsin, bir de doyarsan (tekrar) ackacan dnmezsin.
oylo-: dn-, yrn-: ren-, yrt-: ret-. -g+e-re-n->giren->ren->yren>yrn- (Krg)
-Oynop syls da, oylop syl. (ML, 150. s)

-Oynayp konusan da dnp konu.

yrngn z n. (ML, 139. s)
-Bakalar iin yapsan bile kendin iin renirsin.
-Beri kel, kamr cuurup, kesme keskendi yrtp koyoyun, karaldm. (MB, 318. s)
-Gel beri, hamur yourmay, erite kesmeyi reteyim, yavrum.
d (I): zaman (OY)
-Ol dke kul kullug bolm erti, k klg bolm erti. (KT: d- 21)
-O devirde kleler (bile) kleli olmu idi, cariyeler (bile) kadn hizmetkrl olmu idi.
mezgil, uur, ubakt: zaman (Krg)
-Bir mezgilderdegi deizdin ordu deyin dese ukurlar, oydudar cok. (KO, 623. s)
-Bir zamanlardaki deniz diye tahmin edersen yerinde ukurluklar bulunmuyor.
-T terisinen casalgan dobulbastar tarsldap, kol saluu bir uurda batald. (KO, 34. s)
-Deve postundan yaplm davullarn akrdamasyla ayn anda hcum balad.
d (II): d (OY)
-Teri yer bulgakn n, die kni tegdk n, yag bolt. (BK: d- 29)
-Gk (ile) yer (arasndaki) kargaa nedeniyle; dlerine haset girdii iin, (bize) dman
oldular.
t: d (Krg)
-td carp alayn,
lm klp salayn. (M I, 199. s)
-dn kesip alaym, ldreyim.
d: tam gn, 24 saat (OY)
-Kk g yoguru s yorp tnli knli yiti dke subsuz kedim. (BK: g-d)
-Gk ng (rman) geerek ordu (ile) yryp geceli gndzl yedi vakitte
susuz (araziyi) getim.
kn-tn, sutka: tam gn (Krg)
-Col tarttk eki sutka bir vagondo,
Kadimki coldotoro bolup erik. (Turusbekov: KTTS, 548. s)
-Kn-tn, abuulga buyruk kttk,
Dayardk, bardk iti tegiz bttk. (T, 106. s)
-Gece gndz hcm iin emir bekledik,
Hazrlmz, tm iimizi tamamladk.
-Ar bir sekund biz n sutka bolup uzarp (S, 65. s)
-Her saniye bizim iin sanki yirmi drt saat gibi uzayp
g: anne, vey anne (OY)
-gm katun ulayu glerim, ekelerim, kelinm, kunuylarm, buna yeme tirigi k
bolta erti. (KT: k- 9)
-(Kl Tigin olmasayd) annem hatun bata olmak zere (dier) annelerim, ablalarm,
gelinlerim, prenseslerim, buna hayatta kalanlar cariye olacak idi.
gy: vey (Krg)
-Menin gy ekenimdi kzbz e kaan bilbeyt. (MB, 248. s)
-Benim vey olduumu kzmz hibir zaman renmeyecek.

g-: v- (OY)
-Kam kagan Trk beglerin bodunn erti ti mag itdi gdi. (BK: g- 15)
-(Babam hakan da) Trk beylerini (ve) halkn pek ok alklad (ve) d.
makta- (Krg)
-Maktoo- cetkiret, agm- ltrt. (ML, 141. s)
-vmek kavuturur, iftira ldrr.
gir-: sevin- (OY)
-Kara bodun Kaganm kelti tip girip sebinti atszka at birtim. (BK: D 41)
-Avam halk (ise) Hakanm geldi diye kvanp sevindi nvansza nvan
verdim.
syn-: sevin- (Krg)
-Syngn menen maday ayrlbayt,
Korkkon menen crk carlbayt. (ML, 167. s)
-Sevinmekten aln atlamaz,
Korkmaktan yrek patlamaz.
gle-: dan- (OY)
-Ol kagan gleip Altun y ze kabalm! temi. (T I: d- 3)
-Bu kaan birbirine akl danp Altay dalar zerinde bulualm! demiler.
aklda-, kee-: dan- (Krg)
-Keeip kesken barmak oorubayt. (ML, 121. s)
-Anlap kesilen parmak armaz.
-Akldakan sagzgan aygr alat. (ML, 30. s)
-Anlaan saksaan aygr alr.
gsz: ksz, anasz (OY)
-Kl Tigin gsz akn binip tokuz eren sand, ordug birmedi (KT: k- 9)
-Kl Tigin ksz kr (at)na binip dokuz eri mzraklad, karargah (dmana) vermedi.
ksz: yetim, cetim: yetim (Krg)
-Ata-enesi cok, ksz. (KTTS, 480. s)
-Anne babas olmayan yetimdir.
-On cl murun kakap, maarap bir ulak,
z okop cetim kald eneden. (BS, 58. s)
-On yl nce bir olak senin gibi ksz kalp hngr hngr alad, meledi.
gtr-: vdr- (OY)
-nanu Apa Yargan Tarkan atg birtim, an gtrtm. (KT: b- 1)
-(Ona) nanu Apa Yargan Tarkan nvann verdim, (onu) vdirdim.
maktat-: vdr- (Krg)
-Irlarga maktatuu. (KOS: 513. s)
-Ozanlara vdrmek.
k: pekitirme edat (OY)
-Anta kisre, Teri bilig bertk n, zm k kagan kdm. (T I: b- 6)
-Ondan sonra, Tanr akl verdii iin, (onu) ben kendim kaan yaptm.

k: pimanlk ifade eden nlem, k > kn- (KOS, 589. s) (Krg)

kn-: piman ol-, zl- (OY)
-Antag dke knp Kl Tiginig az erin irtr ttmz. (KT: d- 40)
-Byle bir zamana hayflanp Kl Tigini az (miktarda) eri ile ulatrp gnderdik.
kn-: piman ol-, zl- (Krg)
-Eki kelbes mrd,
tkrp alp knb! (R, 222. s)
-Eki kere gelmez mr boubouna geirdiine sonradan zlme!
l-: l- (OY)
-Sig saba ymak agsa arturup k Trk bodun, ltg. (BK: k- 5)
-(inlilerin) tatl szlerine, yumuak ipekli kumalarna aldanp (ey) Trk halk, ok
sayda ldn.
(Krg) l-: l-Kol kuuurup, ba iybey,
Koygulap lbz. (M I, 9. s)
-ki bklm olup eilmektense arparak leceiz.
lg: l, lm (OY)
-gm katun ulayu glerim, ekelerim, kelinm, kunuylarm, buna yeme tirigi k
bolta erti, lgi yurtda yolta yatu kalta ertigiz. (KT: k- 9)
-(Kl Tigin olmasayd) annem hatun bata olmak zere (dier) annelerim, ablalarm,
gelinlerim, prenseslerim, buna hayatta kalanlar cariye olacak idi, lenler (de) yzda
yabanda yata kalacak idiniz.
lk: l, ceset (Krg)
-Cak it lgn krstpyt. (ML, 81. s)
-yi kpek lsn gstermez.
lr-: ldr- (OY)
-Yormasar, bizni, kagan alp ermi, aygus bilge ermi, kaan ne erser bizni
lrteik k temi. (T I: k- 5)
-Sefer etmezsek, bizi, kaan cesur imi, szcs akll imi, ne zaman olsa bizi mutlak
ldrecektir demi.
ltr-: ldr- (Krg)
-Koyondu kam ltrt, erdi nams ltrt. (ML, 123. s)
-Tavan kam ldrr, eri namus ldrr.
: n, ileri, dou (OY)
-Sab anteg: dn kagangaru s yorlm temi. (T I: k- 5)
-Szleri yle idi: Dou kaanna kar sefer edelim demi.
: yz, n, g: dou (Krg)
- krgnd cz tayat
znn kabar alal. (SY, 112. s)
-Yzyze gelince reddedemez
Gidip kendinden haber alalm.

-Asman beti rt alganday kzarp, battan gka aragan kzl caln ak mglrd
kttp, too batarn kanga ald. (ET, 111. s)
-Gkyz ate tutmu gibi kzarm, batdan douya serpilen krmz alev doruktaki
buzullara gzellik katarak da balarn kanla sard.
r-: ba kaldr-, isyan et- (OY)
-Kurdn Sogud rti. (KT: b- 1)
-Batda Sodlar ba kaldrd.
rd-: trman-, ykseklie k-; r: ykseke bir yer (Krg)
-rg ksam bgm,
Tmn tsm clgm. (SY, 119. s)
-Yokua ksam dayanam, aa insem destekleyicimdir.
-akan coo, kakan coo Tuyuktun kapgayn rdyt. (KO, 31. s)
-Kaan, aknla kaplan dman Tuyuk da boaz boyunca trmanr.
rt: alev, ate (OY)
-Ekinti kn rte kzp kelti. (T II: b- 5)
-kinci gn ate gibi kzp (zerimize) geldiler.
rt: alev, ate (Krg)
-Tgn cerden rt kpayt. (ML, 176. s)
-Bou bouna ate ortaya kmaz.
tr: sonra (OY)
-Anta tr Oguz kopn kelti. (T I: g- 9)
-Ondan sonra Ouzlarn hepsi geldi, (boyun edi).
t-:ge-, kiyin: sonra (Krg)
-Kara coldun boyunda oturup, yd-tmn tkn colooulard kondurup, claaka ton,
akaga dan, clrg at berdirip, el algan. (ET, 119. s)
-Kara yolun kenarnda oturarak teye beriye geen yolcular kondurmu, plak olana
giysi, a olana tohum, yaya olana at vererek halk sahibi olmu.
-Ulandarm tnars
Ukmutu kiyin ugars. (M I, 259. s)
-Olanlarm yorgunluunuzu alrsnz, sonra da olaanst bir haber renirsiniz.
tg/tn: rica (OY)
-Yalaba, edg sab tgi kelmez tiyin yayn sledim. (BK: d- 39)
-Elisi, iyi haberi (ve) ricalar gelmiyor diye yazn sefer ettim.
-Kaganm, ben zm, Bilge Tunyukuk tntk tnmin eid berti. (T I: g- 8)
-Kaanm, (benim) kendimin, Bilge Tunyukukun arz ettiim ricam dinlemek lutfunda
bulundu.
tn: rica (Krg)
-Makul, bul tnd men eske alayn, dedi sznn akrnda komandir. (S, 62. s)
-Peki, bu rican gz nne alaym, diye szn tamamlad komutan.
tn-: arzet-, rica et- (OY)
-Kaganma tnp s eletdim. (T I: d- 1)

-Kaanma arz edip ordu sevk ettim

tn-: rica et- (Krg)
-Adlbek kapastag bdnn ayap, daroo an koyo bern tngn. (S, 93. s)
-Adlbek kafesteki bldrcna acyarak onu hemen koyuvermesini rica etmiti.
z: kendi (OY)
-Kazgantukn n udu zm kazgantukum n, il yeme il bolt, bodun yeme bodun bolt.
(T II: d- 5)
-(Kaan) kazand iin ve ben kendim kazandm iin, devlet de devlet oldu, halk da
halk oldu.
z: kendi (Krg)
-Ar kimidiki zn, ay krnt kzn. (ML, 38. s)
-Her kimseninki kendine ay grnr gzne.
-Ssab: sz, haber (OY)
-Antagn n igidmi kagann sabn almatn yir sayu bardg, kop anta alkntg,
arltg. (BK: k- 7)
-yle olduun iin (seni) besleyip doyurmu kagannn szn dinlemeden her yere
gittin, oralarda hep mahvoldun (ve) tkendin.
sz: sz (Krg)
-Etten tkn tayaktan, sktn tkn sz caman. (ML, 206. s)
-Etten geen dayaktan, kemikten geen sz ktdr.
sa: sa (OY)
-Buna bodun san kulkakn bd. (BK: g- 12)
-Bunca halk (cenaze treninde) salarn kulaklarn kesti.
a: sa (Krg)
-Olodoy bolgon kayran a,
Tbg knap tyd emi. (M II, 284. s)
-Gr salarn tepesine skca topuz toplad.
sakn-: dn-, kayglan- (OY)
-Kzde ya kelser tda, klte sgt kelser yanturu sakntm. (KT: k- 11)
-Gzlerimden ya gelse engel olarak, gnlden feryat gelse geri evirerek yas tuttum.
sagn-: zle- (Krg)
-Ar daym estep kat ktkn,
Bir kzmd sagndm (MA, 54. s)
-Hi beni aklndan karmadan mektup bekleyen kzm zledim.
san-: mzrakla- (OY)
-Ssin anta sandm, yabrtdm. (BK: d- 31)
-Askerlerini orada mzrakladm, hezimete urattm.
can-, canta-: ez-, boz-, sava- (Krg)
-Bet alkan dumandn

Eenin cerge cantad. (SK, 12. s)

-Karsna kan dmann ounluunu yere ezdi.
sansz: saysz, hesapsz (OY)
-Edg zlik atn, kara kiin, kk teyein sansz kelrp kop kott. (BK: g- 12)
-Cins has atlarn, kara samurlarn, gk sincaplarn saysz (miktarda) getirip (hediye
olarak) hep braktlar.
sansz: saysz, hesapsz (Krg)
-Kal dyn, sansz mal,
Kktyg sayd dep,
Coloy ugup kalptr. (ET, 13. s)
-Kktyn cenazesinde dzenlenecek oyunlara saysz, hesapsz mal ve mlk dl
koyduklarn Coloy iitmi.
sarg: sar (OY)
-Ol yerke ben Bilge Tunyukuk tegrtk n sarg altun, r km, kz koduz, egri
tebi, ag busz kelrti. (T II: g- 4)
-O topraklara (Trk halkn) ben Bilge Tunyukuk gtrdm iin sar altnlar, beyaz
gmleri, kzlar kadnlar, hrgl develeri ve ipekli kumalar fazlasiyle (nmze)
getirdiler.
sar: sar (Krg)
-Sar kam kydrp,
Sar atanga cydrp. (M II, 205. s)
-Sar kam kestirdi,
Sar deveye ykledi.
sayu: her (OY)
-Ol ok tn bodunn sayu ttmz. (T II: b- 7)
-O gece hepsinin halkna (bunlarla haber) gnderdik.
sayn: her (Krg)
-Saat sayn kzgg barp,
On kiyinip, on eet. (BS, 259. s)
-Her saat aynann nnde dikilir,
Elbisesini on kere giyer, karr, deitirir.
sebin-: sevin- (OY)
-Olurtukuma, lteie sakngma Trk begler bodun girip sebinip totm kzi yger
krti. (BK: d- 2)
-(Tahta) oturduumda, lecekmi gibi dnceli olan Trk beyleri (ve) halk kvanp
sevinip yere eilmi gzleri yukarya bakt.
syn-: sevin- (Krg)
-A neme al batkt eer zamat
Synp, ala koydu bkan nand. (MA, 180. s)
-Bohann gzn znce ackm kimse iinden kzartlm ekmei sevinle alverdi.
sekiz: sekiz (OY)

-Otuz artuk sekiz yama kn Ktany tapa sledim. (BK: g- 2)

-Otuz sekiz yamda kn Ktaylara doru sefer ettim.
segiz: sekiz (Krg)
-Tolgoosu segiz kn bolgon,
Tolgotkon mnday kim bolgon. (M I, 23. s)
-Doum ars sekiz gn srd,
Bylesine sanclanan kimse olmamt.
semiz: semiz (OY)
-Toruk bukal semiz bukal rakda bilser, semiz buka, toruk buka teyin bilmez ermi teyin
ana sakntm. (T I: b- 6)
-(nsan) zayf boalarla semiz boalar uzaktan bilmek zorunda kalsa, hangilerinin semiz
boa, hangilerinin zayf boa olduunu bilmez imi diye ylece dndm.
semiz: semiz (Krg)
-Koy semizi- koyudan. (ML, 124. s)
-Semiz koyun obandandr.
sen: sen (OY)
-Trk bodun, tokurkak sen: ask tosk mez sen; bir todsar ask mez sen. (KT: g- 8)
-(Ey) Trk halk, (sen) tok gzlsn: al tokluu dnmezsin; bir (de) doyarsan al
(hi) dnmezsin.
sen: sen (Krg)
-Semetey seni sayganda,
ltrby tir koyu emes. ( SY, 217. s)
-Semetey sana mzrak saplarsa canl diri brakmaz.
s-: tahrip et-, kr- (OY)
-Meni sabmn smad, Tabga kagan ireki bedizig tt. (KT: g- 11)
-(inliler) benim szm krmadlar (ve) in hakannn has sanatlarn gnderdiler.
sn-: krl-; sndr-: kr-; sya ap-, sya at-, sy ap-, sy at-: kr- (Krg)
-Bir uydun myz snsa, miiniki zrkrayt. (ML, 67. s)
-Bir inein boynuzu krlrsa, bin inek ac eker.
-Abaylatpay bir att,
Bir cak butum sy att. (K, 167. s)
-Dikkatsizce vurduun iin bir ayam krdm.
sgt: feryat, figan (OY)
-Kzde ya kelser tda, klte sgt kelser yanturu sakntm (KT: k- 11)
-Gzlerimden ya gelse engel olarak, gnlden feryat gelse geri evirerek yas tuttum.
skta-: ala- (Krg)
-Iylabagn, Kankey
Sktabagn, kulunum. (SY, 30. s)
-Alama, szlama yavrum Kankey.
sgt: yas, alayc (OY)

-Yog sgt re, kn tugskda Bkli llg el, Tabga, Tpt, Apar, Purum, Krkz,
Kurkan, Otuz Tatar, Ktany, Tatab buna bodun kelipen sgtam, yoglam. (KT:
d- 4)
-(Cenaze trenlerine) yas (ve) alayc (olarak) douda, gn dousundan Bkli l halk,
inliler, Tibetliler, Avarlar, Bizansllar, Krgzlar, Kurkanlar, Otuz Tatarlar,
Ktaylar, Tatablar bunca halklar gelerek alamlar, yas tutmular.
kooku: at, alayc (Krg)
-Kygn katn- kooku. (ML, 134. s)
-Yaknn kaybeden kadn at yakar.
sgta-: yas tut-, ala- (OY)
-Yog sgt re, kn tugskda Bkli llg el, Tabga, Tpt, Apar, Purum, Krkz,
Kurkan, Otuz Tatar, Ktany, Tatab buna bodun kelipen sgtam, yoglam. (KT:
d- 4)
-(Cenaze trenlerine) yas (ve) alayc (olarak) douda, gn dousundan Bkli l halk,
inliler, Tibetliler, Avarlar, Bizansllar, Krgzlar, Kurkanlar, Otuz Tatarlar,
Ktaylar, Tatablar bunca halklar gelerek alamlar, yas tutmular.
skta-: yas tut-, ala- (Krg)
-Iylabagn, Kankey
Sktabagn, kulunum. (SY, 30. s)
-Alama, szlama yavrum Kankey.
sgun: geyik (OY)
-Yay bolsar, ze teri kbrgesi etere, ana, tagda sgun etser, ana, saknur men.
(BK: b- 4)
-lkbahar gelince, yukarda (gk) davulu (nasl) gmbrderse, ylece, dalarda geyikler
(nasl) brrse, (ylece), yas tutuyorum.
kiyik: geyik (Krg)
-Kiyik atp, a uulap,
Crgaybz dep ermekke. (SY, 142. s)
-Geyik vurup avlanarak eleniriz.
sar: yarm, yar (OY)
-Sar ssi ebig barkg yulgal bard, sar ssi sgeli kelti. (BK: d- 32)
-Yar ordusu evimizi barkmz yamalamak iin gitti, yar ordusu da savamak iin
geldi.
sar: yarm, iftin birisi (Krg)
-Snnn sar tg mayrk. (ML, 167. s)
-Eletirenin ayakkablarnn biri eridir.
-Cubaymdan ayrlp,
Sar boldum, Tuyana. (Kk, 164. s)
-Eimden ayrlp yarm kaldm, Tuyana.
siil: kk kz karde (OY)
-Siilim kunuyug birtimiz. (KT: d- 20)
-(E olarak da) kz kardeim prensesi verdik.

