2.

BLM
HAVA KRLLNN
ETKLER
Yard. Do. Dr. Glten GNE


Hava kirliliinin etkileri yaylma boyutlarna gre:

1. Kresel (global),
2. Blgesel,
3. Lokal
boyutta olmak zere farkl lekte incelenebilir

G.GNE

 Kresel boyuttaki etkiler: iklimsel deiiklikler ve ozon

tabakasnn incelmesi gibi yerkrenin tmn etkileyen olaylar,

Blgesel lekteki etkiler: dnyann belirli blgelerini

etkileyen asit yamurlar,

Lokal lekteki etkiler: yerleim merkezleri ve sanayi

blgelerinde grlen hava kirlilii problemleri

Tm bu etkiler; genelde insan sal, bitkiler, yap ve

malzemeler zerinde zararl etkiler meydana getirirler.

G.GNE

Doal evirimler ve HavaHava-SuSu-Toprak likileri

Son 40 yl iinde su kaynaklar zerinde meydana gelen asidik

birikimin aratrlmas neticesinde, hava kirleticilerinin toprak bazl

ekosistemler zerindeki nemini arttrmtr.

Hava kirleticilerinin; hava, su ve toprak ortamlarnda;

- Global lekte karbon devri,

- Blgesel lekte kkrt devri, ve

- Lokal lekte florr devri

zerinde doal evrimleri etkiledii gzlenmitir.
G.GNE

Karbon Devri
Karbon emisyon kaynaklar: Biyomas, kmr, petrol ve

doal gazlarn s ve elektrik retimi maksadyla yaklmas

Karbon emisyon formlar: karbon, CO2 ve karbonat
eklinde atmosfere verilir.
CO2'in uzaklatrma reaksiyonlar yava olduundan,
atmosferdeki konsantrasyonu sanayi devriminden
itibaren tedricen artmtr.
Doal devri iinde, CO2, atmosfere bitkisel ayrma ve metan
gaznn atmosferik oksidasyonu sonunda girer.
Fotosentez ve su ktlelerinde (rnein, okyanus ve denizler)
znme neticesinde uzaklatrlr.
G.GNE

Karbon Devri
Bu doal kaynak ve "sink" ler atmosferdeki CO2

konsantrasyonunun binlerce seneden beri 200 - 250 ppm

arasnda olmasn salamtr.

Buna mukabil, son 200 yl zarfnda, fosil yaktlarn yaklmas

neticesinde, atmosferik CO2'te tedrici bir art meydana gelmi

ve zamanmzda yaklak 350 ppm mertebesine ulamtr.
Yaplan fiziksel ve matematik modellerin (radyasyon-

konveksiyon modelleri, global scaklk trendleri, polar

buzullardaki deime, vb.) sonular, nmzdeki 50 yl iinde
CO2 konsantrasyonunun 400 - 600 ppm arasnda olacan
gstermektedir.
G.GNE

Karbon Devri

G.GNE

Kkrt Devri
Kkrt emisyon kaynaklar: Fosil yaktlarn yanmas ve

ergitme ilemlerinden kan kkrt ieren bileikler.

Etkiler: Blgesel lekte (birkayz km) nemli lde art

ve SO2in uzun menzilli tanm srasnda, slfata dnerek

ya ve kelme neticesinde, kt kaynaktan ok uzak
mesafelerde yeryzne iner.
Slfat birikimi neticesinde gl sularnda pH dleri ve baz
topraklarda kimyasal deiimler

G.GNE

Kkrt Devri

G.GNE

Florr Devri
Florrn atmosferden gda zincirine girii yerel lekte (< 100

km) bir hava-su-toprak ilikisini gstermektedir.

Kaynaklar: Florrn balca endstriyel kaynaklar fosfat
gbre, alminyum ve cam fabrikalar emisyonlar.
Etkileri:Bu kaynaklardan atmosfere atlan flor, bitkiler zerinde
birikerek buradan hayvanlara ve gda zinciri yoluyla insanlara
geer.
Yksek dozda flor, di etlerinin rmesine ve kemiklerde
tahribata yol aar.

G.GNE

Kresel lekteki Etkiler

Kresel boyuttaki etkiler yeryznn tmn etkileyen olaylar

olup,
-- Kresel snmaya yol aan sera gazlarnn meydana getirdii
iklimsel deiiklikler ve
-- Ozon tabakasnn incelmesi
olaylardr
G.GNE

SERA GAZLARI

Sera Gaz

dnya yzeyinden ve atmosferden yansyan uzun dalga boylu

infrared (kzl tesi) radyasyonu absorbe edip tekrar dnya

yzeyine yanstan gaz olarak tanmlanr.

