Токови историје 2 2003

3-4/2003.
2004.
1
INSTITUT ZA NOVIJU ISTORIJU SRBIJE

THE INSTITUTE FOR RECENT HISTORY OF SERBIA
Glavni i odgovorni urednik Editor-in chief

Dr Mile Bjelajac
Redakcija Editorial board

Mr Soja Boi
Prof. dr Ljubodrag Dimi
Dr Vera Gudac-Dodi
Dr Jelena Guskova (Moskva)
Prof. dr Wolfgang Hoepken (Leipzig)
Dr Diana Mikova (Soja - Plovdiv)
Dr Marija Obradovi
Prof. dr Milan Ristovi
Dr Nikola uti
Sekretar redakcije Editorial secretary
Mr Vladan Jovanovi
Lektura
Mila Barjaktarevi
Tehnika obrada teksta
Mirjana Vujaevi
UDK 949.71
YU ISSN - 0354-6497
Izdavanje asopisa nansira Ministarstvo za nauku,

tehnologije i razvoj Republike Srbije
Na osnovu miljenja Ministarstva za nauku, tehnologije i razvoj Republike Srbije,
asopis Tokovi istorije osloboen je plaanja opteg poreza na promet
2
SADRAJ/CONTENTS
3-4/2003.
LANCI / Articles
Aleksandar R. MILETI,
UNUTRANJA TRGOVINA U KRALJEVINI SHS 1919. GODINE
Internal Trade in The Kingdom of Serbs, Croats and Slovenes in 1919 . . . . . . . . . . 7
Mr Ljubomir PETROVI,
DISKRIMINACIJA INVALIDA U JUGOSLOVENSKOM DRUTVU
1918 - 1941. GODINE. OBLICI SOCIJALNE REPRESIJE NAD OSOBAMA
SA INVALIDITETOM
Discrimination of Disabled Persons and Disabled Veterans in Yugoslav
Society (1918-1945)
(The Forms of Social Repression on Disabled Persons) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
Dr Vera GUDAC-DODI,
BRAK I PORODINI ODNOSI U SRBIJI U DRUGOJ
POLOVINI 20. VEKA
Marriage and Family Relations in Serbia in the Second Half of the 20th Century. 39
Mr Dragan PETROVI,
SARADNJA FRANCUSKIH NAUNIH I KULTURNIH USTANOVA
SA JUGOSLOVENSKIM AKADEMSKIM SAVETOM (JAS) 1949-1958.
Cooperation between French Scholars and Cultural Institutions and the
Yugoslav Academic Council (1949-1958) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
Dr Marija OBRADOVI,
POLITICAL ELITE AND COMMUNITY MODERNISATION
IN THE POST-1989 EASTERN EUROPE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
ISTRAIVANJA / Researches
Dr Momilo MITROVI,
ETNIKO IENJE SRBA IZ ZAGREBA 1992-1994. GODINE
(Po oralnoj istoriji)
Ethnic Cleansing of the Serbs in Zagreb 1992-1994.
(Based on the Oral History) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
BIOGRAFIJE / Biographies
Dr Andrej EMJAKIN
NIKOLA PAI U USPOMENAMA RUSKOG PUTNIKA . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
Nikola Pasic in the Russian Travelers Recolections
ISTORIOGRAFIJA / Historiography
Dr Gordana KRIVOKAPI-JOVI,
RAZLIITI PRISTUPI ISTORIJI JUGOSLOVENSKE IDEJE I DRAVE
Different Approaches to the History of the Yugoslav Idea and State . . . . . . . . . . 111
Dr Mile BJELAJAC,
ZAPADNI ISTORIARI O RASPADU JUGOSLAVIJE
The Western Historians about Disintegration of Yugoslavia . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
GRAA / Documents
Dr Mile BJELAJAC, Dr Marija OBRADOVI,
PRILOG ZA ISTORIJU ODNOSA SFRJ i SAD
Ameriki Zapisnik sa razgovora Tito-Ford, odranih 4. avgusta 1975. godine
Contribution to the History of the Relations Between SFRY and USA
The American Record of Talks between Tito and Ford, August, 4th, 1975 . . . . . . 133
INFORMACIJE / Information
Dr Radmila RADI,
CRKVE U BIVOJ JUGOSLAVIJI - Minster, Nemaka,
29.10 - 2.11.2003. The Churches in the Former Yugoslavia . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
PRIKAZI I KRITIKE/ Reviews and Critiques

Naum Kaev, Makedonio, vzelana...Armiyta, uilixeto
i nacionalen gradet v Srbiy i Blgariy (1878-1912),
Sofiy 2003 (Mr Vladan JOVANOVI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
Novica Veanovski, Makedonija 1945-1991,
Dravnost i nezavisnost, Skopje 2002. (Mr Slobodan SELINI) . . . . . . . . 158
Dr Branislav Gligorijevi, Kralj Aleksandar Karaorevi I-III,
Beograd, 2002. (Aleksandar R. MILETI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
Milan Ristovi, Crni Petar i balkanski razbojnici (Balkan i Srbija u nemakim
satirinim asopisima 1903-1918), Udruenje za drutvenu istoriju
i igoja tampa, Beograd, 2003. (Aleksandar R. MILETI) . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
M. Isi, M. Jovanovi, Poginuli u ratovima Srbije u 19. veku,
abako-vaevska eparhija, Vaevo 2003. (Mr Slobodan SELINI) . . . . . 170
Jelena Popov, Drama na vojvoanskom selu (1945-1952), Novi Sad, 2002.
(Dr Slavoljub CVETKOVI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
Dr Momilo Mitrovi, Venaka vinogradarska zadruga Navip-Venaki

vinogradi 1903 2003, Viktor Aranelovac, Beograd 2003.
(Mr Dragomir BONDI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174
Milo Mini, Ratovi u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini 1991-1995,
Sarajevo, "Kult/B" Minhen, agencija "Mir", Novi Sad,
"Razlog", Zagreb, 2002. (Dr Dragoljub PETROVI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178
Todor Kulji, Prevladavanje prolosti uzroci i pravci promene
slike istorije krajem XX veka, Ogledi 3, Helsinki odbor za
ljudska prava u Srbiji, Beograd 2002. (Dr Momilo ISI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180
Neboja Popov (prireiva), Sloboda i nasilje,
Republika, Beograd 2003. (Dr Marija OBRADOVI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 186
Nikola Markovi i Danica Filipovi (prireivai),
Dva zagrljena uma: prepiska Svetislava Vulovia i Kuzmana Cvetkovia,
Beograd 2003. (Mr Soja BOI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188
NAUNI IVOT INSTITUTA / News Letters
NAUNA TRIBINA INSTITUTA / Lectures at the Institute
Tribina INIS-a od 07.10. 24.12.2003. godine
Lectures at the INIS 07. October 24. December 2003. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
LANCI
Articles
Aleksandar R. MILETI
UDK 339.1 (497.1) 1919
UNUTRANJA TRGOVINA U KRALJEVINI SHS

1919. GODINE
APSTRAKT: Predmet rada je unutranja trgovina u Kraljevini SHS 1919.
godine. Uz analizu implikacija dravnog upliva i intervencije na tritu, opisane su i uobiajene nevolje ljudi, koji su se bavili trgovinom ili trpeli zbog
njenih poremeaja.
Analitiki pristup istorijskim procesima podrazumeva sagledavanje meusobnog
odnosa izmeu uzroka i dugoronih posledica odreene istorijske pojave.
Pristalice strukturne istorije mogle bi zameriti na izboru vremenskog okvira, u
kome se posmatra naslovljena pojava. Naime, zbrka i haotinost prilika prve posleratne godine oigledno stvaraju vie prostora dinamikom i dogaajnom doivljaju istorije iako unutranja trgovina, u jugoslovenskim razmerama, najveim delom podrazumeva strukture i procese dugog trajanja. Moe se postaviti i pitanje opravdanosti
utvrivanja dijagnoze funkcija organskih sistema, jednog organizma, koji se nalazi u
groznici ili je, zapravo, tek jedva izbegao smrti...
Prihvatajui sve te zamerke, priloeni rad smatramo samo kao mali doprinos izuavanju jednog znaajnog fenomena, koji je odreivao egzistenciju velikog dela populacije. Pri tom ne mislimo samo na one ljude koji su se neposredno bavili trgovinom,
ve na itav onaj svet koji je zbog poremeaja u unutranjoj trgovini iveo loije nego
to je to moralo biti. esto smo, takoe, mogli primetiti da su pojave zabeleene u unutranjoj trgovini, u vanrednim posleratnim prilikama, bile samo ekstremni oblici ispoljavanja njenih dugovenih boljki i anomalija.
eleznike veze Beograda sa ostatkom zemlje

Putovanje eleznicom od Beograda do evelije bilo je, i pred kraj leta 1919.
godine, jo ravno podvigu i naizgled beskonanoj i uzbudljivoj avanturi. Odvani
putnik zapoinjao je svoj poduhvat na brodskom pristanitu u Beogradu mestu koje
7
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2003.
samo na prvi pogled izgleda neprimereno naznaenoj svrsi. Naime, putovanje je

zapoinjalo brodom, koji je robu i putnike prevozio do Smedereva1. Zatim, tek, sledilo
je iskrcavanje i pretovarivanje u eleznike kompozicije, koje nastavljaju prevoz, ali
samo do uprije.
Beograd, prestonica novostvorene drave, u to vreme nije imao izlaz eleznicom
ni na jednu stranu. U pravcu prema Niu neprijatelj je za sobom do temelja poruio tzv.
Raljski i Ripanjski vijadukt i tri eleznika mosta na Moravi. Zato je na putnik, kome
verovatno ve polako ponestaje strpljenja i elje za novim avanturama, morao svoj put
(plovidbu) da zapone Dunavom, do Smedereva, a onda da nastavi eleznicom do
uprije.
U upriji se opet preseda, a deonica izmeu uprije i Nia je naroito zanimljiva.
U maju 1919. godine na tom delu pruge podignuta su tri provizorna mosta, koji nisu
mogli da podnesu teret prave eleznike kompozicije. Zato su tim delom trase saobraali tzv. eljezniki automobili, iji su tokovi naroito udeeni za saobraaj po inama2 i koji su morali biti svojevrsna atrakcija i kuriozitet. U Niu se po etvrti put
presedalo i pretovarivalo i odatle se, ako jo nije bilo nekih neoekivanih nezgoda,
nastavljalo do evelije i Soluna.3
eleznika veza izmeu Beograda i Zagreba bila je prekinuta na poruenom
Savskom mostu. Putnike i robu iz Beograda trebalo je i na tom pravcu laom prebaciti
u Zemun, pa se odatle dalje putovalo do Zagreba. Transport robe na toj maloj relaciji
(BeogradZemun) nije bio nimalo bezazlen. Trgovci su se u ono vreme alili da prevoz jednog vagona robe od Marselja do Zemuna jevtinije staje nego prevoz od Zemuna
do Beograda.4
Zemun je, naime, bio zakren mnogobrojnim neistovarenim vagonima, u kojima
je leala raznorazna roba, najee iz ratnog plena. Iako je dnevni kapacitet robe koja
se tu mogla istovariti bio oko 50 vagona, upueni savremenici procenjivali su da se
unaokolo Zemuna nalazilo od 2.4005 do 3.5006 vagona robe.
Dravna nadletva koristila su tamonje vagone kao podesan magacinski prostor,
do koga je bilo teko doi u tadanjem Beogradu. U prestonici, naime, nije bilo stambenog prostora ni za ljude, a kamoli magacinskog za robu. Ove okolnosti skoro da su u
potpunosti prekinule razmenu dobara izmeu Zemuna i Beograda i Zagreba i Beo1
4
5
Po voznom (plovnom) redu za 6. jul 1919. iz Beograda se laom polazilo u 5 asova ujutro, a iz Smedereva vozom u 9 asova pre podne. Saobraaj Beograd Smederevo Ni, Trgovinski glasnik, 8. jul 1919. godina.
eljeznika direkcija, nabavila je deset automobila, iji su tokovi naroito udeeni za saobraaj po inama.(...) Prenosie se preko provizornih mostova na ovim automobilima samo putnici, njihov prtljag i pota... eljezniki automobili, Trgovinski glasnik, 17. maj 1919. godina.
Ovako se putovalo sve do jula 1919. godine, kada je u celosti osposobljena pruga SmederevoNi, a u avgustu, nakon opravke Raljskog vijadukta, Beograd je ponovo dobio neposrednu elezniku vezu za Ni, Skoplje i Solun. Pruga NiBeograd, Trgovinski glasnik, 2. avgust 1919. godina.
Naziv lanka pomalo rezignira: Iz zemlje gde se ne radi, Trgovinski glasnik, 10. jula 1919. godine.
lanak se zove Vozom Beograd Dubrovnik, ali autor odmah na poetku stavlja: Nije tano. Nisam
poao vozom iz Beograda, ve iz Zemuna, ali kao velim..., Trgovinski glasnik, 8. avgust 1919. godina.
Na pravcu od Zemuna prema Novom Sadu. Smetnje saobraaju, Trgovinski glasnik, 2. avgust 1919. godina.
A. MILETI
Unutranja trgovina u Kraljevini SHS 1919. godine
grada, to se odmah odrazilo na drastine razlike u ceni osnovnih ivotnih potreptina.7

U leto 1919. godine govorilo se da ivot u Zemunu kota dvostruko manje nego u Beogradu, iako su ta dva mesta tako blizu.
Iz predstavke koju je Delegacija KSHS podnela Predsednitvu Mirovne konferencije u Parizu, proizlazi da je u julu 1919. godine, na pravcu NiSmederevo saobraalo samo est upotrebljivih lokomotiva. Popuna voznog parka plenom iz novoosvojenih krajeva na severu nije bila izvodljiva za sve vreme dok se ne popravi most na
Savi. U predstavci je traeno da se vrate srpske lokomotive, koje su saveznici bili zadrali na prostoru nekadanjeg Solunskog fronta (oko 40) i u Bugarskoj (oko 80).8
U komunikacijskom smislu, Banat je bio potpuno izolovan od ostatka drave.
Velike reke, Dunav i Tisa, na kojima, po itavom obodu Banata (od Segedina do Bazjaa) nije bilo nijednog mosta, razdvajale su Banat od Srbije, Srema i Bake. eleznika mrea u toj regiji bila je uklopljena u koordinate sentitvanske Maarske i njena
jedina kopa prema zapadu bio je, u to vreme, Segedin, izvan tzv. demarkacione linije
novonastale drave. Saobraajna izolovanost Banata naroito je bila izraena u zimskim mesecima, kada su Dunav i Tisa bili okovani ledom, to je onemoguavalo plovidbu.9
Zavrne take pruga normalnog koloseka na Jadranu (Rijeka), Egejskom moru
(Solun) i Dunavu (u domenu banatskih eleznica koje su na ovu reku izlazili kod
Bazjaa u Rumuniji), bili su izvan granica novostvorene drave.10
Iz Jadranskog primorja u unutranjost

Metkovi na Neretvi bilo je mesto odakle je austrijski prestolonaslednik Franc
Ferdinand krenuo na svoje poslednje putovanje u Bosnu, u leto 1914. godine.11 Neretva je, naime, nakon regulacija provedenih osamdesetih godina 19. veka bila plovna do
tog mesta12, a odatle se nastavljalo uskotranom eleznicom preko Mostara, Sarajeva i
Broda. Jedan krak te eleznice odvajao se kod Gabele za Hum u istonoj Hercegovini,
sa ravom za Bileu i Dubrovnik. Te pruge nasledila je Kraljevina SHS, a Dubrovnik i
Metkovi bile su jedine raspoloive luke u njenoj vlasti.
Severnija pristanita (Split, ibenik, Rijeka, tj. Bakar i Suak) nalazila su se u krajnje neregularnim okolnostima dugotrajne italijanske okupacije.13 Sledujui odredba7
8
9
10
11
12
13
U Zemunu je ivot za polovinu jeftiniji no u Beogradu. U Zagrebu kota kilogram goveine 10 kruna, u
Beogradu 20. Vidi napomenu br. 4.
AJ-65 (Fond Ministarstva industrije i trgovine)-1-2.
Izolirani Banat, Trgovinski glasnik, 15. avgust 1919. godina.
Jubilarna knjiga Dravnih eleznica Kraljevine Jugoslavije, Beograd, 1929, 118 i 205.
V. Dedijer, Sarajevo 1914, Beograd, 1978, 396-7.
Martin Glamuzina, Dolina Neretve, Zagreb, 1986, 44-50.
Za vojni aspekt jugoslovensko-italijanskih odnosa v. M. Bjelajac, Vojska Kraljevine SHS (1918-21), Beograd, 1988, 171-197.
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2003.
ma Rapalskog ugovora, Vojska Kraljevine SHS ula je u Knin 4. aprila 1921. godine, a
u Drni, Kistanje i Benkovac 6. i 7. aprila iste godine. Suak su Italijani napustili tek, u
martu 1923. godine, a pristup pristaninom delu Suaka (Baro i Deltu) u februaru
1924. godine.14 U ibenik je Vojska KSHS ula 13. juna 1921. godine.15
tedljiva austrougarska uprava u Bosni i Hercegovini ostavila je u naslee toj
zemlji uglavnom nepodesne pruge uskog koloseka.16 Skromni kapaciteti nosivosti tih
pruga nisu odgovarali potencijalnom obimu transporta.17 ivopisan je bio ve pomenuti elezniki krak od Dubrovnika do Slavonskog Broda, odakle se moglo nastaviti
normalnom prugom do Beograda (tj. u to vreme jo samo do Zemuna). Tim pravcem
trgovci iz Primorja izlazili su na nova trita. U Arhivu Jugoslavije sauvan je trag
unih protesta trgovakih asocijacija iz Uba i Slavonskog Broda, zbog konkurencije
tih novopridolih trgovaca torbara.18
Provizorno okupirane jugoslovenske teritorije u severnoj Dalmaciji i na Hrvatskom primorju bile su prostor na kome su italijanska i jugoslovenska strana pokuavale da upliviu trgovinskim olakicama i pojaanim snabdevanjem namirnicama.
Tako je Ministarstvo nansija KSHS donosilo odluke kojima je uvoz vina iz okupiranih krajeva Dalmacije bio osloboen carine,19 a Italijani koriste svaku priliku da
hranom zadobiju simpatije graanstva.20
Kada je prvi italijanski ratni brod uplovio u splitsku luku 16. novembra 1918. godine, ogorenost domaeg stanovnitva bila je tolika da niko od okupljenih nije prihvatio baeni kanap da bi se brod privezao uz gat. Brod se, zato, morao usidriti usred
luke. Meutim, vreme je odmicalo, a glad je naredne godine nagnala brojne Spliane
na italijansku ratnu krstaricu na kojoj se delila ria u propagandistike svrhe.21 Sadejstvo zvanine Italije u tzv. Danuncijadi bilo je posvedoeno vagonima ivotnih namirnica koje su tamo bile upuivane iz Italije.22
14
15
16
17
18
19
20
21
22
10
Podrobnije u literaturi: L. Kos, Rijeka kao slobodna luka u razdoblju od 1719-1939, Anali Jadranskog
instituta (svezak IV), Zagreb, 1968, 349-51; Duan Plena, Kninska ratna vremena (1850-1946), Zagreb,
1986, 80-81.
S. Grubii, ibenik kroz stoljea, ibenik, 1974, 198-201.
Jedinu prugu normalnog koloseka (BanjalukaBosanski NoviKostajnica) podigla je, krajem 19. veka, jedna bavarska kompanija zainteresovana za eksploataciju drvnih kapaciteta. D. Plena, n.d., 17.
Trgovinski glasnik, 15. mart 1919 (uvodnik).
Protest trgovakog udruenja iz Uba od 4. juna 1919. godine i dopis vladinog poverenika u Brodu povodom
naputka trgovake Komore u Osijeku o nelegalnoj trgovini dalmatinskih trgovaca. AJ-65-79-310.
AJ-70 (fond Ministarstva nansija KSHS)-7-20.
M. Bjelajac, piui o spremi i opskrbi italijanskih vojnika, navodi i: hrana je ponekad bila jednolina i bez
mesa (esto se davalo obilnije stanovnitvu okupiranih podruja, u propagandne svrhe) M. Bjelajac, n.d.,
180.
B. Radica, Novi Split (monograja grada Splita), Split 1931, 16, 22.
Ministarstvo inostranih dela Ministarstvu industrije i trgovine 15. XII 1919. AJ-65-1-1,
A. MILETI
Nedae putnika i trgovaca

Nesnosne probleme trgovini zadavala je pljaka, kao redovna pojava na eleznicama, koje su bile u funkciji. Ta pojava je naroito bila izraena u Hrvatskoj, Slavoniji
i Vojvodini, koje su u to vreme patile od anarhije i nedostatka bilo kakvog dravnog
autoriteta.23 Iz ondanjih novina saznajemo da eleznika uprava nije prihvatala jemstvo za robu koju je prevozila. Nesreni trgovci morali su sami da obezbeuju svoju
robu u vagonima, pa ni tada nisu bili potpuno bezbedni. esto se trgovina svodila na
mali naramak robe, koji se mogao poneti kao prtljag i koji se jedino tako mogao transportovati.24
Oko 60 odsto pragova na prugama bilo je trulo i nesolidno, pa se na njima, ako su
uopte bile vozne, ilo brzinom od 25-30 km/h25. Putniki vagoni bili su esto bez
vrata i bez prozora, to je stvaralo velike nevolje u zimskim uslovima. Meutim, od
toga je bilo i nekog dobra, jer su putnici, makar i na taj nain, bili spaseni od stenica26 i
insekata neotpornih na tako niske temperature.27
Sabirajui zajedno sve detalje te trgovake mizerije iz 1919. godine, ini se da ona
prevazilazi granice elementarnog ljudskog dostojanstva, ak i u balkanskim istorijskim relacijama. U poreenju s tim, srednjovekovna karavanska trgovina, o kojoj je
pisao Mihajlo Dini, ili tzv. balkansko kiridovanje Sretena Vukosavljevia, ukazuju
nam se kao neto naroito otmeno i gospodstveno.
Cenovni poremeaji
Jedna od posledica razvijene unutranje trgovine na nekoj teritoriji jeste ujednaavanje cena artikala kojima se trguje. Koliko su saobraajne prilike u novoosnovanoj Kraljevini bile poremeene, najbolje svedoe cenovni poremeaji ne samo
izmeu pokrajina ve i izmeu susednih mesta. Ve je iz letiminog pregleda pijanih
cena za pojedine proizvode oigledno da se gradovi u Kraljevini Jugoslaviji ne dre
23
24
25
26
27
itaoca upuujemo na izvanrednu monograju: B. Hrabak, Dezerterstvo, zeleni kadar i prevratna anarhija
u jugoslovenskim zemljama, Novi Sad 1990. godina.
ta je pak za trgovinu i za trgovca ponajgore, roba se mnogo krade i upropauje, naroito na pruzi Brod
VinkovciZemun i Novi SadZemun. To je primoralo mnoge nae trgovce, ili da odustaju od nameravane
poruene robe, ili da ogranie kupovinu na manju koliinu, koju mogu sobom kao prtljag poneti; ili da u samom vagonu prate lino. Trgovinski glasnik, 8. april 1919. (uvodnik). Takoe: Kako da se pomognemo,
Trgovinski glasnik, 18. mart 1919. godina.
M. Milenkovi, Obnavljanje privrednog ivota u Srbiji posle Prvog svetskog rata, Tokovi istorije, 1-4/
1998, 174.
Kuna stenica (Cimex lectularius) je nona ivotinja (...) hrani se uglavnom krvlju oveka, ali sisa i krv
drugih sisara, pa i ptica, te se esto razmnoava u kokoinjcima (...) sisanje traje oko tri minute; u poetku ga
ovek ne osea, tek za 2 minute ili kasnije, kad se stenica ve povukla, ubodeno mesto pone boleti i svrbeti. Medicinska enciklopedija, Zagreb, 1970 (lanak Stjenice).
Neispravni vagoni, Trgovinski glasnik, 25. X 1919. godina.
11
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2003.
28
za ruke. Mi treba da vidimo koliko je ta pojava bila ispoljena u vanrednim prilikama

1919. godine.
Ne ulazei dublje u mozaik jugoslovenskih pokrajina, posledice neurednih transportnih okolnosti mogu se ustanoviti ve u Banatu, Bakoj i Baranji. Od mesta do
mesta cene poljoprivrednih proizvoda bile su dvostruko ili trostruko skuplje ili jeftinije.29 U pasivnim krajevima meuratne Kraljevine, pak, cenovni poremeaji bili su
neposredna posledica geografske zatvorenosti i odsustva komunikacijskog pristupa.
Pokazaemo kako je to izgledalo na jednom iseku Zapadne Srbije, u decembru 1919.
godine. Prosena cena penice u mestima neposredno u slivu Zapadne Morave bila je,
u to vreme, 120 dinara (po metrikoj centi). Iznos je varirao od oko 100 dinara u Arilju
do neto vie od 120 dinara u Poegi i Uicu. Meutim, ve u zabaenoj Bajinoj Bati, koja je samo tridesetak kilometara izmaknuta od Pomoravlja i bez pogodnog komunikacijskog pristupa, cena penice bila je skoro dvostruko vea i odravala se na
oko 200 dinara.30
Lokalne vlasti pokuavale su da, najee neuspeno, u delo provedu sistem propisanih maksimiranih cena za najvanije artikle.31 Trgovci su uglavnom reagovali tako
to su sklanjali zalihe i zatvarali duane. U Splitu je, tako, sprovoenju odluke o maksimiranju cena (februar 1919) usledila potpuna nestaica svih vrsta artikala.32 Skopski
sluaj naroito je zanimljiv, jer pokazuje neuspeli pokuaj dravne intervencije da se
uhvati u kotac sa okotalim, drevnim organizacijama trgovakih esnafa.
Naime, kada je tamonji Mesni odbor propisao cene mesu, sve mesare u gradu su
odmah obustavile rad i nakon izvesnog vremena, izdejstvovale onu cenu koja im je
odgovarala. Kada je, u drugom navratu, Mesni odbor nabavio meso i poeo da ga prodaje po propisanoj ceni, skopski mesari su oborili cene ispod njihovih i opet ga na tritu tukli. Odboru je uskoro ponestalo mesa, a trgovci su ponovo poeli da ga prodaju
po visokim cenama.33
28
29
30
31
32
33
12
Izraz koji tim povodom upotrebljava prof. Ljubodrag Dimi; inae parafraza Brodelovih rei o gradovima
na Mediteranu.
Pasulj je, na primer, u decembru 1919. godine, u Vrcu kotao 1.000 K (svi cenovni iznosi su po metrikoj
centi teine), u Kikindi, Kuli i Somboru 500 K, a u (Maarskoj) Kanjii 320 K. Cena jema, u isto vreme,
kretala se od 120 K u Kanjii i 140 K u Panevu, do 280 K u Subotici. Kukuruz je kotao 100 K u Kanjii i
120 K u Panevu, a najveu cenu je dostizao u Beloj Crkvi, gde je prodavan za 260 K. Penica je prodavana
od 250 K u Kanjii, do 500 K u Vrcu. Cijene itu u Vojvodini, Jugoslavenski Lloyd, 10. decembra 1919.
godine.
Dopisi optinskih i sreskih vlasti Ministarstvu trgovine i industrije AJ-65-62-288. Pojava je bila dugog trajanja i na nju ponovo nailazimo i vie od 10 godina kasnije u govoru narodnog poslanika iz ovog kraja u
skuptinskom sazivu 1933/1934: Dok Mava i Srem imaju ita na prodaju, pa ga daju i po suvie niskim
cenama, dotle na seljak, samo zato to ito mora da vozi po stotinu i vie kilometara na volovskim kolima,
isto plaa preko 100% skuplje nego to je na pijaci. Stevan Ignji, Bajina Bata i okolina do 1941, Bajina
Bata 1985, 141.
Jedan banjaluki trgovac, koji je u martu 1919. godine prodao 50 kg soli iznad maksimiranog iznosa i na taj
nain bespravno zaradio oko 30 K, ve sutradan je bio osuen od lokalnih vlasti da plati globu od 1.000 K,
uz oduzimanje dozvole za maloprodaju soli i zaplenom zateene koliine soli. AJ-65-30-200.
B. Radica, n.d., 22.
Dopis iz Skoplja, Trgovinski glasnik, 19. avgust, 1919. godina.
A. MILETI
Mlitava dravna intervencija jugoslovenskih vlasti nije mogla da izae na kraj,

ak ni sa orijentalnom i jo po mnogo emu srednjovekovnom skopskom arijom. U
tom konkretnom sluaju, uspean upliv drave na trine prilike mogao je biti izveden
jedino velikim robnim rezervama, koje u to vreme nisu postojale.
Pokrajinske vlasti i unutranja trgovina

Brojne nedae trgovaca u novoosnovanoj Kraljevini poticale su od haotinih regulacija, kojima su novouspostavljene vlasti pokuavale da interveniu na prilike na
tritu. Znatne ingerencije, koje su imale pokrajinske uprave, dovodile su do toga da se
zamiljena dravna intervencija, u stvari, pretvorila u striktni reim protekcionizma i
prohibicija koje su jugoslovenske pokrajine poele da sprovode jedna protiv druge.
Pokrajinske uprave su, neposredno posle osloboenja, uvele zabrane kojima su
ukidale slobodnu trgovinu i spreavale izvoz artikala sa svoje teritorije. Za potrebe
izvoza namirnica iz Vojvodine (preciznije, oblasti ingerencije Narodne uprave za
Baku, Baranju i Banat) u Dalmaciju, ili Bosnu i Hercegovinu34, voeni su pravi
meunarodni pregovori35. Slino je bilo i pri organizovanju izvoza bosanske soli ili
slovenakog uglja.36 Jednim delom to su bili recidivi zaostali iz specinog sistema
austrougarskih oblasnih carina, koje su inercijom nastavile da se primenjuju i posle
rata. Razmotriemo ukratko tu pojavu.
Surovost rata i kontinentalna blokada koju su saveznici primenjivali prema taboru
Centralnih sila proizveli su velike nestaice, oskudice i glad u njima. U crno-utoj
monarhiji, osetno se izdvajala razlika izmeu preteno agrarnih regija Ugarske i preteno industrijskih austrijskih pokrajina. Kako je rat odmicao, hrana je postala
strateki artikal kojim je Ugarska poela da ucenjuje Be.
34
35
36
Poverenik za ishranu bosanskohercegovake uprave izjavljivao je 11. marta 1919. godine da je prehrana u
toj pokrajini obezbeena samo do 15. marta, kada e biti utroene poslednje zalihe namirnica. Takoe, novine prenose njegova objanjenja o problemima u nabavci semena i nekih drugih proizvoda: izvesni krugovi u Novom Sadu prave neprilike i vele da to seme njima treba. Kao krivac obeleena je vojvoanska
uprava, koja na svakom koraku pravi naim ljudima smetnje. Naa prehrana, Slovenski jug, (Sarajevo),
11. mart. 1919. godina.
(...) meutim svaka se pojedina oblast odmah (nakon osloboenja, prim. A.M.) ogradila kineskim zidom od
drugih krajeva svoje Otadbine, i zabranjujui izvoz i slobodnu trgovinu, ustanovila je svoju oblasnu carinu. Otuda je dolo da je u pojedinim krajevima bilo hrane u izobilju i na pretek, pa se ak taj dragoceni suviak krijumarski ili pomou raznih dozvola izvozio u Maarsku i Austriju, dok su drugi krajevi formalno
gladovali i ekali da im doe prvi zalogaj hleba ak iz daleke Amerike. Da se iz Vojvodine izveze neto ita
ili masti u Hercegovinu ili u Dalmaciju, da se iz Ljubljane izveze neto duvana u Zagreb, ili iz Bosne neto
soli u Hrvatsku uopte, vodili su se formalni meunarodni pregovori, a zahtevale se kompenzacije u robi, pa
ako se takve kompenzacije nisu mogle dobiti, onda su se suvici radije izvozili u zemlje naih dindumana... Trgovinski glasnik, 20. mart 1919. (uvodnik)
Vilim Bukeg, socijal-demokratski poslanik, 26. marta 1919. godine na sednici PNP pomenuo je da je izmeu deelne vlade i Hrvatske i Slavonije u to vreme bilo ugovoreno dnevno 90 vagona slovenakog
uglja za potrebe banovine: Od toga dobivaju eleznice 6 ili 9 vagona (...) a ostatak dobiva neki Grinvald
(...) koji valjda slui onako, kao, privatna centrala za ugljen. Privremeno narodno predstavnitvo, Stenografske beleke 26. III 1919. godina.
13
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2003.
ak je i tako uzviena i sveana ceremonija krunisanja Karla IV Habzburga ugarskom krunom usledila tek nakon ucena i cenkanja oko koliine ita, koju e Be dobiti
zauzvrat.37 Ljubitelji knjievnosti Lajoa Zilahija ostali bi uskraeni za vanredni opis
te budimpetanske ceremonije da vagoni maarskog ita nisu bili toliko uspeno sredstvo uslovljavanja.
Poloaj Hrvatske i Slavonije (sa Sremom), tokom rata, bio je bar u pogledu elementarnih namirnica za prehranu, relativno lagodan. Postojala je ak neka vrsta simbioze, izmeu itorodnih krajeva Srema i Slavonije i ostatka tzv. Gornje (ili Ue)
Hrvatske, u kojoj su prevlaivali vinogradarstvo i stoarstvo. Zagrebaki Gospodarski
list uzdizao je gospodarski znaaj te raspodele proizvodnih regiona i vrlo povoljne
uslove razmene meu njima.38
Hrvatske vlasti, meutim, nisu bile tako otporne na austrijske zahteve za namirnicama, kao to su to bile centralne vlasti Ugarske kraljevine. Takva politika bila je
podvrgnuta otroj kritici na Saboru i na stranicama pomenute zagrebake novine. Njen
urednik dr Franjo Poljak, ujedno saborski zastupnik Hrvatsko-srpske koalicije, isticao
je karakteristini sluaj izvoznog kontingenta svinja za Austriju, 1916. godine.
O uslovima tog izvoza nije se odluivalo ni kod kraljevske zemaljske vlade u
Zagrebu, ni u Budimpeti, ve u samom Beu, gde su neposredni interesenti sami propisivali cenu po kojoj e svinje biti otkupljene.39 Govornik je tom prilikom predlagao
da se nasuprot austrijskoj Uvoznoj centrali, obrazuje hrvatska Izvozna centrala, koja bi
titila hrvatske ekonomske interese.
Ovo je imalo smisla i stoga to Austrijanci nisu imali nikakvih slinih obzira prilikom izvoza sopstvene robe u Hrvatsku. Takoe, Hrvatska je tada bila jedna od retkih
pokrajina Monarhije koja nije primenjivala princip rekompenzacije u unutranjoj
trgovini. Kritikim tonom u Zagrebu se govorilo da kad god treba od centralnih vlasti
neto da dobiju, tada su uvijek autonomni (...) dok zajednica za cijelo uvijek doe do
izraaja, kad se radi o tom da treba to dati.40 Stvar je ila tako daleko da je u 1917.
37
38
39
40
I Karlu su Madari bili antipatini, premda ne onako estoko kao Franji Ferdinandu. Htio je odgoditi krunidbu u Budimpeti, kako se ne bi morao zakleti na vjernost ugarskom ustavu i, to je jo vanije, na ouvanje integriteta zemalja svetog Stjepana. Tisza je reagirao prijetnjom da e obustaviti isporuke hrane Beu,
pa je Karlo, prestraen stvarnou, odigrao svoju ulogu u tisugodinjoj predstavi kao poslednji dralac
jednog ve praznog prijestolja (...) Nestaica namirnica u Beu i austrijskim industrijskim podrujima silila
je dinastiju i njezine funkcionare da bespomono mole Madare za pomo. A. J. P. Taylor, Habsburka
monarhija (1809-1918), Zagreb, 1990, 300-1.
Kako emo gospodariti u 1917. godini, Gospodarski list (Zagreb), 23. veljae (februara), 1917. godina.
Govor dr Franje Poljaka na saborskoj sednici od 23. decembra 1916, Ratna gospodarska politika hrvatske
vlade, Gospodarski list, 6. sijenja (januara), 1917. godina.
Tako je kod sjemena, tako kod kukuruza i brana, tako kod galice, tako i kod umjetnih gnojiva, te ne moemo raspolagati n. pr. ni sa superfosfatom koji se kod nas izrauje. Mi dajemo i vojsci i Austriji i Njemakoj i
krme i kukuruza, a napose rogatog blaga, svinja i konja, a za to ne dobivamo nikakove rekompenzacije (naknade)... Koliko nam je poznato, daju si u meusobnom prometu ne samo Austrija, Ugarska i Njemaka naknadu u robi, ve to vrijedi i za Bosnu, pa i za pojedine austrijske provincije samo Hrvatska ini se da je i
tu jedini izuzetak. Zaista, ve je skrajnje vreme da im prestane rat, razjasnimo svoj gospodarski poloaj i da
ga uredimo, jer nas dananja samouprava il bar kako se sada vri, samo sputava i ometa u gospodarskom razvoju. Jedan unosan posao, Gospodarski list, 8. travnja (aprila) 1917. godine.
14
A. MILETI
godini Ugarska u pregovorima sa Austrijom dobijala kompenzacije za sebe na raun

izvoza iz Hrvatske.41
Obrazovanju Izvozne stone centrale u Hrvatskoj pristupilo se tek u oktobru 1917.
godine42, kada vie nije bilo mogue nabavljati izvozne proizvode po trinim uslo
vima. Izvozni kontingenti za vojsku Monarhije nadalje su namicani prinudnim otkupom, uz propisane cene, postupkom koji su savremenici esto nazivali rekvizicijom.43 Saradnik zagrebake Hrvatske njive razoarano je komentarisao kako je Hrvatska u svojoj autonomiji tokom rata nazadovala, umesto da je napredovala u smjeru
gospodarske samostalnosti.44
Pokazalo se da je, meutim, neposredno posle stvaranja jugoslovenske drave i u
Hrvatskoj profunkcionisao sistem oblasnih carina i izvoznih prohibicija. Podseamo
da je slian mehanizam, u vidu kompenzacione trgovine, postojao jo tokom rata u Bosni i Hercegovini. U Hrvatskoj i Slavoniji se novoustanovljeni reim ekonomski
autarkinih pokrajina inio sasvim primerenim zbog ve pomenute simbioze njenih
itorodnih i stoarskih krajeva.
Kada su centralne vlasti 18. marta 1919. godine proklamovale slobodnu unutranju trgovinu, to je izazvalo estoke proteste u Hrvatskoj i Slavoniji, gde je naglo
skoila cena hlebu, mesu i stonim preraevinama.45 U Zagrebu je tim povodom organizovan i veliki protestni zbor.46 Podrobnije implikacije vladine odredbe o slobodnoj
trgovini izloiemo u narednom poglavlju.
Vladine proklamacije slobodne unutranje trgovine

Ministarski savet je dva puta tokom 1919. godine (18. marta i 5. novembra), donosio uredbe, kojima je bila proklamovana sloboda unutranje trgovine, pa opet njena
naela dobrim delom nisu bila oivotvorena u praksi. Razlozi neuspeha bili su delom
tehniki, a delom su poticali od manjkavosti dravne uprave.47 Kada kaemo tehniki
41
42
43
44
45
46
47
Na gospodarski poloaj, Hrvatska njiva, 27. listopada (oktobra) 1917. godine.

Hrvatsko-slavonska zemaljska centrala za promet stokom, Hrvatska njiva, 20. listopada (oktobra) 1917.
godine.
Zbog (...) nerazmjera izmeu cijena, to ih plaa vojni erar, te cijena na tritu u slobodnoj trgovini, nuno
je slijedila pasivnost cijeloga tog posla (...) Moralo je doi do prisilnog podavanja stoke, dakle do jedne vrsti
rekvizicije."- Hrvatska njiva, 13. travnja (aprila) 1917. godine.
Zadaci socijalne i gospodarske politike u Hrvatskoj, Hrvatska njiva, 1. rujna (septembra) 1917. godine.
Na alost, nismo uspeli da doemo do hrvatske tampe, ali pisanje Hrvata, preneo je beogradski Trgovinski
glasnik u lanku Trgovina koom od 21. maja 1919. godine. U lanku se kritikuje odluka Ministarskog saveta o slobodnoj trgovini zato to je dovela do naglog poskupljenja tog artikla.
Zagreb je tu skoro bio poprite jedne nemile pojave. Na skoro demonstrativan nain, na jednom velikom
zboru isticale su se izvesne rezolucije, koje se nikako ne mogu izmiriti sa optim interesima (...) Dok se, na
primer, rezolucijom napada odluka o slobodnom prometu robe u granicama nae zemlje iz istih sebinih
obzira, da trojednica ne plaa nita skuplje leb i ako Slovenaka i Dalmacija gladuju, dotle se trai da se promet sa Austrijom i Madarskom i dalje odrava. - Trgovinski glasnik, 3. april (uvodnik).
Julijana Vrinac smatra da su te proklamacije naroito pospeile i ubrzale pekulativnu trgovinu u zemlji. J.
Vrinac, Kraljevina SHS od ujedinjenja do Vidovdanskog procesa, Beograd, 1956, 9-10.
15
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2003.
razlozi, prvenstveno mislimo na saobraajne i komunikacijske probleme, koji su

viestruko uveavali cenu robe i na taj nain preuveliavali konaan negativan ishod
tog dravnog poduhvata.
Izvrne vlasti su smatrale da e liberalizacija trgovine omoguiti nesmetanu
opskrbu svih delova zemlje, uz moda izvesnu malu rtvu u onim pokrajinama ili
delovima zemlje, kojima je zatvorenost i autarkinost odgovarala. U stvari, cene su
otile predaleko svuda, jer su transportni trokovi bili preko svake mere. elezniki i
kolski transport, u Makedoniji recimo, bio je tako nesolidan da je etiri do pet puta
poskupljivao cenu namirnica koje su stizale iz Soluna.48
Pored pomenutih, tehnikih razloga, smetnje su i toga puta dolazile od nekooperativnosti organa vlasti. Umesto pokrajinskih, nakon navedenih vladinih proklamacija, probleme stvaraju lokalne vlasti ili bar tako izgleda na prvi pogled. Naime, kada
se pojava analizira u bitnim pojedinostima, ukazuju se dublji, strukturni razlozi, u samoj prirodi uredbodavne vlasti na poetku dravnopravne egzistencije Kraljevine
SHS.
Slobodan Jovanovi je, povodom uredbodavnih intervencija izvrne vlasti, jo
1921. godine napisao sjajnu kritiku studiju,49 na koju upuujemo itaoce. Njegove
kritike opservacije spram uoenih manjkavosti, u principijelnom i u tehnikom smislu nalazimo i u navedenim uredbama kojima je bila proklamovana slobodna unutranja trgovina. Obratiemo panju samo na one detalje koji su od neposrednog znaaja.
Javnosti je, u ono vreme, bilo oigledno da uredbama, koje su pretendovale da
imaju zakonsku snagu, ipak nedostaje snaga i autoritet zakona. Uredbe su lako sastavljane i, opet, lako stavljane van dejstva. Donoene od izvrnih vlasti, neustavno i
bez saglasja (mada i bez protivljenja) Parlamenta, njima je od poetka manjkao elementarni princip hijerarhije zakonskih akata. Naime, uredbe je donosio Ministarski
savet, ali, postupno, i pojedini ministri poeli su da izdaju raznorazne naredbe, koje
nisu bile nita drugo nego prikrivene uredbe.50 esto je, u stvari, i vlada sastavljala
reenja i proklamacije, koje nisu bile snabdevene kraljevim potpisom. U neposrednom administriranju trebalo je arbitrirati izmeu tih pseudozakonskih akata iji
delokrug i hijerarhija vanosti nisu bili unapred utvreni.
U naem, konkretnom sluaju, pored martovske i novembarske proklamacije51
Ministarskog saveta, postojale su i brojne naredbe pojedinih Ministarstava (uglavnom
Ministarstva unutranjih dela), koje su lokalnim vlastima dozvoljavale da namirnice za
ishranu stavljaju pod sekvestar ili da pristupaju njihovoj rekviziciji. Princip slobodne
trgovine nije se mogao oivotvoriti s takvim ingerencijama koje su imale lokalne
vlasti.
48
49
50
51
16
Brano za Junu Srbiju, Trgovinski glasnik, 24. april 1919. godina.

Slobodan Jovanovi, Nestajanje zakona, objavljeno u zborniku: Iz istorije i knjievnosti, Beograd, 1991,
399-409.
S. Jovanovi, nav. delo, 401.
Re je o Odluci o slobodi trgovine od 18. marta 1919 (Slubene novine Kraljevine SHS, br. 24, 27. marta
1919) i Reenju Min. Saveta... od 5. novembra 1919 (Slubene novine, br. 142, 19. novembra 19119).
A. MILETI
U Trgovinskom glasniku, tokom avgusta jadikovalo se zbog birokratskih oteica u

prometu: Jo je uvek potrebno, na primer, jednom pekaru iz Vranjske Banje, da se za
nabavku izvesne koliine brana iz Leskovca obrati svome Mesnome odboru; zatim
Okrunom odboru u Vranji, pa onda Direkciji Saobraaja u Skoplju i tek kad sve te
dozvole dobije, to ne ide brzo, moe da ide u Leskovac da kupi brano.52
Iz oskudnih preivelih arhivalija (za to vreme), koje smo istraivali ilustrativan je
inspekcijski izvetaj dr Janka Olipa, dostavljen ministru za trgovinu i industriju, o
poseti koju je uinio Bakoj i Banatu u decembru 1919. godine. Iz izvetaja se vidi
kako su lokalne vlasti Velikog Bekereka i Velike Kikinde, po inerciji ratnih oskudica,
a zapravo iz isto pekulantskih razloga, obustavljali trgovinu, a raspoloive zalihe
stavljali pod sekvestar. Pri tom pod sekvestar oni ne stavljaju robu lokalnih veletrgovaca, s kojima su u vezi i koji su oigledno neim morali platiti tu kooperativnost
vlasti.
Pod sekvestar je (u vezi sa naredbom Ministarstva Unutranjih Dela o snabdevanju naroda) stavljena ak i ona roba, koja je prethodno od centralnih vlasti doznaena za pomo u ishrani pasivnim krajevima. Dr Olip pie da se izaslanici iz Bosne,
Dalmacije i Slovenake, koji imaju sva potrebna uverenja od Ministarstva Ishrane, u
mestima koja je obiao, doekuju kao stranci i ak - proteruju.53
Eto, moda je dovoljno i toliko rei o neuspehu dravnih vlasti, koje ne samo to
nisu uspele da upliviu na unutranje prilike na tritu ve nisu bile u stanju da zatite
ni svoje elementarne vlasnike interese, pa ni inovnike, opunomoene i snabdevene
njihovim dozvolama.
U navedenom sluaju, pak, ne treba preterano aliti. Naime, ak i da je zamisao
slobodne unutranje trgovine tada bila provedena, trokovi transporta obesmislili bi
bilo kakvu njegovu socijalnu funkciju.
Potanski saobraaj
Uredno otpravljanje trgovakih poslova i u ono vreme teko je bilo zamisliti bez
besprekornih potansko-telegrafskih usluga. Meutim, teko da je pri ondanjem stanju te javne usluge i jedan jedini posao mogao biti ugovoren ili otpravljen tim putem.
Poslovni partner iz Bea, u leto 1919. godine, morao je biti zaprepaen injenicom da
pismo poslato iz beogradske Trgovake komore putuje 47 dana.54
Jedan ogoreni narodni poslanik navodio je u Privremenom narodnom predstavnitvu, kako pismo od Beograda do Paneva (dokle kamenom moete dobaciti)
putuje itavih 12 dana, a predlaui odlune mere, verovatno elei da se dodatno
52
53
54
Dopis iz Leskovca, Trgovinski glasnik, 15. avgust 1919. godina.

AJ-65-5-35.
Neurednost na potama, Trgovinski glasnik, 7. avgust 1919. godina.
17
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2003.
podsmehne nadlenom ministru, pominjao je ak i drevne Tatare iz Miloevog vremena.55

Tadanjeg ministra pota i telegrafa Eda Lukinia bilo je, meutim, teko uzrujati.
Nekoliko dana ranije bio je izloen kanonadi raznoraznih optubi. Poslanik iz sela
Teia, koje se nalazi 19 km od Jagodine, rekao je tom prilikom da mu je pismo iz
Jagodine (do Beograda) putovalo 12 dana iako su njegovi seljaci u vreme najgorih
smetova na volovskoj zaprezi stizali do Beograda za samo pet dana. Meutim, od svih
zanimljivih optubi koje su bile izreene, ipak je zanimljiviji odgovor prozvanog ministra.
Ministar Lukini kae da je srea to pri postojeim okolnostima njegovo ministarstvo uopte odrava bilo kakve potanske usluge, sa ma kakvim zakanjenjima.
Uostalom, ministar smatra da na njega ne treba da bude tolika povika, jer on sam snosi
posledice nefunkcionisanja slube, koja se nalazi u njegovoj odgovornosti:
To su, dakle, velike neprilike i ako iko osjea svu teinu toga, to pota ne funkcionie, to ju osjeam najjae ja. Ja moram sada da pravim spiskove svih inovnika,
nametenih kod pote i telegrafa u Srbiji, pa moram da ekam katkada i po mesec dana
i vie dok mi stigne izvetaj iz udaljenih potansko telegrafskih stanica."56
Prosto bismo se na trenutak saalili na tog ministra pote, kome udaljene potanske stanice ne mogu da se jave potom, zato to ne rade, a to mu se jo stavlja i na krivicu, zato to se nalaze pod njegovom ingerencijom.
Vaari i panauri
Posleratne oskudice i postojana glad u svim krajevima zemlje ograniavale su
obim spoljne i unutranje trgovine. U sluaju stoke i stonih proizvoda u primeni je
bila zabrana izvoza ili veoma visoke izvozne carine. U leto 1919. godine, na tradicionalnim stonim panaurima, zabeleena je rekordno niska ponuda i prodaja stoke.
Komesar panaura (skalni poverenik sreske vlasti na sajmu, ubirao je takse i
starao se za red i mir) u Golupcu, odranog o Velikoj Gospojini 1919. godine, referisao
je sreskim vlastima o porazno slabom prometu stoke. Za tri sajamska dana od krupne
stoke isteran je samo mali broj volova krava i junadi, a veina je vraena ne naavi
kupce. Uzroke ovaj inovnik nalazi u rekvizicijama za vreme rata, ali i zato to
godina nije rodna, pa narod nema ime da izdrava vei broj grla. Na panauru u Brusu
(u maju 1919. godine) prodato je samo est odraslih goveda, dve svinje i 20 ovaca. U
Baroevcu (srez Kolubarski), u julu 1919. godine, prodato je samo pet grla. Prilike su i
drugde u to vreme bile rave i obeshrabrujue (najvie 30-50 grla krupne stoke). U tom
smislu nenadano su bili uspeni panauri u Boljevcu (1.003 grla odraslih goveda i 240
55
56
18
Govor narodnog poslanika Dragie Vasia Privremeno narodno predstavnitvo, Stenografske beleke, 1.
april 1919. godina.
PNP, Stenografske beleke, 26. mart 1919. godina.
A. MILETI
teladi) i Smederevskoj Palanci (213 grla odraslih goveda i 215 junadi i teladi).57 Statistika panaura u Kraljevini Srbiji, u poreenju sa ovde navedenim podacima, deluje
basnoslovno. Promet krupnom stokom je ranije, u mirnim vremenima, bio i po nekoliko desetina i stotinu puta vei.58
Stranih kupaca, koji su ranije bili redovni na lokalnim vaarima i panaurima, nije
bilo, svakako zbog restriktivne izvozne politike jugoslovenskih vlasti. Usredsreena
na domae trite, trgovina je trpela zbog slabih platenih mogunosti domaeg stanovnitva.
Zanimljivo je pismo, koje je u junu 1919. godine upueno Naelstvu okruga
Poarevakog, a od marvenog lekara (veterinara) za navedeni okrug. Poiljalac se
ali zbog neprijatne obaveze da obilazi stone panaure na kojima se nema nikakvog
prometa. On je smatrao da je trgovina stokom skoro sasvim obamrla, a stoku preprodaju jo samo Cigani dambasi. Takoe, panaur nije vie skup prodavaca i
kupaca raznovrsne stoke, ve je skup naroda, koji je doao da se na njemu na ovaj
nain provede (od prilike kao varoani na kakvoj zabavi) ili da tom prilikom begenie
snahu ili momka za ker..."59
Epilog
Znameniti nemaki lozof Fihte ostavio je za sobom, pored lozofskih radova, i
nekoliko popularnih dela, koja su imala praktinu svrhu i koja su bila namenjena iroj
publici. Jedno od njih je i poznata Zatvorena trgovaka drava60, verovatno jedan od
prvih novovekovnih spisa, koji su oduevljeno pozdravljali i zahtevali upliv drave u
ekonomiju. Fihte je prezirao nestalnost i haotinost ekonomskog liberalizma. Njegov
ideal je hermetiki zatvorena trgovaka drava u kojoj nee biti poremeaja koje stvara
spoljna trgovina. U njoj se sprovodi planska privreda, uz neprestanu dravnu intervenciju na tritu i izmeu razliitih interesnih grupa.
Idealno poravnavanje interesa meu pojedincima na taj nain bi postupno dovelo
do potpunog odumiranja drave. To je ujedno krajnja svrha Fihteovih zamisli, naime:
svrha je svake vlade da vladu uini izlinom. Jugoslovenske kraljevske vlade su u
posmatranom periodu imale suprotne i mnogo skromnije namere, pa ipak nisu bile ostvarene. Nastojei na slobodnoj unutranjoj trgovini, bile su bespomono suoene sa
57
58
59
60
Izvetaji komesara panaura sreskim ili okrunim vlastima, AJ-65-62-288.

U Brusu 1900. godine 1.149 grla krupne stoke (1919 samo est); u Baroevcu 1900. godine 727 (1919
svega pet grla); u Obrenovcu 1900. godine 973 (1919-138); u Aleksincu 1900. godine 1915 (1919 svega
44 grla); Podaci uporeeni iz zvanine publikacije: Statistika panaura u Kraljevini Srbiji (1894-1900), Beograd, 1913 i statistike Odeljenja za unutranju trgovinu Ministarstva za industriju i trgovinu KSHS br. 946
AJ-65-55-279.
AJ-65-55-279
Johan Gotlib Fihte, Zatvorena trgovaka drava, Beograd, 1979. Videti izvanredan predgovor Danila Baste,
profesora Pravnog fakulteta u Beogradu.
19
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2003.
nekoliko zatvorenih trgovakih drava na pokrajinskom i mnotvom zatvorenih

trgovakih drava na lokalnom nivou. U stvari, ako uzmemo u obzir izvozne carine i
zabrane izvoza brojnih proizvoda iz zemlje, moemo govoriti o zatvorenoj trgovakoj dravi, u kojoj se nalazilo mnotvo takoe zatvorenih trgovakih drava.
Summary
Internal Trade in the Kingdom of Serbs, Croats and

Slovenes in 1919
Internal trade difculties have a long lasting history in Balkan relations. Bad
transportation, lack of proper communications and vehicles made products very
expensive for those who wanted to buy them on market, but still too cheap for producers. After the violence of the First World War situation became even more serious.
For example, Belgrade train voyage used to begin in River Port of the city. Only sailing by the Danube River one could reach a railway connection (Smederevo or Zemun)
with the rest of the country. Almost entire railway infrastructure was demolished.
Technical problems were closely tied with political issues. Among the politicians there
was no sense of unity or solidarity. Provinces like Serbia, Croatia, Bosnia and Herzegovina, and Slovenia created their own system of protective tariffs and trade prohibitions. In some way this policy was inherited from a similar restrictive system of Austria
Hungarys provinces during the war. On March and November 1919 an Internal
Trade Freedom Regulation was brought in by the Government of the Kingdom of SCS.
However it proved to be fruitless. Although provincial governments had been compelled to obedience, trade restrictions continued on municipal level.
20
Mr Ljubomir PETROVI
UDK 364.6-787.2-056.24 (497.1) 1918/1941"
DISKRIMINACIJA INVALIDA U JUGOSLOVENSKOM

DRUTVU 1918 - 1941. GODINE1
(Oblici socijalne represije nad osobama sa invaliditetom)
APSTRAKT: lanak se, na osnovu izvora i literature, bavi fenomenom

drutvene diskriminacije invalida, to je rasporeeno u nekoliko tematskih
celina.
Invalidi danas predstavljaju veoma brojnu socijalnu grupu, ija su prava, dunosti
i potrebe velikim delom zapostavljeni ne samo u jugoslovenskom drutvu ve i u
svetskim razmerama. Novija istraivanja Svetske zdravstvene organizacije kazuju da
oko petsto miliona ljudi irom sveta ima neki oblik invaliditeta, a meu njima nalazi se
10 odsto ukupne populacije Evrope. Na osnovu nepotvrenih statistikih indikacija,
pretpostavlja se da je tokom 2001. godine u Saveznoj Republici Jugoslaviji ivelo oko
819.000 invalida, mada je u raznim udruenjima koja ih okupljaju registrovano samo
142.168 osoba.2 Tako veliki broj neregistrovanih invalida u Jugoslaviji posledica je,
izmeu ostalog, drutvene stigmatizacije tih osoba u prolosti.
Diskriminacija jugoslovenskih invalida izmeu dva svetska rata bila je posledica
mnogih faktora: niske socijalne svesti jugoslovenskog drutva, sukoba interesa meu
raznim invalidskim organizacijama i nezainteresovanosti politike i intelektualne elite
za sudbinu marginalnih drutvenih grupa, meu koje su ubrajali i osobe sa invaliditetom. Najvei uzrok diskriminacije, koja je imala obeleje represije nad njima, leao je
u tradicionalnim predrasudama o invalidima kao nepotrebnom teretu za porodicu i
1
lanak je napisan kao deo istraivanja za temu Dravna represija u Kraljevini SHS 1918 1929, u okviru
projekta Instituta za savremenu istoriju Istorija srpskih (jugoslovenskih) dravnih institucija i znamenitih
linosti u 20. veku, koji se nansira iz sredstava Ministarstva za nauku, tehnologije i razvoj Republike Srbije
( projekat br. 1194 ).
O tome videti lanak: Viktorija Cuci, Ivanka Jovanovi, Osobe sa invaliditetom i okruenje, Zbornik
radova - Osobe sa invaliditetom i okruenje, Beograd 2001, str. 18.
21
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2003.
drutvo. Surova logika privreivanja na selu, ije je stanovnitvo teko ivelo, vodila
je rauna o ljudima sposobnim za teke radove. Za prosenu seosku porodicu invaliditet jednog njenog lana bio je katastrofalan ishod, ak i gori od smrtnog sluaja,
imajui u vidu da je trebalo izdravati osobu koja nije bila sposobna za privreivanje.
Veina stanovnitva jugoslovenske drave ivela je na konzervativnom selu, tako da su
se stereotipne predstave o invalidima sporo menjale. U tom sluaju, nezavisno od
ispoljavanja mnogih suprotnosti na relaciji selo-grad, urbana sredina nekritiki je
preuzela stereotipove o invalidima kao suvinoj i nepoeljnoj populaciji. Zbog
rairenosti tih ideja i njihovih negativnih posledica u ivotu kako pojedinaca tako i
itave populacije civilnih i ratnih invalida, moe se govoriti o represiji itavog
jugoslovenskog drutva nad njima. Dugo su te osobe bile preputene povremenim i
sistematskim, iako nedovoljno primerenim, oblicima dravnog i individualnog milosrdnog rada. Nije se mnogo razmiljalo ni o pomoi u zadovoljavanju potreba koje su
zajednike svim ljudima, a tim manje o specinim potrebama stanja invalidnosti.
Podreen poloaj invalida oseao se i u oblasti komunikacije.
Jezik invalidnosti
Jezik invalidnosti nisu stvorili sami invalidi, ve drutvo koje esto nije znalo
kako da se odnosi prema njima. Uviala se potreba da se invalidima pomogne, ali je ta
pomo esto imala oblik segregacije. To se osea i u oblasti terminologije. Sam termin
invalid ima korene u latinskom jeziku, odnosno u pridevu invalidus, koji je prvobitno oznaavao nevaljalca da bi tek kasnije postao sinonim za stanje zike i psihike
nemoi. On se u knjievnom smislu prevodio kao slab, bolestan, nejak ili nesposoban
za rad.3 Bez obzira na to da li su to pravilno odabrani izrazi za neku pojavu ili stanje,
jezik je uvek bio odraz socijalnih, privrednih i politikih kretanja jednog drutva. On je
veza izmeu misli i stvarnosti. Rei i jezik oblikuju se na osnovu procesa opaanja
stvari i pojava. Namera je bila da se jezikim izrazima nametnu odreeni pogledi na
drutvo u kome se ivelo. Njihovim korienjem iskazivala se drutvena stvarnost ili
vizija poeljne drutvene stvarnosti. Zato je vano istraiti jezik invalidnosti, poto on
na posredan nain svedoi o poloaju samih invalida, ali i o svesti invalidske populacije o svom statusu.
Poetkom 20. veka, tanije od 1904. godine, u Krivinom zakonu Kraljevine Srbije za lica sa invaliditetom koristio se uopteni opisni termin slabomoni.4 U Kraljevini Jugoslaviji preovlaivala je grupna odrednica invalid. U upotrebi te imenice ilo
se toliko daleko da su se, na javnim dokumentima i izjavama, pojedinci potpisivali kao
lini, radni ili ratni invalidi, kao da je stanje invalidnosti bilo zanimanje ili jo
3
4
22
Radivoje K. Novakovi, Invalidsko pitanje i steena prava invalida, Beograd 1933, str. 3.
Toma ivanovi, Kazneni zakonik i krivini sudski postupak, Beograd 1913, str. 92.
LJ. PETROVI
Diskriminacija invalida u jugoslovenskom drutvu 1918 - 1941. godine
gore kao da ih je invalidnost odvojila u posebnu grupu ljudi. Time su sami invalidi
nenamerno prihvatali i irili oseanje izdvojenosti i izolacije.5 Koliko jezik invalidnosti tog vremena nije bio izgraen svedoi i podatak da su i predstavnici Sredinog
odbora Udruenja ratnih invalida ( dalje URI ), na zasedanjima kongresa, a to znai u
sveanim prilikama, govorili neprimerenim, ak uvredljivim terminima, poput:
kljasti i bogaljasti.6
Za razliku od terminologije ratnih invalida, gde se imenica invalid esto sretala,
za invalidnu decu i omladinu, taj termin nije se koristio. Umesto njega upotrebljavali
su se opisni, mada malo umesni, kvalikativi poput: neduna mlade, manje nadarena i defektna, slabunjava i duevno zaostala. Jezika svakodnevica poznavala
je i mnogo otrije izraze kao to su: abnormalna, sakata, ili nenormalna deca.
Lokalni organi vlasti, u srezovima, sluili su se i gorim izrazima. Za njih su invalidi
bili eca za opravku, iji su nedostaci bili u tome to su budale, kreteni, a za Slovence ak i imbecili. Opisi stanja invalida varirali su od termina ivano bolestan,
duevno abnormalan, nesposoban za samostalan rad, duevno slab, telesno nerazvijen, telesno pohabljen, uzet, lagiran, padaviar, defektan, duevno
nerazvijen, mucav, nijem, do popularnog narodskog izraza pokvareni vid.7
Izraz abnormalna deca koristili su ak i oni ljudi koji su se posvetili pedagokom
radu sa takvim osobama, a tek retko upotrebljavali su sloeniji, ali i bolji termin u razvoju ometena deca. Meu njih ubrajana su slepa, gluvonema, nagluva, kratkovida,
epileptina, mentalno zaostala, sa zikim nedostacima i deca sa poremeajima u
ponaanju, koja su nazivana psihopatinom. Nepovoljan status malih invalida
dovoljno otkrivaju teze da porodice treba sauvati od takve dece i odobravanje
dravi koja je na sebe preuzela pravo da zbog preventive nasilno sterilie tu neeljenu
populaciju.8
Sukobi interesa invalidskih organizacija

Tamna strana stvorene slike o invalidima bila je ukorenjena drutvena navika da
se o njima razmilja u kontekstu slabosti, optereenja, nesposobnosti, pa ak i
suvinosti postojanja invalidske populacije. Bio je to uhodan reeks ispoljavanja dvostrukog morala drutvenih stavova. Iako je kodeks javnog ponaanja polazio od po5
Tako se prodavac knjiga Milun Milunovi, u potpisu izjave, povodom predaje novca od prodatih knjiga sekretaru Sredinog odbora udruenja invalida, deklarisao kao radni invalid. Grupa autora, Istina.o radu
Udruenja invalida i njegovog Sredinog odbora, (dalje: Istina...), Beograd 1930, str. 45.
Izvetaj Sredinog odbora Udruenja ratnih invalida Jugoslavije o radu u 1934 1935. godini, (dalje:
Izvetaj o radu u 1934 1935. godini ), Beograd 1935, str. 4.
Arhiv Jugoslavije, (AJ), fond Ministarstva prosvete 66 - 2046 - 2013. Izvetaji o nedovoljno razvijenoj i defektnoj deci.
Anton Skala, Zatita abnormalne dece, Narodna odbrana, god. XIII, br. 11, od 20. marta 1938. godine, str.
166 - 168.
23
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2003.
tovanja podnetih rtava pojedinca invalida, u stvarnom ivotu oni su diskriminisani

ak i u onim oblastima svakodnevice koje su bile pravno regulisane, da bi se olakala
njihova drutvena integracija. Deo odgovornosti za takvo stanje leao je u nedostatku
spremnosti invalidskih organizacija u Kraljevini Jugoslaviji da zajedniki istupe u
borbi za podizanje socijalnog i ekonomskog statusa invalida.9 Pored URI, izmeu
svetskih ratova delovale su i druge dve organizacije ratnih invalida: Liga invalida i
Klub ocira ratom osakaenih. Izvetaji Udruenja ratnih invalida svedoe o tome
da je njihov uticaj bio marginalan, ali su tonovi sa kojima se o njima govorilo bili
daleko od kolegijalnih izraza. Za Klub ocira ratom osakaenih tvrdilo se da ima
samo 80 lanova, a za Ligu invalida da ima samo predsednika. Postojalo je i
Udruenje osakaenih ratnika za reenje invalidskog pitanja. Tvrdilo se da su ta
udruenja nastala kao odgovor lanova beogradskog oblasnog odbora koji su bili nezadovoljni politikom URI.10 Poto u takvim uslovima nije moglo doi do zajednikih
akcija svih udruenja, ne udi to zakonodavci i pored svih uloenih napora, nisu uspevali na pravi nain da odgovore osnovnim drutvenim, pa ak ni materijalnim potrebama invalida. O tome neposredno svedoi i podatak da su svi jugoslovenski zakoni o
invalidima izmeu dva svetska rata bili saglasni u diskriminatorskoj odredbi da
invalidi sa procentom oteenja niim od 20 odsto nemaju nikakva prava.11 Dok je
veina invalida, sa svojim primanjima bila na ivici egzistencije, dotle su pojedinci,
radom u invalidskim organizacijama i ustanovama socijalne zatite, sticali dodatne
prihode. Po zakonu, invalidske organizacije bile su privatne institucije. Poveanje
broja organizacija, u vidu formiranja raznih kratkotrajnih invalidskih zadruga,
dovodilo je do borbe raznih invalidskih organizacija za presti i povlaene pozicije.
Jedan od razloga te borbe leao je u mogunosti da se putem apela graanstvu, preko
Potanske tedionice, prikupe znatna novana sredstva. Bilo je pokuaja da se lanovi
jedne invalidske organizacije vrbuju da pristupe drugim organizacijama, a tu agitaciju
vodile su uglavnom osobe koje su bile iskljuene iz veih organizacija, navodno zbog
greaka u radu i nesavesnog poslovanja. Izgleda da je humanitarno disidentstvo bilo
rairena i gotovo uobiajena pojava. Tako je meusobna konkurencija, uslovljena
9
10
11
24
O podreenom i loem poloaju invalida u ivotno vanim sferama zapoljavanja, pravne regulative i ekonomskog standarda videti: Ljubomir Petrovi, Pravni i nansijski aspekti poloaja ratnih invalida u Kraljevini Jugoslaviji 19211941. godine, Tokovi istorije, br. 1 - 4, Beograd 2001, str. 21 - 37; Isti, Neuspeh
politike zapoljavanja ratnih invalida u Kraljevini Jugoslaviji, Istorija 20. veka, br. 1, Beograd 2002, str. 47
- 60.
Izvetaj o radu u 1934 1935. godini, str. 57, 152.
Zakon o privremenoj pomoi invalida i porodica poginulih, pomrlih i nestalih vojnika kao i nekih graanskih ratnih rtava, ( dalje: Zakon o privremenoj pomoi invalida...), Slubene novine Kraljeviine Srba,
Hrvata i Slovenaca, god III, br. 294, od 31. decembra 1921. godine, str. 1; Invalidski zakon, ( dalje: Invalidski zakon iz 1925. godine), Slubene novine Kraljeviine Srba, Hrvata i Slovenaca, god. VII, br. 268, od 21.
novembra 1925. godine, str. 5; Invalidski zakon, (dalje: Invalidski zakon iz 1929. godine), Slubene
novine Kraljeviine Srba, Hrvata i Slovenaca, god. XI, br. 161, od 13. jula 1929. godine, str. 1170; Uredba o
ratnim invalidima i ostalim rtvama rata, (dalje: Uredba o ratnim invalidima...), Slubene novine Kraljeviine Jugoslavije, god. XX, br. 277, od 2. decembra 1938. godine, str. 1346.
LJ. PETROVI
mogunou protiranja, umanjivala sposobnost invalida da se zajednikim nastupom

izbore za povoljniji drutveni tretman.12
Nedostatak statistike
Nepravilan odnos drave i drutva prema invalidima uopte, najbolje ilustruje
podatak da se uopte nije vodila uredna dravna statistika o brojnosti invalidske populacije. Smatralo se da, moda sa izvesnom dozom preterivanja, broj priznatih sluajeva invalidnosti nije bio vei od 10 odsto ukupne populacije ratnih invalida, koja se
procenjivala na oko pola miliona ljudi. Kvantitativnu diskriminaciju u zakonodavstvu
pratili su problemi sa isplaivanjem invalidnina koje su kasnile i po nekoliko godina.
Koliko je to bilo veliko pitanje, vidi se i po izjavama zahvalnosti URI upuenih na
adresu ministra nansija Milorada orevia, jer se za vreme njegovog mandata
invalidnina redovno isplaivala iako samo za 52.425 priznatih ratnih invalida.13 Tek
sredinom i krajem tridesetih godina stidljivo se nagovetavala potreba dravnih institucija za statistikim pregledom broja invalida i traila pomo invalidskih organizacija
u obavljanju tih zadataka. Zanimljivo je da se nije govorilo o roku u kome bi se obavio
takav sloeni poduhvat. Sredini odbor, glavno telo URI, odluio je da svoje oblasne
odbore, za podmirivanje eventualnih velikih trokova prikupljanja statistikog materijala, podri sa sumom od 300.000 dinara.14 Izbijanje Drugog svetskog rata spreilo je
ostvarivanje planova. Sa civilnim invalidima bilo je slinih problema. Odsek za abnormalnu decu pri Ministarstvu socijalne politike, zbog obaveze osnovnog kolovanja u
Ustavu Kraljevine SHS, vodio je statistiku o broju invalida meu deijom populacijom.15 Ta interna statistika se, u Ministarstvu prosvete, procenjivala sa izvesnom
dozom rezervisanosti kao verovatna. Po tim podacima iz 1928. godine u dravi je
postojalo 88.693 dece ometene u razvoju, od ega samo 540 socijalno i obrazovno
zbrinutih maliana u sedam zavoda koji su im mogli pruiti neke mogunosti za obrazovno i profesionalno usavravanje. Od ukupnog broja, bilo je 11.536 slepih, 16.571
gluvonemih, 38.000 sa zikim oteenjima i 22.586 slabomislene dece.16
Zbog nemarnosti zvaninih institucija u izvorima postoji veliko razmimoilaenje
u pogledu stvarnog broja ratnih i civilnih invalida. Prema prvim dostupnim i nepot12
13
14
15
16
Izvetaj o radu u 1934 - 35 godini, str. 23 - 25.