sidi: bir abla iin kk kz karde (Krg)

-Ecesi kiygen tondu sidisi da kiyet. (ML, 194. s)
-Ablas giyen krk kz kardei de giyer.
sik: kemik (bk. sk) (OY)
-Kan suba ygrti, sik taga yatd. (KT: d- 24)
-Kanlarnz rmaklar gibi akt, kemikleriniz dalar gibi yld;
sk: kemik, sgk: aa gvdesi (Krg)
-Dos ayrlat, sk kayrlat. (ML, 74. s)
-Arkada ayrlr, kemik (karde) tekrar kavuur.
-Daryka cglboogo trmp, etegin ayrp, belin butakka buup, an sgkk rmap,
canga aralc izdedi. (ET, 325. s)
-Daryka dmemek abasyla eteini yrtp, belini budaa balad, san aacn
gvdesine sard, cann kurtarmaya are arad.
siz: siz (OY)
-Trk mat bodun, begler, bdke krgme begler g yalta siz? (KT: g- 11)
-(Ey) sadk Trk halk (ve) beyleri, bu devirde (bana) itaat eden beyler, (sizler) mi
yanlacaksnz?
siz: siz (Krg)
-Sen degen senek sz,
Siz degen slk sz. (ML, 162. s)
-Sen demek kaba, siz demek naziktir.
sk-: sk- (OY)
-Sg batm karg skpen Kgmen yg toga yorp Krkz bodunug uda basdmz.
(KT: d- 35)
-Mzrak batm kar skp Kgmen dalarn aarak Krgz halkn uykuda iken bastk.
sk-: sk-, dikiini a- (Krg)
-Trt butu tbray kkrg sgld. (KO, 170. s)
-Drt aya tpr tpr gs kesildi, skld.
skr-: ktr-, baml kl- (OY)
-Teri yarlkaduk n, illigig elsiretmi, kaganlgg kagansratm; yagg baz klm;
tizligig skrmi, balgg ykntrmi. (KT: d- 15)
-Tanr (yle) buyurduu iin, devletliyi devletsiz brakm, hakanly hakansz brakm;
dmanlar baml klm; dizlilere diz ktrm, ballara ba edirmi.
ba iydir-, tizelet-, glt-: baml kl-, tabi kl-, ktr- (Krg)
-glp caagana, tike crp can tata. (ML, 188. s)
-Diz kp yaamaktansa ayakst can ver.
-Tizelep caagana, tik turup lgn cak. (ML, 172. s)
-Diz kp yaamaktansa dik durup lmek yedir.
szle-: szle-, konu- (OY)
-Tigin eki ad inim Kl Tigin birle szledimiz. (BK: d- 21)
-Prens iki ad (ve) kardeim Kl Tigin ile konuup anlatk.

syl-, syl-: konu- (Krg)

-Kii emes kii sz emes szd sylyt. (ML, 123. s)
-Adam olmayan birisi lzumsuz sz syler.
sub: su, rmak (OY)
-Kan suba ygrti, sik taga yatd. (KT: d- 24)
-Kanlarnz rmaklar gibi akt, kemikleriniz dalar gibi yld;
suu: su (Krg)
-Cagagm carm boluptur,
narm suudan kalptr. (M II, 166. s)
-Cevizim yarm kalm,
Kavam susuz kalm.
suk: haset, kskanlk, hrs, fke (OY)
-Sukun ogln yutuzn anta altm. (BK: d- 38)
-Kskanlkla ocuklarn (ve) kadnlarn orada gasp ettim.
suk: a gz, obur; kskanlk (Krg)
-Sagzgan saktgnan lby, suktugunan lt. (ML, 160. s)
-Saksaan kulandan lmez, boazndan lr.
-Mltk n udaa-udaa tars etti,
Eki suk eki cakka calp etti. (MA, 218. s)
-Tfek sesi pepee kt kt etti,
ki obur iki tarafa dt.
s: ordu, asker (OY)
-Sab antag: Yar yazda on tmen s terilti tir. (T II: b- 1)
-Szleri yle: Yar ovasnda yz bin asker topland diyor.
asker, kol, kouun: ordu, asker (Krg)
-Toktoy tur, bgn aman kalsa da, erte kuralduu kol menen kelip, muuzdatamn. (KO,
252. s)
-Peki grrsn, bugn sa salim kaldysan bile, yarn silahl asker ile gelip boazlayp
ldreceim.
-Kal kouun kcldayt,
Kara kurttay bcldayt. (M II, 187. s)
-Saysz asker kurt yuvas gibi kaynar.
sig: tatl, ho (OY)
-Sig sabn ymak agn arp rak bodunug ana yagutr ermi (KT: g- 5)
-Tatl szlerle (ve) yumuak ipekli kumalarla kandrp uzak(larda yaayan) halklar bylece
(kendilerine) yaklatrrlar imi.
, k: 1) tatl, irin; 2) kekeleyerek (ocuka) konuan birisi (Krg)
-Auu menen nn daamn tatuu. (KOS, 880. s)
-Hayatn ac ve tatlsna katlanarak tecrbe edinmek.
-Ak tilge- zaar clan,
k tilge- canm kurban. (KTDS I, 127. s)
-Ac sze kar zehirli ylan olaym, tatl sze canm kurban olsun.

- tamak. (KOS, 880. s)

-Boazna dkn.
-Tiliiz k eken dep, meni syltpy koyutu. (KTSS, 175. s)
-Diliniz kekeme imi diye bana konuma frsat vermediler.
sle-: ordu sevk et-, sefer et-, ordu ile sefere k- (OY)
-S slepen trt buludak bodunug kop alm, kop baz klm. (BK: d- 3)
-Ordular sevk ederek, drt bucaktaki halklar hep alm, hep kendilerine baml
klmlar.
kol bata-: ordu sevk et-, orduyu gtr- (Krg)
-Babam Bakay karya
Koldu bata, oluya. (SK, 241. s)
-Evliya gibi yal babam Bakay orduyu gtr.
slet-: ordu sevk ettir- (OY)
-Keligme beglerin bodunn itip ygp, aza bodun tezmi erti, On-Ok ssin sletdim. (T II: b8)
-(Bize) gelen beylerini ve halkn derleyip toplayp, bir az halk kap gitmi idi, On-Ok
ordusunu sefere karttm.
saparga gar-, soguka attandr-: ordu sevk ettir- (Krg)
-Aga sogu gp, er-bl tp ktr soguka attand. (S, 93. s)
-Aniden sava balayp erkeklerin hepsi savaa gittiler.
-Oentip akaygan ktn ak tanda oor kuraldangan alptar tndk tarapt bettep
saparga attant. (BKK, 32. s)
-Bylece kn bulutsuz ak afanda ar silahlanm kahramanlar kuzey tarafa doru
sefere ktlar.
sg: mzrak (OY)
-Usn sgn admz. (T I: k- 4)
-Uykularn mzraklarmzla atk.
sg, zg: mzrak (Krg)
-Algandar caladap,
Uu bolot o zg. (CD, 145. s)
-Elinde evirip evirdii elik ulu byk mzraktr.
-Erdikti e birier klbaysar,
Arkadan takap tursa kanduu sg. (KOS, 672. s)
-Arkanza kanl mzrak dayanrsa hibiriniz kahramanlk gsteremezsiniz.
s: sava, muharebe (OY)
-Aguda eki ulug s sdm. (BK: d- 34)
-Auda iki byk sava verdim.
sg-: arasna gir-, dal- (Krg)
-Kiinekey beel sgp kirip suu ier /Kak/. (BF, 101. s)
-Kck clz iine dalp su ier /Kak/.
-Nayza sgd. (KOS, 672. s)
-Mzrak sapland.

s-: sava- (OY)

-Oguzka be sdi. (T II: g- 5)
-Ouzlarla (da) be (kez) savat.
sg-, sgt-: dal-, arasna gir- (Krg)
-Deizge sggn abaktay cogolgon Carkmbay rm degen aar batap, kyla cer
kdrp, Mongoliyan aralap, Orusiyann gtag aarlarna bard. (KO, 54. s)
-Denize dalan kk balk kaybolan Carkmbay rm ehrinden tutunuz da pek ok
yer gezmi, Moolistan' dolaarak Rusya'nn dousundaki ehirlere gitmiti.
-Nayza sgtt. (KOS, 672. s)
-Mzrak saplad.
sr-: sr-, uzaklatr- (OY)
-Sglg kantan kelipen sre eltdi? (KT: d- 23)
-Mzrakl (dman) nereden gelip de (seni yerinden yurdundan) srp kartt?
sr-: sr- (Krg)
-keriden buyruk bar: Tuzemderdi Ktay egine eyin srgl, ba iybegenderin
suraksz atkla degen. (ET, 161. s)
-Yerlileri in snrna kadar srn, itaat etmeyenlerini sorgusuz vurun! diye ieriden bir
emir var.
-Ttabgan: tavan (OY)
-Keyik yiy, tabgan yey olurur ertimiz. (T I: g- 1)
-Yaban hayvanlar yiyerek, tavan yiyerek yayorduk.
koyon: tavan (Krg)
-Erdi nams ltrt, koyondu kam ltrt. (ML, 123. s)
-Eri namus ldrr, tavan kam ldrr.
tag: da (OY)
-Kan suba ygrti, sik taga yatd. (KT: d- 24)
-Kanlarnz rmaklar gibi akt, kemikleriniz dalar gibi yld.
too: da (Krg)
-Krngn toonun raag cok. (ML 130. s)
-Gzken da uzak deil.
tagk-: daa k- (OY)
-Tara yoryur tiyin k eidip balkdak tagkm, tagdak inmi, tirilip yetmi er bolm
(KT: d- 12)
-(lteri) ba kaldryor diye haber alp ehirdekiler daa km, dadakiler (ehire)
inmi, derlenip toplanp yetmi kii olmular.
toogo k-: daa k- (Krg)
-Kococa toogo garn
Zulayka suluu bildi emi. (K, 121. s)
-Kococa'n daa trmanacan Zulayka gzelim renmi.

tak: dahi, daha (OY)

-Yaguk el erser, ana tak erig yerte irser, ana erig yerte beg ta toktdm, bititdim.
(KT: g- 13)
-(Buras) yakn (bir) mevki olduundan, ayrca kolay eriilir (bir) yer olduundan, byle
kolay eriilir (bir) yerde ebedi ta hkkettirdim, yazdrttm.
dag: dahi, daha, da (Krg)
-Eti kzp algan akbuurul calkuyrugun saprltp, ban ulguy, oozduk berbey dag dalay
cerge uzad. (ET, 133. s)
-Eti kzm beyazms kr at yelesini, kuyruunu savurarak, ban silkerek, gem
vermeden daha epey yere uzaklat.
taluy: deniz, okyanus (OY)
-Trk bodun klngal, Trk kagan olurgal, antu balkka, taluy gzke tegmi yok
ermi. (T I: d- 1)
-Trk halk (yaratlal), Trk kaan tahta otural, antung ehirlerine, denize vard yok
imi.
deiz: deniz (Krg)
-Bir mezgilderdegi deizdin ordu deyin dese ukurlar, oydudar cok. (KO, 623. s)
-Bir zamanlardaki deniz diye tahmin edersen yerinde ukurluklar bulunmuyor.
tam: duvar (OY)
-Yigirmi kn olurup bu taka, bu tamka kop Yollug Tigin bitidim. (KT: g-D)
-Yrmi gn oturup bu taa, bu duvara hep Yollu Tigin, (ben) yazdm.
tam: duvar; ev (Krg)
-Tgrk bkan nan bar,
Trt bulu kelgen tam bar. (M II, 19. s)
-Yuvarlak ekmei var,
Drt keli evi var.
-Kep tamda. Bul degen beton. Pilimot menen atsa da tpyt. (MB, 230. s)
-Mesele ite duvara baldr. Duvar betondan yaplmtr. Mitralyz ile vursan bile
delinmez.
tamga: mhr (OY)
-On-Ok oglum Trgi kaganta Makara tamga Oguz Bilge tamga kelti. (KT: k- 13)
-On-Ok olum Trgi hakanndan mhrdar Makara (ve) mhrdar Ouz Bilge geldi.
tamga: en, damga, harf (Krg)
-Mna uunday okuya e kaan bolbosun- dep, bizdin ata-babalarbz uul taka tamga
basp koyuuptur, baldar. (MB, 186. s)
-te byle olaylar bir daha hibir zaman tekrarlanmasn diye bizim ecdadlarmz bu taa
yazm, izmiler, ocuklar.
ta: tan, afak (OY)
-Boluka ta ntr tegdimiz. (T I: k- 11)
-Boluya tan atarken vardk.
ta: tan, afak (Krg)

- kng cetpey ta ca atkanda it abalayt. (KO, 614. s)

- gn doldurmadan afak yeni sktnde kpek havlar.
tapa: -a doru, -a kar (OY)
-Alt ub Sogdak tapa sledimiz, buzdumuz. (KT: d- 31)
-Alt blgeli Sodaklara doru sefer ettik (ve onlar) bozguna urattk.
karay, kzdy: -a doru (Krg)
-rg karay tz baratp kokustan,
mr colun keede caza baskann. (SC, 125. s)
-Yukar ilerlerken hayatnda aniden yanl admlar atmt.
-O dyn kzdy col tartsam,
Ordumdu basar balam cok. (Ceicok // ZA II, 81. s)
-br dnyaya yol alrsam,
Yerime geecek olum yok.
tapla-: tasvip et-, ho karla-, been- (OY)
-ze Teri, duk Yer Sub eim kagan kut taplamad erin. (BK: d- 35)
-(Bu hareketi) yukardaki Tanr, (aadaki) kutsal Yer (ve) Su (ruhlar ile) amcam
Hakann ruhu tasvip etmedi hi phesiz.
caktr-: ho karla-, been-, koldo-: destekle-; tapta-: sevgi, efkat, onay belirtisi olarak
birinin omzuna, dizine vs hafife vur-, svazla- (Krg)
-Oluya da caknn koldoyt. (ML, 148. s)
-Evliya da yaknn destekler.
-atkaldn cazg ta menen cazg kein, cayk ta menen cayk kein Akbayev daym
biyikten krn caktru. (S, 97. s)
-atkal'n ilkbahardaki afa ile akamn, yazn afa ile akamn Akbayev, hep
ykseklikten seyretmeyi severdi.
-Erkin Kumaykt taptap-taptap koydu. (KOS, 705. s)
-Erkin Kumayk' okad.
tarkn: huzursuz (OY)
-Oguz yeme tarkn ol temi. (T I: d- 5)
-Ouzlar da huzursuzdur demi.
tarka-, tara-: dal- (Krg)
-Tarkad tag bul kezde,
Talastan cegen soyuldun. (Ceicok // ZA II, 114. s)
-Talas'tayken kafasna yedii topuz izi artk kalmad.
ta (I): ta, talk yer, mezar ta, kitabe (OY)
-Bark itgi bediz yaratgma bitig ta itgi Tabga kagan kan a Sen kelti. (KT:
k- 13)
-Trbe yapmcs, ssleme sanats (ve) mezar ta ustas (olarak) in imparatorunun
yeeni General a kelti.
ta: ta (Krg)
-Ta tat teet, ay bat teet. (ML, 170. s)
-Ta ta deler, dedikodu ba deler.

ta (II): d (OY)
-Ida tada kalm kubranp yeti yz bolt. (T I: b- 4)
-Dada bayrda kalm olanlar toplanp yedi yz (kii) oldu.
t: d; tata-: brak- (Krg)
-T caltrak, ii kaltrak. (ML, 179. s)
-D parlak, ii kt.
-Dny kerek emes dep,
Altnd maga tatagan. (MZKDN, 163. s)
-Mlk, devlet gereksiz diye altnlarn bana brakmt.
tak-: k-, (ordu) sefere k- (OY)
-lki s takm erti, ekin s ebde erti. (BK: d- 32)
-Birinci ordu sefere km idi, ikinci ordu yurtta idi.
ta-, taknda-: ta-, k-: k- (Krg)
-Adammn. Ta emesmin katp turgan,
Peylim bar tarlp ce tap turgan. (SC, 142. s)
-nsanm. Ta gibi sert hareketsiz deilim,
Bazen ekilen, bazen de taan keyfim var.
-A cay kelgende kiinekey darya takndap nugunan ktrlp, ydy tatardn birbirine karsldap-krsldp urunup atkannan cer solkuldaar ele. (KC, 101. s)
-Yaz gelince ise kck nehir taarak yatandan ykselir, ev gibi talarn birbiriyle
patr ktr arpmasndan yer sarslr idi.
-k degende ne kpayt,
k degen kepti nege ukpayt. (M I, 220. s)
-k deyince niye kmaz, k denileni niye dinlemez.
tay: byk (OY)
-Lisn Tay-Sen baadu bi yz eren kelti. (BK: g- 11)
-Lisn Tay-Sengn kumandasnda be yz kii geldi.
tay: byk, anne akrabalar, tay > tayene: nine, tayata: dede, tayece: teyze, tayake: day
(Krg)
-Caman tayn taanbayt. (ML, 91. s)
-Kt birisi byn (anne akrabalar) tanmaz.
-Keyi kn tp bama,
Kk caldan kalgan cetimdi,
nim, tayna karay kardm. (SY, 26. s)
-Bama ar gnler dnce
Kahramanmdan kalan yetimi
Kardeim, kendi akrabalarma kardm.
2) tay: bir yan gemi byk ba hayvan
Tay torpok. Tay buka. Tay taylak.
-Tay buza. Tay boa. Tay deve yavrusu.
-Tay atka ksa, at azatka gat. (ML, 168. s)
-Tay ata ksa, at zgrle kavuur.

taygun: taylar, oullar (OY)