G.GNE

G.GNE

Sera Gazlar
Sera Gaz

Konsantrasyon (ppm)

Su buhar

0.1-40.000

Karbondioksit (CO)

370

Metan (CH)

1.7

Nitroz oksit (NO)

0.3

Ozon (O)

0.01

Kloroflorokarbonlar (CFCl)

~0.0007

G.GNE

Kresel Isnma

Ulusal Okyanus ve Atmosferik Uygulama (National Oceanic and

Atmospheric Administration (NOAA) almalarna gre 1978-2002

yllar arasnda kresel troposferik scaklk her 10 ylda bir 0.22-0.26
C artmtr.

Bu art meteoroloji istasyonlarnn gzlemlerinden elde edilen global
snma eilimi ile tutarldr (Vinnikov ve Crody, 2003).

G.GNE

Kresel Isnma

Hkmetleraras klim Deiiklii Paneli tarafndan yaynlanan son

rapora gre 2100 ylna kadar atmosferik CO2 konsantrasyonu 540970 ppm aralnda olursa, kresel scaklk art 1.4-5.8C aralnda
olacaktr.

G.GNE

Kresel snmann sonular

Hidrolojik dngnn deimesi

Kara ve deniz buzullarnn erimesi

Kar ve buz rtsnn alansal daralmas

Deniz seviyesinin ykselmesi

klim kuaklarnn yer deitirmesi

Scaklk ykselmesine bal olarak salgn hastalklarn v zararllarn

artmas.

G.GNE

SERA GAZI KAYNAKLARI

KAYNAK:
IPCC (Intergovernmental Panel on Climate Change
G.GNE
(2007)

SERA GAZLARI (GREEN GASES)

G.GNE

KAYNAK: IPCC (2007)

Sera Etkisi (Greenhouse

(Greenhouse Effect)
Effect)
ve Kresel Isnma
Karbondioksit ve Sera Etkisi
Fosil yaktlarn yaklmas neticesinde, eitli gzlem istasyonlarnda

(Barrow, Alaska ve Mauna Loa, Hawai) llen CO2 konsantrasyonu

20.yzyln balangcndan itibaren zamanmza kadar giderek
artmtr.
Bu istasyonlarda yaplan lmler, 1973 ile 1981 yllar arasnda bu
artn yaklak 1 ppm/yl olduunu gstermektedir.
1995 ylnda yaplan lmler CO2 konsantrasyonunun 360 ppm
civarna ulatn gstermitir.
Fosil yaktlarnn kullanmnda nemli bir azalma olmad mddete
CO2 konsantrasyonunun 2050 ylnda yaklak 650 ppm civarna
kaca
tahmin edilmektedir.
G.GNE

 CO2 konsantrasyonundaki bu artn dnya iklimindeki balca

etkeninin ortalama scaklktaki art olduu birok bilim adam

tarafndan kabul edilmektedir.
eitli aratrclara gre bu artn 0.3 - 9.6 C arasnda olaca
tahmin edilmektedir.
Ortalama scakln artmasnn, yeryzne yakn yerlerde snma, ve
atmosferin yukar tabakalarndaki souma neticesinde alak ve yksek
basn sistemlerini etkileyecei, ve bunun neticesinde yeryznn
baz blgelerinde kuraklk, baz blgelerde de ar ya ve sellerin
olaca, yani ekstrem hava olaylarnn artaca tahmin
edilmektedir.
Nitekim bu olaylar, bilhassa son 15-20 sene iinde grlmektedir.
Ayrca, ortalama scakln artmasyla, kutuplardaki buzullarn
erimesi neticesinde ky eridindeki arazilerin ve baz ehirlerin sular
altnda kalaca tahmin edilmektedir.
Ortalama scaklktaki 1 - 3 C'lik artn buzullarn 2 ila 5 kat
snmasna
neden olaca tahmin edilmektedir.
G.GNE

Sera Etkisi
Karbon dioksit, elektromanyetik spektrumda gsterdii zelliklerden

dolay, dnya iklimi zerinde nemli bir etki gsterir.

CO2 'nin bu zellii, ksa dalgaboyundaki solar radyasyona geirgen,
buna mukabil yeryznden gelen uzun dalgaboyundaki infrared
(kzltesi) radyasyonu absorbe ediidir.
Sera etkisine yol aan dier nemli gazlar su buhar, ozon, CH4,
nitroz oksit (N2O).