Izvetaj o radu u 1934 - 1935 godini, str. 12 - 13, 20.
Izvetaj Sredinog odbora Udruenja ratnih invalida Jugoslavije o radu u 1935 1937. godini, ( dalje: Rad
URI tokom 1935 1937. godine ), Beograd 1937, str. 9.
Po stavu 6, lana 16. Vidovdanskog ustava iz 1921. godine, nastava u osnovnoj koli bila je besplatna,
dravna, opta i obavezna za svu decu. O tome vie: Slobodan Jovanovi, Ustavno pravo Kraljevine Srba,
Hrvata i Slovenaca, Beograd 1995, str. 515 - 516.
AJ, fond Ministarstva prosvete 66 - 2044 - 2008. Predlog naelnika odeljenja za osnovnu nastavu Voj.
Stepanovia o formiranju odseka za specijalnu nastavu pri Ministarstvu prosvete, upuen ministru prosvete
25. decembra 1928. godine.
25
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2003.
punim podacima, pripremljenim za Mirovnu konferenciju u Parizu 1919-1920. godine

samo je u Srbiji bilo 1.247.435 poginulih graana, od ega 402.435 vojnika i 264.000
ratnih invalida.17
Po drugoj nezvaninoj statistici, koju je izneo jedan od pravnih eksperata, inae i
sam ratni invalid, na teritoriji Kraljevine SHS bilo je 74.537 osoba sa invaliditetom
steenim u ratovima 1875-1918. godine. Po nacionalnoj strukturi, meu njima bili su
najvie zastupljeni Srbi, sa 33. 837 lica, ili 45,39% od ukupnog broja. To je i razumljivo kada se zna da je u vremenskom rasponu od 43 godine izmeu 1875. i 1918.
srpski narod vodio pet ratova, u proseku jedan na svakih 8,6 godina. Druge nacionalne
zajednice jugoslovenske drave su se s tim problemom suoile tek u toku Prvog
svetskog rata, a najvie su bili pogoeni Hrvati sa 21.850, odnosno 29, 31%, dok su
Slovenci imali 11.817 ili 15,85% invalida rata. Meu nacionalnim manjinama bilo je
najvie Nemaca: 2.657 (3,56%), 2.527 Maara (3,39%), 800 Rumuna (1,07% ), 643
eha i Slovaka (0, 86%), dok je 400 invalida (0, 53%) pripadalo drugim nacionalnostima. Po starosnoj strukturi bilo je vie grupa. Najvei broj njih je tokom 1928. godine
imao izmeu 25 i 30 godina (16.000 ili 21,46%). U drugoj grupi nalazili su se ljudi
izmeu 30 i 35 godina (15. 311 ili 20, 54%). Treu grupu, skoro istovetnu po broju,
odnosno procentu (15.010 ili 20,13%), inili su invalidi od 35. do 40. godine starosti.
Slede stariji mukarci izmeu 40. i 45. godine (10.247 ili 13,74%), dok su na petom
mestu bili pojedinci izmeu 45. i 50. godine (7.148 ili 9,58%). Daleko mlaa kategorija rtava ratova, od 20. do 25. godine (7.020 ili 9,41%) nalazila se na estom mestu.
Poslednja brojno znaajna starosna grupa (3.000 ili 4,02%) bila je izmeu 50. i 60.
godine starosti. Starije osobe, izmeu 60. i 90. godine (721 ili 0,009%) bile su invalidi iz
tri rata 19. veka, a najtraginiju kategoriju (80 ili 0,00080%) inili su invalidi izmeu
17. i 20. godine starosti. Po strukturi vojnih inova, meu invalidima je bilo 69.522
redova i kaplara, 3.955 podocira i 1.060 ocira. Od toga 2.594 podnarednika, 1.361
narednik, 254 potporunika, 283 porunika, 132 kapetana II klase, 139 kapetana I
klase, 129 majora, 71 potpukovnik i 52 pukovnika. Zanimljiva slika dobija se sa
podacima o godini sticanja invalidnosti. Najbrojniji, njih 19.298 vojnika i ocira, ranjeni su tokom 1915. godine. Druga godina po broju novih invalida rata bila je 1916,
kada je iz borbenog stroja izbaeno 14.484 ljudi. Ne iznenauje podatak da je 1914.
godina, sa 13.208 prvih ratnih invalida u etvorogodinjem svetskom sukobu, na
treem, a 1917, sa 12.717 trajno unesreenih boraca, na etvrtom mestu. Iznenauje injenica da je 1918. godine, kada su se probijali do tada veoma stabilni frontovi, budua
Kraljevina SHS stekla samo 9.343 dravljana sa invaliditetom. Slede borci iz Prvog
balkanskog rata, sa 2.075, dok je u Drugom balkanskom ratu invalidnost pogodila
2.019 osoba. Tokom 1919, prilikom sukoba za uvrivanje granica Kraljevstva SHS,
zabeleeno je 567, a 1920. godine 140 novih sluajeva invaliditeta. Njima treba dodati
oko 356 invalida iz prethodnih mirnodopskih godina i 221 ratnika iz srpsko-turskih
sukoba 1875-1878. godine. Vojni poraz u srpsko-bugarskom ratu iz 1885. doneo je
narodu male Kraljevine Srbije 107 invalida rata. Statistika njihovog branog stanja
17
26
Momilo Isi, Seljatvo u Srbiji 1918-1925, Beograd 1995, str. 25 - 26.
LJ. PETROVI
svedoi da je od 74.537 invalida samo 14.902 (19,99%) bilo bez branog partnera, ne
raunajui 2.132 (0,02%) udovaca. Oko 57.503 invalida rata (77,14%) bilo je u braku,
a ukupno 59.715 oenjenih i udovaca imalo je 126.649 dece, to znai u proseku 2,12
dece na jednu porodicu. Opadanje vanosti porodine zadruge za jugoslovensko
drutvo vidi se iz podataka da je samo 18.029 invalida (24,18%) ivelo u zadrugama i
moglo da rauna na ziku i materijalnu pomo ire porodine sredine. Oko 16.750
invalida (22,47% od ukupnog broja) bilo je socijalno ugroeno, poto nisu mogli
izdravati ni sebe, a tim manje svoje porodice. Najvie takvih sluajeva (3.234)
zabeleeno je u Crnoj Gori, a najmanje (1.385) u Vojvodini. Srbija, u granicama iz
1913. godine, imala je 2.234, Bosna i Hercegovina 3.167, Dalmacija 2.840, Hrvatska
sa Slavonijom 1.240, a Slovenija 2.650 socijalno ugroenih invalida. Veina evidentiranih osoba sa invaliditetom, njih 47.384 ili 63,57%, posedovalo je zemlju. Od
26.973 invalida bez zemlje, ak 68% ivelo je na teritoriji Dalmacije, dok u Srbiji i
Crnoj Gori njihov broj nije prelazio 10% popisanih. Imanja sa okunicom bila su
toliko mala da nisu uopte zadovoljavala osnovne ivotne potrebe. Vie od polovine
svih invalida (43.000 ili 57,68%) bavilo se iskljuivo zemljoradnjom. Oko 3.000,
odnosno 4,02% njih bavilo se slobodnim profesijama, a 6.000 invalida potrailo je
zanimanje u redovima slabo plaenih radnika i sluitelja. Oko 23.000 ljudi bavilo se
umarstvom, zanatima, pa ak i rudarstvom. Meu njima bilo je 48.326 poreskih
obveznika, ili 64,83%, a plaali su od pet do 100 dinara poreza. O njihovoj nematini
posredno svedoi i podatak da je tri etvrtine oporezovanih invalida plaalo dravi
svega pet dinara. Vrsta i obim invaliditeta mogu se samo indirektno naslutiti iz procena
da je oko 28.000 bivih boraca, odnosno 37,56%, imalo potrebu za protezama
estetskog ili radnog prola. Od toga broja 9.000 invalida potraivalo je proteze za
ruke, vie od 7.000 estetske proteze za nos, oi i glavu, oko 2.000 tragalo je za pomagalima za grudi i kimu. Daleko najvei broj, oko 10.000 onesposobljenih ratnika,
imao je potrebu za protezama jedne ili obe noge.18
Udruenje ratnih invalida postalo je jedini donekle uspeni zastupnik njihovih
interesa. Tokom 1935. godine procenjivalo se da URI ima oko 88.000 lanova, od ega
45.000 ratnih invalida, 32 oblasna i 579 mesnih odbora.19 Vodilo se rauna da
inovniko osoblje udruenja bude iz redova invalida ili iz porodica palih boraca, a na
njihove plate odlazilo je 12.000 dinara meseno. Kasnija personalna politika voena je
na tetu invalida koji su potpuno eliminisani iz administracije sopstvene organizacije.20 Sredini odbor URI denisao je sebe kao privatnu instituciju iji je zadatak bio
da svojim inovnikim aparatom besplatno obavlja poslove invalidskoj populaciji i da
odbrani i zatiti njihove interese.21 Brojne veze organizacije sa politikim strukturama
jugoslovenske drave najee nisu imale pozitivan efekat. Naprotiv, uticaj politike
onemoguavao je neke namere i akcije. Udruenje se trudilo da odrava dobre i este
kontakte sa Dvorom. Kralj Aleksandar, u elji da zadri autoritet kod bivih boraca,
18
19
20
21
Milutin Mrvaljevi, Invalidsko pitanje, Jubilarni zbornik ivota i rada Kraljevine SHS 1918 1928, Beograd 1928, str. 675 - 678.
Izvetaj o radu u 1934 1935. godini, str. 6.
Istina..., str. 30 - 31.
Izvetaj o radu u 1934 1935. godini, str. 5.
27
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2003.
pruao im je iluziju o tome da podrava njihove opravdane zahteve u pogledu poveanja broja invalida sa obezbeenim invalidninama, ali u stvarnosti nije mnogo
uinio da popravi njihov poloaj.22 Nakon njegove pogibije i proklamovanja
Namesnitva, krajem 1934. godine, URI je formalno postalo prvo privatno udruenje u
Jugoslaviji, pod pokroviteljstvom maloletnog kralja Petra II, a njihova delegacija
imala je sveanu audijenciju kod kneza namesnika Pavla Karaorevia, koji je upravljao dravom do punoletstva prestolonaslednika. Tokom audijencije knez je obeao da
e o promenama u Zakonu o invalidima razgovarati sa premijerom Bogoljubom
Jevtiem. Izgledalo je da se situacija moe popraviti aktivnim prisustvom invalida na
vladinoj izbornoj listi, sa pet kandidata za poslanike tokom izbora 1935, o emu je
postignuta preliminarna saglasnost sa Jevtiem, ali su se ministri Jevtieve vlade tome
usprotivili. Veina poslanikih kandidata, iz redova invalida povukla su posle toga
svoje kandidature, osim dvojice, ali ni oni nisu uspeli da budu meu izabranih 370
poslanika u Narodnoj skuptini. Njihov izborni neuspeh bio je posledica direktnog
meanja ministra unutranjih poslova Velje Popovia u izborni proces. Popovi je proteirao suparnike lanova udruenja i naredio je policiji da izvri pritisak na glasae
kako invalidi ne bi sluajno pobedili njegove ljude.23 Tako se zavrio jedini pokuaj
invalida izmeu dva svetska rata da delovanjem u politici utiu na poboljanje svoga
loeg poloaja u jugoslovenskom drutvu. Pokazivala se nespremnost i nesklonost
politikih struktura da se suoe sa potrebom invalida da svoje stavove izraze aktivnim
ueem u izbornom procesu, a to najbolje svedoi o postojanju predrasuda prema
njima, ali i o tenji zapostavljanja njihovih interesa.
Raspodela humanitarne pomoi

Novana pomo URI davala se onim invalidima koji su platili lanarinu za tekuu
godinu, ali sa znaajnim izuzetkom egzistencijalno ugroenih osoba. Pomo se delila u
proseku jednom meseno, a samo u sluajevima krajnje nude bilo je predvieno
viekratno dodeljivanje. Predlagalo se uvoenje neke vrste evidentiranja, po kome bi
mesni odbori udarali posebne peate na lanske knjiice najugroenijih invalida, jer bi
se time spreilo da se sredstva dodeljuju onima koji nisu imali preke potrebe za
novcem, to je bila esta pojava. Najmanje sume isplaene novane pomoi, namenjene ugroenim pojedincima, kretale su se oko 20, a najvee oko 1.000 dinara. Po
odluci desetog kongresa udruenja, Sredini odbor imao je pravo da nekoliko puta
godinje deli tu novanu pomo, a veina sredstava odlazila je onim invalidima koji su
bili iskljueni, na osnovu zakonskih odredaba, iz socijalno zatienih slojeva, odnosno
onim osobama koje su imale invaliditet, ali nisu imale pravo da postanu lanovi invalidskih organizacija. To nije znailo da su lanovi udruenja bili boljeg materijalnog
22
23
28
Izvetaj o radu u 1934 1935. godini, str. 40, 43 44.

Izvetaj o radu u 1934 1935. godini, str. 55, 57 58; O nasilju i pritiscima tokom izbora odranih 1935.
godine videti: oko Tripkovi, Izborna kampanja vlade Bogoljuba Jevtia 1935. godine, Istorijski glasnik,
br. 1 2, Beograd 1983, str. 76 78.
LJ. PETROVI
stanja u poreenju s njima. Tvrdilo se da je samo 10 odsto ukupnog lanstva bilo iznad
granice siromatva. Tradicionalna podela novanih priloga na najirim osnovama koje
je Udruenje organizovalo tokom Uskrsa i Boia, ba zato to je bila predviena za
sve invalide, nije mogla zadovoljavati ni osnovne potrebe poto je to bila smeno mala
suma od pet-est dinara po osobi. Pa ipak su se za te svrhe troile velike sume. Primera
radi, izmeu 1933. i sredine 1935. godine potroeno je 2.734.194 dinara. Od toga iz
prihoda Sredinog odbora 84.194 dinara, a za uskrnju i boinu pomo, iz osiromaenog Narodnog invalidskog fonda, isplaeno je 2,150.000 dinara. Deo trokova
pokrivala je donacija kralja Petra II u iznosu 50.000 dinara, iz neega to se denisalo
kao prolazna pomo prikupljeno je 350.000 dinara. Manje sume priloga bile su plod
isplata Ministarstva za socijalnu politiku i delom iz fondova Uprave grada Beograda, a
beogradska optina uplatila je sto hiljada dinara, koji su podeljeni pod kontrolom
Sredinog odbora. Uprkos svim tekoama, raspodela Boine i Uskrnje pomoi nastavljala se tokom 1936. i 1937. godine, kada je iz Narodnog invalidskog fonda, iskorieno 2,160.000 dinara. Sredini odbor se povremeno obraao Predsednitvu
jugoslovenske vlade za dovoljnu novanu podrku. Predsednitvo je dalo prilog od
20.000 dinara. Neto uspeniji u pogledu prikupljene sume bio je apel Sredinog
odbora dobrostojeim pojedincima. Iz tog izvora prihoda potekla je suma novca od
47.550,50 dinara. U isto vreme je oko 3.006 osoba primilo 218.291 dinar pomoi iz
sredstava Sredinog odbora. Isplaivalo se, u proseku, 72,52 dinara po osobi, a za tu
pomo Udruenju se svakog dana obraalo po 11 ljudi.24
Pomo invalidima nije se ograniavala samo na novane priloge. Oblasni odbori
Udruenja bili su duni da podele iznoenu odeu, obuu i posteljinu, koje je siromanim invalidima svake godine, iz magacina Uprave vojne odee, upuivalo Ministarstvo vojske i mornarice. Njihovi godinji kontingenti bili su nedovoljni za
zbrinjavanje veeg broja invalida. Tokom prve polovine 1935. godine podeljeno je
samo 100 injela, 400 koporana, 800 pantalona, 600 ajkaa, 200 pari donjeg vea i isti
broj pari cokula. Poiljku je dopunjavalo 200 komada posteljine i 300 pekira. Ta naizgled humanitarna donacija bila je dvostruko poniavajua. Ne samo da se dravne
institucije nisu starale da invalidi dobiju novu odeu ve je trokove oko krpljenja, farbanja, popravki iznoenih cokula, prevoza i pakovanja plaao Sredini odbor.25
Drugim reima, dravnim institucijama uopte nije padalo na pamet da izdvoje neka
sredstva za kupovinu nove odee i obue makar i za manji deo invalidske populacije.
Deo humanitarne pomoi odnosio se i na pomo u ishrani siromanih beogradskih
invalida i porodica poginulih boraca, koja se davala tokom zime. Sredini odbor doao
je na ideju da u Domu invalida otvori kuhinju za ugroene, koju su u poetku zajedniki izdravali Beogradski mesni odbor i Sredini odbor. Dobrovoljnim prilozima
graana prikupljeno je 105.768 dinara, to je omoguilo da akcija potraje od oktobra
1936. do marta 1937. godine. Akcijom je rukovodio petolani odbor za zimsku ishranu
siromanih invalida i ratnih rtava, na elu sa orem Krasojeviem, predsednikom
24
25
Izvetaj o radu u 1934 1935. godini, str. 142 144; Rad URI tokom 1935 1937. godine, str. 116 - 117;
Boidar Nedi, Problem obezbeenja invalida, Beograd 1936, str. 46 - 47.
Izvetaj o radu u 1934 1935. godini, str. 142 144.
29
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2003.
Beogradskog odbora Udruenja. Poelo se sa izdavanjem 50 obroka dnevno, da bi se,

posle dva meseca, dostigao maksimum od 126 toplih obroka na dan. Meu najveim
korisnicima bila je i jedna porodica sa 12 lanova. Taj vid pomoi koristilo je samo 27
osoba bez porodica. Tokom zime izdalo se 27.300 obroka i 11.642 kilograma hleba. Sa
Upravom grada Beograda dogovoreno je poveanje novane boine pomoi sa
100.000 na 150.000 dinara. Promenjena je i organizacija dodele tog novca. Pomo se
slala uputnicama na adrese siromanih invalida prema spiskovima mesnog odbora. Pre
toga, pomo se delila po kolama koje za Boi nisu radile, a invalidi su bili prisiljeni
da sebi organizuju prevoz i da satima ekaju u redovima za malu sumu novca.26
Velike humanitarne aktivnosti postojale su i u unutranjosti Kraljevine Jugoslavije. U Banjaluci je, 8. decembra 1935. godine, proglaen invalidski dan i organizovano su se sakupljali prilozi, a tokom veeri organizovan je humanitarni koncert u
prostorijama administracije Vrbaske banovine. Za Boi i Uskrs 1935. invalidima je
podeljena novana pomo od 20.000 dinara, a graani Banjaluke delili su dobrovoljne
priloge u novcu i naturi. Ponekad su se humanitarne manifestacije odravale u sklopu
vanih dravnih priredaba. Prilikom sveanog otkrivanja bisti kraljevima Petru i Aleksandru Karaoreviu i grofu Petru Zrinjskom, krajem 1934. godine, zagrebaki
oblasni odbor podelio je 20.000 dinara siromanim invalidima. Koliko je u to vreme
usklaivanje politike i humanitarnih akcija uopte uslovljavalo uspeh takvih poduhvata videlo se iz propasti dana invalida u Zagrebu poetkom maja 1935. godine.
Uprkos organizacionim naporima oblasnog odbora, prikupljeno je samo 4.484 dinara.
lanovi odbora odluili su se da, posle 13 meseci, opet organizuju dan invalida, koji se
zavrio jo veim materijalnim jaskom: prikupljeno je jedva 4.125 dinara. Ostaje
otvoreno pitanje da li je re o niskoj socijalnoj svesti stanovnika Zagreba, inae centra
nansijskih aktivnosti u Kraljevini, ili politiki motivisanoj ekonomskoj opstrukciji
Udruenja sa jugoslovenskim obelejima i ideologijom. Nepovoljni ishodi tih akcija
nisu uticali na odlunost Odbora da nastavi sa pruanjem humanitarne pomoi. Tokom
zime 1935- 1936. besplatno je podelio est tona drva za ogrev siromanim invalidima i
izvesne koliine namirnica i odee. Pored toga, pruajui egzistencijalno ugroenim
pojedincima pomo u novcu, izdvojio je 10.000 dinara od svojih sredstava.27
Intervencionizam
Pokazatelj loeg drutvenog statusa invalida bio je i veliki broj intervencija
udruenja u institucijama koje su imale veze sa sprovoenjem socijalne politike. Za
drutvo koje je, po reima savremenika, ogrezlo u intervencionizmu nije bilo udno to
je udruenje od 1933. do 1935. imalo ak 2.736 intervencija.28 Sredini odbor pismeno
26
27
28
30
Isto, str. 164 - 165.

Isto, str. 167 - 168, 173 - 175.
Pod intervencionizmom podrazumevale su se zloupotrebe partijskih funkcija i ukorenjena navika jugoslovenskog stanovnitva da se do reavanja raznih administrativnih problema dolazi preko veza. O albama na
raun inovnika videti: Ljubomir Petrovi, Jugoslovenska drava i drutvo u periodici 1920 1941, Beograd
2000, str. 115 116.
LJ. PETROVI
je intervenisao u 298 sluajeva, a oblasni odbori intervenisali su pismeno ak 796 puta.

Sami invalidi intervenisali su pismeno u 326 predmeta, a usmeno se obraali 396 puta
nadlenim vlastima. Mesni odbori podneli su 238 neposrednih predstavki. Ukupno
gledano, najvei broj predstavki upuen je ministarstvima za prosvetu, nansije i socijalnu politiku. Pretean broj intervencija, oko 2. 000, imale su veze sa primenom
Zakona o invalidima iz 1929. godine. To nije bio jedini vid obraanja ustanovama.
Procenjivalo se da je tokom 1934. godine postojalo oko 8.000 sluajeva u kojima su se
invalidi obraali institucijama, a do kraja jula 1935. godine cifre su se kretale do 5.100
molbi, albi i drugih akata. Komunikacija izmeu invalida i Sredinog odbora bila je
oteana i jednosmerna. Odbor se, u izvetajima, alio da nema podataka o procentima
uspenosti intervencija, poto ni sami invalidi nisu obavetavali odbor, ako je njegova
intervencija dovela do rezultata, ve su samo dolazili da ponavljaju albe ako bi ona
ostala bez odziva. Drugim reima, primeivao se nedostatak interakcije i elementarne
drutvene solidarnosti invalida prema organizaciji koja je zastupala njihove interese.
Tome je doprinosila navika invalida da se udruenju obraaju kao poslednjoj instanci
iako nije naplaivalo usluge, tek kada skupo plaene optinske delovoe, advokati i
narodni poslanici nisu bili u stanju da im pomognu oko reavanja problema. Oblasnim
i mesnim odborima skretala se panja da intervencije preko lanova jugoslovenskih
vlada pokreu iskljuivo u saradnji sa Sredinim odborom i pre nego to nadlene nie
instance donesu negativne stavove u vezi sa problemima zbog kojih se intervenisalo.
Drugi vidovi intervencija odnosili su se na ono to se denisalo kao opte stvari organizacije. Iako se nije preciziralo na kakve se stvari mislilo, broj intervencija za 24
meseca bio je impresivan.29
Linosti i institucije kod kojih su lanovi URI intervenisali Broj intervencija
Predsednik vlade KJ
9
Ministar finansija KJ
5
Ministar socijalne politike
29
Ministar vojske i mornarice
2
Ministar unutranjih dela
5
Ministar prosvete
8
Ministar poljoprivrede
4
Ministar za fiziko vaspitanje
3
Ministar trgovine
2
Ministar saobraaja
2
Upravnik Dvora
2
Ministar Dvora
39
Maral Dvora
25
Narodna skuptina
6
Ukupno intervencija:
141
Tabela br. 1. Broj optih intervencija udruenja tokom 1934. i 1935. godine.
29
Podaci iz tabele br. 1. navedeni su prema: Izvetaj o radu u 1934 1935. godini, str. 140.
31
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2003.
Primetno je da je najvei broj intervencija, ak 66, usmeren ka dvorskim strukturama. Bila je to posledica politike stvarnosti Kraljevine Jugoslavije, jer je pravce
dravne politike u veini sluajeva, pa i u humanitarnom sektoru, uprkos postojanju
parlamentarnih institucija, odreivao Dvor.
Prevoz i smetaj invalida iz unutranjosti u Beogradu

Iako je po zakonu invalidima bio obezbeen besplatan ili sa popustom, prevoz u
gradovima, bio je veliki problem za teko pokretne. Udruenje je iz ratnog plena
dobilo dva stara automobila, od kojih je bio sastavljen jedan. Sluio je za prevoz invalida u Ortopedski zavod, u Ministarstvo za socijalnu politiku i narodno zdravlje i za
obavljanje tekuih poslova udruenja. Trokovi prevoza iznosili su 4.000-5.000 dinara
meseno, a od transportnih sredstava Udruenje je posedovalo samo jo jednu konjsku
zapregu. Prevozna sredstva sluila su i za prevoenje invalida do ustanove Azila za
prolazne invalide, koja je sluila kao neka vrsta hotela, ali je ukinuta tokom 1928. godine. Stari automobil tek je poetkom 1929. bio zamenjen kupovinom novog automobila, a sredstva za njega su naknadno obezbeena od lutrijskog prihoda i prodaje starog
vozila.30 Novim automobilom koristio se i predsednik Sredinog odbora prilikom
odlazaka u dravne institucije, a sluio je i za donoenje dobrotvornih priloga, poklona
i beskamatnih pozajmica. lanovi odbora upotrebljavali su ga u sluajevima vremenskih nepogoda ili kada su se sednice Odbora zavravale kasno uvee. Njime su se
vozili i invalidi bez donjih ekstremiteta.31
Bilo je i drugih problema sa transportom invalida. Dozvole za besplatan prevoz
izdavale su sreske vlasti, komande vojnih okruga, ortopedski zavodi i Ministarstvo
socijalne politike i narodnog zdravlja. Sredinom tridesetih dolo je do poveanja takse
na knjiice za povlaenu vonju sa 10 na 20 dinara, a trokovi za njeno produavanje
iznosili su dva dinara. Bio je to reeks nedovoljne brige dravnih institucija o katastrofalnom ekonomskom poloaju invalida. Vie se razmiljalo o zaradi na takvim taksama nego o njihovom negativnom uticaju na vie nego skromne budete invalida i
njihovih porodica.32
Uprkos zakonom regulisanih povlastica za prevoz eleznicom, kondukteri su
esto iz vozova, po kratkom postupku, izbacivali ratne invalide stotinama kilometara
daleko od njihovih odredita. Sve pokuaje URI da prekine tu praksu, intervencijom
kod dvojice ministara saobraaja jugoslovenskih vlada Lazara Radivojevia i Dimitrija Vujia, presekao je Vujiev ef kabineta koji nije imao sluha za opravdani revolt
invalida.33 Otvaranje Doma ratnih invalida 1935. godine reilo je akutno pitanje
30
31
32
33
32
Istina..., str. 19.

Istina..., str. 25 - 26.
Rad URI tokom 1935 1937. godine, str. 91 - 92.
Izvetaj o radu u 1934 1935. godini, str. 19 - 20.
LJ. PETROVI
privremenog boravka siromanih lanova Udruenja u prestonici. Do tog vremena oni

su, zbog velikih trokova hotelskog smetaja, bili prisiljeni da se smetaju po kafanama, plaajui dva dinara za stolicu u kojoj bi proveli no. Cena bi rasla na etiri dinara
ako bi pri tom koristili sto umesto kreveta. Sredini odbor URI je, na ime pomoi,
takvim invalidima isplaivao izmeu 40 i 100 dinara, ali ta pomo nije bila dovoljna za
ljude koji su vie dana boravili u Beogradu. Oni siromaniji spavali su po klupama
beogradskih parkova ili ak i na stepenicama eleznike stanice.34
Besplatan smetaj sa ishranom u Domu ratnih invalida bio je ogranien na tri dana
meseno, a posle tog roka ef prihvatilita u Domu mogao je da, u sluaju potrebe,
produi besplatan boravak za vojnike i podocire, dok su ociri, posle tri dana, plaali
15 dinara dnevno. Kapaciteti smetaja u Domu bili su ogranieni i mogli su da prime
samo 40 ljudi. Podizanje zgrade i kupovina placa kotali su oko dvadeset miliona
dinara, a jo 800.000 dinara utroeno je za unutranje ureenje 736 prostorija. Osobe
sa invaliditetom su, pored stana i hrane u Domu, imale pravo na besplatnu zdravstvenu
zatitu. Prihvatilitem za prolazne invalide, kako se ta institucija slubeno zvala,
upravljao je Milutin Jovanovi, ocir Srpske vojske i ratni invalid. Celokupno osoblje
doma sainjavali su invalidi. Moe se konstatovati da je i to bio oblik trajnog zapoljavanja invalida i vid reavanja egzistencijalnih neprilika njihovih porodica. Prihvatilite za invalide poelo je da prima klijente 1. oktobra 1935. godine, a za prvih 15
meseci rada, do 31. decembra 1936. godine usluilo je 4.131 osobu, to znai 276 ljudi
meseno, odnosno devet invalida dnevno. U tom razdoblju ostvareno je 8.213 noenja,
a izdata su 9.142 obroka. Ishrana jednog invalida dnevno je kotala 20,74 dinara.
Ukupni rashodi prihvatilita iznosili su 189.654 dinara, a to znai 12.644 meseno,
odnosno 421,46 dinara dnevno. Sobe za ocire invalide bile su sa dva, a za podocire i
vojnike sa etiri kreveta. Ociri su imali na raspolaganju zasebnu trpezariju. Prihvatilite i njegove usluge mogli su koristiti samo lanovi URI iz unutranjosti, sa
plaenom lanarinom za tekuu godinu i samo jednom meseno. Zbog takvih propisa
dolazilo je i do pojava falsikovanja lanskih knjiica. Pojedinci su prenosili markice
iz starih lanskih knjiica u nove, da bi se na sve naine domogli prenoita, ali je
takva krivotvorenja bilo lako otkriti i zaustaviti. Meu korisnicima smetaja bilo je i
bivih ratnika, koji nisu bili invalidi, ali samo pod uslovom da je u prenoitu bilo
praznih mesta. Njima se noenje naplaivalo 15 dinara, a prihvatilite je od tog prihoda
zaradilo 19.685 dinara za 15 meseci. Za prvog upravnika Doma invalida postavljen je
poznati humanitarni radnik pukovnik Pavle Karimanovi, koji je pre toga obavljao
dunost upravnika Doma invalida u Vrnjakoj Banji. Karimanovi je i sam bio
invalid.35 Ipak sva ta reenja nisu bitnije uticala na smanjivanje stigmatizacije invalida,
to se osetilo i u viestruko traginom poloaju ruskih ratnih invalida, koji su, kao izbeglice, doli na teritoriju Kraljevine SHS.
34
35
Izvetaj o radu u 1934 135. godini, str. 81 84; Rad URI tokom 1935 1937. godine, str.4, 53 61.
33
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2003.
Izmeu bede i zaborava ruski ratni invalidi u Jugoslaviji

Vihor graanskog rata u Rusiji 1918-1921. godine izazvao je egzodus izmeu
700.000 i 2,500.000 ljudi. Deo izbeglica, priblino 41.000 do 44.000 lica, privremeno
se nastanio u Jugoslaviji. Broj stalno naseljenih belih Rusa, sredinom tridesetih godina, sveo se na oko 30.000. Uticaj ruske emigracije na kulturni ivot Kraljevine bio je
veliki. Na jugoslovenskom tlu postojala su mnogobrojna ruska udruenja. Kulturni
uticaj tih udruenja svodio se na organizaciju balova, zabava i predavanja sa preteno
ruskom tematikom. Bilo je i humanitarnih organizacija.36 Meu njima, stacionirano u
Beogradu i osnovano tokom 1923. godine, nalazilo se i Udruenje ruskih ratnih invalida u Kraljevini Jugoslaviji. Godinu dana ranije na teritoriji Kraljevine SHS meu
30.000 izbeglica bilo je 2.966 invalida, ili 9,9% evidentirane populacije. Za njih su
Rusi, zaposleni u graniarskim jedinicama Jugoslovenske vojske i na poslovima pogranine nansijske kontrole, izdvajali 8%, odnosno, 6% prihoda u zajedniki fond.
Pola miliona dinara tih sredstava potroeno je tokom 1922. za ratne invalide koji nisu
bili u sklopu vojnih jedinica.37
Ruski ociri i vojnici ratne izbeglice, a sredinom 1935. godine bilo je 2.370 lica sa
invaliditetom koja su imala 1.072 porodice, postale su, odlukom plenuma Sredinog
odbora iz 1935, autonomna sekcija URI. Bili su pod pokroviteljstvom kneza Pavla
Karaorevia. Vie od 50% ruskih invalida i porodica palih boraca primalo je
novanu potporu. Ruskom sekcijom upravljao je trolani Sredini odbor. lanovi
ruskog Sredinog odbora istovremeno su obavljali funkcije predsednika, potpredsednika i blagajnika. Oni su kontrolisali mreu od 20 oblasnih odbora i dva pododbora.
Oblasni odbori nalazili su se u Beogradu, Beloj Crkvi, Kikindi, Dubrovniku, Zemunu,
Ljubljani, Zagrebu, Niu, Novom Sadu, Panevu, Zrenjaninu, Osijeku, Skoplju,
Risnu, Herceg Novom, Sarajevu, Subotici i Poarevcu. Pododbori udruenja delovali
su u Vrcu i Kragujevcu. Veina oblasnih odbora imala je kase za izdavanje beskamatne pomoi egzistencijalno ugroenim pojedincima, a kapital im se kretao od 4.000
do 45.000 dinara. Odbori u Niu, Herceg Novom, Zagrebu, Panevu, Ljubljani, Subotici i Zemunu imali su i mala prihvatilita, od dve postelje do deset postelja za privremen smetaj invalida iz unutranjosti. Neki odbori imali su male dodatne prihode od
rada ruskih biblioteka. Vodilo se rauna i o zapoljavanju lanova sekcije. U
Sredinom odboru zaposlena su tri invalida, a kancelarija im je bila u dvosobnom
stanu. Ministarstvo socijalne politike gledalo je u odboru, jo od 1927. godine, samo
pomono telo za voenje evidencije o ruskim invalidima. Na osnovu takve politike
36
37
34
O broju izbeglica, ruskom kulturnom uticaju na jugoslovenskim prostorima, prosvetnim, politikim i drugim
prilikama u emigraciji videti novije radove: Miroslav Jovanovi, Doseljavanje ruskih izbeglica u Kraljevinu
SHS 1919-1924, Beograd 1996, str. 33 38, 44 - 46; Ljubodrag Dimi, Kulturna politika Kraljevine Jugoslavije, knj. III, Beograd 1997, str. 135 185; Toma Milenkovi, Ruski inenjeri u Jugoslaviji 1919-1941,
Beograd 1997, passim; Isti, Kalmici u Srbiji 1920-1944, Beograd 1998, str.19 154.
Miroslav Jovanovi, n. d., str. 263, 285.
LJ. PETROVI
zaduili su odbor da vodi rauna o isplati invalidnina, leenju, dobijanju proteza i da

prikuplja sredstva za pomo onim invalidima koji nisu bili sposobni za rad. U okviru
svojih nadlenosti, Sredini odbor sekcije tokom 1935. izdao je 5.775 obroka i na njih
potroio 26.785 dinara, to je indirektan pokazatelj loe materijalne situiranosti lanstva. Veina njih nije bila u poziciji da se zapoljava zbog posledica invalidnosti i starosti. Meu lanovima ruske sekcije preovlaivali su ociri, to se moe videti iz
tabele strukture inova.38
in i status u ruskoj vojsci
Generali
Vii oficiri
Nii oficiri
Vojni inovnici
Vojnici
Milosrdne sestre
Ukupan broj ratnih invalida u sekciji
broj lica sa inom

120
599
898
197
543
13
2.370
Tabela broj 2. Struktura inova lanstva Ruske sekcije URI 1935. godine.
Sredini odbor Ruske sekcije imao je relativno skromna materijalna sredstva.

Stvorio je tri fonda, ukupne vrednosti 268.928 dinara. Od dobrotvornih priloga 1935.
prikupili su 12.000, a iz Pariza od Glavne uprave Saveza invalida Carske ruske vojske
dobili su 56.000 dinara. To znai da su raspolagali sumom od 336.928 dinara, a to je
jedva bilo dovoljno da se, pored trokova sekcije, izdravaju teki invalidi u domovima. Zato se konstatovalo da je materijalno stanje sekcije bilo bedno. Invalidski dom
Ministarstva socijalne politike u Naicama brinuo je o etiri invalida, koji nisu bili
sposobni za samostalan ivot. Sredini odbor sekcije posedovao je dva doma za
invalide u Prnju i Beloj Crkvi. Ruski invalidski dom kneza Pavla u Prnju imao je 50
tienika, a u domu knjeginje Olge bilo je 65 invalida sa porodicama.39
Narednih godina situacija ruskih invalida naglo se pogorala. Broj invalida koji su
primali novanu potporu jugoslovenske vlade, popeo se na 1.360 osoba. Do sredine
1937. godine u sekciju se ulanilo 37, a umrla su 32 invalida. Poveavala se donacija
pariske Glavne uprave na 109.720 dinara, ali u isto vreme opali su prihodi od dobrovoljnih priloga na samo 9.600 dinara. Proces konstantne senilizacije ruskih izbeglica
otvarao je akutno pitanje smetaja ljudi, nesposobnih za samostalan ivot. Dom
knjeginje Olge u Beloj Crkvi bio je tesan da primi sve iznemogle samce, jer je u njemu
boravilo ve 75 udovica i invalida. Ruska sekcija nije bila u mogunosti da na pravi
nain koristi skromne kapacitete invalidskog doma u Prnju zbog oskudnih sredstava i
38
39
Podaci iz tabele br. 2 navedeni su prema: Izvetaj o radu u 1934 -19 35. godini, str. 201.
35
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2003.
skupoe prevoza lanstva. Koliko se materijalna situacija Sredinog odbora sekcije

rapidno pogoravala, vidi se iz podataka po kojima ukupna vrednost fondova sekcije
nije prelazila cifru od 76.616 dinara. Dva razloga bila su kljuna za katastrofalan
poloaj. Ruski invalidi nisu dovoljno koristili pravo da prikupljaju dobrovoljne priloge, a invalidska potpora kasnila je nekoliko meseci zbog uvoenja kartoteke i specijalne kontrole korisnika potpora u Ministarstvu socijalne politike. Deo lanstva,
odnosno najmanje nekoliko stotina lica, nije mogao raunati ni na mizernu pomo kasa
oblasnih odbora, koja se kretala izmeu 100 i 500 dinara po osobi, zbog toga to se
nisu blagovremeno prijavili za invalidsku potporu. Bilo je sluajeva da su zaposleni
stari invalidi otputani sa posla. Sredini odbor pokuavao je da, kao i ranijih godina,
podelom 5.960 besplatnih obroka u vrednosti 29.804 dinara, ublai egzistencijalnu
krizu.40
Da bi se donekle popravio materijalni poloaj lanova, URI je prepustio voenje
Svipsteka sekciji, uz uslov da Savez ruskih ratnih invalida nansira celokupan rad
lutrije. Lutrijskim aktivnostima upravljao je meoviti komitet lanova sredinih
odbora obe organizacije, a na elu komiteta bio je Milutin Mrvaljevi. Odgovoran
posao funkcionisanja Svipsteka poveren je ruskom pukovniku Vedernikovu. Od
lutrije je, tokom 1936. godine, ostvaren prihod od 85.000 dinara. Predvieno je da 50%
ukupne dobiti zadri ruska sekcija, ali ona nije uspela da odri taj izvor prihoda na dui
rok. Posle tri godinja kola, sekcija je obavestila Sredini odbor da odustaje od nansiranja Svipsteka u trenucima kada je prodaja sreki opadala. Tako je Svipstek
preao pod potpunu kontrolu Sredinog odbora URI, koji je ustanovio da su reijski
rashodi bili suvie veliki u poreenju sa lutrijskim prihodima.41 Pokazalo se da ruska
sekcija nije imala snage i mogunosti da obezbedi kontinuirane programske aktivnosti
radi sticanja veeg prihoda, neophodnog za podizanje ivotnog standarda lanstva.
Tako su ispoljene drutvene predrasude i restriktivna socijalna politika jugoslovenske drave prema invalidima uticali na nepovoljan status svih invalida, to je
dovodilo do marginalizacije takvih osoba, a shvatanja nekih krugova da su invalidi
iskljuivo medicinski problem nastavila su se i posle Drugog svetskog rata.
40
41
36
Rad URI tokom 1935 1937. godine, str. 155 157.

Isto, str. 99 - 100, 224.
LJ. PETROVI
Summary
Discrimination of disabled persons and disabled veterans

in Yugoslav society (1918-1945)
(The form of social repression on disabled persons)
Discrimination of disabled persons was expressed in language, particularly
through usage of inappropriate of even more, insulting terms. State did not show
understanding of need for keeping the les on disabled persons. Despite, the rights on
compulsory education for disabled children were proclaimed by the Constitution; only
small number of disabled children had opportunity to receive appropriate education.
There were a lot of obstacles for disabled persons to participate in political life. Disabled persons had the great problems to realize their guaranteed rights on lodging and
transportation. The situation of the Russian refugees that were disabled veterans was
particularly difcult, because their association, due to nancial reasons could not provide support to the members.
37
TOKOVI ISTORIJE
38
3-4/2003.
Dr Vera GUDAC-DODI
UDK 316.356.2 (497.11) 195/199"

UDK 314.5/.6 (497.11) 195/199"
BRAK I PORODINI ODNOSI U SRBIJI U DRUGOJ

POLOVINI 20. VEKA
APSTRAKT: Centralni deo ovog rada je prikaz osnovnih obeleja, te razvoja braka i porodice na podruju Srbije u posleratnom razdoblju.
Osnovni i najzastupljeniji oblik zajednice ivota i formiranja porodice na ovim

prostorima u drugoj polovini dvadesetog veka bio je i ostao brak. Alternativni oblici
braku slabo su razvijeni. Jezikom statistike reeno, dve treine stanovnitva starijeg od
15 godina ivota ivi u braku.1 Brak je i ranije bio dominantan oblik, uobiajeni izbor
mukaraca i ena i nain zasnivanja porodice, o emu svedoe neki podaci. Prema
popisima stanovnitva, na podruju Srbije u braku je 1948. godine bilo oko 66,4 odsto
od ukupnog mukog stanovnitva starijeg od 15 godina i 62 odsto enskog, godine
1953. - 67,1 odsto mukog i 62,7 odsto enskog stanovnitva i 1961. - 70,7 odsto
mukog i 67,4 odsto enskog stanovnitva.2
Konstatacija da je osnovni okvir zasnivanja porodice bio i ostao brak, ne znai da
je porodica s poetka druge polovine dvadesetog veka i danas ostala nepromenjena i da
u decenijama posleratnog razvitka nije dolo do transformacije i promena u njoj.
Analizirajui uzroke koji su uslovili promene u strukturi evropske porodice savremenog doba u odnosu na onu iz prolih vremena, M. Miterauer uoava znaaj procesa
industrijalizacije koji je doveo do bitnih promena u organizaciji rada, odnosno uslovio
gubljenje vanosti starih oblika porodine privrede, istovremeno dovodei u prvi
1
Women 2000, An Investigation into the Status of Women`s Rights in Central and South-Eastern Europe and
the Newly Independent States, International Helsinki Federation for Human Rights, Serbia, Local Raporteur:
Marija Luki, str. 526. Prema popisu iz 1991. godine, u populaciji starijoj od 15 godina ivota, 66,5%
stanovnika bilo je u braku. Sanja opi, ene i drutvo, u: Sanja opi, Brankica Grupkovi, Gordana
Lazi, Ljiljana Dobrosavljevi-Gruji, ene u Srbiji, Da li smo diskriminisane? Beograd 2001, str. 20.
ena u drutvu i privredi Jugoslavije, Statistiki bilten 298, Beograd, 1964, str. 91.
39
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2003.
plan plaeni rad u industriji. Mada su te promene u organizaciji rada uticale i na

promene u strukturi porodice, Miterauer naglaava da se one nipoto ne mogu objasniti samo na osnovu procesa industrijalizacije. inioce koji su bitno uticali na
promene u porodici vidi u porastu oekivanog trajanja ivota u poslednja dva veka i
znatnom smanjenju mortaliteta, zatim posebno u procesu urbanizacije, te u procesu
skolarizacije, vidno naglaenom i intenziviranom u drugoj polovini dvadesetog veka.3
Ti procesi nisu mimoili ni ove prostore.
Preobraaj i nestajanje patrijarhalne porodine zajednice, zadruge, posebnog tipa
sloene porodice, koji je dugo u prolosti bio rasprostranjen na pojedinim delovima
Balkana, dogaali su se jo poetkom dvadesetog veka.4
Posle Drugog svetskog rata, opti tokovi drutveno-ekonomskog razvitka zemlje
imali su odjeka i uticaja na promene u porodici. Posleratni model ekonomskog razvoja
Jugoslavije, koji je oblikovala i usmeravala Komunistika partija, u osnovi je imao
orijentaciju ka ubrzanoj industrijalizaciji zemlje. Teorijska i ideoloka osnova takvog
razvojnog modela bila je zasnovana na tzv. socijalistikoj industrijalizaciji, iji je prioritet bio razvitak teke industrije. Prvobitna socijalistika akumulacija zasnivala se
na izvlaenju vika vrednosti iz poljoprivrede, pre svega administrativnim merama, a
za raun ubrzanog razvitka industrije. Navedeni razvojni model podrazumevao je i
prebacivanje dela radne snage sa sela u gradove, odnosno mobilizaciju radne snage za
industriju.5 Jugoslaviju su u posleratnom razdoblju odlikovali silovita deagrarizacija i
brz odliv stanovnitva sa sela u gradove.6 Takvu deagrarizaciju su, pored ostalog,
uzrokovali zateena visoka agrarna prenaseljenost; intenzivni razvitak industrije i poljoprivrede; nepovoljan poloaj poljoprivrede u ukupnoj privrednoj politici Jugoslavije
i potranja nekih zemalja zapadne Evrope za dodatnom radnom snagom.7 Deagrarizacija, kao i okolnost da je bilo sve vie ljudi koji su iveli i radili u gradovima, u novom
okruenju, pod drugaijim uslovima ivota, naina i organizacije rada, u odnosu na
one koji su postojali na selu, reektovali su se i na porodicu.
3
5
6
40
Mihael Miterauer, Kad je Adam kopao, a Eva prela: Istorijsko-antropoloki ogledi iz prolosti evropske
porodice, Beograd 2001, str. 315-323.
Porodine zadruge su na ovim prostorima postojale do poetka dvadesetog veka. Ove porodine zajednice
sainjavalo je vie porodica, odnosno vie branih parova i njihova deca. Osnovna obeleja porodinih
zadruga bila su patrilinearnost, postojanje principa senioriata, opta dominacija mukaraca, snaan grupni
identitet, kao i raznolikost funkcija. M. Miterauer, isto, str. 173.
Vera Gudac- Dodi, Agrarna politika FNRJ i seljatvo u Srbiji 1949-1953, Beograd, 1999, str. 54.
Za tri i po decenije, od 1945. do 1981. godine, u Jugoslaviji je procenat poljoprivrednog stanovnitva u ukupnom stanovnitvu smanjen sa 75,3% na 28,9%. Dragan Veselinov, Sumrak seljatva, Beograd, 1987, str.
110. Ako se posmatra samo podruje Srbije i Crne Gore, uee poljoprivrednog u ukupnom stanovnitvu
smanjeno je od 72,3%, koliko je iznosilo 1948. godine na 17,3% u 1991. godini. Statistiki godinjak Jugoslavije 2000, Savezni zavod za statistiku, Beograd, 2000, str. 61. Na prostoru SRJ gradsko stanovnitvo
uveano je od 1,154.558 iz 1948. godine na 5,321.364 u 1991. godini. Uee gradskog stanovnitva u ukupnom poveano je sa 16,7% u 1948. godini na 51,2% u 1991. U popisu iz 1991. godine u gradsko
stanovnitvo ubrajano je ono koje je ivelo u naseljima, koja su odgovarajuim pravnim aktom utvrena kao
gradska naselja. Isto, str. 60.
Dragan Veselinov, Sumrak seljatva, str. 111.
V. GUDAC-DODI
Brak i porodini odnosi u Srbiji u drugoj polovini 20. veka
Pojedini autori smatraju da je ruralni egzodus stanovnitva nosio sobom snanu

destabilizaciju i dezintegraciju tradicionalnog modela porodice, ali istovremeno
jedan drugi faktor, a to je okrenutost porodice ka samozadovoljavanju potreba preko
masovnog trita industrijskih roba i trita rada, amortizovao je posledice prvog
trenda.8
U socijalistikoj Jugoslaviji tradicionalna, patrijarhalna porodica menjala se,
pored ostalog, pod uticajem zapoetog procesa urbanizacije, irenja industrije,
odnosno sve veeg zapoljavanja stanovnitva u industriji i tercijalnim delatnostima,
ali i pod uticajem jo jednog znaajnog inioca, masovnog zapoljavanja i obrazovanja
ena.
Modernizacija drutva, onako kako ju je videla i proteirala Komunistika partija,
ukljuivala je i snanu popularizaciju ideje o potrebi zapoljavanja ene. Nastojanja da
se povea radna aktivnost ena nisu potiskivala u drugi plan drutvenu ulogu ene kao
majke.9 Naprotiv, pitanja materinstva i tada su proglaavana za kljuna.10 Reenje za
antagonizam tako postavljene (idealne slike) uloge ene, Partija je videla u formiranju
drutvenih ustanova za uvanje dece, po vrlo pristupanim cenama, koje bi majkama
omoguavale da rade van sopstvenog doma.
Potinjenost ene mukarcu, prvenstveno muu, posebno izraena u ekonomskoj
sferi i u domenu pravnog poloaja udate ene, kao jedno od osnovnih obeleja patrijarhalne porodice na tim prostorima, pod uticajem svih navedenih inilaca poela je da
gubi snagu. Neprikosnoveni autoritet roditelja nad decom i naglaena poslunost
prema ocu, zapoetim procesom urbanizacije, koji je zahvatio i populaciju u Srbiji,
postepeno je slabio. Nain ivota u gradu stvarao je uslove za veu nezavisnost i slobodu dece u porodici, ukljuujui i pravo na sopstveni izbor budueg branog partnera,
pruao vee mogunosti izbora zanimanja itd. Smanjivanje broja srodnika koji su
iveli u porodici, odnosno intenziviranje procesa nuklearizacije porodice, takoe je bio
jedan od pokazatelja promena u njoj.
Promene u broju lanova domainstva jedan su od osnovnih elemenata i pokazatelja transformacije porodice.
Na podruju Savezne Republike Jugoslavije, odnosno Srbije i Crne Gore, u posleratnom periodu smanjena je prosena veliina domainstva. Po popisima, prema
broju lanova domainstva, najbrojnija meu njima bila su domainstva sa etiri lana.
Njihovo procentualno uee u ukupnom broju domainstava konstantno se uveavalo
8
9
10
Anelka Mili, ene, politika, porodica, Beograd, 1994, str, 104.

Jedna od vodeih tema lanaka o eni, koja se pojavljuje na stranicama Politike jo od poetka 1945. godine
i koja ni u jednom periodu ne gubi svoju drutvenu aktuelnost, jeste materinstvo. Skupu pitanja i problema
vezanih za materinstvo, na jedan ili drugi nain, sve vreme je pridavan veliki znaaj. Vera Gudac-Dodi,
Analiza tekstova o eni u listu Politika 1945-1953, u: Srbija u modernizacijskim procesima 19. i 20. veka,
2, Beograd, 1998, str. 396.
Na Treem kongresu AF-a Jugoslavije, odranog 28. i 29. oktobra 1950. u Zagrebu, Josip Broz Tito je u
govoru koji je prenela Politika rekao da ako neka ene ne moe da se angauje u privrednom ivotu i izgradnji zemlje, jer nema kome da ostavi svoju malu decu, ve mora da se brine o njima, ona takoe vri
drutveno koristan rad, jer je pravilno vaspitanje dece osnovna dunost ene. Isto, str. 397.
41
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2003.
u celom razdoblju i to od 15,89 odsto u 1948. godini do 22,72 odsto u 1991. godini.
Uee domainstava sa dva lana takoe je teilo rastu i to od 14,5 odsto u 1948. do
21 odsto u 1991. godini. Domainstva sa pet i vie lanova, prema njihovom procentualnom ueu u ukupnom broju domainstava, ima sve manje.11
U okviru centralne Srbije od svih domainstava najvie je onih sa etiri lana
(24%), zatim sa dva lana (22,1%), sa tri lana (18,9%) i sa pet lanova (9,8%).
Najea kategorija domainstva u Vojvodini je domainstvo sa dva lana (25,9%),
potom sa etiri (23,8%), sa tri (20,3%) i sa jednim lanom (17,9%). Nasuprot tome, na
Kosovu i Metohiji u ukupnom broju domainstava najvie je uee onih sa osam i
vie lanova (35,2%), zatim sa pet lanova (12,4%), sa est (12%), sa etiri (11,9%) i
sa sedam (8%).12
Demografska statistika pokazuje da je broj stanovnika na jedno domainstvo u
Srbiji smanjen sa 4,4 u 1948. godini, na 3,6 u 1991. godini. Ako se posebno posmatraju
podruja u Srbiji, veliina prosenog domainstva nije ista. Poetkom devedesetih
godina broj stanovnika na jedno domainstvo u Centralnoj Srbiji bio je 3,4 (prema 4,5
u 1948 godini), Vojvodini 2,9, (prema 3,6) a na Kosovu 6,8 (prema 6,4).13 Podruje
Kosova jedino je u kome je porastao u broj stanovnika po jednom domainstvu.
U posleratnom razdoblju vidan je proces nuklearizacije porodice, odnosno sve
prisutniji tip porodice bio je onaj koji su inili roditelji i deca, bez drugih srodnika. Proces nuklearizacije porodice usporavali su i ponekad oteavali problemi koji su se
pojavljivali u vezi sa oskudicom stambenog prostora u gradovima. Najzastupljeniji
oblik porodice u Srbiji je nuklearna porodica.14 Pored tog tipa, zadrala se i proirena
porodica, ali je manje zastupljena.15
Prosean broj dece po jednoj porodici u Srbiji je 1,14.16
Opadanje broja dece koja se u Srbiji i Jugoslaviji raaju, odnosno opadanje
nataliteta,17 ali i uoljivo smanjenje prirodnog prirataja stanovnitva od sredine
11
12
13
14
15
16
17
42
Domainstva sa pet i sedam lanova belee, po popisima od 1948. do 1991. godine, konstantno smanjenje
procentualnog uea u ukupnom broju domainstava. Za porodice sa est, osam i vie lanova, takoe je
karakteristino smanjenje procenta uea u ukupnom broju domainstva, izuzev 1991, kada je njihovo
uee, u odnosu na 1981, za nekoliko promila vee. Izraunato na osnovu tabele: Domainstva prema broju
lanova, po popisima, Statistiki godinjak Jugoslavije 2000, str. 61. Tako prikazan broj lanova domainstva jo ne otkriva u potpunosti strukturu porodice, jer su u kategoriju domainstvo ubrajana i ona lica
koja nisu bila lanovi porodice, a ivela su u istom domainstvu, npr. kune pomonice i drugo.
Grupa autora, Zdravstveno stanje stanovnitva Srbije 1986-1996, analitika studija, Beograd 1998, str. 35.
Demografska statistika 1997, Savezni zavod za statistiku, Beograd, 1999, str. 27. The World`s Women 2000,
Trends and Statistics, United Nations, New York, 2000, str. 50.
Od svih oblika porodice, u Srbiji je najea nuklearna porodica (57,3% - 1991). Porodica koju sainjava
brani par bez dece ima manje od jedne treine. Marina Blagojevi, Roditeljstvo i fertilitet. Srbija
devedesetih, Beograd, 1997, str. 34.
Prema popisu iz 1991. godine, procenat proirenih porodica u Jugoslaviji bio je 20,2%. M. Luki, n. d., str.
526.
Sanja opi, n. d., str. 20.
Broj ivoroenih beba na hiljadu stanovnika na podruju SRJ konstantno je u padu. Dok je 1950. godine
odnos ivoroenih na hiljadu stanovnika bio 29,5, 1998. godine bio je 12,1, Statistiki godinjak Jugoslavije 2000, str. 57.
V. GUDAC-DODI
pedesetih godina, takoe je jedan od elemenata koji je uslovio promene strukture

porodice. Okolnost da se raa manje dece nego ranije nije svojstvena samo za ovo
podruje. Stope fertiliteta u Jugoslaviji, uporeene sa stanjem u drugim zemljama
Istone Evrope, bile su vie samo u Albaniji i Makedoniji.18 Prirodni prirataj na 1.000
stanovnika u centralnoj Srbiji od 1992. godine je negativan, kada je iznosio - 0,1, a
1997. - 1,8. Podatak da je na tom podruju 1952. godine prirataj na hiljadu stanovnika
bio 16,7 svedoi o znatnom smanjenju prirodnog prirataja. Stopa prirodnog prirataja
u Vojvodini je negativna od 1989. godine.19 Drugim reima, vie ljudi umire nego to
ih se raa. Ako se posmatra celokupno podruje SRJ, odnosno Srbije i Crne Gore,
prirodni prirataj na 1.000 stanovnika godine 1997. bio je 1,8.
Sve manji broj dece koji u proseku dolazi na jednu porodicu takoe se odraava na
nju, jer su porodice sa jednim detetom ili one u kojima ih uopte nema, sutinski
drugaije u odnosu na porodice sa veim brojem dece.20
Iz navedenog sledi da stanovnitvo u Srbiji u globalu stari. Prosena starost
stanovnitva u Srbiji sredinom 1948. godine je bila 29,05 godina (za mukarce 28,13, a
za ene 29,92), a sredinom 1997. godine 36,57 (za mukarce 35,58, a za ene 37,54).21
U Beogradu je ak 16 odsto stanovnika starije od 60 godina.22 Posledice okolnosti da
stanovnitvo u globalu stari jesu porast broja starakih domainstava, te smanjenje
broja zakljuenih brakova. Ako se porast starakih domainstava dovede u vezu sa injenicom da tu ene u proseku ive due od mukaraca23, to bi za posledicu moglo imati
i porast samakih domainstava u starijoj populaciji stanovnitva, posebno onih u
kojima ene ive same. Briga o ostarelim roditeljima predstavlja jo jedan inilac, koji
dodatno utie na porodicu.
Porast oekivanog trajanja ivota, uslovljen, pored ostalog, i napretkom medicine,
evidentan je i u okvirima Srbije i Jugoslavije. Samo za etiri decenije oekivano trajanje ivota za mukarce u Srbiji produeno je od 57,06 godina poetkom pedesetih
godina na 68,48 poetkom devedesetih, a za ene sa 58,77 na 74,27.24 Oekivano trajanje ivota novoroene bebe produeno je u protekle etiri decenije za muku decu za
neto vie od deset godina, a za novoroene devojice za vie od 15 godina. Kada se
posmatraju podaci za poslednje godine dvadesetog veka, rezultati su, meutim, neto
drugaiji. Na nivou Savezne Republike Jugoslavije i dalje je evidentan porast oeki18
19
20
21
22
23
24
Godine 1990, po jednoj eni u proseku je roeno 2,1, a 1996-1997. godine, 1,7 ivoroene dece. The
World`s Women 2000, Trends and Statistics, str. 35.
Demografska statistika 1997, str. 58 i 59.
Vie videti: M. Miterauer, n. d., str. 329 - 330.
Demografska statistika 1997, str. 31.
Jelena Cerovina, Deca su najugroenija, Politika, 9. mart, 2002. godina.
Na podruju centralne Srbije i Vojvodine devedesetih godina povean je procenat udovaca i udovica u ukupnom stanovnitvu. Poslednjim popisom na tom podruju registrovano je oko 540.000 udovica i oko 150.000
udovaca. U ukupnom enskom stanovnitvu starijem od 15 godina, svaka esta, sedma ena je udovica.
Takav raskorak je naglaeniji na seoskom podruju, nego u gradu. B. Radivoja, Epidemija odloenih brakova, Politika, 5. 11 2003. godina.
Demografska statistika 1997, str. 30. Podaci se odnose za period 1952-1954. i 1990-1992. godinu.
43
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2003.
vanog trajanja ivota, ali on ne samo da nije bio jednak u svim delovima zemlje ve je
pokazivao kolebanja. Tako je npr. u Crnoj Gori oekivani ivotni vek za mukarce
opao sa 72,31 u 1986/1987. godini na 70,75 u 1996/1997, a u centralnoj Srbiji sa 69,87
na 67,80. Najvei porast oekivanog trajanja ivota za mukarce bio je na Kosovu i
Metohiji, od 68,04 u 1986/1987. na 73 u 1996/1997. godini. Oekivani ivotni vek za
ene u istom razdoblju na podruju centralne Srbije beleio je neznatan rast (od 74,47
do 74,76), najizraeniji porast je bio na Kosovu i Metohiji (od 72,32 do 77,87), dok je
smanjenje registrovano u Crnoj Gori (sa 77 na 76,17) i u Vojvodini (sa 73,87 na
73,08).25
U predratnoj Srbiji dominacija mukaraca nad enama nije bila samo obeleje
svakodnevnog ivota, ve je nejednak pravni poloaj udate ene, po osnovu Srpskog
graanskog zakonika, bio i zakonom sancionisan.26 U prvim posleratnim godinama
normativnom regulativom partijske drave ene su, po svom pravnom poloaju u braku, izjednaene s mukarcima.
Brak, odnosi u braku i porodici, te odnosi roditelja i dece pravno su regulisani
Zakonom o braku i porodinim odnosima. Suprunici su ravnopravni i izjednaeni po
svojim pravima i dunostima u braku, i u vrenju roditeljskog prava i ispunjavanju
dunosti prema svojoj deci. Pravo na razvod je liberalizovano, a postupak za razvod
pokree se tubom jednog ili oba brana druga ili predlogom za sporazumni razvod
braka.
Zakon o braku i porodinim odnosima27 obuhvata i regulie nekoliko osnovnih
oblasti iz te problematike, a to su: porodica, brak, odnosi roditelja i dece, posebni oblici zatite dece bez roditeljskog staranja, starateljstvo, izdravanje, imovinske odnose
vezane za porodicu, te sudske postupke koji se odnose na brane i porodine sporove, i
odredbe o linom imenu.28 Zakon o braku i porodinim odnosima u globalu pokazuje
intenciju zakonodavca da se prava i dunosti suprunika postave na to ravnopravnije
odnose, te da se u sluaju razvoda braka prvenstveno vodi rauna o interesima maloletne dece.
Pitanje sprovoenja zakona je, meutim, neto sasvim drugo.
Praksa je pokazala da se u najveem broju sluajeva deca nakon razvoda dodeljuju majci, pri emu se istovremeno deava da se ene susreu sa mnogim problemima
ak i kad dobiju sudski nalog za alimentaciju. Pojedini autori, s punim pravom
smatraju da je re o diskriminatorskoj praksi i posebnom obliku ekonomskog nasilja
nad enama, uprkos intenciji zakonodavca.29
Svakodnevni ivot otkriva diskriminaciju nad razvedenim enama i decom iz razvedenih brakova, ak i onda kada je zakon zabranjuje. U uslovima postojanja sive
25
26
27
28
29
44
Isto.
Vie videti u: Marija Draki i Olga Popovi-Obradovi, Pravni poloaj ene prema Srpskom graanskom
zakoniku (1844-1946), Srbija u modernizacijskim procesima 19. i 20. veka, 2, str. 11-25.
Zakon o braku i porodinim odnosima objavljen je u Slubenom glasniku SRS br. 22/80 i 11/88.
Ilija Babi, Komentar Zakona o braku i porodinim odnosima, Slubeni list SRJ, Beograd, 1999. godina.
Brankica Grupkovi, n. d. str. 48.
V. GUDAC-DODI
ekonomije, odnosno rada na tzv crnom tritu, veoma je teko utvrditi stvarne i realne
prihode biveg branog druga. Intencija zakonodavca po kojoj je obveznik izdravanja
duan svojoj deci da obezbedi izdravanje, maksimalno do visine 50 odsto od svojih
ukupnih mesenih primanja, u takvim uslovima veoma teko moe da se ostvaruje, jer
ponekad nije ni mogue utvrditi visinu njegove celokupne zarade.
Ako se tome doda i to da brakorazvodni sporovi nekada dugo traju, a postupak
deobe imovine moe da se odugovlai godinama, da su sudske takse i trokovi za
advokata dodatno optereenje za vie nego skromne prosene plate u Srbiji, da je
ponekad teko ostvariti i izvrne sudske odluke, onda moramo da se suoimo sa injenicom da se ene u toku razvoda i nakon njega suoavaju sa brojnim problemima
koji izmiu Zakonu o braku i porodinim odnosima.
Statistiki pokazatelji svedoe o tome da se nakon razvoda deca najee dodeljuju majci. Takva praksa postojala je u celom posleratnom razdoblju, to upadljivo
odudara od zakonskih klauzula iz Srpskog graanskog zakonika, koji je vaio u Srbiji
pre Drugog svetskog rata. Poetkom ezdesetih godina u Jugoslaviji su posle razvoda
braka eni dodeljena deca u 71,1 odsto sluajeva, a muu u 22,2 odsto sluajeva, sredinom ezdesetih, eni u 69,9 odsto sluajeva, muu u 23,7 odsto, a poetkom sedme
decenije dvadesetog veka, eni u 72,5 odsto, a muu u 21,5 odsto sluajeva.30 Pokazatelji koji se odnose na dananji prostor Srbije i Crne Gore takoe potvruju tu tvrdnju. Sredinom sedamdesetih godina deca su dodeljivana majci u 69 odsto sluajeva,
sredinom osamdesetih u 75 odsto i sredinom devedesetih u 73 odsto sluajeva.31 Po
pisanju drugih autora, brakorazvodnom parnicom deca se dodeljuju majci u vie od 80
odsto sluajeva.32
U celokupnom posleratnom periodu u praksi postojala je diskriminacija nad
enama i decom iz razvedenih brakova. Ankete koje su sprovedene po pojedinim
preduzeima, centrima za socijalni rad itd., pokazuju da veliki procenat razvedenih
ena nije dobijao izdravanje za svoju decu. Poetkom ezdesetih godina od devedeset
anketiranih majki koje su bile razvedene, njih ezdeset nije primalo izdravanje za
decu od drugog branog druga, mada su po zakonu bili obavezni da im isplauju alimentaciju.33 Anketa koju su sproveli radnici Centra za socijalni rad u Beogradu 1962.
godine obuhvatila je oko dvesta dece. Roditelji deci najee nisu isplaivali alimentaciju (u 65% sluajeva). Redovno ju je isplaivao tek svaki etvrti roditelj (25% sluajeva). Oko osam odsto roditelja anketirane dece davalo je izdravanje povremeno i
neredovno. Meu onim roditeljima koji nisu isplaivali alimentacije najvei procenat
nije davao novac, jer ga drugi roditelj nije ni traio (oko 43% sluajeva). Pojedini
30
31
32
33
ena u drutvu i privredi Jugoslavije, Statistiki bilten 788, Beograd, 1973, str. 21. Pokazatelji su prezentovani za 1961, 1966. i 1970. godinu.
Statistiki godinjak Jugoslavije 2000, Izraunato na osnovu podataka prikazanih u tabeli: Razvedeni brakovi, str. 72.
Brankica Grupkovi, n. d., str. 47.
Istorijski arhiv Beograda, Konferencija za drutvenu aktivnost ena, k. 4, Zapisnik sa sastanka osnivake
konferencije za drutvenu aktivnost ena optine Stari grad, odrane 10. novembra 1961. godine.
45
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2003.
roditelji nisu hteli da isplauju alimentaciju (oko 31%), a neki nisu bili u mogunosti
da daju izdravanje svojoj deci, jer nisu bili zaposleni (oko 26%). Stanje je bilo jo
nepovoljnije kada je re o procentu razvedenih roditelja koji su se dogovarali o kolovanju, vaspitanju, leenju i drugim pitanjima vezanim za podizanje dece. O svemu
tome roditelji su se redovno dogovarali i konsultovali samo u 3,5 odsto sluajeva.
Deca su se veoma retko viala sa drugim roditeljem. Zastraujue zvui injenica da je
procenat roditelja koji se sa decom uopte nije viao bio 48 odsto, to znai gotovo
svaki drugi. Brani drug kome nakon razvoda nije dodeljeno dete, provodio je a njim
godinji odmor samo u pet odsto sluajeva. Rezultati ankete ukazivali su na to da
veina roditelja kojima deca posle razvoda nisu pripala nije imala bilo kakva interesovanja za njih.34
U drugom dokumentu, iz ezdesetih godina, zapisano je da su sluajevi izbegavanja davanja izdravanja deci veoma esti i da se deava ak i to da obveznik izdravanja naputa stalan posao samo da bi izbegao obaveze prema svojoj deci.35
Na savetovanju o materijalnom poloaju dece iz razvedenih brakova i vanbrane
dece, koje je odrano u Okrunom sudu u Beogradu sredinom ezdesetih godina, konstatovano je da izdravanje za svoju decu redovno daje samo 25 odsto roditelja. Postupci u sporovima za izdravanje dece bili su spori i trajali su po nekoliko meseci.
Sudovi su veoma retko izricali privremene mere i retko pribavljali dokaze o linim
dohocima roditelja iako su bili obavezni da to ine. Saradnja izmeu sudova i centara
za socijalni rad bila je veoma slaba.36
Broj zakljuenih brakova na prostoru Srbije i Crne Gore od sredine pedesetih do
sredine sedamdesetih godina belei izvesna kolebanja i osciliranja po godinama. Od
polovine sedamdesetih do devedesetih godina broj zakljuenih brakova je u padu.37
Smanjenje se uoava i posmatranjem stope zakljuenih brakova na 1.000 stanovnika.
Od poetka sedamdesetih godina, kada je iznosila 9,1, (1971. godine), ta je stopa u
padu. Godine 1989. stopa zakljuenih brakova na 1.000 stanovnika iznosila je 6,6, a
1998. godine 5,2.38
U drugoj polovini dvadesetog veka prosena starost suprunika prilikom zakljuenja braka bivala je sve vea. Godine 1950. u Srbiji je prosena starost mua pri
zakljuenju braka bila 26,7 godina, da bi 1997, prema prosenoj vrednosti, pred matiarem stajao mukarac koji je bio star 30,18 godina. ene su 1950. godine bile neveste
34
35
36
37
38
46
Istorijski arhiv Beograda, Konferencija k. 5, Neki problemi dece iz razvedenih brakova, Zavod za prouavanje socijalnih problema grada Beograda, decembar 1962. godina.
Istorijski arhiv Beograda, Konferencija k. 4, Informacija o problemima ena u poljoprivredi i prehrambenoj industriji Beograda, 1961. godina.
Istorijski arhiv Beograda, Konferencija, k. 5, Zakljuci sa savetovanja u okrunom sudu u Beogradu na
dan 29. 9. 1965. godine, o pitanju materijalnog poloaja dece iz razvedenih brakova i vanbrane dece.
Statistiki godinjak Jugoslavije 2000, str. 57. Godine 1975. broj zakljuenih brakova je iznosio 77.047,
deset godina kasnije 70.140, a 1994. 59.803. Sledee, 1995. godine zabeleen je neznatni porast broja zakljuenih brakova, jer ih je te godine zakljueno 60.325. Narednih godina taj broj ponovo opada, od 56.719 u
1996, na 56.203 u 1997. do 54.822 u 1998 godini. Isto, str. 72
Statistiki godinjak Jugoslavije 2000, str. 72.
V. GUDAC-DODI
u proseku sa 23,76 godina, da bi krajem dvadesetog veka (1997) prilikom zakljuenja

braka u proseku imale 26,41 godinu.
Tenje ka pomeranju starosnih granica vidljive su i kada je re o prosenoj starosti
suprunika koji prvi put stupaju u brak. Od pedesetih do kraja devedesetih godina
mukarci u Srbiji su venanje u proseku odloili za vie od tri godine, a ene za neto
manje od tri godine. Godine 1997. mukarci koji su prvi put stupali u brak u proseku su
imali 27,7 godina, a ene, 24,3.39
Prema statistici objavljenoj u publikaciji Ujedinjenih nacija, prosena starost pri
stupanju u prvi brak ene u Jugoslaviji 2000. godine bila je 24, a mukarca 28 godina.40
Brojni su razlozi koji su uticali na pomeranje starosne granice mukaraca i ena
prilikom zakljuenja braka, ali osnovni uzrok jeste produeno trajanje kolovanja
omladine, koje ukljuuje i najvie obrazovne nivoe. Masovnije zapoljavanje mukaraca i ena, u odnosu na ranije periode, takoe za posledicu ima poveane godine
suprunika prilikom zasnivanja braka.
Na prostoru Srbije i Crne Gore broj razvedenih brakova je, uz izvesna kolebanja,
lagano rastao od sredine pedesetih do osamdesetih godina.41 Devedesetih godina
dvadesetog veka primetno je smanjenje broja razvedenih brakova. Tako je u odnosu na
1985. godinu, kada je zabeleeno 12.287 razvoda, godine 1994. registrovano znatno
manje, 7.005. Narednih godina broj razvedenih brakova stabilizovao se na nivou od
oko 7.900 razvoda.42
Stopa razvedenih brakova u Srbiji na hiljadu stanovnika 1987. godine iznosila je
1,2, a deset godina kasnije, 0,7.43 Niska stopa razvedenih brakova u Srbiji posebno je
naglaena u poslednjoj deceniji dvadesetog veka. Brojni su razlozi koji su tome
doprineli. Pod okolnostima izraenog osiromaenja velikog dela stanovnitva, u
kojima prosene dve plate jedva da su mogle da zadovolje najelementarnije potrebe
porodice, odnosno najvei deo primanja troio se na podmirivanje ishrane njenih
lanova, da ovde i ne pominjemo one koji su bili na prinudnim odmorima, nezaposlene
itd., te porodice sa veim brojem dece, primarni uzrok smanjenja razvoda brakova
moe da se dovede u vezu sa oekivanom egzistencijalnom nesigurnou nakon razvoda braka. Pitanje ostvarenja i izvrenja zakonske obaveze za izdravanje dece jo
vie je pojaalo taj problem. injenica da su neki brani parovi i nakon razvoda nastavili da ive zajedno, ukazuje i na dugotrajan postupak podele imovine meu
39
40
41
42
43