-Igar oglanzda, taygunzda yegdi igidr ertigiz. (KT: g-D)
-(Halknz) deerli evladnzdan, tay (gibi) oullarnzdan daha iyi besliyor idiniz.
baldar, uuldar: ocuklar, oullar (Krg)
-Baldar emne dedirbeyt, akalk emne dedirbeyt. (ML, 56. s)
-ocuklar ne dedirmez, alk ne yedirmez.
te-/ti-: de-, syle- (OY)
-ikdk n Teri l! temi erin. (T I: b- 3)
- (Trk halk yeniden) baml olduu iin Tanr l! demi olmal.
de-: de- (Krg)
-Kooy batk karsn,
Baylap ald dep bargn. (M II, 39. s)
-htiyar Kooyu ba olmak zere
Baladlar diye haber ilet.
tebi: deve (OY)
-Ol yerke ben Bilge Tunyukuk tegrtk n sarg altun, r km, kz koduz, egri
tebi, ag busz kelrti. (T II: g- 4)
-O topraklara (Trk halkn) ben Bilge Tunyukuk gtrdm iin san altnlan, beyaz
gmleri, kzlar kadnlar, hrgl develeri ve ipekli kumalar fazlasyle (nmze)
getirdiler.
t: deve (Krg)
-z bandag tn krby,
Kii bandag pt krt. (ML, 152. s)
-Kendi bandaki deveyi grmeyen,
Bakasnn bandaki otu grr.
teblig: hilekar, aldatc (OY)
-Begleri bodun tzsz n, Tabga bodun tebligin krlgin n, armaksn n, inili
eili kikrtkin n, begli bodunlg yoaurtukn n, Trk bodun, illedk ilin
gnu dm, kaganladuk kagann yitr dm. (KT: d- 6)
-Beyleri (ve) halk itaatkr olmad iin, in halk hilekr (ve) sahtekr olduu iin, aldatc
olduu iin, erkek kardelerle aabeyleri birbirlerine drd iin, beylerle halk
karlkl kkrtt iin, Trk halk, kurduu devletini elden karvermi. Tahta oturttuu
hakann kaybedivermi.
kuu, aylaker, amalky: hilekar, aldatc (Krg)
-Aylakerge daba cok. (ML, 27. s)
-Hilekara are bulunmaz.
teg: gibi (OY)
-Anta kisre inisi eisin teg klnmaduk erin, ogl kan teg klnmaduk erin (KT: d- 5)
-Ondan sonra erkek kardeleri aabeyleri gibi yaratlmam phesiz, oullar babalar gibi
yaratlmam phesiz.
{dA4y, -tA4y}: gibi (Krg)

-Bat menen gt baylantrgan tasmaday kara col kalaan kak carp tt. (ET, 203.
s)
-Bat ile dou arasnda iliki kuran erit gibi kara yol ehrin tam ortasndan geiyor.
-Yepifanov kagazd okup, Tilekmatt sedeptey kk kz menen tikireye tiktep kald. (ET,
93. s)
-Yepifanov kad okuyup Tilekmata aknlkla sedef gibi mavi gzlerini dikti.
teg-: hcm et-, saldr-, de-, var-, eri- (OY)
-Kl Tigin Bayrkun ak adgrg binip oplayu tegdi. (KT: d- 35)
-Kl Tigin Baykularn ak aygrna binip sratle atlarak hcum etti.
tiy-: de-, saldr- (Krg)
-Bolo turgan azamat,
Bolotton kl baylanp,
Coogo tiyse sr bar. (AK, 47. s)
-Cesur kahraman elik kl balanr, dmana saldrr, rktr.
tegi: kadar, dein (OY)
-Kurgaru Ke Tarmanka tegi Trk bodunug ana konturtumz, ana etdimiz. (KT: d- 21)
-Batda Keng Tarmana kadar Trk halkn ylece yerletirdik, ylece rgtledik.
deyre, eyin: kadar (Krg)
-keriden buyruk bar: Tuzemderdi Ktay egine eyin srgl, ba iybegenderin
suraksz atkla degen. (ET, 161. s)
-Yerlileri in snrna kadar srn, itaat etmeyenlerini sorgusuz vurun! ieriden bir emir
var.
-Aga deyre aligi azuuluu, azuusuz candktardan ayrmalanbay adamdar dalay kaygluu,
azaluu, azaptuu tagdrd batan keiret, dalayd krt. (ET, 83. s)
-Ona kadar u azl ve azsz hayvanlardan hi farksz olan insanlar gayet kederli,
matemli, eziyetli hayat geirir, birok ey grr.
tegi: atma (OY)
-S tegiinte yitin erig kllad. (KT: k- 5)
-Ordular kaptnda (da) yedinci eri kllad.
tiy-: de-, dokun-, saldr-; tiyi: dokunu (Krg)
-Atp duman bettese,
Aykrp aga tiyeyin. (folk., KOS, 732. s)
-Dmanla yzyze arptmzda haykrarak ona saldraym.
tegre: epeevre (OY)
-Yagmz tegre ouk teg erti, biz a teg ertimiz. (T I: g- 1)
-Dmanlarmz epeevre ocak gibi idi; biz (ortadaki) a gibi idik.
tegerek: evre, halka, tegirek: tekerlek, yr: evre (Krg)
-Teine albagandn tegeregine colobo. (ML, 171. s)
-Seni kendine eit saymayann evresine yaklama.
-Adatta andan murunku ttrnd ool arabann artk tegiregi zn tepsep baratkanda
ele oygonup ket. (KC, 48. s)

-Genelde ondan nceki ryalarnda o arabann arka tekerlekleri kendisini basarken uyanr
giderdi.
-Mizirde okup, kasyda trgn Gabdulla tez ele musulman yrsn alnp,
Takenttegi ymamdn munaacat menen elden karacat cydrp, meit kurdurup, al meit
'nogoy meit' atalat. (ET, 204. s)
-Msrda renim grm, kaside yazabilen Gabdulla mslman evreye az zamanda
girdi, Takent'teki imamn mnacat ve daveti ile halktan para toplayp kurdurduu
mescide 'Nogay mescid' ad verildi.
tegr-: gtr- (OY)
-Ol yerke ben Bilge Tunyukuk tegrtk n sarg altun, r km, kz koduz, egri
tebi, ag busz kelrti. (T II: g- 4)
-O topraklara (Trk halkn) ben Bilge Tunyukuk gtrdm iin sar altnlar, beyaz
gmleri, kzlar kadnlar, hrgl develeri ve ipekli kumalar fazlasyle (nmze)
getirdiler.
alp bar-: gtr- (Krg)
-Meyli, kayakka alp barsa, ool cakka alp barsn. (KK, 108. s)
-Peki, nereye gtrmek isterse, oraya gtrsn.
telin-: delin- (OY)
-ze teri basmasar, asra yir telinmeser, Trk bodun, eliin, trin kem artat uda
erti? (KT: d- 22)
-stte(ki) gk kmedike, altta(ki) yer (de) delinmedike, (ey) Trk halk, (senin)
devletini (ve) yasalarn kim ykp bozabilirdi?
tilin-: dilin- (Krg)
-Traktor tiin grp,
Talaann beti tilinet. (T. Bayzakov // KBPA, 265. s)
-Traktr dilerini batrnca tarla yz dilinir.
temir: demir (OY)
-Yen gzg kee, Tinsi Ogl aytgma belig Ek tagg ert Temir Kapgka tegi
irtimiz. (T II: g- 1)
-nci rman geerek, Tanr olu denilen (doruklar ak) benekli (yani karla kapl) Ek
dan aarak Demir Kapya kadar vardk.
temir: demir (Krg)
-Temirdi sgnda sok,
Kepti kzuusunda sok. (ML, 171. s)
-Demir tavnda dvlr,
Sz frsat gelince sylenir.
teri: gk, gkyz, tanr (OY)
-Teri yarlkaduk n, k teyin korkmadmz. (T II: b- 5)
-Tanr buyurduu iin, (dman) ok diye korkmadk.
teir: tanr (Krg)
-Tetuumdan kem boldum,
Teirim mende ne cazk. (Ceicok // ZA II, 81. s)

-Tanrm, ne gnahm iin beni akranmdan eksik ettin.

ter: ter (OY)
-Tn udmat, kntz olurmat, kzl kanm tkti, kara terim ygrti iig kg bertim
k. (T II: d- 2)
-Geceleri uyumadan, gndzleri oturmadan, kzl kanm aktarak, kara terimi dktrerek
hizmet ettim.
ter: ter (Krg)
-Kep ktrby cak bolboyt,
Ter ktrby klk bolboyt. (ML, 121. s)
-Sz dinlemeden bilgili olmaz,
Yeterince terlemeden yrk olmaz.
ter-/tir-: der-, topla- (OY)
-Sab antag: Yar yazda on tmen s terilti tir. (T II: b- 1)
-Szleri yle: Yar ovasnda yz bin asker topland diyor.
ter-: topla- (Krg)
-Birden zp, terip al,
Sortko karap blp al,
Almuruttun caks
Bizdin bakta krp al. (M. Cangaziyev // KBPA, 258. s)
-Teker teker kopar, topla, eidine gre ayr, armutun en iyisi bizim bahede yetiir.
teye: sincap (OY)
-Sarg altunn, r kmin, krgaglg kutayn, kinlig egitisin, zlik atn, adgrn, kara
kiin, kk teyein Trkme bodunuma kazganu birtim, iti birtim (BK: k- 11)
-Sar altnlarn, beyaz gmlerini, kenarl ipek kumalarn, kokulu ipeklilerini, has
talarn, aygrlarn, kara samurlarn (ve) gk sincaplarn Trklerime ve halkma
kazanverdim, ediniverdim.
tyn, tyn kan: sincap (Krg)
tez-: ka- (OY)
-Ulug rkin azknya erin tezip bard. (KT: d- 34)
-Ulu rkin azck erle kap gitti.
tez: abuk, acil, hzl (Krg)
-Mizirde okup, kasyda trgn Gabdulla tez ele musulman yrsn alnp,
Takenttegi ymamdn munaacat menen elden karacat cydrp, meit kurdurup, al meit
'nogoy meit' atalat. (ET, 204. s)
-Msrda renim grm, kaside yazabilen Gabdulla mslman evreye az zamanda
girdi, Takent'teki imamn mnacat ve daveti ile halktan para toplayp kurdurduu
mescide 'Nogay mescid' ad verildi.
td-: engel ol-, tut- (OY)
-Kzde ya kelser tda, klte sgt kelser yanturu sakntm. (KT: k- 11)
-Gzlerimden ya gelse engel olarak, gnlden feryat gelse geri evirerek yas tuttum.
ty-: engel ol-, tut- (Krg)

-Atdn oozun cya tur, baatr,

Auudu biraz tya tur, baatr. (CD, 84. s)
-Atnn yularn ek, babayiit,
fkeni biraz tut, yattr, babayiit.
tl: (dman hakknda) bilgi; gzc, haberci (OY)
-Kelir erser kr kelr; kelmez erser tlg sabg al olur tidi. (T I: k- 8)
-(Dman) gelir ise grlp gelir; gelmez ise haberlerini alarak oturun! dedi.
til: haberci (Krg)
-An Asan kndz bildi algndap,
Tn iinde til karmamak alkmdap. (T, 115. s)
-Asan onu bugn gndz kefe gittiinde rendi,
Geceleyin dil yakalayp getirecekti.
tla-: dinle- (OY)
-Tokuz Oguz begleri bodun, bu sabmn edgti eid katgd tla. (KT: g- 2)
-Dokuz Ouz beyleri (ve) halk, bu szlerimi iyice iitin (ve) skca dinleyin.
tda-, ta-: dinle- (Krg)
-Uktabay tap catp, ta aldnda
Bulbuldun mukam nn ank uktum. (R, 285. s)
-afak vaktinde cvldayan blbln tatl sesini uyumadan dinleyerek yatyordum.
-Kygnmd tdaz,
Knmd, aba, lgaz. (SY, 117. s)
-Benim hznme kulak tutun,
Gnahm varsa syleyin, aabey.
tigin: prens (OY)
-Kl Tigin bagu boz at binip tegdi (KT: d- 37)
-Kl Tigin aln aktmal boz ata binip hcum etti.
kanzada: prens (Krg)
-Otryadn kayra tarttipke keltirip, kanzada alard kayradan abuulga kirgizdi. (BKK, 40.
s)
-Kolunu yeniden dzenleyip prens onlar tekrar saldrya att.
tik-: dik- (OY)
-Ulug oglum agrp yok bola Kug Sengng balbal tike birtim. (BK: g- 9)
-Byk olum hastalanp lnce Kuyu, Generali, balbal (olarak) dikiverdim.
tik-: dik- (Krg)
-Konoktorgo dayardap,
Boz ydn tikti kanan. (MZKDN, 119. s)
-Konuklar iin adrdan birkan dikmi, hazrlamlard.
tile-: iste- (OY)
-Yeri tiledim. (T I: d- 6)
-Klavuz istedim.
tile-: dile-, iste- (Krg)

-Irsk cerden tile. (S, 167. s)

-Nimetini topraktan dile.
tir-: yaa-, diril- (OY)
-Trk bodun tirip il tutskn bunta urtum; yalp lsikiin yeme bunta urtum. (KT: g10)
-Trk (halk), dirilip (nasl) devlet sahibi olacan buraya (ta zerine) hakkettim; yanlp
(nasl) leceini de buraya hakkettim.
tiril-: diril-; tirdik: yaam, mr (Krg)
-lgnd surasa tirilgenge ese,
Oorugand surasa aykkanga ese (ML, 155. s)
-Basal dilemek dirilmesine denk,
Hasta hatrn sormak iyilemesine denk.
-Tirdiktin k birdikte,
Birbirie karala. (R, 230. s)
-Birlik, beraberlik hayatta bir kuvvet, bu yzden birbirinize yardm edin.
tirgr-: dirilt- (OY)
-Anta kisre Teri yarlkaduk n, kutum lgm bar n, ltei bodunug tirgr
igittim. (BK: d- 23)
-Ondan sonra Tanr (yle) buyurduu iin, bahtm (ve) talihim olduu iin, lecek halk
diriltip doyurdum.
tirgiz-, tirilt-: dirilt- (Krg)
-kn bir ottu tamzd, uutum,
lgn bir cand tirgizdi, uutum (M I, 293. s)
-Snm atei tekrar yaktn, uutum,
lm can tekrar dirilttin, uutum.
tirig: diri, canl; hayat (OY)
-gm katun ulayu glerim, ekelerim, kelinm, kunuylarm, buna yeme tirigi k
bolta erti. (KT: k- 9)
-(Kl Tigin olmasayd) annem hatun bata olmak zere (dier) annelerim, ablalarm,
gelinlerim, prenseslerim, buna hayatta kalanlar cariye olacak idi.
tir, tirik: diri, canl (Krg)
-Semetey seni sayganda,
ltrby tir koyu emes. ( SY, 217. s)
-Semetey sana mzrak saplarsa canl diri brakmaz.
-l menen tirikke,
Duba crr araga. (MK, 198. s)
-l ile dirinin arasnda dua ba kurar.
tirki: kervan (OY)
-tken yer olurup ark tirki sar, ne buug yok. (BK: k- 6)
-tken lkesinde oturup (buradan) kervanlar gnderirsen, hibir derdin olmaz.
tirke-: ekle; irke-, irketir-: peinden gtr- (Krg)
-Dubay salam kat cazp,

Kagaz tirkep bat cazp. (KS, 45. s)

-yi dileklerini anlatan mektubu daha bir yaprak kat ekleyip abucak yazd.
-Altm vagon bir tirkep,
Alp ukan parovoz. (A, 208. s)
-Lokomotif altm vagonu peine takarak gtrr.
-Buruldap anda-sanda kara ttn,
Syrgn irketirip aard btn! (R, 287. s)
-Buram buram siyah duman fleyerek
Peinden tm ehri takm gtryor.
-Parovoz tt uup vagon irkep,
Karasa, tarkanp boyu terdep. (T, 64. s)
-Lokomotif vagonlar ekmi gtrr,
Sen de ona zevk duyarak bakarsn.
tiz: diz (OY)
-Teri yarlkaduk n, illigig elsiretmi, kaganlgg kagansratm; yagg baz klm;
tizligig skrmi, balgg ykntrmi. (KT: d- 15)
-Tanr (yle) buyurduu iin, devletliyi devletsiz brakm, hakanly hakansz brakm;
dmanlar baml klm; dizlilere diz ktrm, ballara ba edirmi.
tize: diz (Krg)
-Sarbay kolu bagnp,
Kee bir erge kee bir er
Tizeleri bglp
Artnan urkap cgrp. (SK, 254. s)
-Sarbayn ordusu tabi oldu,
Malup olanlar galiplere diz kt, yaranmaya kotu.
tod-: doy- (OY)
-Asar tosk mez sen, bir todsar ask mez sen. (BK: k- 6)
-Ackrsan doyacan dnmezsin, bir de doyarsan (tekrar) ackacan dnmezsin.
toy-: doy- (Krg)
-Clandn azr oyu,
Bakan sorup toyuu. (MA, 202. s)
-Ylann u andaki istei kurbaay yutmak, doymaktr.
tog-: a-, ge- (OY)
-Kgmen yg toga yorp Krkz bodunug uda basdm. (BK: d- 27)
-Kmen dalarn ap Krgz halkn uykuda iken bastm.
tuu-: do-, k-: k-, yksel- (Krg)
-Atadan uul tuusa iygi,
Ata colun kuusa iygi. (ML, 40. s)
-Babann olu olsa iyi,
Baba yolunu takip etse iyi.
-rg ksam bgm,
Tmn tsm clgm. (SY, 119. s)
-Yokua ksam dayanam, aa insem destekleyicimdir.

tok: tok (OY)

-Bodun boguz tok erti. (T I: g- 1)
-Halkn boaz tok idi.
tok: tok (Krg)
-A bala tok bala menen oynoboyt, tok bala a bolom dep oyloboyt. (ML, 45. s)
-A ocuk tok ocukla oynamaz, tok ocuk ackrm diye dnmez.
tok-: vur-, dv- (OY)
-Anta Tora ylpagut bir uguug Toa Tigin yognta egire tokdm. (BK: d- 31)
-Orada Tora (boyu) alplerinden bir grubu Tonga Tiginin cenaze treninde evirip
kuatarak dvdm.
toku-: 1)doku- 2) ata eyer vur-, tokmok: tokmak, dvme arac, tokmokto-: tokmakla-,
tokmakla vur- (Krg)
-alkuyrukka barp kelTokup, beri alp kel. (ET, 307. s)
-alkuyruk'a eyer vurup getir.
-Muzoonu Telibay cynad,
Tokmoktop urup kynad. (TM I, 143. s)
-Telibay buzalar toplayp tokmakla dvd, cefa ektirdi.
tokt-: ta zerine yazdrt-, hakkettirt- (OY)
-Yaguk el erser, ana tak erig yerte irser, ana erig yerte beg ta toktdm, bititdim.
(KT: g- 13)
-(Buras) yakn (bir) mevki olduundan, ayrca kolay eriilir (bir) yer olduundan, byle
kolay eriilir (bir) yerde ebedi ta hkkettirdim, yazdrttm.
tokut-: 1)dokut- 2) eyer vurdur- (Krg)
-Koyunun kour krn,
Tokutup Cakp miniptir. (M II, 19. s)
-obann koyu kahverengi atna Cakp eyer vurdurup binmi.
tokurkak: kendini tok sayan, tok gzl (OY)
-Trk bodun, tokurkak sen: ask tosk mez sen; bir todsar sk mez sen. (KT: g- 8)
-(Ey) Trk halk, (sen) tok gzlsn: al tokluu dnmezsin; bir (de) doyarsan al
(hi) dnmezsin.
kz toy-: gz doy-, grdne memnun ol-, been- (Krg)
-E nersege kz toybogon baylardn klar ii uu da. (Abdukarimov: KTFS, 297. s)
-Hibir eye gzleri doymayan zenginlerin yapaa ite budur.
tokuz: dokuz (OY)
-Kl Tigin gsz akn binip tokuz eren sand, ordug birmedi. (KT: k- 9)
-Kl Tigin ksz kr (at)na binip dokuz eri mzraklad, karargah (dmana) vermedi.
toguz: dokuz (Krg)
-Mna bul mltk menen altm toguz faistti caylagam. (MB, 73. s)
-te bu tfek ile altm dokuz faisti yok etmitim.

tolgat-: eza cefa et- (OY)

-beglerig bodunug yeme igidi, emgetme tolgatma. (BK: k- 13)
-beyleri (ve) halk da (iyi) besleyin, eza (ve) cefa etmeyin.
tolgot-: doum cefas ek-, azap ek-, tolgon-: ac ek-, dn-, endielen- (Krg)
-Toogu lgn kii tolgonor,
Toogum kanday ld dep,
Tokson eki oylonor (M I, 214. s)
-Tavuu lm kii onun niye ldn ac ac epeyce dnr.
-Tolgoosu segiz kn bolgon,
Tolgotkon mnday kim bolgon. (M I, 23. s)
-Doum ars sekiz gn srd,
Bu kadar sanclanan kimse olmamt.
ton: elbise, giyim (OY)
-Yala bodunug tonlug kltm, gany bodunug bay kltm. (BK: d- 23)
-plak halk giyimli kldm, fakir halk zengin kldm.
ton: krk (Krg)
-Uy terisi ton bolboyt,
Uruaak kii o bolboyt. (ML, 180. s)
-nek postu krk olmaz, kavgac insan iyi olmaz.
tot-: aaya dnk ol-, aaya meylet- (OY)
-Olurtukuma, lteie sakngma Trk begler bodun girip sebinip totm kzi yger
krti. (BK: d- 2)
-(Tahta) oturduumda, lecekmi gibi dnceli olan Trk beyleri (ve) halk kvanp
sevinip yere eilmi gzleri yukarya bakt.
tokoy-, tokodo-: aaya meylet-, ba ne eik ol- (Krg)
-Kanga arala tokoyup,
Kulap catkan cand kr. (M II, 254. s)
-Kanla kark yere dm llere bak.
topul-: del- (OY)
-Yuyka erkli topulgal ucuz ermi, yinge erklig zgeli ucuz; yuyka, kaln bolsar
topulguluk alp ermi, yinge yogun bolsar zglk alp ermi. (T I: g- 6)
-(Bir ey) yufka iken (onu) delmek kolay imi, ince olan (da) krmak kolay; yufka,
kaln olursa (onu) delmek zor imi, ince youn olursa (onu) krmak zor imi.
(Krg) te-: del-Ta tat teet, ay bat teet. (ML, 170. s)
-Ta ta deler, dedikodu ba deler.
tor-: alktan l-, alktan zayf ve bitap d- (OY)
-Anta kalm yir sayu kop toru l yoryur ertig. (KT: g- 9)
-Oralarda (naslsa sa) kalm olanlar(nz da hemen) her ynde bitkin ve mecalsiz (bir
halde) yryor idiniz.
torut-: eskit-, toroy-: l- (Krg)
-At artp, ton torutup alstan keldim. (KOS: 754. s)

-Uzaklardan atm yormu, giyim eskitmi geliyorum.