G.GNE

CO2

Ulusal Okyanus ve Atmosferik Uygulama (National Oceanic and

Atmospheric Administration (NOAA) almalarna gre1978-2002

yllar arasnda kresel troposferik scaklk her 10 ylda bir 0.22-0.26
C artmtr.

Bu art meteoroloji istasyonlarnn gzlemlerinden elde edilen global
snma eilimi ile tutarldr (Vinnikov ve Crody, 2003).

G.GNE

Kresel Isnma

Kresel snma nedeni ile evresel ortamlarda baz deiiklikler

olmaktadr. rnein dalarn zerindeki buzullar geri

ekilmektedir. Aratrmaclar Tanzanyada Kilmanjaro dandaki
buzullarn 2019 ylnda grlemeyebileceini bildirmilerdir.
Klimanjaro da iin gzlenen bu trend Kanada ve Peru gibi
Dnyann eitli blgelerinde gzlenen trend ile benzerdir.

G.GNE

Metan (CH4)

Metan anaerobik proseslerle retilir.

nsan ve hayvan atklar

Atksu artma tesisleri

Fosil yaktlarn yaklmas

Doal gaz sistemleri

Kmr ve dier madenler

Metan sera gazdr ve atmosferde yaklak 9-15 yl kalabilir.

Metan gneten gelen nn absorblanmasnda ok etkilidir.

Aynz zamanda doal gazn birincil bileeni olup enerji
kaynadr.
G.GNE

Nitroz oksit (N2O)

Oda scaklnda renksiz ve yanc olmayan bir gazdr.

Kaynaklar:

Azotlu gbrelerin kullanm

Hayvan atklar

Fosil yaktlarn yaklmas

Endstriyel prosesler

Nitrifikasyon ve denitrifikasyon prosesleri

G.GNE

Sera Gaz Salnmnn Azaltlmas

Sera gaz salmlarn kontrol altnda tutma ve azaltma teknolojileri ve

uygulamalar srekli gelisiyor.

Sera gaz salmlarnn byk bir ogunlugu enerji retimi ve
kullanmyla iliskili oldugu iin, ileri teknoloji ngrlerine dayanan
yeni teknolojilerin ogu, fosil yakt enerji evriminin ya da elektrik
kullanmnn verimliligini iyilestirme ve

Dsk ya da sfr karbonlu enerji kaynaklarnn gelistirilmesine
odaklanmaktadr.

G.GNE

Sera Gaz Salnmnn Azaltlmas

Fosil yaktlarn dsndaki hzla gelistirilen teki enerji kaynaklar da,

sera gaz salmlarnn azaltlmas iin nemli bir potansiyele sahiptir.

CO2nin biyolojik olarak uzaklastrlmas ve fiziksel olarak tutulmas
ve depolanmasda, sera gaz salmlarnn gelecekte azaltlmasnda
nemli bir rol oynayabilecektir.

G.GNE

Sera Gaz Salnmnn Azaltlmas

Literatrde, yerlesmeler ve ticaret sektrnde enerji kullanmn

azaltma ve enerji verimliligini iyilestirme ve arttrma da

kullanlabilecek 200 teknoloji ve nlemin varlg belirtiliyor (Moomaw
ve Moreira, 2001).

esitli lke alsmalarnda, belirli iklim blgelerindeki

yerlesme sektrnden kaynaklanan sera gaz salmlarn azaltmak ve
enerji verimliligini gelistirmek iin ok sayda teknoloji ve nlem
tanmlanmstr.

G.GNE

Sera Gaz Salnmnn Azaltlmas

Btncl Bina Tasarm: Btncl bina tasarm, binann

yerlesimiyle (bak,topografik ve mikroklimatik vb. zellikler) baglantl

enerji tasarrufu olanaklarnn kullanlmasnn yan sra, pencereler,
yaltm, ekipman ve iklimlendirme ve havalandrma

sistemleri gibi bina bilesenleri arasndaki uyumu ve iliskileri en yksek
derecede kullanma zerinde odaklanmaktadr.

G.GNE

Sera Gaz Salnmnn Azaltlmas

Btncl Bina Tasarm: Btncl bina tasarm, binann yerlesimiyle

(bak,topografik ve mikroklimatik vb. zellikler) baglantl enerji

tasarrufu olanaklarnn

kullanlmasnn yan sra, pencereler, yaltm, ekipman ve
iklimlendirme ve havalandrma sistemleri gibi bina bilesenleri
arasndaki uyumu ve iliskileri en yksek derecede kullanma zerinde
odaklanmaktadr.