The World`s Women 2000, Trends and Statistics, str. 50.
Sredinom pedesetih godina registrovano je 10.620 razvoda braka, ezdesetih 10.698, sedamdesetih
11.222 i sredinom osamdesetih 12.287, Statistiki godinjak Jugoslavije 2000, str. 72. Videti takoe tabelu:
Prirodno kretanje stanovnitva, isto, str. 57. Broj razvedenih brakova na 100 sklopljenih na podruju
glavnog grada bio je 1952 - 18, 1953 - 27, 1954 -30, 1955 - 29, 1956 - 32, 1957 - 33, 1958 -31, 1959 -30,
1960 -33 i 1961 - 29. Istorijski arhiv Beograda, Konferencija za drutvenu aktivnost ena 1962-1966, k. 5,
Neki problemi dece iz razvedenih brakova.
Godine 1995. razvedeno je 7.962 braka, 1996. 7.896, 1997. godine 7.947 i 1998. 7.874. Statistiki
godinjak Jugoslavije 2000, str. 72.
Demografska statistika 1997, str. 58; Sanja opi, n. d., str. 20.
47
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2003.
44
suprunicima, ali bi mogla biti i pokazatelj nemogunosti pravog reenja stambenog

pitanja. Pored ekonomskih inilaca, na smanjenje razvoda uticao je i jedan socio-psiholoki faktor, a to je usmerenost ka porodici u kriznim vremenima, jaanje porodinih
veza i pojaavanje doivljaja porodice kao uporita.
Pojedini autori, pored socio-ekonomskih uzroka, kao jedan od razloga za objanjenje smanjenja kako zakljuenih brakova tako i razvoda naglaavaju injenicu da nae
stanovnitvo u globalu stari.45
U kvantitativnom pogledu, visok procenat meu razvedenim brakovima ine oni
u kojima nije bilo dece. Procenat razvedenih brakova bez dece varira po godinama, ali
se uglavnom kree na nivou oko treine do polovine od svih razvedenih brakova.
Meu suprunicima koji se razvode preovlauju oni koji su u braku bili 15 i vie
godina. Ta vremenska kategorija statistiki je iskazana kumulativno, a ne po etapama,
kao to je to uinjeno do te vremenske granice. U pogledu trajanja braka, sudei po
uestalosti razvoda, najkritinije godine za njegov prestanak jesu one izmeu pete i
devete godina braka.46
Poloaj ena koje su rodile decu van braka nije uvek bio isti. Neke od tih majki
ivele su u stabilnim zajednicama koje su se od branih razlikovale samo po tome to
nisu bile administrativno institucionalizovane, ili su, pak, naknadno oformile brak sa
oevima svoje dece. Majke koje su ivele same sa vanbranom decom, najee su bile
u nepovoljnijem poloaju, bez obzira na to da li je oinstvo priznato ili nije. Mnoge
vanbrane majke ivele su u tekim socijalnim i materijalnim uslovima, esto i bez
zaposlenja, bez bilo kakve strune spreme47 i bez stana. Krajem pedesetih i poetkom
ezdesetih godina prosek vanbranog nataliteta u Srbiji bio je vei od proseka u
ostalim republikama i od jugoslovenskog proseka. Godine 1953. u Srbiji je od ukupno
1.846.300 porodica bilo 204.300 porodica samo sa majkom (oko 11%), a samo sa
ocem 41.800. U centralnoj Srbiji, od 1,194.800 porodica, broj tzv. nepotpunih porodica sa jednim roditeljem, majkom bio je 122.900 (10%) a sa ocem 26.300 porodica.48
U Beogradu je vanbrani natalitet 1958. godine bio 5,8 odsto, a 1960. godine 11,1
odsto. Od ukupnog broja dece koja su roena kao vanbrana, gotovo u polovini sluajeva naknadno je priznato oinstvo ili je dolo do pozakonjenja. Veoma mali broj vanbranih majki pokretao je postupak za utvrivanje oinstva.49
44
45
46
47
48
49
48
M. Luki, n. d. str. 526. Prema pisanju tog autora, gotovo polovina razvedenih parova, nakon razvoda nastavlja da ivi zajedno. Zbog nemogunosti provere tih podataka, navodimo ih samo kao orijentaciju. Prema
anketi sprovedenoj na 194 deteta iz razvedenih brakova u Beogradu, 1962. godine, neto vie od 11%
roditelja, bivih branih drugova je posle razvoda nastavilo da ivi zajedno u istom stanu. Istorijski arhiv
Beograda, Konferencija za drutvenu aktivnost ena 1962-1966, k. 5, Neki problemi dece iz razvedenih brakova, Zavod za prouavanje socijalnih problema grada Beograda, Beograd, decembar 1962. godina.
Sanja opi, n. d., str. 21.
Statistiki godinjak Jugoslavije 2000, str. 72.
Poetkom ezdesetih godina od ukupnog broja vanbranih majki oko 41% bile su domaice, 25% radnice i
to uglavnom bez kvalikacija, oko 20% poljoprivrednice itd. Vie od polovine vanbranih majki imalo je
zavreno samo osnovnu kolu, a vie od jedne estine nije imalo nikakvu kolsko spremu. Istorijski arhiv
Beograda, Konferencija, k. 5, datum na dokumentu: 1962. godina.
Statistiki bilten 298, str. 100.
Isto.
V. GUDAC-DODI
Sredinom ezdesetih godina, 1965, kretanje vanbranog nataliteta u uoj Srbiji

bilo je 12 odsto, na Kosmetu 8 odsto, u Vojvodini 16 odsto, a u Beogradu 8,5 odsto. Te
godine se u Jugoslaviji rodilo 33.745 vanbrane dece. Obrazovna struktura njihovih
majki bila je nepovoljna. Neto manje od 13.000 tih ena bilo je bez ikakve kolske
spreme, oko 17.000 nije do kraja zavrilo osnovnu kolu, a oko 2.550 je zavrilo samo
nju. Nivo njihovog obrazovanja i injenica da esto nisu bile zaposlene upuuje na
veoma teak materijalni poloaj tih ena i dece. Neke od njih bile su odbaene od svojih porodica i iz sredina u kojima su ivele. Poseban problem bio je veliki broj maloletnih majki. Deca ije majke nisu imale ni zaposlenje ni stan esto su bila smetena u
dom ili u hraniteljske porodice.50
Procenat ena u Saveznoj Republici Jugoslaviji koje su same vodile domainstvo,
u razdoblju od 1991. do 1997. godine bio je 22 odsto i takav procenat je, uporeen sa
stanjem u drugim evropskim dravama, bio meu niima.51 Kako su u tu kategoriju
bile ukljuene i mlade, neudate ene koje su ivele same, razvedene i udovice, ene
koje su ivele sa decom ili bez njih, to taj podatak nije bio dobar za utvrivanje procenta samohranih majki, jer se nije odnosio samo na njih.
Prema popisu iz 1991. godine, u Srbiji je bilo 187.746 ena koje su ivele same sa
decom. Na podruju centralne Srbije majke koje su ivele same sa decom inile su 7,5
odsto svih porodica.52
Procenat dece roene van braka u SRJ 1990. godine bio je 13 odsto od svih
roenih, a u razdoblju od 1994. do 1998. godine neto vii 18 odsto. Procenat vanbrano roene dece na ovim prostorima, uporeen sa stanjem u drugim zemljama,
pokazuje da su ona uestalija u razvijenim dravama, posebno u skandinavskim zemljama.53 To jo jednom potvruje tezu da je u Srbiji dominantna svest o potrebi ivljenja u branoj zajednici. Tradicionalnost srpskog drutva manifestuje se i u tome to
su roenja van braka ovde manje rezultat odluke ena da zasnuju porodicu izvan institucije braka, ili da ive same sa svojom decom, a vie drugih okolnosti. Zanimljivo je
pogledati kolsku spremu i zanimanje ena koje su rodile decu van braka u poslednjoj
deceniji dvadesetog veka. Ti podaci, uporeeni sa stanjem iz prethodnih razdoblja,
otkrivaju da nije dolo do velikih promena u obrazovnom nivou i profesionalnom statusu samohranih majki. Najvie majki vanbrano roene dece tokom 1997. godine
imalo je zavrenu samo osnovnu kolu. Od 25.059 ena koje su te godine rodile decu
van braka, samo osnovnu kolu zavrilo je njih 11.589. Od ukupnog broja, ak 17.949
majki bile su izdravana lica (72%).54 To dovodi u prvi plan pitanje materijalnog
poloaja samohranih majki.55
50
51
52
53
54
55
Istorijski arhiv Beograda, Konferencija k. 8. Sastanak o osnivanju specijalizovane institucije za zatitu

vanbrane majke i deteta, 1971.
The World`s Women 2000, str. 50.
Marina Blagojevi, Roditeljstvo i fertilitet, Srbija devedesetih, str. 34.
The World`s Women 2000, Trends and Statistics, str. 36.
Prema analizi jedne humanitarne organizacije, Akcijom protiv gladi, samohrane majke pripadaju onim kategorijama stanovnitva u Jugoslaviji koje su najugroenije. Samohrane majke svrstane su meu etiri najugroenije kategorije stanovnitva. Katarina orevi, ene pomau enama, Politika, 8. avgust, 2002. godina.
49
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2003.
Istraivanje koje je sprovedeno meu omladinom u beogradskim srednjim kolama svedoi o popularnosti braka i pokazuje da je i za ove generacije brak i skladna
porodica jedan od veoma vanih ciljeva kojima tee. Izmeu trinaest ponuenih ivotnih ciljeva srednjokolci su u najveem procentu, od 39 odsto, kao najpoeljniji cilj
odabrali imati srean brak i skladnu porodicu, a jo u 27 odsto sluajeva taj cilj rangirali na drugo ili tree mesto.56
Jedan od segmenata ivota u braku i porodici koji znatno utie na poloaj ene i
umnogome ga oblikuje jeste podela uloga u njoj.
Kao ilustracija moe posluiti anketa koja je sprovedena krajem pedesetih godina
u Beogradu, u preduzeu Galenika. Veina zaposlenih bile su ene. Rezultati ankete
otkrivali su da su u najveem broju sluajeva ene zavravale sve poslove u kui, a
pomo su najee dobijale od majke ili svekrve. Mukarci nisu obavljali nikakav
posao u kui u 46 odsto sluajeva. Indikativno je i to da nijedan od supruga anketiranih
radnica nikada nije pomagao u kuvanju, pranju i peglanju vea.57
etiri decenije kasnije, poloaj udate ene u porodici, bar kad je re o obavezi
obavljanja kunih poslova, nije mnogo povoljniji. Prema empirijskim istraivanjima,
koje je Marina Blagojevi sprovela 1995. godine u Srbiji, ene i danas obavljaju veinu poslova potrebnih u domainstvu. Poslovi oko kojih su najvie podeljene aktivnosti jesu nedeljna nabavka hrane, staranje o bolesnim lanovima porodice i briga o
ostarelim roditeljima, te aktivnosti oko organizovanja i usklaivanja lanova porodice.58
Svakodnevni ivot pokazuje da obaveze mukaraca i ena u braku u Srbiji nisu
jednake ne samo u domenu obavljanja poslova u domainstvu ve i u pogledu podizanja dece. Dodatni rad sa decom u toku kolovanja takoe prilino poiva na njihovim majkama. Kada je neku pomo ena imala, onda je to vie bila pomo majke, ili
svekrve, nekada i plaena pomo sa strane, a manje ravnopravno uestvovanje supruga
u svemu onome to obuhvataju poslovi u domainstvu i porodici.
Zanimljiva je percepcija javnosti o tome koliko su mukarac i ena ravnopravni u
braku. U okviru istraivanja koje je sprovedeno na uzorku od 2.200 ljudi, na jedno od
postavljenih pitanja - da li u braku postoji ravnopravnost branih drugova, 65 odsto
ispitanika odgovorilo je potvrdno, ali je 47 odsto ispitanih ena odgovorilo da
mukarac ima dominantan poloaj u braku. Od svih ispitanih mukaraca, pet odsto je
odgovorilo da ene dominiraju u braku.59
56
57
58
59
50
Rezultati tog istraivanja objavljeni su u Zborniku Instituta za pedagoka istraivanja. Istraiva Sneana
Joksimovi ponudila je anketiranim uenicima listu od 13 ivotnih ciljeva, od kojih je trebalo odabrati tri
najpopularnija i tri najnepopularnija cilja. Pored srenog braka i skladne porodice, mladi su dosta visoko
rangirali i materijalno bogatstvo, jer je ono bilo jedan od tri najvanija cilja za 35% ispitanika. Sandra Dimitrijevi, Vrednosni prol mlade generacije, Politika, 5. april, 2002 godina.
Neda Boinovi, ensko pitanje u Srbiji u 19. i 20. veku, Beograd, 1996, str. 176.
Marina Blagojevi, Roditeljstvo i fertilitet, Srbija devedesetih, str. 135.
Istraivanje se odnosilo na socijalni i ekonomski poloaj stanovnitva, a sprovela ga je Milka Puzigaa,
direktor agencije SKAN, u saradnji sa Centrom za preduzetnitvo i menandment iz Novog Sada. Ljiljana
Milosavljevi, Porodica nije najsigurnije mesto na svetu, Politika, 2002. godina.
V. GUDAC-DODI
Jedan od osnovnih uzroka neravnopravnosti ene lei u nejednakim, razliitim

ulogama ene i mukarca, prvenstveno u okviru porodice. Podela rada u njoj, koja je
odraz i vidljiva manifestacija patrijarhalnosti srpskog drutva, enu uglavnom i
najveim delom u potpunosti angauje, u svakom sluaju neuporedivo vie od mukaraca, u obavljanju kunih poslova i preuzimanju brige o deci. Iz takve uloge proistiu i
druge posledice. Visok priliv stanovnitva sa sela u gradove omoguavao je da se patrijarhalna, tradicionalna svest o ulogama mukarca i ene u porodici i nain razmiljanja svojstven agrarnim sredinama donekle sauva i u gradovima. Uprkos mnogim
promenama u izgledu i funkcionisanju porodice, svest o polnim ulogama u njenom
okviru bila je najtvrdokornija i promene na tom nivou nisu bile dovoljne da ostvare
ravnopravnost ene u osnovnom segmentu drutva, porodici. Tradicionalna shvatanja
o ulozi mua i oca u porodici, bez obzira na drugaiji status koje su ene ostvarile u
nekim drugim segmentima drutvenog ivota, omoguavaju mukarcu privilegovan
poloaj u njoj. Ekonomska nezavisnost i pravna ravnopravnost nisu bile dovoljne da u
potpunosti izmene sliku ene u domenu porodinih odnosa.
ena je u socijalistikoj Jugoslaviji bila zakonski ravnopravna, ali preoptereena.
Porodini rad bio je prvenstveno njena obaveza i pored toga to je bila zaposlena.
Dosta toga poivalo je na besplatnom, svakodnevnom radu ene u kui. Rezultat su
esto bile preoptereene, premorene i razliitim ulogama rastrzane ene. Drava je
pokuavala da olaka poloaj zaposlenim enama organizovanjem ustanova za uvanje predkolske dece, kao i produenog boravka za decu u niim razredima osnovnih
kola. Ono to je u protekloj deceniji njen poloaj jo vie oteavalo i pogoravalo jesu
uslovi ivota u krajnje osiromaenom drutvu i pod veoma nepovoljnim politikim prilikama. U takvim okolnostima potreba ene da radi van sopstvenog doma, nije bila samo zakonsko pravo, ni tenja za ekonomskom nezavisnou, ve najee nuda. U
poslednjoj deceniji dvadesetog veka, napori da se prehrani sopstvena porodica dovedeni su u prvi plan.
Prema nekim istraivanjima, ene su u SRJ proseno radile 75 sati u toku nedelje
(na poslu i kod kue), to je ak za 15 sati vie od ena u Zapadnoj Evropi.60 Prema
drugim, ene su u Jugoslaviji u proseku dnevno na poslu provodile 4,2 sata i vie od
est sati u obavljanju kunih poslova.61 ene su i ranije u socijalistikoj Jugoslaviji bile
snano optereene svojim razliitim ulogama, to pokazuju i podaci za 1965. godinu,
prema kojima je ena u proseku radila 60 do 70 sati nedeljno, od ega je 20-30 odsto
bio neplaeni rad.62 To nas dovodi do kategorije slobodnog vremena. Pritenjene
razliitim ulogama koje obavljaju, uz to esto i bez mogunosti da obezbede plaenu
pomo sa strane, ene u Srbiji nesumnjivo imaju manje slobodnog vremena od muka60
61
62
Gordana Joi, iveti za druge, Politika, jun 2001. godina.

M. Luki, n. d. , str. 523. Istraivanje UNICEF-a je sprovedeno 1997. godine.
Ulf Brunnbauer, From Equality without Democracy to Democracy without Equality? Women and Transition
in Southeast Europe, u: Gender Relations in South Eastern Europe: Historical Perspectives on Womanhood
and Manhood in 19th and 20th Century, priredili: Miroslav Jovanovi, Slobodan Naumovi, Udruenje za
drutvenu istoriju Ideje 4, Beograd - Grac, str. 223.
51
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2003.
raca, pa i od ena u Zapadnoj Evropi. Da bi odgovorile svim svojim obavezama, one

slobodno vreme redukuju da krajnjih granica.
U posleratnom razdoblju nasilje poinjeno u porodici, odnosno nasilje koje je
izvrio neko od ukuana, nije bilo oznaeno kao posebno krivino delo. Na takve
sluajeve primenjivane su neke opte odredbe Krivinog zakona.63 Najnovijim izmenama Krivinog zakona Srbije uveden je poseban lan koji regulie kanjavanje
nasilja poinjenog u porodici.64 Istraivanje Viktimolokog drutva Srbije o nasilju
nad enama65 pokazuje da razliiti oblici nasilja, psihikog i zikog zlostavljanja
ena u Srbiji nisu retkost, niti marginalne pojave, tako da je uvoenje krivinog dela
nasilja u porodici bilo neophodno.
Summary
Marriage and Family Relations in Serbia in the

Second Half of the 20th Century
Marriage was and remained the base of family life in Serbia. Marriage is very popular amoung young generation, according to the survey carried out in the secondary
schools in Belgrade. Marriage and family relations, and relations between parents and
children are regulated by the Low on merriage and family relations. Husband and wife
are equal in their marital and in their parental rights and obligations. However, husband and wife are not equally engaged in family life. Wife has more important role in
family life and she has more obligations for bringing up the children. Moreover, she is
responsible for almost whole housework. This kind of the role in familylife determined
women`s social position in Serbia. A lot of obligations in family life and marriage are
limited factors for professional armation of women and their participation in polities.
63
64
65
52
Vie videti: Vesna Nikoli-Ristanovi, Krivinopravna zatita ena u Srbiji 19. i 20. veka, Srbija u modernizacijskim procesima 19 i 20 veka, str. 26-35.
U februaru 2002. usvojen je predlog zakona o izmenama i dopunama Krivinog zakona. Uveden je poseban
lan Krivinog zakona koji regulie kanjavanje nasilja u porodici. Videti: Krivini zakon Republike Srbije,
Slubeni glasnik, Beograd, 2002, Nasilje u porodici, lan 118a.
Zlatija Vukovi, Saa Gajin, ene rtve nasilja u porodici, Danas, 28. jun 2002. godina.
Mr Dragan PETROVI
UDK 001.83 (497.1:44) 1949/1958"(093)
SARADNJA FRANCUSKIH NAUNIH I KULTURNIH

USTANOVA SA JUGOSLOVENSKIM AKADEMSKIM
SAVETOM (JAS) 1949-1958.
APSTRAKT: U radu se posmatraju francusko-jugoslovenski akademski i
nauni odnosi kao segment ukupne saradnje izmeu dve drave od kraja
etrdesetih godina do kraja etvrte Republike 1958. godine. U tom razdoblju
Jugoslovenski akademski savet (JAS) bio je nadlean za meunarodne
naune odnose, pa je rad nastao prvenstveno na osnovu grae iz Arhiva
Jugoslavije vezane za delovanje Akademskog saveta u tom dobu.
Na jugoslovensko-francuske odnose od kraja etrdesetih do kraja pedesetih

(odnosno do kraja francuske etvrte republike) uticalo je vie novih politikih injenica. Prvo, Francuska je od svih vodeih sila Zapada pobednica iz Drugog svetskog
rata bila najvie pogoena i istroena kako ekonomski i demografski tako jo vie osetnim gubitkom politikog prestia. Na to je uticao gubitak kontrole nad Sirijom i Libanom, te oruane pobune u Indokini, Aliru i Madagaskaru 1945-1946. godine. Drugo,
Jugoslavija je iz nekadanje francuske sfere uticaja, zbog promene reima, prela pod
uticaj Sovjetskog Saveza. Meutim, Francuska se uskoro poela oporavljati i polako
vraati vanu ulogu u evropskoj i svetskoj politici (stalni lan Saveta bezbednosti,
kolonijalna sila sa reformisanom upravom nad kolonijama, Ustavom iz 1946, formiranjem Francuske Unije, sa vie prava za potinjene drave i narode, ubrzan ekonomski oporavak zahvaljujui delom i Maralovom planu, uz Britaniju vodee mesto u
evropskoj strukturi Natoa). Na unutranjem planu jo se borila sa odreenim problemima (politika nestabilnost praena stalnim menjanjem vlada, delimino i zbog
proporcionalnog izbornog sistema sa kljunim ovlaenjima premijera i protokolarnim mogunostima predsednika Republike, dosta nereenih pitanja ekonomskog
razvoja zemlje i socijalni problemi, nepostojanje konsenzusa o spoljnoj politici unutar
nacije, zaotrene protivrenosti o daljoj poziciji kolonijalnog carstva, gde su veliku
53
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2003.
ulogu imali koloni Francuzi u samim kolonijama - na kraju milion i sto hiljada belih
Francuza u Aliru dovelo je do sloma Francuske etvrte republike u maju 1958. oko
alirskog pitanja). Presti i znaaj Francuske je krajem razdoblja koje razmatramo
armisan formiranjem zasebne nuklearne odbrambene politike koja e posle dovesti
do preispitivanja ostanka u Natou i prelazak na samostalnu, evropsku bezbednost.1
Meutim, francuska nauka i kultura zadrale su jedno od vodeih mesta u Evropi,
a Pariz je bio evropski i svetski centar. Ne samo da su francuski nauni radnici po
svojim rezultatima bili meu vodeima u Evropi i svetu nego je i sama Francuska, a
poglavito sam Pariz, bila rezidencijalno mesto veine meunarodnih naunih organizacija koje su svoje (svetske i evropske) kongrese i zasedanja odravali tu gotovo u
kontinuitetu.
Federativna Narodna Republika Jugoslavija je, s druge strane, posle 1948. dospela u poziciju svojevrsne spoljnopolitike izolacije. Da bi se oduprla pritisku sa
Istoka i otklonila moguu vojnu agresiju, ona je poela da se okree ka Zapadu,
koristei za to razliite kanale. Postepeno otopljavanje odnosa sa vodeim silama
Zapada koje je kulminiralo ukljuivanjem Jugoslavije u Balkanski pakt, bilo je pozitivno za Jugoslovensku meunarodnu poziciju. U tom okviru valja posmatrati i razumeti obnovu i irenje kontakata i sa Francuskom. Saradnja sa Francuskom tada je bila
dosta prisna, FNRJ je dobijala i odreene nansijske kredite i pomo (kao i od SAD i
V. Britanije). Vano mesto u tom procesu upravo je bila kulturna i nauna saradnja koja
se u FNRJ toga doba odravala posredstvom Jugoslovenskog akademskog saveta
(JAS), koji je koordinisao rad nacionalnih akademija i nadzirao rad republikih akademskih saveta. Dodatni podsticaj toj saradnji bilo je preispitivanje zapoete kulturne
politike posle 1945. godine u Jugoslaviji. Istoriar Ljubodrag Dimi navodi da je
nakon sukoba sa IB-om vie elemenata nagovestilo novu fazu u kulturnoj politici. To
je bilo vreme u kome se trae i nalaze teorijska reenja za naputanje starog modela, ali
se ona u praksi veoma obazrivo primenjuju i teko prihvataju, to to vreme ini protivrenim. Prvi put se kritiki odbacuje sovjetski model kulture...2 On napominje da
to meuvreme kritikog odbacivanja socrealistikog doba traje od poetka 1949,
tanije od govora Edvarda Kardelja u Slovenakoj akademiji nauka u Ljubljani u
decembru 1948. i na Drugom plenumu CK KPJ u julu 1949. godine. Meutim,
promene u nainu rukovoenja i nansiranja, okretanje ka novim umetnikim
pravcima, ivoj kulturnoj saradnji i razmena ideja sa svetom i novi odnos prema kulturnom nasleu odreuju 1951. godinu kao poetak jedne nove kulturne politike u
ijim prvim danima polako nestaje i aparat za agitaciju i propagandu, koji je bio jednog
drugog vremena.3
1
54
O tome opirnije: Duroselle Jean-Baptiste, Histoire diplomatique de 1919. nos jours, Editions Dalloz,
Paris 1993, deo Francuska IV Republika 1946-1958 i Sutu or Anri, Neizvestan savez, Istorija evropske zajednice, Klio, Beograd, 2001. godina.
Ljubodrag Dimi, Agitprop kultura, agitpropovska faza kulturne politike u Srbiji 1945-1952, Rad, Beograd
1988. st 273.
D. PETROVI
Saradnja francuskih naunih i kulturnih ustanova ....(JAS) 1949-1958.
Podrka Beograda pokretima otpora u francuskim kolonijama (do jula 1954. u

Indokini, a od jeseni te godine u Aliru, a zatim u Tunisu i Maroku) zahlaivala je povremeno te odnose u ovom periodu.
Naa arhivska istraivanja sugeriu da se oblici saradnje podele u tri grupe. Prva,
koja je meudravnog obeleja, druga, koja je imala oblik susretanja i saradnje na
meunarodnim konferencijama odravanim u Francuskoj i, trea, saradnja sa frankofonskim organizacijama ili institutima, npr. u Belgiji ili vajcarskoj. Fondovi Arhiva
Jugoslavije ne pokrivaju u celosti problematiku koju smo razmatrali, ali svakako daju
veliko obilje podataka i injenica da se rekonstruiu oblici saradnje, njihova uestalost,
angaovanost pojedinaca i institucija i mogui efekat. Posebno ta graa svedoi o
jugoslovenskim eljama, namerama i aktivnostima, a izvor je u prvom redu da se
sagleda kako je novi reim gledao na Francusku toga vremena.
Saradnja JAS-a i francuskih kulturnih i naunih ustanova

Saradnja izmeu JAS i francuskih nacionalnih naunih ustanova imala je vie
nivoa i oblika. Na tlu Francuske Jugosloveni su uestvovali u radu nacionalnih
naunih kongresa, godinjih ili periodinih skuptina, jubilarnih i prigodnih naunih
sastanaka i sl. Drugi oblik saradnje bio je u vidu studijskih boravaka i naunog
usavravanja i specijalizacija jugoslovenskih strunjaka i naunih radnika u trajanju
najee od jednog do tri meseca, katkad i due, ali nikada ne vie od est meseci u
kontinuitetu. Trei oblik te saradnje bio je na polju razmene ili nabavke naune i
strune periodine literature i asopisa, te knjiga i enciklopedija naune provenijencije, uglavnom najnovijih izdanja. Ta vrsta saradnje ee se svodila na poklone sa
francuske strane. Najzad moemo govoriti o gostovanjima francuskin naunih delatnika u FNRJ, to je bio rei sluaj. Razlog lei prevashodno u injenici da se na
jugoslovenskom tlu nisu odravali veliki nacionalni nauni skupovi koji bi podrazumevali gostovanje veeg broja stranih naunih radnika niti su u veem broju odravani kongresi meunarodnih naunih organizacija kao to je to bio sluaj sa
Francuskom, tanije Parizom.
Predstavnici Jugoslavije, uticajni specijalisti iz razliitih naunih oblasti, esto su
pozivani na kongrese, naune skupove, redovna, vanredna ili jubilarna zasedanja u
organizaciji francuskih nacionalnih naunih ustanova preko JAS-a. U nekim sluajevima se deavalo da pojedince direktno pozivaju odreene francuske naune institucije, a paralelno se o tome izvetavao JAS. Nekada se, naroito u prvim godinama
posmatranog razdoblja, deavalo da se samo od JAS-a trai da poalje predstavnike,
koji, kada su ih domae institucije uz konanu saglasnost Akademskog saveta, i
3
Dimi, Agitprop kultura, 1988, st. 273, takoe pogledati Juraj Andrassy, Uloga univerziteta i naunih ustanova u irenju ideja mira i meunarodne saradnje, SANU, Beograd 1964. godina.
55
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2003.
izabrale, nekada nisu bili i vrhunski predstavnici u toj naunoj oblasti, pa se ak

deavalo da u okviru delegacije idu i asistenti fakulteta i instituta, staisti i sl. To se
deavalo redovno kada je delegacija bila sastavljena od vie predstavnika, no nikada
kada je iao jedan ili kada su ila dvojica naunika. Poetkom 1949, a manje i narednih
godina dok jo nije bio uspostavljen kontinuitet francusko-jugoslovenske posleratne
naune saradnje, na adresu JAS-a dolazili su blanko pozivi za odreivanje delegata na
kongres, a u nekoliko navrata su traeni direktno od SANU, koja je bila samo jedna od
republikih akademija potinjena JAS-u, dakle delegati koji nisu imenovani ve se
mogunost izbora preputala JAS-u. U nekim sluajevima se predratna saradnja sa
naunim radnicima u vreme Kraljevine Jugoslavije spominjala i ponovo je traen dolazak upravo tih delegata. Tokom pedesetih izvestan broj delegata koji su ve uestvovali, naroito na godinjim nacionalnim francuskim naunim skupovima posle uspostavljanja saradnje i neposrednog kontakta sa francuskim kolegama i ustanovama (ali i
sa drugim stranim delegatima koji su esto iz mnogih zemalja uestvovali na tim francuskim nacionalnim kongresima) direktno su imenovali i pozivali francuski organizatori i u narednim godinama, to je znailo da je dolazilo i do kontinuirane saradnje koja se nije svodila samo na pozive na kongrese ve i na dublju naunu, pa i linu saradnju.
Francuska lekarska udruenja, po granama, imala su redovnu saradnju sa JAS-om
i pozivala jugoslovenske lekare da budu uesnici na njihovim redovnim kongresima.
Meu prvima koji su pozivani bili su oni veoma poznati u Francuskoj pre 1940. godine. Tako su internisti na svoj redovni XXVII nacionalni kongres (Congrs International de Medicine Interne) 1949. pozvali dr Vinka Vuletia iz Beograda, koji je bio
lan tog francuskog strukovnog naunog udruenja jo od pre rata (od 1934). Kongres
je odran u enevi od 29. septembra do 2. oktobra 1949. godine.4 Zbor lijenika
Hrvatske dodatno je predloio JAS-u jo dva svoja strunjaka - dr Arpada Hama i dr
Ivu alka, a iz Beograda je predloen jo dr Laza Stanojevi. Delegaciji je omoguena
i dodatna poseta Parizu od 3. do 8. oktobra, radi strunog usavravanja. Zanimljivo je
da je taj redovni kongres francuske nacionalne naune organizacije odran u enevi,
dakle van granica Francuske (i Alira), gde su se odravali iskljuivo takvi skupovi,
to je inae bilo rezervisano samo za naune skupove u okviru Kongresa francuskog
govornog jezika. Ve na naredni kongres, koji je odran u Parizu od 27. do 30. septembra 1951, otiao je samo jedan lekar iz Jugoslavije - dr Laza Stanojevi. On je
uestvovao takoe i na XXIX kongresu u Parizu od 15. do 17. oktobra 1953, zajedno
sa dr Radivojem Beloviem iz Beograda, dr Zdenkom Radoeviem iz Zagreba i dr
Dimitrijem Arsovim iz Skoplja. Iz izvetaja uesnika vidimo da su na tim kongresima
uestvovali predstavnici iz veine tadanjih nezavisnih drava sveta, sem socijalistikih drava istone Evrope i Azije (Kina i Severna Koreja), koje u to vreme hladnog
rata" nisu uestvovale u slinim manifestacijama.5
4
5
56
AJ 55-67-452, Pismo francuskih organizatora kongresa JAS-u.

AJ 55-67-452, Izvetaj uesnika kongresa delegata JAS-a.
D. PETROVI
Pored internista, na kongrese i usavravanja odlazili su i drugi specijalisti (hirurzi,

oftalmolozi, otorinolaringolozi, urolozi i dr.). Tako su na 53. kongres Francuskog hirurkog drutva, (Congrs de l` Association Francaise de Chirurgie) koji je odran od 2.
do 7. oktobra 1950, bili delegirani dr Boidar Lovri, prof. Medicinskog fakulteta u
Ljubljani, dr Vojislav Stojanovi prof. Medicinskog fakulteta u Beogradu, dr Dimitrije
Juzbai i dr Blagoje Kovaevi, profesori Medicinskog fakulteta u Skoplju i dr
Branko Oberhover, asistent Medicinskog fakulteta u Zagrebu. Naknadno je pridodat dr
Vlada Jakovljevi iz Novog Sada, na predlog Komiteta za zatitu narodnog zdravlja
vlade FNRJ. Na tom i drugim putovanjima delegati JAS-a su, s obzirom na dnevnice i
prinadlenosti, bili podeljeni u klase, tako da su profesori univerziteta i strunjaci istog
ranga iz Instituta pripadali I klasi, koja je dobijala po 4000 F kao dnevnice i prevoz
brzim vozom I klase, sa upotrebom kuet-kola, dok je II i III klasa (vrlo retko primenjivana) podrazumevala i manje dnevnice i upotrebu brzog voza II klase.6
Bio je obiaj ili obaveza da uesnici posle povratka podnose izvetaj o radu i utiscima sa puta. Iz tih izvetaja jasno je da nisu svi jednako cenili rad i organizaciju puta.
Tako su, na primer, Oberhover i Kovaevi iz pomenute delegacije ukazivali na to da
su domaini slabo organizovali kongres i postavili pitanje daljeg uestvovanja veeg
broja delegata JAS-a na kongresima, to je izazvalo negativne reakcije u odgovoru
JAS-a. tavie, Oberhover ak tvrdi da je jugoslovenska delegacija dola nenajavljena
na kongres. Naelnik Akademskog saveta JAS-a poslao je Oberhoveru pismo
demanti, u kome tvrdi da je Francuski akademski savet odobrio uee i prilae pismo
sa francuskim odobrenjem. Dalje se kae da Akademski savet FNRJ ulae velike
napore da naim naunim radnicima, koji uestvuju na inostranim naunim skupovima, omogui to udobniji i to nesmetaniji boravak, stoga je Vae netano tvrenje,
da Akademski savet nije prijavio delegate za ovaj Kongres, u svakom pogledu vrlo
nezgodno. To pismo je potpisao direktor JAS-a Nemanja Madarevi.7 Nasuprot
izvetajima Oberhovera i Kovaevia, koji istiu nedostatke Kongresa, prof dr Stojanovi ukazuje na veliku zainteresovanost delegata strunjaka iz Francuske i Belgije
da dou u Jugoslaviju, te je dao njihov spisak, na kojem su se nalazila i dvojica Belgijanaca (francuske nacionalnosti primedba P. D.).8
Za 55. kongres Francuskog hirurkog drutva, (Congrs de l` Association
Francaise de Chirurgie) odranom od 5. do 10. oktobra 1953. u Parizu, odreeni su dr
Sreten Krasi, ef hirurkog odeljenja u Kragujevcu i dr Radovan Zogovi, ef hirurkog odeljenja bolnice u Cetinju. Zanimljivo je da su sada odreena samo dva delegata u odnosu na est delegata sa Kongresa od 1950, to bi delom moglo biti i rezultat
izvetaja nekih uesnika o slaboj organizovanosti i kvalitetu kongresa i drugim
primedbama koje su se tada ule, te predlozima samih uesnika o smanjenju broja del6
7
8
AJ 55-67-448 Odluka JAS-a o uesnicima kongresa.

AJ 55-67-448 Pismo JAS-a Oberhoveru.
Problemi organizacije oko uea jugoslovenskih naunika na naunim skupovima u Francuskoj bili su vidljivi, ali JAS nije bio spreman da prizna manjkavosti tehniko-organizacione prirode.
57
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2003.
egata na narednim kongresima francuskog hirurkog drutva. Oba delegata su imala

uobiajeni prevoz vozom do Pariza, s tim to je Zogovi od Cetinja do Beograda dobio
mogunost putovanja specijalnim avionom, koji je uglavnom prevozio samo vane
politiare. No Zogovi je odustao u poslednjem trenutku, to je nailo na kritiku
naelnika JAS-a Nikole Rota, koji je od Zogovia traio da plati 2086 dinara za ve
izvaenu vizu.9 est sluaj u takvim prilikama, to jedini uesnik tog kongresa Krasi
navodi u svom izvetaju, jeste da se pored prisustvovanja sednicama kongresa, u
drugom delu dana odlazi u pariske klinike na praksu.10
Zbor lijenika Hrvatske obavestio je JAS da je dr Dinko aki, ef onog odjela
bolnice u Splitu, dobio poziv da uestvuje na 56. kongresu Francuskog oftalmolokog
drutva (Congrs de l` Association Francaise de Ophtamologie) kao njihov predratni
lan, od 22. do 26. maja 1949. u Parizu. Kao i veina slinih kongresa u tom vremenu,
i taj je imao svoju glavnu temu, a toga puta to su bile hipertenzivne uveitide (les uveites
hypertesive). I taj francuski strukovni kongres imao je delegate goste gotovo sa
itavog tadanjeg Zapada, te iz francuskih kolonija. U svom izvetaju dr aki navodi
da su se domaini posebno toplo odnosili prema jugoslovenskom delegatu, istakavi i
u pristupnom govoru da su sa Jugoslovenima bili saveznici u oba velika rata.11
Ve naredne godine jugoslovenska delegacija za 57. kongres Francuskog oftalmolokog drutva od 23. do 27. jula brojala je ak pet delegata, ukljuivi ponovo dr
akia. Tu su i dr Leopold Jee, profesor Medicinskog fakulteta iz Ljubljane, i ef
oftalmoloke klinike u istom gradu, dr Vladimir avka, profesor Medicinskog fakulteta u Sarajevu, te asistenti dr Ivan Stankovi iz Beograda i dr Nevenka Ivani sa Medicinskog fakulteta u Zagrebu. Iz izvetaja uesnika kongresa vidimo da su svi bili na
XVI nacionalnom oftalmolokom kongresu u Londonu od 14. do 22. jula, pa su nastavili u Pariz. Tema kongresa u Parizu bila je noni vid.12
Sline izvetaje i iskustva nalazimo i u belekama uesnika sa XXIV godinjeg
sastanka francuskog ortopedskog drutva13 od 7. do 8. oktobra 1949, gde je JAS delegirao dr Dimitrija Joviia, profesora Medicinske velike kole iz Beograda, dok je
naredne godine od 2. do 8. oktobra, isto u Parizu, ila sada ve etvorolana delegacija.
Pored Joviia, tu su bili dr Bogdan Braces, sa Medicinskog fakulteta u Ljubljani, dr
Ferdo Grospi, sa Medicinskog fakulteta u Zagrebu, i dr Milan Samovi, sa Medicinskog fakulteta u Beogradu, svi profesori. Zanimljivo je da je kongresu, to vidimo iz
izvetaja uesnika, prisustvovao i dr Vasi iz Beograda, kao privatno lice.14 Uostalom,
to e narednih godina biti ea pojava da na naunim kongresima u Francuskoj, pored
delegata JAS-a, uestvuju i drugi jugoslovenski strunjaci, koji po raznim osnovama
9
10
11
12
13
14
58
AJ 55-67-448 Obraanje JAS-a R. Zogoviu.

AJ 55-67-448 Izvetaj uesnika kongresa JAS-u.
XXIV Reunion Annuelle, Societe Franaise d` Orthopedie et de Traumatologie.
D. PETROVI
gostuju na kongresu. No delegati JAS-a su se izdvajali po tome to su imali obavezu da

na kongresu proitaju pripremljeni referat i podnesu izvetaj i poloe raune JAS-u
pored toga to su ili o troku te akademske institucije. esto se deavalo da oni koji
ostave povoljan utisak idu ponovo na sline manifestacije. Tu dolazimo do zakljuka
da se eventualna uspenost na prethodnom kongresu upotpunjavala sa ostalim poeljnim predispozicijama, od kojih su najvanije stvarna nadlenost u toj naunoj
oblasti, znanje stranog jezika, jer su prednost imali oni referati i ukljuenje u raspravi
na francuskom jeziku, sticanje veza sa stranim strunjacima, naroito iz zemlje
domaina.
Kongres Francuskog drutva otorinolaringologa15 od 16. do 18. oktobra 1950.
imao je etiri jugoslovenska delegata JAS-a: doktori arko Pratam iz Sarajeva, Podvinec i ercer iz Zagreba i Sekuli iz Beograda. Iz izvetaja se vidi dobar prijem na koji
su strunjaci naili u Parizu, no nijedan nije izneo referat na kongresu. Naredne godine
na kongres istog drutva od 22. do 25. oktobra u Parizu ili su doktori Podvinec,
Sekuli, Foti i Mati.16
Zanimljiv je XI francuski kongres za tuberkulozu17 od 7. do 11. aprila 1953, po
tome to se odravao u Tuluzu, a ne kao veina ostalih u Parizu. Meu 300 uesnika iz
Francuske i sveta bio je i delegat JAS-a dr Milutin Stojadinovi, ef Antituberkuloznog
dispanzera u Vrnjakoj Banji. Ono na ta smo ee nailazili u izvetajima s takvih
kongresa jesu kontakti sa stranim kolegama i konkretne ponude za sline kontakte sa
strukovnim organizacijama. Tako dr Stojadinovi ukazuje na poziv od turskog delegata dr Tevka iz Istanbula za uee Jugoslavije na kursevima u Istanbulu. Akademski savet je odgovorio da e razmotriti tu ponudu.18
Na 47. kongresu francuskih urologa od 5. do 10. oktobra 1953. u Parizu JAS je
kao delegat predstavljao dr Sava Petkovi, upravnik Uroloke klinike Medicinskog
fakulteta u Beogradu. Pored tog delegata, kongresu je povremeno prisustvovao i dr
Krasi, koji je bio delegat takoe u Parizu na istovremenom kongresu hirurga.
Trinaesti kongres francuskih stomatologa19 odran je u Parizu od 5. do 10. oktobra
1954, a JAS je predstavljao dr Franc eleni. Na kongresu je bilo jo pet strunjaka iz
FNRJ po raznim osnovama, ali ne u ime JAS-a.20
Za razliku od redovnih kongresa francuskih nacionalnih naunih organizacija, prigodni kongresi su odravani uglavnom povodom izvesnih jubileja. Tako je povodom
proslave ezdesetogodinjice Elektrotehnike visoke kole Lcole superieure delectricite pozvan dr Milan Vidmar,21 na ta je JAS pozitivno reagovao i odobrio mu putne
trokove i dnevnice od 10. do 13. maja 1954. godine. U isto vreme dr Ivan aja
15
16
17
18
19
20
21
Societe Franaise de la Otorinolaringologi.

Congrs Franaise de la Tuberculose.
Congrs Franaise Dentieres.
Vidmar je pozvan od strane Socite Franaise des Electriciens.
59
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2003.
obavetava JAS da ga je Francuska akademija izabrala za dopisnog lana sekcije za

medicinu i hirurgiju na upranjeno mesto sir Aleksandra Fleminga, te za put u Brisel i
Pariz trai nansijsku potporu. Odgovoreno mu je pozitivno.22
Meunarodni dentistiki dani Pariza23 su prelaz izmeu organizacije francuskih
nacionalnih naunih ustanova i skupova meunarodnih organizacija na tlu Francuske.
Naime, iako ih organizuje nacionalna struno-nauna organizacija Federation dentaire
sute nationale (FDI), ti skupovi imaju izrazito meunarodno obeleje po sastavu delegata iz velikog broja zemalja sveta. Na skup dentista u Parizu od 23. do 30. jula 1950.
uticao je i jubilej od 50 godina proslave postojanja FDI nacionalne dentistike organizacije. Dva strunjaka dr Iva upara, prof. iz Zagreba, i dr Ivana Bikara, prof. iz
Beograda, delegirao je JAS. Na skupu su uestvovali delegati i strunjaci iz 24 zemlje
sveta, a iz socijalistikog lagera opet samo Jugoslavija, to nije za uenje ako imamo
u vidu da je to vreme rasplamsavanja hladnog rata. Na XXIX dentistike dane Pariza
od 22. do 27. jula 1955. poslat je prof. dr Ljubomir okovi, iz Beograda, i asistent
Nada Hadekovi, iz Zagreba. Na XXXI meunarodne dentistike dane24 od 29. septembra do 1. decembra 1957. u Parizu ponovo je poslat dr Ljubomir okovi. Iz
izvetaja vidimo da je to vreme iskoristio i za operacije u pariskim klinikama, gde je
prvi iz FNRJ uestvovao na izvesnom tipu operacije kancera.25 Tome bi trebalo dodati
da je od 11. do 17. aprila iste 1957. na Meunarodnoj dentistikoj nedelji,26 u stvari 63.
kongresu zubara Pariza. takoe JAS poslao dr Zdenka Nemirovskoga i dr Milutina
Dobrania iz Zagreba. Tu je istaknuta uredba JAS-a da delegati moraju sami obezbediti 30 odsto sredstava, u stvari njihova rma, to su uglavnom delegati ispunjavali,
mada je bilo i nekoliko sluajeva odustajanja ranije, ali su uvek navoeni drugi razlozi
(referat, zauzetost).27
Studijski boravci u Francuskoj radi naunog usavravanja su drugi vid saradnje
izmeu JAS-a i francuskih naunih nacionalnih organizacija. Prelazni oblik izmeu
prve grupe koju smo ve opisali, a to su uea na kongresima i nauno usavravanje u
toj zemlji su naune ekskurzije. Tim oblikom saradnje, pored medicine, bili su obuhvaeni pravo, tehnika, poljoprivreda i umarstvo, saobraaj, lozoja, lologija i
geograja.
Po pozivu A. olea, dekana Sorbone i L. Patia i P. Fenelona, profesora univerziteta
u Bordou i Poatjeu, beogradski profesor geograje dr Borivoje . Milojevi
uestvovao je na interuniverzitetskoj ekskurziji francuskih geografa od 26. do 30. maja
1950. godine. Interuniverzitetske ekskurzije se odravaju u Francuskoj od kraja XIX
veka svake godine u oblasti geograje i pored istaknutih strunjaka iz cele Francuske
22
23
24
25
26
27
60
AJ 55-49-240 Odluka JAS-a o zahtevu I. aje.

Journes Dentaires Internationale de Paris.
Journes Dentaires Internationale de Paris.
AJ 55-69-492 Izvetaj delegata uesnika JAS-u.
International Dentaire Semmainer.
D. PETROVI
pozivaju se i eminentni strunjaci iz sveta. Te godine istraivani su srednji deo doline

Dardone i krake oblasti Pertora i arlota. Milojevi izvetava o elji domaih strunjaka da dou u Jugoslaviju, gde je za njih najatraktivnija oblast za izuavanje primorje
i kraki krajevi. Dekan Sorbone A. ole izrazio je posebno elju da u jugoslovenskim
univerzitetskim centrima odri vie predavanja o svom naunom radu i savremenim
kretanjima u geografskoj nauci. Milojevi napominje izuzetan prijem u Francuskoj od
strunjaka, predstavnika vlade, to smo mogli zapaziti u vie ranijih izvetaja naih
strunjaka na francuskim kongresima toga doba.28
Branku Gaveli, honorarnom saradniku Arheolokog instituta SANU, omoguen
je jednomeseni boravak u Parizu radi rada na keltskim starinama. Trokove boravka
odobrio je JAS. Iz Gavelinog izvetaja vidimo da je ostao dva meseca, to mu je
naknadno odobreno (od 12. IX do 12. XI 1950) i da je pored detaljnog istraivanja po
francuskim arhivama, bibliotekama i muzejima, dopunio odreene detalje i sporna
pitanja za temu na kojoj je ve odbranio doktorsku disertaciju Keltski opidium idovar
u Beogradu, gde predaje oblast praistorije na Filozofskom fakultetu u Beogradu.29
Na osnovu predloga Ministarstva za nauku i kulturu NR Slovenije, JAS je odobrio
dr Karelu Otiru boravak od 50 dana u Parizu, radi analize popune Univerzitetske biblioteke u Ljubljani.30
Doktoru edomiru Simiu, upravniku Instituta za parazitologiju SANU, takoe je
odobreno dvomeseno studijsko usavravanje u Francuskoj u istom terminu. Simi je
u Parizu odrao vie predavanja i nastupa, gde je imao prilike da se susretne i sa predstavnicima francuske vlade na jednom banketu, gde je imao zapaen govor. Od 14.
oktobra do 6. novembra 1951. proveo je na Pasterovom institutu u Aliru31 Dobio je na
poklon, kao predstavnik SANU, sav parazitoloki materijal koji je traio. Bilo je
uobiajeno u tim izvetajima da su francuski domaini izdani u poklonima u literaturi,
materijalu i panji prema jugoslovenskim naunim radnicima i strunjacima. uveni
naunik te oblasti E. Sergent, direktor instituta u Aliru, najlepim reima se obraao
na sveanom banketu SANU iriu i FNRJ, istiui tradiciju dobrih odnosa sa Srbijom.32
Na studijskom boravku od dva meseca su tokom 1951. u Nantu bili doktori oftalmologije dr Ivan Stankovi i dr Milan Blagojevi. Iz izvetaja se vidi da su imali intenzivan svakodnevni rad na dve klinike i da su dobili povoljne pismene karakteristike
vodeih francuskih strunjaka oftalmologije sa klinike i instituta u Nantu. Tom prilikom je vodei francuski oftalmolog iz Tunisa dr Natal, posle saradnje u Nantu sa
Stankoviem i Blagojeviem, zatraio pismeno od JAS-a da u Tunis na usavravanje
28
29
30
31
32
D. Petrovi, Saradnja francuskih i jugoslovenskih geografa u periodu 1947-1952, Globus, 28 -godinjak

za 2003, s.212-215; AJ 55-55-266 Izvetaj korisnika studijskog usavravanja JAS-u.
AJ 55-55-266 Izvetaj korisnika naunog usavravanja JAS-u.
AJ 55-55-266 Odluka JAS-a.
Pasteur Institut de Algeri.
AJ 55-55-266 Izvetaj korisnika studijskog boravka JAS-u.
61
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2003.
doe jedan od jugoslovenskih strunjaka lekara na specijalizaciju i da moe sa sobom

da povede jednu koleginicu na specijalizaciju iz histologije.33 Kardiolog dr Ivan aja
proveo je vie od dva meseca u Parizu i Lilu na strunom usavravanju i dranju predavanja po francuskim institutima i klinikama u ta dva grada, od 2. decembra 1951. do
6. februara 1952, da bi ponovo bio u Parizu od 15. oktobra do 15. novembra 1952, to
je jedinstven primer dvostrukog studijskog boravka u Francuskoj za godinu dana u
dokumentaciji koju smo pregledali.
Doktor Ivan Vidav, vanredni profesor Filozofskog fakulteta u Ljubljani, dobio je
tromeseno usavravanje u Francuskoj od poetka oktobra do kraja decembra 1951.
godina. Zanimljivo je da je od 14. maja do 16. juna 1953. ponovo dobio dva meseca
studijskog usavravanja na College de France, gde je imao saradnju sa profesorom S.
Mandelbrajtom, koji je ve oformio jedan meunarodni nauni tim, gde su najbrojniji
bili Francuzi i Englezi. Akademik Duan Nedeljkovi, koji se bavi istorijom lozoje,
dobio je dva meseca da bi zavrio tekst koji je ve tada imao 1.500 strana iako je traio
etiri meseca. No posle jednog meseca nije vie primao nita i jugoslovenska ambasada u Parizu javlja JAS da se akademik nalazi bez ikakvih sredstava i da trai pomo.
Dosta je neobino da iako su mu uredno odobrena dva meseca sredstava i dnevnica, da
su mu dalje isplate obustavljene, a dalja dokumentacija o tome ne postoji. Oigledno je
da su se i pored visoke centralizacije u strukturi odobrenja i realizacije naune saradnje
sa svetom, deavali izvesni propusti JAS-a i prateih tela.
Inenjer Katarina tampar, asistent Poljoprivredno-umarskog fakulteta u
Zagrebu, dobila je tri meseca studijskog usavravanja u Francuskoj, gde joj je posle
odobren jo jedan i po mesec. To vreme provela je na Ecole nationale d'Horticulture u
Versaju, gde se bavila vokama i gde je u izvetaju dala vie vienja o gotovo dvadeset
instituta i fakulteta u toj naunoj oblasti koje je posetila poslednja dva meseca svog
boravka u Francuskoj. Inenjer Dragan Petrovi, predava na Saobraajnom fakultetu
u Beogradu, dobio je dva meseca usavravanja u Francuskoj od 18. avgusta do 18.
oktobra 1951, a zatim mu je odobren jo jedan mesec za posetu i analizu eleznica Belgije i Engleske, gde se najdue zadrao u Londonu.
Profesor lologije u Ljubljani dr Karl Otirda dobio je jedan mesec boravka u
Parizu, sa posetom Aliru radi izuavanja preindoevropskih jezika na osnovu sadanjeg dijalekta Berbera u severnoj Africi. Dr Mirko Deanovi, profesor lologije iz
Zagreba, na predlog Jugoslavenske akademije znanosti i umjetnosti i usvajanje JAS-a,
dobio je jedan mesec usavravanja u Parizu na poziv Instituta D Etades Slaves. Za razliku od prethodnih sluajeva, JAS je odobrio samo trokove puta. Njegovom predavanju u Parizu prisustvovao je krajem 1952. jugoslovenski ambasador Prica. Profesor
Pravnog fakulteta u Sarajevu dr Miroslav orevi proveo je oko dva meseca
studijskog boravka u Parizu, odakle je nastavio jo 10 dana u London (od 11. XI 1952.
do 21. I 1953). Meutim, nije odrao nijedno predavanje iako su ga dekan pariskog
33
62
AJ 55-55-266 Izvetaj korisnika studijskog boravka JAS-u
D. PETROVI
pravnog fakulteta Julliot de la Morandiere i sekretar u Societe de legislation institutu

Marc Ansel dva puta za to molili. Odgovorio je da nije spreman, moe drugi put.34 Od
kraja 1953. priblino, a od 1954. ustaljeno, JAS je uveo da svi delegati koje alje na
meunarodne skupove moraju obavezno da pripreme struni referat koji e
neizostavno proitati na skupu.
Inenjer Relja Popovi, docent Tehnike velike kole u Beogradu, dobio je jedan i
po mesec studijskog boravka od kraja avgusta do poetka oktobra 1953. u Francuskoj
radi istraivanja regulacija reka. To vreme je uglavnom proveo u delti Rone i istie da
ga je dobro primila direkcija Electricite de France. Meliracione radove je u praksi
izuavao zbog priprema za regulaciju Velike Morave.35
Razmena publikacija, strunih asopisa i kupovanje, a esto i francusko poklanjanje odreenih strunih knjiga, pa i materijala, bila je dosta rasprostranjena pojava
toga doba. Spomenuemo konkretno samo neke za koje postoji dokumentacija i koja
se odnosi uglavnom na vanije nabavke. Ovde je nadlean bio dr Nikola Rot u ime
JAS-a, tako da se njegov potpis nalazi na reenjima tih distribucija. Tako 27. aprila
1952. Nikola Rot alje porudbinu u Pariz za knjige sa Sorbone. Naredne, 1954.
naelnik JAS-a Nikola Rot obavetava Vojnoistorijski institut u Beogradu o prijemu
veeg broja Revue Internationale d'Histoire Militaire za 1953, broj 13. Biblioteka Sorbone obratila se 20. avgusta 1953. JAS-u sa molbom da se dobiju neka od originalnih
izdanja jugoslovenske nauke iz 1923-1939, koja su u Francuskoj izgubljena u ratu.
Zauzvrat nudi vei broj knjiga i izdanja Centralnoj biblioteci SANU. U isto vreme
moli za najnovije primerke jugoslovenske naune publikacije. Nikola Rot je povoljno
na to odgovorio. Pismom od 29. septembra biblioteka sa Sorbone zahvaljuje JAS-u za
ostvareni dogovoru i moli da se nadalje posredstvom Univerzitetske biblioteke u Beogradu alju primerci novih izdanja za potrebe Francuske do daljnjeg.36
Publikacije SANU daju vanredno pregledan tok razmene strune literature izmeu dve zemlje.37 Tu se uoava razgranat sistem razmene strunih asopisa i novih
izdanja, naroito sa Parizom i njegovim vodeim institutima, univerzitetom, arhivima i
muzejima. to se jugoslovenske strane tie, ona je pored direktne saradnje sa JAS-om,
saraivala i sa republikim akademijama, pa ak i na niem nivou.
Gostovanja francuskih naunih delatnika u FNRJ tada je bilo u daleko manjem
broju nego gostovanja jugoslovenskih strunjaka u Francuskoj, to je i donekle razumljivo imajui u vidu znaaj francuske nauke i tadanji periferni poloaj FNRJ. Pored
svega toga, moemo rei da su francuski strunjaci bili meu onima koji su ee dolazili u FNRJ nego to je to bio sluaj sa veinom drugih zapadnoevropskih drava u
posmatranom periodu. Gotovo u svim sluajevima jedan od glavnih kriterijuma za
34
35
36
37
AJ 55-55-266 Izvetaji korisnika studijskih boravaka JAS-u.

AJ 55-55-266 Izvetaj korisnika studijskog boravka JAS-u.
AJ 55-42-186 Dokumentacija naelnika JAS-a.
SAN, godinjak LIX za 1952, st 368-69, SAN, godinjak za 1953. LX 1953, st. 345, SAN, godinjak LXIV
za 1957, st. 246.
63
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2003.
dozvolu ulaska francuskih strunjaka na gostovanje u FNRJ bila je ocena njihovih

politikih pozicija, naroito odnosa prema Jugoslaviji i njenoj tadanjoj vlasti. Tako je
dekan Filozofskog fakulteta na Sorboni geograf dr olej (Andr Cholley) dobio
izuzetno pozitivne karakteristike od jugoslovenske ambasade u Parizu, odnosno od
ambasadora Ristia lino.38 Kao najvei doprinos dr oleja istie se da je bio potpisnik,
zajedno sa grupom vrhunskih francuskih naunih radnika, peticije o podrci Jugoslaviji uoi Mirovne konferencije u Parizu 1946. godine. Dr olej je ve bio u poseti
FNRJ 1947, a za njegov dolazak, zajedno sa suprugom, u maju 1949. organizuje se
vie prigodnih manifestacija i stavlja mu se vagon salon na raspolaganje prilikom proputovanja od Nia do Zagreba. Poetkom naredne, 1950, tanije 17. januara Politika
izvetava sa konferencije Centra za spoljnopolitika pitanja u Parizu, gde dr olej
govori izrazito armativno o posleratnoj masovnoj gradnji objekata u FNRJ, naroito
Novog Beograda, o politici i samom jugoslovenskom rukovodstvu, naroito o svojim
impresijama u susretu s Titom.39 I narednih godina vladalo je veliko interesovanje za
eventualno tree posleratno gostovanje dr oleja FNRJ. Tako se 1951. oekivalo da
doe u Skoplje, gde bi taj geograf odrao predavanje, no on je otkazao telegramom u
poslednjem trenutku zbog zdravstvenih problema. Godine 1952. A. Rubi, predsednik
Geografskog drutva Hrvatske, koji je sa dr Milojeviem iz Beograda ve bio u Francuskoj na jednoj od geografskih ekskurzija i tamo upoznao dr oleja lino, podneo
zahtev za gostovanje eminentnog francuskog strunjaka u FNRJ, a kada mu je iz JASa odgovoreno da do toga nee doi, on je izrazio elju da se to ostvari 1953. godine.
Predlog SANU u februaru 1953. za gostovanje Simon Keler, (Simmone Callere)
koja je meu najpoznatijim svetskim strunjacima u minerologiji, bio je odbijen. Na
ponovljenu molbu SANU, koja je u armativnom svetlu prikazala rad gice Kajzer, sa
podacima o njenom naunom radu i ugledu u svetu, JAS je prihvatio samo petnaest
dana kasnije. Tako je Simon Kajzer dola u FNRJ na dvadeset dana i odrala est predavanja iz geologije.
Gostovanje akademika Liona Kamija (Lion Camille) i profesora ana Faketa
(Jean Facquet), koji su svetskog glasa u oblasti medicine za gostovanje od 17. do 21.
aprila 1954. u Beogradu bio je povod za vie sveanih aktivnosti u SANU i seditu
JAS-a u Boidara Adije br. 11. Profesoru Anriju Pieronu (Henri Pieron), poznatom
psihologu, JAS je platio put i trokove u januaru 1951, ali trokove samo od stupanja
na tlo Jugoslavije, a ne i one do nje, to je bilo tada pravilo za gostovanje stranih
strunjaka i naunih radnika na poziv JAS-a. On je odrao po dva predavanja u Ljubljani, Zagrebu i Beogradu. Iste godine pozvan je i okeanograf dr J. Bukart (J. Bourcart)
u Boku Kotorsku na ispitivanje sastava tamonje morske vode. Godine 1955. o troku
JAS-a, uz obraun koji smo ve spomenuli, gostovali su Leon Bine (Leon Binet),
dekan Medicinskog fakulteta u Parizu, i Pol Lemerl, prof. Visoke kole u Parizu, a
38
39
64
D. Petrovi, Gostovanje francuskih naunih radnika u Jugoslaviji 1949-1955. godin, Rasinski anali, 2/
2004 (prema: AJ 55-57-282 Pismo ambasadora Ristia MSP u Beogradu o dr oleju).
Politika,17. i 18. januar 1950, lanci o istupanju dr oleja.
D. PETROVI
krajem godine i Andre Grabar, istoriar umetnosti. Pre toga je 1952. pozvan i Lui Fae
(Louis Fag), akademik. Godine 1951. JAZU je posredstvom JAS-a pozvala dr Andr
Silasa da dri predavanje iz psihologije u Zagrebu. Na inicijativu dr akia, efa onog
odjela bolnice u Splitu, koji je vie puta gostovao u Francuskoj, godine 1950. pozvan
je profesor oftalmologije Gabrijel Pier Surdij (Pierre Sourdille) iz Pariza. Iz ambasade
FNRJ u Parizu javljeno je da je u pitanju veliki desniar i reakcionar, ali poto je ve
pozvan, da se poseta ne odbija.40
U istom vremenu gostovali su i dr E. Bernar (Bernard), strunjak za tuberkulozu, i
Arno Denoaj (Arnand Denojoy), profesor Sorbone. Dr A. Lakasanj (Lacassange) sa
Pasterovog instituta u Parizu,41 gostovao je u maju i junu 1952. u Beogradu profesionalno i odmarao se po Dalmaciji. Profesor Mirkin Gecevi, pravnik, poreklom Rus,
gostovao je i drao predavanje na Pravnom fakultetu u Beogradu, dobivi kao umereni
leviar pozitivne ocene od MSP. Naroito se istie stav o podrci FNRJ prilikom
sukoba sa Kominforom. Nekoliko predloga jugoslovenskih strunih organizacija i
pojedinaca za pozive na gostovanje istaknutih francuskih strunjaka JAS je odbijao,
esto bez obrazloenja, ali je broj takvih sluajeva svega pet-est u okviru analizirane
arhivske grae za to doba.
JAS i uee jugoslovenskih predstavnika na kongresima meunarodnih

organizacija sa seditem u Francuskoj
Drugi oblik naune saradnje u kojoj je JAS uestvovao jesu kongresi meunarodnih naunih organizacija koji su se odravali na tlu Francuske i gde im je najee
bilo sedite.
Peti meunarodni kongres kancerologa42 odran je u Parizu od 17. do 22. jula
1950. godine. Iako je re o svetskoj organizaciji, njeno sedite je u Institutu Radium u
Parizu, a predsednik je ugledni francuski naunik. Jugoslovenska delegacija, koju je
odredio JAS, imala je dva profesora - dr ahovia i dr Simia, iz Beograda, i asistente
dr Revihar iz Ljubljane i dr Dekar, iz Zagreba. Platni razredi i organizacija putovanja
gotovo su identini kao i u prvoj skupini odnosa koje smo prethodno opisali. Dodali
bismo da su ovo ipak skupovi gde su bile bezmalo zastupljene sve zemlje sveta u
okviru svojih delegacija osim za vreme hladnog rata, do otprilike 1954-1955, kada
su esto odsustvovali predstavnici zemalja Varavskog ugovora, Kine i Severne
Koreje. Novoosloboene zemlje bive kolonije inile su sve brojniju skupinu drava
na tim meunarodnim susretima, to se naroito odnosi na zemlje Azije i tek od polovine pedesetih nekoliko drava Afrike, koje su do kraja posmatranog perioda (kraj
1957) u svega nekoliko sluajeva dobile nezavisnost (pored Liberije i Etiopije, njima
40
41
42
D. Petrovi, Saradnja francuskih i jugoslovenskih geografa. s. 212-215; AJ 55-57-282.

Pasteur Radium Institut.
Ve Congrs International, Centre du Cancer.
65
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2003.
se pridruio i dotle formalno nezavisni Egipat 1952, Libija 1955, Sudan, Maroko,
Tunis 1956. i Gana 1957). Naroito su prijateljski s tim dravama bili odnosi FNRJ,
koja je i ranije, pre sticanja nezavisnosti, pomagala diplomatski (u nekim sluajevima i
vie od toga) njihove tenje ka osloboenju, dok su odnosi sa zemljama Zapada i
Istoka prolazili razliite faze. Retka uea poneke zemlje socijalistikog lagera (ega
u isto vreme nije uopte bilo u organizaciji francuskih naunih nacionalnih skupova,
jer su direktno bili pod francuskom vladom) bila su tada proeta sukobom koji je FNRJ
s njima imala, pa su ti susreti, kada je do njih uopte dolazilo, bili vrlo hladni. Naprotiv,
u vreme otopljavanja tih odnosa, od Staljinove smrti, 43 i na tim skupovima se manifestovalo pribliavanje, u tom sluaju naunih radnika. Sa zemljama Zapada odnosi su
bili relativno korektni, no i oni su prolazili kroz razliite faze, da bi se upravo posle
1954. dodatno hladili. Tako na kongresu kancerologa u Parizu, koji je odran u ii
hladnog rata, K. ahovi konstatuje u izvetaju da nisu uestvovali delegati iz istonoevropskih drava, dok je SSSR delegacija dola na dan zatvaranja kongresa, tako da
ni ona praktino nije uestvovala u njegovom radu.44
Prvi svetski kongres kardiologa45 odran je od 3. do 9. septembra 1950. u Parizu,
gde je JAS delegirao tri strunjaka: dr edomira Plavia, docenta Medicinskog
fakulteta u Beogradu, dr Bogdana Zimonjia, profesora Medicinskog fakulteta u Sarajevu, i dr Radovana Ivania, internistu iz Zagreba. U izvetaju se istie da je bilo oko
1000 uesnika iz celog sveta, a sa porodicama i 2000, da je delegacija JAS (delegati
JAS nisu nikada putovali sa lanovima porodice, o suprotnom nema podataka)
izuzetno toplo primljena od predstavnika Francuske i da se naredni kongres odrava u
Vaingtonu .
etvrti meunarodni kongres neurologa46 odran je od 5. do 10. oktobra 1949. u
Parizu. Jedini delegat JAS je dr Jovan Risti, docent Medicinske vie kole u Parizu.47
Meunarodni kongres za sanitarnu tehniku leenja odran je od 6. do 9. juna 1950. u
Parizu, a JAS je poslao dr Voju ukanovia, pomonika ministra zdravlja FNRJ, i in.
Jou Platnera, iz Ljubljane, naelnika sanitarnog odeljenja NR Slovenije. Platner u
izvetaju opisuje predusretljivost domaina Pariza, koji ima oko 45.000 sanitetskih
postelja, a mnoge bolnice je Platner mogao obii. Zahvaljujui dobrom znanju francuskog jezika, Platner je objavio jedan rad s tom temom u Parizu.48 Kongres za
sportsku medicinu49 odran je od 28. maja do 1. juna 1952. u Parizu. Jedini predstavnik
JAS-a i ujedno jedini uesnik iz FNRJ, bio je dr Joe Smodlaka, koji je i lan Uprave
Meunarodne federacije sportske medicine. Na kongresu je u lanstvo primljeno 17
43
44
45
46
47
48
49
66
Po D. Bekiu i godinu dana ranije su postojali neki simptomi - Darko Beki, Jugoslavija u hladnom ratu,
Zagreb 1988, deo Godina 1952.
Iier Congrs Mondial du Cardiologi.
IV Congrs International du Neurologi.
AJ 55-68-458-460 Odluka JAS-a o uesnicima kongresa.
IX Congrs International de Mdicine Sportive.
D. PETROVI
novih drava, meu njima i SSSR, Japan, Nemaka. Na samom kongresu je od istonoevropskih zemalja uestvovala samo ehoslovaka, meutim i to je bio gest izvesnog otopljavanja odnosa, uz prijem u lanstvo SSSR. Ministarstvo prosvete Francuske
dodelilo je prisutnima tri medalje asti, meu njima i Smodlaki. U izvetaju on napominje da je to za njega veliko prijatno iznenaenje, jer ima viih od njega u hijerarhiji
Meunarodne uprave kojima je to moglo pripasti, te on tumai to kao posebnu naklonost zemlje domaina skupa Jugoslaviji.50
Za Meunarodni kongres psihijatrije,51 odranom od 18. do 27. septembra 1950. u
Parizu, dolo je do zapleta neuobiajenog za te prilike. Naime, od psihijatara Beograda
i Zagreba formiran je bio Nacionalni odbor, na ije elo je izabran dr Radoslav
Lopai, profesor Medicinskog fakulteta u Zagrebu. Njega je Nacionalni odbor
odredio da predstavlja FNRJ u Parizu na Meunarodnom kongresu. Predsednik JAS-a
dr Sinia Stankovi, u pismu Lopaiu, koji je pre toga dao ostavku na mesto delegata,
kazuje da JAS nije bio obaveten o njegovom izboru za delegata, ve samo o
formiranju Nacionalnog odbora. Otuda poziva Lopaia da ue u proceduru za odlazak
na kongres. Meutim, Lopai kratko odgovara da je podneo neopozivu ostavku.52 Tada
JAS odreuje dr Dezidera Juliusa, profesora Medicinskog fakulteta u Zagrebu. Julius u
izvetaju istie visok nivo kongresa, prijatan prijem i to da se na kongresu vie puta
ponovilo kako se FNRJ jedina pojavila iza eljeznog zastora.53 Tu se uoavaju prvi
elementi prevazilaenja neprikosnovene uloge JAS-a u komunikaciji s inostranim kulturnim i naunim ustanovama. Naime, kako meunarodna pravila svetske strukovne
organizacije da sami strunjaci u zemlji uspostavljaju Nacionalni odbor za psihijatriju,
te daju mogunost da to telo samo izabere predstavnika na Meunarodnom kongresu,
to pravnopozitivno dolazi u koliziju sa unutranjim sistemom u tom domenu, koji je
pod pokroviteljstvom JAS-a. Iako je u pismu predsednika JAS-a dr Sinie Stankovia
traeno samo da izabrani predsednik Nacionalnog odbora dr Lopai potuje proceduru i makar se formalno obrati JAS-u sa naznaenim realnim mogunostima da bude
delegiran (na osnovu svoje strunosti, mesta predsednika Nacionalnog komiteta i injenice da ga je isto telo izabralo za delegata,) on je to odbio (po naem tumaenju
meusobno izmenjanih pisama Lopai se osetio uvreen nekim stavovima funkcionera JAS-a prema Nacionalnom odboru i njemu lino P.D.) Prvi put je na taj nain
ugroena neprikosnovena uloga JAS-a u tom domenu, no nama se, na osnovu
istraenog materijala, ini da je to dugo ostao jedini sluaj te vrste sve do kraja posmatranog perioda, 1957. godine.
Za XV meunarodni kongres farmaceutske federacije54 odranog u Parizu od 13.
do 20. novembra 1953, JAS je za delegata odredio dr Momila Mokranjca, profesora
50
51
52
53
54
AJ 55-69-486 Izvetaj uesnika kongresa JAS-u

Congrs International du Psihiatrie.
AJ 55-69-480 Prepiska JAS Lopai.
XV iem Congrs International de Federation Farmaceutie.
67
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2003.
Farmaceutskog fakulteta u Beogradu. Iz izvetaja se vidi da nije uestvovala nijedna

socijalistika zemlja sem FNRJ, te da se na pariskim farmaceutskim fakultetima ve
nalaze dva strunjaka iz Beograda i jedan iz Zagreba, a da je primljen jo jedan farmaceut na specijalizaciju.55
Prvi kongres infektivne patologije56 odran je u Parizu od 24. do 26. maja 1956.
godine. Akademik Kosta Todorovi je nekoliko meseci ranije obavestio JAS o prijemu
pismenog poziva od organizatora za uee na kongresu, te moli novac za uee. U
isto vreme iz Zagreba stie molba Jugoslavenske akademije znanosti i umjetnosti da i
dr Fran Mihaljevi uestvuje na kongresu, a JAS daje potvrdan odgovor, ali insistira na
dva tih godina ve ustaljena uslova: da uesnici imaju pripremljen referat koji e na
skupu proitati; da obezbede 30 odsto trokova sami, preko svojih radnih organizacija
ili nekih sponzorskih ulaganja drugih ustanova. Kosta Todorovi je prihvatio i ispunio
uslove, dok se Fran Mihaljevi zahvalio, jer u tako kratkom roku ne moe spremiti
nauni referat. A JAZU je intervenisala kod JAS-a da zadri to mesto delegata i predloi nekog drugog iz svojih redova. Nekoliko je puta JAZU slino reagovala u odreivanju delegata na meunarodne kongrese ili specijalistike studije, tumaei
odustajanje delegata koje je sama predloila kao mogunost delegiranja novih iz
svojih redova na upranjeno mesto. Nismo primetili nita slino kada su u pitanju
ostali republiki savezi u pregledanoj arhivskoj grai za to doba.57 Iz izvetaja K.
Todorovia vidimo da je na kongresu uestvovalo vie od 500 delegata iz celog sveta,
raunajui i nekolicinu iz socijalistikih drava Istone Evrope. To je za vreme vlade
Nikite Hruova znak prevazilaenja izvesnog naboja iz prethodnog hladnoratovskog
vremena. Todorovi je bio izabran za jednog od pet potpredsednika drutva, predsedavao jednom sednicom, izabran u iri odbor i dobio vie priznanja. Za razliku od
ranijih godina, gde je delegat JAS bio esto jedini od uesnika meu Jugoslovenima,
tada je bilo delegata raznih strunih i republikih tela, ak jo deset strunjaka iz cele
FNRJ. Za razliku od ranijih godina, kada bi se i desilo da neko uestvuje na kongresima a da nije delegat JAS-a, on bi zauzimao pasivan stav na kongresu i nije imao ni
referat. Sada, meutim, i ti strunjaci aktivno uestvuju, a profesor dr Milutin urii
iz Bakteriolokog instituta Medicinskog fakulteta u Beogradu je i izabran u iri odbor
kongresa. Sveanosti kongresa prisustvovao je i francuski predsednik republike, te
visoki predstavnici vlade (imajui u vidu na delu parlamentarni sistem upravljanja
Francuskom, u vreme etvrte republike, predsednik Republike je imao gotovo protokolarna ovlaenja u odnosu na vladu i njenog predsednika, to e se posle maja
1958. i stupanja Pete republike, sa De Golom, izmeniti referendumom ka stvarnoj
vlasti predsednika Republike P. D.) To je sve podiglo znaaj kongresa i sa politikog
stanovita, a kada je na zavrnom banketu morao odsustvovati ministar prosvete,
uestvovao je ministar saobraaja Francuske. To sve pokazuje da iako je to bio meu55
56
57
68
AJ 55-69-498-499 Izvetaj uesnika kongresa JAS-u.