-Cedigerdin ark at takr lp toroyup. (KOS: 753. s)
-Cediger'in zayf at tamamen yprand, ld.
torug: doru (OY)
-n Yegen Silig Begi kedimlig torug at binip tegdi. (KT: d- 33)
-nc olarak Yeen Sili Beyin giyimli doru atna binip hcum etti.
toru: doru (Krg)
-Cein kanagna eyin trp algan kageles toru ulan 'Ma botoydu' bezelentip catt.
(S, 46. s)
-Kolunu dirseine kadar kvran zayf esmer bir olan 'Ma Botoy' ezgisini alyordu.
toruk: zayf, mecalsiz (OY)
-Bizi s at toruk, azuk yok erti. (KT: d- 39)
-Bizim askerlerimizin atlar zayf(t), yiyecekleri (de) yok idi.
toruk: zayf (Krg)
-Ark-toruk mal lp, bir cagnan tuut kp, azan-kazan. (KO, 249. s)
-Zayf hayvanlar lerek, br yandan ise reme artarak karklk hakim oluyor.
tosk: doyma, doyacak olma (OY)
-Asar tosk mez sen, bir todsar ask mez sen. (BK: k- 6)
-Ackrsan doyacan dnmezsin, bir de doyarsan (tekrar) ackacan dnmezsin.
toktuk: tok olma (Krg)
-Atn toktugu bar,
Arktn semizi bar. (ML, 46. s)
-A doyacak, zayf imanlayacak zaman gelir.
tkt-: dk-, akt- (OY)
-Tn udmat, kntz olurmat, kzl kanm tkti, kara terim ygrti iig kg bertim
k. (T II: d- 2)
-Geceleri uyumadan, gndzleri oturmadan, kzl kanm aktarak, kara terimi dktrerek
hizmet ettim.
tk-: dk-, akt- (Krg)
-Tglgn ayak kayra tolboyt. (ML, 175. s)
-Dklen anak tekrar dolmaz.
tp: tepe, doruk, zirve (OY)
-Trk bodun yok bolmazun tiyin, bodun bolun tiyin, kangm lteri Kagang gm
lbilge Katunug teri tpsinte tutup yger ktrti erin. (BK: d- 10)
-Trk halk yok olmasn diye, halk olsun diye, babam lteri Hakan (ve) annem lbilge
Hatunu gn tepesinde tutup (daha) yukar kaldrdlar phesiz.
tb, db: tepe, doruk (Krg)
-Olodoy bolgon kayran a,
Tbg knap tyd emi. (M II, 284. s)
-Gr salarn tepesine skca topuz toplad.

-Ay karag tnd tkn colooular uul dblrdn cltldagan cark krt imi. (KO,
521. s)
-Gecenin zifiri karanlnda geen yolcular bu tepelerden prl prl k grrmler.
tri-: yaratl- (OY)
-d Teri aysar kii ogl kop lgeli trimi. (KT: k- 10)
-Zaman Tanrs yle buyurunca insan olu hep lml yaratlm.
tr-: dour-, trl-: do- (Krg)
-Er trgn el lbyt. (ML, 204. s)
-Kahraman douran halk lmez.
-Cagmduu oygo blnp,
Ca maksat trlp. (SC, 334. s)
-Gzel dncelere sarlarak yeni ama dodu.
trt: drt (OY)
-Kagan ats Yollug Tigin, men ay artuk trt kn olurup bitidim, bedizettim, yarattm.
(BK: g-b)
-Hakann yeeni Yollu Tiin, ben, bir ay ve drt gn oturup yazdm, ssledim (ve
yarattm?)
trt: drt (Krg)
-Trt dubaldn stn caap,
Koyup eik-tereze,
i-tn cluulap
y casayl emese. (C. Mamtov // KBPA, 404. s)
-Drt duvara at rtp,
Kap pencereleri koyup,
ini dn sndrp
Ev yapalm.
tr: szl yasa, tre, tren, merasim (OY)
-ze teri basmasar, asra yir telinmeser, Trk bodun, eliin, trin kem artat uda
erti? (KT: d- 22)
-stte(ki) gk kmedike, altta(ki) yer (de) delinmedike, (ey) Trk halk, (senin)
devletini (ve) yasalarn kim ykp bozabilirdi?
tr: evin ba ucu; tr: beyefendi, paa (Krg)
-Tdy bolgon altn tak,
Trs trd mingeni. (M II, 47. s)
-Ba utaki deve kadar byk altn tahta paas oturmu.
tu-: kapan- (OY)
-Kgmen yol bir ermi, tum teyin eidip Bu yolun yorsar yarama tedim. (T I: d6)
-Kmen yolu bir imi, (o da) kapanm diye iitip Bu yoldan yrsek iyi olmayacak
dedim.
tuyuk: kapal, kapank (Krg)
-Karkrlar kamalu tuyuktun oozun gana bo kaltrt. (KO, 117. s)

-Kurtlar kuatlacak kmazn yalnz giriini bo braktlar.

tug: engel, mania (OY)
-On tnke yantak tug ebir bardmz. (T I: k- 2)
-On gecede yandaki engeli dolanarak gittik.
tuyuk: kapal (Krg)
-stn muz kaptap, tuyukta kaluuu. (KC, 101. s)
-zerini buz rtnce kapal kalrd.
turgak: yurt, vatan (OY)
-turgaka, yerier subaru kont. (BK: d- 40)
-vatanna, yerine yurduna yerleti.
turak: ev, bina, yaam ortam (Krg)
-Karasak pionerler oyun kurat,
Ornotup ak atrd klgan turak. (T, 55. s)
-Baksana pionerler oynuyorlar, beyaz adr dikmi, ev yapmlar.
tut-: tut-, yakala-, koru-, muhafaza et- (OY)
-O Totok yurn yaraklg eligin tutd, yaraklgd kaganka anulad. (KT: d- 32)
-Vali Oun kaynbiraderini, silahl iken, eli ile yakalad (ve) silahl olarak kaana takdim
etti.
tut-: tut-, yakala- (Krg)
-Coloy bekem tutkan,
KolunKooy bulkkan. (M II, 88. s)
-Coloy skca tuttu, Kooy kolunu silkti.
tutun-: tutun- (OY)
-Yokaru, at yete, yadagn, ga tutunu agturtum. (T I: k- 1)
-Yukarya doru, atlar yedee alarak, yaya vaziyette aalara tutuna tutuna (askerleri) daa
adrdm.
tutun-: tutun- (Krg)
-Tuubasa da, eneke, tutunup meni bagp al. (TS, 206. s)
-Beni dourmazsan da, oul tutunman isterim.
tutuz-: tuttur-, yakalat- (OY)
-tutuztu, ekisin zi altzd (KT: d- 38)
- yakaltt, ikisini (de) kendisi tutsak ald.
tutkuz-, tuttur-: tuttur-, yakalat- (Krg)
tuy-: duy-, hisset- (OY)
-Kelmii Alp! tidi, tuymad. (T II: b- 3)
-(Buralara kadar) gelenler (Geli) zor(du)! dediler, (ama pek de zorluk) hissetmediler.
tuy-: duy-, sez- (Krg)
-Ebak lgn enesi tir bbgn ktrp ketip kalgan caman belgi tuyuldu balaga. (S,
42. s)

-oktan lm annesinin sa salim bebeini gtrmesi ocua sanki kt bir iaret gibi
hissedildi.
tgn: dm, kuyruk dm (OY)
-Teri yarlkazu, bu Trk bodun yarklg yagg yeltrmedim, tgnlg atg
ygrtmedim. (T II: d- 4)
-Tanr esirgesin, bu Trk halk iinde zrhl dmanlarn aknna imkan vermedim,
(kuyruu) dml (dman) atlarn koturtmadm.
tyn: dm (Krg)
-ar, seni kttrp koydum okoyt, eilbegen tyn bar ele, etik. (MB, 10. s)
-ar, seni biraz beklettim galiba, zlmeyen bir dm vard, zdk.
tket-: tket- (OY)
-Sabmn tketi eidgil, ulayu iniygnm, oglanm, birki uguum bodunum. (KT: g- 1)
-Szlerimi batan sona iitin, nce (siz) erkek kardelerim, (ve) oullarm, birleik boyum
(ve) halkm.
tgt-: tket- (Krg)
-Mna oolordun baarn baldar zdr gana teylegensip, alard aytp tgt alpayt.
(S, 42. s)
-te onlarn hepsini ocuklar kendileri ynetiyormuasna anlata anlata bitiremiyorlar.
tmen: on bin, pek ok (OY)
-Sab antag: Yar yazda on tmen s terilti tir. (T II: b- 1)
-Szleri yle: Yar ovasnda yz bin asker topland diyor.
tmn: on bin, pek ok (Krg)
-San kazna, tmn mal,
Sarp klp aptr. (ET, 29. s)
-Saysz mal, pek ok hayvan bunun iin harcam.
tn: gece, geceleyin (OY)
-On tnke yantak tug ebir bardmz. (T I: k- 2)
-On gecede yandaki engeli dolanarak gittik.
tn: gece (Krg)
-Karag tndn bir ookumunda malakay, ton kiygen eki atan borukkan attarn pkg
teep, krkrp akkan ar zndn kemeligine kire beriti. (ET, 188. s)
-Karanlk gecenin bir vaktinde kalpak, krk giyen iki atl bitkin atlarn mahmuzlayp
horhor akan nehrin geidine girdiler.
t-: d-, in- (OY)
-Teri yarlkad, yanydmz; gzke tdi. (T I: g- 9)
-Tanr buyurdu, (Ouzlar) bozguna urattk; rmaa dtler.
t-: in-, bin- (Krg)
-Kp coylogon tlk kapkanga tt. (ML, 129. s)
-ok gezen tilki kapana der.
tr-: indir- (OY)

-Asngal trtmiz. (T I: k- 3)
-Trmanmak iin (askerleri atlardan) indiriyorduk.
tr-: indir-, bindir- (Krg)
-Kolot ldy crp olturuup ckt krnn oozuna barp trt. (B, 81. s)
-Da boaz boyunca aa yryp yk maarann azna indirdiler.
tz: bark, uyumlu (OY)
-Begleri bodun tzsz n, Tabga bodun tebligin krlgin n, armaksn n, inili
eili kikrtkin n, begli bodunlg yoaurtukn n, Trk bodun, illedk ilin
gnu dm, kaganladuk kagann yitr dm. (KT: d- 6)
-Beyleri (ve) halk itaatkr olmad iin, in halk hilekr (ve) sahtekr olduu iin, aldatc
olduu iin, erkek kardelerle aabeyleri birbirlerine drd iin, beylerle halk
karlkl kkrtt iin, Trk halk, kurduu devletini elden karvermi. Tahta oturttuu
hakann kaybedivermi.
tz: dz, doru (Krg)
-Almambetti kubalap,
Tzdn sayp aluday. (M II, 238. s)
-Almambeti kovalayp dzlkte vurmak istedi.
tzl-: anla-, ilikileri dzelt- (OY)
-Bu yirde olurup Tabga bodun birle tzltm. (KT: g- 4)
-Bu yerde oturup in halk ile (ilikileri) dzelttim.
tzl-: iyile-, tzt-: dzelt- (Krg)
-Tztp menden ketken kemilikti,
Alardan mtkrmn cardam klar. (MZKDN, 281. s)
-Benim yaptm hatalar, eksikleri onlarn dzelteceinden mit ediyorum.
-Uu: uyku (OY)
-Usn sgn admz. (T I: k- 4)
-Uykularn mzraklarmzla atk.
uyku: uyku (Krg)
-Uyku tk tandabayt. (ML, 180. s)
-Uyku dek semez.
u-: muktedir ol-, mmkn ol-, yapabil-, edebil- (OY)
-Ya bolup, itin yaratunu umaduk, yana iikmi. (KT: d- 10)
-Dman olmu, (fakat) kendini dzene sokup (iyi) rgtlenememi, yine (inlilere)
baml olmu.
kla, casay al-: yapabil-, edebil- (Krg)
-Kla albadm kzmatt
Kynalp lgn aslga. (MZKDN, 203. s)
-Azap ekerek len efendiye hizmet edemedim.
-Iras, temir ustalar cga menen teriden cak casay alpayt. (BKK, 7. s)
-Hakikaten, demirciler aa ile hayvan postundan pek iyi yapamazlar.

ubut: utan (OY)

-Yanalm, arg ubut yeg tedi. (T II: b- 2)
-Dnelim; temizin (yani savap yenilmemiin) utanc (savap yenileninkinden) daha
iyidir! dediler.
uyat: utan, ayp, uyal-: utan- (Krg)
-Otuzdan oodum deke oozum barbayt,
Cyrmaga ktm deten uyalamn. (BS, 141. s)
-Otuzu getim desem azma yakmyor,
Yirmiyi doldurdum demekten utanyorum.
-Uyat lmdn katuu. (ML, 184. s)
-Utan lmden beter.
u: 1) u, kenar, kanat, 2) cennet, br dnya (OY)
-Bizinte eki u sara artuk erti. (T II: b- 5)
-(Onlarn) iki kanad bizden yar yarya fazla idi.
-Buna kazganp kam kagan t yl onun ay alt otuzka ua bard. (BK: g- 10)
-Bu kadar (ok) kazanp babam hakan Kpek ylnn onuncu aynn yirmi altsnda vefat
etti.
u: u, umak: cennet, beyi: cennet (Krg)
-Algandar caladap,
Uu bolot o zg. (CD, 145. s)
-Elinde evirip evirdii elik ulu byk mzraktr.
-Uulum cak lptr,
Umaktn czn krptr. (KS, 81. s)
-yi ki olum lm, cennete kavumu.
-Ceti eikt beyitin
Eigin ap, trn bas. (TM I, 43. s)
-Yedi kaps olan cennetin kaplarn ap ba ucuna ge.
u-: l- (OY)
-Kangm kagan udukda zm sekiz yada kaltm. (BK: d- 14)
-Babam hakan vefat ettiinde ben sekiz ya(m)da kaldm.
u-: 1) u-, 2) l-, 3) silin-, kaybol-, sol- (Krg)
-Okko uuu. (dey.: KTFS, 375. s)
-Eceli vurulmaktan gel-, vurulmaktan vefat et-, l-Aytkulu rknd okko ukan, enesi Batma kee caknda, Ktay cerinde ld. (Bayalinov:
KTFS, 375. s)
-Aytkulu isyanda vuruldu, annesi Batma geenlerde in'de vefat etti.
-Balas uup ketti. (KOS, 811. s)
-ocuu ld.
-Utum elim aradan,
Ubaymduu kn menen,
nrm ketti kmlp,
Keteyin aytp til menen. (K, 180. s)

-Halkm, aranzdan kederli gnlerde ayrldm, ustalm gmlp unutulmamas iin

anlataym.
uuz: kolay (OY)
-Yuyka erkli topulgal uuz ermi, yinge erklig zgeli uuz; yuyka, kaln bolsar
topulguluk alp ermi, yinge yogun bolsar zglk alp ermi. (T I: g- 6)
-(Bir ey) yufka iken (onu) delmek kolay imi, ince olan (da) krmak kolay; yufka,
kaln olursa (onu) delmek zor imi, ince youn olursa (onu) krmak zor imi.
ooy, ceil: kolay (Krg)
-Ceilin cerden, oorun koldon aluu. (dey.: KTFS, 164. s.)
-Yardm etmek, iini hafifletmek, gerektiinde yararl olmak.
-Albette, unukpay cr ooy, zarplata kele beret. (MB, 24. s)
-Tabii ki, itiraz etmemek kolay, maa kendiliinden gelir.
ud-: takip et-, kovala-, sr- (OY)
-Trk bodun, iliin trgin kem artat uda erti? (BK: d- 19)
-Trk halk, (senin) devletini (ve) yasalarn kim ykp bozabilir idi?
kubala-, iz kuu-: kovala-, takip et- (Krg)
-Almambetti kubalap,
Tzdn sayp aluday. (M II, 238. s)
-Almambeti kovalayp dzlkte vurmak istedi.
ud-: uyu- (OY)
-Ol sabg eidip tn udskm kelmedi, kntz olurskm kelmedi. (T I: g- 5)
-Bu haberi iitip gece uyuyasm gelmedi, gndz oturasm gelmedi.
uyu-, ukta-: uyu- (Krg)
-Ukkula, erkek attuular,
Uktap kelip dyng,
Uktagan boydon ketpeyli. (BS, 187. s)
-Erkekler, kulak tutun,
Dnyaya uyuyarak gelip,
Uyuyarak terketmeyelim.
-Butum uyup/uktap kald. (KTTS, 644. s)
-Ayam uyutu, keeleti.
-Uyup uktap kalptr. (KOS: 814. s)
-Derin uykuya dalm.
udlk: uyluk, kala (OY)
-Ol tegdkde, Bayrkun ak adgrg udlkn syu urt. (KT: d- 36)
-O hcumda, Bayrkularn ak aygrn, uyluunu krp vurdular.
camba: kala (Krg)
-Bir cambanan ekini cambana oonalaktap, ikyd caman oylor basp aylas
ketkeninen, elge bilgizbey iinen szp krt. (A, 256. s)
-Kt dncelere, fkeye kaptrdndan bir yanndan (kalasndan) br yanna
durmadan evrilerek are bulamaynca da iinde kalan kuyruk acsn kimseye belli
etmeden ah eder.