G.GNE

Sera Gaz Salnmnn Azaltlmas

ii) Elektrikli alet ve aralardaki enerji verimliliginin arttrlmas ve

enerji kayplarnn
en aza indirilmesi;
(iii) Binalarda fotovoltaik sistemlerin yaygnlastrlmas ve
kullanmnn arttrlmas;
(iv) Toplu yerlesimlerde dagtlms g jeneratr uygulamalarnn
yaygnlastrlmas:
Yerlesim yerinde ya da yaknnda kurulu kk lekli (500 kWn
altnda) g retim ve
depolama sistemlerini iermektedir.
G.GNE

Sera Gaz Salnmnn Azaltlmas

Ulastrma ve Tasmaclk Sektr

Yakt hcreli motorlu trenler ve hava kirleticileri (CO, hidrokarbonlar,

SO2, azot oksitleri(NOx) ve partikl madde) iin ileri kontrol

sistemleri gibi motorlu aralar iin ngrlen gelecegin ana
teknolojilerine iliskin son alsmalar, ulastrma sektrnde enerji
kullanm yollar

ve onun evre zerindeki etkileri iin kkl degisiklikler olacagn
gstermektedir.

G.GNE

Ulastrma ve Tasmaclk Sektr

Hibrit elektrikli aralarn gelistirilmesi ve yaygnlastrlmas

Dogrudan enjeksiyonlu benzin ve dizel motorlarnn yaygnlastrlmas

Otomotiv yakt hcrelerinin gelistirilmesi ve kullanmnn

yaygnlastrlmas

Salmlarn tam yakt dngsyle azaltmas;

Biyoyaktlarn gelistirilmesi ve kullanmnn yaygnlastrlmas:
Methanol, ethanol,

pirolitik petrol, bitkisel yag rnlerinden elde edilen
biyodizel, vb.

G.GNE

Ulastrma ve Tasmaclk Sektr

leri uak teknolojileri

Deniz tasmaclgnn verimliliginin arttrlmas ve

yaygnlastrlmas

Kamyon tasmaclgnda, turbo dizel motorlu kamyonlarn
yaygnlastrlmas

G.GNE

Tarmsal kaynakl sera gazlar

iftliklerde kullanlan fosil yaktlardan ve esas olarak

ormanszlastrmadan kaynaklanan CO2

Biyoktle yanmasndan, mide fermantasyonundan ve hayvansal
atklardan kaynaklanan CH4

slenen tarm topraklarnda kullanlan

azotlu gbrelerden ve hayvansal atklardan kaynaklanan N2O
tarm sektrnden kaynaklanan en nemli sera gazlardr.

G.GNE

Tarmsal kaynakl sera gazlar

Bu sektrden kaynaklanan sera gaz

salmlarn azaltmak zor olmasna karsn, azotlu

gbre kullanmn azaltma ve byk bas hayvan besiciligindeki

iyilestirmeler, vb. konulardaki

bilimsel arastrmalar srmektedir.

G.GNE

Ozon Tabakasn nceltici Bileikler

Bileik

Radikal

Etkisi

CH4

OH

%10

CF2Cl2
(Kloroflorokarbon)
CH3CCl3
(Metilkloroform)
CH3Cl (Metil klorid)

Cl

%100

Cl

%5

Cl

%5

CH3Br (Metil bromid)

Br

%2

G.GNE

Ozon Tabakasn nceltici Maddelerin Kullanm

Alanlar

Soutucu retimi

1.1) Ev ve ticari nitelikli soutucu ve klima/s pompas sistemleri

1.1.1) Buzdolaplar

1.1.2) Dondurucular

1.1.3) Nem alclar

1.1.4) Su soutucular

1.1.5) Buz ve dondurma makineleri

1.1.6) Klima (mobil/merkezi) ve s pompas siste

G.GNE

Ozon Tabakasn nceltici Maddelerin Kullanm

Alanlar

2) Aerosol retimi

2.1) Tbbi mstahzar retimi

3) Yangn Sndrme

3.1) Sabit yangn sndrme sistemlerindeki kullanm

3.2) Elde tanabilen yangn sndrclerdeki kullanm

4) Kpk (Snger) retimi

4.1) Sert poliretan kpkler

4.1.1) Yaltm panelleri

4.1.2) Soutucu yaltm
G.GNE

Ozon Tabakasn nceltici Maddelerin Kullanm

Alanlar

4.2) Boru izolasyon maddeleri retimi

4.3) Esnek snger retimi

4.4) Integral skin

5.)zc Olarak Kullanm

5.1) Metal temizleme 5.2) Elektronik temizleme 5.3) Tekstil

temizleme

6) Tarmda Kullanm

G.GNE

nsan Salna Zararl Etkileri

Yaplan aratrmalara gre ozon tabakasndaki incelmenin %1 artmas

Dnyaya gelen zararl ultraviyole nlarn %2 orannda artmasna

neden olmaktadr.