Iier Congrs International de Infecte Pathologie.
AJ 55-69-474-491 Deskripcija izmeu JAS, JAZU i K. Todorovia poetkom 1956. godine.
D. PETROVI
narodni svetski skup, samo odran na tlu Francuske, da je zemlja domain iza toga
stala na najviem nivou, ak i politikom.
etvrti meunarodni sastanak astrologa58 odran je u Parizu od 29. juna do 2. jula
1953, a JAS je delegirao redovnog profesora Pravnog fakulteta u Ljubljani dr Viktora
Koroeca. Od 83 uesnika samo je on bio iz Jugoslavije.59 Za XVI meunarodni kongres za istu i primenjenu hemiju, koji je odran od 18. do 24. jula 1957, delegati JASa su bili dr T. Tutundi i dr M. Kartulin. Vanredni profesor Tehnolokog fakulteta dr
Slobodan Radosavljevi, koga je predloila od SANU, JAS je odbio bez obrazloenja.
Na kongresu je uestvovalo ak 3.500 hemiara iz 46 zemalja. Primeeno je da su se
predstavnici istonoevropskih zemalja, naroito iz SSSR, te predstavnici Italije (ranije
loiji odnosi zbog transke krize) veoma srdano ophodili prema jugoslovenskim delegatima.60 Te konstatacije su ve ranijih godina uoene i ovde je ve i u tim odnosima
dolo do izvesne konstante. Naime, D. Beki u Jugoslavija u hladnom ratu kazuje da
su se u meunarodnim diplomatskim susretima, naroito u OUN, jo u vreme poslednje godine Staljinove vlade (kraj 1952. i 1953) uoili pokuaji pribliavanja istonoevropskih predstavnika, naroito iz SSSR, predstavnicima FNRJ. To je kasnije pojaano, a od dolaska Hruova u Beograd uspostavljaju se normalni odnosi (dogaaji u
Budimpeti 1956. su bili svakako minus u tim odnosima, no ne i dueg i snanijeg
efekta). Sa Italijom su postojali sukobi oko transkog pitanja, koji su nakon njegovog
regulisanja, doli u fazu sasvim normalnih odnosa u kontinuitetu.
Meunarodna konferencija o uticaju ivotnih prilika i radnih okolnosti na zdrav61
lje odrana je od 27. do 29. septembra 1957. godine u Parizu. Na predlog JAZU, koji
je JAS usvojio, FNRJ je predstavljao jedan delegat dr Aldo Bujevi, asistent kole narodnog zdravlja iz Zagreba.62 Spomenimo da je rangiranje uesnika prema platnim
razredima transporta i dnevnicama ostalo isto tokom itavog tog posmatranog perioda,
tako da je dr Bujevi, kao asistent, spadao u II klasu za odobrenje trokova, to je
podrazumevalo upotrebu II klase brzog voza i neto manje dnevnice nego kada su bili
u pitanju korisnici I klase. Bujevi u izvetaju navodi srdane kontakte sa stranim kolegama, a naroito izdvaja prijateljske odnose sa ruskim kolegama (predstavnicima
SSSR. - P. D.), kojih je u delegaciji bilo 18, od kojih istie uspostavljene veze sa prof.
Sarksisovim iz Centralnog instituta za prouavanje mozga iz Moskve i prof. Letaveta,
direktora Instituta za higijenu rada u Moskvi.63
U okviru skupine odnosa JAS-a sa Meunarodnim organizacijama, koje su internacionalne, a pojedine svoje kongrese odravale na tlu Francuske od 1949. do kraja
1957, primetimo dosta slinosti, ak identinosti kada je u pitanju delegiranje strun58
59
60
61
62
63
IV Congrs International de Astrologie.

AJ 55-49-240 Izvetaj delegata uesnika kongresa JAS-u.
Conference Internationale sur L` Inuence des Conditions de Vie et de Travail sur la Sant.
AJ 55-68-463 Odluka JAS o uesnicima kongresa.
AJ 55-68-463 Izvetaj delegata uesnika kongresa JAS-u.
69
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2003.
jaka i procedura oko odlaska na kongres, te kada se kontaktiralo sa francuskim kulturno-naunim nacionalnim ustanovama i organizacijama. Dok su na kongresima
francuskih nacionalnih ustanova i organizacija, zbog ugleda francuske nauke i same
zemlje, kao gosti i delegati uestvovali u velikom broju strani strunjaci, ipak su njih
birali organizatori, a pozivi jugoslovenskim strunjacima i JAS-u bili su neposredniji,
iza ega se mogao konkretnije sagledati odnos trenutne francuske politike prema
FNRJ. Delegati su vie drali kongrese i putovali po unutranjosti Francuske, a kongresi su se drali i u Aliru, kao sastavnom delu francuske nacionalne teritorije u to
vreme. Meunarodni kongresi su se, s druge strane, drali ne samo iskljuivo u kontinentalnoj Francuskoj ve gotovo uvek u Parizu, kao u jednoj od nezvaninih prestonica sveta, koja je imala jo veu reputaciju kada je u pitanju nauka i kultura. Odabir
delegata bio je vie stvar drave i JAS-a, to su bili jugoslovenski predstavnici i ugledni
strunjaci meunarodne reputacije. Prioritet organizovanja delegacija JAS zadrava u
tom vremenu, sve do konca posmatranog perioda kraja 1957, ali se ini da u
zavrnom delu toga doba na kongresima sve vie uestvuju i neki drugi delegati po
vie osnova iz FNRJ. To moemo shvatiti kao labavljenje izvesnih komandnih uloga u
jugoslovenskom drutvu, to je prouzrokovalo da pored delegata JAS (koji i dalje
zadrava glavnu ulogu u kontaktima sa svetom), nastaju mogunosti i drugih institucija i organizacija na niem nivou (republika nauna tela, same naune institucije,
ak pojedinci koji su stekli nauni ugled u odnosu na inostrane naune organizacije). I
na tim meunarodnim kongresima, odranim na francuskom tlu, primetan je trud francuske vlasti da i njeni vodei politiari i ugledne linosti daju obeleje na sveanostima tih skupova. To je i razumljivo ne samo to je takva praksa u svetu ve i zbog
spoljnopolitike pozicije etvrte republike, koja je i tada vodila teke kolonijalne
ratove (do jula 1954. i enevskog sporazuma u Indokini, od 1. novembra 1954. u
Aliru, te manji nemiri u Maroku i Tunisu oko sredine pedesetih, neuspena intervencija na Suecu 1956), to je krunilo njen meunarodni poloaj.64 Odnosi izmeu Francuske i FNRJ su prolazili, kao to je to poznato u istoriograji, od 1949. do 1957. vie
manjih podfaza, koji ukupno te odnose nisu osetnije menjali, no ovde vidimo dosta
ustaljen korektan i ljubazan odnos i zvanine i nezvanine Francuske prema predstavnicima FNRJ.
Aktivnost JAS-a u saradnji sa naunim ustanovama frankofonskih zemalja sa

seditem u Francuskoj 1949-1957. godina
Jugoslovenski akademski savet uestvovao i u saradnji sa stalnim strunim organizacijama frankofonskih zemalja koje su svoje sedite imale u Francuskoj, najee u
64
70
Dragan Petrovi, Francuska politika dekolonizacije posle Drugog svetskog rata, diplomski rad, Fakultet
politikih nauka, Beograd, 2002.
D. PETROVI
Parizu. Prema sauvanim izvorima, to je bio najmanje zastupljeni oblik saradnje, ali
zavreuje da bude pomenut. Preko JAS-a su slati uesnici na kongrese koji su se
odravali u Briselu i nekoliko puta u enevi. Samo u jednom sluaju JAS je slala delegate kada se skup te vrste odravao na tlu Francuske. To je bilo vezano za XV kongres udruenja pedijatara zemalja francuskog govornog podruja, odranog od 23. do
26. maja 1955. u Marselju. Organizator je u pismu JAS-u insistirao da delegat bude
profesor dr Milivoje Sarvak sa Medicinskog fakulteta u Sarajevu. Nikola Rot, u
obraanju Sarvaku, konstatuje da mu nee biti potrebne (njemu Sarvaku P.D.) devizne dnevnice za put, jer su ga domaini pozvali kao gost. No posle razmene pisama
izmeu JAS i Sarvaka, odobrena su mu sredstva za put koja su i uobiajena.65
Na osnovu tog i nekoliko drugih sluajeva arhivske grae, kada su Brisel i eneva
bili domaini, primetimo da nije bilo nikakve bitnije razlike u proceduri JAS-ovog
odreivanja delegata i njihovom organizaciono-nansijskom tretmanu. Tu je uticaj
francuske drave na organizaciju, pozivanje stranih delegata i iz kojih zemalja, te sam
tok kongresa verovatno bio vie izraen u odnosu na ostale meunarodne kongrese,
naroito kada su oni odravani na njenom tlu, a imamo podatke da su drani i u Aliru.
Primetno je da posle 1955, kada se rasplamsala borba FNLO u Aliru, nismo, kada je
domain bila Francuska, primetili odravanje meunarodnih skupova bilo koje vrste
na tlu Alira.
Summary
Cooperation between French Scholars and Cultural

Institutions and the Yugoslav Academic Council (1949-1958)
Scholars relations between France and Yugoslavia have been more intensive and
more developed than political ones in the period from the end of the forties and the
second half of the fties. Generally, after Tito-Stalin split Yugoslavia tried to develop
political and economic relations with all Western European countries.
Despite Yugoslav Academic Council has the monopol on the international scholars collaboration that has often been led with political motives, during the time it
became more independent.
65
AJ 55-69-491 Prepiska organizatora kongresa, JAS i Sarvaka.
71
TOKOVI ISTORIJE
72
3-4/2003.
Dr Marija OBRADOVI
UDK 316.334.2/.3(4-664) "1989/..."

316.422:316.344.42(4-664) "1989/..."
POLITICAL ELITE AND COMMUNITY

MODERNISATION IN THE POST-1989 EASTERN
EUROPE*
ABSTRACT: During the transitional period through which Eastern Europe
is passing, community reflects the lack of cohesiveness within the masses and
distinctive elite transformations and elite settlements. After the collapse of
communist regimes, structural disequilibrium of community characterises
the most of Eastern Europe today, because community has not be able to
adjust to the shocks of change. Economic insecurity for the vast majority of
people and political instability are dominant features of recent history of a
society in most Eastern European states. The hierarchical relationship
between the masses and the ruling cliques is based on a wide and almost
insurmountable gap, with political power concentrate at the top. Perhaps the
continuation of a sharp hierarchical division between the leadership cadres
at the top and the masses below, coupled with a weakness in the political
structures that assure the counterbalancing of forces usually associated with
pluralistic democracy, caused the crisis of elites. The lack of effective
interaction between leaders and followers does produce the series of independent, incompetent, irresponsible, and corrupted elites witch are not motivated to modernise their society. Nowadays Eastern Europe is faced with the
same phenomenon of the crises of elites, as Latin America.
In this paper we are going to apply Robert Scotts theoretical and methodological
approach to political elite and modernisation.1 He, contrary to Harold Lasswell,2 raised
1
* The article is a part of the Project The Serbs and Disintegration of Yugoslavia The Roots and Consequences) No 1627 supported by Serbiam Ministry of Science, Tehnology and Development.
Robert E. Scott, Political Elites and Political Modernization, in Elites in Latin America, edited by Seymour Martin Lipset and Aldo Solari, Oxford University Press, New York, 1967 (p.p. 117-145)
Harold D. Lasswell, Daniel Lerner, C. Easton Rothwell, The Comparative Study of Elites, Hoover Institute
Studies, The Hoover Institute and Library on War, Revolution, and Peace, Stanford University Press, Stanford, California, 1952
73
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2003.
fundamental question about the role of functional elites in processes of modernisation

in societies under rapid change and social and economic deprivation.
In these types of peripherial transitional societies, such as Latin American and
nowadays-Eastern European, the elite is seeking to maximise its political power and to
protect the perquisites of power material benefits, privileges, social and political status. In most Eastern European states elites tend to be particularistic, uncompromising,
and strongly attached to the stratified class system. They appear to be unwilling or
unable to make the adjustments necessary to permit constructive change. In rapidly
changing and an unstable political community where consensus is shallow the real
business of politics often takes place in a more specialised environment, with the private interest structures taking on the functions of private governments, practically
unhampered by the constitutional government.
Eastern European masses are fearful and suspicious of change because of sense
of insecurity engendered by rapid change. Furthermore, the majority is desperate,
struggling to survive and overcome misery of poverty in every day life. Because of that
Eastern European masses are politically unaware and inarticulated and so unable to
hold their leaders responsible. The politically ineffective citizens are manipulated by
the party elites, often through slogans and promises that portend social justice, economic reform, and political democracy as ends.
Because of our longer concern with community development in Eastern Europe,
the objective of this paper is to describe and explain the relationship between political
elite and community in Eastern Europe in our time transitional period from communism to capitalism.
Clarification of the notions

The discussion on present-day problems facing community in the post-1989 Eastern Europe request that a few notions have to be dened more specically. The rst
notion to be considered is the notion of Eastern Europe.
a) Eastern Europe
The term Eastern Europe has been used to describe a complex of geographical,
historical, cultural and political factors that mark this area off from other parts of the
continent. In geo-political terms, Eastern Europe may be dened as an area of small
countries positioned between Germany and Russia, subjected to the direct inuence of
these two countries (many of the nations lived under their occupation), or, subjected to
their indirect inuence (the powers rivalled each other, particularly in the Balkans).
After the Second World War the USSR brought all Eastern European countries into its
hegemonic sphere of inuence.
74
M. OBRADOVI
Political elite and community modernisation in the post-1989 Eastern Europe
Agnes Heller and Ferenc Fehr suggested that Yalta created a geographical entity,
Eastern Europe, which as a polity or a community of destiny had never existed before.
According to them, certain nations or ethnic groups of this geographically dened
region had a long prehistory of political sovereignty, while others had always been
integrated into larger conglomerates of countries or regional monarchies.3
Contrary to this opinion, Jerzy Tomaszewski and Gordon Skilling denote Eastern
Europe as the region, which has several historically created features in common. In the
past, the major factor affecting this region was that, eastward of the conventional borderline running along the River Elba and further up to Trieste, serfdom predominated
in the nal stage of feudalism, and this resulted in feudal conditions that remain here
longer than in most West European countries. Almost all Eastern Europeans shared in
common backwardness of economic development that condemned most of them,
whatever their nationality or location, to a life of hard work and poverty. In the interwar years, the continent was divided distinctly into what had been called the two
Europe, the farming and the industrial. A line drawn from Riga to Trieste bisected
Europe, the population to the east overwhelmingly occupied in agriculture and that to
the west, by majority, in industry, transport, trade and services. Czechoslovakia, with
only 33 per cent of her population in agriculture, was unique in an area where this proportion was normally over 60 per cent, in the Balkans even above 75 per cent.4
In the League of Nations publication from 1945, entitled Economic Demography
of Eastern and Southern Europe, Wilbert Moor described in the following terms the
division of Europe into the developed Western Europe as the core and that the underdeveloped Eastern Europe as the periphery:
If one were to draw a circle on a map of Europe, with a centre in the North Sea off
the English Coast having a radius of some 800 miles, this division of the European
continent would approximate the boundary between the relatively prosperous industrial economies of the North and West and the relatively undeveloped and predominantly agrarian economies of the South and East. Within the area of the circle would lie
most of the major commercial and industrial centres of Europe, and the regions with
virtually stationary populations; beyond its borders would lie countries of meagre
wealth and growing populations.
Despite Europes historical role as the centre of modern industrialism, the continent retains its remarkably divergent economic systems. The industrial expansion
and complex market organisation, characteristic of North-western Europe, have made
slight inroads into the belt of the agrarian states in Eastern and Southern Europe.5
3
A. Heller, F. Fehr, From Yalta to Glasnost. The Dismantling of Stalins Empire, Basil Blackwell, Oxford,
1990, p. 16.
J. Tomszewski, The Socialist Regimes of East Central Europe. Their Establishment and Consolidation
1944-1967. Routledge; London, 1989, G. Skilling, The Governments of Communist East Europe. Thomas Y.
Crowell Company, New York, 1966.
75
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2003.
Despite forced industrialisation during the period of national communism Eastern

Europe remained the European periphery in relation to the North-west core of accumulation of capital. Employment in agriculture remains high and labour reserve exists
in this sector. Furthermore, the very high proportion of persons has agricultural activity
in addition to another main occupation in Eastern Europe. The highest percent of
employment in agriculture have Romania, 44,4% of total employment, Poland, 19,2%,
and Slovenia, 9,9%. Lower percent of employment in agriculture have Czech Republic, 4,9% of total employment, Slovakia, 6,3%, and Hungary, 6,1%. High percent of
employment in agriculture is also characterised economies in Southern Europe. For
example, in Greece employment in agriculture is 16,0% of total employment, in Portugal, 12,9%, and in Spain, 6,7%. In the North and the West part of Europe employment in agriculture is signicantly lower, for instance, in Sweden employment in
agriculture is 2,9% of total employment, in the United Kingdom and Belgium is 1,4%,
in Germany, 2,6%, in France 4,1%, and in the Netherlands, 3,15%.6
Peter Gowan argues that the transformation of Central and Eastern Europe in the
1990s is one of the most dramatic and graphic examples of peripheralisation by core
states in the history of modern capitalism:
After a decade of transformation the Central and East European Countries (CEECs)
have been pushed back from a condition where they had substantial modern industrial sectors and, in a number of cases, rather productive agricultural sectors, into being dependent
suppliers of raw materials and low-skill, low value-added, labour intensive products, integrated into the West European-centred division of labour at the bottom end.7
b) Community modernisation
There is no doubt that the communist elites belived that only socialism produced a
truly unied community. For them only socialist ownership and combining state planning with limited elements of markets and money completely overcame fragmentation
of community. National communists referred to the close unity of purpose of the popular community and nation and they identied popular community with nation. The
bourgeoisie was dened as the enemy of the nation, the class preventing the nation or
popular community from coming into its own. Capitalism was seen as a system, which
weakened the fatherland morally as organisationally.
Revolutions inevitably resulted in the formation of nation, communities of equal
citizens establishing their sovereignty in the state. National formation was the whole
point of revolutions. With program of nationalisation of the factories and land Eastern
5
76
W. Moor,. Economic Demography of Eastern and Southern Europe. Arno Press, New York, 1972, pp. 17 and
27.
Employment in the European Union candidate countries, European Industrial Relations Review, No. 350,
March 2003, p. 26
Peter Gowan, The Peripheralisation of Central and Eastern Europe in the 1990s, Labour Focus on Eastern Europe, No. 65, 2000, p 43
M. OBRADOVI
European revolutionary elites hoped to create a more compact national community

than their predecessors do. It was national communist utopia that only socialist system
was capable of modernising and industrialising the country and strengthens national
community. For the national communists salvation of the community lay in the principles of rationalism, industrialism and socialism, what was expressed in political formula socialist in content, national in form. National principle was a fundamental
stone of internal and foreign policies. Nationally homogenous states or federation of
such units were considered the natural form for states to take. Hence, the national
communists used patriotism as the instrument of popular mobilisation. National and
state self-reliance became foundation stones of cultural and scientic policy during the
period of national communism in Eastern Europe.
Stalinism, a form of national communism, as Erik van Ree argues, may be dened
as a system in the tradition of the Western European Enlightenment and as a purely
modern system.
Stalinism assumed the contours of a synthesis of Marxism and Jacobinism. For its
Marxist component, it had the economic system with planned state property instead of private ownership of the means of production. For its Jacobin component, it had the party dictatorship and the centrality of the fatherland. Many of the secondary features of Stalinism
had a Jacobin avour as well: government by revolutionary terror, a centralised state, organised citizen participation and the fact that the state formed a community of citizens with
formal equality before the law. As we saw, these features also tted into the original Marxist tradition. They were part of the complex Western revolutionary tradition, comprising
Jacobinism as well as Marxism.
With its secular ideology, its government by political party and formal equality
of rights it was a part, albeit totalitarian, of modernity. From the point of view of the
national principle, Stalinism was a typical phenomenon of the modern world too.
Instead of being supranational like its imperial predecessor, the Soviet state was a multinational one, consisting as it did of separate, consolidated nations within their own
borders and with their own languages and cultures. Stalins modernising spirit
expressed itself most obviously in his ambitious industrialisation and urbanisation
projects.8
National communism combined revolutionary patriotism with revolutionary elitism of Jacobins and Blanquists, what was expressed in the Lenins concept of vanguard party. Ideology of national communism expounded the idea that community
could be modernised from above by revolutionary elites in peripheral backwards societies.
But the idea that modernisation of peripheral backwards country should be led by
elite, was not exclusively the communists one. During the 1960s, widespread opinion
8
Erik van Ree, The Political Thought of Joseph Stalin. A study in twentieth-century revolutionary patriotism,
RoutledgeCurzon, London, New York , 2002, pp. 279, 281
77
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2003.
was that one of the requisites for development is a competent elite, motivated to modernize their society. the calibre of the elites play a major role in determining the propensity of different countries for economic growth and political stability.9
Post-modern Liberalism in 1980s developed a view that a key to the stability, survival and consolidation of democratic regimes is the establishment of substantial
consensus among elites concerning rules of the democratic political game and the
worth of democratic institutions. The notion of consolidated democracy was
emerged:
consolidated democracy is a regime that meets all the procedural criteria of
democracy and also in which all politically significant groups accept established
political institutions and adhere to democratic rules of the game.
Analytically, consolidated democracies can be thought of as encompassing specic elite and mass features. First, all important elite groups and factions share a consensus about rules and codes of political conduct and the worth of political institutions,
and they are unied structurally by extensive formal and informal networks that enable
them to inuence decision making and thereby defend and promote their factional
interests peacefully (Higley and Moor 1981; Sartori 1987). Second, there is extensive
mass participation in the elections and other institutional processes that constitute procedural democracy. No segment of the mass population are arbitrarily excluded or prevented from mobilizing to express discontents, and recourse to various corrupt
practices that distort mass participation is minimal. these elite and mass features of
consolidated democracies make them stable and resilient in the face of sometimes
severe challenges, with good prospects for long-term survival.10
Thus, the concept of consolidated democracies highlights consensus among elites
as the most important condition for the stability of the political system.
c) Political elite
The origins of the sociological concept of elite lie in the anti-Marxist writings of
the Italian theorists Pareto and Mosca, who south to construct an alternative vocabulary to the emphasis on class and class conict. But in the 1950s and 1960s, especially, after C. Wright Mils book The Power Elite (1956) concept of elite became
new theoretical and methodological framework for researching the connections
between political and economic power in the society. The world elite has achieved a
wider acceptance within modern sociology, often being seen as a useful way of
9
10
78
Elites in Latin America, edited by Seymour Martin Lipset nd Aldo Solari, Oxford University Press, New
York, 1967, p.viii
Elites and Democratic Consolidation in Latin America and Southern Europe, edited by John Higley and
Richard Gunther, Cambridge University Press, New York, 1992, p. 3
M. OBRADOVI
describing certain systems of political power and, therefore, complementary to the use
of the world class to describe systems of economic power.
Furthermore, term elite (s) is generally applied as a concept of political science.
In much modern writing the typical quantitative descriptions of political leaders, so
called social-background analysis, which gathering information about the origins
and experiences of political leaders (mainly information about age, education and
occupation) was rejected as a meaningful approach to the study of political development.11 The object of elite studies is, rather, to examine the structure of power in communities.12 Elites are not regarded only as all of those at the top of any hierarchy, as
functional, mainly occupational groups which have high status in a society,13 but,
elites are understood as real social groups characterized by consciousness, coherence
and conspiracy and are analysed in relation to the classes which make up a society.14
Historical research has already established that the elite is not an immutable entity,
rather its formation is determined by the structural composition of society and especially by the characteristics of the political system.
We will regard elite as the political elite, as the holders of power, which they used
in their own interests. We do not use the term political elite in order to distinguish the
political elite from other contributory or functional elites (business elite, intellectual elite, educational elite, military elite, religious elite, etc.), but as a approach for
examination of the possession and distribution of power in a community. We will
assess power of the political elite against status of the economic classes in order to
determine the elites potential for control of politics in a society.
The collapse of communist regimes and communist elites

Transition to the democracy in Latin America and Southern Europe was triggered
by a wide variety of events: popular uprising (Venezuela), defeat in war (Argentina),
the threat of an impeding military catastrophe (Greece), the death of an ageing dictator
(Spain), coups (Portugal and Paraguay), the repercussions of a plebiscite gone awry
(Chile). But nothing like that happened in East Europe.
It is widely accepted that communist regimes in East Europe collapsed due to the
failure of these countries in international competition and their relative economic
backwardness. That was caused by their lag in technological development and consumer goods production, and inefcient use of resources. The Soviet block in general
and the USSR in particular were falling behind in the arms race. The United States
11
12
13
14
William B. Quandt, The Comparative Study of Political Elites, SAGE Publications, INC., 1970, pp. 180,181
Geraint Parry, Political Elites, George Allen and Unwin LTD, London, 1969, p. 14
Tom Bottomore, Elites and Society, Second edition, Routledge, London, New York, 1993, p. 9
The Sociology of Elites. The study of Elites, Edited by John Scott, Volume I, Edward Elgar Publishing Limited, England, USA, 1990, p.xiii
79
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2003.
plans to develop the Strategic Defence Initiative (SDI or Star Wars) in the 1980s
exposed the technology gap between the United States and the USSR, and threatened
the Soviets with an expensive new round of arms development that they could not
afford because of the lamentable state of the Soviet economy.
During the 1970s Eastern European countries borrowed a lot from the International Monetary Fund and the World Bank. Thus the 1970s, a decade of easy and cheap
credit, found many Eastern European countries busy shifting to the later, more capitalintensive stages of ISI, involving construction of various debt-nanced big projects.
In Hungary such programs focused on developing the bauxite and aluminium industry,
bus manufacturing, and petrochemical industry. Poland government invested massively in new steel mills and shipyards and, fearing societal unrest supported consumption as well. The large investment projects were based upon foreign loans, cheap
labour and cheap energy, due to the USSR subsidised sale of energy to the countries of
the Council for Mutual Economic Assistance (CMEA) at prices lower than those on
the world market. Both Kadars Hungary and Giereks Poland were borrowing heavily
from international nancial markets. Czechoslovakias central development programs,
however, were undertaken without reliance on western loans.15
As a result, Eastern European convertible currency debt grew throughout the
1970s, reaching an initial peak of US $67,000m. in 1981. Poland (its debt having
reached $25,000m.) and Romania ($10,000m.) were forced to reschedule their debt
repayments in 1981 and 1982, respectively. This contributed to a major re-evaluation
by Western banks of the risks involved in lending to Eastern Europe, which, in turn,
resulted in the virtual withdrawal of credit facilities. In the early 1980s the Communist
block countries were forced to reduce convertible-currency imports. The most severe
reductions were in imports of machinery and equipment and food, as the Eastern European economies attempted to sustain imports of industrial components and materials to
keep industrial plans in operation. By the end of 1989 Poland, Hungary, Bulgaria and
also Yugoslavia, faced serious problems of external indebtedness due to poor performance of their economies. Romania succeeded in eliminating its external debt entirely
by the end of 1989, but only by imposing draconian restrictions on household consumption of energy and foodstuffs, to the extend that living standard were the lowest in
Europe, with the possible exception of Albania.16
External factors or mass-based revolt and movements from below did not defeat
communism, and violence was not a major instrument of change in most countries. It
has been suggested that the collapse of communism did begin with an elite strategy
reform package, perestroika, in the USSR, as witness the following passage:
15
16
80
Bela Greskovits, The Political Economy of Protest and Patience: East European and Latin American Transformations Compared, Central European University Press, Budapest, 1998, p. 24
Alan H. Smith, Eastern European Economies in Eastern Europe and the Commonwealth of Independent
States, 4th edition, Europe Publications Limited, London, 1999, p. 64
M. OBRADOVI
We could argue that communisms collapse was caused by non-systemic variables

as much as by international competition. Particularly important here would be the
decision to reform taken by Mikhail Gorbachev and the Soviet leadership. Moreover,
communist leaderships were often not overthrown but gave up power through negotiation. Hungary and Poland would be the best examples of this in1989, the communist
elite of the Baltic republics in the USSR also compromised signicantly with opposition forces.
The part played by communist elites, as we shell discuss below, could be
described as setting in train a classical process of transitional, rather than revolutionary
politics.17
The communist elites, as well as the counter- elites, utilised ideology of nationalism (sacred symbols) for control purposes over the masses. It is probably true to
say that, nationalism is powerful ideology because always rises the hope of the many
that they will share the cake. Inheritance of national communism18 made national
revival strategy possible for the Eastern European elites in the end of the 1980s.
This strategy was successfully developed in Slovakia and former Yugoslavia, particularly.19 Desolation of Czechoslovakia and Yugoslavia was result of this political
strategy. Czechoslovakias federation was disintegrated peacefully in 1993, while
Yugoslavia was partitioned throughout bloody war among republics and nations
during the 1990s. Polish, Czechs and Hungarian elites pursued variation of this strategy, known as the concept of a return to Europe.20
Both communist and counter-elites in all Eastern European countries manipulated
peoples nationalistic sentiments and national frustrations caused by perceived oppression and inequality. Further, elites exploited peoples hung for the consumer goods of
advanced capitalism and desire for economic development and material prosperity created by Western capitalist economic efciency, innovation and prot-seeking. But
17
18
19
20
Karen Henderson, Neil Robinson, Post-Communist Politics. An Introduction, Prentice Hall Europe, 1997, p.
28
National communism was revolutionary strategy developed by Vladimir Ilich Lenin and the Russian Bolsheviks Party before the World War I. According to this political formula proletarian class warfare in backwardness peripheral societies had to be socialist in content, national in form. The ends of Communist
party in undeveloped countries were not only abolition of private property, but also to gain national independent state, as well as technological and cultural development and material prosperity. Communists wonted to
modernise traditional societies and to rich level of development that Western Europe and America already
had achieved. Communism was identied with national emancipation and industrialisation.
Under the Communists rule the federal state structure was established in Yugoslavia (1943) and Czechoslovakia (1960). Communist parties of Yugoslavia and Czechoslovakia also consisted of national party organisations. The constitutions of both countries guaranteed the right of secession to all federal units. The
right of political secession was proclaimed by Lenins doctrine of political independence for all nations
and by his national policy of self-determination.
Return to Europe was political strategy developed by Eastern European counter-elites (Poland) and communist elites (Slovenia Evropa zdaj) during the 1980s. Integration into European structure (EU) and
NATO, according to this strategy would bring democracy and material prosperity into the eastern European
countries after the fall of communism. It was desire to became more like the countries of Western Europe. It
was unclear whether the attraction was democracy or economic prosperity, or even if the distinction was evident.
81
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2003.
now, decade after the implementation of neo-liberal stabilisation programs and structural reforms in poor Eastern European democracies, belief in the material efciency
of the new system is failed everywhere.
The East has become the South 21

During early 1990s, the majority of governments in Eastern Europe accepted that
a number of measures were essential for the transition to a market economy. These policies, largely derived from the experience of economic stabilisation and trade liberation programmes implemented in Latin America in the 1980s under the supervision of
the International Monetary Fund (IMF) and the World Bank (the career of the Chicago Boys), came to be known as the Washington Consensus. They included macroeconomic stabilisation, economic liberalisation (including the removal of price
controls); industrial restructuring and modernisation, which was largely to be achieved
by privatisation and the creation of an open economy (i.e. an economy open to foreign trade and investment). This had to be accompanied by the creation of the institution of a market economy, including the creation of the legal framework for a market
economy.22
But programmes of neo-liberal economic reforms and privatisation of the means
of production caused declination of GDP, which have had huge social costs in all Eastern European countries. These costs are expressed in lower incomes, higher inequality,
and greater poverty, rising unemployment and in destruction of property. The total
value of goods and services produced by the vast area covered by the transition economies has declined since the transition started by at least one-quarter in real terms.
After the Great Depression of 1929-33, this decline represents the largest peacetime
contraction of world output. At the some time, poverty has increased substantially in
the region. Estimated total number of the poor in 1993-95 was 15.6 million. In Romania that number was 8.9 million, in Poland 5.3 million, and in Bulgaria, 1.3 million.
The average income of the poor person was about US$2,8 per day. Social transfers, and
free health care and education, once taken for granted are now rapidly shrinking. Mortality and morbidity have increased substantially in same cases without peacetime precedent.
In Eastern Europe as a whole, growth fell from about 2% in 1987. Real per capita
GDP changed in Eastern Europe between 1988 and 1993 by 21%; in Bulgaria (198993) by 27%; in Czech Republic (1988-93) by 18%; in Hungary (1987-93) by 15%;
in Poland (1987-93) by 12%; in Romania (1989-94) by 26%; in Slovakia (1988-93)
by 29%; and in Slovenia (1987-93) by 21%. GDP declines were the highest in the
21
22
82
A. Przeworski, Democracy and the Market: Political and Economic Reforms in Eastern Europe and Latin
America, Cambridge University Press, Cambridge and New York, 1991, p. 191
Alan H. Smith, Eastern European Economies in Eastern Europe and the Commonwealth of Independent
States, 4th edition, Europe Publications Limited, London, 1999, p. 65
M. OBRADOVI
republics of former Yugoslavia due to civil war and the desolation of the federation.
Between 1987 and 1996 GDP declined: in Bosnia by 70% (estimate); in Croatia by
47%; in Macedonia by 47%; and in Serbia and Montenegro by 41%. In 1996, overall
GDP in Eastern Europe was approximately 80% of its 1987 level.23
Poland has been the only one that managed to pass her 1989 GDP level ten years
after the transition began, while Hungary, in the company of Slovenia and Slovakia,
came very close to the level of 1989 at the end of the 1990s. 24
From 1989 to 1992 Albanias industrial output had declined by 64,8% and its
GDP by 41%. Recorded GDP later shot up by 7,4% in 1994, 13,4% in 1995 and 10% in
1996. Widespread poverty had led to the resurgence of infectious diseases. There was
an outbreak of cholera in 1995. A polio epidemic spread in 1996 from the North-western region to Tirana and the rest of the country.25
The Bulgarian economy was hit by a severe crisis in 1996-97. The new private
sector has not yet acquired sufcient strength to generate employment growth and
there is a large informal sector. Unemployment reached nearly 20% in 2001, with
young people and the last educated suffering most. Youth unemployment was 39,3% in
2001. The average educational level of the labour force is low and the qualications
held by many workers do not meet the requirements of the new jobs.
The Czech economy also suffered a recession in 1997-98. Unemployment doubled between 1997 and 2000, but declined to 8,1% in 2001. At the same time owing to
very low birth rates, the size of the labour force is set to decrease signicantly. Those
facing major problems are unskilled workers, school leavers, workers with small children and the Roma minority. In Prague, unemployment is as low as 2,5%, compared
with some of the border regions such as Most and Ostravia, where unemployment may
be as high as 20%. Youth unemployment was 16,3% in 2001.
In Hungary 2.75 million people of working age are economically inactive. An
important share of the young labour force has only basic education, and substantial
numbers of the working-age population do not have the educational and vocational
skills required by the present labour market. Thus, unskilled people without work nd
it hard to nd employment. Despite unemployment decreased to 5,7% during 2001,
young people being especially hard-hit, and youth unemployment was 10,5%.
Poland economic growth slowed down in 2001 and 2002, primarily as a result of a
signicant drop in domestic demand, in particular in private investment. The labour
market situation has been deteriorating in 2001, with the unemployment rate 18,4%,
reaching its highest level since1989. Unemployment is particularly high for young
people and persons with low levels of qualications. Youth unemployment was 41,5%
23
24
25
Branko Milanovic, Income, Inequality, and Poverty during the Transition from Planned to Market Economy,
The World Bank, Washington, D.C., 1998, p.p. 7, 23, 34, 75, 76
Peter Gowan, The Peripheralisation of Central and Eastern Europe in the 1990s Labour Focus on Eastern
Europe, 65/2000, p. 65
James Pettifer, The Albanian Upheaval: Kleptocracy and the Post-Communist State, Labour Focus on
Eastern Europe, No. 57/1997, p.p. 29, 30
83
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2003.
in 2001. The number of persons of working age threatened by social exclusion is rising, and gender gaps in employment, unemployment and wages are signicant. There
are also persistent regional disparities in the level of unemployment, which reaches
30% in some agricultural regions. Further, job losses are expected in agriculture,
which still accounts for 19% of all employment, as well as in the coal, steel and railway
sector as a result of the restructuring of state-owned enterprises.
In Romania unemployment was 6,6% in 2001, but youth unemployment was
17,6%. Average educational levels are low, and the qualications of many workers will
not meet the requirements of new jobs.
In Slovakia since the end of the 1990s, unemployment increased sharply, reaching
19,4% in 2001. Unemployment among low-skilled workers registers over 40%. The
groups particularly hard hit by unemployment include the Roma minority, school leavers, disabled people and those with small children. The youth unemployment rate was
38,9% in 2001. Signicant regional disparities exist, between the capital Bratislava
and its region and the eastern part of the country.
The labour market is characterised by a large number of older people with work
experience not adapted to a market economy, as well as young people without work
experience.
In Slovenia the unemployment rate decreased from 6,9% in 2000 to 5,7% in 2001.
Youth unemployment is high, 15,7%, and unemployment among unskilled workers
represents almost 50% of all unemployed people. There are wide regional disparities in
the unemployment rate.26
Nomenclatura capitalism and clientelistic parties

The characteristics of present communities in Eastern Europe are determined by
the class results of the rapid social changes after the collapse of communist regimes. A
new type of social structure has been created throw the privatisation process of state
assets during the 1990s.27 Eastern European countries have adopted privatisation as a
central element in their transformation from communist, centrally planned economies
to capitalist, market economies.
The privatisation process was the most advanced in Czech Republic than in the
rest of Eastern Europe. It has been estimated that 60% of state assets had been privatised in Czech Republic until the end of 1994. The privatisation process was faster only
in Russia, where 70% of state assets have been privatised in the same period. In Hungary 49% of state assets have been privatised until the end of 1994; in Poland, 35%
26
27
84
Employment in the European Union candidate countries, European Industrial Relations Review, No. 350,
March 2003, p.p. 22-27
Privatisation of state owned means of production was part of neo-liberal strategy of economic development policy that has been pursuing by all Eastern European governments since 1989
M. OBRADOVI
until the end of 1993; in Romania, 8% until the end of 1994. In Slovenia and Bulgaria
the privatisation process is slow.28
The various privatisation programmes underway in Eastern Europe are different
in both scale and kind from those taken in Western Europe during the New Right practice in 1980s. For instance, by contrast, during the Thatcher administration in Britain,
5% of business assets were privatised in 10 years.
The large-scale privatisation of state enterprises was inevitably resulted in adverse
consequences for sizeable social groups. A lack of domestic buyers with sufcient
nancial resources and the failure of a mass privatisation scheme (employee or citizen
participation in the sale of shares; every citizen a shareholder) led to the process that
could be described as nomenclatura capitalism, whereby political capital under the
communist system is converted, by the abuses of power, into economic capital under
the new democratic system. The former communists have gone into private business
and become successful entrepreneurs.
A related question concerns the presence of dirty money, which is held by those
persons advantaged in one way or another under the old system, and which is now
available for use in the privatisation sales. Tomas Jazek, the Czech Minister for Privatization, has suggested that the best method for cleaning the money is precisely to let
them invest it. Not everyone shares this benevolent view of economic advantages
bestowed on the nomenclatura and black marketeers.29
The privatisation process was accompanied with hyperination in all Eastern
European countries. Citizens lost their life saveings. A few beneted from privatisation. Thus, the communities in Eastern Europe become divided, throw the privatisation
process and hyperination between the rich elites and impoverished masses.
People from Eastern Europe tend to think about their current economic position
by comparing it with both their earlier standard of living and the current situation of
others. Both are ways of attempting not only to rationally comprehend the transformations of their social status, but also to psychologically mediate their experiences.
This is one of the most consistent features of the reports from this region. Comparing
the present situation with the past is a way for respondents to externalize responsibility
for the current situation. By pointing to specic events that impoverished everybody,
by citing examples of those worse off than they are, or the criminality and duplicity of
the wealthy, respondents feel that, at least to a certain extent, their impoverishment is
not the result of personal failings, but of events utterly beyond their control, such as the
transitions associated with independence.
28
29
Branko Milanovic, Income, Inequality, and Poverty during the Transition from Planned to Market Economy,
The World Bank, Washington, D.C., 1998, p.8
Vic Duke and Keith Grime, Privatization in East-Central Europe. Similarities and Contrasts in its Application, in The New Great Transformation? Change and Continuity in East-Central Europe, ed. by Christopher G.A. Bryant and Edmund Mokrzycki, Routledge, London, 1994, p. 165
85
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2003.
Maintaining connections to people in government and business and, in general, to

those with some control over scarce resources is essential to avoiding poverty, but
many are losing any connections they once had as societies become more divided
between rich and poor.30
Such social polarisation made impossible re-creating of complex, autonomous
organisational mechanisms within communities. The weakness of civil society (trade
union activities, participation in protest groups like environmental groups, church and
religious activities, membership of neighbourhood and community associations and
campaigns, civil liberties groups activities, charity work, consumers groups activities,
participation in political parties, etc.), as an independent entity, was favourable condition for reestablishment of nomenclatura system as organised interests of the ruling
elites. It is way in which certain jobs and positions are reserved for members of clientelistic parties.
Political parties in Eastern Europe, after 1989, were not formed to articulate the
interests of specic group or groups in society, but claimed to represent the united
goals of all people. There are very marked similarities between the programmes of
many parties. Populist promises to improve citizens economic situation, or to reduce
crime and corruption, are widespread. The reason for that is that parties in Eastern
Europe lack core voters, social groups who formed a rm base of support. A lot of
them formed at elite level in parliament and rarely reects the sentiments and grievances of the electorate. Moreover, there is no organic link between the party and a mass
base in the population. The political elite thus includes narrow party-elites.
The reasons for the missing social dialogue during transition period in Eastern
Europeans countries some authors found in the situation of the relatively non-articulated interest of different social groups and in political space articulated by external
(foreign) factors.
After the collapse of the state-socialist regimes and the capitulation of their political elites, the ECE countries were forced to be free and the new party elites were
appointed or at least legitimised by Western powers.
These newly appointed elites were taken by surprise by the rapid collapse of the
old regimes; consequently they were not able to immediately govern properly. 31
In such historical and political circumstances clientelistic parties emerged as a
form of patronage organisation which provides benets to their followers.
Nomenclatura has been replaced by clientura. Both principles aimed at preserving
political loyalty, nomenclatura in a rigid, manifest, and administrative manner, by the
visible hand of the party leadership, the clientura in hidden, exible, and lucrative
manner, controlled by the invisible hand of the new rulers. The clientura principle was
30
31
86
Deepa Narayan, Voices of the poor. Can Anyone Hear Us? The World Bank, Washington D. C., 2000, p.p.
71, 72, 73
Attila Agh, From Nomenclatura to Clientura. The Emergence of New Political Elites in East Central
Europe, Labour Focus on Eastern Europe, No. 47/1994, p.p. 63
M. OBRADOVI
also known under the state socialist regimes but it mainly oiled the middle and lower
levels of politics and the decision-making process. It had secondary function but it
grew rapidly in the nal stage of state socialism, acting as a prelude to the brave new
world of state capitalism
...
The new ruling elite has consciously created job insecurity among the elite groups
mentioned above to force them into position of dependence. By declaring unconditional
political loyalty, the chief administrators and technocrats might be able to keep their top
positions. The socio-political conditions for the formation, or re-formation, of clientura are
embodied in the slogan of new rulers: Our Communist was, in fact, not a Communist.32
Summary
Political Elite and Community Modernisation in the

post1989 Eastern Europe*
The issues of signicant trends in who gets what, when, how, and of a dening
criterion of social location in the post-1989 Eastern Europe deserve closer study that it
has obtained. The redistribution of property, power and economic advantages is a main
socio-political process, which determine modernisation of Eastern European communities. This process can be investigated only in reference to the relationship between
the economic and the political structure of post-communist Eastern European societies. The ruling elites form the links between these two structures of communities.
Because of that the emphasis has to be put on the characteristics of the Eastern European political elites, especially on the relation between organisational structure and
political strategy of so called big linkers. Contextual political analysis of political
strategy and the methods of inuence of big linkers provides a means of selecting
facts about type of dominance and control in Eastern European communities.
It is essential to emphasise the crucial signicance of the task of that analysis to
break the operational code of current political elites in Eastern Europe. The task of
assessing capacity of present Eastern European political elites as a principal vehicle of
community modernisation is, of course, a research enterprise of great scope.
32
Ibid., p.p. 70, 71
87
TOKOVI ISTORIJE
88
3-4/2003.
ISTRAIVANJA
Researches
Dr Momilo MITROVI
UDK 341.485(=163.41)(497.5)"1992/1994"(0933)
ETNIKO IENJE SRBA IZ ZAGREBA

1992-1994. GODINE
(Po oralnoj istoriji)
APSTRAKT: Rad je pisan na osnovu istraivanja kod izbeglike populacije

u Srbiji tokom 1992-1994. godine. Analizirani su kazivanja, izjave i
ispovesti izbeglica sa prostora SFRJ.
Doavi u Srbiju, veliki broj izbeglica iz svih krajeva Republike Hrvatske
zabeleio je svoja kazivanja, izjave, ispovesti i druge prigodne sadraje. Uraeno je
mnogo anketa, novinskih i televizijskih reportaa, objavljeno je dosta knjiga i sauvano dokumenata. Beleili su sadraje pojedinci, ali i agencije, razna udruenja i
dravne institucije. U vreme kad je na prostoru SFRJ buktao graanski rat, iskazi svedoka esto su bile jedine vesti o drugoj strani, zbivanjima na prostorima odakle su
izbeglice dolazile. Iako su ti iskazi esto subjektivni, nabijeni emocijama, segmentirani i po pravilu lini, mogue je kritikom analizom i ukrtanjem veeg broja podataka, nainiti rekonstrukciju pojava i deliminih zakljuaka. Istoriaru vinom
korienju memoarske literature i izvora nije teko da u mnogobrojnim sadrajima
prepozna recidive prolosti, ugroenost osnovnih ljudskih i demokratskih prava,
etniko ienje. Teko je, na primer, ne uoiti tvrdnje izbeglica, po kojoj su gotovo svi
iveli u nacionalno izmeanim sredinama skladno i bez problema, sve do pojave
nacionalnih stranaka na samom kraju osamdesetih godina prolog veka. Manje su
vane tvrdnje pojedinaca o idealnom suivotu ili o pojedinanim ranijim problemima.
O gubljenju posla osnovne egzistencije Srba u Hrvatskoj, a posebno u Zagrebu,
koji nas ovoga puta zanima, tokom 1992. i 1993. godine toliko je primera da nameu
nedvosmislen zakljuak diskriminaciju. Zatvaranjem Obue - Beograd u tom
89
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2003.
gradu, kae jedna trgovkinja, Hrvati su dobili drugo radno mesto, a njoj je reeno da ne
dolazi na posao. Kako njoj, tako i koleginici s kojom je stanovala. Kad je jo na vratima stana nala zalepljenu poruku: etnici odlazite dok vam je vrijeme ...inae izbeglitvo je bilo na pragu.1
U Zagrebu se, kae jedan radnik Sigurnosti, ivelo normalno. Niko nije rekao
da li je neko upotrebljavao 'kaj, to ili ta'. U junu 1991. godine dobio je otkaz kao tehnoloki viak. Supruga u INI takoe. Na radnom mestu je, dok je radio, dobijao pisma
u kojima je uglavnom pisalo: edo, ta e ti ovde? Nabiemo te na kolac, majku ti
srpsku. Preeno je i deci u koli. Sin je dobijao batine od klinaca iz susedstva. U
bolnici Rebro tri lekara su ga pitala ta je po nacionalnosti. Sva tri su odbila da ga
pregledaju. Uinio je to lekar Nigerijac.2
Na staklu laboratorije jednog INI-nog Instituta gde je radio Srbin, omasterom je
ispisano: Pope - ovo je Hrvatska. Pop je te 1993. godine otiao u penziju. Kad mu je
prijatelj s kojim je dvadeset pet godina drugovao rekao da mrzi Hrvate, i kad su mu
drugi poznanici i prijatelji poeli okretati glavu na ulici, nisam vie mogao da
podnesem sve to.3
Celokupna porodica radnika SUP-a Zagreb: otac, kerka i supruga, ostala je bez
posla, on privremeno penzionisan, supruga i kerka najurene iz SDK. U gradu je
iveo 36 godina, bio pod prismotrom, ali direktnih provokacija i maltretiranja nije
imao. Prodao je stan i s porodicom se iselio. Ostala mu je jo obaveza da, kako pie,
posmrtne ostatke oeve sahrani u rodnom selu.4
Radnica u tvornici Plive dobila je otkaz, maltretirana na razne naine i ziki
napadnuta to sam Srpkinja.5 Uostalom, kao i njena vrnjakinja u Tvornici konca, gde
joj je zabranjeno da dolazi zbog posla, pa je zbog nemogunosti ponovnog zaposlenja
kao Srpkinja shvatila da u Zagrebu vie ne moe da opstane.6
Stariji slubenik je sa mesta rukovodioca poslovne jedinice prebaen na radno
mesto komercijaliste, sa platom manjom od trgovaca u prodavnici, a na tom mestu
esto su ga vreale kolege, posebno jedna koleginica koja je javno postavljala pitanje:
Kaj emo mi sa ovim etnikom? Na drugoj strani, supruga mu u drugoj radnoj organizaciji nije imala nikakvih problema. Izbeglica je, kae, imao slinih iskustava 1971.
godine, za vreme maspoka. Tada ga je vreao jedan od kolega, nakon ega je dolo do
zikog obrauna i sudskog procesa.7
Na poslu su joj kolege direktno davale do znanja da je suvina, govorei: Sve
Srbe treba pobiti, to treba protjerati. U vojnim zgradama, gde je stanovala, zakljuila
je da nema anse da preivi.8
1
2
3
4
5
6
7
90
D. J., roena 1961, zabeleeno 14. oktobra 1993. godine.

M. M., roen 3. januara 1955. godine.
P. R., roen 29. marta 1937, zabeleeno 29. januara 1994. godine.
. M., roen 1. januara 1941, zabeleeno u Beogradu 28. decembra 1993. godine.
V. N., roena 9.decembra 1965, zabeleeno 11. novembra 1993. godine.
V. M., zabeleeno 14. septembra 1993. godine.
. M., roen 28. avgusta 1935, zabeleeno 8. juna 1993. godine.
M. MITROVI
Etniko ienje Srba iz Zagreba 1992-1994. godine
Studentkinja biologije od verbalnih provokacija nije doivela nita loe.

Saznavi da je Srpkinja, kolega joj je javno rekao da se s njim moe druiti samo onaj
ko Srbe bojkotuje. Prela je u Beograd, na treu godinu biologije, i ivi od pomoi
porodice invalida kome prua pomo u kui.9
Ininjer u velikoj zagrebakoj rmi ocenio je da je posle prvih viestranakih
izbora u Hrvatskoj poela hajka na Srbe raznim nainima: prvo, poela je programiranim steajima rmi, gde su radnici srpske nacionalnosti po pravilu ostajali bez posla,
drugo, menjani su nazivi rmi, npr: Prvomajska u ZIAS, u koje su vraani radnici
hrvatske nacionalnosti. Tree, u sredini gde je radio reeno mu je da je pijun armijskog KOS-a, organizator pobune na Baniji i Kordunu, da je etnik, jugonostalgiar i
komunista. Pretili su mu da e mu odsei ui, nazivali ga pogrdnim imenima, slali pretea pisma itd.10
Vie neprilika imala je i Hrvatica udata za Srbina. ak vie neprilika od supruga,
koji je odbijao da ide u vojsku Republike Hrvatske. Njoj je govoreno da je etnikua
itd.11
"Idite kod Miloevia, ta ete ovde, etnici - bila je sutina poruka branom paru
(trgovkinja i voza) koji su krajem 1991. godine kamionom, preko Slavonskog Broda,
stigli u Beograd.12
Provokacije i pretnje od komija bile su razlog to je jedan od izbeglica izlazio iz
stana samo kad je morao neto obaviti. U potansko sandue ubacivane su mu razne
poruke sa preporukom da odlazi iz grada, nazivan je etnikom i poruivano ta jo
eka. Kod policijskih organa ispitivan je s kim se drui, kuda ide itd.13
Iz Zagreba je u izbeglitvo dola i medicinska sestra koja je u gradu imala sve to
je jednoj porodici potrebno za ivot. Kae, nije vie mogla da podnosi maltretiranja,
provokacije i pretnje. Svako vee i pred zoru zvali su je telefonom da e doi po decu
i poklati ih. Obraali su joj se sa etnika kurvo, pretili na ulici. Nije smela putati
decu na ulicu.14
im je otpoeo rat, radnik preduzea Sigurnost i supruga radnica u Zavodu za
transfuziju krvi dobili su otkaz. Prema njihovom saznanju, na svakom spratu zgrade
gde su stanovali bio je po jedan Hrvat zaduen za Srbe. Jo vie im je smetalo to
nisu smeli nikuda izlaziti, a pogotovu druiti se sa Srbima. Suprug, koji je dao izjavu,
zabeleio je da izbeglitvom pokuava da pomogne sinu koji je jako nervozan. U
Zagrebu mu je dete ilo jedino na relaciji kua-kola. Jo kae da je iz grada izaao
kombijem iji je vlasnik imao stalnu turu za Srbiju preko Slovenije i Maarske.15
8
9
10
11
12
13
14
15
R. R., zabeleeno 1. aprila 1993. godine.

D. K., roena 18. 2. 1980, zabeleeno 17. februara 1993. godine.
M. V., izbeglica u Beogradu.
B. D., zabeleeno u Sremskoj Mitrovici 9. oktobra 1993. godine.
B. B., roena 6. decembra 1956, zabeleeno 7. decembra 1993. godine.
I. M., zabeleeno u S. Mitrovici, 15. oktobra 1993. godine.
S. N.
J. V., roen 25. jula 1935, zabeleeno 5. oktobra 1993. godine.
91
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2003.
Slubenici PTT-a je prilikom vazdunih uzbuna upadalo u stan vie stanara iz

zgrade i pri tom joj pretili ubistvom, govorili da je treba spriti let-lampom i slino.
Bila je svedok kada je u centrali iskljueno 3.000 srpskih pretplatnika. Kolege to nisu
krile od nje. ak su joj govorili da Srbima koji o tom sluaju pitaju otvoreno kae da su
namerno iskljueni. U izjavi navodi primer gazdarice Hrvatice, koja je bila dobra
prema meni, ali je govorila da smo mi Hrvati pravoslavne vere.16
"Zagreb sam napustila 24. avgusta 1991. godine, zbog velikog nacionalizma koji
nije poeo samim ratom nego mnogo ranije. Ustatvo sam osjetila jo u srednjoj koli.
Kasnije na poslu bilo je jo gore, a nakon dolaska HDZ na vlast, bilo je nemogue,
zapisala je jedna Branka. Kako ona pie: jugoslovenstvo, bratstvo i jedinstvo za njih
nikada nije postojalo (njih = jednako Hrvate) M. M. Te pojmove u Hrvatskoj samo
su prihvatili i govorili ljudi zbog karijere. Kako nije elela da menja naciju i veru,
morala je da napusti Zagreb.17
Deo izbeglica je u Srbiju doao nakon zamene imovine, obino kua i stanova sa
Hrvatima koji su naputali Vojvodinu. Nekima to nije uspevalo, pa su u Zagrebu ostajali traei mogunosti da do zamene doe.
Skoro godinu i po dana je jedna izbeglica pravdala supruga koji je otiao iz
grada. Govorei pred policijom da je otiao u Francusku, izbegavala je susrete prijatelja i poznanika, jer su joj govorili da joj je mu u etnicima, da treba da se odseli, da
u Zagrebu nee ostati niko od Srba i da e nas sve zaklati i baciti u Savu".18
Retki od izbeglica traili su u recidivima prolosti razlog u naputanju Zagreba.
Moje naputanje Republike Hrvatske nije samo posljedica dogaaja u posljednje
vrijeme nego je to povreda moje velike rane, koja je nastala u vrijeme Drugog
svjetskog rata. Tada su moje roditelje hrvatske ustae muile, maltretirale, silovale i
ubile ih, zajedno sa ostalim Srbima u rodnom selu. Rana je bila zakljuana posle
Drugog svetskog rata, ali je povrijeena za vreme hrvatskog maspoka i donoenja
Ustava 1974. godine, kada su svi Srbi, sem poslunih, bili smenjeni sa rukovodeih
radnih mesta i vremenom zapostavljani kao graani. U ovom ratu doiveo je da mu
sinovi budu blokirani u kasarnama u Zagrebu, bez struje i vode oko 50 dana. Krajem
novembra 1991. godine, napustili su sa vojskom grad. Njemu lino sledile su mnogobrojne pretnje: etnik, zar si jo tu, zar nisi u Banjaluci sa etnicima? Oseajui se
kao graanin drugog reda i zbog stalnog straha, napustio je Zagreb.19
Pored okoline od koje je zazirala, starica je napustila grad i zbog zeta koji je bio
Hrvat i esto govorio da su svi Srbi etnici i da moraju napustiti Hrvatsku.20
uvar zatvora je nakon 20 godina radnog staa morao napustiti grad, jer mu nije
dozvoljeno da otkupi stan, a kad je ostao i bez posla, nije mu preostalo nita drugo
16
17
18
19
20
92
B. D..
V. B..
R. D., zabeleeno u N. Sadu, 23. novembra 1992. godine.
. S., zabeleeno u Rumi 2. decembar 12. 1992. godine.
R. J., zabeleeno u S. Mitrovici 28. februara 1994. godine.
M. MITROVI
nego da ode majci u Gorski kotar. Stan mu je obijen i u njega se uselila nepoznata
porodica. Supruzi su, kad je dola na vrata stana, otvoreno rekli da ne moe ui u njega
ak ni da uzme garderobu. Domainu su poruili da e ga ubiti ako se pojavi. Kasnije
je saznao da se u stan uselio pripadnik MUP-a Hrvatske.21
"Psihoza i strah postajali su sve vei i nije to bio vie normalan ivot, zapisao je
student koji je krajem 1993. godine pobegao iz Zagreba. Legitimisanja, neugodnosti,
ograniavali su mu slobodu kretanja. Roditelje, koji su ostali u gradu, esto je poseivala policija.22
"Dana 21. novembra 1991. godine oko 21 sat upala su mi u stan tri naoruana lica,
koja su gurnula vrata, razmilila se po sobama, a jedan je uao u sobu gdje mi je spavalo
dijete. Prislonio je cijev puke na djetetov vrat i pitao ije je ovo dijete, a ja sam mu
odgovorila da je moje. Tada je on rekao, nakon to su mu se prikljuila i druga dvojica,
da napustim grad u roku od 24 sata. Stan je bio vojno vlasnitvo, ona razvedena, te joj
nije preostalo nita drugo nego da ode u Sloveniju, a zatim u Srbiju. Prijateljica joj je u
februaru 1992. godine javila da je stanarsko pravo dodeljeno drugom. Izbeglica se u
Zagreb vraa reena da se bori za svoja prava. ali se najpre ivku Juzbaiu, ministru
za srpska pitanja, Modruaku u Ministarstvu odbrane, pie zahtev za obnovu postupka
Ministarstvu odbrane (Marku Klariu) itd., bori se jedno vreme, a zatim nemona
odustaje. Epilog je bio da je iz stana mogla izneti ve-mainu i friider, zata je imala
raune o kupovini, dok je sva ostala imovina pripala nepoznatima.23
Dva sudska spora oko zaposlenja i stana vodio je profesor kole Unutranjih
poslova i oba su pravosnano reena u njegovu korist. Iz te kole su od 20. avgusta do
10. septembra 1991. godine proterana 33 profesora Srbina, te 3.000 policajaca (oko
2.000 Srba i 1.000 Hrvata), koji su otputeni jer nisu eleli ii u rat. Prema iskazu
pomenutog profesora, najvee zlo za Srbe u Zagrebu inilo je oko 1.500 policajaca
regrutovanih od Hercegovaca kriminalaca, inae obuavanih u Centru Rakitije kod
Sombora.24
Kompletna porodica iselila se iz grada nakon to su joj prve komije upale u kuu
i zaposele je. Takvih primera izbeglica navodi mnogo, ali i podvlai injenicu da su
mnogi njegovi zemljaci daleko gore proli, jer su dobijali i batine.25
21
22
23
24
25
I. M., zabeleeno u S. Mitrovici , 25. februar 1994. godine.

M. G., zabeleeno u S. Mitrovici, 11. mart 1994. godine.
S. L., kod gornjeg sluaja zanimljiv je formular, koji je uz ostale dokumente, priloila izbeglica, a koji je
izdavala Komisija za privremeno korienje stanova, gde se u Zakljuku poziva na Narodne novine br. 66/
91 i vlasnik stana obavetava da je stanar duan do navedenog roka napustiti stan, te ga predati Ministarstvu odbrane ist od osoba i stvari. U Sjeanjima vojnika M. pegelj u nekoliko navrata pominje da je Vojnostambeno povjerenstvo u Zagrebu, s Miroslavom Modruanom na elu, zapravo prava gradska kaznena
ekspedicija, bila je to svojevrsna paravojska od oko 60 vojnika, koja je oduzimala i dodeljivala stanove.
Sve se rjeavalo po kratkom postupku na licu mjesta, tako to su osobe iz njegova povjerenstva u odori HV
upadale u stanove. M. pegelj, Sjeanje vojnika (drugo izdanje), Zagreb 2001, str. 345.
B. D., roen 20. novembra 1929, zabeleeno 1. decembra 1994. godine. Samo u toku jednog dana 1. oktobra
1991. godine, podeljeno je oko 1.000 stanova pripadnicima HV. Vie o tome Izvjee, br. 82, u navedenoj
knjizi M. pegelja, str. 412.
M. D., zabeleeno u Sremskoj Mitrovici, 4. oktobra 1993. godine.
93
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2003.
Sa dolaskom HDZ-a na vlast radnica vojnog hotela dobila je otkaz. Nou su joj u
stan dolazili nepoznati ljudi, pretili joj insistirajui da se iseli. Kako je ona bila uporna,
pretnje su ostvarile optinske vlasti, koje su je nasilno izbacile iz stana, tako da je
ostavila i line stvari u njemu. Drugog izbora sem izbeglitva nije imala.26
Radnik eleznice je u avgustu 1991. godine poslat na prinudni odmor, a njegova
supruga u maju 1992. godine (radila je u Beku"). Telefonom su im esto pretili i pitali
kad e oti. Komije su od njih okretale glavu, govorei im da su Srbi krivi za sve to
se u Hrvatskoj deava. Dokle je iao pritisak na porodicu, govori podatak da se nisu
smeli izjanjavati za koga navijaju i u sportu. Bili su primorani da po dva puta plaaju
komunalije iako su uredno pokazivali potvrde o prvoj naplati. ivelo se od prodaje
nametaja i stana.27
U vojni stan u ulici Marina Dria upali su hosovci, traei oruje. Fiziki su maltretirali decu i enu. Drugog dana posle tog dogaaja, cela porodica je napustila Zagreb.28
"Pretnjama, provokacijama, dato nam je do znanja da treba da idemo, kae jedna
od izbeglica. Supruga i on ostali su bez posla, ali je gornju poruku shvatio tek poto mu
je kua bila minirana. U stanici milicije reeno mu je da se to deava i da je bolje da
napusti grad. Kua je, inae, bila u optini Trnje. Nekako u isto vreme proulo se da je
ubijena kompletna srpska porodica u gradu. Kako je bio vojni obveznik, sa lanim
potvrdama uspeo je da izae iz grada.29
Kao supruga vojnog lica bila je, pouena drugim primerima, svesna da e joj se
oduzeti stan. Vojnim avionom iz Zagreba dola je do Batajnice.30
Pre odlaska u izbeglitvo, dve godine su mu i ena bili na birou za zapoljavanje
nakon otputanja sa posla. U poetku su imali minimalnu nadoknadu, a posle ni to.
Probleme zbog njih imao je i stanodavac, Hrvat po nacionalnosti, zbog injenice da
dri etnike u kui. Kao poseban pritisak da se isele izbeglica navodi komijino
pucanje iz vatrenog oruja pred kuom u kojoj su stanovali. Kako su im i deca dorasla
za vojnu obavezu, odluili su da napuste grad i krenu u izbeglitvo. Uspeli su da
povezu i nametaj, jedinu imovinu koju su imali.31
Normalna komunikacija graana srpske i hrvatske nacionalnosti u zapisima izbeglica esto je naglaavana i vremenski odreivana formulacijom: do pojave nacionalnih stranaka. Posle toga zavladalo je nepoverenje, okretanje glave, izbegavanje
susreta i, poslednje - direktne pretnje, poruke i provokacije. Anonimni pozivi telefonom najee se navode kao sredstva zastraivanja i poruka. Obino su bila pitanja:
Jo ste tu?, ta eka?, etnici odlazite. Ali bilo je i drastinih pretnji, kao:
Zna li, edo, da otrim no i da u da te koljem?32
26
27
28
29
30
31
32
94
R. M., S. Mitrovica, 22. novembra 1993. godine.