udu: ve (OY)
-Kazgantukn n udu zm kazgantukum n, il yeme il bolt, bodun yeme bodun bolt.
(T II: d- 5)
-(Kaan) kazand iin ve ben kendim kazandm iin, devlet de devlet oldu, halk da
halk oldu.
cana: ve (Krg)
-Mezgild cumutun gna cana tempine kndm bolgon ayl kiileri bana okus al
i tmyn e kaan kamrapayt. (KK, 21. s)
-Mevsimlik ilerin artlarna ve hzna alkn kyller bana acil bir i dmezse hibir
zaman endieye kaplmazlar.
uduz-: sevk et-, liderlik et- (OY)
-Yeti yz kiig uduzugma ulug ad erti. (T I: b- 4)
-Yedi yz kiiyi sevk eden stleri ad idi.
bakar-, uyutur-: rgtle- (Krg)
-Erkin Beyenovi mkt muzkant, mugalim, kska mnttn iinde muzkalk mektep
at, simfoniyalk orkestr uyuturdu, sm gazeta-radiolordon atalp crt, gn
televizordon ca garmalarn uktuk. (MB, 217. s)
-Erkin Beyenovi, ok gzel mzisyen, retmen, ksa zaman ierisinde mzik okulu
at, senfonik bir orkestra dzenledi, kendinden srekli gazete ve radyolarda bahsedilir,
geenlerde televizyondan yeni eserini dinledik.
-Askerba atalp, klkldagan kol bakarp turat. (ET, 252. s)
-Bakumandan adn alm, kaynaan orduya liderlik ediyor.
ugur: zaman, vakit (OY)
-Ak Termel kee ugur kaltdm. (T I: k- 1)
-Ak Termel (rman bylece) geerek zaman kazandm.
mezgil, uur: zaman, vakit (Krg)
-Oondon kp uzabay krk catan krk birge karagan uurunda lgn. (KO, 623. s)
-Ondan pek gemeden krk yandan krk bire yz tuttuu zaman lmtr.
-Anan barp mezgildin t menen kanda cakndarnan adap kalbas n tp
atasnn atn atap, ool ata akr uruunun naam bolup ketet tura(KO, 593. s)
-Sonra zamanlar geince ecdadn ad birbirlerini kaybetmemesi iin soyda yaknlarnca
sylene sylene soy adna dnrm meer
ugu: boy, kabile, grup (OY)
-Anta Tora ylpagut bir uguug Toa Tigin yognta egire tokdm. (BK: d- 31)
-Orada Tora (boyu) alplerinden bir grubu Tonga Tiginin cenaze treninde evirip
kuatarak dvdm.
uruk, uruu: boy, kabile (Krg)
-Alabatn urugun,
Birn koyboy caylad. (K, 125. s)
-Alaba'n soyundan hibirini brakmadan yok etti.
-Krgzda ak kiyiz cayp, kzl tebetey kiygizip uruu bandag bir kiini kan ktr
koyuu. (ET, 135. s)

-Krgzlar beyaz kee serip krmz kalpak giydirip boy idaresinde bulunan insan
yapverdiler.
ulayu: nce, ilk nce, ve (OY)
-Sabmn tketi eidgil, ulayu iniygnm, oglanm, birki uguum bodunum. (KT: g- 1)
-Szlerimi batan sona iitin, nce (siz) erkek kardelerim, (ve) oullarm, birleik boyum
(ve) halkm.
ula-: ula-,devam et-, takip et-; ulam: 1) hep, boyuna, 2) dan dolay, yzden (Krg)
-Kezegi kelgende al da ketet, ann colun balas ulayt. (ET, 329. s)
-Vakti gelince o da gider, onun yoluna olu devam eder.
-Dobuun ulap taba albay,
Karpbay keldi cakndap
Askann cakn tbn. (K, 170. s)
-Karpbay, onun sesini takip ederek hibir yerden bulamadan kayann eteine gelir.
-Aldan tayp btkn at alddag irimdegen aylampaga ulam cakndagandan cakndap
baratt. (BKK, 4. s)
-Derman kesilen yorgun at ilerde evrinti yapan girdaba durmadan boyuna yaklayordu.
-Kalgul karya batagan urmat-sydan ulam sabr toktotup, auusunan cand. (KO, 174.
s)
-Yal Kalgulun gsterdii saygdan dolay biraz sabrederek fkesini caydrd.
ulgart-: terfi ettir-, ykselt- (OY)
-Kiig atlgg ulgartdm. (BK: d- 41)
-Kk nvanly terfi ettirdim.
ulgayt-: ihtiyarlat-, ulgay-: yalan- (Krg)
-Ulgaydb ulgaysa da men n
Dale cas, dale kzs ar daym. (BS, 245. s)
-Yalandn m yalansan bile benim iin halen gensin, hep gen kz gzkeceksin.
ulug: ulu, lider, yal, ok byk (OY)
-Aguda eki ulug s sdm. (BK: d- 34)
-Auda iki byk sava verdim.
uluk, uluu: ulu, yal, byk (Krg)
-Cak bolso, catk bol,
Uluk bolso kiik bol. (ML, 80. s)
-yi olmak istersen nazik ol,
Yce olmak istersen saygl ol.
-Uluu szd uyat cok. (ML, 181. s)
-Byk szde ayp olmaz.
ulu: ehir (OY)
-Kurya, kn batskdak Sogud, Berik er, Bukarak ulu bodunta Nek Sen, Ogul Tarkan
kelti. (KT: k- 12)
-Geride, gn batsndaki Sodlar, ranllar (ve) Buhara ehri halkndan General Nek (ve)
Oul Tarkan geldi.
aar: ehir, ulut: millet (Krg)

-On eki kapka aarman

Tandasa suluu kz berem. (SY, 149. s)
-On iki kapl ehrimden istediin kz sana veririm.
-Azrk biz baratkan kurand ulut,
Turganda iyri kl kele albayt te. (MZKDN, 289. s)
-imdi bizim arpacamz dman farkl boylardan toplanma bir millet,
Bu yzden eri klcmz olunca onlar bize kar gelemezler.
una-: doru bul-, onayla-, tasvip et- (OY)
-S yorlm, tedei. Unama! (T I: k- 11)
-Orduyu sevk edelim, diyecektir. Kabul etmeyin!
na-, una-: ikna ol-, doru bul- (Krg)
-Mna emi, ald-stn t kalp,
Ne dese, Kerim alga biz nadk. (T, 85. s)
-te, ihtiyar Kerim bizi dndrd, ne dediyse hepsine ikna olduk.
-Aytar kebim Cindi-Suu,
Olturgandar unasa. (MK, 64. s)
-Oturanlar, dinleyenler doru bulursa, Cindi-Suu'yu anlatacam.
un: mmkn, olabilir (OY)
-Aar aytp Bir atlg barm teyin Ol yolun yorsar un tedim. (T I: d- 7)
-Ona sorup Bir atl gitmi olduuna gre o yoldan yryebiliriz dedim.
mmkn: mmkn (Krg)
-K emes akl bakargan cerde boordotuk, tedik, azattk km srp, adamdar beykut
emgek menen caa mmkn. (ET, 83. s)
-Gcn deil akln idare ettii yerde kardelik, eitlik, hrriyet hkmeder, insanlarn rahat
rahat alp yaamas mmkndr.
ur-: vur-, taa yaz-, hakket- (OY)
-Ol tegdkde, Bayrkun ak adgrg udlkn syu urt. (KT: d- 36)
-O hcumda, Bayrkularn ak aygrn, uyluunu krp vurdular.
-Ne ne sabm erser beg taka urtum. (KT: g- 11)
(Syleyecek) her ne szm var ise ebedi taa hakkettim.
ur-: vur- (Krg)
-Tam uruu. Dubal uruu. Tamga uruu. (KOS, 805. s)
-Ev kurmak. Duvar rmek. En vurmak.
-Tmnbay mintip kep urup,
Ukkandar ep ugup. (SY, 196. s)
-Tmnbay bylece sze balad,
Dinleyenler anlatlan doru buldu.
ur: erkek (OY)
-Tabga bodunka, beglik ur ogln kul bolt. (KT: d- 7)
-in halkna, bey olmaa lyk erkek evld kul oldu.
urpak: ocuk, torun; uruk, uruu: soy, boy, kabile (Krg)
-Baatrdan kalgan umkarm,

Babadan kalgan urpagm. (SY, 168. s)

-Kahramandan kalan kartalm,
Atadan kalan ocuum sensin.
-Cer cznd adamzat,
Al eknn urugu. (MK, 153. s)
-Yeryzndeki insanolu o ikisinin soyudur.
-Anan barp mezgildin t menen kanda cakndarnan adap kalbas n tp atasnn
atn atap, ool ata akr uruunun naam bolup ketet tura(KO, 593. s)
-Sonra zamanlar geince ecdadn ad birbirlerini kaybetmemesi iin soyda yaknlarnca
sylene sylene soy adna dnrm meer
urtur-: hakkettir-, nakettir- (OY)
-in tan adng bediz urturtum. (BK: k- 14)
-ini (ve) dn olaanst resim (ve) heykellerle sslettim.
urdur-: vurdur- (Krg)
-Tam urdurdu. Dubal urdurdu. (KOS, 805. s)
-Ev yaptrmak. Duvar rdrmek.
urugsrat-: dlsz brak-, zrriyetsiz brak- (OY)
-Trk bodunug lreyin, urugsratayn tir ermi. (BK: d- 9)
-Trk halkn ldr(eyim, neslini yok edeyim) der imi.
uruksuz kaltr-, urugun cok kl-: dlsz brak- (Krg)
uzun: uzak (OY)
-Uzun yelmeg yeme ttm ok, arkuy kargug olgurtdum ok. (T II: d- 3)
-Uzak mesafelere keif devriyeleri gnderdim, gzetleme kulelerini (yerli yerince)
koydurtum.
uzun: uzun, uzak (Krg)
-Ann boyu uzun, teptegerek kg kzd ak cuumal kz eken. (S, 173. s)
-O, uzun boylu, iri mavi gzl, beyaz tenli bir kz imi.
-: (OY)
-Yrya Oguzda eki bi smz kelteimiz bar mu ne? (T I: g- 7)
-Kuzeyde de Ouzlardan gelecek iki bin (kadar) askerimiz var m ne?
: (Krg)
- kng cetpey ta ca atkanda it abalayt. (KO, 614. s)
- gn doldurmadan afak yeni sktnde kpek havlar.
eg: , birlikte, mz (OY)
-egn kabp slelim, edi yok kalm! temi. (T I: d- 4)
-mz birleip ordu sevk edelim, (onlar) tmyle yok edelim! demiler.
: , birlikte (Krg)
-Gl Tokoydu karasa,
Cagag caynap tglgn,

Can talakan n
n beyitey krngn. (SY, 25. s)
-Gl-Tokoy'a bakarsan her yere dklen cevizini grrsn.
Sknt ekmi ne sanki cennet gibi hissedilmi.
n: iin (OY)
-nim Kl Tigin iig kg birtk n, Trk Bilge Kagan ayuka, inim Kl Tiginig
kzed olurtum. (KT: b- 1)
-Kardem Kl Tigin (lesiye yitesiye) hizmet ettii iin, Trk Bilge Kaan mlkne,
kardeim Kl Tigini gzeterek, hkmdar (olarak) oturdum.
n: iin (Krg)
-Cazksz el mobular n can kyp atat. (ET, 301. s)
-Gnahsz halk ite bunlar iin can veriyor.
gz: rmak, nehir (OY)
-Yen gzg kee Tinsi Ogl aytgma belig Ek tagg ert Temir kapgka tegi irtimiz.
(T II: b- 9)
-nci rman geerek, Tanr olu denilen (doruklar ak) benekli (yani karla kapl) Ek
dan aarak Demir Kapya kadar vardk.
darya: rmak, nehir (Krg)
-Daryann canna kuduk kazbayt. (ML, 73. s)
-Nehrin yaknna kuyu kalmaz.
k: ok (OY)
-Az bodunug k kltm. (KT: d- 29)
-Sayca az olan halk oalttm.
kp: ok (Krg)
-Kp kaz basz upayt. (ML, 129. s)
-ok kaz lidersiz umaz.
lg: 1) blk, ksm, 2) talih, baht (OY)
-Eki lgi atlg erti, bir lgi yadag erti. (T I: b- 4)
-ki bl atl idi, bir bl yaya idi.
-Anta kisre Teri yarlkaduk n, kutum lgm bar n, ltei bodunug tirgr
igittim. (BK: d- 23)
-Ondan sonra Tanr (yle) buyurduu iin, bahtm (ve) talihim olduu iin, lecek halk
diriltip doyurdum.
l, l, l: blk, pay, l-, ltr-: bl- (Krg)
-Kazak, krgz karmap,
Kana olco lp,
Kalmak menen Kalan
abp algan birleip. (MK, 157. s)
-Kazak ile Krgz beraber Kalmuklara ve Kalalara saldrp ele geirilen pek ok ganimeti
letiler.
-ydg mal, dandan,
ln blp berettir. (Ceicok // ZA II, 288. s)

-Evde bulunan hayvandan, tohumdan payn letirecektir.

-Bizden l kalgan cok. (KOS, 821. s)
-Bizde payn kalmad.
-Abaltan alardn salt: kzld ltr elge. (ET, 78. s)
-Evvelden avc gelenei: av etini halk ile paylamak.
ntr-: tan at-, afak sk- (OY)
-Boluka ta ntr tegdimiz. (T I: k- 11)
-Boluya tan atarken vardk.
ta at-: tan at- (Krg)
-Ata turgan tadn ga turgan kn bar. (ML, 42. s)
-Skecek afan doacak gnei vardr.
r: beyaz, ak (OY)
-Ol yerke ben Bilge Tunyukuk tegrtk n sarg altun, r km, kz koduz, egri
tebi, ag busz kelrti. (T II: g- 4)
-O topraklara (Trk halkn) ben Bilge Tunyukuk gtrdm iin sar altnlar, beyaz
gmleri, kzlar kadnlar, hrgl develeri ve ipekli kumalar fazlasiyle (nmze)
getirdiler.
r-bara: alaca karanlk (Krg)
-Erteki r-barada ker btn minip, sarcandap cer lgn kanday sonun. (MB, 19.
s)
-afan alaca karanlnda kestane renginde ata binip toprak lmeyi seviyorum.
z: aksi, inat, bana buyruk (OY)
-Bilge Tunyukuk anyg ol, z ol. (T I: k- 10)
-Bilge Tunyukuk, aksi mizaldr, fkelidir.
cr, kk: aksi, inat (Krg)
-Er bolso, kk bol, aytkan szg bek bol. (ML, 200. s)
-Babayiit olursan aksi ol, verdiin szn eri ol.
-Cadabayt Zarlk kynalsa,
cr eken pendeden. (MZKDN, 93. s)
-Zarlk azap ekmekten bezmez, inat biriymi.
z-: kr-, kopar- (OY)
-Yuyka erkli topulgal uuz ermi, yinge erklig zgeli uuz; yuyka, kaln bolsar
topulguluk alp ermi, yinge yogun bolsar zglk alp ermi. (T I: g- 6)
-(Bir ey) yufka iken (onu) delmek kolay imi, ince olan (da) krmak kolay; yufka,
kaln olursa (onu) delmek zor imi, ince youn olursa (onu) krmak zor imi.
z-: kopar- (Krg)
-Birden zp, terip al,
Sortko karap blp al,
Almuruttun caks
Bizdin bakta krp al. (M. Cangaziyev // KBPA, 258. s)
-Teker teker kopar, topla, eidine gre ayr, armutun en iyisi bizim bahede yetiir.
-ke zlt, coon szlt. (ML, 108. s)

-nce kopar, kaln szlr.

ze: zerine, zerinde, stte, yukarda, gereince (OY)
-re asz, tara tonsuz yabz yablak bodunta ze olurtum (BK: d- 21)
-Karn a, srt plak yoksul (ve) sefil (bir) halk zerine hkmdar oldum.
zk: adrn stne rtlen kei, st: st (Krg)
-zgnn ceegine
eli kunduz koydurgan. (Ceicok // ZA II, 130. s)
-zkn78 kenarlar parmaklk lutr paras ile sslenmitir.
-Trt dubaldn stn caap,
Koyup eik-tereze,
i-tn cluulap
y casayl emese. (C. Mamtov // KBPA, 404. s)
-Drt duvara at rtp,
Kap pencereleri koyup,
ini dn sndrp
Ev yapalm.
-Yyabz: kt, fena (OY)
-re asz, tara tonsuz yabz yablak bodunta ze olurtum. (BK: d- 21)
-Karn a, srt plak yoksul (ve) sefil (bir) halk zerine hkmdar oldum.
caman: kt, fena (Krg)
-Aytkandn oozu caman,
Iylagandn kz caman. (ML, 27. s)
-Syleyenin az kt, alayann gzleri kt.
yablak: fena, kt, ktlk, nifak (OY)
-re asz, tara tonsuz yabz yablak bodunta ze olurtum. (BK: d- 21)
-Karn a, srt plak yoksul (ve) sefil (bir) halk zerine hkmdar oldum.
caman: fena, kt, nifak (Krg)
-Caman erdin belgisi- yd baatr, coodo cok. (ML, 92. s)
-Kt babayiit zellii evde kahraman, savata yoktur.
yabrt-: bozguna urat-, hezimete urat- (OY)
-Ssin anta sandm, yabrtdm. (BK: d- 31)
-Askerlerini orada mzrakladm, hezimete urattm.
talkala-, bldr-, kyrat-: bozguna urat- (Krg)
-Sndrp iydi bagmd,
Kyratt altn tagmd. (SK, 77. s)
-bahemdeki aalar sktler,
Altn athtm krdlar.
-Talkalangan bir ktaktn cannda,
78

zk adrn tavann rtmek iin kullanlan keedir. Geni bilgi iin bkz.: A. Akmataliyev, Krgzdn
Kol nrlg, Bikek 1996, 253. s.