Bu nedenle de artan radyasyondan tm canl organizmalar ar
derecede etkilenmektedir.

Deri Kanseri: Deri kanserine yakalanmann ana nedeni ok fazla gne
na maruz kalmaktr. Melanoma ad verilen ben kanseri de ozon
tabakasnn tahribatyla artan UV radyasyonun etkisiyle olumaktadr

G.GNE

nsan Salna Zararl Etkileri

Katarakt:Uzun sreli gne nlarna maruz kalmann grmeyi azaltan

ve srekli krln balca nedeni olan, gzbebeklerini rten katarakt

balatt bilinmektedir. Katarakt, gzn mercei zerinde meydana
gelen ve grmeyi snrlandran bulutlanmadr. Bu gz kusuru birok
nedenle meydana gelse de yaplan deneyler artan ultraviyole nlarn
gzlerde katarakta neden olduunu gstermitir. Genellikle geici
gr kayb olan kar krlne de UV nlar neden olmaktadr.

G.GNE

nsan Salna Zararl Etkileri

Baklk Sistemi: Ultraviyole nlarna maruz kalmak insanlarn

baklk sistemini zayflatmaktadr ve bu da insan vcudunu stma

gibi enfeksiyon hastalklarna kar ok daha hassas hale getirmektedir.

Ar ultraviyole nlarna maruz kalan ekvator blgelerindeki
insanlarda herpes simpleks (uuk hastal,
ve leishmaiasis (protozoan
bakterilerin neden olduu hastalk) gibi hastalklarda artma
gzlenmitir.

G.GNE

Ozon Tabakasnn ncelmesi

1974 de Molina ve Roland [4], buzdolaplarnda, klimalarda ve

dier soutma sistemlerinde, spraylerde ve endstriyel

proseslerde kullanlan florokarbonlarn stratosfer tabakasnda
UV radyasyonu sonucunda paralanarak klor atomu verdiklerini,
ve bunun da ozon ile reaksiyona girerek ozon tabakasnn
incelmesine neden olabileceini ortaya koydular.
1979'da USNAS (United States National Academy of Sciences)
tarafndan yaynlanan raporda [5], bu reaksiyonlar neticesinde
ozon tabakasnda net olarak % 5 - % 10 arasnda bir incelme
meydana gelebilecei akland.
NAS raporu ayn zamanda ozon tabakasnn incelmesi
neticesinde deri kanseri vakalarnda bir artn meydana
gelebilecei vurguland.
G.GNE

Ozon Tabakasnn ncelmesi

RCl+h

=215 nm

R+Cl

Cl+O3

ClO+O

ClO+O2
Cl+O2

O+O3

O2+O2

G.GNE

Ozon Tabakasnn ncelmesi

=250 nm

RBr+h

Br+O3

BrO+O

O+O3

G.GNE

R+Br
BrO+O2
Br+O2
O2+O2

300
280

Konsentrasyon, ppt

260
240
220

Antartika
Pullman

200
180
160
1974

1975

1976

1977

1978

1979

1980

1975-1980 Periyodunda Florokarbonlarn Antartika ve Pullman,

Washington(ABD)'deki
konsantrasyonular
G.GNE

 Ozon tabakasna etki eden bir baka madde de nitros oksit

(N2O) ve azot monoksit (NO)'dir.

Azotlu gbrelerin kullanmlarndaki artn N2O

konsantrasyonunun artmasna neden olaca tahmin

edilmektedir.
NO,in nemli bir kayna ise yksek seviyelerde uan

uaklardr. Bu azotlu bileikler de stratosfer tabakasnda ozon

ile reaksiyona girerek azalmasna yol aarlar.

G.GNE

nsan Salna Olan Etkiler

Hava kirleticileri insan vcuduna az, burun, nefes borusu

ve akcierler yolu ile girerek bu blgelerde, ve akcierlerden

kana kararak vcudun dier yerlerine ulaabilirler. Gaz
halindeki kirleticilerin (rnein CO) hava fazndan kan(sv)
fazna geileri "alveol" denilen torbacklarda meydana gelir.
Akcierlerde bu alveollerden milyonlarca adet
bulunmaktadr.