B. B., roen 24. oktobra 1955. godine, zabeleeno u Beogradu, 18. novembra 1993. godine.
M. P., roen 1. aprila 1949. godine, zabeleeno u Beogradu 29. oktobra 1993. godine.
V. B., (ime poznato autoru), zabeleeno u S. Mitrovici, 3. avgusta 1993. godine.
V. S., roena 1964. godine, zabeleeno u Iloku, 1993. godine.
K. B., i M., zabeleeno u S. Mitrovici, 11. novembra 1993. godine.
M. D., roen 15. januara 1947. godine, zabeleeno u Beogradu , 18. novembar 1993. godine.
M. MITROVI
Mnogobrojni su primeri i jugoslovenski opredeljenih graana iji je tretman bio

kao i srpske populacije, koji su takoe pronali mesto meu izbeglicama u Srbiji. Na
brani par (Makedonac i Hrvatica) vren je pritisak da odu iz Zagreba, jer je suprugu
otac bio vojni penzioner. Cela porodica se izjanjavala kao jugoslovenska. Sin koji je
te navode zapisao sea se i potenih batina, jer nije hteo da pohaa veronauku,
odaziva se na mobilizaciju i slino. Cela porodica je dobijala pomo od Pravoslavne
crkve, jer kao Jugosloveni nismo dobijali posao.33
S pojavom nacionalistikih stanaka poinje pritisak na nau kuu, kae roena
Zagrepanka. Poinju telefonske pretnje, susjedi nas izbjegavaju. Veina ne eli s
nama razgovarati. Najbolji kuni prijatelji pljuju po nama i brane nam da hodamo ulicom. Niko ne smije da nam doe u kuu i da se due zadrava, tako da smo ivjeli
izolovano, jo navodi ista izbeglica, nabrajajui razloge naputanja Zagreba.34
Plaei se asimilacije i gubljenja nacionalnog identiteta dece, optinski slubenik
je nakon ignoriranja na radnom mjestu i u mjestu stanovanja, a ne videi dalju perspektivu za Srbe, odluio da napusti grad. Od imovine uspeo je da unovi samo garau
i to pod nepovoljnim uslovima s obzirom na trinu vrednost.35
U martu 1994. godine, sa dvoje dece u Beograd je stigla Srpkinja udata za Hrvata.
Doivljavala sam, zapisala je, gotovo svakodnevna maltretiranja i provokacije, kako od prvih komija tako i od ostalih. Mu ju je toliko maltretirao da je jednostavno
pokupila djecu i pobjegla.36
Ja se nisam smio nigdje kretati, bio sam gotovo u kunom pritvoru, tvrdi bivi
Zagrepanin iz optine Dubrava. U gostionici se deavalo da pokupe sve Srbe i vode na
sasluanje. Njega su najvie provocirale komije, tvrdei da e ga zaklati.37
Student fakulteta u Zagrebu vraa se u grad da bi upisao treu godinu studija. To
mu je, kako kae, bila ogromna greka, jer tamo za mene vie nije bilo ivota.
Pored ostalog, bio je jedan od retkih koji je za vreme vazdune uzbune prepisivan pri
silasku u sklonite.38
Suprug na kninskom ratitu, kerka u Nemakoj, ona u trosobnom stanu u Zagrebu. Skoro svaki dan dva mupovca su joj pretresala stan, razbijali i unitavali ta su
htjeli. Telefonski pozivi i pretnje iz dana u dan bili su uestaliji i uglavnom se svodile
na pretnje da se mora otii. Bio je to ivot pun straha i patnje. Nismo smjeli nikud
izlaziti i niskim se sastajati. Bili smo u kunom pritvoru i razmiljali kako da napustimo Zagreb. Paso je dobila preko veze i sa linom garderobom krenula put Srbije.39
33
34
35
36
37
38
39
K. N., zabeleeno u Beogradu, 16. decembra 1993. godine.

. V., roena 12. oktobra 1964. godine, zabeleeno u Beogradu, 1. decembra 1993. godine.
R. S., roen 28. juna 1954. godine, zabeleeno u Beogradu, 26. oktobra 1993. godine.
T. M., (ime poznato autoru), zabeleeno u S. Mitrovici, 24. aprila 1994. godine.
A. ., zabeleno u Beogradu 6. avgusta 1993. godine.
E. S., roen 8. juna 1968. godine.
B. P., zabeleeno u S. Mitrovici, 12. oktobra 1993. godine.
95
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2003.
Izbeglica je zbog ikaniranja sama dala otkaz, ispred ulaznih vrata u stan podmetnuta joj je vatra, kerka joj je pretuena u koli, prisiljavana da ide na veronauku.
Porodica je legalnim putem napustila grad, nosei sa sobom i neto stvari.40
"Pucali su na nau kuu i onda smo odluili da pobegnemo, zapisala je ena
ugostiteljski radnik, koja je iz Zagreba izbegla 19. decembra 1991. godine. Pre toga su
joj iskljuili struju, vodu i telefon.41
Navedeni primeri oralne istorije nedvosmisleno pokazuju da je etniko ienje
srpskog stanovnitva iz Zagreba bila realnost u graanskom ratu 1991-1995. godina.
Primere sline sadrine mogue je navesti u daleko veem obimu i svi bi se uglavnom
svodili na krenja meunarodnog humanitarnog prava i prava koje su donosile drave
formirane na podruju bive SFRJ. Uostalom, i Rezolucije Saveta bezbednosti Ujedinjenih nacija (713, 764, 771, 780, 808) upozoravaju aktere graanskog rata na krenje
meunarodnog humanitarnog prava, ukljuujui tu masovna ubijanja i nastavljanje
prakse etnikog ienja.42 U enevskim konvencijama iz 1949. godine, meu teke
povrede humanitarnog prava navode se namerno unitavanje i prisvajanje, te pljakanje javne ili privatne imovine.
Gornju konstataciju o etnikom ienju mogue je potkrepiti i statistikim
podacima popisa stanovnitva u Hrvatskoj 1991, odnosno 2001. godine. Prema prvom
pominjanom popisu u Hrvatskoj je 1991. godine meu 4.760.344 stanovnika Republike Hrvatske ivelo 12,2 odsto Srba. U Zagrebu je od 930.550 stanovnika taj procenat
iznosio 5,4 odsto. Deset godina kasnije u Hrvatskoj je registrovan 201.631 Srbin, to u
procentima iznosi 4,54 odsto. U gradu Zagrebu, prema poslednjem popisu, ivelo je
18.811 stanovnika, koji su se izjasnili kao Srbi, ili, u procentima, 2,41 odsto.43
Etniko ienje Srba iz Zagreba, kako pokazuju primeri iz oralne istorije i statistike, deo su velikog procesa tokom 1991-1995. na jugoslovenskim prostorima. Procesa
izazvanog, pre svega, ratnim sukobima, ali i strategijom zemalja koje su nastojale da se
osamostale nakon raspada SFRJ. Tu strategiju na samom poetku rata jasno su uoili
meunarodni faktori i na nju reagovali pokuajem zaustavljanja ratnih operacija i
iznalaenja mirovnih reenja, kojima je, u osnovi, trebalo zaustaviti, odnosno eliminisati rezultate etnikog ienja (Vens-Ovenov plan, Plan Z-4, Dejtonski sporazum i
drugi).
40
41
42
43
96
G. Z., zabeleeno u S. Mitrovici, 1. oktobra 1993. godine.

C. S., zabeleeno u Beogradu, 22. septembra 1993. godine.
Meunarodni krivini sud za ratne zloine u bivoj Jugoslaviji, Beograd 1993, str. 48.
Podaci su iz Stanovnitvo prema nacionalnoj pripadnosti, po opinama - popis 1991-2001. godine. Po popisu stanovnitva 2002. god. u Srbiji se jo uvek nalazilo 11.869 registrovanih izbeglica Izbegliki korpus
u Srbiji, Beograd 2004, str. 120.
M. MITROVI
Summary
Ethnic cleansing of the Serbs in Zagreb 1992-1994.

(Based on the oral history)
Ethnic cleansing of the Serbs in Zagreb during 1992-1994 was a part of the war`s
processes of 1991-1995 in Republic Croatia and Bosnia and Herzegovina. The war refugees, as a product of ethnic cleansing, narrate that ethnic cleansing was persuaded by
all nations involved in the war: Serbs, Croats and Moslems.
The case study of Zagreb could be justied by a few reasons the rst, the city of
Zagreb and its surroundings was not area where the warring military formations fought
against each other. The second, there were a lot of the Serbs inhabitants in Zagreb, and
the third, the Serbs in Zagreb were subjected to various forms of ethnic cleansing distinctive also for the other parts of Republic of Croatia and Bosnia and Herzegovina.
The testimonies of the war refugees are very important as the historical sources
and base of the oral history. However, the testimonies of the war refugees very often
subjective, the statements of the war refugees are usually given under very stressful
circumstances and because of that a historian has to use that type of sources very carefully. The statements of the Serbs war refugees from Zagreb have been compared with
various numbers of documents and memoirs.
97
TOKOVI ISTORIJE
98
3-4/2003.
BIOGRAFIJE
Biographies
Dr Andrej EMJAKIN,
istoriar iz Moskve
UDK 32:929 Pai N.

UDK 329 (497.11) 18 (093.3)
NIKOLA PAI U USPOMENAMA RUSKOG PUTNIKA

(Prilog prouavanju idejnog porekla Srpske narodne
radikalne stranke)
Dugo traju rasprave o ideolokoj prirodi Narodne radikalne stranke - pie jedan
savremeni autor. Istoriari lome koplja u nastojanju da odgonetnu sutinu radikalizma u Srbiji.1
Sve je tano. Kad je re o sutini radikalizma, istorijska nauka je podeljena. S
jedne strane, postoji miljenje da je srpska radikalna stranka neosporno (je) pripadala
velikoj porodici evropskog radikalizma. I da su njeni idejni koreni, u svojoj osnovi,
preuzeti (su) iz te evropske, u prvom redu francuske, politike tradicije.2 Prema tome, stranka je postavila demokratske slobode, ljudska prava i ekonomsku slobodu
iznad svega"3 i bila je odluno opredeljena za demokratske ideale i parlamentarnu
proceduru u politikoj borbi.4 Pri tom se u svom parlamentarizmu ona nalazila
pod pretenim zapadnim uticajima.5 A i kako bi bilo drukije, jer Srbija se kretala
1
2
3
4
5
Milan St. Proti, Ideje evropskog radikalizma i Narodna radikalna stranka u Srbiji // Evropa i Srbi,
Zbornik radova, Beograd 1996, s. 275.
Milan St. Proti, Radikali u Srbiji, Ideje i pokret, 1881-1903, Beograd 1990, S.181. Ovde treba podvui, da
su prvi na uticaj francuskih radikala na srpske radikale ukazali V. Nini i M. Jovanovi Stojimirovi (vidi:
Velizar Nini, Pera Todorovi, Beograd, 1956. s. 74-75 ; Milan Jovanovi Stojimirovi, Pera Todorovi //
Milan Jovanovi Stojimirovi, Siluete starog Beograda, Beograd, 1987 (drugo izdanje), s.118-119) Od
savremenih autora navedimo i miljenje St. Pavlovia da su se radikali u potpunosti okrenuli narodnom suverenitetu i parlamentarnoj vladavini pod francuskim uticajem (vidi: Stevan K. Pavlovi, Istorija Balkana,
Beograd 2001, s. 188).
Milan St. Proti, Radikali u Srbiji, Ideje i pokret, s. 182-183.
Duan Batakovi, Srbija na zapadu: o francuskim uticajima na politiki razvoj moderne Srbije // Susret ili
sukob civilizacija na Balkanu, Zbornik radova, Beograd - Novi Sad 1998, s. 319.
Milan St. Proti, Uspon i pad srpske ideje, Beograd 1994, s. 106.
99
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2003.
6
ka svom evropskom uzoru, a na elu tog pokreta stajala je radikalna stranka, koja je,
dakle, u pogledima na unutranje ureenje, posle mladalakih zanosa njenih osnivaa
ruskim narodnjatvom, bila zapadnjaka.7
S druge strane, smatra se da ideologija radikalne stranke to je narodnjaka ideologija; njena socijalna sutina je egalitaristika.8 Za radikale, dakle, sloboda je bilo
sredstvo, jednakost cilj.9 Isto i sa parlamentarizmom: Radikalna stranka s Paiem
na elu gradila je partijsku dravu, pokrivajui je parlamentarnom formom: nepodeljena vlast u rukama radikalne stranke, koja se izjednaava s narodom i koja je nosilac
istorijske misije Srbije"10 sauvati srpski narod kao celinu u socijalnom i nacionalnom smislu.11
Govorei ire, narodnjaki socijalizam nije bio nikakva utopija on je bio vrlo
realna pojava u jednom patrijarhalnom drutvu u njegovom prelasku u moderno. Ta
ideologija je ve u vreme svoga nastanka imala najvei uticaj u balkanskim zemljama.
Meu njima, ve i zbog injenice da je srpski narod jedini imao nacionalnu dravu, razvila se najvie: do zaokruenja u jedan sistem, koji je imao vie uticaja na drutvenu
istoriju nego to se sluti. Ili, nego to hoe da se prizna.12
***
Sve to smo ovde naveli nije povod da se ponovo uputamo u raspravu (mi smo je
ve pratili u svim detaljima).13 To je istoriografski kontekst za objavljivanje jednog
novog izvora, koji u mnogo emu govori sam za sebe. I u vezi s tim, hteli bismo samo
da skrenemo panju na neka tehnika pitanja naime, naine, na koje zagovornici
koncepcije o evropskoj prirodi srpskog radikalizma argumentuju svoje stavove u toj
raspravi.
Prvo. Priznaje se da se ovo pitanje (o ideolokoj prirodi radikalne stranke. A.
.) ponovo otvorilo, pa kad je tako, bilo bi logino da se ta koncepcija ojaa i na ube6
7
8
9
10
11
12
13
Milan St. Proti, Radikali u Srbiji, Ideje i pokret, s. 183.

Nova istorija srpskog naroda, priredio Duan Batakovi, Beograd 2000, s. 178.
Latinka Perovi, Predgovor // Pera Todorovi, Krvava godina, priredila L.Perovi, Beograd 1991, s. 31.
Vidi takoe: Olga Popovi-Obradovi, O ideolokom profilu radikala 1903-1914.// Tokovi istorije, 1994,
Br.1-2, Beograd, 1995., s.59-76; Boko Mijatovi, Osnovni pogledi naprednjaka i radikala tokom 80-tih
godina XIX veka// Srpska politika misao, 1996. Br.1-4. s.241-259; Andre emykin, Svetozar
Markovi i serbskay radikalnay partiy // ivot i delo Svetozara Markovia, Zbornik radova, Beograd 1997, s. 429-452; Diana Mikova, Srbskiyt radikalizm prez XIX v.: stranici ot
istoriyta na balkanskiy populizm // Tokovi istorije, 1999, Br.1-4, s. 36-68.
Latinka Perovi, Srpski socijalisti 19. veka, knj. 3. Beograd 1995, s. 91.
Olga Popovic-Obradovi, Ka kritikoj istoriografiji // Tokovi istorije, 1998, Br.1-4. S.224. Vidi takoe:
Olga Popovi-Obradovi, Parlamentarizam u Srbiji 1903-1914, Beograd 1998, s. 81-85; Andrej Leonidovi emjakin, Ustav osuen na neuspeh, Srpski ustav iz 1888. godine, Drutvene pretpostavke i
modernizacijski okviri: istoriografski stereotipi i dileme // Godinjak za drutvenu istoriju, Beograd 2000,
Sv.2-3, s. 164-189.
Latinka Perovi, Srpski socijalisti 19. veka, knj. 3, s. 90.
Latinka Perovi, Socijalistika misao bitna tendencija u razvoju drutvene i politike misli u Srbiji // Latinka Perovi, Srpsko-ruske revolucionarne veze. Prilozi za istoriju narodnjatva u Srbiji, Beograd 1993, s.
28.
Vidi: Andre Leonidovi emykin, Ideologiy Nikol Paia. Formirovanie i wvoluciy.
(Obzor literatur) // Tokovi istorije, Beograd 1999, Br.1-4, s. 271-311.
100
A. EMJAKIN
Nikola Pai u uspomenama ruskog putnika
dljiviji nain potkrepi novim izvorima i dubljim razmiljanjima. Meutim, toga nema:
Upravo zbog nepotrebnih nedoumica u sadanjem vremenu, pojavila se potreba da se
jo jednom iznesu osnovni dokazi14 u njenu korist. I dalje se iznose ve poznate teze
iz ranijeg teksta, u kojima se ne menja ni re.
Drugo. Poziva se na autoritet stare istoriograje, koja je gotovo jednoglasna u
oceni da su nai radikali poeli kao sledbenici socijalistikog uenja Svetozara Markovia, ali da su se brzo udaljili od njegovog socijalizma i postepeno prihvatili ideje
britanske parlamentarne teorije i francuskog radikalizma. Takva zapaanja, smatra se,
potvruje analiza autentinih britanskih i francuskih izvora,15 koji i jesu ti osnovni
dokazi u prilog stava o izvornom evropeizmu srpskih radikala.
Tree. Od srpskih izvora u analizu (uporeenje) uzima se samo jedan dokument
zvanini program Srpske radikalne stranke 1881. godine, koji se, dakle, predstavlja
kao kamen temeljac njene ideologije i zato izgleda sasvim opravdano da se uticaji
ideja francuskih radikala na svoje imenjake u Srbiji trai u uporeenju politikih programa dva pokreta. Posle takvog uporednog posmatranja i sledi zakljuak, da su
slinosti izmeu politikih programa srpskih i francuskih radikala i oigledne i nesporne, a njihova bliskost se ogleda ne samo u ideolokom jedinstvu, nego i u terminologiji. Dakle, postaje sasvim jasno da je radikalni pokret u Srbiji bio pod neposrednim uticajem ideja francuskog radikalizma. I vie od toga. Idejna osnova francuskog
radikalnog pokreta bila je najbitniji izvor ideologije srpske radikalne stranke.16
Takav pristup temi, pa i raspravi, ostavlja bez pravog odgovora suvie mnogo
pitanja da bi se on mogao smatrati do kraja ubedljiv. Dozvoliemo sebi u vezi s tim
samo nekoliko kratkih komentara.
Poziv na to, da su stari pisci bili u pravu u odnosu na radikale, koji su se brzo
udaljili, pretvara vrlo sloen proces organske transformacije u jednostavnu emu
raskida s prolou, kada se svaka evolucija socijalistikog pokreta tumai kao izdaja
ideja socijalizma, pa ak i kao kraj same ideje.17 To je s jedne strane. S druge i sa
starim piscima nije sve tako prosto. Dragoslav Jankovi, na primer, koji se moda najvie od svih bavio istorijom srpskih politikih stranaka (posebno radikalima), i koji je
ranije zaista govorio o njihovom socijalistikom renegatstvu (stranka koja se ubrzo
otkrila kao stranka koja titi buroaski poredak i buroaske ustanove),18 u poslednjem
svom radu doao je do drukijeg zakljuka: radikali nisu bili tada graanska partija,
nego antiburoaska, okrenuta masi naroda, a u prvom redu seljatvu i pri tom s dosta
elemenata Markovievog socijalistikog uenja u svojoj ideologiji.19 injenica da je
14
15
16
17
18
19
Milan St. Proti, Ideje evropskog radikalizma i Narodna radikalna stranka u Srbiji // Evropa i Srbi, s. 275.
Isto.
Milan St. Proti, Radikali u Srbiji, Ideje i pokret, s. 70, 73, 76; Isti,. Ideje evropskog radikalizma i Narodna radikalna stranka u Srbiji // Evropa i Srbi, s. 277, 280; Isti, Ideologija narodne radikalne stranke i
Nikola Pai // Nikola Pai, ivot i delo, Zbornik radova, Beograd 1997, s. 149, 150.
Latinka Perovi, Srpski socijalisti 19. veka, knj. 3..., s. 51.
Dragoslav Jankovi, O politikim strankama u Srbiji XIX veka, Beograd 1951, s. 227.
Dragoslav Jankovi, Raanje parlamentarne demokratije, Politike stranke u Srbiji XIX veka, Beograd
1997, s. 361.
101
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2003.
jedan naunik sam podvrgnuo kritikom preispitivanju svoje ranije sudove, govori
sama za sebe i, bez svake sumnje, zasluuje panju.
Dalje. Analiza francuskih izvora vredna je panje sama po sebi, ali kako moe
samo njihova analiza dovesti do zakljuka o presudnom uticaju francuskih radikala na
srpske imenjake? Pri tom da je gotovo nemoguno otkriti precizne puteve kojima
su misli francuskog radikalizma stizale do prvaka Narodne radikalne stranke u
Srbiji.20 Ako se smatra da je taj put iao preko Pere Todorovia, koji se vratio u Srbiju
iz Pariza pred kraj 1880. godine (a on se i uzima kao prvi ideolog radikalne stranke),21 treba imati u vidu da je on doao posle nekoliko godina odsustva, kada je tlo za
konstituisanje stranke u samoj zemlji bilo ve pripremljeno. Pripremio ga je organizaciono i ideoloki Nikola Pai, o emu ima dosta izvora.
to se tie programa srpskih radikala od 1881. godine jedinog dokumenta, koji
se uporeuje sa francuskim izvorima i ima s njima nespornu slinost, Pai je iste
godine prikazao okolnosti njegovog donoenja: Na brzu ruku, dakle, sainjen je program Narodne radikalne stranke U programu naem do saziva Velike skuptine
nismo uvrstili nikakve reforme, no samo one, koje su postojale u programu adrese i
programu nike opozicije (u skuptini 1878-1880. A. .) i lista 'Videlo'. Tim smo namerno hteli da izbegnemo sve ono, ta bi dalo povoda rascepu, ali smo u kratkim crtama rekli ta elimo u ustavu da se promeni i u kom pravcu, a to opet ostane nepromenjeno.22 Ovde nije mesto da komentariemo koja taka u tom eklektikom programu
kome pripada, ali jasno je da se on ne moe smatrati kao stub iste misaone konstrukcije radikala. Drugi izvori, o kojima se sa mnogo veim pravom moe rei da oni
jesu ideolokog karaktera (Statute, koje za razliku od veitog programa, menjale su
se prema potrebi; Nacrt radikalnog ustava od 1883. godine, koji je trebalo da se uva
kao najvea partijska tajna i dr.), ostali su van analize, to nikako ne utemeljuje zakljuke o neposrednom uticaju, nego sasvim naprotiv.
U istoriograji se o tome ve pisalo: Problem neposrednih veza i uticaja, za razliku od posrednih, prilino uoptenih, ostao je neistraen.23
I najzad, jasno je da se rasprava ne moe voditi prostim ponavljanjem ranijih
stavova. Ipak se u nju mora unositi neto novo, i najbolji sluaj toga, kada su to novi
izvori
***
20
21
22
23
Milan St. Proti, Ideje evropskog radikalizma i Narodna radikalna stranka u Srbiji // Evropa i Srbi, s.
275.
Milan St. Proti, Ideologija narodne radikalne stranke i Nikola Pai // Nikola Pai, ivot i delo, s. 147.
Nekako udno izgleda ideolog, a i politiki program, u koji je on uvrstio ideje francuskog radikalizma, kada
taj isti autor tvrdi, da 'Todorovi nije uzimao ideje ni tako naelno, ni tako duboko da bi to pitanje imalo
toliku vanost kolika mu se pridaje'. (Milan St. Proti, Radikali u Srbiji, Ideje i pokret, s. 163.)
Govor Nikole Paia u Zajearu (2. juna 1881) // Nikola P. Pai, Pisma, lanci i govori (1872-1891) priredili Latinka Perovi i Andrej emjakin, Beograd 1995, s. 102.
Rado Ljui, Srbija 19. veka, knj. 1, Beograd 1994, s. 352.
102
A. EMJAKIN
Radei na projektu Rusi o Srbiji i Srbima, naili smo na putopis Evgenija

Lavovia Markova (1835-1903), koji je 1895. godine obiao Srbiju i Crnu Goru. Autor
putopisa zavrio je Harkovski univerzitet, gde je stekao stepen magistra prirodnih nauka. Dugo je radio kao pedagog, a bio je i direktor gimnazije u Simferopolu (Krim).
Veoma je plodan publicista. Saraivao je u listovima Golos i Rus; asopisima Oteestvenne zapiski, Vestnik Evrop, Russka re. Mnogo je putovao irom Rusije i po svetu, a utiske sa tih putovanja predstavljao javnosti u posebnim knjigama.
Nakon obilaska Srbije i Crne Gore, napisao je obimno delo Puteestvie po Serbii i ernogorii. Puteve oerki (Sankt Peterburg, 1903), iz koga smo i
uzeli odlomak o susretima i razgovorima autora sa Nikolom Paiem, koji se ovde
objavljuje.
Ovaj izvor, mada i relativno kratak, znaajan je, jer je Pai tokom susreta sa ruskim gostom sam i u vrlo preciznoj formi odgovorio na pitanje oko koga se i danas
lome koplja, odbacivi svaku pomisao o francuskoj ideolokoj prirodi srpskih radikala. Osim toga, u svom intervjuu on je dao itavu istoriju postanka stranke, iz koje
se jasno vidi njena prava priroda. I to su autentini argumenti, treba naglasiti, za razliku od kasnijih konstrukcija, u kojima se Pai vetaki i proizvoljno odvaja od ideologije radikala (idejnu osnovu srpskog radikalizma stvarali su drugi).24 Veoma je
vano da Pai i 1895, to takoe sledi iz Markovljevog zapisa, stoji na istim stavovima kao pre deset i dvadeset godina. To samo jo jednom dokazuje zakljuak o retkoj
ideolokoj doslednosti voe srpskih radikala.
Svedoanstvo ruskog putnika o beogradskim susretima s Nikolom Paiem korisno je i sa gledita preciziranja biograje samog Paia. Obino se konstatuje da je poetkom jeseni 1894, posle povratka iz Rusije, on otputovao u Opatiju, a u Beograd se
vratio tek sredinom decembra idue godine.25 Meutim, kao to se vidi, on se i leti
1895. godine nalazio u prestonici (Markov ne navodi taan datum svoga boravka u
Beogradu, ali injenica da je formiranje vlade na elu sa Stojanom Novakoviem bilo
tada najaktuelnije pitanje u srpskoj politici,26 dozvoljava govoriti o tome s potpunom
uverenou).
Odlomak iz putopisa E. L. Markova objavljuje se na jeziku originala.
24
25
26
Milan St. Proti, Radikali u Srbiji, Ideje i pokret, s. 155. Vidi takoe: Stevan K. Pavlovi, Istorija Balkana, s. 188.
Vidi: Vasa Kazimirovi,. Nikola Pai i njegovo doba (1845-1926), knj. 1, Beograd 1990, s. 536, 538; ore
Radenkovi, Pai i Srbija, Beograd 1997, s. 267, 270.
Vlada Stojana Novakovia formirana je 25. juna 1895. godine.
103
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2003.
***
Paia y sskal ne srazu. K udivleni svoemu, adresa wtogo stol populyrnogo v Serbii eloveka, na dnyh exe bvego pervm ministrom,1
poti nikto ne mog mne ukazat. Davali e takie putanne i neverne,
to y naprasno izezdil neskolko otdalennh ulic i kvartalov Belgrada, spraivay ut ne v kadom dome ego kvartiru. Bez somneniy, y vse
natkalsy na lde, ne prinadlevih ni k radikalno, ni k kakonibud voobxe politiesko partii. A v konce koncov okazalos, to Pai il nedaleko ot nas. Mne skazali, to ego mono zastat doma tolko
rano utrom, tak to y postualsy k nemu v polovine devytogo. Gorninay
otperla dver i vvela meny prymo v nebolo kabinet, s pismennm
stolom poti u samogo vhoda, s nebolim kafikom russkih knig. Tut i
Gonarov,2 i Tolsto,3 i drugie izvestne russkie avtor.4 Pai elovek srednih let,5 s erno borodo i oen umnm lbom, s sereznm i
estnm vzglydom, vnuaxim simpatii. On i odet v esuu,6 kak m vse,
Russkie, letom ego y ne vidal na drugih Serbah. Pai ne tolko ne molaliv, kak mne govorili, a, naprotiv, oen obxitelen i s ohoto izlagaet obstoytelno vse, o em ego spraivae. Govorit on po-russki sovsem horoo.7 Ego oen trevoit teperenee finansovoe poloenie
Serbii i nesposobnost nastoyxego ministerstva.
- Zatevat konversi gosudarstvennogo dolga iz 4 % pod obespeenie
monopoli, s uastiem v komissii dvuh lenov inostrannh derav; a
komissiy wta dolna bt nezavisima ot serbskogo pravitelstva. No
ved wto nam gotovyt sudbu Egipta! s negodovaniem govoril Pai8
1
2
3
5
6
7
Za vreme vladavine kraa Aleksandra Obrenovia (dok ga je zastupalo Namesnitvo) Nikola Pai je dva puta bio na elu srpske vlade. Prvi mandat mu je trajao od 23. februara
1891. do 31. marta 1892. Drugi od poetka aprila do 21. avgusta iste godine (opirnije o tome vidi: Mihajlo Vojvodi, Prva i druga vlada Nikole Paia (1891-1892) // Nikola Pai.
ivot i delo. Zbornik radova. Beograd, 1997. S.110-129).
Gonarov Ivan Aleksandrovi (1812-1891) ruski kievnik. Autor je romana Oblomov.
Tolstoj Lav Nikolajevi (1828-1910) jedan od najveih ruskih i svetskih pisaca i mislioca
svih vremena. egova najpoznatija kievna dela su romani Rat i mir i Ana Kareina Pai se upoznao sa stvaralatvom Tolstoja, najverovatnije, 1880-ih godina, kada je
esto boravio u Rusiji. U svom rukopisu Sloga Srbo-Hrvata on se jednom direktno pozvao
na Tolstoja (vidi: Nikola Pai. Sloga Srbo-Hrvata. Priredio ore Stankovi. Beograd,
1995, s.133), citirajui egovu pripovetku ubav, to je Bog, objavenu u Rusiji 1886. godine.
Po povratku u osloboeni Beograd 1918. godine, Pai je u spisku odnesenih tokom okupacije stvari naveo, da su mu nestala i sabrana dela ruskih pisaca (Arhiv Jugoslavije. Zaostavtina Nikole Paia. Fascikla 4).
Kad ga je obiao E.Markov, Pai je imao 50 godina.
esua (rus.) - vrsta tkanine od svile, obino uto-sive boje. Bila je vrlo popularna kod Rusa.
Uiti ruski jezik Pai je poeo u Cirihu kod ruskih socijalista. Kasnije, tokom emigracije, esto boravei u Petrogradu, Moskvi i Odesi, on ga je znatno unapredio. Dodajmo i to,
da je od leta 1893. do aprila 1894. on bio na dunosti srpskog poslanika u Rusiji.
U decembru 1894. ministar finansija Vukain Petrovi pokuao je da izvri konverziju
srpskih dugova. egov predlog je bio da se zakui novi zajam od 98 miliona dinara (uz 4 %
godie kamate), iz kojeg bi se imali isplatiti stari dugovi. U zalog su se davali prihodi od
dravnih monopola, a u komisiju, koja bi se formirala da kontrolie itav posao, trebali
da uu dva predstavnika stranih banaka. Ovaj ugovor o zajmu naiao je u skuptini i u javnosti na najotriju kritiku. ega je branio samo bivi kra Milan, raunajui na podrku
svog sina. Meutim, kra Aleksandar nije eleo da se mea. Na kraju krajeva, zajam je propao.
104
A. EMJAKIN
Korol prizval meny i spraival moego mneniy na wtot set. Y predosteregal ego, to wto oen opasn ag; lue platit 5 procentov, da
ostavatsy pri starom poloenii, kuda ne primeivalos niego politieskogo. Sluhi est, to ministerstvo ue podalo v otstavku,10 i to
korol obratitsy k smeannomu ministerstvu, tak to, bt moet, budut
priglaen i nekotore iz radikalno partii, kak sovetuet koroleva.11
Pai smotrit na buduxee s nadedo i nadeetsy, to korol skoro
opyt vstupit na praviln konstitucionn put.12
- Korol, po-vidimomu, ponyl, to on oibsy, otstupiv ot konstitucii, no emu nelovko prymo poti nazad, i wto, bez somneniy, soveritsy
malo-pomalu, govoril Pai.13 Vliynie korolev, k sast, vse vozrastaet, a otnoeniy s Milanom14 delatsy vse hue.15
Y sprosil Paia, kakoe sobstvenno otliie u nih radikalno partii ot liberalno i progresistsko, to est naprednycko?
- Vidite li, - otveal Pai, - nau radikalnu parti nelzy smeivat s tem, to nazvaetsy wtim imenem vo francuzskom parlamente,16 poyvilas ona u nas s Svetozarom Markoviem,17 drugom vaih ernevskogo18 i Dobrolbova,19 pod neposredstvennm vliyniem ide, gospodstvovavih v Rossii v estidesyth godah.20 Esli hotite posmotret,
von i bst ego! ukazal Pai na stoyvi v ego kabinete bolo bst
muin, neskolko napominavego obxim vidom svoim ernevskogo.21
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
Aleksandar Obrenovi (1876 - 1903) - kra Srbije (1889 - 1903).

Radi se o vladi Nikole Hristia.
Natalija Obrenovi, roena Keko (1859 1941), knegia (1875 1882), pa kraica Srbije
(1882 1889). Supruga je Milana Obrenovia i majka kraa Aleksandra.
9 maja 1894. godine kra Aleksandar izvrio je svoj drugi po redu dravni udar. On je ukinuo
Ustav od 1888. godine i vratio na snagu Ustav od 1869. godine.
Tek je 1901. godine kra Aleksandar oktroisao novi Ustav, kojim se u Srbiji prvi put uvodio dvodomni sistem. egovim ukazom od 6. aprila iste godine Nikola Pai je postaven za senatora.
Milan Obrenovi (1852 1901) knez (1868 1882), pa kra Srbije (1882 1889) 1897-1900.
bio je armijski general i komandant aktivne vojske. Otac kraa Aleksandra.
im je propao Vukainov zajam, to je Milan Obrenovi doiveo kao svoj lini poraz, on
je odmah (aprila 1895.) napustio Srbiju. Videlo se da je izmeu oca i sina dolo do sukoba.
Nedeu dana kasnije u Beograd je stigla kraica Natalija, koja je elela da se kra Aleksandar priblii i izmiri s radikalima.
(Prevod ove reenice Paia).
Markovi Svetozar (1846 1875) rodonaelnik socijalistikih ideja u Srbiji.
ernievskij Nikolaj Gavrilovi (1828-1889) revolucionar, pisac i publicista. Jedan od
vodeih ideologa ruskog narodakog socijalizma. Autor je romana ta da se radi?.
Dobroubov Nikolaj Aleksandrovi (1836-1861) kievni kritiar i publicista, prisni
saradnik i jednomienik ernievskog.
Pai ovde govori o idejama narodakog socijalizma, koji se, kao reakcija na razvoj zapadnog kapitalizma i zapadnog socijalizma, bazirao na formuli o mogunosti preskakaa kapitalizma (u su teorijski razradili A.I.Hercen i N.G.ernievskij), to jest - neponavaa
puta Zapadne Evrope (vidi o tome: Latinka Perovi. Srpski socijalisti. Beograd, 1985.
S.96-117; Latinka Perovi. Socijalistika misao bitna tendencija u razvoju drutvene
i politike misli u Srbiji // Latinka Perovi. Srpsko-ruske revolucionarne veze. Prilozi
za istoriju narodatva u Srbiji, Beograd, 1993. s.19-28).
U radnoj sobi Nikole Paia stajala su dva mermerna poprsja: Svetozara Markovia i
Adama Bogosavevia. ih je 1892. godine izvajao egov urak Stevan Dukovi poznati
vajar, koji je iveo u Firenci (Arhiv Srbije. Zaostavtina Nikole Paia. Nesreena
graa). Kako se ini, ova ienica moe takoe svedoiti (mada i na posredan nain) o doslednosti Paia.
105
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2003.
- V Serbii bli togda dve politieskie partii, - prodolal Pai.

Liberal22 stoyli za dinasti Obrenovie23 i mogli nazvatsy liberalami tolko po sravneni s palonm reimom Miloa;24 naprednyki25 e v to vremy bli za Karageorgievie26 i za sblienie s Avstrie. Markovi stal propovedovat, to dinastiy dly Serbov delo vtorostepennoe, to dly nas vano horoee pravlenie, vernost konstitucii, vse
ravno pri to ili drugo dinastii. Wto pridalo partii harakter kak budto b antidinastieski, hoty wto blo nespravedlivo, ibo partiy bla tolko nedinastiesko.27 Radikal snaala bli propitan neskolko socialistieskim duhom nastolko, po krane mere, kak i va
ernevski, no wto napravlenie isezlo samo sobo, potomu to v
Serbii ono nevozmono: 95 % Serbov selyki, imexie nedviimu
sobstvennost, i nikakie socialistieskie teorii ne v silah bli b
ubedit ih, to wto sobstvennost oni doln podelitsy s drugimi.28
Markovi propovedoval tolko neobhodimost selsko obxin na
maner russko, tob ne razvivalsy u nas proletariat, tob Serbii ne
idti v wtom otnoenii po sledam Evrop.29 I obxina u nas ivet do sih
por: kadoe selenie imeet, pomimo podvornh uastkov, obxinnu
zeml dly buduxih lenov svoih i dly obxestvennh nud. Ob wtom
radikal osobenno hlopotali.30 Mono smelo skazat, to ves serbski
narod za radikalov. Vo vnene politike naa programma druba s
Rossie,31 no pri wtom ne trebovat ot Rossii bolee togo, to ona moet
dat; potomu to m ponimaem, to ona sama stesnena v svoih destviyh
22
23
24
25
26
27
28
29
Grupa umerenih liberala na elu sa Jovanom Ristiem.

Obrenovii kneevska (1815-1842 i 1858-1882), pa kraevska (1882-1903) dinastija u Srbiji.
Milo Obrenovi (1780-1860) knez Srbije (1815-1839 i 1858-1860). Rodonaelnik dinastije
Obrenovia.
Pai tu ima u vidu stare konzervatore naslednike Ustavobranitea. Prava napredaka stranka (izrasla iz mladokonzervativne grupe, koju su saiavali Milutin Garaanin,
Stojan Novakovi, Milan Piroanac, Milan Kujuni-Aberdar, Milan Milievi i t.d.)
formirala se tek 1881. godine.
Karaorevii u XIX veku kneevska (1842-1858), u XX veku kraevska dinastija u Srbiji
(1903-1918); Kraevini Srba, Hrvata i Slovenaca (1918-1929); Kraevini Jugoslaviji (19291945, faktiki do 1941).
Podvueno je u originalu verovatno je u razgovoru Pai posebno naglasio ove definicije.
Jo 1875. godine u pismu Evremu Markoviu Pai je konstatovao: Dok je Svetozar bio
iv, pre no to e se Javnost pokrenuti (en je prvi broj izaao septembra 1873. A.),
mi smo se gotovo svi sloili da program, koji je u Radniku ottampan bio (1871. A.) u
neemu izmenimo, i u tome da se privatimo praktinijeg poa. Mi smo reili da nae politike i ekonomne teorije vezujemo uvek sa dnevnim pitaima. I idue godine u pismu Mii
Dimitrijeviu Pai je podvukao da mi ne agitiramo da ukinemo ustanove privatne
svojine (vidi: Nikola P. Pai. Pisma, lanci i govori (1872-1891). Priredili Latinka
Perovi i Andrej emjakin. Beograd, 1995. S.43-44; 51.).
U ve citiranom pismu M.Dimitrijeviu Pai formulie glavni ci radikalne partije:
Mi hoemo da narod sauvamo da ne usvoji pogreke zapadnog industrijskog drutva, gde
se stvara proletarijat i neizmerni bogataluk, no da se industrija podigne na osnovi zadrunoj. I 1880. u pismu uredniku Videla, iznosei program narodne radikalne partije, on
tvrdi isto: Treba ivo raditi da se zemorada u nas poboa, da se industrija domaa
razvija, ali ukoliko je mogue bez proletarijata (Nikola P. Pai. Pisma, lanci i
govori s.51; 61.).
106
A. EMJAKIN
Evropo. Rossiy, koneno, oen obidela nas San-Stefanskim dogovorom,32 no ne iz vrad k nam, a prosto vsledstvie zabludeniy vaih
diplomatov <>. A medu tem, Rossii blo b vsego spravedlivee razgraniit Serbov i Bolgar pri uastii samih Serbov i Bolgar: togda ne
moglo b vti takih krupnh nespravedlivoste i oibok. Teper nam
ostaetsy dat, kako vopros vdvinet rane na oered istoriy: raspadenie Avstrii i vozvraxenie nam Bosnii, ili raspadenie Turcii s vozvratom k nam Staro Serbii.
Y zametil svoemu sobesedniku, to, po moemu mneni, interes
Serbii mnogo vigrali b, esli ee politieskie ldi, vmesto togo,
tob drobit svoi sil i vzaimno istoxat seby besplodno partino
vrado, soedinilis v patriotieskih usiliyh dobitsy togo, to im
vsem odinakovo nuno.
Pai otasti soglasilsy s wtim i skazal:
- S liberalami m mogli b idti vmeste dovolno legko, ibo teper
medu nami net poti nikako raznic v celyh i vzglydah; v poslednee
vremy liberal li rydom s nami, hoty i sami po sebe; obstoytelstva
vole-nevole zastavili ih destvovat zaodno <>.
Ko mne zael poznakomitsy Stoyn Proti,33 bvi ministr vnutrennih del v ministerstve Paia,34 teper redaktor radikalnogo eemesynogo urnala Delo, edva li ne edinstvennogo sereznogo
30
31
32
33
34
1888-1889. (znai ve mnogo godina posle smrti Sv.Markovia) Pai je pisao u Slozi
Srbo-Hrvata: Srpska zadruga najblia je socijalna ustanova ruskoj optini, ruskom
miru, i iza te zadruge stoji srpska optina, koja jo nije napustila zahtev o svojoj samoupravi optinskoj i koja jo ima dovono optinskog zemita, koje pripada celoj optini, svima lanovima enim. Srpska dakle zadruga i srpska optina najblie su ruskom
miru. Ukoliko su one razline od ruskog mira utoliko se je odvojio srpski duh i srpska
filozofija od ruskog iliti opte slavenskog. No te osobine, sa jo nekim osobinama, koje
su svojstvene samo srpskome narodu, dovone su da moe srpski narod stati pored one velike
zadae slaveno-ruskog drutva. Dovone su da sauvaju srpski narod od potiska sa Zapada,
dovone su da mu dadu novog ivota i poleta Naravno, - rezimirao na kraju Pai, - da sve
to vredi, kad se tano pojmi vrednosti tih ustanova i kad se stanu uvati kao najvea svetia
narodna, koja ga je sauvala od ekonomskog ropstva i koja e ga sauvati ako se osiguraju i
razviju svestrano (Nikola Pai. Sloga Srbo-Hrvata S.133-134.).
Jo 1887. Pai je pisao visokom ruskom funkcioneru Ivanu Aleksejeviu Zinovjevu:
Naa stranka u politici sponoj drala se je slav. i prav. Rusije, a u unutraosti srp.
obiaja i duha. Evo otkuda potie, mnogima neobjasnima pojava, da je gotovo sav narod odma
pristao na nau stranku, ili odma izjavio da nai pogledi i nae ocene to su u isto vreme i
egovi (Nikola P. Pai. Pisma, lanci i govori S.239.).
Tokom Rusko-turskog rata 1877-1878. Rusija je otvoreno igrala bugarsku kartu. Prema SanStefanskom dogovoru sa Turskom (potpisan 3. marta 1878), nezavisna Bugarska morala je
dobiti gotovo svu Makedoniju, a grof Nikolaj Pavlovi Ignatijev autor tog dogovora
hteo je ak i da se oj preda Ni, koji su oslobodili srpske trupe tokom Drugog srpsko-turskog rata 1878. Na Berlinskom kongresu uslovi San-Stefanskog dogovora, koji su se ticali
Bugarske, bili su revidirani.
Stojan Proti (1857-1923) novinar i politiar. Ureivao je radikalne listove i asopise:
Samoupravu, Odjek, Narod, Delo. Bio je ministar unutraih dela (1903-1905, 19061907, 1912-1914, zastupnik 1910-1911) i finansija (1909-1912 sa malim prekidom, 1917-1918).
Predsednik vlade Kraevine SHS (1918-1919; 1920).
Markov ovde grei u Paievoj vladi Stojan Proti nije bio ministar unutraih dela,
nego naelnik ministarstva.
107
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2003.
35
literaturno-politieskogo organa . On bl tak lbezen, to prines mne

v podarok cel god svoego urnala. Y toe otpravilsy k nemu s otvetnm vizitom i nael ego v redakcii. Tam, krome samogo Protia, y zastal
Paia, d-ra Vesnia - professora Veliko kol,36 i exe neskolkih
blizkih k redakcii lic. Redakciy Dela sluit vmeste s tem i centralnm bro politieskim klubom svoego roda dly radikalno
partii. Tut vodi ee piut svoi cirkulyr, vozzvaniy, rasporyeniy,
prinimat i isklat lenov partii, sobirat dengi na urnal i
drugie rashod po delam partii. Meny prinyli zdes rezvano
raduno; poti vse prisutvuxie govorili skolko-nibud po-russki i
bli znakom s russko literaturo i mnogimi russkimi deytelymi, tak
to, beseduy s nimi, y uvstvoval seby slovno ne na ubine, a sredi svoih
zemlykov. Prostota obstanovki wtogo politieskogo i literaturnogo
centra radikalov udivila meny dae posle blizkogo znakomstva s
obno prostoto i besceremonnost serbsko izni. Gole sten
komnat i sredi nih dlinn stol i stuly samogo nevzskatelnogo vida
vot zala ih sovexani. Ni knig, ni kontorok, ni kakih-nibud
ukraeni, niego rovno. Spartanskay ili, poalu, soldatskay
bespritnost obstanovki.
Pai, horoo znakom s rosko kabinetov naih russkih urnalistov, - ne govory ue o gosudarstvennh deytelyh, - sel dae nunm
izvinitsy za eresur bolu prostotu pomexeniy ih radikalno
redakcii.
- U nas vo vsem demokratiy! skazal on, ulbnuvis. Ne to, to u
vas v Peterburge.
V moih e glazah i ldi, i delo tolko vigrvat ot tako skromnosti vnene obstanovki, ot tako umerennosti vkusov. Nevolno
kaetsy, to tam, gde ne pridat osobogo znaeniy dekoraciym, ldi
bolee sposobn cenit suxnost dela i tverdo stoyt za svoi princip.
Tak kak zlobo dny blo neoidannoe vstuplenie vo vlast, vmesto
predpolagavegosy smeannogo pravitelstva iz predstavitele raznh
parti, isto naprednyckogo ministerstva v lice Stoyna Novakovia,37
to razgovor, estestvenno, kosnulsy wtogo poslednego sobtiy.
35
36
37
Delo. asopis za nauku, kievnost i drutveni ivot. Izlazio je 1894-1899 i 1902-1914.

Prvi urednik je Stojan Proti, izdava Aca Stanojevi.
Milenko Vesni (1863-1921) pravnik i politiar, profesor Velike kole, poslanik u
Rimu (1901-1902) i Parizu (1904-1921 s prekidima), ministar pravde (1906). Predsednik vlade
Kraevine SHS i ministar inostranih dela (1920).
Stojan Novakovi (1842-1915) naunik i politiar, jedan od lidera Napredake stranke.
Bio je ministar prosvete (1873, 1874-1875, 1880-1883) i unutraih poslova (1884-1885);
poslanik u Carigradu (1886-1891 i 1897-1900), Parizu (1900) i Petrogradu (1900-1905); predsednik vlade (1895-1896, 1909); prvi delegat Srbije na mirovnoj konferenciji u Londonu
1912-1913.
108
A. EMJAKIN
Na mo vopros, naskolko silna v Serbii partiy naprednykov, y

uslal takoe obysnenie:
- Naprednyki wto otasti partiy naih aristokratov, naskolko
aristokratiy vozmona v takom bessoslovnom i zemledeleskom narode,
kak na serbski. K wto partii prinadleat bolee ili menee bogate i
nezavisime ldi, blizkie ko dvoru. V suxnosti ih tak malo, to ih li
s natyko mono nazvat partie; no dvoru predstavlyetsy, to v nih
bolay sila, potomu to oni smelo govoryt, mnogo umyt i volnutsy
okolo vsih sfer Partiy wta imela osobennoe znaenie vo vremy ministerstva Piroanca,38 kotoromu Serbiy bolee vseh obyzana svoim
wkonomieskim razoreniem i rabstvom Avstrii <>.
(Evg. Markov. Puteestvie po Serbii i ernogorii. Puteve
oerki. Sankt-Peterburg, 1903. Str. 208-211; 225-227).
38
Milan Piroanac (1837-1897) pravnik i politiar, jedan od osnivaa Napredake

stranke. Bio je ministar inostranih dela (1874-1875) i predsednik prve napredake vlade
(1880-1883).
109
ISTORIOGRAFIJA
Historiography
Dr Gordana KRIVOKAPI-JOVI
RAZLIITI PRISTUPI ISTORIJI JUGOSLOVENSKE

IDEJE I DRAVE
- Kritiki esej povodom Zbornika Dejana okia (ed.), Yugoslavism,
Histories of a failed idea 1918-1992, Hurst & Company, London 2003,
s. 356
Teko bi bilo nositi se sa svakom knjigom koja nosi ovaj ili slian naslov. On nas
odmah provocira da postavljamo pitanja o posledicama i irem istorijskom smislu neuspeha jugoslovenske ideje. Stoga bi prvo konkretno pitanje bilo da li jugoslovenska
ideja nije uspela u ovoj epohi ili zauvek.1 Jasno je da je re ne o neuspehu jugoslovenske ideje, nego o propasti jedne drave i drutva, koji su za osnovu svoga nastanka
imali tu ideju. Opta atmosfera i posebne okolnosti u svakoj od tzv. bivih jugoslovenskih republika jo su takve da je muno razgovarati o jugoslovenstvu, i u nauci i van
nje. Pogotovo kada je u pitanju jedna izazovna knjiga kao to je ta. Teko je pobei, ini se, od opteg ubeenja njenih autora da je jugoslovenstvo zakopano zauvek, i da je
ono preostalo samo kao utopija pojedinih intelektualaca.2
Odavno je postavljeno pitanje kako su istorijski porazi, odnosno uspesi, jugoslovenskih zajednica i naroda uticali na jugoslovensku ideju i, da parafraziramo naslov
1
Profesor Rusinow govori u uvodnom pasusu svoje studije o drugoj smrti jugoslovenske drave, i s njom o
drugoj smrti jugoslovenske ideje, premda sutina tog pasusa nije u tome, ve u zapaanju da su istoriari
Jugoslavije skloni interpretacijama po principu post hoc, propter hoc po kome uzroci neega to se dogodilo
postaju do izvesnog stepena neizbena posledica tih uzroka. Thus there is a tendency in studies of and following the second death of Yugoslavia, and with it a second death of Yugoslav idea, to regard these as the
ultimately inevitable consequences of the articiality of the Yugoslav state and Yugoslavism (presumably
in contrast to the naturalness of the nation-state and nationalist ideologies? D. oki (ed.), Yugoslavism.
The histories of the failed idea 1918-1992, Hurst&Company, (u daljem tekstu: Yugoslavism) London 2003,
s. 11.
D. oki (ed.), Yugoslavism, s. 261-3.
111
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2003.
nekada slavnog uvodnog eseja iz zbornika sa naslovom Politiki ivot Jugoslavije

1914-1945 tampanog 1973. godine, kako su uticali na njenu sudbinu.3 Odgovor je
bio da je ona iz istorijskih poraza uvek izlazila okrnjena ili bitno okrnjena. Danas isti
autor kae da je Jugoslavija nastala iz korena i da bi nestala, trebalo ju je u korenu
sasei.4 Pitanje koje proistie iz ovog tipa miljenja, dakle, bilo bi da li je jugoslovenstvo saseeno u korenu. Na ovim prostorima, na ovoj geograji tla, koju naseljavaju
zajednice poznate sa imenom Juni Sloveni, hteli mi to ili ne, sva iole znaajnija dogaanja u poslednja dva ili tri stolea, imala su neposredne ili posredne veze sa jugoslovenskim nastojanjima. Bilo kao pozitivna ili negativna aktivnost, ili isto takva
reakcija. Ne bi bilo prvi put ako bi se jugoslovenstvo uzdiglo iz pepela. Dva puta se to
dogodilo u 20. stoleu.
Da li nas ta knjiga uvodi u sadraje i razmiljanja koja omoguavaju odgovore na
pitanja o porazima i uspesima jugoslovenske ideje i jugoslovenskih nastojanja, pa
samim tim i u razumevanje onoga to nam se dogodilo i to bi nam se jo moglo
dogoditi? Veliki intelektualni naboj te knjige poruuje nam da je uvek vano utvrditi
ko ili ta, kada i kako je razumevao jugoslovenstvo, jugoslovensku ideju, i kako je
delovao, odnosno radio u vezi s tim.
U njoj je okupljena grupa autora kojom dominiraju istoriari sa bivih jugoslovenskih prostora starije i srednje generacije. Od 21 autora, njih petoro nisu sa jugoslovenskih prostora, a estoro su naeg porekla, koji ive i rade uglavnom u Velikoj Britaniji.
U njoj su neki veliki istraivai jugoslovenskog fenomena dali pojedine svoje vrlo
uspene manje studije, po preciznosti i noi istoriografskog iskaza, po suptilnosti
analize i otrini zakljuivanja (A. Mitrovi, Lj. Trgovevi). Ipak, u njoj nema nekih
od drugih velikih istraivaa i istoriara jugoslovenstva i Jugoslavije. Pre svih, nema
profesora M. Ekmeia, zatim M. Gross, M. Zeevia, . Stankovia i Lj. Dimia, to
samo po sebi ne bi bilo ni udno ni zanimljivo da nije upadljivo kako se sva ta imena,
sem onog M. Gross, gotovo uopte ne citiraju. Istini za volju, profesor Ekmei se
pojavljuje u toj knjizi u neobinoj ulozi ideologa jugoslovenstva, a ne velikog
istraivaa i tumaa tog fenomena. Nije posao istoriara da bude pametniji od istorijskih linosti i same istorije kojom se bavi, ve da bude dovoljno pametan i obuen da
ih dobro razume i protumai. Sama dogaanja su negirala da su tumaenja profesora
Ekmeia imala bilo kakvu drugu snagu sem naune. I na kraju, u ovoj knjizi nema ni
u jednoj fusnoti istoriara koji vie nije meu ivima, a koji je napisao pouzdano
najvie knjiga o Jugoslaviji Branka Petranovia.5
udno je da knjiga takvih pretenzija izostavlja, makar i polemiki, itav niz
znaajnih naslova i autora potrebnih za ire istorijsko razumevanje smisla uspona i
3
4
5
M. Ekmei, Sudbina jugoslovenske ideje do 1914. godine, u Politiki ivot Jugoslavije 1914-1945,
(Zbornik radova), Beograd 1973, 11-47; K. Nikoli, Prolost bez istorije, Polemike u jugoslovenskoj istoriografiji 1961-1991, Glavni tokovi, Beograd 2003 475.
M. Ekmei, Srbija izmeu Srede Evrope i Evrope, Politika, BMG, Beograd 1992, . 129.
D. Lonar i Lj. Dimi, Branko Petranovi, bibliograja i biobibliograja, Beograd 1999, s. 264.
112
G. KRIVOKAPI-JOVI
Razliiti pristupi istoriji jugoslovenske ideje i drave
padova jugoslovenstva (ili istorije jedne neuspele ideje, kako to kae urednik).
Meutim, mora se rei da je u 21 eseju ponueno dosta zanimljivih sadraja i interpretacija. Nekako je u prirodi jugoslovenstva da se ono bolje razumeva kada se zahvataju dui vremenski razmaci i iri kontekst. Priroda jugoslovenstva proistekla je iz
tipa/prirode istorijskog ivljenja na ovim prostorima, a ono je bilo takvo da su Juni
Sloveni vie u njemu bili objekat nego subjekat istorijskih zbivanja, vie kaskali za
istorijskim dogaanjima nego to su ih stvarali. Zato je uvek bilo vano okruenje i
vreme koje je proticalo.
Dakle, uvek su za razumevanje jugoslovenstva bili i ostali vani iri okviri njegovog egzistiranja, u prolosti vie Srednja Evropa i Evropa, u 20. stoleu i danas druge svetske sile. Jugoslovenski prostor i ljudi na njemu stoleima su opstajali na
razmei dvaju carstava, Habzburkog i Otomanskog, koja su ovim prostorom vladala,
odnosno dominirala na osvajaki nain. Poluge strane dominacije i vladavine bile su
fortikacije i gradovi rasporeeni du renih pravaca. Tenje junoslovenskog agrarnog okruenja da prodru u te gradove i raanje jugoslovenske urbane elite bile su jedan
od glavnih naina nastanka i narastanja naboja i emocije iz kojih e se iskristalisati
jugoslovenstvo. Sva je istina da je istorija jugoslovenstva, pored ostalog, i istorija
jedne sloene emocije, znatno podstaknuta nasleem strane dominacije na ovim prostorima.
Glavni akteri junoslovenske/jugoslovenske istorije tokom vie vekova, od 1516. stolea pa do poetka 20. stolea, isti su: Habzburka monarhija, Rimokatolika
crkva, Otomansko carstvo i Rusija. Uticaj Zapadne Evrope sve do Prvog svetskog rata
iskazivao se preteno u idejama i kulturi, ali to nije bilo sve. Zato je vano podsetiti na
to u vezi sa ovom knjigom? Zato to je nemogue razumeti jugoslovenstvo, i pre i
posle 1914-1918. godine, bez tog odreivanja manjih ili veih junoslovenskih zajednica prema spolja, odnosno prema bliim i daljim akterima njihove istorije.
Iza tog odreivanja prema spolja stajala je istorija ouvanja starih feudalnih
dravnih ideja i pokuaji njihove odbrane i demokratskog transformisanja, te stvaranje
novih manjih dravnih tvorevina u krugu novih evropskih revolucionarnodemokratskih nastojanja (hrvatsko dravno i istorijsko pravo olieno u autonomnoj
Kraljevini Hrvatskoj, Slavoniji i Dalmaciji, tzv. Trojednici, autonomno Vojvodstvo
Srpsko i Tamiki Banat, Kneevina/Kraljevina Srbija, Kneevina/Kraljevina Crna
Gora). Jugoslovenske istoriograje su ve istraile osnovni sadraj, okolnosti i
dinamiku njihovog kretanja ka demokratiji"; mada nije do kraja ispisano kruenje
srpske dravne misli i njeno dodirivanje (sukob ili spajanje) sa hrvatskom dravnom
idejom i, s druge strane, crnogorskom dravnom idejom. Ono je bilo bitno uslovljeno
ponaanjem okruenja, odnosno Habzburkog i Otomanskog carstva u ijim se okvirima ili neposrednom susedstvu ivelo. Ono to su oni mislili o ilirstvu, jugoslovenstvu,
jugoslovenskim nacionalnostima i dravnostima pojedinano, bilo je sutinski vano
za njihovu sudbinu. Kao to je odnos Evrope prema tim carstvima bio vaan za njihov
opstanak. Demokratske ideje i nastojanja Evrope teko i sporo su prodirali na prostor
113
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2003.
tih carstava. Habzburko je, uz podrku katolike crkve, i opstajalo pruajui otpor
demokratskim (i drugim) nastojanjima okruenja, ali i zbog stratekih interesa tog
istog okruenja. Znaaj jugoslovenstva i jeste bio to to je samoinicijativno preuzeo
zapadnoevropske demokratske ideje i raznovrsne oblike nastojanja i borbe za njih, razarajui tako okvire dvaju carstava na balkanskom prostoru. Nije to bila imperijalna
poluga Zapadne Evrope, premda je kao takva podstaknuta.
Vievekovne aktere junoslovenskog/jugoslovenskog postojanja na istim prostorima su tokom ratova 1912-1918. godine zamenili novi. Pre svega Francuska,
Engleska i Italija, posle Nemaka. Nova jugoslovenska drava nije organizovana kao
unitarna samo voljom stvarnih ili lanih unitarista u njoj, ve je izdiktirana i interesima
novih vladara Evrope.6 Neki od starih su ostali da traju i dalje, kao katolika crkva,
neki su se ponovo pojavili, a neki kao fatamorgane nastavili da lebde u prostoru.
Obrt je bio veliki i izgledalo je da se zavrio jedan proces zapoet na prelomu 18.
u 19. stolee, kada su junoslovenske zajednice poele da slede moderne demokratske
ideje evropskog Zapada. Pitanje je bilo ta su postigle i dokle su stigle za jedan vek i
vie, i ta su unele u novu dravu. Ako se to ne predoi, nee se razumeti jugoslovenstvo 20. stolea. Sutinski je vano da se odredi ta je odluno uticalo na socijalnu i
kulturnu inferiornost jugoslovenskih zajednica/drutava i ekonomsko-nansijsku
zavisnost od okruenja, jer je to onemoguilo razbijanje okvira zacementiranih religioznih zajednica i pobedu tzv. sektarijanskog tipa nacionalizma, odnosno poraz lingvistikog tipa nacionalizma. Tako se i ulo u novu dravu. Ponavljamo jo jednom isto
pitanje na drugi nain da bismo naglasili da tu lei klju razumevanja jugoslovenstva.
Kada nije uspelo jugoslovenstvo kao nacionalna ideja, na scenu je stupilo
jugoslovenstvo kao dravna ideja, kao odreenje prema spolja, kao oblik zatite
jugoslovenskih teritorija od neposrednih i udaljenijih suseda. To je trebalo da potpomogne revitalizaciju jugoslovenske nacionalne ideje. Ostaje da se vidi odakle su se
regrutovali novi Jugosloveni, koji su to bili unutranji resursi njegovog jaanja kada je
ve stvorena zajednika jugoslovenska drava. Da li su to bili neki dublji slojevi istorije od one Habzburkog i Otomanskog carstva? I ponovo, zato je nova drava pokazivala tokom celog svog trajanja jak sindrom carstava na umoru?
No bilo je u inu stvaranja jugoslovenske drave i dubljih istorijskih spoznaja,
znaajnijeg istorijskog iskustva, od pokuaja ostvarivanja nacionalne i dravnih ideja,
i to na vie strana. Dve su najupadljivije: spoznaja srpske politike elite s poetka 20.
stolea o bednoj poziciji male balkanske drave koja stagnira i koja je bila vie objekat
evropske politike, i druga spoznaja srpske i hrvatske pogotovo mlae politike elite o
prirodi i posledicama mogueg nemakog prodora na jugoistok. Spojene, naroito s
pokuajima da se izae iz religijskog naina miljenja, odnosno sa demokratskim nas6
G. Krivokapi-Jovi, Radikalski koncept nove jugoslovenske drave 1918-1929 (s k i c a), Tokovi istorije, br. 1-2/2000, s. 47-5.
114
G. KRIVOKAPI-JOVI
tojanjima (iskustvom), one otkrivaju bit stvaranja jugoslovenske drave kao oblika
zatite agrarnog slovenskog juga od vieznano agresivnog okruenja.7
Nemogue je predoiti kontekst jugoslovenstva 20. stolea bez obraanja na
sudbinu jugoslovenske ideje u 19. stoleu, bez podseanja na tipologiju jugoslovenskih nacionalizama koji su bili podloga za nadograivanje jugoslovenstva ili njegova
negacija, bez skiciranja kruenja srpske dravne misli i vremena, naina i smisla
njenog spajanja sa ostalim jugoslovenskim dravnostima, hrvatskom i crnogorskom
pre svega, bez obraanja na bitna odreenja dravnog i drutvenog konteksta u kome
je jugoslovenstvo opstajalo i bilo bitno oblikovano, bez stratekih interesa starih i
novoprisutnih velikih sila, te bez obraanja na evropske ideje, politiku i kulturu koje su
ga sutinski odredile.
Uvodna studija prosto nije posve obavila svoju funkciju, ne samo zato to je njen
naslov (Jugoslovenska ideja pre Jugoslavije, str. 11-27) zahtevao jasnije misli i
tumaenja. I dobri i veliki istoriari moraju nekoga da citiraju. Tu nalazimo dosta citiranja sterilne akademske istoriografske literature na engleskom jeziku iz sedamdesetih
i osamdesetih godina prolog stolea. Sve bi to bilo veoma ueno i no da se u meuvremenu nije dogodio jedan krvavi rat na naim prostorima u kome je svetska istoriograja o nama jedan od glavnih dobitnika sa desetinama i desetinama ispisanih
knjiga. Nekome bi to mogao biti argument za suprotno: dobra stara istoriograja koju
potonja dogaanja nisu mnogo poremetila. Svi koji su tada falirali u razumevanju
jugoslovenstva ne mogu da doprinesu mnogo njegovom tumaenju danas. Ne bi bilo
tee doi do istine u prolosti nego to je to danas kada je sve razgolieno.
S druge strane, autor se na samom poetku svog eseja elegantno ograuje i od ove
literature koju koristi, pozivajui se na nedavne kritike studije koje nam sugeriu da
je ona (tj. jugoslovenska ideja) bila sloenija ... i kao ideoloko-politiki pokret sam po
sebi ... manje znaajan faktor nego to je njen portret ... naslikan u veini jugolske i
jugonostalgine istoriograje.8 Njen najnoviji pad i valjanje po blatu neosporno su
proizveli umanjenje njenog znaaja i u prolosti. Istraivanje problema koji su narastali sueljavanjem etno-religijskog i lingvistikog mozaika i nacionalnih tenji Junih
Slovena u vremenu nacionalizama, i jugoslovenstva kao njihovog tadanjeg i potonjeg reenja, po autorovom miljenju dovoljna su osnova za istraivanje neuspele
jugoslovenske ideje kao znaajnog pitanja.
Profesor Rusinow prepoznaje osnovnu ili sredinu jugoslovensku ideju kao nacionalnu ideju koju su prvi formulisali 'ilirski preporoditelji'. Ona je kristalno jasna i glasi
da su Juni Sloveni, koji imaju isto poreklo i isti jezik stvarno ili potencijalno jedan
narod i da zato imaju prirodno pravo na nezavisnost i jedinstvo u svojoj vlastitoj
dravi. Od tzv. core Yugoslav idea on razlikuje raznovrsne istorijske (u vremenu i
prostoru, kae on) forme, oblija i kombinacije sa drugim idejama (dravnim i nacio7
R. Lovreni, Geneza politike novog kursa, Zagreb 1972; N. Pai, Moja politika ispovest, Zadubina
Miloa Crnjanskog, Beograd, Srpska nacionalna akademija, Tornto1989, . 233.
D. Rusinow, The Yugoslav Idea before Yugoslavia,u: Yugoslavism, s. 12.
115
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2003.
nalnim), te osnovne jugoslovenske ideje. Najvei doprinos stvaranju jugoslovenske

drave kao vienacionalne zajednice, i uopte najveu vanost te ideje on vidi u njenoj
prilagodljivosti drugim idejama. ak onima koje su joj izvorno i lozofski bile suprotstavljene i koje su se s njom takmiile i borile. Tu misli na nacionalne ideje o kojima
govori zaklanjajui se iza Hobsbawmove formule o pre-existing popular protonational communal identities. Dalji tekst je neka vrsta identikovanja i razrade tih
spojeva, zapravo odnosa, osnovne jugoslovenske ideje i uih jugoslovenskih nacionalnih ideja.
Jugoslovenska ideja se podreuje modelu Miroslava Hrocha o modernim nacionalnim integracijama meu istonoevropskim malim narodima. On razlikuje tri faze
te integracije: preporoditelji, patriote i masovni pokreti i partije. Za jugoslovenstvo u njegovoj istoj formi kae da nikada nije uznapredovalo vie od druge faze. Ali
to nije njegovo identikovanje kao elitnog nacionalizma.
Zabuna profesora Rusinowa poinje ve sa identikovanjem ilirskog pokreta i
ilirskih preporoditelja kao primarno hrvatskog pokreta. On tu zabunu deli sa
celom istoriograjom o jugoslovenstvu ije knjige koristi. I nije jedini u toj zbirci eseja
koji je ponavlja. Ona se moe nai jo kod nekih koji o tome govore (npr. Stevana K.
Pavlowitcha, Lj. Trgovevi, pa i kod T. Cipeka). Tu nema nikakvog, ni usputnog
sadraja, ni spoznaje o bilo kakvom prisustvu Srba u tom pokretu, posle nema pomena
o smislu i znaaju revolucije 1848. godine za srpski i hrvatski, odnosno jugoslovenski
pokret na autonomnom prostoru Kraljevine Hrvatske i Slavonije. Nema ni sluajno
spomenuto, a kamoli razraeno neto to je sutinski vano za istoriju jugoslovenstva,
a to su srpsko-hrvatski odnosi u Trojednici od ezdesetih do devedesetih godina 19.
stolea, pa i u toj Strossmayerovoj Narodnoj stranci i njenim naslednicama. Tu su se
lomila koplja izmeu ideje jednakosti i ideje ravnopravnosti, sve to pomeano sa
idejom politikog naroda i tzv. dravnim i istorijskim pravom Kraljevine Hrvatske i
Slavonije. Srbi su se vie zaklanjali iza ideje ravnopravnosti (sredina liberalna ideja),
plaei se pod idejom jednakosti kroatizacije, koja je mogla doi sa vie strana.9
Zato je crkva postala glavni okvir za masovno organizovanje kod Srba u Hrvatskoj,
sloeno je pitanje. Nisu se oni priklonili tom tipu nacionalizma zato to je to bilo jedino
opte dobro, koje su posedovali, premda je tano da je prvi talas nacionalnog preporoda kod njih obavljen posredstvom parohijskih kola. O sudbini tih kola moe se
obavestiti i u hrvatskoj istoriograji koja se koristi, kao to se u najnovijoj istoriograji
o njima moe obavestiti o sadraju, znaaju i smislu politike svoj k svome, koju su
vodili osamdesetih i devedesetih godina 19. veka. Pitanje zato su se Srbi sa ovih pros9
Ovde je bilo nuno citirati neka danas u akademskim krugovima (a i ire) po svetu proskribovana imena.
Profesor Rusinow s dosta elegancije i noe posredno citira jedno od tih imena, navodei Galea Stokesa,
koji citira profesora Vasilija Krestia. Kod nas je inae uobiajeno da pri tom nema nikakve pristojnosti, ni
u kakvim krugovima, i blaenje ljudi je opti manir. Desniarski nacionalizam je opterasprostranjen i u tzv.
visokocivilizovanim zemljama, u intelektualnim i akademskim krugovima, ali se retko ko usuuje da na
ljude koji su dospeli do Akademije nasrne kao na matore drtine. (Ima i druge zanimljive literature o tome
koja je promakla piscima tih eseja.)
116
G. KRIVOKAPI-JOVI
tora na prelomu 19. u 20. stolee ponovo vratili jugoslovenstvu posle prethodnih
iskustava, ni ne postavlja se. Ono je moglo biti uvod za bolje razumevanje zato je ta
drava uopte stvorena.10
Zato je vano posebno fokusirati istorijsko iskustvo Srba sa prostora tzv. Kraljevine Hrvatske, Slavonije i Dalmacije. Posebno iskustvo srpsko-hrvatskih odnosa, ali i
odnosa svih zajednica meu sobom. Ne samo zato to su to bila arita jugoslovenstva
gde su se dogodili njegovi najvei usponi i padovi, ve i pre svega zbog njihove istorijske sudbine u 20. stoleu, odnosno njihovog potpunog nestanka sa tih prostora. Da li je
nestanak Srba dovoljna osnova da se razmilja o tome kako je jugoslovenstvo saseeno u korenu? Taj prostor nije sada prvi put ispranjen u istorijskim pomeranjima
koja pamtimo. U 20. stoleu pranjenje tog prostora znatno je ubrzano i dolo se do
nekog kraja.
Razumevanje istorije Srba u/iz Hrvatske mutno je i kod drugih autora koji su se
trudili da to bolje razumeju, da uoe posebnost njihovog istorijskog iskustva i u odnosu
na druge Srbe koji su vekovima, ili samo decenijama, bili podanici Habzburke monarhije. Posebno je to uoljivo u eseju Dejana Jovia Yugoslavism and Yugoslav Communism. U njegovom tumaenju ostaje nejasno zato su Srbi sa prostora Nezavisne
Drave Hrvatske masovno pristupili partizanskom pokretu.11
I na kraju ostaje i kod profesora Rusinowa i kod profesora Pavlowitcha i kolege
Tihomira Cipeka dovoljno nejasano da se uoi i naglasi odnos hrvatstva i jugoslovenstva i srpstva i jugoslovenstva. Da li su se hrvatstvo i jugoslovenstvo kao nacionalne
ideje iskljuivali ili nadopunjavali ili prelivali, bili dve strane jedne medalje? Da
li je Hrvatima bilo blie jugoslovenstvo kao nacionalna ideja, a suprotstavljali su mu se
kao dravnoj ideji? Istoriograja je blie razreenju odnosa srpstva i jugoslovenstva,
kao komplementarnom odnosu, gde je jedna nacija nala kao reenje svog nacionalnog
pitanja i svog odnosa prema srodnim ili istim ili bliskim nacijama dovoljno irok
dravni okvir da to sve pomiri. Jedino to se nije pokazala dovoljno zrelom, iskusnom
i vetom da to odri. Da li je Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca/Jugoslavija uopte
imala hegemona?
Vie reda i jasnoe u razumevanje jugoslovenstva unosi esej Koste St. Pavlowitcha The First World War and the Unification of Yugoslavia. Autor koristi svu raspoloivu literaturu i objavljenu grau o tome bez predrasuda i kompleksa, i pravi jedan
od najnijih, najjasnijih i najupeatljivijih eseja u knjizi. Govori o established political identities, koji uestvuju u jugoslovenskom ujedinjenju; jasno identikuje dva
centra ujedinjenja i dva koncepta neke vrste ireg jedinstva. Jasan je i savreno precizan kada govori o upotrebi jugoslovenstva od oba nacionalizma: ...both nationalisms had used Yugoslavism as an extension of their own aspirations, and both had
expected to carry out unication on their own terms, within the framework of their own
10
11
Radovi Nives Rumenjak i Soje Boi, Ranke Gai, edomira Vinjia, Gordane Krivokapi-Jovi, Mate
Artukovia i Drage Roksandia.
D. Jovi, Yugoslavism and Yugoslav Communism: From Tito to Kardelj, u: Yugoslavism, s. 160.
117
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2003.
12
historical agendas. Svi akteri ujedinjenja su sa suptilnou iznijansirani u svojim

idejama, stavovima, eljama, emocijama, odstupanjima, nesporazumima sa samima
sobom i drugima. Okolnosti koje su neposredno i posredno odluivale o ishodu majstorski su oslikane, uhvaene su dileme pojedinaca, najniji obrti kod linosti i u situacijama. Ima nekih nejasnoa u tekstu i tvrdnji s kojima se ne slaemo. U tekstu se
sugerie da je Pai sve vreme rata, i bez obzira na jasan obrt koji je napravljen Nikom
deklaracijom, imao dilemu izmeu osloboenja Srba i uveanja Srbije samo srpskim
teritorijama i velikog jugoslovenskog programa. Dakle, dilemu izmeu tzv. isto
srpskog ili velikosrpskog reenja (kako bi se to danas reklo) i jugoslovenskog reenja.
Nae je miljenje da je on imao potpuno saznanje o celini jugoslovenskog etnoreligijskog mozaika i potpunu svest o nemogunosti njegove deobe meu Jugoslovenima, o nemogunosti oslobaanja i prisajedinjenja isto srpskih teritorija u
Habzburkoj monarhiji, i da je to bio i jedan od razloga da je tu dravu video kao unitarnu, i bez otvorene sugestije i pritiska Francuske da ona mora biti takva. Iz nje su stizale poruke da bi federalna drava bila izraz nemoi da se Srbi i Jugosloveni odrede
prema spolja i da bi federalne jedinice mogle postati poluge, naroito Nemake, u
njene tenje da se spusti na obale Jadranskog mora.13 Profesor Mitrovi, u studiji koja
sledi, kae kako je srpska vlada ekala etiri i po meseca od Manifesta kralja Aleksandra 29. jula 1914, dok nije javno objavila da je njen glavni ratni cilj osloboenje i
ujedinjenje svih Srba, Hrvata i Slovenaca. Ideje i odluke da se deluje su sazrele, ali,
kao i uvek kod Jugoslovena, okolnosti koje su se plele van njihovog domaaja uslovljavale su mogunosti njihovog ostvarenja.
Profesor Stevan K. Pavlowitch odmah na poetku ponavlja za nas problematino
razumevanje Ilirskog pokreta i revolucije 1848. godine kao sutinski hrvatskih
pokreta, premda on, za razliku od profesora Rusinowa, doputa da je u tim pokretima
bilo i neto urbanih Srba, a i Srba vojnika. Josipa Jelaia, austrijskog generala,
vidi kao Ilirca, koga je austrijski car imenovao za bana i predstavnika krune u Kraljevini Hrvatskoj i Slavoniji, koga je Petar II Petrovi Njego slavio kao spasioca
Junih Slovena i koji je vodio Srbe i Hrvate vojnike, krajiku vojsku, na strani carskih snaga, a protiv maarskih revolucionara, za koje kae da su bili nepomirljivi nacionalisti. To je sublimiranje istorije, usudili bismo se da kaemo, u pogrenom pravcu. Ne mogu se zaobilaziti sutinski vane injenice, da ne govorimo o tumaenjima,
jer stvarno neemo rei nita novo.
Inae uske socijalne osnove, Ilirski pokret je imao i svoje jasno i srpsko i
hrvatsko obeleje. Koju vrstu istorijskog iskustva i prolosti je izraavao, nije uopte
istraeno u naim istoriograjama. Da je re bila o stvaranju novih identiteta i da su
neki imali prelazni i prolazni znaaj, sasvim je izvesno. Revolucija 1848. godine
12
13
Kosta St. Pavlowitch, The First World War and the Unication of Yugoslavia, u: Yugoslavism, s. 28-9.
G. Krivokapi - Jovi, Francusko vienje unutranje politike Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca u vreme
njenog konstituisanja 1918-1921, Jugoslovensko-francuski odnosi, Istorijski institut, Beograd Zbornik
radova, 10 (1990), s. 248-257.
118
G. KRIVOKAPI-JOVI
imala je vie tokova, od kojih je jedan imao jasno srpsko obeleje, dok je drugi bio
veoma daleko od jasnog hrvatskog obeleja. Bio, po svemu, srpsko-hrvatski, ilirski,
jugoslovenski, ili kako god da ga nazovemo, svodi se na prostu injenicu da su
junoslovenske zajednice vojno i politiki nastupale zajedno, uvale jedna drugoj
lea. Ako se propusti rei da je general /baron Josip Jelai uveden u bansku ast i da
je poloio zakletvu pred katolikim biskupima i pravoslavnim episkopima i patrijarhom Josifom Rajaiem, da su sveana blagodarenja obavljena u obe crkve i da su
omladinci nosili patrijarha i bana na rukama od jednog mesta do drugog, to je osnova
za pogrena vienja i interpretacije.14 Propustiti da se kae kako je jedno od glavnih
postignua te revolucije, bez obzira na nepovoljne okolnosti, stvaranje jedne nove
jugoslovenske dravnosti (autonomije), sa jasno srpskim obelejem (Vojvodstvo
Srpsko i Tamiki Banat ), odavno projektovane, dugo eljene, stvorene ve u jednoj
varijanti s otomanske strane Save i Dunava, to je to isto. I naravno isto vai i za jaanje
dravnosti Kraljevine Hrvatske i Slavonije, kojoj su Srbi takoe dali svoje obeleje i u
kojoj e se ubudue boriti na razne naine da budu ravnopravni. Da nije bilo dubinske
saradnje i zajednikog nastupa Junih Slovena u toj revoluciji, teko bi bilo mogue
potonje razgranienje jugoslovenskog prostora od maarskog na celoj liniji dodirivanja i meanja. Kada su desetak godina posle revolucije ukinuti Vojvodstvo Srpsko i
Tamiki Banat, mnogi Srbi iz Trojednice koji su zaloili sebe u izgradnju te autonomije, poeli su polako da prenose borbu za njen povraaj u Sabor Trojednice u Zagrebu.
Tako se srpski pokret iz tzv. June Ugarske polako poeo premetati na zapad i s
njim i ideja o obnovi ili stvaranju jedne nove dravnosti - autonomije sa srpskim
obelejem. Taj proces se poklopio sa procesom razvojaenja Vojne krajine i njenog pripajanja autonomnoj Kraljevini Hrvatskoj i Slavoniji. U okolnostima u kojima se
Monarhija stabilizovala na dualistikoj osnovi, daleko od trijalizma ili federalizma, i
kada su posle smrti Mihaila Obrenovia prestali kontakti i dogovaranja koji su za podlogu imali projekat o junoslovenskom carstvu, lomio se i srpski pokret u Monarhiji.15
Slom bosanskog ustanka 1875-1878. i reenja Berlinskog kongresa 1878. godine,
veliki lom sa dalekosenim posledicama, pojaali su opte stanje uznemirenosti i
duboke krize svih agrarnih zajednica centralnog jugoslovenskog (Bosna i Hercegovina i pojas oko nje) prostora, koje je postojalo i bez toga i imalo raznovrsna
obeleja i oblike, kao prosto pojava dugog trajanja. Spolja je izgledalo da se Monarhija
stabilizovala lancem izgubljenih ratova i nagodbi, okupacijom Bosne i Hercegovine,
guenjem pokuaja narodnog pokreta u tzv. Trojednici 1883. godine i uspostavljanjem reima Kuena Hedervarija (1883-1903) u Kraljevini Hrvatskoj i Slavoniji i Benjamina Kalaja u Bosni i Hercegovini u isto vreme. Iznutra je sve vrilo i svaka nova
generacija koja je pristizala u javni i politiki ivot bivala je sve radikalnija, ali u
razliitim pravcima ( zbog toga to je kriza agrarnih zajednica bila dublja od krize stag14
15
V. Klaji, Povijest Hrvata, Zagreb, 1913, str. 52