Kal kara tokoyu bar aldnda. (T, 115. s)

Bozguna uram bir kyn yannda byk, sk bir orman bulunuyordu.
yadag: yaya, piyade (OY)
-Yokaru, at yete, yadagn ga tutunu agturtum. (T I: k- 1)
-Yukarya doru, atlar yedee alarak, yaya vaziyette aalara tutuna tutuna (askerleri) daa
adrdm.
c: yaya (Krg)
-Birde cigit t minet,
Birde cigit c crt. (ML, 64. s)
-Bazen yiit deveye biner, bazen yiit yaya yrr.
yag: dman (OY)
-Trt bulu kop yag ermi. (KT: d- 2)
-Drt bucak hep dman imi.
coo: dman (Krg)
-Coo kakanda baatr kbyt. (ML, 100. s)
-Dman kanca kahraman oalr.
yag: sava, muharip (OY)
-Anta aygus yeme ben k ertim, yags yeme ben k ertim. (T II: g- 6)
-Bu srada szcs de ben idim, dmanla savaan da ben idim.
coou, cooker: sava (Krg)
-Cooulugu bar bolso,
Tndm klp salayn. (Et, 152. s)
-Dmanlk fikri olursa onu hemen ldreyim.
-Makkan cooker anda cok,
Crgndr kelgen mal bagp. (MZKDN, 440. s)
-Onun zel yetitirilmi savalar yoktur,
Hayvan gden sradan birileri toplanmtr.
yagz: yaz, kara yaz (OY)
-ze kk teri asra yagz yer klntukda, ekin kii ogl klnm. (BK: d- 2)
-stte mavi gk(yz) altta (da) yaz yer yaratldnda, ikisinin arasnda insan
oullar yaratlm.
kara: yaz (Krg)
-Tuulganda kara cer,
Toktono albay termeldi. (M I, 29. s)
-O, doduunda yaz yer durmadan salland.
yagru: yakn (OY)
-Bilig bilmez kii, ol sabg alp, yagru barp, k kii ltg. (KT: g- 7)
-(Ey) cahil kiiler, bu szlere kanp, (inlilere) yakn gidip, ok sayda ldnz.
uur: yakn (Krg)
-Cuurda bolgon okuya. (KTTS I, 362. s)
-Yaknlarda geen olay.

yaguk: yakn (OY)

-Yaguk el erser, ana tak erig yerte irser, ana erig yerte beg ta toktdm, bititdim.
(KT: g- 13)
-(Buras) yakn (bir) mevki olduundan, ayrca kolay eriilir (bir) yer olduundan, byle
kolay eriilir (bir) yerde ebedi ta hkkettirdim, yazdrttm.
cuuk: yakn (Krg)
-Ark atka kam cuuk, crtk yg tam cuuk. (ML, 39. s)
-Zayf ata kam yakn, yrtk eve damla yakndr.
yagut-: yaklatr- (OY)
-Sig sabn ymak agn arp rak bodunug ana yagutr ermi. (KT: g- 5)
-Tatl szlerle (ve) yumuak ipekli kumalarla kandrp uzak(larda yaayan) halklar
bylece (kendilerine) yaklatrrlar imi.
cuut-: yaklatr- (Krg)
-Aldna aytan cuutpay,
Kuup turgan akkan suu. (Ceicok // ZA II, 57. s)
-Akar su eytan yanlarna yaklatrmadan kovalayp durur.
yalaba: eli (OY)
-Yalaba, edg sab tgi kelmez tiyin yayn sledim. (BK: d- 39)
-Elisi, iyi haberi (ve) ricalar gelmiyor diye yazn sefer ettim.
eli: eli (Krg)
-Elige bargan tartnbay,
Er kiinin belgisi: (SY, 141. s)
-Babayiit zelliklerinden biri eli gitmeye cesaret edebilmesidir.
yala: yaln, plak (OY)
-Yala bodunug tonlug kltm, gany bodunug bay kltm. (BK: d- 23)
-plak halk giyimli kldm, fakir halk zengin kldm.
cala: yaln, plak, sadece, yalnz (Krg)
-Birok emne n srtk cala kiinekey claa-claa baldard tartasz. (MB, 133. s)
-Fakat niin fotorafa sadece kck rl plak ocuklar ekiyorsunuz.
yalma: kaftan (OY)
-Yarknta yalmasnta yz artuk okun urt, yzie baa bir tegmedi. (KT: d- 33)
-Zrhndan (ve)kaftanndan yzden fazla okla vurdular, (ama) yzne ve bana bir ok
bile demedi.
kynk: elbise, gmlek (Krg)
-Kynk terdebese, talaa gldbyt. (ML, 128. s)
-Gmlek terlemezse, tarla yeillenmez.
yan: yan, taraf (OY)
-On tnke yantak tug ebir bardmz. (T I: k- 2)
-On gecede yandaki engeli dolanarak gittik.
can: yan, taraf (Krg)

-Biyik toonu cannan kr, bana kpa,

Cak kiini alstan uk, canna barba. (ML, 62. s)
-Yksek dalara yakndan bak, tepesine kma,
yi insan uzaktan tan, yanna gitme.
yan-: dn- (OY)
-Yanalm, arg ubut yeg tedi. (T II: b- 2)
-Dnelim; temizin (yani savap yenilmemiin) utanc (savap yenileninkinden) daha
iyidir! dediler.
can-: dn- (Krg)
-Biz bazarga barabz,
Bazardan tamak alabz,
Alp kayta canabz. (TM I, 169. s)
-Biz pazara gideceiz, pazardan yiyecek alp geri dneceiz.
yana: yine, tekrar, yeniden (OY)
-Anta yana kiripTrgi Kagan buyruk Az Totokug eligin tutd. (KT: d- 38)
-Orada yine (dman hatlar iine) girip Trgi Hakann kumandan Az valisini el(i) ile
yakalad.
cana: tekrar, yine, gene (Krg)
-Bul Ttktn kyndgn
Cana snap kryn. (Et, 230. s)
-Bu Ttkn gcn gene deneyeyim.
yantur-: dndr-, geri evir- (OY)
-Kzde ya kelser tda, klte sgt kelser yanturu sakntm. (KT: k- 11)
-Gzlerimden ya gelse engel olarak, gnlden feryat gelse geri evirerek yas tuttum.
candr-: dndr- (Krg)
-Sebep bolu dardan
Mi trdsn aldrp,
Uypa uunu candrp,
Uu iken Manas an ise,
Oorugan ceri baslat,
Umatay kz alat. (M I, 280. s)
-ifa olacak ilalarn bin bir eidini aldrd,
ldrc zehrin gcn geri evirdi,
Zehir ien Manas ilac itiinde aryan yeri yatr, gzleri alr, aylr.
yany-: yay-, dat-, bozguna urat- (OY)
-Oza yanya keligme ssin agttm. (BK: d- 31)
-(Saflarmz) yarp datarak gelen ordusunu (geri) pskrttm.
buz-: boz- (Krg)
-Buzular ydn rk ketet. (ML, 70. s)
-Bozulacak ailenin aras alr.
yal-: yanl-, hata et- (OY)

-Yeri yer yalp boguzlant. (T I: k- 2)

-Klavuz yanld ve boazland.
cal-: yanl-, hata et- (Krg)
-Er calp kolgo tt, ku calp torgo tt. (ML, 201. s)
-Er yanlrsa tutsak olur, ku yanlrsa klcana der.
yara-: yara-, uygun ol- (OY)
-Kgmen yol bir ermi, tum teyin eidip Bu yolun yorsar yarama tedim. (T I: d6)
-Kmen yolu bir imi, (o da) kapanm diye iitip Bu yoldan yrsek iyi olmayacak
dedim.
cara-: yara- (Krg)
-Bu sapar oyu teskeri kkan en znn carabas nrn cazktuu clmayp, mndan
kiyin bdn karmabaym dep ubada berip salgan ele. (S, 94. s)
-Bu kere dndnn tamtersi ortaya knca en uygunsuz sanat yznden
suluymu gibi tebessm ederek artk bldrcn yakalamam diye yemin edivermiti.
yarak: silah (OY)
-Yaraklg kantan kelip yanya iltdi? (BK: d- 19)
-Silhl (dman) nereden gelip (seni) bozguna uratt (ve) datt?
carak: silah (Krg)
-lby turup carakt
zm kantip berem deyt,
Semeteyden kelgendi
Tak tbmdn krm deyt. (SY, 120. s)
-lmeden silahm nasl vereceim ki,
Semetey'in elinden gelenini ekmeye hazrm.
yarat-: yap-, yarat-, dzenle- (OY)
-Kam kagan n agr tag yogun g Trk begler bodun itip yaratup kelrti. (BK: g15)
-Babam Hakan iin (bunca) ar talar (ve) kaln aalar Trk beyleri (ve) halk yapp
edip getirdiler.
carat-: yap-, yarat- (Krg)
-Kudaym ayald emne n caratt, bilesibi? (MB, 352. s)
-Tanrm kadn niye yaratt, biliyor musun?
yaratt-: yaptr-, ina ettir- (OY)
-Aar adng bark yarattdm. (BK: k- 14)
-Onlara olaanst (bir) tapnak yaptrttm.
carat-: yaptr- (Krg)
-Kudaym ayald emne n caratt, bilesibi? (MB, 352. s)
-Tanrm kadn niye yaratt, biliyor musun?
yaratun-: kendini dzenle-, dzene sok-, rgtlen- (OY)
-Yag bolup, itin yaratunu umaduk, yana iikmi. (KT: d- 10)

-Dman olmu, (fakat) kendini dzene sokup (iyi) rgtlenememi, yine (inlilere)
baml olmu.
uyu-: kendini dzenle-, dzene sok- (Krg)
-Sayakatka mallardn baldar menen uyuup gp crt. (B, 95. s)
-Geziye obanlarn ocuklar ile beraber dzenleyip kyorlar.
yaratur-: yaptr- (OY)
-Aar adng bark yaraturtum. (KT: g- 12)
-Onlara olaanst bir trbe yaptrttm.
casat-, carat-: yaptr- (Krg)
-Kudaym ayald emne n caratt, bilesibi? (MB, 352. s)
-Tanrm kadn niye yaratt, biliyor musun?
-Ustadan tandap casatsak,
Soot, kl, nayzan. (KS, 384. s)
-Zrh, kl, mzraklar ustalardan en iyisine yaptrsak.
yark: zrh (OY)
-Yarknta yalmasnta yz artuk okun urt, yzie baa bir tegmedi. (KT: d- 33)
-Zrhndan (ve)kaftanndan yzden fazla okla vurdular, (ama) yzne ve bana bir ok
bile demedi.
soot, zoot: zrh (Krg)
-aldrp dobulbasn duman cag,
Carkldap zoot, kalkan kolundag. (MZKDN, 288. s)
-Dman taraf davullarn vuruyor,
Zrhlar, ellerindeki kalkanlar parlyor.
-Ustadan tandap casatsak,
Soot, kl, nayzan. (KS, 384. s)
-Zrh, kl, mzraklar ustalardan en iyisine yaptrsak.
yarlka-: (tanr) buyur-, esirge- (OY)
-Teri yarlkazu, bu Trk bodun yarklg yagg yeltrmedim, tgnlg atg
ygrtmedim. (T II: d- 4)
-Tanr esirgesin, bu Trk halk iinde zrhl dmanlarn aknna imkan vermedim,
(kuyruu) dml (dman) atlarn koturtmadm.
calga-: (tanr) buyur- (Krg)
-Caratkan kuday calgasa,
Bul kdkt ceebiz. (CD, 141. s)
-nallah, bu kaln kafaly yeneceiz.
-z ltrbyt, cat calgabayt. (ML, 153. s)
-Karde ldrmez, yabanc yardm etmez.
ya (I): ya, gzya (OY)
-Kzde ya kelser tda, klte sgt kelser yanturu sakntm. (KT: k- 11)
-Gzlerimden ya gelse engel olarak, gnlden feryat gelse geri evirerek yas tuttum.
ca: gzya (Krg)
-Kznn tegerenip ca kt. (KC, 52. s)

-Gzlerine dolan ya akt.

ya (II): ya, mr ya (OY)
-Kam kagan udukda zm sekiz yada kaltm. (BK: d- 14)
-Babam hakan vefat ettiinde ben sekiz ya(m)da kaldm.
ca: mr ya (Krg)
-Oondon kp uzabay krk catan krk birge karagan uurunda lgn. (KO, 623. s)
-Ondan pek gemeden krk yandan krk bire yz tuttuu zaman lmtr.
yaa-: yaa- (OY)
-Kl Tigin ol sde otuz yaayur erti (KT: k- 2)
-Kl Tigin o savata otuz yanda idi.
caa-: yaa- (Krg)
-K emes akl bakargan cerde boordotuk, tedik, azattk km srp, adamdar beykut
emgek menen caa mmkn. (ET, 83. s)
-Gcn deil akln idare ettii yerde kardelik, eitlik, hrriyet hkmeder, insanlarn rahat
rahat alp yaamas mmkndr.
yat-: yat- (OY)
-Usn buntutu yurtda yatu kalur erti. (T I: d- 2)
-(nceleri) uykusu kaarak yurtta yata kalyordu.
cat-: yat- (Krg)
-Bakinaa kiygeni
Bala suusar terisi,
Barp krn catkan
Korgon-Tb kerisi. (Kk, 219. s)
-Bana zerdeva yavrusu postundan yaplm giysi giyerdin, imdi ise gencecik KorgonTbnn gerisinde yatyorsun.
yay: yaz (OY)
-Yay bolsar, ze teri kbrgesi etere, ana, tagda sgun etser, ana, saknur men.
(BK: b- 4)
-lkbahar gelince, yukarda (gk) davulu (nasl) gmbrderse, ylece, dalarda geyikler
(nasl) brrse, (ylece), yas tutuyorum.
cay: yaz (OY)
-A cay kelgende kiinekey darya takndap nugunan ktrlp, ydy tatardn birbirine karsldap-krsldp urunup atkannan cer solkuldaar ele. (KC, 101. s)
-Yaz gelince ise kck nehir taarak yatandan ykselir, ev gibi talarn birbiriyle
patr ktr arpmasndan yer sarslr idi.
yaz: ilkbahar (OY)
-Otuz artuk tokuz yama yazn Tatab tapa sledim. ( BK: g- 2)
-Otuz dokuz yamda ilkbaharda Tatablara doru sefer ettim.
caz: ilkbahar (Krg)
-Caz-car, kz-kr. (ML, 78. s)
-lkbahar yar, sonbahar gretir.

yaz: ova, step (OY)

-lger antu yazka tegi sledim, taluyka kiig tegmedim. (KT: g- 3)
-Douda antung ovasna kadar ordu sevk ettim, denize az kala durdum.
caz, cazk: ova, step (Krg)
-Caz ke suularn,
Boylop ketip baratat. (MZKDN, 172. s)
-Geidi geni olan derelerin kenar ile gidiyor.
yazn-: yanl-, hata et-, ihanet et- (OY)
-Bilmedkin n, bizie yaltukn yazntukn n, kagan lti, buyruk begleri yeme
lti. (BK: d- 16)
-Bilgisizlii yznden, bize kar hatal hareket ettiinden, hakanlar ld, kumandanlar
(ve) beyleri de ld.
caz-: yanl-, hata et- (Krg)
-rg karay tz baratp kokustan,
mr colun keede caza baskann. (SC, 125. s)
-Yukar ilerlerken hayatnda aniden yanl admlar atmt.
yazuk: gnah (OY)
-yazukla (BK: d- 36)
-gnah
cazk: hata, yanl (Krg)
-Men sym, suluu sybyt. Bilbeym nege?
Cazktuu caratkanga boldum bele? (MA, 55. s)
-Ben seviyorum,gzel sevmez. Bilmem niye?
Tanrnn gznde gnah iledim mi acaba?
ye-: ye- (OY)
-Keyik yiy, tabgan yey olurur ertimiz. (T I: g- 1)
-Yaban hayvanlar yiyerek, tavan yiyerek yayorduk.
ce-: ye- (Krg)
-Birnn toogun cese, kaz bayla. (ML, 66. s)
-Birinin tavuunu yediysen karlk olarak kaz kes.
-Tulpard minip celgende,
Ca on ekige kelgende,
Cibergin uul Talaska. (SY, 23. s)
-Kanatl at binip drt nala koturduunda,
On iki yan doldurduunda
Talasa gnder.
yeg/yig: daha iyi (OY)
-Yanalm, arg ubut yeg tedi. (T II: b- 2)
-Dnelim; temizin (yani savap yenilmemiin) utanc (savap yenileninkinden) daha
iyidir! dediler.
cakraak: daha iyi (Krg)

-Tizelep caagana, tik turup lgn cak. (ML, 172. s)

-Diz kp yaamaktansa dik durup lmek yedir.
yegirmi/yigirmi: yirmi (OY)
-Sekiz yegirmi yama alt ub Sogdak tapa sledim. (BK: d- 24)
-On sekiz yamda alt blge Sodaklara doru sefer ettim.
cyrma: yirmi (Krg)
-Otuzdan oodum deke oozum barbayt,
Cyrmaga ktm deten uyalamn. (BS, 141. s)
-Otuzu getim desem azma yakmyor,
Yirmiyi doldurdum demekten utanyorum.
yel-: (at) drt nala sr-, kotur- (OY)
-Buadp kagan Yel kr temi. (T I: k- 2)
-Sklp kaan Srn atlar! demi.
cel-: aceleyle kotur-, koutur- (Krg)
yelme: nc, keif kolu, keif svarisi, sefer (OY)
-Uzun yelmeg yeme ttm ok, arkuy kargug olgurtdum ok. (T II: d- 3)
-Uzak mesafelere keif devriyeleri gnderdim, gzetleme kulelerini (yerli yerince)
koydurtum.
algn, kayguul: nc, keif kolu, sefer (Krg)
-An Asan kndz bildi algndap,
Tn iinde til karmamak alkmdap. (T, 115. s)
-Asan onu bugn gndz kefe gittiinde rendi,
Geceleyin dil yakalayp getirecekti.
-Kayguuldu albay kaygrdk,
Kablandan ayrldk. (M I, 283. s)
-Keif kolu gndermeden kedere kapldk,
Kaplan gibi kahramanmz kaybettik.
yeltr-: akn ettir-, kotur- (OY)
-Teri yarlkazu, bu Trk bodun yarklg yagg yeltrmedim, tgnlg atg
ygrtmedim. (T II: d- 4)
-Tanr esirgesin, bu Trk halk iinde zrhl dmanlarn aknna imkan vermedim,
(kuyruu) dml (dman) atlarn koturtmadm.
celdir-: kotur- (Krg)
-Sur corgo minip celdirgen,
Suulugun silkip temingen,
Suk sald acal arga cok,
Suraymn sizdi men kimden. (Kk, 88. s)
-Beyaz yorga binip kouturan,
Gemini silkip mahmuzlayan
Ecel, ne yazk, size gzlerini dikti,
Artk sizi kimlerden arayacam, soracam.

yeme: dahi, da/de, hemhem, ve (OY)

-Kazgantukn n udu zm kazgantukum n, il yeme il bolt, bodun yeme bodun bolt.
(T II: d- 5)
-(Kaan) kazand iin ve ben kendim kazandm iin, devlet de devlet oldu, halk da
halk oldu.
ym: dahi, da/de (Gney diyal: KTDS I, 722. s) (Krg)
-Balaga ym ,kzga ym. (KOS, 308. s)
-Ola da, kza da.
-Klakta ym krgzdar bar. (KTDS I, 722. s)
-Klakta da Krgzlar var.
yen: yan, taraf, -den doru (OY)
-Tabga birdin yen teg, Ktany dn yen teg, ben yrdnta yan tegeyin. (T I: g- 4)
-(Siz) inliler gney tarafndan saldrn, (siz) Ktaylar dou tarafndan saldrn, biz (de)
kuzey tarafndan saldralm.
can, cak: yan, taraf (Krg)
-Tndk cakta ak karluu toonun okularn baskan kara bulut kaldayp clp kelatat. (KK,
75. s)
-Kuzey taraftaki dan karl tepelerini saran siyah bulut gittike byyerek yaklayor.
-Adlbektin eki cannda oturukan kempir menen ark kara kz munu cl maal
krbgndy mndan kzn alpayt. (S, 10. s)
-Adlbek'in iki yannda oturan yal kadn ile zayf esmer kz sanki yl boyunca grmemi
gibi ondan gzlerini almyorlar.
yer/yir: yer, toprak, lke, memleket (OY)
-tken yer olurup ark tirki sar, ne buug yok. (BK: k- 6)
-tken lkesinde oturup (buradan) kervanlar gnderirsen, hibir derdin olmaz.
cer: yer, lke (Krg)
-Azg- cerde, tng- cerde,
Kaykp uup kay cakka barat. (SC, 16. s)
-Az yerde, tnei yerde olduu iin nereye kadar uup gider ki.
yeri: klavuz (OY)
-Yeri yer yalp boguzlant. (T I: k- 2)
-Klavuz yanld ve boazland.
ceri: klavuz (Krg)
-Col adapas ceriden,
Coldu bilgen eniden. (M I, 89. s)
-Yolu armamak klavuza, yolu bulmak keife baldr.
yet-: yed-, yedekte gtr- (OY)
-Yokaru, at yete, yadagn, ga tutunu agturtum. (T I: k- 1)
-Yukarya doru, atlar yedee alarak, yaya vaziyette aalara tutuna tutuna (askerleri) daa
adrdm.
cetek: 1) yedek, 2) lider (Krg)