G.GNE

G.GNE

Bron sistemi ve Alveoller

Gaz Halindeki Kirleticiler

Karbon Monoksit (CO)
Renksiz, kokusuz ve toksik bir gazdr.
Olduka stabil olup, atmosferde kalma sresi 2-4 aydr.
COin toksik etkisi, kandaki hemoglobin ile oksijene gre >200

kat fazla birleme kabiliyetinin (affinity) olmasdr. Bu

zelliinden dolay, havada CO bulunduu takdirde, aada
gsterilen geri dnml reaksiyona gre oksi-hemoglobindeki
(O2Hb) oksijenin yerini alarak karboksi-hemoglobin (COHb)
meydana getirir:

G.GNE

CO + O2 H b COH b + O2
Bu r eak si yon i i n d en ge sabi t i :
[ COH b] P O
P CO
[ COH b]
2
K CO=

= K CO
[ 2b]
P O2
[ O2 H b] P CO

PCO ve PO2: CO ve O2'nin hava fazndaki ksmi basnc,

[COHb] ve [O2Hb] :karboksihemoglobin ve oksihemoglobinin

kan fazndaki konsantrasyonudur.

Bu ifadede KCO, geri dnml reaksiyonun denge sabitidir.
nsan kannda, K'nn deeri 200-250 arasndadr.
G.GNE

PPM CO

Sre

35

8 saat

200

2-3 saat

Hafif ba ars, yorgunluk, mide bulants ve ba dnmesi

400

1-2 saat

Ciddi ba ars, dier semptomlarda art. 3 saat sonrasnda

hayati tehlike. Ba dnmesi, mide bulants ve baylmalar.

800

45 dakika

2 saat iinde bilin kayb. 3. saatte lm

1600

20 dakika

Baars, ba dnmesi, kusma. 1 saat iinde lm

3200

5-10 dakika

6400

1-2 dakika

12,800

1-3 dakika
G.GNE

Semptom
Avrupa Sal ve Gvenlii Ajans (OSHA) tarafndan i
yerlerinde izin verilen maksimum deer.

Baars, ba dnmesi, kusma. 1 saat iinde lm

Baars, ba dnmesi, kusma. 25 dak iinde lm
lm

Gaz Halindeki Kirleticiler

Kkrt Dioksit
Kkrt dioksit (SO2) ve kkrt trioksit (SO3) kkrt oksitlerinin

atmosferde en ok bulunan trleridir. Renksiz bir gaz olan SO2, 0.3 1.0 ppm arasnda keskin kokusu vardr.
Atmosferde fotokimyasal veya katalitik reaksiyonlar neticesinde SO2
ksmen SO3 veya slfrik aside ve bunun tuzlarna dnr.
Partikller ve rutubet ile birlikte daha zarar verici etkileri vardr
(sinerjistik etki).

G.GNE

Gaz Halindeki Kirleticiler

Azot Oksitler
Azot yedi eit oksit meydana getirmekle birlikte, bunlardan

hava kirleticisi olarak en nemli iki tanesi azot monoksit (NO)

ve azot dioksit (NO2) dir. Bunlar NOx olarak belirtilirler. Her
iki gaz da yksek konsantrasyonularda (>50 ppm) toksik ve
ldrc etki gsterirler, ancak atmosferdeki konsantrasyonular
bu seviyenin ok altnda olduundan, esas olarak akcier ve
solunum sistemi zerinde olumsuz etkileri vardr

G.GNE

Gaz Halindeki Kirleticiler

Fotokimyasal Oksidantlar
Fotokimyasal oksidantlar, ozon (O3), peroksiasetil nitrat (PAN),

peroksi - benzol nitrat (PBN) gibi potasyum iyodr'n iyodr

iyonunu ykseltebilen oksitleyicilerdir.
Fotokimyasal smogun en zararl etkileri, oksidantlar arasnda en
yksek konsantrasyonularda olan ozon ve PAN tarafndan
meydana gelmektedir.
Bu oksidantlarn yannda, smog'u oluturan reaksiyonlar
neticesinde teekkl eden aeresoller de gr mesafesini azaltr
ve atmosferde kahverengi bir renk meydana getirir.
G.GNE

Partikller
Partikllerin solunum sistemi ve akcierlerdeki hareketleri ve

etkileri, aerodinamik karakteristiklerine (ap veya byklk,

ekil, younluk) baldr.
Partikllerin solunum sisteminin eitli blgelerindeki birikimi,
byklklerine (ap) baldr.
Burun delikleri, ok ince partikllerin yannda olduka byk
toz partikllerinin de burun ksmndan (pharynx) girmelerine
izin verirler.
Partikller daha sonra solunum sistemi ve akcierlerde eitli
mekanizmalarn etkisiyle tutulurlar.
G.GNE

Akcier ve Solunum Yollarnda Partikl Birikiminin Partikl apna

Gre Dalm
G.GNE

100

Ktle Dalm (%)

80

60
Kmr Tozu
Kl
40

20

0
0

Aerodinamik ap , m

G.GNE

Akcierlerde Partikl Ebad Dalm

zel ve Tehlikeli Kirleticiler

Kurun

Kurun, hava, su, ve gda yoluyla vcuda girebilir.