V. Kresti, Hrvatsko-ugarska nagodba 1868. godine, Beograd, 1969, s. 424.
119
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2003.
nirajuih i opadajuih elita). Tada su se kristalizovali established political identities

(da upotrebimo sintagmu Koste St. Pavlowitcha) na jugoslovenskom prostoru
Habzburke monarhije, skoro isti onakvi kakvi e doekati Prvi svetski rat, sa slinim
ili neto izmenjenim obelejima.
Srpske elite, hrvatske takoe, u ovom vremenu nisu imale druga reenja od onih
koja su ve ponudile. Srpske su tragale za mogunostima oivotvorenja neke srpske
autonomije u Monarhiji, ouvanja u raznim oblicima Vojne krajine, zapravo naglaavanja srpskog obeleja pojedinih upanija u koje se Krajina transformisala ( posebno
Sremske i Liko-krbavske upanije). U praksi se to svodilo na zahteve i tenje za to
veom decentralizacijom autonomne Kraljevine Hrvatske i Slavonije. Najjaim strujama u hrvatskom pokretu, pre svega pravaima, dizala se kosa na glavi od takvih
srpskih ideja, jer su jedini okvir dogradnje hrvatske nacije i njene zatite videli u ostvarenju dravne ideje Trojednice u potpunom obimu i sadraju. Nije pravo pitanje za
istoriju i istoriare ko je pocepao ilirski narodni jugoslovenski pokret na srpski i
hrvatski, jer to nisu uradili ni jedni ni drugi. Sva je tuna istina da se jugoslovenskim
prostorom vladalo po principu divide et impera, koji danas zvui smeno ne samo
revnosnim intelektualcima nego i acima u koli. Francuka diplomatija, sa izuzetno
razgranatom mreom opserviranja jugoslovenskog prostora, na poetku 20. stolea
zakljuivala je da su Srbi, Hrvati i Muslimani/Bonjaci les nationes articielles, koje
je stvorila Austrija da bi vladala tim prostorom.16
U tom kruenju srpske dravne misli od paaluka i June Ugarske, Slavonije i
Krajine do Hrvatske i Dalmacije, ona se spojila u jednom delu srpske elite i posle u
Srpsko-hrvatskoj koaliciji sa dravnom idejom Kraljevine Hrvatske, Slavonije i Dalmacije. Do poetka 20. stolea Kuenovim Srbima se inilo da su kroz bedem srpskih
optina od Zemuna do Knina titili Bosnu i Hercegovinu, jer tamo gde ona padne
pae teite naeg narodnog ujedinjenja, kako je posle aneksije te jugoslovenske teritorije govorio Svetozar Pribievi.17 Strategija borbe za jugoslovenska reenja iz
dva centra, kao u vreme revolucije 1848 (Novi Sad i Zagreb) ponovo se nazirala,
optereena svim moguim nesporazumima. Ta situacija se ponovila i u leto i u jesen
1918. godine, kada se pokualo, i uspelo, formalno stvaranje dva centra jugoslovenskog ujedinjenja. Pai je u enevi, kad ve nije uspeo da sprei stvaranje dva centra
ujedinjenja, cenio da ne bi bilo zgoreg da se vidi ta bi onda tu bilo srpsko. Zbog
toga je bio napadan sa nekih strana da tei velikosrpskom reenju, i zbog toga su
neki istoriari skloni da ga vide prvo kao zagovornika velikosrpskog, a ne jugoslovenskog reenja. Mi mislimo da je on, pritisnut situacijom u kojoj je drugi centar
denisao ono to je smatrao svojom teritorijom, pokuao takoe da denie ta bi to
bilo srpsko, duboko svestan da to nije reenje koje je mogue zbog duboke izmeanosti
zajednica.
16
17
Kao napomena 13.

G. Krivokapi-Jovi, Srpska narodna samostalnastranka1903-1914, Prosvjeta Zagreb 2000. godina.
120
G. KRIVOKAPI-JOVI
Profesor Stevan Pavlowitch kae kako je Berlinskim kongresom stavljena taka

na kraj iluzija o ujedinjenju svih Srba u jednu nezavisnu srpsku dravu i na to da bi
Bosna mogla biti most izmeu Srbije i Hrvatske za buduu Jugoslaviju.18 Profesor V.
Kresti je denisao Srem Sremsku upaniju, u sistemu autonomne Kraljevine
Hrvatske i Slavonije, a posle uspostavljanja dualistikog sistema u Monarhiji, kao
most izmeu Srba u Junoj Ugarskoj i Srba u Trojedinici. Koliko ti mostovi nisu
odigrali ulogu koja im je bila namenjena, i koliko je 40 godina austrougarske vlasti
bilo pogubno, govore i nevoljne izjave tzv. srbijanskih politiara za Srbe iz Hrvatske i
Slavonije i Bosne i Hercegovine da umesto da budu most prema Hrvatima oni predstavljaju bedem.
Kosta St. Pavlowitc jasno sugerie da je Srbija vrlo suptilno, prilagoavajui se i
dinamino menjajui centre odluivanja, veto dozirajui pritiske i poputanja, potpuno kontrolisala proces ujedinjenja do decembra 1918. godine, naravno, onoliko
koliko se nala u poloaju da to uopte moe da ini. S druge strane, profesor Stevan K.
Pavlowitch eksplicitno kae da Srbija nije kontrolisala proces ujedinjenja posle
decembra 1918. godine. Iza toga je on video Paievu elju da ouva prednost koju je
Srbija prethodno stekla, ne nesklonost da nametne vlast ujedinjenoj Jugoslaviji, i pre
svega njegovo, ali i mnogih drugih Srba, nerazumevanje razlike izmeu Srbije i Jugoslavije. Zatim su tu bile objektivne okolnosti": predratna Srbija je predstavljala 35
odsto teritorije Jugoslavije, a Srbi 39-40 odsto njene populacije (polovina iz stare Kraljevine Srbije). Profesor Pavlowitch ne govori o srpskoj hegemoniji, ve upotrebljava rei kao to su kontrola (kontrolisali nejugoslovenske manjine), asimilacija (samo
Makedonaca). Posebno naglaava da nije bilo govora o asimilaciji ostalih Junih Slovena, o njihovom pretvaranju u Srbe. Opte stanje Srbije vidi kao pomalo paradoksalno: veliki gubici u Prvom svetskom ratu i veliki presti kao rezultat tog istog rata.
Kae da je za Srbe bilo prirodno da tadanja dravna struktura i Ustav Srbije poslue
kao osnova za organizovanje nove drave. Postignua vidi kao polovina i u nainu na
koji se dolazilo do njih i u krajnjem ishoditu. To se naroito dobro videlo na fonu
otpora najmasovnijih hrvatskih partija, iji se doivljaj Jugoslavije kao naslednice
Habzburke monarhije skicira previe oskudno. Dat je otar i pomalo mraan portret
praktino jedinog jugoslovenskog kralja, koji ne ostavlja nikakve dileme. Kao ni
ocena hrvatskog doivljaja kraljeve jugoslavizirajue diktature. Zanimljiv je opis
srpskog mnjenja kao frustriranog i zbunjenog posle sporazuma CvetkoviMaek iz
1939, te izrastanja Srpskog kulturnog kluba kao centra opozicije tom sporazumu.
Srpski kulturni klub se vidi kao grupa za pritisak, koja je denisala i branila srpski
interes u Jugoslaviji.
Srazmerno malo prostora se u celoj knjizi daje porazu jugoslovenske ideje i slomu
Kraljevine Jugoslavije i/u Drugom svetskom ratu. Ni izdaleka nije predoen kontekst nastanka i organizovanja nove Jugoslavije kao to je to uraeno za Prvi
18
Stevan K. Pavlowitch, Serbia, Montenegro and Yugoslavia, u: Yugoslavism, Histories of the Failed Idea
1918-1992, Hurst&Company London, 2003, s. 58.
121
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2003.
svetski rat. Neko bi mogao pomisliti da je ona stvarana samo u ideolokoj ravni, a ne
ognjem i maem u jednom krvavom svetskom ratu. Neki znaajni motivi toga rata su
ipak sadrajno i interpretativno predoeni i u eseju profesora Pavlowitcha, i kod Mileta
Bjelajca, Radmile Radi i Dejana Jovia. Pre svega se govori o prirodi partizanskog i
prirodi etnikog pokreta, Titu i Mihajloviu kao voama dva ideoloki razliita i
suprotstavljena pokreta, i to metodom poreenja. Najprecizniji i najsuptilniji u iskazu
je profesor Pavlowitch, koji kae da su obojica elela da obnove Jugoslaviju kao federaciju i da su oba pokreta inili Srbi, i to Srbi iz Srbije - etniki, a Srbi van Srbije - partizanski, koji je ujedno bio sposoban da privue i one koji to nisu bili. Jedino profesor
Pavlowitch i koleginica Radi upozoravaju na razmere zloina, etnikog ienja i
genocidnih radnji koje su obavljene nad Srbima u Nezavisnoj Dravi Hrvatskoj i neposrednim implikacijama toga. Stav i politika komunista prema tome gotovo da nisu ni
dotaknuti, mada profesor Pavlowitch nom ironijom i posredno predoava ta se
zapravo dogodilo. On kae kako su jugoslovenski komunisti osuivali velikosrpsku
hegemoniju i mislili kako je zadovoljenje trebalo dati onima koji su se oseali
ponieni i nadvladani od Srbije.
Opisu dvojice lokalnih gospodara rata na prostoru raskomadane Jugoslavije
tokom Drugog svetskog rata treba dodati bar jo jednog u liku Ante Pavelia. Ako ni
zbog ega drugog onda zbog celine slike. Drugo, bez toga je nemogue razumeti
duboki rascep koji je tokom Drugog svetskog rata nastao izmeu Srba iz Srbije i
Srba izvan Srbije. Tuno je da niko nije razmatrao jugoslovenstvo sa stanovita tog
dvostrukog iskustva u istim optim okolnostima. Ostalo je nejasno, i pored truda profesora Pavlowitcha, zato je narod koji se nazivao Srbima u isto vreme bio i velikosrpski"/"hegemonistiki i komunistiki. To ne obeava da e se razumevati potonja
dogaanja.
Kao to se potrudio oko slojevitijeg tumaenja Ilirskog pokreta kao izvorita
jugoslovenstva, kolega Cipek se takoe potrudio i oko tumaenja i objanjenja fenomena ustatva, kao svojevrsnog oblika antijugoslovenstva, zapravo kao negacije toga.
Iako je tome posvetio srazmerno veliku panju (itave dve stranice), nekako mu je cela
stvar izmakla i ispala neubedljiva iako on nije greio u pojedinanim zakljucima.19
Paljivo su praeni koreni ustakog pokreta i ideologije od pojedinih struja u pokretu
Ante Starevia, preko frankovaca, do formiranja organizacije i dalje. Tu je i
poreenje sa Irskom republikanskom armijom (IRA) u organizacionom pogledu, koje
je najsumnjivije, zatim poreenje Radia sa Gandijem. Tu je dodata i interpretacija
njihove ideologije, zasnovane na antisrbizmu, antikomunizmu, antisemitizmu i antimasoneriji, na koju su uticali i faizam i nacizam. Da bi se shvatila ta smuena
tumaenja, treba znati iri evropski i svetski kontekst i poreklo istih i slinih ideja i
pokreta, te u emu su zavrili.20
19
20
T. Cipek, The Croats and Yugoslavism, u: Yugoslavism, s. 77-8.

M. Ekmei, Politika autobiograja generacije (Mesto Prvog svetskog rata u istoriji), u zbirci: Ogledi iz
istorije (drugo izdanje), Beograd 2002, s. 163-191.
122
G. KRIVOKAPI-JOVI
U pojedinanom razmatranju odnosa jugoslovenstva i Hrvata, Slovenaca, Muslimana, Makedonaca i Albanaca, neki eseji nam se ine na ivici ozbiljnosti kako zbog
netanosti podataka i injenica tako i zbog interpretacije. U tekstu Makedonci i
Albanci kao Jugosloveni, u delu koji se odnosi na Albance u Kraljevini Jugoslaviji,
autor Hugh Poulton doslovce kae da se tokom meuratnog razdoblja (misli na vreme
izmeu Prvog i Drugog svetskog rata) na Kosovo uselilo, procenjuje se, 40.000 pravoslavnih Slovena seljaka, a during the same period, large numbers (perhaps as many
as half a million) ethnic Albanians were forced to emigrate from Kosovo. To je samo
doslovno ponavljanje brojki i celine teksta koji je Hugh Poulton objavio jo 1991,
odnosno 1993, sa naslovom The Balkans. Minorities and States in Conict. Ve prvi
Statistiki pregled izbora narodnih poslanika za Ustavotvornu skuptinu Kraljevine
Srba, Hrvata i Slovenaca, izvrenih na dan 28. novembra 1920. godine (izdanje Ustavotvorne skuptine, u Beogradu ... 1921. godine), kao i sve naredne statistike objavljene 1924, 1926, 1928, 1938. godine jasno predoavaju da ukupan broj Albanaca u celoj
dravi ne moe da bude vei od pola miliona. Tu nema ta vie da se dodaje. Navoditi
takvu cifru bez pozivanja na kakav-takav izvor krajnje je neozbiljno. Problematina je
i tvrdnja da je obrazovni sistem promaio, a kolonizacija bila uspeno sredstvo pritiska
na Albance da se iseljavaju.21 Gospodin Poulton nije mnogo uspeniji ni kad opisuje
prilike u vreme Drugog svetskog rata, a ni kasnije.
Sredinu grupu ine eseji sa naslovom Voe i institucije. Posle Konteksta, gde
su grupisani tekstovi o poreklu jugoslovenske ideje i naporima da se ona ostvari, i
Nacija, gde se analiziraju odnosi pojedinih uih jugoslovenskih nacija i jugoslovenstva, tu se u linostima kralja Aleksandra, Tita, Kardelja, instituciji jugoslovenske
vojske, u odnosu religioznih zajednica i drave i stvaranje ekonomskih zajednica, analizira i tumai jugoslovenstvo.
Najvie prostora, kao sredine studije, imaju tekstovi o Dezintegraciji/integraciji
Jugoslavije i Jugoslovenstvu i jugoslovenskom komunizmu, s oitom ambicijom
da se tu razrei nekoliko kljunih dilema u vezi s jugoslovenstvom. oki polazi od
osnovne spoznaje, i iroko rasprostranjenog miljenja, da je meu junoslovenskom
politikom elitom postojala opta podrka za ujedinjenu jugoslovensku dravu i opta
saglasnost da Srbi, Hrvati i Slovenci ine jedan narod (u etnikom smislu), a da se neslaganje oko unutranje organizacije i naziva drave pojavilo jo pre njenog stvaranja.
Naglaava da je postojala jo dodatna zbrka oko dva kljuna koncepta: unitarizma ili
integralnog jugoslovenstva i centralizma. On tvrdi da unitaristi nisu uvek bili centralisti i obrnuto, nisu svi centralisti bili genuine unitaristi. Srbi su vie bili skloni centralistikom Ustavu iz predratnog perioda, na koji su bili navikli, a Hrvati su vie voleli
decentralizovani ustavni dogovor ili dualistiki oblikovan po uzoru na bivu Austrougarsku. Nesporazum je odmah dobio svoje razmere i zamah u dogaanjima oko
21
Vladan Jovanovi, Jugoslovenska drava i Juna Srbija 1918-1929. Makedonija, Sandak Kosovo i Metohija u Kraljevini SHS, 134-147 i 208-227. (Prosvetne i kulturne ustanove drave i Agrarna reforma i naseljavanje.)
123
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2003.
nacrta i sprovoenja onoga to je posle bilo nazvano Vidovdanski ustav. Tu ve autor

ima prve argumente za svoju tvrdnju: paradoksalno je bilo da su centralisti koji su se
veoma suprotstavljali svakoj teritorijalnoj podeli zemlje, eleli da ime drave ouva
plemenske identitete, dok su anticentralisti, koji su zagovarali zatitu individualnih
identiteta, vie voleli ime Jugoslavija. oki istie da su ti rani nesporazumi i sukobi
odveli jednog istoriara koji je danas autoritet u tome - Ivu Banca do toga da krivi
nain ujedinjenja za sve potonje nacionalne sukobe i nestabilnost zemlje. Za autora bi,
pak, takav nain razmiljanja bio simplikovanje i redukovanje celine jugoslovenske
politike na srpsko-hrvatski sukob.
Dalji tekst Dejana okia jeste analiza pojedinanih istorijskih situacija i glavnih
aktera u njima, u kojima je vidljiva njegova osnovna tvrdnja. Premda i on sve poinje
pomalo nejasnim predstavama o ilirstvu i srpskom pokretu uopte u 19. stoleu. Dobri
primeri su mu Jugoslovenski odbor, Radi i HSS, Pribievi i njegova SDS, te
potonja Seljako-demokratska koalicija, kralj Aleksandar. Logino razreenje je ta
novootkrivena logika delovanja ljudi i uticaja ideja dobila u Sporazumu Cvetkovi
Maek iz 1939. godine.
Nagovetaj da je sve to bilo ipak sloenije, imamo u pozivanju na tvrdnju profesora Stevana Pavlowitcha, u situaciji ve novog poretka uspostavljenog tzv. estojanuarskom diktaturom, da dok su ih Hrvati optuivali za hegemoniju, Srbi su oseali da
moraju da rtvuju moda najvanije naslee koje su uneli u Jugoslaviju - liberalnodemokratske institucije koje su poeli da cene u starom kraljevstvu tokom decenije
koja je prethodila Prvom svetskom ratu.22 U tekstu inae nema pomena o razvijenoj
argumentaciji s kojom se tzv. jaki centralistiki blok borio protiv federalistikih i
slinih reenja za ureenje nove drave, koji upuuju da su razlozi kojima su se rukovodili bili daleko sloeniji, te da reenje nije zavisilo samo od toga ta je ko preferirao
i unutranjeg odnosa snaga, ve i od drugih monijih faktora, pre svega Francuske.23
Ako bismo hteli jednostavno i kratko da deniemo o emu je re u eseju Dejana
Jovia, rekli bismo da je to esej o pogubnom uticaju ideologija na tzv. jugoslovenskom
prostoru. Ne bismo mnogo pogreili, samo onoliko koliko i autor kada se trudio da
nam pokae i dokae kako se u ideolokim sferama spremao kraj jedne stvarnosti. Ovo
kaemo zbog toga to je i sam autor imao ue i ire ciljeve svog rada: ue, da se usredsredi na razlike u razumevanju Jugoslavije i jugoslovenstva izmeu Josipa Broza Tita i
Edvarda Kardelja, i, ire, da doprinese debati o uzrocima raspada Jugoslavije. Dozvoliemo sebi jedno manje konvencionalno predstavljanje toga teksta. Kardelj je tu
postavljen u ulogu pravog ideologa, a Broz u ulogu nekoga ko reaguje na te ideoloke
izazove, koji su mu bili potrebni da bi prevladavao poloaj zemlje koja nije pripadala
22
23
Stevan K. Pavlowitch, Yugoslavia, London, 1971, s. 71 (kako navodi oki u fusnoti 35. na 150. strani).
Takoe u: Stevan K. Pavlowitch, Serbia, The History behind the Name, Hurst&Company, London 2002, s.
127-128.
Kao nap. 13. Vidi i: M. Ekmei, Vie od vojnih saveznika 1914 (Prilog o francuskom izuavanju etnike
prirode Jugoslovena). U zbirci radova Ogledi iz istorije, Beograd 2002, s. 191-221.
124
G. KRIVOKAPI-JOVI
nijednom bloku. Tito je prikazan kao Jugosloven, a Kardelj u svojoj iskljuivosti

uslovljavanja jugoslovenstva socijalistikim ideolokim okvirom, kao neka vrsta
antijugoslovena. Na kraju smo navedeni da zakljuimo da je dezintegracija Jugoslavije (pretpostavljamo dok su komunisti/socijalisti bili glavni akteri toga, i dok drugi
akteri nisu preokrenuli dogaanja u krvavu tragediju) predstavljala neku vrstu trijumfa
socijalizma. Rankovi simbolizuje koncept suprotstavljen Kardeljevom, sa nazivom
statist, ali se ne objanjava kakav je to koncept nacije i drave. Ima samo nekih
nagovetaja toga u fusnotama. Slobodan Miloevi se vidi kao njegov naslednik. Jugoslavija se vidi kao ideoloki, a ne etniki projekat. Kao ideoloki projekat, ona je, kako
nam predoava Jovi, oslabila iznutra, uz pomo svog vlastitog ideolokog koncepta
odumiranja drave. Na kraju, ne moe se pobei od pitanja ko je sve hteo jugoslovenstvo meu komunistima, ako je uopte neko hteo, i ta je inilo osnovu jedinstva te
drave. Kada se Partija raspala, ostali su jo armija, trite i ta prostorna izmeanost
zajednica i grupa. Za jugoslovenske komuniste su integralno jugoslovenstvo i
panslavizam bili not much more than a cover that had hidden what they viewed as the
great-Serbian hegemony in interwar Yugoslavia.24 Veoma su suptilne analize onoga
to se nazivalo jugoslovenski patriotizam, konikt izmeu dve interpretacije (statist i socialist) smisla sveobuhvatne formule nove socijalistike drave. Za taj
sukob Jovi kae da je od poetka posleratnog doba bio vezan sa ideolokim, etnikim
i generacijskim razlikama.
Profesor Lempi i kolega Bjelajac bave se u svojim radovima sadrajima kojima bi
se, da im se dalo vie prostora, doprinelo boljem sveukupnom razumevanju jugoslovenstva, posmatrajui institucije kao to je vojska, zajedniko trite, velike zajednike institucije iz oblasti ekonomskog ivota. Akademski, puni empirije, ti radovi
nisu nali dovoljno prostora da nam pregnantno predoe sve to su eleli.25
Dok je u etvrtoj grupi eseja, sa naslovom Intellectuals, sistematizovan dobar
deo onoga to su pod jugoslovenstvom podrazumevali intelektualci, posebno srpski
(mada je meu njima teko razlikovati Srbe od nekih koji su bili i/ili Jugosloveni), u
petoj grupi eseja, naslovljenih Alternatives, dobili smo tek nagovetaje sadraja i
interpretacija za mogua ira razmiljanja o sudbini jugoslovenstva. Predoene su, i
umnogome razjanjene, posebno u eseju Ljubinke Trgovevi, sve vane varijante
jugoslovenskih koncepata: koncept multietnike drave zasnovan na istorijskim pravima, etniki koncept, liberalni koncept, ideoloki koncept komunista.26 Napravljen je,
da li namerno ili nenamerno, jedan luk izmeu uloge intelektualaca u stvaranju Jugoslavije i u njenom ruenju. Namee se zakljuak, ne bez ireg istorijskog znaaja, o
24
25
26
D. Jovi, Yugoslavism and Yugoslav Communism: From Tito to Kardelj, u: Yugoslavism, s. 159.
J. R. Lampe, The Two Yugoslavias as Economic Unions: Promise and Problems, u: Yugoslavism, s. 182196; M. Bjelajac, The Military and Yugoslav Unity, u: Yugoslavism, s. 208-222.
Lj. Trgovevi, South Slav Intellectuals and the Creation of Yugoslavia, u: Yugoslavism, s. 222-238;
Andrew B. Wachtel, Ivan Metrovi, Ivo Andri and the Synthetic Yugoslav Culture of the Interwar
Period, u: Yugoslavism, s. 238-252; Aleksandar Pavkovi, Yugoslavism s Last Stand: a Utopia of Serb
Intellectuals, u: Yugoslavism, s. 252-268.
125
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2003.
vanosti opredeljivanja srpskih intelektualaca za Jugoslaviju i protiv nje, te vanosti

njihovog odnosa spram ostalih Jugoslovena i spram Evrope. Jednu odlinu (uz neke
kontradiktornosti), mi bismo rekli, objektivnu i ubedljivu, analizu dala je koleginica
Jasna Dragovi-Soso, u svojoj studiji Intellectuals and the collapse of Yugoslavia: the
End of the Yugoslav Writer s Union. Propust je da na malo veem prostoru ista
autorka nije pokuala da sintetizuje sadraj svoje knjige sa naslovom Saviours of the
Nation. Serbia s Intellectual Opposition and the Revival of Nationalism.27 Pria o
ulozi intelektualaca bi bila jo ubedljivija.
ta smo dobili tom knjigom? Dobili smo jedan veliki napor da se sistematizuje
istoriografsko znanje o jugoslovenstvu u 20. stoleu, pre svega na nivou ideja, koncepata i projekata i ideologija, tj. onoga to se pod tim podrazumeva. Nedostaje
razmatranje: uticaja i uloge Evrope na jugoslovenstvo, tj. na sve ono to se pod tim
podrazumeva; porekla i socijalne dinamike jugoslovenstva u 19. i 20. stoleu; u fusnotama nedostaju brojni autori i njihova dela koji su uloili ogroman napor da objasne
i razumeju jugoslovenstvo. Deo vrednosti svake istorijske knjige je ako pogodi i
pronae svoj pravi istorijski trenutak za pojavljivanje ili ponovnu upotrebu. Mislimo
da je omaka to mnogim knjigama nije pruena ta ansa.
27
J. Dragovi-Soso, Intellectuals and the collapse of Yugoslavia: the End of the Yugoslav Writer s Union, u:
Yugoslavism, s. 268-286. Ibid, Saviours of the Nation, Serbia s Intellectual Opposition and the Revival of
Nationalism, Hurst&Company London 2002, s. 292.
126
Dr Mile BJELAJAC
ZAPADNI ISTORIARI O RASPADU JUGOSLAVIJE

- Povodom knjige Norman M. Naimark and Holly Case (eds.) Yugoslavia
and its Historians, Understanding the Balkan Wars of the 1990s, Stanford
University Press, Stanford 2003, s.275
Profesor Norman Naimark je ef katedre za istoriju Univerziteta u Stanfordu,

istoriar koji se godinama bavio istorijom Istone Nemake, te istorijom hladnog rata
uopte. Podstaknut prilikama na Balkanu protekle decenije ogledao se na tu temu
knjigom Fires of Hatred: Etnic Cleansing in Twentieth Century Europe (Harvard University Press, 2001). Njegovim zalaganjem i uz pomo mlaih saradnika sa Stanforda,
u prvom redu Holly Case, doktoranta, priredio je taj zbornik radova sa prethodno
odranog skupa u Centru za ruske i istonoevropske studije na Stanfordu 2000. godine.
Konferencija, dakle i zbornik, okupili su plejadu najpoznatijih imena na polju istorije
jugoslovenskog istorijskog prostora od ranog srednjovekovlja do naih dana: Wendy
Bracewell, Holly Case, Duan orevich, Thomas Emmert, John V.A. Fine, Charles
Jelavich, Baria Kreki, N. Naimark, Andrew Rossos, Gale Stokes, Arnold Suppan,
Wayne S. Vucinich, Larry Wolf. Konferencija je bila i oma ivotnom delu doajena
balkanskih studija u SAD Wayne Vucinichu.
Ideju da se organizuje skup na tu temu i svoje poglede na probleme istoriograje o
Jugoslaviji, profesor Naimark je pregnantno izloio u predgovoru i nije je dopunjavao
svojim izdvojenim prilogom u samom zborniku. Po njemu najnoviju istoriju Jugoslavije u poslednjih deset godina su pisali i dopunjavali novinari i analitiari, tako da se
prava slika prolosti zamutila, postala neprepoznatljiva. U takvim uslovima Balkan je
u gomili novih radova postao mesto na kome se neprestano odigravaju zloini, mesto
na margini civilizacije, starih mrnji (ancient hatreds). On odreuje kao najuticajniju knjigu iz tog opusa Kaplanovu Balkan Ghostes, koja je, prema mnogim svedoenjima, imala dubok uticaj na Klintonovu administraciju u razumevanju rata u
Jugoslaviji. Naimark u tim razmiljanjima nije usamljen i samo potvruje ranija
zapaanja Marije Todorove, Stevana Pavlowitcha, Lenarda Cohena, Johna Lampea i
127
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2003.
dr. No Naimark upozorava da su novinari, kao i uticajni savremenici svojim knjigama,

ipak ponajvie pomogli istoriarima, posebno kada su u pitanju najkrivlje linosti kao
to su Tuman i Miloevi.
Ono to je ovdanjem istoriaru zanimljivo, to je Naimarkovo zapaanje, o kome
se moe raspravljati, da su profesionalni istoriari Jugoslavije udno utali o ratu i
raspadu zemlje, posebno u poetku". Tu je, po njegovom miljenju, izuzetak Noel
Malcolm, iako pomalo pristrasan", sa svojim studijama o Bosni i Kosovu. Oni koji
su se posebno interesovali za istoriju Srbije teko su razumevali agresivnost beogradske politike", a oni koji su se bavili hrvatskom istorijom nisu se ustezali da se identikuju sa stvaranjem velike Hrvatske i Tumanovim reimom". Po njemu, bive
srpske kolege i prijatelji postali su propagandisti Miloevievih ratova i to etiri njegova rata, kako ih on taksativno nabraja protiv Slovenije, Hrvatske, Bosne i Hercegovine i Kosova. Naimark e, rezimirajui, ipak rei da se situacija postepeno menjala,
ali da ostaje bitno obeleje cele decenije da su istoriari ostali prilino uzdrani.
Poglede Naimarka ilustruju njegove visoke ocene o zaslugama Christiane Amanpour koja je izvetavala za CNN iz Bosne, Roy Gutmana, dobitnika Pulitzerove
nagrade, koji je i uveo izraz ethnic cleansing i Davida Rohdea koji je dobio istu
nagradu za knjigu o Srebrenici.
Prilozi u zborniku su razliiti ne samo po tematici ve i po pristupu autora problemu koji je trebalo da bude u sreditu, a to su Jugoslavija i njeni istoriari u globalnom
selu. Sumarno, svaki italac tog zbornika pronai e mnotvo bibliografskih jedinica i
mnoge manje ili vie sveobuhvatne pokuaje da se one sistematizuju po opredeljenju
autora, metodama ili modelima koje pokuavaju da primene u objanjavanju jugoslovenske krize ili istorije u celini. Kao i sam Naimark, autori su pokuali da se odrede
prema odnosu naune zajednice i politike, odnosno medijima kao izvoru saznanja, ali i
vida pritiska na opredeljenje istoriara.
Jedan tekst koji predstavlja moda za due vreme upotrebljivu sistematizaciju i
pregled brojne literature o Jugoslaviji i njenim zemljama jeste rad Duana orevia
(Stanford University), Clio amid the Ruins (Klio unutar ruevina). orevi se pre
nekoliko godina ogledao na stranicama Tokova istorije sa jednim takoe veoma korisnim pregledom ("Recent Articles on Yugoslav and Serbian History in American and
british Scholarly Journals", Tokovi, 1-2/2000, s.129-146). Vaan sadraj njegovog pregleda istoriografske produkcije predstavlja analiza uticaja rata na nauno i novinarsko
bavljenje regionom.
Tekstovi Wendy Bracewell (SSEES, London University) i Larry Wolffa (Boston
College), a kao njima kompatibilna dopuna Barie Krekia (UCLA) i Wayne Vucinicha, istrauju korene slike Balkana koja utie na zapadno miljenje o ljudima iz
regiona. Bracewell e se posvetiti unutranjoj dinamici razumevanja pojma hajduk
meu balkanskim narodima, pozitivnoj identikaciji i odricanju od njega u novim
okolnostima , a Wolff pojmom Morlaka". Krekiev prilog o istoriji srednjovekovnog
Dubrovnika sreno je izabran model koji demonstrira pogubnu jednostranost predra128
M. BJELAJAC
Zapadni istoriari o raspadu Jugoslavije
suda o Balkanu, a Vuchinichev case study o selu Rudine, porodinoj tradiciji i

migracijama u Dinarskom prostoru to jo vie dopunjava.
Charles Jelavitch (Indiana University) jo jednom e, na tragu svojih poznatih
radova o uticaju kolstva na stvaranje nacionalnih identiteta, ponoviti u pregnantnom
obliku svoje razumevanje problema sutinskog raspada Jugoslavije. Po njegovom
miljenju, obrazovni sistem u Jugoslaviji pokazao je istorijsku nesposobnost da ojaa
jugoslovenski identitet.
Kanaanin Andrew Rossos (University of Toronto), u centar svojih analiza postavio je Makedoniju i makedonsko pitanje kao najosetljiviji prostor Balkana o kome
ovisi mir u regionu. Njegov prilog je veoma koristan akademski pregled bibliograje i
stavova pisaca o tom pitanju.
Na problem sa jugoslovenskim identitetom osvrnuo se u svom radu jo jedan od
velikih znalaca jugoslovenske prolosti Arnold Suppan (University Wien). Pratei
njegov sintetiki tekst, bili smo ipak iznenaeni to se u predstavljanju problema ujedinjenja i provizorijuma 1918. opredelio za jedan ne ba najuspeniji pregledni rad (Ivo
Goldstein, Croatia, A History, Hurst & Co., London 1999; vidi nau kritiku: Jugoslavija u hrvatskoj istoriograji", Istorija 20. veka 1/2001) i jedan koji je umnogome
prevazien i korigovan novim istraivanjima (I. Banac, The National Question in
Yugoslavia ...Ithaca 1984). Na ta dva rada oslanjae se dosta i na narednim stranicama
svog priloga u zborniku. Pretenu podlogu, pored pomenutih knjiga, predstavlja rad
samog Suppana Zwichen Adria und Karawanken: Deutche Geschichte im Osten Europas (Berlin 1998), lanak Petra Vodopiveca Slovenes and Yugoslavia 1918-1991
(East European Politics and Societies, 6, br. 3 1992) i knjiga Andrewa Watchtela
Making a Nation, Breaking a nation: Literature and Culutural Politics in Yugoslavia
(Stanford UP, Stanford 1998). Pregled meunacionalnih odnosa u Kraljevini SHS/
Jugoslaviji takoe nije najsrenije obraen, emu su najmanje pomogli istrgnuti citati
iz daleko balansiranijeg i ireg konteksta, koji u konanom vodi umerenijim i tanijim
istorijskim zakljucima (primer ocena britanskog ambasadora N. Hendersona iz 1929.
ili Seaton-Watsona). Pogotovo tome nisu mogli pomoi Radievi pameti. Problem
odnosa jugoslovensko - ue nacionalno za vreme vladavine komunista ima svoju vrednost u hronolokom i informativnom, posebno kada je slovenaka nacija u pitanju. Pa i
tu, koristei se optom literaturom koju smo kritikovali (Goldstein, npr.) ne sagladava
otvaranje nacionalnog pitanja u Sloveniji i Hrvatskoj ezdesetih godina dvadesetog
veka kao posledicu preloma unutar SKJ i nove politike koja je imala za cilj prekomponovanje odnosa sastavnih delova i centra. Zanimljiva je autorova hronologija kada je
izbijanje srpskog nacionalizma u pitanju. Delovanje Vuka Drakovia, Dobrice
osia, Milorada Ekmeia i Vasilija Krestia prethodilo je dogaajima na Kosovu
1981. godine, koji su sve samo ubrzali. alopojke o poloaju Srbije u Memorandumu
SANU bile su klie koji je verovatno postao esencija Miloevievog populizma
smatra autor, dodajui da su Srbi zaboravili stvarne injenice iz svog ivota u zajednikoj multinacionalnoj dravi. Na kraju svoje analize Suppan vidi graanski rat kao
129
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2003.
delo samih Jugoslovena, a ne uticaja stranog faktora. Miloevi i JNA su glavni nosioci planiranja i izvoenja rata. Pa ipak nacionalna homogenizacija i secesije koje su
presudile Jugoslaviji nisu samo nekakav balkanizam ve neto to je obeleilo 20.
vek u Evropi, zapoeto odvajanjem Norveke od vedske 1905, a zavreno razlaganjem SSSR-a, ehoslovake i Jugoslavije.
Prilozi istoriara iz Sjedinjenih Drava Thomas Emmerta (Gustavus Adolphus
College), John V.A. Finea (University of Michigan) i Gale Stokesa (University Rice)
pledoaje su za dijagnostikovanje kontroverzi koje vladaju o najnovijem vremenu i
razlozima sloma jugoslovenske drave.
Medijavelista, izmeu ostalog prouavalac Kosovske bitke i njenog viestrukog
znaaja, Thomas Emmert se bavi problemom srpskog identiteta poslednje decenije i
nudi okvir za lake razumevanje problema u vremenu posle Miloevia. Svoj prilog je
zapoeo konstatacijom da su mediji za vreme rata 1999. bili preplavljeni antisrpskim
predrasudama. To je samo bio nastavak iz prethodne decenije, gde su oni bili oznaeni
kao izoptena nacija iz Evrope. Emmert je apostrorao vie njih koji su pourili da
uporede Srbiju devedesetih godina prolog veka sa nacistikom Nemakom. Njima se
prikljuuju politiari (Klintonov govor 11. novembra 1999). Autor se potom bavi
pokuajem Srba da odgovore na taj izazov (skup u SANU Europe and the Serbs,
decembar 1995), a potom sam daje svoje vienje istorije srpskog imagea. Istiui
promene u predstavi o Srbima i prostoru tokom istorije, koncentrisao se na znaaj
dveju dimenzija srpskog identiteta Kosovski mit i herojsku epopeju Prvog svetskog
rata. Takoe denie nastajanje jednog novog o Jugoslaviji kao nesrei i zabludi
srpskog naroda. Autor je dao balansiran pristup u analizi te tematike, predstavljajui
suprotstavljena ili razliita miljenja unutar same srpske zajednice, ali i ire pogleda na
Srbe iz ugla Hrvata i stranaca. Nije propustio da primeti manipulisanje istorijskim injenicama koje su izvaene iz svog istorijskog konteksta i upotrebljene za dnevnopolitike potrebe (s.166)
John V.A. Fine strastveni je advokat zajednike drave koja je reavala i moe da
reava probleme svih na Balkanu. U tom kontekstu iznosi pretpostavku da je eventualni vojni udar u perspektivi mogao doneti vie koristi spreavajui graanski rat. Po
njegovom miljenju, JNA je do kraja juna 1991, tanije 25. juna, bila jugoslovenski
orijentisana i predvoena titoistikim generalima koje e Miloevi tek u toku rata
postepeno eliminisati i pretvoriti je u srpsku vojsku. Za razliku od danas pretenog
gledita i politiki korektnog da je Miloevi glavni krivac za raspad Jugoslavije i
njegov projekat Velike Srbije, taj autor smatra da je za raspad i rat lavovski deo odgovornosti na Sloveniji i Hrvatskoj. Tanije, na pogubnoj preuranjenosti u proglaenju
nezavisnosti kada nije bilo prave pretnje. Pri tom ne spori formalnopravo eventualnu
nezavisnost. Takoe ih okrivljuje za sabotiranje savezne drave i reformi Ante Markovia. Miloevi se, smatra on, jo nadao opstanku Jugoslavije, sve do poetka 1991,
kada se okrenuo stvaranju vee Srbije, ali kao odgovora na hrvatsku secesionistiku
pretnju koja bi mnoge Srbe odvojila od Jugoslavije. Poeo je delovati tek posle
130
M. BJELAJAC
Zapadni istoriari o raspadu Jugoslavije
hrvatske stvarne secesije (s.184-185). Fine smatra da je rezultat rata porazan za svaki
od naroda, pa i za trenutno napredne Slovence, jer ih je vratio u situaciju pred Prvi
svetski rat i kontrolu stranih sila.
Gale Stokes stoji na potpuno suprotnom stajalitu od J. Finea i smatra da bez
strogog etnikog razgranienja i stvaranja nacionalno homogenih drava, na Balkanu
nee biti mira i trajne stabilnosti. Stokes, koristei model(e) kretanja u modernoj istoriji Evrope, vidi jugoslovenske dogaaje kao zakoniti sled i nita mimo evropske
tradicije. No ne moemo se oteti utisku da nas ilustracije koje se koriste vie vode ka
postavljanju pitanja ta se uzima za tanu sliku poslednje decenije na Balkanu?
italac e uiniti koristan napor ako iza svakog navoenja krene tragom napomene u
prilogu.
Ono to je zanimljivo kod istoriara koji se bave najnovijim dogaajima to je na
jedan nain redukovano poimanje uloge velikih sila na balkanska deavanja. ini nam
se kao da nisu spremni da Balkan posmatraju u kontekstu irih, a dodali bismo i tradicionalnih naina na koje su velike sile delovale na ovom prostoru utiui i na meusobne odnose malih balkanskih naroda. Kako onda objasniti da uprkos obilju
istorijskog iskustva, neki autori ne dovode ni na tren u pitanje politiku dobrih namera koja u svom ostvarenju primenjuje dvostruke standarde. Pa i kad je primena
evropskog iskustva nacionalnih integracija u pitanju i iscrtavanje etnikih granica
koje je bolno", ne postavlja se pitanje koje su sve posledice fragmentacije prostora.
Zastupnici racionalnog reenja vide samo jednu posledicu, pozitivnu naravno.
Tekstovi koji se odnose na najnoviju istoriju jugoslovenskih naroda otvaraju i
jedno metodoloko pitanje, a to je nain primene interdisciplinarnog pristupa. Da li
istoriar nehotino postaje politikolog, sociolog, pa ak i politiki komentator ili se
izvesni politiki aniteti tite naunim autoritetom?
Zbornik koji smo upravo pokuali da pribliimo strunoj javnosti, po naem sudu,
bie nezaobilazna referenca u narednim godinama za sve one koji se budu nosili sa
problemom istorije Jugoslavije i kontroverzama koje to prate.
131
GRAA
Documents
Dr Mile BJELAJAC
Dr Marija OBRADOVI
PRILOG ZA ISTORIJU ODNOSA SFRJ i SAD

Ameriki zapisnik sa razgovora Tito-Ford,
odranih 4. avgusta 1975. godine u Beogradu, Jugoslavija
Redakcija asopisa Tokovi istorije, zahvaljujui svojim meunarodnim kontaktima, dobila je priliku da pred strunu javnost izloi jedan od izvora prvoga reda za
istoriju diplomatskih odnosa SFRJ u doba hladnog rata. elimo ovom prilikom da zahvalimo naem kolegi profesoru dr Dejmsu Herbergu (James Hershberg), sa Univerziteta Dord Vaington, koji nam je ljubazno ustupio kopiju dokumenta sa dozvolom
za objavljivanje, a koji se nalazi u fondovima The National Security Archives pri istom
Univerzitetu.1 Zapisnik sa razgovora izmeu amerikog predsednika Deralda Forda
(Gerald Rudolph Ford)2 i jugoslovenskog predsednika Josipa Broza Tita na veoma
plastian nain podsea na ulogu i znaaj koji je SFRJ imala u tadanjim meunarodnim odnosima. Mnoga pitanja koja su pokrenuta u razgovorima dva predsednika i dve
visoke delegacije na nov nain osvetljavaju istoriju hladnog rata i mehanizme posredovanja u reavanju kriza i globalnih problema. Ta graa potvruje da dosadanje
ocene o znaaju pokreta nesvrstanih i njenih osnivaa nisu tek prevaziena politika i
propagandna retorika jednog vremena, ve da imaju potpuno utemeljenje u izvorima
prvog reda. Pratei taj dokument, analitiar e biti u prilici da dopuni znanja o rea1
The National Security Archive na The George Washington University u Washingtonu je nevladina organizacija koja prikuplja, sreuje i objavljuje deklasikovane dokumente o amerikoj spoljnoj i bezbednosnoj
politici na osnovu Zakona o slobodi informacija (Freedom of Information Act); Dokument koji objavljujemo je deklasikovan reenjem NND989755, 5. aprila 2000. godine.
G. R. Ford bio je 38. predsednik SAD od 9. avgusta 1974. do 1977. godine. Na dunost je stupio posle
ostavke predsednika Riarda Niksona (Richard Nixon).
133
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2003.
vanju arapsko-izraelskog spora, meunarodnom terorizmu i globalnim ekonomskim

problemima sveta i pogledima na njihovo razreavanje. Specinost tog materijala
proizlazi iz toga to se jasno vidi kako je Jugoslavija imala direktne koristi iz svog
posebnog i znaajnog meunarodnog poloaja. Taj dokument je tek jedan iz serije koji
spremamo za nae itaoce.
Ameriki predsednik Ford posetio je Jugoslaviju u sklopu svoje evropske turneje
iji je primarni cilj bilo uee na Konferenciji u Helsinkiju, koja je odrana od 30. jula
do 1. avgusta 1975. godine. U SAD je bilo dosta otpora i javnih napada zbog planiranog uea Forda na Evropskoj konferenciji, uglavnom od protivnika detanta. Posle
Konferencije, ti napadi su prestali. Ford i njegova delegacija su pre Evropske konferencije posetili Zapadnu Nemaku i Poljsku, a posle Konferencije Rumuniju i Jugoslaviju. On je doputovao na beogradski aerodrom 3. avgusta posle podne sa suprugom
sinovima, te velikim brojem svojih saradnika i strunog osoblja. Pored predsednikog
aviona, sletelo je jo est drugih za raznovrsnu logistiku podrku. Ford je odmah posle dolaska, na aerodromu, dao jednu, prema domaim procenama, dobru i prijateljsku
izjavu. Toga dana odrana je sveana veera sa brojnim zvanicama, gde su dva predsednika odrala zdravice. Slubeni razgovori odrani su narednog dana. Odmah, kasno
posle podne, amerika delegacija je otputovala iz Beograda.
U razgovorima 4. avgusta 1975. godine u Beogradu, pored dvojice predsednika
Forda i Tita, bili su prisutni, sa jugoslovenske strane: dr Vladimir Bakari, zamenik
predsednika Predsednitva SFRJ, Edvard Kardelj, lan Predsednitva SFRJ; Demal
Bijedi, predsednik Saveznog izvrnog vea, Milo Mini, zamenik predsednika
Saveznog izvrnog vea i sekretar Saveznog sekretarijata za inostrane poslove; Dime
Belovski, lan Saveta Federacije; Lazar Mojsov, zamenik saveznog sekretara za inostrane poslove, Toma Granl, jugoslovenski ambasador u SAD, Aleksandar okarac,
ef kabineta predsednika Republike, Nikola Milievi, pomonik saveznog sekretara
za inostrane poslove, Anelko Blaevi, savetnik za inostrane poslove predsednika
Republike, Svetozar Starevi iz Saveznog sekretarijata za inostrane poslove. Sa
strane SAD u razgovorima su uestvovali: Henri Kisinder, dravni sekretar SAD, Silberman, ameriki ambasador u Jugoslaviji, Hartman, savetnik predsednika SAD, Nessen, sekretar za tampu predsednika SAD, general Skouroft ejni, zamenik pomonika predsednika SAD, kancelar Sonenld, Artur Hartman, pomonik sekretara za
evropske poslove.
Razgovor je zapoeo s pitanjem meunarodnog terorizma, odnosno raspravom o
reperkusiji napada japanske Crvene armije na konzulat SAD u Maleziji, mogue veze
Crvene armije sa palestinskim organizacijama i uticajem meunarodnog terorizma na
situaciju na Bliskom istoku. Predsednik Derald Ford je ocenio da i SAD i Jugoslavija
imaju duboke interese na Bliskom istoku. Zbog jugoslovenskog uticaja na situaciju na
Bliskom istoku predsednik Ford je izrazio veliko zanimanje za poglede predsednika
Republike Josipa Broza Tita. Amerika strana bila je uverena da ako se nastavi nasilje
na Bliskom istoku, rat e biti neizbean i krvav, te da bi takav rat mogao znaiti kon134
M. BJELAJAC M. OBRADOVI
Prilog za istoriju odnosa SFRJ i SAD
frontaciju izmeu SAD i SSSR-a. Izbegavanje takvog rata SAD videle su u primeni
rezolucija 242 i 338 Ujedinjenih nacija. Zbog toga je amerika strana smatrala predstojee pregovore na Bliskom istoku znaajnim.
Predsednik SFRJ Josip Broz Tito je izneo miljenje da prepreku mira na Bliskom
istoku predstavlja Izrael, jer se on nije povinovao pomenutim rezolucijama UN. On je
istakao da ponaanje Izraela dovodi i do podele u redovima nesvrstanih zemalja, jer se
jedan deo arapskih zemalja zalae za iskljuenje Izraela iz UN. Predsednik SFRJ se
zalagao za postizanje mira na Bliskom istoku povlaenjem Izraela sa okupiranih teritorija i njegovo dravno priznanje. U nekoliko navrata je ponovio da se nikada nije
slagao sa namerama nekih arapskih lidera da "Izrael gurnu u more".
Predsednik SAD Derald Ford je, nakon susreta sa Anvarom El Sadatom, delio
miljenje Josipa Broza Tita da su Arapi u situaciji da priznaju Izrael. On je takoe
izrazio nadu da e se Josip Broz Tito zalagati za umerenu liniju meu nesvrstanim
zemljama, naroito pre samita u Limi. S druge strane, istakao je da e SAD vriti pritisak na Izrael da se povinuje rezolucijama UN. Podvukao je da bi arapski zahtev za
iskljuenje Izraela iz UN primorao SAD da uvede embargo na uvoz nafte iz arapskog
sveta, to bi imalo veoma loe posledice na nerazvijene zemlje, a takoe bi usporilo
oporavak amerike privrede i time onemoguilo SAD da prua pomo nerazvijenima.
Dravni sekretar SAD Henri Kisinder zamolio je Josipa Broza Tita da pre sastanka nesvrstanih u Limi, koji je trebalo da prethodi Kisinderovim pregovorima na
Bliskom istoku, uveri lidere arapskih zemalja, posebno Sirije i Alira, kako SAD ne
ele da podele arapski svet, ve da od njega oekuju samo politiku umerenost,
odnosno da se u UN ne pokrene pitanje suspenzije Izraela, jer bi to, prema Kisinderovom miljenju, samo ojaalo radikalne beskompromisne struje u SAD i Izraelu. Sjedinjene Drave u to vreme ve deset godina nisu imale kontakte sa arapskim svetom i
Ford i Kisinder su videli Josipa Broza Tita i Jugoslaviju kao idealne posrednike.
Drugi deo razgovora odnosio se na kupovinu oruja i ekonomsku situaciju. Predsednik SAD Derald Ford uverio je predsednika SFRJ da e izai u susret jugoslovenskim zahtevima.
Govorei o ekonomskoj situaciji, Edvard Kardelj, premijer SFRJ, istakao je da
Jugoslavija, poto je zemlja u razvoju, ima potrebu za kapitalom i da oekuje znatna
ulaganja amerikog kapitala u industriju, poljoprivredu i tehnologiju. Napomenuo je
da je stoga SFRJ donela novi zakon o investicijama radi stvaranja povoljnijih uslova za
strane investitore. Kardelj je izrazio nadu da e amerika administracija podrati
napore koji bi pomogli stvaranju atmosfere meusobnog poverenja i saradnje.
Trei deo razgovora odnosio se na meunarodne ekonomske odnose i poloaj nerazvijenih zemalja na svetskom tritu, odnosno na Sedmo specijalno zasedanje UN.
Milo Mini, potpredsednik Saveznog izvrnog vea, istakao je da e na tom zasedanju UN, SAD imati kljunu ulogu, da e njegov rezultat zavisiti velikim delom od
pozicije SAD prema odnosu izmeu razvijenih i nerazvijenih zemalja. Istakao je da se
135
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2003.
30-40 nerazvijenih zemalja nalazi u katastrofalnoj situaciji i da nerazvijene zemlje

imaju decit od trideset do etrdeset milijardi dolara u svetskoj trgovini.
Predsednik SAD Derald Ford istakao je da je politika SAD i njegove administracije da pomae nerazvijenima, ali da za njihovo loe ekonomsko stanje nisu odgovorne SAD, ve visoka cena nafte.
Dalji tok razgovora, prema ugovorenom planu, odnosio se na svetske cene sirovina, industrijskih proizvoda, monetarne probleme, tehnoloke probleme i promenu u
strukturi organizacije Ujedinjenih nacija kako bi se lake ukljuile i bavile pitanjem
razvoja.
Jugoslovenska strana bila je veoma zadovoljna atmosferom tokom susreta i rezultatima razgovora. Svi uesnici razgovora bez uzdravanja su to prenosili svojim
drugovima na visokim poloajima. Smatramo da navodi iz dnevnikih beleaka Dragoslava Markovia to doaravaju:
Nai su zadovoljni razgovorima. Razgovarao sam o tome opirno sa V. Bakariem i neto krae sa M. Miniem. Insistiraju na trajnom interesu SAD za ovakvu nesvrstanu, integralnu (u ovim granicama) Jugoslaviju, Uostalom, to su i u svojim izjavama isticali. Svesni su injenice da Jugoslavija i Tito imaju veliki uticaj u savremenom svetu, a meu nesvrstanima - posebno. Svoj interes vide u razvijanju bilateralnih odnosa s nama. Nai, pak, istiu njihovu neposrednost i otvorenost u razgovorima. U tome, ini mi se, ponekad znaju i da preu meru dozvoljenog. Na primer,
pozdravljajui se sa Miniem na aerodromu, Kisinder kae: Do vienja u Vaingtonu! A dotle vladajte se dobro u Limi (na predstojeoj konferenciji nesvrstanih).
Milo je to ostavio bez komentara. Kisinder, naroito, zna da direktno, ponekad i
grubo, govori u ime interesa SAD.3
Prikazani dokument predstavlja znaajan istorijski izvor, koji svedoi o meunarodnom poloaju i znaaju SFRJ i uticaju koji je ona imala u meunarodnoj zajednici
sedamdesetih godina dvadesetog veka. Kao jedan od osnivaa i ugledni lan pokreta
nesvrstanih, Jugoslavija je stekla vano mesto u Ujedinjenim nacijama i bila respektovani partner u odnosima izmeu razvijenih i nerazvijenih zemalja.
Dokument nam otkriva dve bitne istorijske injenice. Prvo, da je SFRJ zahvaljujui svojoj ulozi u pokretu nesvrstanih imala ulogu politikog posrednika izmeu
arapskih zemalja i SAD tokom hladnog rata. Drugo, da je SFRJ nastojala da omogui
svoj privredni razvoj privlaenjem investicija stranog kapitala, pre svega amerikog, te
borbom za poboljanje poloaja nerazvijenih zemalja u svetskoj trgovini.
D. Markovi, ivot i politika 1967 - 1978, knj. II, Rad, Beograd 1987, s.136-137.
136
SECRET NODIS
MEMORANDUM OF CONVERSATION
DATE AND TIME: Avgust 4, 1975, 9:50
a.m.
PLACE: Federal Executive Council Bldg.,
Belgrade, Yugoslavia
SUBJECT:
PARTICIPANTS:
Yugoslavia
President Tito
Dr. Vladimir Bakaric, Vice President, SFRY Presidency
Edvard Kardelj, Member, SFRY Presidency
Dzemal Bjedic, President, Federal Executive Council
Milos Minic, Vice President, Federal Executive Council,
and Federal Secretary for Foreign Affairs
Dimce Belovski, Member, Council of the Federation
Lazar Mojsov, Deputy Federal Secretary for Fereign Affairs
Toma Granl, Ambassador to the United States
Aleksandar Sokorac, Chief of Cabinet of the President of the Republic
Nikola Milicevic, Assistant Federal Secretary for Fereign Affairs
Andjelko Blazevic, Foreign Policy Adviser to the President of the Republic
Svetozar Starcevic, Federal Secretariat for Fereign Affairs
U.S.
The President
The Secretary of State
Ambassador Silberman
Counselor to the President Hartmann
Press Secretary to the President Nessen
Lt. General Scowroft
Deputy Assistant to the President Cheney
Counselor Sonnenfeldt
Arthur Hartman, Assistant Secretary for European Affairs
137
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2003.
Tito: What kind of tree did yuo plant?

The President: It was a Colorado pine and I was Helped by the Secretary of State, my
son and the Secretary s son. Us old men need young people to help us. I felt that way
even more this morning when I went out for a swim. The water was very cold but that
is a beuutiful pool that you have.
Tito: We can now resume our talks. What priority do you want to give to the issues?
The President: Secretary Kissinger has brought to my attention a very shocking situation which is of deep concern to all of us and I would like to have him tell you about
it.
The Secretary: This concerns an act of terrorism.14 The Japanese Red Army has taken
some 40 American citizens and 3 Swedes and captured 7 Japanese terrorists in Japan.
Our position is, as it has always been, that we refuse to negotiate and to pay ransom in
these cases. We do this in order not to encourage the capture of other Americans for
the same purpose. We refuse to discuss the case with anyone. In Tanzania one of our
Ambassadors violated this rule and he will always refuse to negotiate because that is
the only way we can keep demands from being made upon us.
Tito: How many Japanese are there?
The Secretary: Seven, and they have a machine gun. They all seem to be on one oor
and they re the gun from time to time. The Japanese have asked for an airline plane
to take the prisoners from Japan and then to come to Kuala Lumpur and pick up the
terrorists. They`ve extended the deadline twice now and morning our time.
The President: It`s our strong geeling that if we were to breach this hard line that we
take there would be no end to the demands being made upon us. We have to be tough
and that is right in the long run.
Tito: There seem to be a large number of people involved and, of course, this kind of
terrorist is ready for suicide.
The President: Yes, they are sort of kamikazes.
4
Re je o opsadi konzulata SAD u Maleziji. Pet naoruanih lanova ekstremno leve organizacije Japanske
Crvene Armije upali su u konzulat SAD u Kuala Lumpuru 4. avgusta 1975. godine, i zarobili 52 taoca, meu
kojima se nalazio i konzul SAD, Robert S. Stebins. Posle dugotrajnih pregovora sa malezijskim, amerikim
i japanskim vlastima teroristi su oslobodili taoce u zahtevu za oslobaanje pet lanova Crvene Armije koji su
se nalazili u japanskom zatvoru i sva desetorica su odletela u Tripoli, Libija, 8. avgusta 1975. godine.
Tokom opsade konzulata SAD u Kuala Lumpuru teroristi Crvene Armije izrazili su solidarnost sa Palestinskim pokretom, novim komunistikim vladama u Ju\nom Vijetnamu i Kambodi (Political Terrorsim,
prireiva, Lester A. Sobel, Volume 2, 1974-78, Facts on le, New York, 1978, str. 217).
138
The Secretary: These Japanese are the same ones responsible for the Tel Aviv killings.25
The President: If we could move on to the Middle East in which we both have a deep
interest, I would like to make a general comment. Because of your interests and the
impact that Yugoslavia can make in the situation I would like to ll you in on our
thinking and also to hear your views.
We are convinced that if a stalemate continues, war is inevitable in the Middle East
and this time it will be bloodier, more costly and could involve a confrontation
between the United States and the Soviet Union. All of this could be avoided tf we
could make progress toward a solution on the basis of UN Resolutions 242 and 338.
What we need is to have some time and this is why we have been in favor of an
interim settlement. This is not an easy question and we have spent a lot of time trying
to see whether we can successfully pursue these negotiations. If they break down we
face other prospects which would not be good for the world or for the Middle East.
Tito: Our opinion is that the possibility for progress lies with Israel because Israel has
not complied with the UN Resolutions which you mentioned, 242 and 338. We had
hoped that some results would be achieved from your step by Secretary Kissinger.
But only one step has been achieved. Now we seem to be in a stalemate. We think that
Israel shouldn`t be allowed to do as it wishes.
We think that Israeli behavior has brought about all this talk of the possibility of
expulsion from the UN. It would be a very unhappy development for the UN. It
would be bad for the UN and it would bring divisions in the non/aligned world. But
Israel continues to violate the will of others and therefore we think more pressure
should be put on Israel.
In Kampala there was a moderate resolution that was nally passed but there is growing pressure to expel Israel from the UN. Divisions appeared at Kampala. Ghana and
Zaire both wanted a more moderate resolution and they were successful but it does
show what happens if Israel doesn`t change its position-how it can bring about divi5
Re je o napadu palestinske organizacije El Fatah na jedan hotel u Tel Avivu, 5. marta 1975. godine. U tom
napadu poginulo je osamnaest ljudi. Sedam sati nakon opsade izraelski vojnici su napravili juri na hotel i
ubili 7 Palestinaca, a jednog zarobili. Poginula su dva vojnika i osam civila. Meu civilima je bilo Izraelaca
i est turista iz vedske, Holandije, Zapadne Nemake i Somalije.
Palestinski lideri su nagovetavali da je prepad imao za cilj da pokae Dravnom sekretaru SAD, Henriju
Kisinderu, koji je trebao da pone novu diplomatsku rundu po Bliskom Istoku, da svaki sporazum mora
uzeti u obzir Palestince. Salih Kalef, pomonik Jasera Arafata, izjavio je 6. marta: Moj jedini komentar je da
ne moe biti mira na Bliskom istoku bez Palestinaca. Kisinder bi trebalo to da razume.
Henri Kisinder je 6. marta osudio napad na Tel Aviv i izrazio zabrinutost da on moe ugroziti njegove predstojee pregovore. On je bio jednako zabrinut i zbog izraelske mogue odmazde i rekao je: Nasilje nee
doneti mir. (Ibid, str. 57.).
139
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2003.
sion in the non-aligned world. Sadat was even against the more radical Arab suggestions.
You are quite right, we are very much interested in this problem. We have always
tried to nd a solution. We have exchanged visits with Egypt. I have gone there and
they have come here. We always have tried to nd a peaceful solution to this problem.
I have had several conversations with Naom Goldman, the head of the World Jewish
Congress. He is much more realistic and he looks much farther ahead.
One has to look to the future. One has to look ten or 15 years ahead when the Arabs
will be completely armed; there will be 150 million of ther against only 5 or 6 million
Israelis. Under such conditions the Arabs might be tempted to do what they threatened to do years ago, that is, to throw Israel into the sea. As a general principle,
aggression should not pay. And the country that commits aggression should suffer the
consequences.
I went to Egypt in 1967. Kardelj was with me and we met with Nasser. I said to him
that Israel is a reality and it should be recognized. It is a member of the United
Nations. I said there was no way for the Arabs to throw Israel into the sea. They didn`t
like what I said. They kept silent. But the next day, Nasser said you are right.
I know it is very difcult for Iraq and Syria with the Palestinian situation the way it is
but Israel must withdraw and in return it must be recogniyed as a fact, as a State. As I
told Goldman, Israel is a highly developed country that could help its neighbors in
peace. Goldman agreed. I`m aware that you can`t do these things over night but each
step should not take ten years.
The President: In my meeting with Sadat, I got the impression that you have giventhat the Arabs are now in a position to recognize Israel. It would be a major step.
I look forward to meeting Asad. I have a very favorable impression of him. He seems
to be a leader who is willing to be constructive.
We have spent a maximum time trying to convince all of the Arab leaders that a move
must come and now we are working on Israel. We are in favor of a step forward must
be a general settlement.
It is of great concern to us that there not be abrupt action in the United Nations. All it
would do would be to make Israel a martyr and disturb progress toward a solution. I
have sought this solution with all my power and, therefore, I hope that it will be possible for you to urge moderation, particularly before the meeting in Lima.
There are good prospects that a step forward can be reached and that this will be a
move toward a nal negotiation. I think on the basis of what I know of Sadat`s atti140
tude and the attitude of Israel that will be able to take another step. We are prepared to
put on signicant, very signicant, pressure to achieve this.
Tito: I read in today`s paper that the international meeting of socialists in Stockholm
has adopted a resoultion which seems to be very protective of Israel. It seem to me
that these unilateral positions do not me that these unilateral positions do not help.
There is no question of protecting Israel or expelling Israel. The two things go
together.
The President: Our position on the UN thas to be well spelled-out. We are dedicated
to the UN. We put a lot of money and time into that organization. But it cannot be
organized and controlled by blocs. The Secretary has made a very good speech on the
subject in Milwaukee and that is the position of our Government.
In the meantime, it is Israel`s responsibility to make progress within the framework of
the UN Resolutions. We don`t wish Israel to be expelled. And if I may add a postscript to what I have said. If there is no progress, I mentioned at the outset the probability of conict-perhaps of an oil embargo. The repercussions would be world-wide
and indeed the underdeveloped countries would suffer even more but it would also
jeopardize economic recovery of the United States. If that were to happen, our capabilities of helping others would certainly be undermined.
Therefore, it is a matter of maximum importance to avoid these consequences and
bring the countries together in the manner that I described. You might be interested in
some of the Secretary`s observations because he has spent a great deal of time and
effort in working on the situation. Therefore, some intimate observations by him
might be helpful.
Tito: Yes.
The Secretary: The present outline of our basic approach is that getting together a
meeting of all the parties to discuss all the issues would play into the hands of those
Israelis who do not wish to have any progress. Just as an example, if the Palestinian
issue were raised rst, it could easly hang things up six months or more. The we
would be in the United States in a re/election period. The stage when all these issues
have to be discussed will come, but it is not yet here.
The most important problem is to avoid backward movement. If we can get Israel to
bring about some progress, it would help in this negotiation in an important psychological way. This is why we would like to deal with one issue at a time. This way we
can avoid delay even though that is what some Israelis are trying to develop as a tactic.
On another question, Syria seems to think that we are trying to split the Arabs. I have
great personal affection for Asad. He is a real man but the only way that we can help
141
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2003.
to make progress on Syria is that we must take a step rst with Egypt and once
progress is made, then we can move elsewhere. That is our policy.
Right now we think that the negotiations can succeed because we have a strong Presidential position. People don`t take Secretaries of State seriously but they do take to
President seriously and it is his personal intervention with Israel that has enabled us to
get propositions from Israel that we feel now meet the basic demands of Sadat for the
rst time. But there still are an enormous number of details and, of course, the Israelis
are not known for their excessive generosity in these matters. But we have established
certain principles and we feel that there is a chance to nish by the end of August.
Once we can get that kind of agreement then we can turn to the Syrian problem. After
that, we can move to an overall solution.
On the Israeli side, their strategy is that they are much more comfortable with the radical Arab leaders than with the moderates. If the Arabs are anti-American and proSoviet then the Israelis feel that they can appeal to the groups in the United States that
are anti-Soviet and that, therefore, they have a better chance of getting their positions
accepted.
It is very important for you, Mr. President, to inuence the Arabs to keep on a moderate course. It is in their own interest to continue a policy of moderation that they have
been pursuing. This has already had a benecial effect on American policy which is
now fully engaged in an even-handed way. The objective conditions are not here yet
for an overall solution which is what President Tito wants but we must continue the
moderate position and curb some of the Arab desire for epic cavalry charges. It is in
this sense that the UN issue is a major problem. If Israel is suspended, all support will
go toward Israel in the United States and the Israelis will come to us and ask/how can
we rely on UN forces to police a settlement when we are not even in the United
Nations. We do think that we do have a chance to make progress and that is what we
are trying to do now.
Tito: Our Minister for Foreign Affairs Minic will go to Lima. His position will not be
easy but he will do what he can. But if one wants to be against something one needs
arguments. We are aware of the consequences and we are against having Israel
thrown out of the UN. It would be a very unhappy situation. I have great condence
that extreme measures will not be applied. But there are other intermediate measures.
We are not against sanctions. You should try to convince Israel because in this matter
they are very short-sighted.
The secretary: But if I go to the Middle East before the non-aligned meeting in Lima,
you can assume that there is a great chance that we are assured of success. Because
the President has said to me that I must not go to the Middle East again unless we are
90 percent assured of success. You could be very helpful in convincing the Syrians
that we are not interested in splitting the Arabs. We had no contact with the Arab
world for ten years. We certainly don`t want to move them back toward radicalism.
142
We want them to continue to be moderate. It is in our own self/interest to make them

even more moderate and we certainly don`t want to isolate either the Syrians or the
Algerians and you can help us convince them of that. It is in our own self-interest. We
have a very high regard and good relations with Boumediene and these are in fact better relations than might be indicated by our respective public statements. I hope that
Mr. Minic will try to convey these views for us. In any case, we will speak directly to
the Algerians. If I go to the Middle East, I will try to stop in Algiers. We have good
relations with him. He is a strong and thoughtful man.
Minic: Yes. He is a very good man.
The Secretary: His trouble on economic issues at any rate is that he cannot take yes
for an answer.
The President: I would like to add in conclusion that we are interested in strengthening the forces of peace and that we know that we must work together to do this. But
we cannot do it all. We can`t solve the Middle East problem alone. Our cooperation is
crucial and we want to have a broadened ability to help the less-developed countries,
the nonaligned and all those who want peace.
Tito: Are there any comments from my Ministers?
Minic: If I may ask a question, what do you, Mr. President, and the Secretary, think
will happen if there is no success? You mentioned war but what other ideas apart from
your efforts do you have?
The President: If we fail in our current efforts we will have to proceed with our reassessment. One possibility is that we will move to Geneva and advocate a broad settlement even though we know that that is a less desirable course of action. But it might
temporarily help to avoid a conict but for the moment we strongly feel that a stepby-step policy is superior.
The Secretary: That is the reason that we have been reluctant to go to Geneva right
away. The Arabs must ask for the PLO to be included and that could lead to a deadlock that might last for months. Also, those who know Arabs feel that, with four
groups of them in the room, the oratory would not exactly be calm. It would play into
the hands of the Israeli strategy for delay. The President would nd it difcult to be
effective in an election period but we are denitely committed to go to Geneva at
some point. It is just a question of timing to use our action to the maximum effect.
Tito: Should present efforts fail, you suggest Geneva. Would you go with the Soviets?
The President: The Secretary has had recent talks with Gromyko on this. He could
discuss it.
143
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2003.
The Secretary: The basic strategy of the Soviets is to take credit for our actions. But
at the right moment, in any case, we will have to go to Geneva. If we fail, we will also
have to go to Geneva and then put our ideas forward for an overall settlement. We
will not, however, go there as the lawyer for one party.
Minic: Would the Soviets accept to go if the present efforts fail?
The Secretary: They would happily go to Geneva. But their capacity to produce anything is very limited. They would go together with us if our efforts fail. Even then, it
depends on what we can do with the Israelis. For the President of the United States
this is a domestic problem. What we want guarantees on all fronts. That is our basic
position.
The President: If we go to Geneva and put a broad proposal forward and then get in a
brawl about the PLO, it could actually lead further toward UN expulsion. The domestic problems in the United States would become monumental.
The Secretary: Beside we have no intention of failing. The President is not as gentle
as he appears in his behavior.
The President: I show my true nature with my old friends in Congress. Speaking of
Congress you have a good delegation coming here with the Speaker of the House.
They have great respect for you and Yugoslavia. I think it would be useful for you to
have a frank discussion with them and give them your analysis of the Middle East situation. That would be very helpful to us.
Tito: I would be glad to do that.
The President: The Speaker is third in line for succession.
The Secretary: The President is always extremely nervous when he (Alebert) moves
up (to second place) as has happened two times before.
The President: I might say that, back in the times when I used to talk to John Foster
Dulles, he told me of the excellent relations we had with Yugoslavia on the question
of arms sales. I realize that there may be some people in the bureaucracy who have
not given the proper attention and expedited the request that you have made but when
I get back I will give this my personal attention and I can assure you that the matter
will be resolved.
Tito: We have bereaucrats on both sides. It was very good of you to raise the question
because that saved me the trouble of raising it.
The President: I can speak very frankly about bureaucrats.
144
Tito: I cannot because my Prime Minister is here.