-Keee ezilip, saboo cep, aka bolgon clk balas bgn adam cetegine knp, conuna
terdik saldrp, eer tokutup mingi. (KO, 187. s)
-Dn ezilen, dvlen, a kalan at yavrusu bugn insann yedeklemesine boyun emi,
srtna teelti serdirmi, eyer vurdurmu bir binee dnm.
-Cer teselte bastrp,
Cetekke bo at kotogun. (KS, 107. s)
-Ayaklarnz altnda toprak sarslsn,
Fazladan bir at yedee aln.
-Cetim sp cetildim,
Cetegim abam ayrlbaym. (SK, 79. s)
-Yetim kaldmda bana ba gz olup byten aabeyim senden ayrlmam.
yeti/yiti: yeti (OY)
-Ida tada kalm kubranp yeti yz bolt. (T I: b- 4)
-Dada bayrda kalm olanlar toplanp yedi yz (kii) oldu.
ceti: yeti (Krg)
-Ceti kndk caandan celip tkn suu artk. (ML, 97. s)
-Yedi gn akr akr yaan yamurdan tpr tpr akan arktaki su daha iyidir.
yetmi: yetmi (OY)
-Tara yoryur tiyin k eidip balkdak tagkm, tagdak inmi, tirilip yetmi er bolm.
(KT: d- 12)
-(lteri) ba kaldryor diye haber alp ehirdekiler daa km, dadakiler (ehire)
inmi, derlenip toplanp yetmi kii olmular.
cetimi: yetmi (Krg)
-Cigitke cetim nr az. (ML, 98. s)
-Yiide yetmi tirli sanat azdr.
yd-: gnder- (bk.: d-) (OY)
-Bg Kagan, baaru ana ydm. (T I: k- 10)
-Bg Kaan, bana byle (haber) gndermi.
iy-: yard. fiil kolaylk ve abukluk ifade eder (Krg)
-day albay oondo,
Iylap iydi Byt k. (Et, 315. s)
-O zaman dayanamadan cariye Byt alayverdi.
yg-: y-, derleyip topla- (OY)
-Keligme beglerin bodunn itip ygp, aza bodun tezmi erti, On-Ok ssin sletdim. (T II: b8)
-(Bize) gelen beylerini ve halkn derleyip toplayp, bir az halk kap gitmi idi, On-Ok
ordusunu sefere karttm.
cy-: y- (Krg)
-Atgn cyganda kana beret, el z bilet. (ET, 93. s)
-Ekini biip topladnda ne kadarn vereceine halk kendisi karar verir.
yl: yl (OY)

-Buna kazganp kam kagan t yl onun ay alt otuzka ua bard. (BK: g- 10)
-Bu kadar (ok) kazanp babam hakan Kpek ylnn onuncu aynn yirmi altsnda vefat
etti.
cl: yl (Krg)
-Cerinen oogongo ceti cl konu cok. (ML, 97. s)
-Yerinden g edene (oynayana) yedi yl yurt bulunmaz.
ylk: at srs (OY)
-Ol ylkg alp igittim. (BK: d- 38)
-O at srsn alp (onlar) doyurdum.
clk: at (Krg)
-Mineer attan baka clkn terege citirgile. (KO, 309. s)
-Binek atlar hari dier ylky uzaklara gizleyin.
ylpagut: cesur savalar, yiit savalar (OY)
-Anta Tora ylpagut bir uguug Toa Tigin yognta egire tokdm. (BK: d- 31)
-Orada Tora (boyu) alplerinden bir grubu Tonga Tiginin cenaze treninde evirip
kuatarak dvdm.
er crk: cesur (Krg)
-Sen lmdn taymanbagan er crk adams. (MB, 85. s)
-Sen lmden bile saknmayan cesur insansn.
ylsg: zengin, mreffeh (OY)
-Ne ylsg bodunta ze olurmadm. (BK: d- 21)
-(Ben) hi de zengin ve mreffeh (bir) halk zerine hkmdar olmadm.
bay: zengin (Krg)
-Bay barna, cok alna. (ML, 51. s)
-Zengin varlna, fakir haline gre hareket eder.
ymak: yumuak (OY)
-Sig sabn ymak agn arp rak bodunug ana yagutr ermi. (KT: g- 5)
-Tatl szlerle (ve) yumuak ipekli kumalarla kandrp uzak(larda yaayan) halklar
bylece (kendilerine) yaklatrrlar imi.
cumak: yumuak (Krg)
-Cer da mna uulardn mnzn okop alpeyim, cumak, coomart krnd. (S, 45. s)
-Toprak da ite onlarn kiilii gibi sakin, yumuak, cmert gzkt.
ypar: mum (OY)
-Yog yparg kelrp tike birti. (BK: g- 11)
-Cenaze mumlar getirip dikiverdiler.
cpar: gzel koku (Krg)
-Too taraptan trkn gldn,
Catt cpar ct urup. (S. Eraliyev // KBPA, 246. s)
-Dalardan eitli ieklerin kokusu esiyordu.
yr: kuzey (OY)

-Yrya Oguzda eki bi smz kelteimiz bar mu ne? (T I: g- 7)

-Kuzeyde de Ouzlardan gelecek iki bin (kadar) askerimiz var m ne?
(Krg) tndk: kuzey
-Tndg karagay camngan bks too, andan ar ak mgl Ala-Too. (ET, 203. s)
-Kuzey tarafnda zeri amlk alak da, tesinde doruklar karl Ala-Too bulunuyor.
y: da, ormanl da, orman, ormanla kapl (OY)
-Sg batm karg skpen Kgmen yg toga yorp Krkz bodunug uda basdmz.
(KT: d- 35)
-Mzrak batm kar skp Kgmen dalarn aarak Krgz halkn uykuda iken bastk.
c: sk, youn; tokoy: orman (Krg)
-Al aydap koygondoy c kkan karagattuu badaldard aralap kirip bard. (B, 121. s)
-O, sanki mahsus ekilmi gibi sk biten frenkzm allarn dolaarak arasna girdi.
-Calgz darak tokoy bolboyt. (ML, 86. s)
-Tek aatan orman olmaz.
yie: yeniden (OY)
-Olurupan Trk bodunug yie itdi, yie igitti. (BK: d- 14)
-(Tahta) oturup Trk halkn yeniden dzenledi (ve) yeniden besleyip doyurdu.
kayta, kayra: yeniden, tekrar (Krg)
-Kayra beri oop kp, too ban kar alganga eyin Klmd boluat. (KO, 611. s)
-Tekrar beri yanlara g edip, da balarna kar yancaya kadar Klmde oturacaklar.
-Uktap catkan kezinde
Akrn kayta barayn. (CB, 40. s)
-O uyurken sessizce geri dneyim.
yinge: ince (OY)
-Yuyka erkli topulgal ucuz ermi, yinge erklig zgeli ucuz; yuyka, kaln bolsar
topulguluk alp ermi, yinge yogun bolsar zglk alp ermi. (T I: g- 6)
-(Bir ey) yufka iken (onu) delmek kolay imi, ince olan (da) krmak kolay; yufka, kaln
olursa (onu) delmek zor imi, ince youn olursa (onu) krmak zor imi.
ike: ince (Krg)
-ke zlt, coon szlt. (ML, 108. s)
-nce kopar, kaln szlr.
yin/yen: inci (OY)
-Yen gz kee Temir Kapgka tegi sledim. (KT: g- 3)
-nci (Sr Derya) rman geerek Demir Kapya kadar ordu sevk ettim.
incuu: inci (Krg)
-ncuu tit, kyga ka
Tamagnan krngn
Kara meyiz cutkan a. (M I, 150. s)
-nci dili, yay gibi kal gzel,
O kadar beyaz tenli ki,
Kuru zm, yemek yutunca boazndan fark ediliyor.

yit-: yit-, kaybol- (OY)

-Trk bodun n tn udmadm, kntz olurmadm; inim Kl Tigin birle, ad birle l
yit kazgantm. (BK: d- 22)
-Trk halk iin gece uyumadm, gndz oturmadm; kardeim Kl Tigin ile, iki ad ile
(birlikte) lesiye yitesiye altm, abaladm.
cit-: yit-, kaybol- (Krg)
-Karaglktn koynuna citti. (KO, 638. s)
-Karanln kucanda kayboldu.
yitr-: yitir-, kaybet- (OY)
-Trk bodun, illedk ilin gnu dm, kaganladuk kagann yitr dm. (KT: d- 6)
-Trk halk, kurduu devletini elden karvermi. Tahta oturttuu hakann
kaybedivermi.
citir-: yitir- (Krg)
-Al bt ayln am tooloruna krp, citirdi. (KO, 147. s)
-O, tm kyn am dalarna g ettirdi, yitirdi, gizledi.
yog: cenaze treni (OY)
-Lagzn yl biin ay yiti otuzka yog ertrtm. (BK: G 10)
-Domuz ylnn beinci aynn yirmi yedisinde cenaze (trenini) tamamladm.
cokto-: at yak-, yas tut-, coktoo: cenaze treni (Krg)
-Kktydn coktoosun,
Klaymga ayttrp. (M II, 9. s)
-Caznda lgn atamd,
Cak krgn cezdekem,
Kznd kelip coktosun. (Kk, 85. s)
-ok sevdiim enitem ilkbaharda vefat eden babamn cenazesine sonbaharda geliyor.
yog: yas, yas tutucu (OY)
-Yog sgt re, kn tugskda Bkli llg el, Tabga, Tpt, Apar, Purum, Krkz,
Kurkan, Otuz Tatar, Ktany, Tatab buna bodun kelipen sgtam, yoglam. (KT:
d- 4)
-(Cenaze trenlerine) yas (ve) alayc (olarak) douda, gn dousundan Bkli l halk,
inliler, Tibetliler, Avarlar, Bizansllar, Krgzlar, Kurkanlar, Otuz Tatarlar,
Ktaylar, Tatablar bunca halklar gelerek alamlar, yas tutmular.
kooku: at, yuu (Krg)
-Kooku andan ar Kakeni baatr, caaktuudan can teele albagan een atap tt.
(KO, 176. s)
-At, ondan sonra Kakeye kahramanlk ve belagat ynnden kimsenin denk
gelmediini anlatt.
yogla-: yas tut- (OY)
-Yog sgt re, kn tugskda Bkli llg el, Tabga, Tpt, Apar, Purum, Krkz,
Kurkan, Otuz Tatar, Ktany, Tatab buna bodun kelipen sgtam, yoglam. (KT:
d- 4)

-(Cenaze trenlerine) yas (ve) alayc (olarak) douda, gn dousundan Bkli l halk,
inliler, Tibetliler, Avarlar, Bizansllar, Krgzlar, Kurkanlar, Otuz Tatarlar,
Ktaylar, Tatablar bunca halklar gelerek alamlar, yas tutmular.
cokto-:at yak-, coktoo: at (Krg)
-Kktydn coktoosun,
Klaymga ayttrp. (M II, 9. s)
-Kkty iin Klayma at yaktrd.
-lgndrdn cakn tuugandar ozondop-bozdop, coktop, sgn kmg kiriti. (KO,
95. s)
-lenlerin akrabalar hngr hngr alad, at yakt, cesedini gmmeye balad.
yoglat-: cenaze treni yaptr- (OY)
-Katun yok bolm erti. An yoglatayn tedi. (T I: k- 7)
-Hatun yok olmu idi. Onun cenaze trenini yaptraym dedi.
coktot-: yu sylet-, cenaze treni yaptr- (Krg)
-lgndrdn cakn tuugandar ozondop-bozdop, coktop, sgn kmg kiriti. (KO,
95. s)
-lenlerin akrabalar hngr hngr alad, at yakt, cesedini gmmeye balad.
yogun: youn, kaln (OY)
-Yuyka erkli topulgal uuz ermi, yinge erklig zgeli uuz; yuyka, kaln bolsar
topulguluk alp ermi, yinge yogun bolsar zglk alp ermi. (T I: g- 6)
-(Bir ey) yufka iken (onu) delmek kolay imi, ince olan (da) krmak kolay; yufka, kaln
olursa (onu) delmek zor imi, ince youn olursa (onu) krmak zor imi.
coon: youn, kaln (Krg)
-Kileygen coon butak kars etip snd da Arkovdun aldna kulad. (KC, 40. s)
-Kocaman kaln budak kt diye krld ve Arkovun nne dt.
yogur-:ge- (rmak vb.) (OY)
-Kk g yoguru s yorp tnli knli yiti dke subsuz kedim. (BK: g-D)
-Gk ng (rman) geerek ordu (ile)
yryp geceli gndzl yedi vakitte susuz (araziyi) getim.
ke-: ge- (rmak,su vb.) (Krg)
-Krpldktn dayras,
Kanattuu uup tps,
dap munu kee albayt,
Adamzattn balas. (M II, 168. s)
-Krpldk nehrini zerinden ku uarak gemezse insanolu gemeye dayanamaz.
yok: 1) yok, 2) deil (OY)
-tken yer olurup ark tirki sar, ne buug yok. (BK: k- 6)
-tken lkesinde oturup (buradan) kervanlar gnderirsen, hibir derdin olmaz.
-Ol amt anyg yok. (KT: g- 3)
-Onlar imdi kt (durumda) deiller.
cok: yok, sefalet (Krg)
-t turmak adamga tamak cok aarlk maal ele. (KC, 55. s)

-Kpee deil insana yemek bulunmayan ktlk bir zamand.

-Argmak moynun ok keset,
Azamat moynun cok keset. (ML, 37. s)
-yi atn boynunu ok keser, babayiit boynunu yoksulluk keser.
yokad-: yok ol- (OY)
-Yokadu barr ermi. (KT: d- 10)
-(Trk halk) yok olmak zere imi.
cok bol-, coyul-: yok ol- (Krg)
-Klb, sen dele als emessi menden,
Kaan coyulat eskilik elden! (R, 210. s)
-Glme, senin dncelerin de benden pek uzak deil,
Ne zaman insanlarn eski tutumlar yok edilir.
yokaru: yukar (OY)
-Yokaru, at yete, yadagn, ga tutunu agturtum. (T I: k- 1)
-Yukarya doru, atlar yedee alarak, yaya vaziyette aalara tutuna tutuna (askerleri) daa
adrdm.
cogoru: yukar (Krg)
-Siz bekerden beker kaardanasz,
Ildy akkan suunun cogor cagn
Kantip bulgamak elem. (R, 295. s)
-Siz bou bouna kzyorsunuz,
Su akmnn aasnda bulunup yukar tarafn nasl kirletebilirim.
yol: yol (OY)
-Kgmen yol bir ermi, tum teyin eidip Bu yolun yorsar yarama tedim. (T I: d6)
-Kmen yolu bir imi, (o da) kapanm diye iitip Bu yoldan yrsek iyi olmayacak
dedim.
col: yol (Krg)
-Bat menen gt baylantrgan tasmaday kara col kalaan kak carp tt. (ET, 203. s)
-Bat ile dou arasnda iliki kuran erit gibi kara yol ehrin tam ortasndan geiyor.
yolag: nc (OY)
-Yolag er.(BK: g-d)
-nc asker.

coloou: yolcu (Krg)

-Ay karag tnd tkn colooular uul dblrdn cltldagan cark krt imi. (KO,
521. s)
-Gecenin zifiri karanlnda geen yolcular bu tepelerden prl prl k grrmler.
yol: kez, kere, defa (OY)
-Kam kagan buna krk artuk yeti yol slemi, yegirmi s smi. (KT: d15)
-Babam hakan bunca krk yedi kez sefer etmi, yirmi (kez) savam.
colu: kere, defa (Krg)

-Bakeni baya gazetaga kkandan beri aga z bir nee colu kat cazp, z izdep bararn
aytkan. (S, 90. s)
-Baken geenlerde gazeteye ktktan beri kendi de birka kere mektup yazm, onu
arayp bulacan anlatmt.
yoaur-: kkrt-, iftira ettir- (OY)
-Begleri bodun tzsz n, Tabga bodun tebligin krlgin n, armaksn n, inili
eili kikrtkin n, begli bodunlg yoaurtukn n, Trk bodun illedk ilin gnu
dm, kaganladuk kagann yitr dm. (BK: d- 7)
-Beyleri (ve) halk itaatkr olmad iin, in halk hilekr (ve) sahtekr olduu iin,
aldatc ve kandrc olduu iin, erkek kardelerle aabeyleri birbirlerine drd iin,
beylerle halk karlkl kkrtt iin, Trk halk kurduu devletini elden kanvermi,
tahta oturttuu hakann kaybedivermi.
agtr-, tukur-: iftira ettir-, kkrt- (Krg)
-Bd agm blkk cetpes. (ML, 69. s)
-Bo iftira bakasna ulamaz, mr ksadr.
-Tukurgan duman cok emes
Aal biydi rgzp. (MZKDN, 414. s)
-Aal beyi rmeye kkrtan dman yok deildir.
yor-: yr-, ordu ile sefere k-, ilerle-, geli- (OY)
-Edg bilge kiig, edg alp kiig yortmaz ermi. (KT: g- 6)
-yi (ve) akll kiileri, iyi (ve) cesur kiileri ilerletmezler imi.
cort-: yr-, cortuul: sefer, coruk: huy, karakter (Krg)
-Coloou bolso, colgo sal,
Cortuulu bolso, ban al. (SY, 179. s)
-Yolcu ise yoldan evirme,
Sava ise ban kes.
-arap, akkan kol arasnda kkld, naaraz boluu coruktar celdey cortup, cayla,
kby batad. (KO, 152. s)
-Yorulmu, ackm ordunun ierisinde mrldanmalar,
yubul-: yuvarlan- (OY)
-Yubulu intimiz. (T I: k- 2)
-Yuvarlanarak indik.
cumalan-: yuvarlan-, cumuru: yuvarlak (Krg)
-Kay birde tomolonuup,
Kay birde cumalanp,
p catt ek te
lbgn cerde kalp. (BS, 228. s)
-Bazen evrilerek, bazen de yuvarlanarak inatla ikisi can pahasna dvyordu.
-Cumuru ba aman tursa bul calganda,
Kuban, kayg, ubaym barn krt. (MZKDN, 322. s)
-Yuvarlak bamz bu yalan dnyada sa salim olursa,
Sevin, keder, endie hepsini yaayacaktr.

yugur-: your- (OY)