Yaklak % 80'i su ve gda yolu ile girer, % 20'si de atmosfer

kaynakldr.
Havadan gelen kurunun balca kaynaklar, motorlu tatlarda
kullanlan kurunlu benzin, kat atklarn yaklmas, ve batarya
imalathaneleri gibi retim tesisleridir.
Kurun, nefes alma yolu ile solunum sistemine girdikten sonra, bir
ksm dorudan kana karr, bir ksm da akcierlerdeki temizleme
mekanizmalar vastasyla mide-barsak sistemine girer. beyin,
bbrek gibi eitli organlarda birikerek sinir sistemi ve bbrek
fonksiyonunu olumsuz ynde etkiler ve hemoglobin sentezini
engeller. Bilhassa ocuklarda kuruna kar hassasiyet daha fazladr.

G.GNE

zel ve Tehlikeli Kirleticiler

Asbest
eitli aratrmalar, alan kimselerin maruz kaldklar asbestin bron

kanserine yol atn ortaya karmtr. Ayrca, asbestin gs ve karn

zarlarnda kanserojen etki gsterdii belirlenmitir.

Berilyum
Beryllium emisyonunun bulunduu ortamlarda alan kiilerde akut ve kronik

solunum yollar rahatszlklar ve gz ve deride tahribat grlmtr[27).

Civa
Metalik civa buharlarnn sinir sistemi ve bbreklerde tahribat yapt

belirlenmitir. Ayrca, civa eitli organlarda birikebilir ve beyinde tahribata

yol aabilir.

G.GNE

Yap ve Malzemelere, Bitkilere olan

Etkiler ve Asit Yamuru
Yap ve Malzemeler zerindeki Etkiler
Kkrt dioksit
Yaplan gzlemler, SO2'nin 1-2 ppm konsantrasyonu arasnda boya

filmlerinin kuruma srelerini % 50 -100 arasnda arttrdn gstermitir.

7-10 ppm arasnda ise bu sre 3 gne kadar kmaktadr. Bu ortamlarda
kuruyan yzeylerin ise daha az dayankl olduklar belirlenmitir .
Kkrt oksitler, atmosferde veya metal yzeylerinde sulfrik asit
oluturmak suretiyle, metallerin korozyon hzlarnn da artmasna neden
olmaktadr.
Bu etki, hem metal cinsine, hem de SO2'nin atmosferdeki konsantrasyonu
ve etkili olduu sreye baldr. eitli SO2 konsantrasyonlarnda ve
srelerde metal korrozyonunun 1.5 ila 5 kat artt gzlenmitir
G.GNE

 Yap ve Malzemeler zerindeki Etkiler

Kkrt dioksit
SO2'nin yaplar zerindeki etkisi, kireta (CaCO3) ile reaksiyona

girerek suda znebilen, ve dolaysyla yaplarn zamanla

ypranmasna yol aan, CaSO4 ve CaSO4.2H2O meydana
getirmesidir. Bu ypranma mermer yaplarda da meydana
gelmektedir.

Genelde hava kirleticilerinin tekstil, kuma ve dokumalar zerinde

yapsal balar zayflatc ve germe kuvvetini drc etkileri vardr.

SO2'in seluloz elyaflar, naylon, pamuk,zerinde zarar verici etkileri
bulunmaktadr.

G.GNE

 Yap ve Malzemeler zerindeki Etkiler

Kkrt dioksit
SO2'nin deri ve kt malzemeler zerinde de ypratc etkileri vardr.

SO2 deri tarafndan absorbe edilerek slfurik aside dnr ve bu da

derinin yapsn bozar. Bu, bilhassa ktphanelerdeki kitap ciltlerinin
atlamasna yol aar.
Kattaki seluloz elyaf, SO2'in etkisi ile zayflar. Bunda, kat
retiminde kullanlan kimyasal maddelerin iinde bulunan iz
miktardaki metallerin SO2'in slfurik aside dnmn kataliz edici
etkisinin de nemli bir rol bulunmaktadr.

G.GNE

Yap ve Malzemeler zerindeki Etkiler

Ozon
Ozonun en nemli etkilerinden biri kauukdan yaplan

malzemelerin atlamas eklinde grlmektedir.