Kardelj: I wonder if I could add a point about the economic situation. Yugoslavia has
moved on now from the stage of being a less/developed country. It has great need for
capital because it is still developing. We believe that the greatest source of capital can
come from the United States We want to have a larger connection of American capital
to our industry. In industry, agriculture, technology, know/how, we would like to get
more from the United States. Although our systems differ, we have a system that
enables us to use both public and private groups to work to build our country. We
groups to work to build our country. We are preparing a new law on investment which
will make thing easier for investors from abroad. But we notice that there is still mistrust in certain American circles. It would be good for the United States Administration to support this effort more to help to create an atmosphere under which trust can
be developed in this cooperation.
The President: I have been very impressed by what I have seen and I understand that
American industry and capital have been very well received here in Yugoslavia and
have achieved many successes. This has centainly strengthened our ties. If there are
special areas of particular interest on the industrial side, I would be glad to get into
this matter, as I have already said I will get into the matter of military hardware.
I should add to what I said earlier that the capacity of American industry depends on
our own economic strength. We have been in a serious economic recession over the
past six to eight months but by rm policies we have strated to recover in a constructive way. We are well ahead of other major developed countries in our recovery. But
any outside impact, such as an oil embargo, would severely affect our ability to
recover from recession and that could set us back six months to a year or longer. We
want to expand our relations throughout the world and to do this we need a healthy
American economy.
Minic: If we want to improve the economy, we also need to have better cooperation
between developed countries and less-developed countries. That is why we are very
interested in the Seventh UN Special Session. We know that the United States will
play a key role and indeed the outcome will depend in large part on the position of the
United States. If I can ask a question I would like to hear what your attitude is going
to be on relations between developed countries and less-developed countries, especially since the United States had reservations about the way the Sixth Session went.
We have a very serious and explosive situation. Thirty to forty less-developed countries are in a catastrophic economic situation. According to the GATT, there is a 30 to
40 billion dollar decit on the trade account for the LDCc. This is a problem that concerns the whole world. We expect to have a harsh debate in the UN and you will need
to have patience. One of the things that concerns me is that, as I understand, there has
not even been an agreement yet on the agenda for the meeting.
145
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2003.
The President: We will go to the UN session with a very constructive attitude. The
Secretary will go there and indicate our attitude. In the history of the United States in
the post war period-during my whole term in the Congress since 1949-we have been
sympathetic and we have provided leadership in helping the less-developed countries.
We have world-wide relations and bilateral relations. The present crisis is not our
fault. It is due to the extreme increase in oil prices. We want to work to avoid a catastrophe. The Secratery will have a constructive attitude. We recognize the realities we
nd in the world today.
Minic: It is also fair to say that ination has played a role in the basic economic problems of our world.
The Secretary: The basic issue is-are we going to have another ideological confrontation and no practical results? If we defend the existing system and you say the new
economic order is better, we will accomplish nothing. I have made a tremendous
effort and we are telling all of our people to stop defending the economic system.
We want to get down to special cases and see whether we can`t make progress. We
will make specic proposals on energy, raw materials, nancing, and development
designed to even out the uctuations in our economic trends. We are not in favor of
price stabilization schemes. We are in favor, instead, of income stabilization which
would allow a certain amount of price uctuation to occur. We think that price stabiliyation schemes would benet mainly countries like the United States and the Soviet
Union who are raw material producer. But income stabilization would help the least
developed countries.
Minic: As far as we know the less-developed countries do not intend to have a philosophical debate on the new economic order. They intend to raise, however, their special problems but I am worried that it is impossible to reach an agreement even on the
agenda. The Seventz-Seven have put forward the following list of things to be discussed: trade in raw materials; trade in industrial products; monetary problems; technology problems; and changes in the structure of the United Nations to deal with
development. Your delegation has added food and the problems of the most seriously affected countries (MSA). We have been wondering why there is already a
tense atmosphere on the agenda and we hope that you Americans will help to make
progress in this session.
The Secretary: I have not followed in detail the question of negotiations about the
agenda but I can tell you that we will have a constructive attitude. We`ll also support
the consumer producer dialogue and we feel that, while the UN session can discuss
policy issues, we can get down to specic negotiations in the three or four commissions set up under the Energy Conference. These commissions would be on energy,
raw materials, development and nance.
Tito: I would also like to have a discussion on the relations between the United States
146
and the non-aligned world but I guess we do not have time now. I would like to see
how we can establish contact. Maybe you and Mr. Minic can discuss this in the car.
The Secretary: That is an excellent idea. We certainly do lack this kind of contact.
The meeting ended at 11:30 a.m.
147
TOKOVI ISTORIJE
148
3-4/2003.
INFORMACIJE
Information
Dr Radmila RADI
CRKVE U BIVOJ JUGOSLAVIJI

Minster, Nemaka, 29.10 - 2.11.2003.
Projekat Crkve u bivoj Jugoslaviji pod pokroviteljstvom nemake Biskupske

konferencije, na ijem elu stoji profesor Tomas Bremer, dekan na Katolikom
teolokom fakultetu u Minsteru i direktor Ekumenskog instituta pri ovom fakultetu,
zapoeo je 2000. godine konferencijom u Berlinu. Nastavljen je sledeih godina konferencijama u Augsburgu, Minhenu i ove godine u Minsteru (29.10.-2.11). Saoptenja
sa konferencija u Berlinu i Augsburgu objavljena su u zborniku koji je uredio Tomas
Bremer, pod naslovom Religija, drutvo i politika. Kontraverzna tumaenja i pribliavanja, Bon, 2002. U radu konferencija uestvuju istoriari, sociolozi, pravnici,
etnolozi i predstavnici drugih naunih disciplina koji se bave istraivanjem pitanja
vezanih za religiju i crkve na prostoru nekadanje Jugoslavije, tj. iz Bosne i Hercegovine, Hrvatske i Srbije i Crne Gore. Koordinatori projekta su: dr Dubravka Stojanovi
iz Beograda, Sonja Dujmovi iz Sarajeva i Maja Brkljai iz Zagreba. Radu konferencija prisustvuju povremeno i kolege iz Nemake koje se bave istorijom Jugoistone
Evrope, kao na primer: profesor Edgar He (Edgar Hsch) iz Minhena, profesor Olm
Zundhauzen (Holm Sundhaussen) iz Berlina, Klaus Buhenau (Klaus Buchenau) iz
Berlina, Ketrin Bek (Katrin Boeckh) iz Minhena itd.
Ovogodinja konferencija u Minsteru bavila se sledeim temama: Veronauka i
udbenici veronauke (prezentacije su imali Bojan Aleksov za Srbiju i Crnu Goru i
Hrvatsku i Elma Haimbegovi za Bosnu i Hercegovinu); Verske manjine (Zorica
Kuburi za Srbiju i Crnu Goru, Ankica Marinovi-Bobinac za Hrvatsku i Nedeljko
Milievi za BiH); ena i religija / ena i crkva (Jana Baevi za SCG, Sandra Prlenda
za Hrvatsku i Ramiza Smaji za BiH); Emigracija (Ivana uri za Hrvatsku, Rusmir
149
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2003.
Mahmutehaji za BiH i Radial Radi za SCG). Poseban panel bio je posveen nemakim kolegama koji se bave istraivanjem crkava i religije na prostoru nekadanje
jugoslovenske drave, kao to su Klaus Buhenau, Stefan Kobe (Kube) ili Stefani van
de Lo. Iz pomenutih prezentacija mogla je da se dobije jasna slika o stepenu slinosti i
razlika po pojedinim pitanjima u razliitim dravama, da bi se potom u diskusijama
raspravljala sporna ili nedovoljno jasno obrazloena pitanja. Planira se objavljivanje
referata sa konferencija u Minhenu i Minsteru u posebnom zborniku u toku sledee
godine.
European Scientific Foundation INSFO / Humanities /

Programme: Occupation in Europe: The Impact of National
Socialist and Fascist Rule, Warsaw/Jachranka,
25-28.9.2003.
Evropska nauna fondacija-ESF je 2000. godine (trajanje projekta je etiri godine) u okviru naunih programa za humanistike nauke pokrenula projekat pod naslovom: Okupacija u Evropi: Uticaj nacionalsocijalistike i faistike vladavine, u okviru
koga radi est podprojekata ili timova: Zakonitosti u oblasti kulture, Religija, Ekonomija, Svakodnevni ivot, Migracije i Holokaust. Timovi rade zasebno ali ove godine je
u Poljskoj odrana srednjorona konferencija na kojoj su uestvovali svi timovi
zajedno i na kojima se u plenarnim sesijama izvetavalo o pojedinanim rezultatima,
problemima u radu i planovi do kraja projekta, kao i o pitanjama vezanim za publikovanje rezultata.
U okviru timova rade strunjaci iz raznih evropskih zemalja: Holandije, Belgije,
Francuske, Velike Britanije, Italije, Norveke, vedske, Maarske, Austrije, Rusije,
eke, Slovake, Danske, Grke, itd. Izuzev tima koji se bavi ekonomskim prilikama
u evropskim dravama tokom okupacije u Drugom svetskom ratu, u kome uestvuje
predstavnik Slovenije, kao i tima koji se bavi religijom i verskim prilikama u istom
razdoblju, u kome uestvuju predstavnici iz Slovenije, Hrvatske i Srbije i Crne Gore, u
ostalim timovima nema predstavnika iz drava nastalih na prostoru nekadanje Jugoslavije.
Tim broj dva-Religija, odrao je do konferencije u Poljskoj, tri radna skupa, a
planiran je i peti zavrni za 2004. godinu. Tim radi u okviru tri sesije koje se odnose na
Katoliku crkvu u Centralnoj, Istonoj i Zapadnoj Evropi, Pravoslavnu crkvu u Rusiji,
Ukrajini, Grkoj i Srbiji /Jugoslaviji i Protestantske crkve u Evropi. Konaan rezulat
projekta trebao bi da bude objavljivanje zbornika radova i monograja. Rukovodioci
tima su dr Jan Bank iz Amsterdama, profesor na Univerzitetu u Lajdenu i dr Liv Givers, profesor Univerziteta iz Belgije.
150
R. RADI
Crkve u bivoj Jugoslaviji
Uesnici konferencije u Poljskoj imali su prilike da dobiju zbornik radova koji je

kao rezultat svog rada priredio tim Migracije. Zbornik nosi naslov Forced laborers
and POWs in the German war economy/Lavoratori coatti e prigionieri di guerra
nell'economia di gurra tedesca, a objavljen je u okviru Annali dell'Istituto storico
italo-germanico in Trento, XXVIII, 2002, Bolonja. Uvodno poglavlje napisao je jedan
od voa projekta, dr Gistavo Korni, a objavljeni su sledei prilozi: Mark Spoerer,
Recent Findings on Forced Labor under the Nazi Regime and an Agenda for Future
Research; John J.Delaney, Social Contact and Personal Relations of German Catholic Peasants and Polish Workers (POWs, Civilian, and Forced Laborers) in Bavaria's
Rural War Economy, 1939-1945; Annette Schfer, Zur Rolle der Kommunen beim
Zwangsarbeitereinsatz in Zweitne Weltkrieg; Barbara Stelzl-Marx, Zwischen Vernichtung und Arbeitseinsatz-Sowjetische Kriegsgefangene im Deutschen Reich, 19411945; Brunello Mantelli, Italiani in Germania, 1938-1945-Un aspetto dell'Asse Berlino-Roma; Angela van Son, Between Tradition and Coercion: Dutch Workers in
Germany and Belgium, 1936-1945; Bernhard Chiari, How Patriotic was the Great
Patriotic War? New Perspectives on the History of the Second World War in Belarus;
Bob Moore, The Importance of Labor: the Western Allies and their Italian Prisoners
of War in World War II; Kent Fedorowich, The 'Fogotten' Diggers-Australian POWs
in Europe, 1939-1945; Gabriele Hammermann, Vom Verbndeten zum 'Verrter'Die italienischen Militrinternierten, 1943-1945; Jerzy Kochanowski, The Slave
Labor of German POWs in Poland, 1945 to 1950; Tams Stark, Deportation of
Civilians from Hungary to the Soviet Union.
Velika je teta to u timovima koji se bave ovako vanim pitanjima istorije
Drugog svetskog rata u Evropi ne uestvuju istoriari iz Srbije i Crne Gore, pa i iz
drugih delova nekadanje Jugoslavije. Da li razloge treba traiti u injenici da nas u
vreme kada je projekat zaet nisu smatrali delom Evrope ili u tome to su veze strunih
krugova iz Srbije i Crne Gore sa strunjacima koji se bave istim ili slinim oblastima u
Evropi toliko loe da nas se niko nije setio.
Dr Radmila RADI
151
PRIKAZI I KRITIKE
Reviews and Critics
Naum Kaev, Makedonio, vzelana... Armiyta, uilixeto i
nacionalen gradet v Srbiy i Blgariy (1878-1912),
Sofiy 2003
Knjiga mlaeg bugarskog istoriara
Nauma Kajeva (eljena Makedonijo...
Vojska, kola i izgradnja nacije u Srbiji i
Bugarskoj 1878-191) predstavlja vie nego ozbiljan prilog izuavanju razvoja nacionalnih identiteta na Balkanu, veto se
metodoloki distancirajui od istoriografskog pomodarstva, koje, kao po pravilu,
kasno stie na Balkan i brzo zamirie na
naftalin (I. Ilev). Monograja je pisana
probranim, modernim stilom bez strasnih
emocija, nacionalnog nihilizma i prekomernog patriotizma i sastoji se od dve
tematske celine podeljene na sedam
inventivno naslovljenih poglavlja.
Prvi deo (Uenik i njegova nacija)
otvara uporedna analiza prosvetnih sistema Srbije i Bugarske posle Berlinskog
kongresa. Pratei sudbinu ambicioznih
planova zakonodavaca u realnom ivotu,
Kajev zastaje pred poraavajuim podacima statistike i sa nevericom konsultuje
arhivske izvore koji mu potvruju utisak
o niskom kvalitetu nastave i pomau da
koren prosvetnih problema prepozna u
samoj strukturi srpskog drutva, tj. njegovom predominantno poljoprivrednom
obeleju. Nepovoljnije stanje srednjokolskog obrazovanja u Srbiji ilustrovano
je podatkom da je svega 1,6 odsto uenika nastavljalo kolovanje posle etvrtog razreda osnovne kole! Osvrt na bugarski prosvetni sistem stao je u sintagmu
ubrzavanje modernizacije, pod kojom

autor podrazumeva nansijsko rastereenje drave i razvoj besplatnog kolstva
u reiji optina, te njegovo zakonsko utemeljenje u vreme Stambolova (1891).
Neprekidna i vrlo spretna paralela sa
Srbijom (normativi, nansije, praksa,
otomansko naslee) dovela je Kajeva do
zakljuka da je bugarski seljak imao
blagonakloniji odnos prema koli, to
je poduprto podatkom o rastu uea prosvete u bugarskom dravnom budetu.
Situacija sa srednjim kolama takoe je
ila u korist Bugarske: iako je imala 50
odsto vie stanovnika od Srbije, u njenim
srednjim kolama bilo je skoro est puta
vie uenika! Kajev je uoio i ogranienu socijalnu mobilnost zbog koje su
u obe zemlje gimnazije bile rezervisane
za gradsko i bogato stanovnitvo, premda
je ve 1911. preko polovine srpskih gimnazijalaca poticalo sa sela. Kljuni predmeti u nastavnim programima za sticanje
predstava o naciji bili su u oba sluaja nacionalni jezik, istorija, geograja i veronauka. Pored kvantitativnog pregleda,
autor se pozabavio i komparativnom analizom njenog sadraja, uoavajui liberalni nacionalizam kao zajedniko obeleje dva prosvetna modela. Krajem veka
pojavljuju se i alternativne moderne
ideologije (socijalizam, anarhizam, zemljoradnitvo), ali se vlasti nisu trudile
153
TOKOVI ISTORIJE
da ih silom zatomljuju, smatrajui ih

bezopasnim. Zato je u Srbiji bila izraenija tenja da se uiteljima namee
obaveza da prave istinske Srbe, dok je
bugarskim srednjokolcima drutvo sugerisalo da se klone tradicionalnog folklornog mentaliteta i prigrle ideoloki izraz
modernosti - nacionalizam.
Glavni pokazatelj sadraja nastavnog procesa za autora su udbenici, koje
u oba sluaja piu mahom pripadnici
obrazovane srednje klase, bliske vladajuem intelektualnom sloju, ali koji, po
pravilu, ne ulaze u njega! Primeena je
liberalnija procedura izdavanja udbenika u Bugarskoj, za razliku od srpske
centralizovane prosvete (izmeu pedagoke elite i birokratskih normi). Udbenici iz knjievnosti promoviu nacionalni
jezik, dok su itanke prava jevanelja
patriotizma, u kojima se, izmeu ostalog, propagira nepromenljivost hijerarhije. Uoena su sva opta mesta u itankama i hrestomatijama (Kosovo, car Duan, Kraljevi Marko), te da se u njima
tek od osamdesetih godina XIX veka insistira na razjanjenju nacionalnih pojmova (narod, otadbina). Dominacija folklora, istorije i geograje u srpskim itankama, gde je kosovski motiv
istorijski resurs, mobilizatorski faktor i stimulans za budunost - jenjava
1911. godine, kada jaa literarni princip.
Kajev primeuje da su bugarski udbenici knjievnosti relaksirani istorijskih
sadraja (svega 9-17 odsto), te da nema
folkloristikog glorikovanja srednjovekovne drave; za razliku od srpskog koncentrisanja na dva motiva, bugarski
udbenici ravnomerno usredsreuju panju od hana Asparuha do sanstefansko154
3-4/2002.
berlinske drame, uz naglaenu razliku u

hijerarhijskom poimanju vrednosti (Srbi vojniko junatvo, rtva za otadbinu;
Bugari - kultura, pismenost, prirodne
lepote domovine itd). Poseban problem
predstavljaju pojmovi o prostranstvu
domovine, pri emu je Makedonija tretirana kao centralni deo bugarske kneevine, dok je iz srpske perspektive, ona samo jedna od mnogih zemalja koje treba
osloboditi. Bugarsku vizuru odlikuju poetski pejzai i pastoralne predstave koje
bude mnotvo prijatnih asocijacija, a
tek u drugom planu je motiv napaenih
sunarodnika s kojima se treba solidarisati. U srpskim udbenicima Makedonija
je do 1878. terra incognita, da bi poetkom devedesetih bila predstavljana kao
stara srpska zemlja uz simbolike istorijske paralele i dominantne motive stradalnitva, ropstva i nasilja.
Slian odnos je registrovan i kod
udbenika za istoriju. Bugarski pisci su
nali oslonac u Jireekovoj Istoriji Bugara (1876), crpei termine i ideje o
Zapadnom bugarskom carstvu i Ohridskom jezeru kao jugozapadnoj granici
bugarske drave i pretvarajui ih u standardni klie svih narednih izdanja.
Kajev primeuje da od 1870. prosvetnocrkvena autonomija ustupa mesto ideji
dravnosti i dravnom faktoru, premda etnika dvocentrinost (istoni/zapadni
Bugari), predstavljanje Makedonije drugim legitimnim seditem bugarske dravnosti, minimizacija srpskog prisustva u Makedoniji u XIV veku ukazuju
na to da su autori udbenika koristili i
prekomponovanje kao metod. Istorijska mitologija se gradila i u geografskoprostornom smislu korienjem make-
PRIKAZI I KRITIKE
donskih toponima za izazivanje jakih

simbolikih efekata. Kolebanja srpskih
autora kad je re o mestu Makedonije u
srpskoj istoriji (grke zemlje, drava
maedonskih Slovena ili maedonosrpska carevina?) takoe su obraena
hronoloki. Posle dugotrajne upotrebe
(prevazienog) Krstievog udbenika
za istoriju (1860), koji je u svesti tadanjih uenika stvarao utisak o Makedoniji
kao grkoj zemlji, Kajev identikuje
novi kurs i vezuje ga za ime Ljubomira
Kovaevia, koji je bio personikacija
povezanosti prosvete, nauke i drave!
Zaista, usledila su izdanja prepuna stereotipa o granicama, zlatnom veku cara
Duana (gde je Duan od vinovnika propasti srpske srednjovekovne drave postao najmudriji i najhrabriji Srbin) i
geografske simbolike saglasne srpskoj
dravnoj ideji i njenim spoljnopolitikim
potrebama. Obuzetost ustancima, herojskim biograjama i idejom obnavljanja
Duanovog carstva, sputala je srpske
udbenike da podignu horizonte uenika
izvan granica biveg Beogradskog paaluka, tvrdi Kajev. Jo je konfuznija
situacija u srednjokolskim udbenicima
iji autori nisu uspeli da pomire uskosrpsku i junoslovensku ideju, ostavi bez
ravnotee i konsenzusa o Makedoniji (M.
Vukievi, J. Cviji, S. Stanojevi). Ipak,
junoslovenska periferija ostala je periferna i u udbenicima, pa su generacije
stasavale sa razliitim predstavama o Makedoniji, pri emu je, prema autorovom
zakljuku, bugarska verzija bila zasnovana na racionalnoj pozitivistikoj osnovi, dok je srpska bila nabijena epskim
sadrajem.
Za razliku od drugih drutvenih nauka u kojima je bila mogua emotivna

apstrakcija nacionalne ideje, geograja je
zahtevala maksimalnu preciznost, egzaktne parametre i rezultate, pa su za sastavljanje udbenika konsultovani ugledni
geogra, premda ih ni oni nisu rasteretili
politizacije, preutkivanja i falsikata.
Kajev smatra da su bugarski udbenici
bili objektivniji i faktografski bogatiji, ali
da su stilizovane i romantine predstave o
privrednim preimustvima Makedonije
(odlina klima, najplodnija zemlja) i oteavajuim okolnostima (ropstvo, loa
turska uprava) racionalan sadraj potpuno utopile emotivnom priom. Otuda
su proizale i konkretne geografske nejasnoe vezane za granice nacionalnih
teritorija.
*
Drugi deo (Vojnik i njegova nacija)
poinje paralelnim prikazom razvoja
vojnih sistema u Srbiji i Bugarskoj, pri
emu je pod modernizacijom, osim
uvida u kvalitet vojne tehnike i analize
udela vojske u budetu (16-49 odsto), sagledana i profesionalizacija kadra i armijske strukture. Evoluciju srpske narodne milicije, te sukob koncepata narodne vojske i stajae armije Kajev
ilustruje Timokom bunom u kojoj je
tradicionalni model, pod naslagama vojne demokratije s poetka veka, ustuknuo
pred modernim konceptom. Na drugoj
strani, nedostatak vojne tradicije u Bugarskoj (pod Turcima bugarska raja nije
smela posedovati oruje), omoguio joj je
brzi vojni skok u modernizaciju lien
optereenja i dilema koje su postojale u
Srbiji, smatra autor. Nastala 1870. ni iz
ega, pod direktnim ruskim instrukci155
TOKOVI ISTORIJE
jama i jezgrom profesionalnog kadra sastavljenog od Rusa, bugarska armija je veoma brzo proizvela potreban broj ocira,
dok je narodna vojska ostala u drugom
planu kao latentna alternativa. Pored
uoenih razlika u regrutnim sistemima
identikovane su i dodirne take dve armije (opta vojna sluba, mogunost
otkupa vojnog roka i sl).
U poglavlju o ocirima autor podsea na neuporedivo veu produktivnost sojske vojne kole u odnosu na
beogradsku, sagledavajui odnos drave
prema njima kroz materijalni stimulans,
koji je u Bugarskoj bio daleko vei. Iako
su obe zemlje bile agrarne (80-90 odsto
vojnika je sa sela), najvei deo aktivnih i
rezervnih ocira poticao je iz gradskih
sredina (79-84 odsto). Kajev pokazuje
da su ocirske enidbe pripadnicama
mone srednje klase doprinosile preplitanju vojne i graanske elite, ba kao i
privredne veze u kojima se vojska pojavljuje kao poeljan klijent i veliki potroa
robe. Pored socijalne analize moralno i
materijalno prestinih ocira, autor je u
tekstovima tadanje vojne periodike
(Ratnik, Vojni urnal) pokuao da
odredi poreklo nacionalne raspaljenosti, oznaivi 1890. godinu za prekretnicu u Bugarskoj, kada se mnoe tekstovi
za patriotiziranje i u vojnikim hrestomatijama dozvoljava odstupanje od istorijske istine po potrebi! U srpskom
sluaju se gajenje nacionalnih oseanja
potkrepljuje istorijsko-geografskim slikama i junakim pesmama u kojima dominira motiv rtve za otadbinu. Kajev primeuje da ni u jednom od ta dva
drutva nema institucionalne brane nacionalizmu, te se on pojavljuje kao ide156
3-4/2002.
oloki plat inovnikog establimenta,

dvorske i partijske elite, a budui da su
protonacionalizam i mitsko-simboliki kompleks kod Srba bili razvijeniji, to
je i potreba za patriotskim vaspitanjem
njenih vojnika bila manja nego u Bugarskoj. U oba sluaja uoena je subjektivna
neekasnost institucija za patriotiziranje (kole, crkve i politikih partija) i
njihova nedoraslost visokim ciljevima
nacionalne ideje, zbog ega je ostala samo kasarna da kod vojnika, a preko njih i
naroda, razvije ljubav prema otadbini.
Autor istie i fenomen transmisije vrednosti, zbog koga se konzervativan seljak
u vojsci oseao aktivnim i korisnim
lanom drutva i time razvijao nove
poglede na svet artikulacijom emocionalno-psiholokih doivljaja nacionalnog
prostora (identikacija sa svojom
grupom/nacijom).
Poslednja glava Nacionalno vaspitanje vojnika propituje sadraje visokotirane vojne periodike i literature, ali
kroz prizmu vojnika (odozdo). Kajev
uporeuje tekstove Uzdanice i Vojnike zbirke i zakljuuje da je u obe
drave besplatna distribucija takve tampe bila usmerena prevashodno ka podocirima i redovima, te da im je zajednika odrednica bila podizanje morala i
vojnikog duha. U bugarskom sluaju
nacija se izgrauje u senci otadbine
koja see od Crnog mora do Albanije i od
Dunava do Belog (Egejskog) mora, dok
je njenim simbolinim atributima umesto
geografske slike, vojniku nametana ruiasta i apstraktna predstava. Homogenost, stabilnost i venost takvog
antropomorfnog oblika otadbine ilustrovani su uz obilje istorijske naracije i
PRIKAZI I KRITIKE
motiva, koje autor naziva obrascem bugarske porodice (majka, deca, raanje,
sinovi), sa jakim psiholokim i drutvenim sadrajem. Ponavljanje folklorno-istorijskih pria i pesama u srpskoj vojnikoj tampi i literaturi (49 odsto tekstova inili su istorijski prilozi) uvrstilo
je autora u uverenju da su cikline predstave o vremenu, tj. ponavljanje istorijskih dogaaja i procesa bili dominantna
ideja srpskih izdanja. Naroitu panju
Kajev je posvetio stavovima vojnih pedagoga Srbije i Bugarske kad je re o Makedoniji. Uoptena predstava o bugarskoj
domovini, koja je nacrtana u San Stefanu, a izbrisana u Berlinu nije zasebno
isticala Makedoniju, poto se ona podrazumevala kao jedan od pet sastavnih
delova otadbine. Panja italaca je usmerena na apstraktan otadbinski ideal,
velika dravna dela i ljudski element,
dok je geografska projekcija od drugostepenog znaaja. Autor primeuje da se otadbina sve ee iskazuje prigodnim
metaforama (majka, porodica, braa), kako bi se vojnik sa radou posvetio svojim sunarodnicima u stradalnikoj Makedoniji". Da se u Srbiji ozbiljnije pristupalo nacionalnoj geograji,
autor je pokazao na primeru vojnikog
bukvara, u kome je konkretizacija pojmova o prostranstvu otadbine zastupljena
sa uenjem prvih slova. Okretanjem strategijskih perspektiva Srbije na jug (posle
austrougarske aneksije BiH), oivljena je
retorika o Makedoniji kao dijamantu

cara Duana, dok se kao ekvivalent bugarskim prosvetiteljskim likovima pojavljuju ustanici -etnici, predstavljeni apstraktnim obrascem (potomci Obilia,
obnovitelji Duanovog carstva). Sliku
Makedonije u pejzau balkanske geopolitike Kajev je kompletirao ukrtajui stereotipne predstave jednih o
drugima sa optim pogledima na zajednike neprijatelje, koji se u oba sluaja
opisuju najtamnijim bojama.
Pregledne politike i etnografske
mape, uporedne tabele o broju kola,
strukturi nastave i tematskih sadraja,
spretne grake komparacije vojnih budeta i armija, te detaljni spiskovi izvora,
literature i analiziranih udbenika - ine
knjigu jo ubedljivijom. Jasna metodoloka vizija, iroka heuristika osnova i
nesporni literarni talenat Nauma Kajeva
doprineli su da tom odlinom knjigom jedna moderna i aktuelna tema dobije svoj
pravi istoriografski izraz.
Mr Vladan JOVANOVI
157
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2002.
Novica Veanovski, Makedonija 1945-1991,

dravnost i nezavisnost, Skopje 2002, str. 406
Knjiga Novice Veljanovskog predstavlja rezultat istraivanja sprovedenog

u okviru projekta Politiki i pravni poloaj Makedonije u jugoslovenskoj federaciji 1945-1991 Instituta za nacionalnu
istoriju iz Skoplja. Iz Predgovora knjige
(str. 5-12), u kome autor uglavnom vrednuje dosadanju literaturu i govori o stanju izvora, treba izdvojiti zakljuak da je
Makedonija u socijalistikoj Jugoslaviji
doivela nacionalnu armaciju, da se od
agrarne zemlje pretvorila u vie industrijsku, a manje agrarnu zemlju sa ivotnim
standardom kakav nije imala nikada u
svojoj istoriji.
Prvi deo knjige nosi naslov Centralizirana narodna demokratija (19451950) (str. 13-112). Veljanovski govori o
uspostavljanju centralistike dravne vlasti i meunarodnim aspektima izgradnje
narodne demokratije. Govori o uspostavljanju institucija nove drave, za poetak nove makedonske drave uzima I
zasedanje ASNOM-a 2. avgusta 1944.
godine, a Jugoslaviju od 1945. do 1950.
godine oznaava kao administrativno-centralistiku i partijsku dravu. Detaljnije
je razmatrana uloga AVNOJ-a u stvaranju
Jugoslavije i kako su njegove odluke prihvatane u pojedinim republikama i kakav
je bio odnos zasedanja AVNOJ-a i poloaja Makedonije. Upadljivo je autorovo
insistiranje na tvrdnji da neuestvovanje
delegacije iz Makedonije na zasedanju
AVNOJ-a nije bilo namerno. Kada je re
o ulozi ASNOM-a u konstituisanju Ma158
kedonije kao drave u jugoslovenskoj

federaciji analizirane su odluke I, II i III
zasedanja (2. 8. 1944, 28/30. 12. 1944. i
14/16. 4. 1945) i njegovog prezidijuma.
Za zavrni in u konstituisanju dravne
vlasti u Makedoniji autor uzima konstituisanje vlade na elu sa Lazarom Kolievskim. Radi spreavanja obnove kapitalistikog sektora vlada je 1945. godine stavila pod svoju kontrolu najvee
industrijske objekte, bankarski sistem,
trgovinu i saobraaj. Ustavu NR Makedonije koje je donelo Ustavotvorno sobranje krajem 1946. godine, Veljanovski
daje znaaj akta koji je opredelio obeleje
i dravno ureenje makedonske drave i
potvrdio makedonski nacionalni identitet. Tim Ustavom je, prema autorovom
miljenju, zavrena prva, asnomska, etapa u dravnopravnom razvoju Makedonije. I pored insistiranja na dravnosti
Makedonije u Jugoslaviji, i sam Veljanovski priznaje da je Makedonija bila
drava proizvedena od jugoslovenske
federacije, ime je federalna vlast znatno ograniavala suverenitet federalnih
jedinica. Opis prilika u vreme konstituisanja Makedonije kao federalne jedinice
Veljanovski zavrava prikazom rada pojedinaca i organizacija koji su se protivili
uspostavljenom stanju i to je jedini deo
knjige za ije je pisanje mnogo vie koriena arhivska graa nego literatura. On
pokazuje da je paralelno sa ustavnim
organizovanjem republike i stvaranjem
organa vlasti tekao i proces ekonomskih
promena olien u jaanju dravnog i
PRIKAZI I KRITIKE
zadrunog sektora i potiskivanju privatne

inicijative. Iz opisa vremena obnove zemlje i Prvog petogodinjeg plana provejava autorov stav o zapostavljenosti Makedonije i nedovoljnom ulaganju u tu
republiku. Kako je Makedonija bila izrazito agrarna zemlja, ne udi to su se
velike ekonomske promene deavale na
selu. Veljanovski pokazuje da istorija makedonskog sela u prvim godinama posle
rata predstavlja mesto susreta mera
dravne politike (kolektivizacija, agrarna
reforma, otkup) i nezadovoljstva seljaka,
posebno nasilnom kolektivizacijom. Za
mere agrarne politike, posebno otkup i
kolektivizaciju, Veljanovski smatra da su
nastale nekritikim preuzimanjem iz sovjetskog iskustva i eljom da se posle
sukoba sa IB-om dokae vernost SSSR-u.
Poslednje stranice prvog dela knjige posveene upravo su o posledicama koje je
sukob sa IB-om proizveo u Makedoniji
(izjanjavanje za Tita ili Staljina, gonjenje informbirovaca). Autor navodi podatak da je 1948. godine 820 graana
upueno na izdravanje kazni i zastupa
tezu da se sukob Jugoslavije i IB-a negativno odrazio na makedonske nacionalne
interese (uklanjanje kadra koji je bio
zasluan za antifaistiku borbu i konstituisanje makedonske drave).
Drugi deo (str. 113-218) govori o
razdoblju od 1951. do 1970. godine, koje
autor naziva samoupravna dezorijentacija. Veljanovski najpre izrazito kritiki
govori o uvoenju samoupravljanja od
1950. do 1953. godine, nazivajui ga iluzijom. Posebnu panju posveuje ulozi
Kardelja i Slovenije kao industrijski najrazvijenije republike. Narednih pet godina oznaio je kao vreme tenje ka pro-
tivljenju monopolskom poloaju SK i

njegovom rukovodstvu (ilas, Koa Popovi, Bakari), ali za poslednju dvojicu
kae da su se ipak priklonili Titu. Za odnos ilasa prema makedonskom pitanju
autor smatra da se nije razlikovao od
drugih srpskih i crnogorskih intelektualaca nacionalista - nisu bile primetne antimakedonske tenje, ali ni posebno zalaganje za zatitu makedonske nacije. U
to vreme autor smeta i pokuaj osveavanja Partije. Ono je okonano Sedmim
kongresom 1958. godine, koji Veljanovski oznaava kao promociju demokratskog centralizma. Autor se izuzetno
kritiki odnosi prema Treem kongresu
Saveza komunista Makedonije, odranom u Skoplju u maju 1959. godine.
Lazara Kolievskog i Ivana Gonjaka,
koji su se obratili Kongresu, optuuje da
su, pored iznoenja napada na Bugarsku i
stavova o socijalizmu i jugoslovenstvu,
zanemarili sutinske probleme Makedonije (industrijski razvoj, prosvetnokulturna zaostalost itd.). I prema promenama Ustava iz 1953. godine i uvoenju
komunalnog sistema 1955. godine autor
se odreuje negativno, posmatrajui ih iz
ugla osnovnog motiva knjige - makedonske dravnosti. Zakljuuje da Makedonija nije imala nikakvog udela u kreiranju vladine politike poetkom pedesetih godina. tavie, kae da je makedonski dravni vrh prihvatio reenje
odozgo bez kritikog sagledavanja i da
je ta poslunost naroito izraena u prihvatanju komunalnog sistema. Pretposlednje poglavlje tog dela knjige posveeno je
uticaju spoljnopolitikih dogaaja na
Makedoniju poetkom pedesetih godina.
Jugoslaviju na kraju pedesetih i na po159
TOKOVI ISTORIJE
etku ezdesetih oznaio je kao zemlju za

koju se samo u zabludi moglo misliti da je
socijalistika zajednica jugoslovenskih
naroda u kojoj su na vlasti radnici i koja je
reila meunacionalne odnose. Krizu u
kojoj se zemlja nala ezdesetih godina
autor je analizirao stavljajui akcenat na
nekoliko tema - proirena sednica IK CK
SKJ odrana u martu 1962, Ustav iz
1963, Osmi kongres SKJ odran 1964,
ekonomska reforma 1965, Brionski plenum 1966, kriza 1968. godine (upamena
po demonstracijama studenata i Albanaca
na Kosovu i Metohiji i u zapadnoj Makedoniji).
Trei deo knjige naslovljen je
Decentralizacija i raspad (1971-1991)
(str. 219-373) i poinje opisom prilika u
zemlji pred promene Ustava sedamdesetih godina. U centru panje je Deveti
kongres SKJ 1969. godine, odran pod
uticajem naruavanja meunacionalnih
odnosa i paralelno sa zapoetim procesom razgradnje federacije (ustavni amandmani). Za to vreme kljuni problem u
Makedoniji bio je albanski nacionalizam,
na koji makedonska Partija nije imala
pravi odgovor. Da su krajem ezdesetih i
poetkom sedamdesetih godina u ivotu
zemlje preovladavali nacionalno pitanje,
odnosi izmeu republika i njihov poloaj
u federaciji, autor je pokazao detaljnijim
opisom Cestne afere u Sloveniji i sukoba
izazvanog X sednicom CK SK Hrvatske
(januar 1970). Nove podele donele su pripreme za promenu Ustava (ustavni
amandmani), koje su znaile krupan korak u pravcu razvlaenja federacije.
Odraz optih previranja u zemlji na Makedoniju autor daje portretom Slavka Milosavlevskog, koji je smenjen sa poloaja
160
3-4/2002.
sekretara IK SK Makedonije poto je

oznaen za makedonskog liberala". Godina 1974. obeleena je kongresima savezne partije i republikih partija, te
novim ustavom. Od vanijih odluka estog kongresa SK Makedonije (Skoplje,
11-13. april) autor je izdvojio osudu
anarholiberalistike struje Crvenkovskog, dok je Deseti kongres SKJ, konstatujui pad interesa za lanstvo u Partiji
i stavljajui u zadatak poveanje broja
lanova, pokuavao da odredi novu ulogu
Partije u drutvu. Za promene Ustava,
okonane Ustavom 1974. godine, autor
smatra da je iz njih zemlja izala sa
mnogo konfederalnih obeleja. Razmatrajui udan poloaj u koji je dovedena
Srbija sa svoje dve pokrajine, smatra da je
takav poloaj Srbije nesumnjivo doprinosio nestabilnosti federacije, ubrzao raspad zemlje i osamostaljivanje republika.
U pogledu dravnosti Makedonije, autor
najvanijim smatra ustavno pravo naroda
na samoopredeljenje do otcepljenja. Postojanje dravnosti te republike on izvodi i
iz postojanja odreenih dravnih institucija - Skuptina, Predsednitvo, Izvrno
vee, pravosudni organi, Ustav i Ustavni
sud. Poslednje poglavlje treeg dela knjige govori o razbijanju (ili raspadu) Jugoslavije. Korene tog procesa autor vezuje
za Brozovu smrt, posle koje su njegovi
saradnici, naviknuti na ekanje direktiva,
ostali bez pravog programa, dok se SK,
iji su se rezultati rada merili brojem
odranih sednica i usvojenih dokumenata, nalazio u stanju idejne konfuzije. Uz
sve vee ekonomske probleme, godine
posle Brozove smrti donele su i porast
nacionalizma, posebno albanskog, koji se
manifestovao u paroli Kosovo repub-
PRIKAZI I KRITIKE
lika, pri emu su njihove pretenzije ile i

ka delovima Crne Gore i Makedonije.
Autor primeuje konstantnost u delovanju albanskih separatista od 1945. godine. Za jednu od posledica albanskog
nacionalizma oznaio je pojavu srpskog
nacionalizma i Slobodana Miloevia,
vezujui ih za elju da se u Srbiji izvre
ustavne promene i oduzmu autonomna
prava Albancima. Srpski nacionalizam je,
smatra autor, stvarao hrvatski i slovenaki, sa parolom odbrane od srpske
opasnosti". Poslednji dani SFRJ prikazani su opisom srpsko-slovenakih sporova, nastojanja Srbije da promeni ustavni poloaj pokrajina, nastojanja Slovenije
da to vie smanji uticaj funkcija savezne
drave, albanskih pobuna i demonstracija
na Kosovu i Metohiji, sukoba u partijskom vrhu Srbije (poraz umerene
struje), neuspele reforme Ante Markovia, raspada Saveza komunista Jugoslavije (XIV kongres 1990) i dravnih
institucija. Trei deo zavrava se opisom
dogaaja koji su pratili osamostaljenje
Makedonije. Tokom 1990. godine Savez
komunista je pokuao da se preobrazi u
novu stranku, osnovane su i nove partije,
odrani su prvi viestranaki izbori. Na
osnovu rezultata referenduma koje je
raspisalo Narodno sobranje, nezavisnost
je sveano proglaena 20. 11. 1991. godine. U narednim godinama Makedonija je
vodila borbu za meunarodno priznanje,
u emu su najvaniju ulogu igrali odnosi
sa susedima (posebno sa Grkom), Evropskom unijom i SAD. Pored pregleda
tih dogaaja, Veljanovski daje i opis politikih borbi u Makedoniji u poslednjoj
deceniji dvadesetog veka, osnovnih odre-
daba Ustava i kljunih ekonomskih problema.

Knjiga Novice Veljanovskog doprinosi naunom rasuivanju istorije jedne
od jugoslovenskih socijalistikih republika. Meutim, ona je jo vie plod politiki aktuelne teme koju je nauci nametnuo proces stvaranja samostalne Makedonije. Osnovna namera autora je da
pokae da je makedonska drava nastala
odlukama zasedanja ASNOM-a iz avgusta 1944. godine, pa otuda uporno
insistira na tome da je u jugoslovenskoj
federaciji egzistirala makedonska drava". Ispada da je Makedonija ula u Jugoslaviju kao drava, a ne da je kao takva iz
nje izala raspadom SFRJ. Zbog te politike obojenosti rada autor ee polemie sa konceptom razvoja jugoslovenske federacije koji je u stvarnosti postojao
(nastupajui sa pozicija ideje makedonske dravnosti), nego to pokuava da ga
neutralno i nauno prikae. Meu nitima
koje povezuju ceo sadraj knjige moe se
uoiti i autorov est kritiki odnos prema
makedonskom rukovodstvu (optueno za
poslunitvo prema direktivama iz vrha i
nedovoljno zalaganje za stvarne probleme Makedonije) i isticanje velikog
znaaja Slovenije (oliene u Kardelju) u
odreivanju glavnih pravaca dravne i
partijske politike.
Mr Slobodan SELINI
161
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2002.
Dr Branislav Gligorijevi, Kralj Aleksandar Karaorevi I-III,

Beograd 2002, str. 437+360+343
Nije lako pisati istorije kraljeva. Oni
su neprikosnovene i politiki neodgovorne linosti, zaklonjeni iza etikete i
protokola, naizgled u neprestanim pozdravima i otpozdravima... U njima se
teko razlui javno od privatnog, a u delovanju, posredno od neposrednog, institucionalno od faktikog. Njihovim odlukama i njihovom uticaju teko se ulazi u
trag... Uobiajene saznajne i metodoloke
probleme, ini se da u najnovije vreme
predusree dodatni i nenaklon stav moderne istoriograje prema dogaajnoj
istoriji, naroito onoj koja polazi od uticaja, koji su na nju imale velike linosti. I
pored svega, zaslugom profesora Gligorijevia, naa italaka i nauna publika
odnedavno ima trotomnu, veliku monograju - ivotopis kralja Aleksandra Karaorevia.
Autor ve ima velike i neosporne
zasluge u izuavanju politike i drutvene
istorije Kraljevine SHS/Jugoslavije. Njegove knjige, pisane sedamdesetih godina
prolog veka, i danas su nezaobilazna literatura i polazite u prepoznavanju
sloenih problema i otvorenih pitanja u
toj oblasti nae nauke. U novije vreme,
pak, Gligorijevi doprinosi postavljanju
novih standarda u vrednovanju fenomena
i kontroverzi savremene istorije. To se
odnosi na naoj publici dobro poznatu
monograju o uticaju Kominterne na politike prilike u Jugoslaviji (Kominterna,
srpsko i jugoslovensko pitanje, Beograd,
1992), a nesumnjivo da e takvu ocenu
162
umnogome zasluiti i delo o kome je

ovde re.
Aleksandrov ivotopis upotpunjuje
zbirku monograja velikih istorijskih
linosti u naoj istoriograji, a nastao je
kao plod impresivnog istraivakog i
stvaralakog poduhvata. To se posvedouje ve iz letiminog osvrta na bogatstvo kritikog aparata, upotrebljene
literature i izvora (pored domaih arhiva
AJ, AS, AVII, ASANU, autor je koristio
francusku diplomatsku grau MAE, i
manje britansku arhivsku grau PRO).
Stojei na vrstom tlu onoga to je
(velikim delom i njegovom zaslugom) u
naoj istorijskoj nauci bilo poznato, autor
dodatno dograuje, preispituje i povezuje
injenice, stavljajui ih u orbitu Aleksandrovog uticaja. U veoma lepoj grakoj
opremi i povezu knjige, morali smo
primetiti da ozbiljan tehniki nedostatak
predstavlja nepostojanje registra linih
imena i pojmova.
Prvi tom monograje (U ratovima
za nacionalno osloboenje) nosi sobom
istinsku dinamiku prevratnih vremena,
ratova i metea, koji su ih pratili. Gligorijeviev Aleksandar tu se pomalja iz melanholinog i u mnogo emu uskraenog
detinjstva, boleljiv i setan, da bi nenadano doao do regentske vlasti i bio
suoen sa najveim i najstranijim izazovima postojanju naroda, kome je pripadao. Slab i boleljiv, ali izuzetne volje,
on je kurano, od prvih dana, podnosio i
savladavao nevolje i iskuenja. U velikim
PRIKAZI I KRITIKE
ratovima male Srbije on je neprestano sa

vojskom i neprestano u ivotnoj opasnosti. Kao naroitu istorijsku nepravdu
autor istie, kako su zbog poznatih ideolokih razloga u naoj istoriograji te
injenice doskora bile skrivane i nipodatavane (I tom, 303).
Gligorijevi na ovim stranicama pie
dogaajnu istoriju u najboljem znaenju
te rei, a italac, ako se prepusti literarnoj
sugestiji, nalazie se neprestano na pozornici dogaaja, esto zagluen detonacijama i zapanjen njihovom lmskom
brzinom. Bavei se dogaajima za koje
na narod ima naroit ponos i sentimente,
autor nastoji da odri distancu. Silne
emocije ili nacionalizam jedne generacije, kojoj je pripadao i Aleksandar,
razmatrani su objektivno i kritiki, verovatno koliko god je to bilo moguno s
obzirom na opojnu atmosferu ratnih
pobeda i nacionalnog trijumfa. ivotopis
vladara, koji je bio personikacija tih
pregnua i uspeha, bio bi, naime, nepotpun i nedoreen bez uivljavanja u njihovu autentinu atmosferu i prevlaujue
emocije i raspoloenja.
Prvi tom Gligorijevieve monograje obrauje i zavrne momente vojne
i politike akcije stvaranja nove, jugoslovenske drave. Na osnovu prvorazredne grae, autor, inae snabdeven ve
decenijskim istraivakim iskustvom,
sastavlja kao neku malu monograju o
srbijansko-crnogorskim odnosima, takoe o Jugoslovenskom odboru i poecima
tzv. hrvatskog pitanja. Poseban osvrt na
taj poslednji problem i na njegovu evoluciju u novonastaloj dravi autor je izloio
u drugom tomu knjige, koji nosi naslov
Srpsko-hrvatski spor".
Utisak je da se itav kompleks

spornih pitanja izmeu Srba i Hrvata u
ono vreme, a rekli bismo i doskora,
prelamao u dve ili tri protivrenosti njihovih nacionalnih i politikih interesa.
Profesor Gligorijevi to saima u nekoliko izjava kralja Aleksandra koje kao
epigra prethode drugom tomu njegove
knjige. Ukratko, Hrvati, pozivajui se na
istorijskopravne i dravnopravne razloge,
trae ingerencije nad Hrvatskom,
Slavonijom i Dalmacijom, dok Srbi
naseljeni u tim zemljama ne prihvataju da
se na bilo kakav nain odvoje od matice.
Jo je 1921. godine Milan Pribievi
pisao: Oni koji stvaraju Hrvatsku Irsku u
Jugoslaviji, treba da znaju da stvaraju
Srpsku Irsku u Hrvatskoj, jer bez obaziranja na volju pola miliona seljaka Srba
u Hrvatskoj ne da se stvoriti mir u njoj.
(II, 204 str.)'' Iako su razliite spoljnopolitike i unutranjopolitike konstelacije
menjale intenzitet i nain njenog ispoljavanja, ta protivrenost je ostala trajna
smetnja postizanju pravog politikog
dogovora.
Regent Aleksandar teko je prihvatao mogunost sporazumevanja sa
HRSS i njenim kontroverznim liderom.
Prof. Gligorijevi osvetljava politiki
poduhvat Stjepana Radia izvornim podacima i dokumentarno, ali i sa izvanrednim oseajem za detalj i emociju. U knjizi
saznajemo da je Radi tokom rata pevao
himne Habzburzima, a nakon ujedinjenja, toboe zbog republikanskih principa, uporno odbijao da prihvati novonastali poredak i monarhijski oblik vlasti. Ne nalazei podrku kod drugih
evropskih sila, on 1924. godine odlazi u
Sovjetski Savez, a tamo, zaveden poas163
TOKOVI ISTORIJE
tima koje su mu ukazivane, nudi luke u

Hrvatskom primorju i pravi dogovore o
sovjetskim divizijama koje bi trebalo da
dou kao pomo.
Meutim, samo je nekoliko meseci u
domaem zatvoru bilo dovoljno pa da
Radi postane oduevljeni monarhista,
koji ozaren izlazi sa viesatnih prijema u
Dvoru, i koji ponovo sastavlja pesmice i
panegirike, ali tada u slavu Aleksandra
(II, 280-1 str.). Iz tog vremena potiu i
njegova premiljanja o moguem naputanju katolianstva (II, 273-4 str.), ali i
jedna neukusna i preterana snishodljivost, koja je ak smetala Aleksandru. I
pored svega, neprirodna koalicija radikala i radievaca brzo se raspala, a politiki sukobi u zemlji dovedeni su do usijanja i traginog dogaaja 20. juna 1928.
godine. Srpsko-hrvatske meusobice poprimile su radikalnije i sloenije naine
ispoljavanja od zavoenja linog reima
kralja Aleksandra, o emu autor pie u
treem tomu knjige.
Kraljevo venanje rumunskom princezom naroito je zanimljiva epizoda njegovog ivotopisa. Gligorijevi tu nastavlja intimni portret Aleksandrov, koji je
zapoeo opisom njegovog detinjstva i
mladikog sazrevanja u prvom tomu. Dirljiva je pria o njegovoj nespretnosti u
ophoenju sa nenijim polom, kada je,
recimo, onoj mladoj Francuskinji dodelio
orden Karaoreve zvezde, smatrajui to
tada prikladnim nainom udvaranja (II,
113 str.).
Treba ovde posebno naglasiti da je
pokuaj da se pronikne u psihiki svet
jednog Karaorevia teak poduhvat s
obzirom na sloenost njihove patologije,
koja se na udesan nain prenosila u ge164
3-4/2002.
netski kod potomstva. Ovo je moda na

najoigledniji nain, izrazito u sluaju
princa ora, koji je detaljno obrazloen
u prva dva toma knjige. Za neku istoriju,
sazdanu na okantnim i skandaloznim
detaljima, pria o princu oru bi savreno odgovarala.
Gligorijevieva istorija je esto brza;
za neke jednostrane pristalice strukturne
istoriograje, bila bi moda ak isuvie
dogaajna i uzbudljiva. Na primer,
njegov Aleksandar je u jednom trenutku u
Parizu, gde provodi vreme sa sestrom
Jelenom i dobija vesti o hrvatskoj seljakoj pobuni u Slavoniji (poetkom septembra 1920). Bez oklevanja, on putuje u
Zagreb, gde organizuje poslove smirivanja ove pobune. Uvee istog dana,
pokazuje se pred Zagrepanima u pozoritu, odakle je, nakon jednoinke, odmah
odjurio vozom, jer je ve sledeeg dana
morao da bude u Sremskim Karlovcima,
na sveanoj ceremoniji uspostavljanja
Srpske pravoslavne crkve (II, 68 str.).
Nita manje nije bio uzbudljiv ni dan
polaganja zakletve na Ustav 29. juna
1921. godine, kada je na regenta izvren
neuspeli atentat, a kada je on kao da se
nita nije dogodilo... nastavio sa programom i otiao na sveanu inspekciju
trupa u centru grada (II, 90-93 str.). ini
se da se samo na taj nain mogla oiveti
svakodnevica jednog vladara, koji i inae
nije mogao dugo da bude miran ili da sedi
skrtenih ruku. Ako nita drugo, on je
svaka dva-tri dana odlazio kolima u unutranjost zemlje, razgovarao sa ljudima,
interesovao se za njihove poslove...
Trei tom Gligorijevieve monograje (U evropskoj politici) posveen je,
najveim delom, diplomatskim aktivnos-
PRIKAZI I KRITIKE
tima jugoslovenskog suverena. Njegova

drava, na poetku osetljivi, krhki organizam, okruen demarkacionim zonama i neprijateljskim susedima, postupno
sazreva u respektivnu vojnu i politiku
snagu, koja sistemom ugovornih obaveza
pridobija sebi brojne saveznike i ugledno
mesto u porodici evropskih naroda. Autor
naroito istie zasluge kralja Aleksandra,
koji je esto bio glavni neposredni pokreta i pregovara u tim diplomatskim poduhvatima. Takoe, razlozi spoljne politike esto su bili isprepletani ili su motivisali kraljevu unutranju politiku, koja se
tek iz te perspektive moe do kraja sagledati i razumeti.
Autor je znalaki pristupio portretisanju velikog broja linosti, to je, inae,
postupak bez koga se ne mogu pisati
uverljive diplomatske istorije. Tako se
pred itaocem otkriva itava galerija
opunomoenih diplomata, poslanika,
ministara, premijera, vladara... Njihove
karakterne ili zike osobine sasvim su
dobro istaknute, iako su slikane ovla, esto u nekoliko grubih poteza. To je bila
osobenost postupka i u sluaju malih kroki-portreta, kojima je prof. Gligorijevi
doarao unutranjopolitiku pozornicu
Kraljevine. Metod je bio naroito zgodan
za slikanje osrednjih individua jugoslovenske politike gde, kao to je poznato,
teko pronalazimo izuzetne linosti ili
fascinacije.
Diplomatska aktivnost Kraljevine
bila je od njenog nastanka iznuena i pourivana brojnim pretnjama i provokacijama koje su dolazile sa raznih strana.
Protivnici novonastale versajske tvorevine na voleban nain su se ujedinjavali
iz svih ideolokih i politikih tabora
tadanje Evrope: od faistike desnice i

razliitih varijanata ekstremnog nacionalizma i terorizma, pa sve do totalitarnog
komunizma i njegove meunarodne preduzimljivosti... Ustaku, makedonsku i
kosovsku emigraciju potpomagali su,
sasvim nesumnjivo, italijanski faisti, ali,
kako pokazuje ova knjiga, u odreenim
okolnostima, to su inili i predstavnici
Kominterne.
Od svih izazova jugoslovenske spoljne politike, odnosi sa faistikom Italijom imali su najvei znaaj i najveu specinu teinu. Dve zemlje su se tokom
dvadesetih godina ozbiljno rvale oko uticaja u Albaniji i prestia u regionu. Autor
knjige je, rekonstruiui nekoliko posrednih komunikacija (putem poverljivih linosti, novinara ili razmenom pisama)
izmeu Musolinija i Aleksandra, njihovom ivom reju ukazao na posebnu dimenziju tog suparnitva.
Panju pre svega privlai miroljubivi
ton jugoslovenskog suverena. Vladar, koji je srastao sa vojskom i koji skoro nikad
nije skidao uniformu, tu nastupa retorikom koja je mirotvoraka, uz najvei
znaaj koji posveuje ekonomiji kao
osnovi za uspostavljanje dobrosusedskih
odnosa. Aleksandar je Musoliniju nudio
ak i carinsku uniju s obzirom na komplementarnost njihovih ekonomija: jedna je
preteno poljoprivredna, a druga relativno razvijena industrijska zemlja. To je
bio veliki razlog koji jugoslovenski kralj
navodi i u sluaju Albanije:
"Izuzev u sluaju rata protiv nas,
kada bi ona bila vrlo koristan mostobran,
Arbanija ne moe biti od bilo kakve
koristi Italiji. Ona bi bila kolonija od samog stenja i kamenja, dok ja mogu ponu165
TOKOVI ISTORIJE
diti Italiji mnogo bolju 'koloniju' od nekoliko miliona stanovnika, spremnih da

kupe u Italiji sve to ele. Ukoliko vie
razmiljam o tome, sve manje razumem
Musolinijevu nespremnost da prihvati
ovaj velianstveni projekt, koji bi doneo
napredak obema zemljama i mir u
Evropi.
Za nae, balkanske standarde, ak su
pomalo dirljive rei Aleksandrove o
otvorenim granicama, bez ijednog oveka ili mitraljeza na njima"... Po njegovom miljenju, to bi bilo kao kada bi se
otvorio jedan nasip rezervoara za vodu...
voda e potei prirodno i neodoljivo...
industrijski proizvodi, novac, sve e to ii
iz jedne zemlje u drugu, u skladu sa
potrebama i narodnim interesima i to e
biti pravi, razborit i potpuni sporazum
(III, 102-11 str.)''. Ipak, sporazum nije bio
postignut, a meusobni odnosi su radikalizovani kada se posle zavoenja kraljevog linog reima, masovna ustaka emigracija nala u Italiji. Paradoksalno, kralj
i jugoslovenska politika sukobili su se sa
Italijom, zatiujui hrvatski etniki prostor na Jadranu, a u tome im je najvie
smetnji stvarao upravo hrvatski politiki
pokret u zemlji i ustaka emigracija izvan
zemlje pod okriljem Italijana.
Meuratna Kraljevina teko bi odolela svim pomenutim pritiscima da se nije
naslanjala na respektivnu silu saveznika
iz Male Antante. Taj politiki i vojni savez Kraljevine SHS, Rumunije i ehoslovake bio je, uz to, prva regionalna
ekonomska zajednica u Evropi i jemstvo
za ubedljivu mirotvornu politiku njenih
lanica. Ono to autor naroito istie i to
je na neki nain jedno veliko nale dip166
3-4/2002.
lomatskih poduhvata kralja Aleksandra,

nastupa tek, tokom 1933. i 1934. godine.
U to vreme on uspeva da znatno popravi odnose sa Bugarskom, dotle da je
ak doiveo nezapamene ovacije u
njenoj prestonici i neku vrstu linog sporazuma ili bar uspostavljenog poverenja u
susretu sa bugarskim kraljem Borisom.
Neoekivano srdana bila je poseta Carigradu, a prijatan razgovor koji je vodio sa
Kemalom Ataturkom postao je osnova za
stvaranje jednog novog regionalnog
pakta. Koristei arm, inteligenciju i razloge real-politike Aleksandar je u beskrajnim razgovorima ubeivao balkanske
suverene i dravnike o potrebi uspostavljanja meusobnih ugovornih obaveza.
Uspeh nije izostao: Balkanski pakt Jugoslavije, Rumunije, Grke i Turske ozvanien je sveanim stavljanjem potpisa 9.
februara 1934. u Atini.
U Rimu su bili veoma nezadovoljni
tim vestima: Izgledalo je da, gde god je
Italija neto pokuala, tu joj se ispreila
Jugoslavija... najpre je ugroen njen
uticaj u srednjoj Evropi stvaranjem Male
Antante, a zatim joj je zatvoren prilaz
Balkanu obrazovanjem saveza balkanskih drava. Volja kralja Aleksandra
danas sve odreuje, pisao je Gali, italijanski poslanik u Beogradu. Povodom
bugarsko-jugoslovenskog pribliavanja
isti poslanik je rezonovao: Klju obrta
sadanjih politikih odnosa, treba da bude
traen u politici, domiljenosti Beograda,
dakle kralja Aleksandra (III, 157-8 str.).
S druge strane, u miroljubivom delu
Evrope ti obrti u politikim odnosima
doekani su sa velikim odobravanjem.
Britanski diplomata Henderson odaje priznanje politici jugoslovenskog suverena
PRIKAZI I KRITIKE
zahvaljujui kojoj je Balkan postao

mirniji, nego to je ikada bio za proteklih
esdeset godina''. Takoe, on rezonuje:
umesto da Balkan, kao nekada, bude
stalna opasnost za Evropu, danas je Evropa postala jedina opasnost za mir na Balkanu. (III, 162-3 str.)''. Gligorijevieva
visoka ocena vladarskih sposobnosti i
postignua kralja Aleksandra, tek iz te
posebne perspektive dobija potpuno u
snazi i ubedljivosti. Posveenost ouvanju mira u Evropi i pomenuti impresivni rezultati mogu biti ak i opravdanje
za sve kontroverzne ili osporavane poduhvate jugoslovenskog suverena u unutranjoj politici. Pozitivan sud o spoljnopolitikim poduhvatima kralja Aleksandra ostavio je i Enes Milak u svojoj
poznatoj monograji (Italija i Jugoslavija
1931-37, Beograd, 1987), ali kod Gligorijevia je to sugerisano sa mnogo vie
emocije i ubeenja.
Tragina ili za mnoge herojska pogibija kralja Aleksandra u Marselju bio je

verovatno jedini nain kojim su njegovi
protivnici mogli da ga zaustave. Stradanje mu je donelo posthumnu slavu i
oreol muenika, ali njegovo delo ga, na
alost, nije nadivelo. Autor smatra da
Aleksandar, ni na prestolu, ni u jugoslovenskoj politici, nije imao dostojnog nastavljaa. Njegovo veliko delo, iz daljine
godina, koje su protekle, izgleda nedovreno, moda ak i uzaludno.
Nad zaklopljenim stranicama Gligorijevieve knjige, naroito poslednjeg
dela, ostaje utisak i prizvuk neeg apologetskog, ak himninog, u odnosu prema
linosti glavnog junaka.
Milan Ristovi, Crni Petar i balkanski razbojnici (Balkan i Srbija u

nemakim satirinim asopisima 1903-1918), Udruenje za drutvenu
istoriju i igoja tampa, Beograd, 2003, str. 88
Najnovija knjiga profesora Ristovia
posveena je sloenom fenomenu nastanka i uobliavanja stereotipija o Balkanu i Srbiji u nemakoj javnosti i
medijima s poetka prolog veka. Tekstovi i karikature satirinih asopisa posluili su kao izvanredan izvor budui da
je u njih bio utisnut itav jedan svet kliiranih projekcija i kulturolokih predrasuda, takoe trenutnih politikih konotacija odreenih dogaaja. Veliki izazov
koga se autor poduhvatio bio je da pov-
ratnim putem, od pojavnih oblika, doe

do sutine od pojedinanih likovnih
simbola i rei do univerzalnih stereotipija, kolektivne uobrazilje i politike
namere. Naizgled jednostavno izvedeni
zakljuci zapravo su plod velike erudicije, analitikog sravnjivanja injenica i
izrazite sposobnosti prepoznavanja skrivenog znaenja nekog likovnog detalja,
rei ili stiha.
Karikatura spada u vizuelno propagandno sredstvo sa najveom moguom
167
TOKOVI ISTORIJE
merom prijemivosti u percepciji kako

ondanjoj publici kojoj je bila namenjena
tako i danas, kao svojevrstan lajtmotiv
ondanjeg vremena. Izvrsna tehnika i
likovna oprema knjige profesora Ristovia, sa mnotvom prenetih karikatura
(ukupno 73) i dvojezinim (srpskim i
engleskim) tekstom, nesumnjivo ostavlja
utisak. Dostupna na taj nain domaoj i
stranoj publici, knjiga je pisana ubedljivo
i zanimljivo, uz neprestani sinhronizam
sadraja analize kulturolokih matrica i
njihovih neposrednih likovnih predstava
u ilustraciji. Stoga knjiga prof. Ristovia
predstavlja veliki iskorak i veliki doprinos naoj istoriograji.
Autor je monograju podelio na
devet poglavlja. Prvo, uvodno poglavlje
(Balkan i srpske teme u nemakim satirinim asopisima Kladerada, Simplicisimus i Ulk 1903-1918, str.7-10), govori
uopteno o fenomenu stereotipa i negativnih kulturolokih projekcija u meuetnikim relacijama. Takoe, o uticaju koji
moe imati jedan tako efemerni medijum, kao to su satirini i humoristini
asopisi (...) na oblikovanje kolektivnih
stavova o drugome (str. 9)''. Autor na tu
temu promilja o tome koliko njegova
likovna 'vizuelizacija' boravi u svesti
italaca gledalaca i uplivie na 'korekcije' i 'dopune' vienja i prosuivanja,
u nekim segmentima ve postojeih, nastalih skupljanjem, kombinovanjem i ltriranjem razliitih linih i kolektivnih
'iskustava' (...)?"
Autor skree panju i na metodoloki postupak karikaturista, koji ni u
mirnodopskim vremenima ne pokazuju
suvie obzira prema nesama ili se
povode principima politike korekt168
3-4/2002.
nosti". U ratnim vremenima dolazi do

izvitoperenja satire u sredstvo jednostrane, politike, nacionalne i svake
druge propagande (...) Takva satira udaljava se u najveem broju sluajeva od
onog njenog odreenja koje joj je dao
Dord Orvel (George Orwell) ve samim naslovom svog eseja: 'Funny but,
not Vulgar' napisanom 1945 (str. 10)''
Drugo poglavlje (Tri nemaka satirina asopisa str. 11-14) donosi podatke
o sadraju, karakteru, istorijatu, tirau,
uticaju i opredeljenosti listova koje je
autor izabrao kao reprezentativne za posmatranje naznaenih fenomena. U kratkim crtama se pristupa nemakoj slici
Srbije u prvoj polovini 19. veka u putopisnim belekama Ota fon Pirha i Helmuta fon Moltkea. Srbiji kneza Miloa su
i jedan i drugi autor dodavali poneto
romantiarske idealizacije". Jedna
drugaija slika Srbije, sa izrazito negativnom konotacijom, poinje se pomaljati
u prevratnim okolnostima velike istone
krize 1875-1878. godine. O nastanku i
pojavnim oblicima te negativne slike balkanskih naroda i Srbije prof. Ristovi
pie u treem poglavlju (Balkanska
krma, pijani gosti i evropski andarmi,
str. 15-17).
Poetak prezrivog odnosa prema
Balkanu, uz svojevrsni rasizam i potpuno
civilizacijsko nipodatavanje njegovih
naroda, simboliki je iskazan poznatim
Bizmarkovim reima kako ovaj prostor
nije vredan da se za njega rtvuju kosti
jednog pomeranskog grenadira". Slika
Srbije bila je naroito degradirana
hicima ispaljenim u kralja Aleksandra i
kraljicu Dragu, to je imalo za posledicu
da je Srbija odjednom dospela na
PRIKAZI I KRITIKE
naslovne stranice sve evropske tampe,

kao prvorazredni skandal, sa svim svojim
brutalnim i operetskim detaljima". Dodatni odijum u tom sluaju stvorila je injenica da se za razliku od drugih evropskih atentata, u srpskom sluaju radilo o
pripadnicima vojske, 'unutranje strukture' na koju se vladar oslanjao i imao u
nju poverenja. To je taj brutalni in stavljalo u poseban politiki i moralno-etiki
kontekst (...) On je stvorio novu priliku da
se o tom dogaaju govori kao o potvrdi
predubeenja da se radi o specinoj manifestaciji 'balkanskog mentaliteta', da je
dokaz stvarne 'balkanske drugosti' i tvrdnji da Balkanci 'ne mare za standarde
ponaanja koje je kao normativne smislio
i propisao civilizovani svet'(str. 17)''.
Aktuelni makedonski dogaaji 1903.
godine imali su odjeka u nemakoj satirinoj tampi. Autor te odjeke prenosi u
poglavlju Makedonska salata (str. 1822). Odomaeno, zahvalno opte mesto
u nemakim karikaturama iz tog vremena
bila je Balkanska krma, iji vlasnik je
sultan Abdul Hamid, a deurni izgrednici
su balkanski narodi. Na jednoj karikaturi
Abdul Hamid ih isteruje iz lokala, a na
drugoj se pojavljuju dva stroga andarma (Austrija i Rusija), koji trae od 'kafedije' da uspostavi red u svom lokalu".
Zanimljiva je i karikatura na kojoj se
pokazuje ruski din zaglavljen u dalekoistonom ivom blatu Koreje i Mandurije, napadan od japanskih osa". On
gleda kako na drugom kraju planete pele
sleu na Balkan i slade se makedonskim
kolaom.
Nemaki karikaturisti nisu imali
obzira ni prema poslednjem Obrenoviu
na karikaturama uvek predstavljanog
kao demekastog, uniformisanog i starmalog deaka, meutim, u sluaju kralja