-re ki er yugura dp bar ba admz. (T I: k- 2)
-nc askerleri (karlar) yoururcasna yrtp ormanla kapl doruu atk.
cuur-: your- (Krg)
-Beri kel, kamr cuurup, kesme keskendi yrtp koyoyun, karaldm. (MB, 318. s)
-Gel beri, hamur yourmay, erite kesmeyi reteyim, yavrum.
yul-, yul-: yamala-, yama et- (OY)
-Sar ssi ebig barkg yulgal bard, sar ssi sgeli kelti. (BK: d- 32)
-Yar ordusu evimizi barkmz yamalamak iin gitti, yar ordusu da savamak iin
geldi.
cul-: kopar- (Krg)
-Canagday arak satkand krsm, moynudu culup alam dedim. (MB, 272. s)
-Deminki gibi vodka sattn gene grrsem, boynunu koparrm dedim.
yur: kayn birader (OY)
-O Totok yurn yaraklg eligin tutd, yaraklgd kaganka anulad. (KT: d- 32)
-Vali Oun kaynbiraderini, silahl iken, eli ile yakalad (ve) silahl olarak kaana takdim
etti.
kayni: kayn birader (Krg)
-Dknd gruzik bolup itegen kayniiz restorand bt eeleptir, siler emne, oonoluk
coksuarb? (MB, 239. s)
-Maazada yk olarak alan kayn biraderiniz bile lokantann tmn tutmu, siz ne
onun kadar yapamaz msnz?
yurt: karargah, merkez, yurt, kamp yeri, konaklama yeri (OY)
-Usn buntutu yurtda yatu kalur erti. (T I: d- 2)
-(nceleri) uykusu kaarak yurtta yata kalyordu.
curt: yer, oturulan yer (Krg)
-Kbragan kii cok,
Curtta kalgan iti cok. (SY, 20. s)
Yurtta hareket eden kimse yok, kpek bile kalmam.
yut: alk, ktlk, kran (OY)
-Otuz artuk eki yama Amg korgan kladukda yut bolt. (BK: d- 31)
-Otuz iki yamda Amg kalesinde kladmzda ktlk oldu.
cut: alk, ktlk, kran (Krg)
-Caa, caa, ak karm,
Cut bolot dep sanaba. (E. brayev // KBPA, 347. s)
-Beyaz kar yamaya devam et,
Kran olur diye hi endielenme.
yutuz: e, zevce, harem (OY)
-Sukun ogln yutuzn anta altm. (BK: d- 38)
-Kskanlkla ocuklarn (ve) kadnlarn orada gasp ettim.
ayal, katn: kadn, e (Krg)

-Ayal- ydn kutu. (ML, 49. s)

-Kadn evin kutudur.
-Cibekti tuta albagan cn klat,
Katnd kt albagan k klat. (ML, 98. s)
-pee bakamayan yn eder,
Kadna bakamayan cariye eder.
yuyka: yufka, ince (OY)
-Yuyka erkli topulgal uuz ermi, yinge erklig zgeli uguz; yuyka, kaln bolsar
topulguluk alp ermi, yinge yogun bolsar zglk alp ermi. (T I: g- 6)
-(Bir ey) yufka iken (onu) delmek kolay imi, ince olan (da) krmak kolay; yufka, kaln
olursa (onu) delmek zor imi, ince youn olursa (onu) krmak zor imi.
cuka: ince (Krg)
-tdy cuka eyep camngansgan ke rn algak ca kar aldnda kerilip catat.
(S, 78. s)
-Patiska gibi ince araf rtnen geni vadi ilk kar altnda uzanyor.
yger: yukar, yukarya (OY)
-Olurtukuma, lteie sakngma Trk begler bodun girip sebinip totm kzi yger
krti. (BK: d- 2)
-(Tahta) oturduumda, lecekmi gibi dnceli olan Trk beyleri (ve) halk kvanp
sevinip yere eilmi gzleri yukarya bakt.
cogoru: yukar (Krg)
-Siz bekerden beker kaardanasz,
Ildy akkan suunun cogor cagn
Kantip bulgamak elem. (R, 295. s)
-Siz bou bouna kzyorsunuz,
Su akmnn aasnda bulunup yukar tarafn nasl kirletebilirim.
ygr-: ko-, ak- (OY)
-Kan suba ygrti, sik taga yatd. (KT: d- 24)
-Kanlarnz rmaklar gibi akt, kemikleriniz dalar gibi yld.
cgr-: ko- (Krg)
-Calbargan zaarduu al nd,
Koyuman ugup cgrd. (T. mtaliyev // KBPA, 169. s)
-oban ac ac yalvaran o sesi duyunca kotu.
ygrt-: akt-, akn ettir- (OY)
-Tn udmat, kntz olurmat, kzl kanm tkti, kara terim ygrti iig kg bertim
k. (T II: d- 2)
-Geceleri uyumadan, gndzleri oturmadan, kzl kanm aktarak, kara terimi dktrerek
hizmet ettim.
cgrt-: kotur- (Krg)
-Cgrtp ketken cerleri,
Ckty tatar drkrap. (KS, 46. s)
-Atn koturduu yerlerdeki yklk kadar kocaman talar parampara oldu.

ykn-: boyun e- (OY)

-Ol sabg eidip On-Ok begleri bodun kop kelti, yknti. (T II: b- 7)
-O haberi alnca On-Ok beyleri ve halk hep geldiler, boyun ediler.
cgn-: boyun e-, eil- (Krg)
-Bokmurun kelse cgnp,
Tizesi cerge bglp,
Neskara turup kep sylyt. (M II, 32. s)
-Bokmurun boyun emi, diz km geldiinde Neskara yle sze balar.
ykntr-: ba edir-, boyun edir- (OY)
-Teri yarlkaduk n, illigig elsiretmi, kaganlgg kagansratm; yagg baz klm;
tizligig skrmi, balgg ykntrmi. (KT: d- 15)
-Tanr (yle) buyurduu iin, devletliyi devletsiz brakm, hakanly hakansz brakm;
dmanlar baml klm; dizlilere diz ktrm, ballara ba edirmi.
cgndr-, cgnt-: ba edir-, boyun edir- (Krg)
-Karmap ald karbay,
Abkeni cgntp. (SY, 129. s)
-Abkenin kamasna frsat brakmadan yakalad, ba edirdi.
yz (I): yz (100) (OY)
-Ida tada kalm kubranp yeti yz bolt. (T I: b- 4)
-Dada bayrda kalm olanlar toplanp yedi yz (kii) oldu.
cz: yz (Krg)
-Kz kal el t, trt cz koygo kesildi. (KO, 162. s)
-Kz bal elli deve, drt yz koyuna kesildi.
yz (II): yz, ehre (OY)
-Yarknta yalmasnta yz artuk okun urt, yzie baa bir tegmedi. (KT: d- 33)
-Zrhndan (ve)kaftanndan yzden fazla okla vurdular, (ama) yzne ve bana bir ok
bile demedi.
cz: ehre (Krg)
- krgnd cz tayat
znn kabar alal. (SY, 112. s)
-Yzyze gelince reddedemez
Gidip kendinden haber alalm.
yzt-: yzdr- (OY)
-Togla gzg yzti keip (BK: d- 30)
-Tola rman (askerleri) yzdrerek geip
sz-: yz- (Krg)
-Aymaboz menen er Manas,
Suuga szp kalptr. (M II, 204. s)
-Aymaboz ile Manas suya girip yzmeye balamlar.

Kaynaka:
ABDILDAYEV, E., (1980). Krgz Tilinin Tndrm Szdg. Frunze.
. (1998). Azrk Krgz Tili. Bikek: Krgzstan basm evi.
AKSAN, D., (1976). Anlambilimi ve Trk Anlambilimi. Ankara.
ALYILMAZ, C., (1994). Orhun Yaztlarnn Szdizimi. Erzurum: Atatrk
niv. Yay.
AIRALYEV, K., (1963). Orhon-Enisey Cazma Esteliklerindegi Ungu
Szdr. Frunze.
.. (1968). Kornevye Slova V Yazke Pamyatnikov OrhonoYeniseyskoy Pismennosti. Frunze.
AYDAROV,

G.,

(1966).

Nekotorye

Vopros

Leksiki

Orhonskih

Pamyatnikov. Filologieskiy Sbornik KazGU im. S. M. Kirova, vp. 5,

Alma-Ata 1966.
. (1971). Yazk Orhonskih Pamyatnikov Drevnetyurkskoy
Pismennosti VIII-veka. Alma-Ata.
BAKNOVA, G., (1956). Krgz Tilinin O Govorloru. Frunze.
BAKNOVA, G.-KONDUGALOVA S.-SIDIKOV, S., (1958). Krgz Tilinin
Calal-Abat Oblastnn Govorloru. Frunze.
BANGUOLU, T., (1995). Trkenin Grameri. Ankara.
BATMANOV, . A., (1938). Severnye Dialekt Kirgizskogo Yazka. Frunze.
.

(1946).

Fonetieskaya

Sistema

Sovremennogo

Yeniseyskih

Pamyatnikov

Kirgizskogo Yazka. Frunze.

.

(1959).

Yazk

Drevnetyurkskoy Pismennosti. Frunze.

. (1961). Novye Epigrafieskiye Nahodki V Kirgizii.
Frunze.
BATMANOV, . A.-Aragai, .-Babukin, G. F., (1962). Sovremennaya i
Drevnyaya Yeniseyka. Frunze.

. (1965). Sovremenny Kirgizskiy Yazk. vp. 1. Frunze:

Krgz Bilimler Akademisi yayn.
.

(Ed.)

(1971).

Drevnetyurkskiye

Dialekt

Otrajeniya V Sovremennh Yazkah. Frunze: lim Yaynevi.

. (1971). Talasskye Pamyatniki Drevnetyurkskoy
Pismennosti. Frunze.
BERNTAM, A. N., (1952). Sotsialno-Ekonomieskiy Stroy OrhonoYeniseyskih Tyurok VI-VIII vekov. Moskva-Leningrad.
CUMAGULOV,

(1971).

Yazk

Siro-Tyurkskih

(Nestorianskiy)

Pamyatnikov Kirgizii. Frunze.

. (1961). Epigrafika Kirgizii. I. bsk. Frunze.
. (1966). Epigrafika Kirgizii. II. bsk. Frunze.
. (1982). Epigrafika Kirgizii. III. bsk. Frunze.
Drevnetyurkskiy Slovar. Lenindrad, 1969.
ERCLASUN, A. B., (2004). Balangcndan Yirminci Yzyla Trk Dili
Tarihi. I. bsk., Ankara.
ERGN, M., (1991). Orhun Abideleri. stanbul: Boazii Yaynlar.
EVTYUHOVA, Z. A., Arheologieskiye Pamyatniki Yeniseyskih Krgzov
(Hakasov), Abakan, 1948.
GABAN, Annemarie von, Eski Tirkenin Grameri (eviren: Mehmet AKALIN),
TDK, Ankara, 1988.
GRA, A. D., Drevniye Koevniki V Tsentre Azii, Moskva 1980.
GUZEV, V. G., Gktrk Yazsnn Kendiliinden Doma (Otokton) Menei
Varsaymn Esaslandran Deliller,TDAY Belleten-2000, TDK, Ankara,
2001.
GUZEV, V. G.-KLYATORNIY, S. G., Genel Yaz Nazariyesi Inda
Gktrk Yazsnn Menei Meselesi, TDAY Belleten-1993, Ankara,
1995, s. 27-33.
SAYEV, D., Cer-Suu Attarnn Sr, Frunze 1977.
stoniki FormirovaniyaTyurkskihYazkov Sredney Azii i Yujnoy Sibiri, Frunze,
zd., AN. Kirg. SSR, 1966.

storieskoye Razvitiye Leksiki Tyurkskih Yazkov, Moskva, 1960.

Krgz Tilinin Frazeologiyalk Szdg, Frunze, 1980.
Krgz Tilinin Grammatikasnn cana Leksikasnn Oerkteri, Frunze, 1965.
KIZLASOV, . L., Runieskiye Pismennosti Evraziyskih Stepey, Moskva, 1994.
KONDRATYEV,

V.

G.,

Gramatieskiy

Stroy

Yazka

Pamyatnikov

Drevnetyurkskoy Pismennosti VII-XI v.v., Leningrad, 1981.

KONONOV, A. N., (1980). Grammatika Yazka Tyurkskih Runieskih
Pamyatnikov (VII, IX v.v.). Leningrad: Nauka basm evi.
KORMUN, . V. Tyurkskiye-Yeniseyskiye Epitafii. Tekst i ssledovaniya,
Moskva, 1997.
LVTS, V. A., Proishojdeniye Drevnetyurkskoy Pismennosti, Sovetskaya
Tyurkologiya, 1978, No. 4.
MALOV, S. E., Pamyatniki Drevnetyurkskoy Pismennosti Mongolii i Kirgizii,
Moskva-Leningrad, 1959.
MALOV, S. E., Pamyatniki Drevnetyurkskoy Pismennosti, Moskva-Leningrad,
1951.
MALOV, S. E., Yeniseyskaya Pismennost Tyurkov, Moskva-Leningrad, 1952.
MUKAMBAYEV, C., (1976). KrgzTtilinin Diyalektologiyalk Szdg.
Frunze.
.. (1998). Krgz Diyalektologiyas cana Frazeologiya.
Bikek: Krgzstan basm evi.
MUSAYEV. K. M., Leksika Tyurkskih Yazkov v Sravnitelnom Osveenii,
Moskva, 1975.
NASLOV V. M., (1960). Yazk Orhono-Yeniseyskih Pamyatnikov. Moskva:
Dou Literatr yaynlar.
ORKUN H. N., Eski Trk Yaztlar, I-IV, stanbul 1936-1941, II. Bsk., Ankara
1987.
PGULEVSKAYA N. B., Sibiriskii stoniki po storii Narodov SSSR, Moskva,
1941.
RADLOFF V. V., Opt Slovarya Tyurkskih Nareiy, I-IV, Sankt-Peterburg, 18931911.

RSNEN M., Materiyal po storieskoy Fonetike Tyurkskih Yazkov, Moskva,

1955.
Russko-Kirgizskiy Slovar, Pod redaktsiyey AN Krg. SSR Yudahina K. K.,
Moskva, 1957.
SEVORTYAN E. V., Etimologieskiy Slovar Tyurkskih Yazkov, Moskva, 19741980 (obetyurkskii i mejtyurkskii osnov na glasnye 1974, na bukvu
b 1978, na bukv v, g, d - 1980).
SEYDAKMATOV K., Krgz Tilinin Kskaa Etimologiyalk Szdg, Frunze,
1988.
SIDIKOV S., Orhon-Yenisey Tekstteri, Frunze, 1982.
SIDIKOV S.-KONKOBAYEV K., Bayrk Trk Cazuusu (VII-X klmdar),
Bikek, 2001.
Sravnitelno-storieskaya Grammatika Tyurkskih Yazkov. Fonetika. Moskva,
1984.
ERBAK, A. M., (1970a). Sravnitelnaya Fonetika Tyurkskih Yazkov.
Leningrad.
.. (1970b). Yeniseyskiye Runieskiye Nadpisi. K storii Otkrtiya
i zueniya // Tyurkologieskiy sbornik. Moskva.
.. (2001). Tyurkskaya Runika. Proishojdeniye Drevneyey
Pismennosti Tyurok, Granits Yeyo Rasprostraneniya i Osobennosti
spolzovaniya. Moskva.
TABAYEVA,

K.-KUYANAZAROV,

M-RANOV,

V-SAMAEV,

Z.,

Petroglyphs of Central Asia, Bishkek 2001.

TEKN T., (1968). A Grammar of Orkhon Turkic. Bloomington: Indiana
Univ. Publications.
. (2000). Orhon Trkesi Grameri. Ankar: Trk Dili Aratrmalar
Dizisi.
. (2003). Orhon Yaztlar (Kl Tigin, Bilge Kaan, Tunyukuk).
stanbul.
TENEV E. R. Drevnekrgzskiy Yazk, Bikek, 1997.

TENEV E. R., O Naddiyalektnom Haraktere Yazka Tyurkskih Runieskih

Pamyatnikov // Turcologica. K semidesyatiletiyu akademika A. N.
Kononova, Leningrad, 1976.
THOMSEN V., Orhon Yaztlar Aratrmalar (eviren ve yayna hazrlayan:
Vedat Kken), TDK, Ankara 2002.
UBRYATOVA, E. ., (Ed.) (1961). storieskoye Razvitiye Leksiki Tyurkskih
Yazkov. Moskva: SSCB Bilimler Akademisi yaynlar.
VASLYEV, D. D., Gktrk Yaz Kltrnn Asyann Merkezinden Dou
Avrupaya Yolu, TDAY Belleten, 1993, TDK, Ankara, 1995.
VASLYEV, D. D., Grafieskiy Fond Pamyatnikov Tyurkskoy Runieskoy
Pismennosti Aziatskogo Areala, Moskva, 1983.
VASLYEV, D. D., Korpus Tyurkskih Runieskih Pamyatnikov Basseyna
Yeniseya, Leningrad, 1983.
YARHO A. ., Altaye-Sayanskiye Tyurki. Antropologieskiy Oerk. Abakan,
1974.
YUDAHN K. K., Kirgizsko-Russkiy Slovar, Moskva, 1965.
YUNUSALYEV B. M., (1959). Kirgizskaya Leksikologiya. Frunze.
(1971). Krgz Dialektologiyas. Frunze: Mektep
yayn.
(1985). Tandalgan Emgekter. Frunze.

SONU
Orhun Trkesi bugn eski ekliyle hibir Trk lehe ve ivelerinde
yaamamaktadr. Ayn ekilde Orhun Trkesinin szvarlnda bulunan kelimeler
ada Krgz Trkesinin szvarlnda hi deimeden olduu gibi yaamn
srdrmekte deildir. Ancak Krgz Trkesinin hem konuma dilinde hem de yaz
dilinde Trk dilinin Orhun Trkesi dnemine ait kelimeler bulunmaktadr. Tezimiz
ite Orhun abidelerinde geen szvarlnn Krgz Trkesindeki izlerini tespit
etmek amacyla ortaya konmutur.
nceleme konumuz olan ve abideden tespit edilen 600 civarndaki
kelimenin ierisinden 136s 22,9 % - tamamen kaybolmu, unutulmu, kullanmdan
km, yerlerini z olsun, dn olsun baka kelimelere brakmtr. Abidelerin
szvarlnn drtte ise ekil ve anlam bakmndan farkl dzeylerde korunmutur.
almann I. Blmnde anlamca ve ekilce ayn kalan kelimeler topland kinci
Blme ekil ynnden deiime uram kelimeler dahil edildi, nc grupta
anlam bakmndan deiim gsteren kelimeler yer ald.
Orhun Trkesi ile Krgz Trkesi arasndaki benzerlikler sadece kelime
varlnda deil, ses varlnda da bulunmaktadr. Malov, ada Krgz Trkesini
en yeni diller / leheler grubuna dahil etmesine ramen onda arkaik zelliklerin hala
korunmu olduunu belirtmitir:
a.Sekiz seslinin bulunmas;
b.Hece uyumunun mevcudiyeti;
c./b/ sesinin genizsilemesi;
d.Dil uyumunun bulunmas vs.79
Dil dizgesi ierisinden dil ii ve dil d etkilerin sonucunda deiime ilk bata
ve en ok urayan leksikolojidir. VIII. yzyldan bu yana Krgz Trkesi kelime
varlnn drtte n koruyabilmise bunun bizim iin iyi bir gsterge olduunu
syleyebiliriz. Herhalde torunlarmz bin yl sonra bizim yazl eserlerimizi rahat rahat
anlayabilecek, yok olma tehlikesi altnda bulunan Krgz Trkesi geer gider
sorunlar baaryla zerek yaamna devam edecektir.

79

Batmanov . A. Sovremenny Kirgizskiy Yazk. Frunze, 1963, s. 162.