Doal kauuk polimerize olmu izopren nitelerinden meydana
gelmitir. Kauuk gerilim altndayken, ozon karbon atomlar
arasndaki ift balar paralar. Bunu dier balarn zincirleme
bir ekilde paralanmalar takip eder.
Ozonun kauuklu malzemelere kar etkisini nlemek iin
yksek derecede doygun molekller veya parafin kullanmak,
kt veya plastik ile yzeyini korumak gibi nlemler alnabilir.
G.GNE

Bitkiler zerindeki Etkiler

Hava kirleticileri bitkileri dorudan veya dolayl olmak zere iki yoldan

etkiler. Dorudan etki, bitki yaprann yzeylerinde bulunan ve stomata

denilen deliklerden girmeleri neticesinde meydana gelir.
Hava kirleticilerinin dolayl etkisi ise, toprak ve su kanal ile bitki kklerini
etkilemeleri suretiyle belirir.
Bitkiler zerinde gerek dorudan gerekse dolayl olarak fitotoksik etki
gsteren en nemli hava kirleticileri ozon, kkrt dioksit, azot
dioksit, florrler, PAN ve hidrokarbonlar arasnda etilendir.
Bunlar, kloroplastlarn saysnda azalma nedeniyle renk solmas veya
sararmas (klorosis), d epidermal tabakann tahribat neticesinde yaprak
yzeyinin parlaklamas (glazing veya silvering) veya yzeyde benekleme
(flecking) eklinde fiziksel etkiler, veya reme mekanizmalarnda aksaklklar,
verimde dmeler gibi fizyolojik ve biyokimyasal etkiler eklinde belirir.
G.GNE

Asit Yamuru
Asit yamuru veya asit birikimi, son 20 yl iinde blgesel lekte

nemli evre problemlerinden biridir.

Bilhassa skandinav lkelerinde, Kanada'da ve ABDnin kuzeydou
eyaletlerinde akuatik yaamda (gllerde), bitkilerde ve toprakta
olumsuz deiimlere yol amtr.
Normalde, yamur suyunun pH' 5.5 -5.6 arasndadr. Bu, atmosferde
bulunan CO2 'nin yamur suyunda znerek karbonik asit meydana
getirmesinden kaynaklanmaktadr.
Bu pH seviyesinin altnda pH' olan yamurlar asit
yamuru olarak tanmlanr.
Asit yamuru antropojenik kaynaklardan gelen SO2, NOx 'lerin
asitlere dnerek bulutlardaki su damlacklarnda ve yamur
damlalarnda absorbe edilmeleri suretiyle oluur.
Buna "ya birikim (wet deposition) denir.
G.GNE

Asit Yamuru

SO2'nin absorpsiyonu, aada gsterilen tipik bir reaksiyon ile meydana gelebilir:

Gaz halindeki kirleticilerin yeryzeyine inmeleri veya sulfat ve nitrat aeresollerine

dnmleri neticesinde de "kuru birikim (dry deposition) meydana gelir.

ABD,nin dou kesiminde asit yamurunun yaklak olarak % 65'inin slfurik asit, %
30"unun nitrik asit, ve geri kalannn da dier asitlerden olutuu belirlenmitir.
Yerleim merkezlerinde ise asiditenin % 80'inin nitrik asitden kaynakland tesbit
edilmitir. ABD'nin dousunda, Nisan 1979 - Mart 1980 arasnda meydana gelen
yamurun pH' < 5.0, ve baz blgelerde < 4.2 olarak llmtr . 1967'de
Hollandann De Bilt kentinde senelik ortalama pH 3.78, skoyann Pitlochry
kentindeki bir yata ise 2.4 olarak llmtr.

G.GNE

Asit Yamuru
Asit yamurunun en zararl etkilerinden biri doal su kaynaklarnn

(gller) asidifikasyonu ve bunun neticesinde akuatik canllarn ve

bilhassa balklarn lmesidir.
Suyun pH' 5.5'in altna dt takdirde, birok balk trnde
reme sekteye urar.
Ayrca, balklarn gdasn oluturan plankton ve dip faunada, pH
dmesiyle birlikte azalmalar gzlenmitir.
Asit yamurunun baka bir etkisi de, toprakta besin olarak kullanlan
minerallerin znmesidir (demineralizasyon). Demineralizasyon
neticesinde, rnlerde, ormanlarda produktivite dleri, ve doal
bitki trlerinde tahribat meydana gelir.
G.GNE

G.GNE

Asidik birikimdeki atmosferik prosesler.