Petra Karaorevia arsenal uvreda bio je
od samog poetka neiscrpan. Centralno
mesto u petom poglavlju ('' 'Crni Petar',
vai i ..., str. 23-28) zauzima karikatura
preuzeta sa naslovne strane Simplicisimusa, neposredno posle ubistva kraljevskog para u Srbiji 1903. godine. Minhenski satirini list pourio je da na naslovnoj strani donese veliku kompoziciju
predoenog Srpskog kraljevskog krunisanja". Atmosfera u crkvi je mrana,
borisgodunovska, u njoj se tiskaju krupni, crni, bradati i brkati ljudi. Takav je i
novi kralj, ukraen narodnom nonjom
i torbicom (arenicom) na kojoj je
uoljiv neobian motiv: izvezena je velika va". Uz to, i drugi veliki insekt
prisustvuje posveenju novog kralja (...)
kraj samog oltara, pored nogu akona
koji dri ogromnu posudu na kojoj je
natpis Zaherlinov praak za bube (...)''.
Sredinja poenta kompozicije o uroenoj, imanentnoj telesnoj neistoi
naroda ostvaruje se u detalju miropomazanja": Tako vrhovni svetenik umesto
da posveuje novog vladara svetim mirom, zaprauje ga prakom protiv gamadi. Slina kompozicija pokazuje balkanske komite u Makedoniji koji uzvikuju: Dole Turci! Nae stenice i vake
treba da ujedaju slobodne helenske sinove! (Jednom od njih na ubari stoji
stenica)."
Balkanski ratovi stvorili su novu
vrstu osetljivosti prema Turskoj kao
novoustanovljenoj nemakoj saveznici i
slabijoj strani u sporu. Balkanski saveznici predstavljeni su kao leinari, o
emu prof. Ristovi pie u estom
169
TOKOVI ISTORIJE
poglavlju (Balkanski leinari 19121913'', str. 28-44). Zanimljivo kulturoloko uoptavanje i nesumnjiva antislovenska intonacija sadrana je u karikaturi
Ulazak pobednikih slovenskih nosilaca
kulture u Tursku". Pravoslavni velikodostojnik sa kandilom i krstom predvodi aroliku skupinu naoruanih spodoba koji
nose balkanske nonje i karakteristine
trofeje: niske od odseenih noseva i uiju
i odseene glave neprijatelja. U to vreme
nastao je i likovni model Crnog Petra
kao zgrbljenog, suvonjavog starca, zlog
pogleda i sa ubilakim namerama. Insistira se na njegovoj neistoi, oko ega se
obrazuje itav niz asocijacija i dosetki.
Sve ee mu se pridruuje crnogorski
suveren, oznaavan kao Smrdljivac, sa
izgledom malog, debelog, odrpanog
kradljivca stoke".
3-4/2002.
Negativna slika Srbije i Crne Gore,

odnosno vladara koji su ih personikovali, dovedena je do ekstrema tokom
Svetskog rata, kada su Nemci i Srbi bili
frontalno sukobljeni. O narastanju i pojavnim oblicima te hiperbole autor govori
u poslednja dva poglavlja monograje
(Deo ratne propagande, str. 46-50 i
Balkanski razbojnik na delu, str. 5178). Sluaj bugarskog vladara Ferdinanda, koji se od omalovaene gure sa
velikim nosem, tokom balkanskih ratova
preobrazio u uzvienu sliku viteza i apostola, 1915. godine, pokazuje da su ak i
balkanske prikaze mogle u povoljnim
politikim konstelacijama postati armativne.
M. Isi, M. Jovanovi, Poginuli u ratovima Srbije u 19. veku,

abako-vaevska eparhija, Vaevo, 2003, str. 138
Knjigu Momila Isia i Miroljuba

Jovanovia, posveena 200-godinjici Prvog srpskog ustanka i mnogim rtvama
koje su dale ivote za slobodnu i nezavisnu Srbiju... iako su mnoge od njih
ostale tamo gde su i pale, bez ikakvog
znaka i belega, objavilo je izdavako
preduzee Kolubara iz Valjeva. Iz
Predgovora toga rada saznajemo da se
ideja za uvanje od zaborava imena ljudi
koji su poginuli u ratovima za osloboenje Srbije u XIX veku javila u vreme
priprema za obeleavanje jednog veka od
Prvog srpskog ustanka. Tada je Sredinji
170
odbor za proslavu stogodinjice ustanka

predloio Ministarstvu prosvete i crkvenih poslova da se u svim crkvama
uzidaju ploe na kojima bi se urezala
imena svih graana koji su poginuli u tim
ratovima. Ministarstvo je podralo ideju,
ali se ona ostvarivala dosta sporo, zbog
nesnalaenja samih svetenika ili usled
njihove neodgovarajue saradnje sa lokalnim organima svetovne vlasti". Sainjeni spiskovi poginulih bili su nekompletni, posebno kada je re o poginulima
u ustancima na poetku veka, jer su njihova imena ve bila zaboravljena, a
PRIKAZI I KRITIKE
savremenika dogaaja skoro da i nije

bilo". Osim toga, treina svetenika Valjevsko-abake eparhije nije uradila te
spiskove. I uraeni spiskovi nisu jednoobrazno sastavljeni, u nekima su, uz poginule, dati i ratovi u kojima su stradali, u
nekima uz imena stoje i godina i mesto
pogibije, godine starosti i zanimanje, a u
nekim spiskovima postoje samo imena
poginulih. Zakljuak autora je da se
pouzdaniji podaci o poginulima mogu
prikupiti samo za srpsko-turske ratove
(1876-1878) i srpsko-bugarski rat 1885.
godine. Prema tim spiskovima, u ratovima tokom devetnaestog veka poginulo
je ukupno 1.201 lice iz 221 sela. U prvom
srpskom ustanku poginulo je 113, u drugom 23, u ratovima 1876/1878. godine
809, u srpsko-bugarskom ratu 103, a za
153 lica nije mogue utvrditi u kom su
ratu poginula. (str. 5-6, 11)
Uvodni deo knjige (7-11. str.) posveen je pregledu ratnih operacija u
kojima su tokom srpsko-turskih ratova
(1876/1878) uestvovali Azbukovani,
Valjevci, Kolubarci, Lozniani, Mavani,
Podgorci, Posavci, Pocerci, Raevci,
Tamnavci i apani. Autori najpre govore
o ratovima 5.000 boraca Valjevskog kraja
koji su bili u sastavu Moravske vojske i
pod komandom majora Nikole Petrovia,
a kasnije potpukovnika Koste Protia u
prvom srpsko-turskom ratu. Tako se daju
podaci o okrajima koje je ta vojska imala
sa Turcima u etvrtom pohodu srpske
vojske na Belu Palanku, u boju na
Velikom Izvoru, na Prugovcu, na Teici
(Krevetski boj). Zatim se daju podaci o
ueu apana i Podrinaca u tim
ratovima i to u sastavu Drinske vojske
pod komandom generala Ranka Alim-
pia. Pripadnici te vojske ginuli su u

sukobima sa Turcima pod Bijeljinom 3.
jula 1876, kod Meaa, na Starai 21. jula
1876. godine.
Tabelarni prikaz poginulih u Valjevskom i Podrinskom okrugu autori su dali
na stranama 12-16. Prostor od 17. do 127.
strane knjige ispunjen je spiskovima poginulih u XIX veku. Taj pregled sadri
osam velikih celina (Protstvo valjevsko,
Kolubarsko namesnitvo, Posavsko namesnitvo, Tamnavsko namesnitvo, Azbukovako namesnitvo, Mavansko
namesnitvo, Lozniko namesnitvo i
Protstvo podrinsko). U okviru tih celina
imena poginulih data su prema parohijama, crkvenim optinama, optinama,
selima, oigledno onako kako su spiskovi
i nastajali. Deo tih spiskova sadri i ime
svetenika koji ih je sastavio, te datum i
mesto sastavljanja. Tamo gde je to bilo
potrebno, autori su, koristei se literaturom, obogatili spiskove svojim napomenama. Iz spiskova, pored imena poginulih, moe se videti i mesto iz koga potiu,
rat u kome su poginuli (ponekad i mesto
na kome su poginuli), godine ivota, zanimanje. U Dodatku knjige nalazi se popis
poginulih na okeini, 16. aprila 1804.
godine, dat onako kako ga je 21. aprila
iste godine sastavio Vasilije Popovi,
svetenik manastira okeine. (str. 131133) Iz popisa izvora i literature koji se
nalaze na kraju knjige (str. 135-136) vidi
se da su autori svoje istraivanje zasnivali
na fondovima Arhiva Srbije (Ministarstvo prosvete) i Istorijskog arhiva Valjeva
(matine knjige umrlih Valjevske crkve).
Spisak literature donosi 19 naslova, a
priroda teme je takva da su autori bili
uglavnom upueni na radove iz XIX ili
171
TOKOVI ISTORIJE
prve polovine XX veka. Od poznatijih

autora vredi navesti dela Mihaila
Gavrilovia, Milana . Milievia, Prote
Mateje Nenadovia i Vladimira Stojanevia.
injenica da ta knjiga donosi spiskove poginulih po optinama, selima, parohijama i namesnitvima daje tom radu
ne samo obeleje literature, ve i vrednog
izvora, koji je samo na prvi pogled lokalni. Knjiga je u pravom smislu obogaena fotograjama i ilustracijama. Na
njenim koricama nalazi se fotograja
spomenika u okeini poginulim ustanicima, a na unutranjim stranama korica
nalazi se karta Valjevsko-abake eparhije. Na stranicama tog rada nalaze se
fotograje brojnih spomenika (na primer,
spomenici u Jabuju, spomenik knezu
3-4/2002.
Aleksi Nenadoviu u Brankovini, knezu

Iliji Biraninu u elijama, Kosanu Paviu
u Brankovini), te vei broj fotograja
originalnih spiskova poginulih. Nema
sumnje da je rad M. Isia i M. Jovanovia
vredan svake hvale ne samo kao istoriografski poduhvat i istraivanje teme
koje se istoriari uglavnom ne prihvataju
ve i kao ispunjavanje moralne obaveze
prema brojnim precima ije se rtve i
imena danas uglavnom ne seaju ni njihove porodice, a kamoli kolektivno pamenje i istoriograja preteno okrenuta
drugim oblastima i pitanjima nacionalne
prolosti.
Mr Slobodan SELINI
Jelena Popov: Drama na vojvoanskom selu (1945-1952),

Novi Sad, 2002, str. 572
Osnovni sadraj knjige dr Jelene
Popov predstavlja ivot ljudi u vojvoanskim selima u prvim godinama posle
Drugog svetskog rata. Dramu koja je
zadesila te ljude tokom 1945-1952. J.
Popov vezuje za revolucionarne drutvene promene koje su sprovoene u Jugoslaviji poto je Komunistika partija Jugoslavije osvojila vlast. Problematika se
obrauje monografski, analitikim istraivanjima dogaanja meu seoskim stanovnitvom u Autonomnoj Pokrajini
Vojvodini, koja je po Ustavu Federativne
Narodne Republike Jugoslavije bila u
okvirima federalne republike Srbije.
Knjiga je pre svega namenjena naunoj
172
javnosti i zato podrazumeva da su itaocima poznata osnovna istorijska dogaanja oko politikih i drutvenih promena u Jugoslaviji. Zato se u knjizi polazi
od agrarne politike KPJ u zemlji, koja je
nametnuta revolucionarnim osvajanjem
vlasti. Smatra se da se ta politika naroito
odrazila u Vojvodini, kao najrazvijenijem
poljoprivrednom podruju Jugoslavije.
Strukturalne promene u vojvoanskim selima prate se od pokrajine, okruga, srezova, do pojedinanih seoskih
naselja, naroito kada je dolazilo do drastinih pritisaka, represalija, pa i zlostavljanja stanovnitva u sprovoenju otkupa
PRIKAZI I KRITIKE
poljoprivrednih proizvoda i formiranju

seljakih radnih zadruga.
Za ivot ljudi u vojvoanskim selima
u tim godinama najtee je bilo sprovoenje mere prinudnog otkupa poljoprivrednih proizvoda. Kroz sprovoenje
otkupa prelamale su se sve pomenute
ideoloke i politike zamisli, svi ciljevi i
svi planovi jugoslovenskog socijalistikog preobraaja. Podaci o posledicama
te mere za pojedince, neposredne proizvoae hrane i njihove porodice zaokupljae panju italaca, jer su merama prinude i zloupotrebama sile ugroavana ne
samo ljudska prava i dostojanstvo ve i
egzistencija i ivot ljudi. Upravo to egzistencijalno i ivotno ugroavanje seljakog stanovnitva u sprovoenju socijalistikog preobraaja sela najtraginije se
deavalo u Vojvodini. O dogaanjima u
drugim krajevima Srbije i FNRJ u knjizi
se ukazuje samo toliko da se pokau razlike u sprovoenju te politike na drugim
podrujima drave.
U knjizi su obraeni partijski i sudski
postupci protiv poinilaca ubistva, zikog zlostavljanja i nasilnikog ponaanja prema zemljoradnicima. Vidljivo je
da eventualno kanjavanje nije bilo ni
pravovremeno, ni primereno teini poinjenih nedela. Sve to ostavilo je u Vojvodini duboke tragove i posledice na ivot
ne samo lino progonjenih ve i njihovih
porodica i potomaka.
ivot ljudi i njihovo stradanje u sprovoenju agrarne politike KPJ i izgradnji
socijalizma na selu bitan su sadraj monograje, ali tragika dogaanja i politika
koja je voena zasenjuju analize te politike koja je zapoela radikalnom agrarnom reformom i kolonizacijom 44.116
porodica na imanjima proteranih stanovnika nemake nacionalne manjine i

posedima eksproprijacijom dobijenih velikih poseda svetovnog i crkvenog obeleja. Veinu kolonista (37.610 porodica
sa 225.969 lanova) inilo je seosko
stanovnitvo iz pasivnih delova Hrvatske,
Bosne i Hercegovine, Crne Gore, Makedonije, Slovenije i Autonomne Pokrajine
Kosova i Metohije. Za dve godine, 19451947, dokle je kolonizacija trajala, nastale su znaajne promene nacionalne,
starosne, socijalne i ekonomske strukture
stanovnitva u Vojvodini.
Posle zavrenog procesa agrarne
reforme i kolonizacije, 1947. godine poela je da se sprovodi politika socijalistikog preobraaja sela, odnosno guenja
linog vlasnitva seoskih poseda i procesa kolektivizacije stvaranjem seljakih
radnih zadruga.
U knjizi se ne zanemaruje pozitivna
strana obaveznog otkupa poljoprivrednih
proizvoda, koji je spasao Jugoslaviju od
razorne gladi i padanja mase stanovnitva
u najveu materijalnu bedu koju je prola
sovjetska Rusija u vreme ratnog komunizma i masovnog stradanja naroda (str.
544), u doba nasilne kolektivizacije. Pozitivni rezultati, meutim, nisu mogli da
nadoknade mere obaveznog otkupa i prinudne kolektivizacije koje su bile preteke za seosko stanovnitvo i razorne za
poljoprivrednu proizvodnju za due
vreme.
Katastrofalni neuspeh politike nasilnog otkupa i kolektivizacije osetio se jo
vie tokom ekonomske, politike blokade
i vojne pretnje od SSSR-a i socijalistikih
zemalja, 1949-1953. godine, kada je
vlada FNRJ bila prinuena da se 1951.
173
TOKOVI ISTORIJE
godine obrati za pomo vladi SAD, koja

je smatrana glavnim ideolokim i politikim neprijateljem FNRJ. Pomo u
hrani od SAD i ukidanje mera obaveznog
otkupa, (1952) stvorile su mogunost slobodnijeg delovanja trita za promet
agrarnih proizvoda, to je dovelo u pitanje opravdanost postojanja nerentabilnih
seljakih radnih zadruga, koje e do sredine pedesetih godina dvadesetog veka
nestati kao proizvoai agrarnih proizvoda.
Od posledica otkupa i kolektivizacije stanovnitvo se sporo oporavljalo jer
su domainstva bila razorena i materijalno opustoena. To se u prvom redu
odnosi, zakljuuje se u knjizi, na hiljade
onih porodica koje su zbog sabotiranja
otkupa bile kanjavane bezdunom
sporednom kaznom totalne ili delimine
konskacije imovine. U Vojvodini od
3-4/2002.
1945. do 1952. godine na kaznu konskacije bilo je osueno 2.295 lica,

odnosno njihovih porodica, str 546.
Na osnovu analize sednica plenuma
Centralnog komiteta KPJ, dr Jelena
Popov zakljuila je da su se u toku provoenja otkupa u rukovodstvu KPJ uoili
i prvi znaci republikog i nacionalnog
egoizma u federalnim jedinicama i centralnom rukovodstvu KPJ. To se naroito
osealo u politikom osporavanju najviih politikih rukovodilaca iz Hrvatske
i Slovenije. Svojim podacima, analizama
i zakljucima knjiga dr Jelene Popov
nesmunjivo e sluiti kao osnovna literatura za upoznavanje agrarne politike
Jugoslavije u drugoj polovini XX veka.
Dr Slavoljub CVETKOVI
Dr Momilo Mitrovi, Venaka vinogradarska zadruga Navip-Venaki

vinogradi 19032003, Viktor Aranelovac, Beograd 2003, str. 232
Istoriari se retko bave privrednim
organizacijama, preduzeima, zadrugama, naizgled lokalnog znaaja, dok o
tim ustanovama, povodom raznih jubileja
i proslava, ee piu publicisti, novinari,
strunjaci ili nadareni savremenici.
Meutim, knjiga o Venakoj vinogradarskoj zadruzi nema samo svearski
karakter. Jednovekovno postojanje Zadruge, odravanje i prenoenje ideje zadrugarstva i doprinos privrednoj i kulturnoj modernizaciji srpskog sela, daju
toj ustanovi istoriografski znaaj. Stoga
je razumljivo to se pisanja istorije
174
Zadruge o stogodinjici latio istoriar

Momilo Mitrovi, koji je, nastavljajui
rad preminulog Milana Vesovia, na
osnovu arhivske grae Zadruge, arhiva u
Beogradu, Kragujevcu, Topoli, tampe i
privatnih porodinih zbirki i albuma, u
etrnaest hronoloko-tematskih celina
progovorio o radu Zadruge i zadrugara u
proteklom veku.
Posle kratkog Predgovora (str. 1-2),
autor je izloio geografske i klimatske
uslove u Venakom vinogorju (str. 3-5),
pokazujui tako velike pogodnosti za
gajenje vinove loze u tom podneblju.
PRIKAZI I KRITIKE
Potom je, u prvom poglavlju knjige (str.

7-9), opisao drutvene i ekonomske prilike u podnoju planine Venac krajem
19. veka. U tom preteno voarskom i
vinogradarskom kraju, sa dosta vinograda, ali primitivnim gajenjem loze, ekstenzivnim vinogradarstvom unazaenim i
epidemijom peranospore, sa patrijarhalnim nainom miljenja i ivota, krajem
19. i poetkom 20. veka sazrela je ideja o
osnivanju vinogradarske zadruge, svojstvena mnogo razvijenijim vinogradarskim rejonima zapadne Evrope.
Posle predstavljanja prirodnih i
drutvenih uslova, autor je pustio da o
osnivanju i prvim godinama rada Zadruge govori rukopis Mihaila Stojia,
uesnika dogaaja, istaknutog zadrugara
i dugogodinjeg upravnika (Osnivanje
Venake vinogradarske zadruge, str. 1035). To je uinjeno zbog nedostatka izvora (dokumentacija do 1919. godine
unitena u Prvom svetskom ratu), ali i
zato to Stoji reito svedoi o toku i
tekoama osnivanja Zadruge, sagledava
osnivanje u sklopu razvoja mladog zemljoradnikog zadrugarskog pokreta u
Srbiji u poslednjoj deceniji 19. veka, a
kao uesnik, detaljno opisuje strah i nepoverenje seljaka, meusobne razmirice i
svae, ali i prve uspehe zadrugara (uplata
udela, podizanje podruma 1906, prva
berba 1907, prodaja vina i isplata dobiti
1908, itd.) i napredak Zadruge do Prvog
svetskog rata.
Najvie prostora, est poglavlja, posveeno je radu izmeu dva svetska rata.
Posle ratnih razaranja usledila je obnova
kapaciteta i sredstava i do polovine dvadesetih godina, zaduivanjem i zalaganjem lanova, Zadruga je uspela da se
oporavi (3. poglavlje, str. 36-43). Podizanju ugleda i napretku doprinelo je i ukljuenje Zadubinskog imanja nj. v. kralja
Aleksandra 1925. godine u Zadrugu (4.
poglavlje, str. 44-47). U drugoj polovini
dvadesetih godina sve je uoljivija njena
modernizacija: poelo je korienje staklenih aa (1928. godine) i proizvodnja
vinjaka i konjaka, groe je izvoeno na
beke i berlinske pijace, dobijane su pohvale na izlobama, pojaavana je reklama, saene su nove sorte itd. S vremenom je rasla konkurencija, te je plasman pia predstavljao sve vei problem i
cene pia su padale, ali autor zakljuuje
da se Zadruga do 1930. stabilizovala,
odolevala konkurenciji i beleila snaan
uspon. (5. poglavlje, str. 48-61).
Velike probleme donela je ekonomska kriza u prvoj polovini tridesetih godina, koja je naroito pogodila vinogradarstvo, oteala plasman vina, pojaala konkurenciju i nelegalnu prodaju.
Ipak, Zadruga je uprkos tekoama, nastavljala s radom i sa modernizacijom,
tako da su od 1931. ireni kapaciteti
podruma, a 1935. je instalirana elektrina
centrala za preradu groa i osvetljenje
(6. poglavlje, str. 62-82). Kriza je prebroena 1937. i ona je, i pored stalnih prirodnih i ekonomskih tekoa i nedaa,
pred Drugi svetski rat pokazivala pozitivne rezultate, ostvarivala dobit i isplaivala zadrugarima uloge i interese. Autor
posebno istie da je broj zadrugara rastao,
ali i da je voeno rauna o njihovom moralnom liku, da je zahtevano striktno
potovanje pravila i da su nedisciplinovani lanovi esto kanjavani iskljuenjem. (7. poglavlje, str. 83-96).
175
TOKOVI ISTORIJE
Autor je o meuratnom razdoblju,

zbog oskudne grae, pisao pre svega na
osnovu dnevnika i zapisnika redovnih i
vanrednih skuptina, a itavo 8. poglavlje
posvetio je pisanju tampe o Zadruzi (str.
97-116). Mnogi su beogradski listovi
(Politika, Veernje novosti, Pravda, Trgovaki glasnik, Selo, i dr.) pre, a posebno
posle Prvog svetskog rata, donosili oglase
Venake zadruge, slali joj novinare u
posetu i prenosili njihove izvetaje i
reportae. Tako je tampa, pored reklamnog oglaavanja zadrunih proizvoda,
pisala o ivotu i radu zadrugara, njihovim
naporima i odricanjima, o zadrunoj imovini, posetama iz inostranstva, ekskurzijama, raznim kursevima i predavanjima,
itd. Hvalei uspehe i dostignua Venake
zadruge i proglaavajui je za lidera
vinogradarskih zadruga na Balkanu,
tampa je isticala i propagirala njen
privredni, i naroito kulturno-prosvetni,
modernizacijski i civilizatorski znaaj na
srpskom selu u prvoj polovini 20. veka.
Drugi svetski rat (9. poglavlje, str.
117-122) nije prekinuo njen rad, ve je, u
ideolokim
projekcijama
Nedieve
drave, obeavao razvoj zadrugarstva i
utemeljenje drave na seljakoj zadrunoj osnovi". Meutim, Zadruga je od
poetka rata trpela velike tete, to od
okupatora, a to od prirode. U njenom
dnevniku za subotu, 30. avgust 1941.
godine, bilo je zapisano: Danas pao ledgrad na teritoriju naih vinograda u ovo
doba nezapamen: posle jedne alosti
druga, dan muenja ljudskog roda i
muenja ljudske due (str. 119). Uprkos
ratnim tekoama, nastavljala je s radom,
nabavkama i isplatama, seljaci su ubirali
plodove, Zadruga primala groe, pre176
3-4/2002.
raivala i uvala vino, a tampa je pratila

i hvalila njen rad (Obnova, 1942. godine).
Prolee 1945. godine donelo je novu
vlast, promenu novca i nove cene. Ostalo
je samo iskustvom provereno uverenje da
je gajenje vinove loze i spravljanje vina, i
bez ratova i revolucija, izuzetno teak i
mukotrpan posao.
Rad Zadruge posle Drugog svetskog
rata tekao je u uslovima drutveno-ekonomskih promena, kojima se ona morala
prilagoavati, te je njen razvoj proao
vie etapa koje su predstavljene u etiri
poglavlja. Obnova i izgradnja zemlje u
prvoj posleratnoj deceniji znaila je i
obnovu i izgradnju Zadruge (10. poglavlje, str. 123-130). U uslovima agrarne
reforme, promene vlasnike strukture
zemljita i nametanja novog shvatanja
zadrugarstva, Venaka zadruga je ulagala napore da dostigne predratnu proizvodnju i poveavala je broj zadrugara.
Druga polovina pedesetih i poetak ezdesetih godina opisane su u 11. poglavlju sa naslovom Zadruga u vreme borbe
za opstanak (str. 131-136), ime se ukazuje na tekoe koje joj je donelo samoupravljanje i naputanje tradicionalnih
osnova zadrugarstva. U tim uslovima,
bez investicija i pomoi drave, ona je
preivljavala ekajui bolja vremena.
Ve od 1966. godine, a posebno tokom sedamdesetih, omoguen joj je oporavak davanjem investicija u irenjem
prostora i kapaciteta, nabavkom opreme i
sredstava, postavljanjem novih vinograda, planskim razvojem, davanjem beskamatnih kredita zemljoradnicima, itd.
Primetno je i vraanje kulturno-prosvetne
uloge koju je Zadruga imala od svog
osnivanja, a koja se odraavala u organi-
PRIKAZI I KRITIKE
zovanju predavanja, kurseva, priredaba,

izloaba, itd. Tada je, pretrpevi mnoge
organizacione promene i integracije,
Venaka zadruga izgubila samostalnost
i postala pogon gigantske RO NavipZemun, u ijem okviru je nastavila svoju
delatnost. Njen oporavak i reorganizacija
predstavljani su u 12. poglavlju knjige
(str. 137-148).
Organizacione promene nastavljene
su i uoi i tokom krize SFRJ, kada
Zadruga dobija ime Venaki vinogradi i
nastavlja da se bori sa prirodnim, socijalnim i ekonomskim nedaama, koje
dostiu vrhunac krajem devedesetih
godina i dovode do pada proizvodnje i
sve veeg krenja vinograda (13. poglavlje, str. 149-151). Meutim, kako zakljuuje autor, opstanak Venakih vinograda i u tim uslovima pokazuje da se
temelje na jednoj izuzetno vitalnoj instituciji, koja je sto godina predstavljala
privredno i civilizacijsko uporite nekoliko povenakih sela (str. 151).
U poslednjem poglavlju (str. 152160) autor je osnovnim biografskim
podacima, opisom angamana u Zadruzi i
fotograjama predstavio sve upravnike i
direktore Venake zadruge od 1903. do
2003. godine (ukupno desetoro, devet
mukaraca i jedna ena). Na kraju knjige,
u okviru Dodatka (str. 161-231), nalazi se
Pravilnik koga se Venaka vinogradarska zadruga pridravala tokom viedecenijskog postojanja, i sedam spiskova
koji daju vie podataka znaajnih za njen
rad od osnivanja do danas: datum i iznos
uplate udela i iznos interesa 1919-1929.

godine (spisak 1); vrsta, koliina, kvalitet
i novana vrednost predatog groa 1944.
godine (spisak 2); broj i novani iznos
udela zadrugara upisanih do 1954. godine
(spisak 3); povrina poseda i sorte groa
koje su uzgajali pojedini zadrugari 1981.
godine (spisak 4); zanimanje i radni sta
radnika koji su radili u Navipu 19632003. godine (spisak 5); zanimanje i
godine staa radnika koji danas rade u
Navip-Venaki vinogradi-Banja (spisak
6); i unos groa u Navip-Venaki vinogradi 2002. godine (spisak 7).
Pored osnovnog teksta i dodatka,
kvalitetu i slikovitosti knjige umnogome
doprinose citirani izvori i nekoliko desetina faksimila zadrunih dokumenata i
fotograja zadruge, podruma, vinograda,
izloaba, zadrugara i posetilaca. Na njima
se, pored vie anonimnih seljaka, aka,
strunjaka, stranih i domaih delegata i
gostiju, pojavljuju i likovi admirala Geprata, sovjetskog poslanika Plotnjikova,
Eleonore Ruzvelt i drugih poznatih linosti, to svedoi o uvenju i znaaju
Venake vinogradarske zadruge. O privrednom, ekonomskom, ali i kulturnoprosvetnom znaaju, koji prevazilazi
lokalne okvire podvenakih sela, umadije, pa i Srbije, govori i samo jednovekovno postojanje Zadruge i njen razvoj
i delovanje opisano u toj knjizi, ime se
istovremeno opravdava i istoriografska
obrada te privredne institucije.
Mr Dragomir BONDI
177
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2002.
Milo Mini: Ratovi u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini 1991-1995.

Izdava: Drutvo za ugroene narode, Sarajevo, Kult/B Minhen, agencija
Mir, Novi Sad, Razlog, Zagreb 2002. str. 608
Izalo je novo delo Miloa Minia,

svedoka i aktera zbivanja u dugom razdoblju nae istorije. U godinama visokog ivotnog iskustva Minieva preokupacija su politiki ivot i ratni sukobi u
Srbiji, odnosno Jugoslaviji, u poslednjoj
deceniji tek isteklog veka. Vodio je beleke, zapisivao dogaaje i trenutne impresije na nekoliko dana ili nekoliko sedmica, da bi sve to prelio, odnosno prikazao, dobrim delom, u svojim knjigama.
Za minulih deset godina objavio je etiri
dela (zakljuno sa ovim, najnovijim), to
sve ostavlja impresivan utisak.
Primetno da je prvi deo knjige Posle
pedeset godina (100 strana) pretampana poslednja glava autorove knjige
Oslobodilaki ili graanski rat u Jugoslaviji objavljena 1993. godine. U drugom delu autor nastavlja zbivanja, hronoloki voena, od kraja 1992, povremeno se zaustavljajui na kljunim pitanjima koja se tiu uzroka razmirica na
jugoslovenskom tlu i glavne faktore,
inicijatore rata. Takoe smatra, kao i deo
srpske inteligencije, da je idejna osnova
za rat na ovim prostorima koncept
Velike Srbije koji je javno izraavan
kao tenja da svi Srbi treba da ive u
jednoj dravi.
Osnovna Minieva ideja je da utvrdi
genezu vojevanja devedesetih godina
dvadesetog veka sa zbivanjima u ratu
voenom 1941-1945, kada je Ravnogor178
ski pokret u biti nastojao da stvori Srboslaviju". Memorandum SANU od 1986.

vue korene iz Homogene Srbije, nastale na Ravnoj gori 1941. godine. Sve do
zapadnih mea Karlobag-Karlovac-Virovitica srpske su zemlje, koje treba objediniti u jednoj dravi. Naziv Jugoslavija je ratno lukavstvo, odnosno
takva jugoslovenska (kvazi)drava bila bi
samo prelazna faza ka formiranju velike
srpske politike zajednice kao glavne sile
na Balkanu. Ta drava bila bi oiena od
Muslimana i Hrvata, a zatim i drugih nesrpskih elemenata. Ispunjenju tih ratnih
ciljeva pristupilo se kako u ratu 19411945. tako i posle pola veka, putem zaposedanja teritorija i etnikog ienja.
Mini je racionalno uoio sutinu zbivanja, uzroke pokretanja ratova, ratnu
strategiju srpskog subjekta kao glavnog
inioca u tzv. jugoslovenskoj ratnoj drami. Taj pokretaki faktor - ofanzivu Miloevieve Srbije, sledila je u Bosni i Hercegovini zavojevaka aktivnost Tumanove Hrvatske, da bi se na kraju manifestovala preko iptarske ekspanzije na
Kosovu. Na tlu Hrvatske, u krajevima sa
meovitim ivljem, zapoet je pravi rat,
koji se kasnije, u jo jaim, stravinim
oblicima, preneo u Bosnu i Hercegovinu.
Ponaanje voa bosanskih Srba u svoj
svojoj celokupnosti u duhu je programa
etnikog pokreta Drae Mihailovia o
stvaranju Homogene velike Srbije iz vremena rata 1941-1945. godine i to sve do
PRIKAZI I KRITIKE
simbola, himne, pa i kapa generala vojske

bosanskih Srba, konstatuje autor. Zanimljivo je razmiljanje: U kolektivnoj
svesti srpskog naroda nastalo je stanje za
koje se najtanije pokazala Kiova dijagnoza o nacionalizmu kao kolektivnoj
paranoji."
Autor je veoma kritian prema politici zvanine Srbije, njenoj efemernosti i
zbog poraznih rezultata posle prividnih
uspeha u bratoubilakom ratu. Posle
iznuenog Dejtonskog sporazuma i plana
Kontakt-grupe, srpska opozicija razvija
svoju politiku strategiju na kritici Miloevievog kursa sa pozicije ratoborne
klike bosanskih Srba. Izuzev jedne politike struje graanske orijentacije, politiki marketing Srbije bio je obojen nacionalistikom iskljuivou prema jugoslovenskim narodima, a naroito prema
Hrvatima i Muslimanima. eelj se u leto
1994. (ne bez rezona) suprotstavlja Miloeviu: Miloevi nas je poveo u rat, a
sad hoe da se izvue, to je izdaja srpskog
naroda. Patetinu izjavu Dobrice
osia: Srbi su uvek to su zadobili u
ratu izgubili u miru - autor tumai kao
fatalnu i kobnu neistinu. Posebno je
bilo izloeno osudi rukovodstvo Srpske
pravoslavne crkve. Sinod je apelovao na
srpski narod da ne prihvati nepravedno
reenje za Bosnu i Hercegovinu, to je
stvarno znailo produenje rata. Patrijarh
Pavle je otiao na Pale da miri brau Srbijance sa Srbima BIH-a. Dakle, treba
ojaati srpski blok, a o hrianskom
milosru i miru meu narodima (inae
veoma srodnim) ne treba ni govoriti.
Ovo delo, sastavljeno na osnovu
beleaka voenih do kraja oktobra 1997.
godine, predstavlja vredan prilog literaturi (posebno naunoj) o zbivanjima toga
vremena, budui da registruje aktuelne
dogaaje koji su tekli u kontinuitetu od
nekoliko godina. Taj kompleks aktuelnih
informacija propraen je lucidnim opservacijama bez distance, analizom dogaaja uz meditiranje o njihovom znaaju
za potonje vreme. Zahvaljujui svom
velikom iskustvu u politikom ivotu
Jugoslavije, te poznavanju meunarodne
konstelacije i odnosa, autor veoma struno interpretira jedno doba naroito znaajno za politiku i socijalnu istoriju
naih naroda. To je sam kraj XX stolea,
optereen sloenim zbivanjima, pojavama i odnosima, to e determinisati
potonje istorijske tokove. Proi e mnogo
godina kako bi nestala hipoteka retrogradnih pojava odigranih u minuloj
deceniji. Delo Miloa Minia ilustrativno
svedoi o jednom po mnogim svojstvima
izuzetnom dobu, iji se konac jo ne
moe jasno sagledati.
Dr Dragoljub PETROVI
179
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2002.
Todor Kulji, Prevladavanje prolosti uzroci i pravci promene slike

istorije krajem XX veka, Ogledi, 3, Helsinki odbor za ljudska prava u Srbiji,
Beograd, 2002, str. 514
Uz predgovor (5-9) i Zakljuak

(493-502), knjigu Todora Kuljia: Prevladavanje prolosti ine delovi: Promene
epohalne svesti krajem XX veka (11-48);
Prevladavanje prolosti nauna i
ideoloka strana (49-114); Teorije o faizmu nakon nestanka hladnog rata (115244); Slom socijalizma i prevladavanje
prolosti (245-420); Prevladavanje prolosti u Jugoslaviji (421-492). Tako koncipirajui svoje delo, Kulji je analizirao
preradu slike istorije krajem XX veka,
zatim drutvenu uslovljenost nove epohalne svesti, glavne obrasce nove planske
ideologizacije prolosti, spontanu iskrivljenost uegrupnih i linih seanja izazvanih novim sukobima i interesima,
uoavajui pri tom snanu aktivizaciju
drutveno integrativnih sadraja istorijske svesti, kod osmiljavanja novih idejnih sukoba". Pokuao je Kulji da odgovori i na nekolika pitanja Kakav je odnos
razvoja i seanja, tj. kako novi obrasci
ideologizacije istorije utiu na globalni
pravac razvoja? Da li provala nacionalne
svesti koi globalizaciju ili je na delu
prelazno usaglaavanje tokom sukoba?
Koliko realni interesi uticajnih vladajuih
krugova mogu biti kadri da organizuju
zaborav tako da ne bude smetnja ekonomsko-politikom ujedinjenju? Da li se
seanje moe instrumentalizovati u
slubi globalizacije, bar koliko je instrumentalizovano u odbrani secesionizma?
180
Odgovarajui na ta, ali i mnoga druga

pitanja, Kulji je polazio od teze da posle
okonanja sukoba svako izmirenje trai
novo vienje prolosti, ili bar njeno modikovanje". Pri tom je proces modikovanog kolektivnog seanja posmatrao
kao vrlo sloen proces, koji trai
kritiku izmenu vlastite prolosti i njeno
usklaivanje sa prolou drugih grupa".
Za preradu prolosti u poslesocijalistikim dravama, on kae da je podstaknuta sloenim proimanjem izmenjenog
globalnog odnosa nacionalnih i ideolokih snaga u svetu i raznorodnih lokalnih interesa vladajuih snaga u pojedinim zemljama, podvlaei da se
izmenjene globalne okolnosti nisu uvek
na isti nain prelamale kod raznorodnih
naunih struja i pogotovo ne kod oprenih ideologija, ve u zavisnosti od
konkretnih protivrenosti, interesa i motiva uticajnih struktura koje podstiu,
ubrzavaju ili koe traganje za senkama
prolosti".
Za preraenu, epohalno iskrivljenu,
istoriju kraja XX veka, na ta su uticali
interesi globalnih sila i lokalne elite, on
kae da je odve brzo prilagoena imperativima razvoja i da nivo njene ideologizacije nije opao u odnosu na stanje u
periodu hladnog rata".
Budui da je nestanak SFRJ, uz
secesionizam i graanski rat, predstavljao
glavni izvor radikalnog prevladavanja
prolosti, a ne toliko nezadovoljstvo socijalizmom, kao u nekim drugim dra-
PRIKAZI I KRITIKE
vama, prodiranje nove epohalne svesti na

bivem jugoslovenskom prostoru bilo je
dramatinije, poto se nije ticalo samo
interesa irih grupa, nego i nestanka
drave iji je integritet dugo shvatan kao
okvir nenacionalnog interesa i identiteta, Kulji u odeljku Prevladavanje
prolosti u Jugoslaviji prikazuje promenu
odnosa prema socijalizmu, povezanu sa
promenom odnosa prema faizmu,
istiui da je demonizacija socijalizma
normalizacijom nacionalizma oslabila
kritinost prema domaem faistikom
nasleu, neutralizovala ga, a katkad i
rehabilitovala". Podvlaei da je odnos
prema faizmu umnogome odreivao
sadraj i obrasce prevladavanja prolosti
u Jugoslaviji, u kojoj nije bila, smatra
Kulji, preseena idejna i praktina veza
izmeu domaeg faizma 1940-ih i 1990ih godina". Naglaavajui da se faizam
krajem XX veka preruava i prilagoava
obrascu etnokratskog liberalizma, autor
dalje zakljuuje: Balkanski faizam daleko manje je spreman na reforme. Zbog
snanih nacionalovinistikih tradicija,
osnaenih u vie graanskih ratova u Jugoslaviji, desnom ekstremizmu i faizmu
bilo je lake da stekne privid patriotizma."
Budui da je u tom procesu naroito
aktivno uestvovala stvaralaka inteligencija, Kulji posebnu panju posveuje i obrascima njene konverzije,
zakljuujui, nedovoljno argumentovano, kako je najvei deo, preteno srpske,
stvaralake inteligencije zavrio u radikalnoj i prilino ostraenoj konverziji, upravo zato to nije u dovoljnoj meri
odolela domaoj politikoj kulturi". Trai
Kulji odgovor na pitanje: koliko mas-
ovna radikalna promena idejnog opredeljenja bivih marksista moe biti pouzdana i trajna osnova njihovog tumaenja socijalizma i samorazumevanja
vlastite prolosti, te koliko e ih ta nova
strast drati, koliko e i ona biti trajna,
budui da je najtee prvi put prevjeriti".
Analizira Kulji i istoriografski revizionizam, njegove oblike i zastupljenost u poslesocijalistikim reimima,
zatim glavne uzroke prerade prolosti u
Jugoslaviji, revizionizam Branka Petranovia i Duana Bilandia, te istoriografski revizionizam i balkanizaciju
seanja.
Na kraju, Kulji se posebno osvre
na obradu socijalizma u renacionalizovanoj i antitotalitarnoj srpskoj istoriograji". Istiui da je epigonsko obeleje razvoja drutvenih nauka u Jugoslaviji krajem XX veka, koji odlikuju dva
procesa: nastojanje za razbijanjem komunistikih dogmi tabua i brza konverzija
naunika, nuno uslovilo i prilagoavanje pravca tumaenja sredinjih istorijskih zbivanja zapadnom modelu, da je
perspektiva Zapada postala sredite iz
kog tumaimo istoriju, pa i vlastitu,
pogotovo vreme socijalizma, iju obradu, inae, posmatra u tri osnovna pitanja:
1) opti karakter prevladavanja prolosti;
2) konstrukcija novih junaka, rtava i
delata; 3) uloga istoriografskih istraivakih prioriteta .
Kulji istie da je odnos prema socijalizmu u Jugoslaviji uslovljen slepim
mrljama komunistike istoriograje i
stratekim interesima i tenjama novih
politikih elita za stvaranjem novog poslekomunistikog identiteta, zatim da je
socijalizam stigmatizovan od strane
181
TOKOVI ISTORIJE
intelektualaca noenih restaurativnim,

nacionalnim, politikim i konfesionalnim
identitetom". Posmatrajui srpsku inteligenciju, zatienu vrednostima novoprihvaenog identiteta, i ignorantsku
prema tome kako je drugi vide, a iji
konvertiti sve strasnije prihvataju novi
identitet, Kulji to tumai pojaanim
grem prenaglaenog pokajanja, a sve
izrazitiju drutvenu uslovljenost prevladavanja prolosti objanjava estinom
socijalne krize.
Na osnovu tih stavova, Kulji preotro zakljuuje da je obrada prolosti u
Jugoslaviji u poslednjih deset godina XX
veka vie rezultat vannaunih motiva
nego to je unutarnauni bilans, te da
ono prelazi u politizaciju istorije, tj. u
svesno nastojanje da se politike odluke
istorijski opravdaju i time imuniziraju od
kritike, dodajui: Upadljivo je kako su
lako srpski naunici rtvovali vlastite
saznajne interese vannaunim ciljevima,
a, zatim, napominjui: U periodima
burnih promena dobro je uoeno da istorijska nauka moe mnogo doprineti veri u
legitimnosti novog poretka, uz konstataciju da je Miloeviev reim pripremio
dananji istorijski preokret".
U duhu takvih stavova je i Kuljiev
zakljuak da, umesto temeljitog istraivanja mehanizma funkcionisanja jugoslovenskog socijalizma, itava socijalistika faza je u temelju proglaena traginom grekom, te da je u pozadini
toga bila teorija o zaveri, po kojoj su Srbi
uvek bili pobednici u ratovima, a gubitnici u miru.
Uz podreivanje naunih ciljeva
vannaunim, Kulji jugoslovenskoj (srpskoj) istoriograji pripisuje zavisnost
182
3-4/2002.
unutarnaunih kriterijuma od spoljnih, jer

prevladavanje prolosti u Jugoslaviji
nakon 1990. godine koncipira po zakonima savremenog medijskog drutva.
rtva-delati, krivica-nevinost, demokratija-totalitarizam, to dovodi do novog
fragmentizovanja istorije, o emu Kulji kae: Nove rtve i junaci zamagljavaju vane segmente istorijskog seanja,
jer je nova etnokratska perspektiva jednostrano istisnula socijalnu dimenziju
istorije. Slubena istoriograja sa novim
seanjima lako je prela u borbenu
ideologiju. () Novi istraivaki prioriteti su komunistiki zloini nad folksdojerima, srpskim graanstvom i ibeovcima. Re je o kontinuitetu totalitarizma bez ikakvih iskupljujuih vrlina.
Radi se jo uvek o prilino nediferenciranom stilizovanju komunista i Tita u
smrtne neprijatelje Srba i demokratije."
I pored dosta izraene konverzije
istoriara u Srbiji, nita vie nego u
ostalim jugoslovenskim republikama,
teko je opravdati Kuljiev zakljuak da
je konverzija intelektualaca u srpskoj
istoriograji dramatina i upadljiva,
pogotovo uz neargumentovano objanjenje da je to, uz burna zbivanja, umnogome prouzrokovano injenicom da je
ona bila na niem nivou, preteno dogaajna i pripovedaka, liena teorijskoistorijske utemeljenosti, pa otuda
lake podlona konverziji od strukturne
istoriograje.
Uoljivo, mada preuveliano, zamenjivanje apologije socijalizma njegovom
kritikom u srpskoj savremenoj istoriograji, Kulji vidi kao novi istorijskodidaktiki model koji se sastoji iz
obrasca prerade prolosti koji poivaju na
PRIKAZI I KRITIKE
arhetipskom antikomunistikom suprotstavljanju dobra i zla, delata i rtve,

krivice i nevinosti, moje nacije i drugih,
i za koga je komunizam neprirodna
izraslina na srpskom organizmu koja se
osporava razliito akcentovanom antitotalitarnom retorikom: 1) kod liberalne
struje u obliku kritike narodnjakog kolektivizma, 2) kod nacionalno-romantiarske struje u obliku negacije internacionalizma, federalizma i mondijalizma".
I taj model u sreditu ima sukobe, a ne
manje spektakularni ali realni svakodnevni ivot anonimnih pojedinaca, tj.
istoriju odozdo". Nema u srpskoj misli o
drutvu, smatra Kulji, neophodne konkurencije perspektiva. U inatornoj
antitotalitaristikoj literaturi gotovo da
nema vizije socijalizma kao oblika modernizacije, a osim toga dananjim analitiarima socijalizma je strano svako
uzimanje u obzir minule epohalne svesti
kada je levica u svetu vie znaila nego
danas. Nasuprot, tvrdi Kulji, u srpskoj
istoriograji je otvorena potreba da se
distancira od socijalizma (stereotipno
shvaenog kao boljevizam) i prihvati nacionalnodravni kontinuitet obloen
monarhizmom, pravoslavljem i Hilandarom".
Minimizirajui dostignua srpske
istoriograje, i to u izuzetno tekom razdoblju sankcija i meunarodne izolacije,
u oblasti drutvene istorije, koja je predmet brojnih studija, monograja i naunih rasprava, koja je znak prepoznavanja
vie istorijskih asopisa, a naglaavajui
malobrojnije radove, koji oivljavaju razliite obrasce konzervativizma, koji
rastereuju od faizma ljotievce i njihove saveznike, obnavljaju monarhizam i
romantiarsko-dinastiku istoriograju,
Kulji naglaava da se kod savremene
srpske inteligencije moe uoiti nekoliko talasa manje ili vie iskonstruisanih
rtava kao oseajne osnove novih istoriografskih jednostranosti: Titove rtve su
etnici, kvislinzi, Srbi pali na Sremskom
frontu i u odmazdi oslobodilaca 1944-45,
zatim informbirovske rtve, rankovievci
1966. i liberali 1972. Ovom sledu dodaju
se i Miloevieve rtve iz 1990-ih". Ne
podvlai ovde Kulji, dakle, samo prekomerno bavljenje rtvama, ve ih vidi
kao, manje-vie iskonstruisane, odnosno nepostojee. Nije li ovo, ipak, preotra osuda srpske istoriograje i prenaglaeno njeno tzv. nacionalnokonzervativno prekrajanje prolosti, u ije sredite Kulji stavlja preinaen odnos
prema faizmu, smatrajui nunim uslovom za nacionalistiku obradu socijalizma blokiranje obrade vlastite faistike
prolosti".
Srpskoj savremenoj istoriograji
Kulji zamera i otvaranje nacionalne frustracije, nakon Titove smrti, tvrdei da
Srbi nisu dovoljno uvaavani kao rtve,
proglaavajui je i za podstrekaa mrnje." Sistem seanja, uz pomo nove
istoriograje, stvara novi istorijski identitet i novu organizaciju mrnje. Takoe,
on istie da je malo istoriara koji su
reagovali na stereotipe o Titu, i naglaava: Akademska istoriograja brzo
je stvorila novu slubenu sliku seanja
radi jaanja politike lojalnosti novim elitama. Stoga Kulji vidi slubeno srpsko konzervativno-liberalno poistoveivanje Tita i Miloevia, zamiljeno da
novim selektivnim seanjem i sraunatim
183
TOKOVI ISTORIJE
zaboravom oktroie novi oslobodilaki

Nulti as godinu 2000".
Ocenjujui savremenu srpsku istoriograju, u kojoj je nacionalni interes
kao istraivaki prioritet, a njena osobenost 'obrade socijalizma' u tome to je
oivljeni nacionalizam neobino brzo
normalizovao radikalnu konverziju sleva
nadesno, Kulji o njoj kae: Premda je
danas otvoren prostor za pluralistiko
tumaenje istorije, srpska istoriograja u
velikoj meri jo nije iskoristila ovu ansu
zbog pritisaka drugih oblika politizacije.
Etniki antileviarski konformizam daje
osnovni ton srpskoj istoriograji. Naroito upadljivi su klerikalizacija etnike
rasprave i crkvena mortirologija. Nova
slika istorije je kao i ranije konstruisana
dualistiki, esto na manihejski nain, ali
danas sa novim junacima, rtvama i
delatima. Za razliku od komunistike
istoriograje, kod dananje srpske i hrvatske istoriograje gotovo da nema nikakvog kritikog odnoenja prema ulozi
vlastite nacije, niti primisli o kolektivnoj
krivici. Namesto samokritike vlada slepi
patriotizam, koji vlastiti narod uvek vidi
kao rtvu."
Ocena da srpska istoriograja poiva
na organizovanom zaboravu rtava nedela vlastite nacije i da zato ne moe
prevladati prolost, tj. dospeti do racionalnog objanjenja uzroka, koji su odveli
iracionalnim sukobima i iskorenjivanjima drugih, emu daje posebnu boju to
to prevladavanje prolosti u Srbiji jo
uvek ima snaan provincijalni ton, jer
mali broj istraivaa koristi stranu literaturu, prestroga je i nedovoljno obrazloena, posmatramo li kao tanu konstataciju o nedovoljnom korienju strane
184
3-4/2002.
literature samo za vreme meunarodnih

sankcija i skoro potpune izolacije tokom
devedesetih godina.
Tendenciozne su i Kuljieve ocene:
da se veina istraivaa trudi da rehabilituje monarhistiki etniki pokret ili
kvislinge kao rtve komunista, da je u
sreditu revizionistike politike napor za
diskreditovanje komunistikog antifaizma, a pogotovo ona o novoj oblasti
istraivanja, koju ine: Titovi zloini,
teror i pre svega komunistika nacionalna
politika, koja je toboe po Srbe bila
katastrofalna".
Izriito nacionalizovanje i dejugoslavizovanje istorije Drugog svetskog
rata, koja se isti od inetrnacionalizma
iji je moto bio bratstvo i jedinstvo, te
nedostatak razumljivijih promena
Kulji objanjava time to to nije bio
rezultat teorijskog i metodskog zaokreta
u istoriograji, ve potreba za politikim
obraunom, tvrdei da zaboravljenu
istoriju u srpskoj istoriograji ne ine
mnogi koji su do sada bili potisnuti na
rubove razvoja, nego pre svega protivnici
komunista". Takoe, Kuljiu se neverovatna ini brzina kojom je srpska istoriograja nainila zaokret od glorikacije
Tita ka njegovoj demonizaciji. U Srbiji
se danas Titova politika u najveem delu
radova posmatra kao antisrpska, kae
Kulji, dodajui: Antititoizam je kod
inteligencije postao salonski deo identiteta."
Otricu Kuljievog shvatanja karaktera srpske savremene istoriograje
osetio je i asopis Tokovi istorije, istina
samo pod urednitvom Latinke Perovi,
zakljuno sa 1999. godinom, smatrajui
ga izuzetkom od globalnog istoriograf-
PRIKAZI I KRITIKE
skog nacionalistikog kursa, ali ne i od

antitotalitarizma". Trebalo bi analizirati
sadraj asopisa i u narednim godinama,
sa novom redakcijom.
Veoma kritian prema srpskoj istoriograji, jer u njoj prevladava jo uvek
selektivno istorijsko pripovedanje bez
razvijene strukturne istorije ili istorije
svakodnevnice, a analize samo ree
prevazilaze dogaajnu hronologiju,
Kulji izdvaja samo neke istoriare
mlae generacije, kod kojih se mogu
sresti istraivaki pristupi iz istorije svakodnevnice ili kulturne antropologije,
mada i njima zamera to pristupi jo nisu
dovoljno teorijski i metodski osmiljeni".
Dosledan sebi, on zapaa samo zametke u istraivanju privredne istorije, socijalne istorije, istorije crkve i istorije
vojske iako su u pitanju istraivai sa po
nekoliko objavljenih knjiga i na desetine
rasprava i lanaka iz te problematike.
Izuzetnu kritinost Kulji je pokazao
i zakljukom: Problem metodskog
posredovanja narativne, strukturalne i
kulturne dimenzije u istraivanju socijalizma jo nije postavljen, a pitanje o
srpskim nacionalistikim predrasudama i
stereotipima u istoriograji nije ni otvoreno. Napred pomenuti ostraeni izvanteorijski - inioci istorijskog istraivanja jo sputavaju traganje za sloenom
istorijskom istinom. Samo neto blai je
zakljuak: U Srbiji je stara slika istorije
uklonjena sa arom prihvatanja novog
identiteta, ali su u potrazi za novim znanjima najee samo oivljene stare
nacionalne vizije. Razumljivo, zasienost
socijalistikom istorijskom didaktikom
izazvala je ne manje jednostranu reakciju. Ovde Kulji vidi imitaciju
zapadnih standarda u analizi drutvenopolitike strane istorijskog procesa,

svojstvenu skoro svim zemljama u tranziciji. Dakle srpska istoriograja uklapa
se u kulturu seanja okruenja koju karakterie postojanje oivljenog nacionalnog sa pokuajima imitiranja Zapada."
Pripisuje Kulji srpskoj istoriograji i jednu drugu ulogu: Kod Srba,
koji se uglavnom oseaju gubitnicima,
istoriograja sugerira viziju Srba kao
rtava socijalizma. Iskrivljena slika socijalizma ima jo jednu vanu funkciju: ona
zamagljava unutardrutvenu raspravu
oko krivice za graanski rat 1990-ih.
Mehanizmi potiskivanja srpskog faizma
i kolaboracije 1941-45, tesno su povezani
sa mehanizmom potiskivanja krivice
vlastite nacije za graanski rat 1991-95.
Nije li ovakav zakljuak, moda, indirektno okrivljavanje srpskog naroda za
nemile dogaaje sa kraja XX veka.
Politike standarde dananjice u
srpskoj istoriograji, kojima ona meri
prolost, Kulji naglaava i jednim od
poslednjih zakljuaka u svojoj knjizi:
Cilj je bio, meutim, da se pokae da je
objanjenje provale prolosti zbog
zasienosti, tj. dugo potiskivanog i diskreditovanog nacionalizma, odve povrno i udobno pravdanje srpske politike
sa prolou."
I pored esto preotrih zakljuaka o
savremenoj srpskoj istoriograji, koju ne
razdvaja uvek od publicistike i ne sagledava u celini, knjiga Todora Kuljia je
znaajna kako zbog same teme tako i zato
to se pojavljuje ba u vreme skoro opte
drutvene konverzije, pogotovo tokom
svesnog nastojanja da se brojne politike
odluke istorijski opravdaju, kako bi se
185
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2002.
oslobodile kritike. Za istoriare ona bi

trebalo da bude podsticaj za sveobuhvatniju analizu konverzije savremene srpske
istoriograje, prvenstveno u kontekstu
zaokreta u istoriograji svih ostalih
bivih jugoslovenskih republika, ega u
toj knjizi, izuzme li se donekle istoriograja u Hrvatskoj, uglavnom nedostaje.
Zato i sam Kulji naglaava: Kritiko
preispitivanje nacionalnog identiteta kao
iskljuivog ili vrhunskog nauno-stratekog cilja istoriograje aktuelnije je danas nego ikad ranije. Istoriari, podvlai
Kulji, moraju biti kadri da priznaju, a
ne samo da pravdaju neprijatne istine
identiteta koji osmiljavaju". Da bi se,
meutim, uilo iz prolosti, neophodno je
njeno kritiko prouavanje, uz preispitivanja teorijskih i metodskih naela istoriograje, kriterija kod izbora i proglaenja
istorijski prioritetnih sadraja, a naroito
funkcija istorijskog znanja i obrazaca njihove instrumentalizacije. On, takoe,
preporuuje da se zaokreti istorijske svesti moraju paljivo ralanjavati i istorijski tumaiti, uz paljivo razgraniavanje slojeva revizije i motiva konverzije, koje, inae, razvrstava u tri grupe: 1) podsticane golom apologijom sistema vlasti; 2) noene oseanjem ugroenosti vlastite nacije; 3) kao rezultat
prirodnog naunog sazrevanja.
Dr Momilo ISI
Neboja Popov (prireiva), Sloboda i nasilje,

Republika, Beograd 2003, str. 251
Knjiga Sloboda i nasilje predstavlja
doprinos rasvetljavanju tokova koje je
imao asopis Praxis i Korulanska letnja
kola (1963-1974) u istoriji posleratne
jugoslovenske kulture. U njoj su objedinjena autorizovana izlaganja Milana
Kangrge, Zagorke Golubovi, Ivana Kuvaia, Boidara Jania, Neboje Popova i Ante Leaja, bivih saradnika
Praxisa i uesnika Korulanske letnje
kole. Razgovor je, u Koruli (Soline)
trajao pet dana (9-13. septembra 2002) u
kui profesora Ante Laaje.
Okosnicu itavog razgovora predstavljala su ira zbivanja u jugoslovenskoj kulturi pedesetih i ezdesetih godina
dvadesetog veka. Ocenjeno je da je tenja
za slobodom miljenja, zapoeta sa
186
izvoenjem drame Semjuela Beketa

ekajui Godoa, 1954. godine u novosadskom pozoritu, Ateljeu 212, kao i za
slobodom komuniciranja i delovanja (za
akademskim slobodama i autonomijom
naunih kulturnih ustanova), jo snanije
je bila izraena osnivanjem, Korulanske
letnje kole i pokretanjem asopisa Praxis".
Od poetka pedesetih do kraja
ezdesetih godina prolog veka primetan
je bio uspon slobodne misli i rei u svim
oblastima kulture. Dodatni podsticaj
duhovnom samooslobaanju dali su i
razni oblici studentskog pokreta, od
1963. do 1974. godine, sa vrhuncem
1968. godine, uporedo sa istim kretanjima na univerzitetima itavog sveta.
PRIKAZI I KRITIKE
Vladajue nacionalnokomunistike
elite u Jugoslaviji brutalnim nasiljem su
uguile studentski pokret.
Novi talas nasilja usledio je posle
izvoenja drame Dragoslava Mihailovia
Kad su cvetale tikve u Jugoslovenskom
dramskom pozoritu (1969), i lmova
ivojina Pavlovia, Zaseda (1969), Duana Makavejeva, WR-misterije orga(ni)zma (1971) i Lazara Stojanvia,
Plastini Isus (1972). Otvorena je trajna
ideoloka kampanja protiv crnog talasa
u umetnosti: zbivanja oko asopisa i
kole bila su tek jedan od tokova samooslobaanja i njegovog sputavanja
sistemskim obraunom reima nacionalnog komunizma s onim to je nazvano
crnim talasom u kulturi, a ne samo sa
Praxisom i Korulanskom letnjom kolom. Do 1965. godine, zabranama skupova i listova, politikim procesima, izbacivanjem profesora sa univerziteta,
obraun sa levicom u Jugoslaviji bio je
zavren.
Predmet knjige Slovoda i nasilje moe biti denisan kao svedoanstvo uesnika dogaaja, koji su uz to bili drutveni mislioci i naunici, o istoriji borbe
za slobodu miljenja i legitimnost drutvene kritike na jugoslovenskoj levici.
Knjiga je uspeni pokuaj rekonstrukcije
intelektualnog, kulturnog i politikog
konteksta, u kome nastaju Korulanska
letnja kola i asopis Praxis. Preispituje
se koje su ideje i kole miljenja u lozoji i sociologiji podsticale obnovu
pojma sloboda i kritiko miljenje, te
kakav su doprinos tome dali razliiti simpozijumi (npr. u Sarajevu 1959. i Bledu
1960), zatim razna struna udruenja, pre
svega Jugoslovensko udruenje za loz-
oju i sociologiju, te asopisi koji su izlazili u Zagrebu, Beogradu, Ljubljani i

Sarajevu. Posebno se istie istorijski znaaj zagrebakih asopisa Pogledi, Nae
teme, Razlog, zatim beogradskih, Filozofija, Sociologija, Gledita, i nekih omladinskih i studentskih listova, Student,
Vidici, pa ljubljanskih asopisa Beseda,
Revija 57 i Perspektive, te sarajevskog
asopisa Pogled.
U takvim okolnostima, kada je slobodnoj i kritikoj misli nametnuta izolacija i destrukcija, pa i autodestrukcija,
sledi kriza intelektualne zajednice iz koje
se trai, ali ne nalazi izlaz.
* * *
Uesnici razgovora izloili su svoja
miljenja o preenom putu i saglasni su
vie nego u bilo emu drugom da temeljnu ocenu svega to se zbivalo u prolosti
mogu dati neki novi ljudi, pre svega oni
koji budu imali svoje vizije slobode,
istine i pravde, kao i potrebu da se kritiki
i kreativno suoe s problemima svoga
vremena. (str. IX)
Knjiga Sloboda i nasilje predstavlja
originalni pokuaj propitivanja novije
istorije Jugoslavije putem svedoenja
neposrednih uesnika dogaaja. Sa tog
gledita on je nesumnjivo dragocen izvor
za sve istraivae. S druge strane, knjiga
nas podstie na razmiljanje koliko je
obraun nacionalnokomunistikih elita
bive Jugoslavije sa levom opozicijom
odredio kasniji tok istorijskih zbivanja i
uticao na uspon nacionalistike ideologije i raspad jugoslovenske drave.
Dr Marija OBRADOVI
187
TOKOVI ISTORIJE
3-4/2002.
Nikola Markovi i Danica Filipovi (prireivai),

Dva zagrljena uma: prepiska Svetislava Vulovia i Kuzmana Cvetkovia,
Beograd 2003, str. 123
Svetislav Vulovi, rodom iz Ivanjice
(1847), bio je profesor na Filozofskom
fakultetu Velike kole u Beogradu i lan
Srpske kraljevske akademije; bavio se
prouavanjem srednjovekovne i novije
srpske knjievnosti. Umro je u Beogradu,
1898. godine. Kuzman Cvetkovi iz
Sokola (Atar) u azbukovakom srezu,
iveo je od oko 1830. do 1889. godine.
Bio je najpre sudski pisar u Gornjem Milanovcu, da bi karijeru zavrio kao sudija
u aku, gde je i preminuo. Prepiska
izmeu Vulovia i Cvetkovia poela je
1866. i trajala je, sa prekidima, do 1871.
godine. Vulovieva pisma uvaju se u
Univerzitetskoj biblioteci u Beogradu, a
Cvetkovieva u Narodnoj biblioteci Srbije, i sada se prvi put objavljuju. Tim
izdanjem obuhvaeno je i jedno Vulovievo pismo iz 1884, tako da se pred nama nalazi ukupno 56 pisama: 30 Svetislavljevih i 26 Kuzmanovih. Pisma su
pisana uglavnom starim pravopisom, koji
su prireivai zamenili novim, pri tom ne
vrei nikakve druge intervencije u tekstu.
U vreme kada je prepiska zapoela,
Vulovi je imao samo 19 godina i bio je
student prava beogradske Velike kole.
Cvetkovi je, pak, imao ve oko 36 godina, ali ta ne tako beznaajna razlika u
godinama, ni jednom ni drugom nije
smetala da izgrade srdane i prijateljske
odnose: pisma reito govore o uistinu
dubokoj i iskrenoj vezi dva ljudska bia,
dva zagrljena uma, kako je Cvetkovi
video sebe i svog mladog prijatelja.
188
Vulovi je, na primer, toliko brinuo za

ojaenog druga koji je preivljavao
porodinu tragediju - smrt deteta - i toliko
sauestvovao u njegovom bolu da ga je to
podstaklo da napie pravi mali esej o
ivotu i smrti: oslanjajui se na ideje
velikih mislilaca, ali i na sopstveno iskustvo, on je pokuavao da olaka prijatelju teke trenutke, kako bi ih on bre
prebrodio i nekako savladao neizmernu
tugu. Prema tome, to delo mogue je
itati kao knjigu o odanosti bliskim osobama, kao prirunik o tome kako se
neguje prijateljstvo.
No, ve je Jaa Prodanovi, u predgovoru celokupnih dela Svetislava Vulovia, primetio da u njegovim pismima
ima zanimljivih podataka i o drutvenim, kolskim, pa unekoliko i politikim prilikama toga vremena". Sloiemo se s tim zapaanjem i dodati da
Cvetkovieva pisma predstavljaju dobru
dopunu Vulovievim: ona omoguavaju
da se dobije jo sveobuhvatnija slika o
Srbiji i Srbima krajem ezdesetih i poetkom sedamdesetih godina 19. veka,
emu doprinosi i injenica da je Vulovi
pisao iz Beograda, a Cvetkovi iz Gornjeg Milanovca; prvi je predstavio ivot u
prestonici, a drugi u provinciji.
Sudei po tome kako su razmiljala i
ta su inila dva zagrljena uma, zakljuujemo da je meu Srbima njihovog
vremena bilo velikih rodoljuba. Iako
optereeni mnogobrojnim obavezama
oko kolovanja, slube i porodice, uz to
skromni i siromani, obojica su nalazili
PRIKAZI I KRITIKE
vreme za bavljenje nacionalnim radom":

prikupljali su i objavljivali narodne
umotvorine, spasavajui ih od zaborava. I
dok su s nadom gledali u budunost,
radujui se inu predaje kljueva srpskih
gradova knezu Mihailu i iekujui
osloboenje i ujedinjenje neosloboene
brae, Vulovi i Cvetkovi stavili su sebi
u zadatak da ire pisanu re u narodu,
propagirajui nove srpske knjige i listove
i nastojei da zainteresuju i privuku to
vei broj potencijalnih italaca.
U Srbiji 19. veka, meutim, u kojoj
je bilo pismeno manje od pet odsto
stanovnitva i u kojoj je ak i meu varoanima bila jedva etvrtina pismenih,
intelektualnu elitu inila je samo nekolicina visoko obrazovanih. To je bilo
nedovoljno za zaostalu zemlju kojoj je
trebalo mnogo kolovanih ljudi uz iju bi
pomo to bre prevazila jaz koji je delio
od razvijenih evropskih drava i naroda.
Stoga i ne zauuje Vuloviev opis situacije na Velikoj koli, gde je vladala oskudica u nastavnom kadru: zbog nedovoljnog broja profesora studenti Tehnikog fakulteta nisu imali predavanja iz
pojedinih predmeta, dok je na Filozofskom fakultetu bila prazna, pored nekih
drugih, ak i katedra za lozoju; po
broju predavaa najpotpuniji je bio
Pravni fakultet. Vulovi, student prava,
ostavio je nekoliko lepih portreta svojih
profesora, proliui ih i kao strunjake i
kao ljude. Najveu ocenu zasluio je, po
njegovim kriterijumima, dr Dragia Stanojevi, o kome je Cvetkoviev prijatelj
pisao sa najvie uvaavanja, potovanja i
naklonosti.
itajui tu epistolarnu grau, uoavamo i to da su srpski intelektualci bili
religiozni, da su odlazili u crkvu i pridravali se verskih propisa (kao to je, na
primer, post). I ne samo oni: iz Vulovieve i Cvetkovieve prepiske proizlazi

da je cela Srbija istrajavala na putu
hrianstva, ivei u skladu sa svojim
pravoslavnim obiajima.
Zajedno sa drugim izvorima za istoriju Srbije 19. veka, prepiska S. Vulovia
i K. Cvetkovia ukazuje na neka opta
mesta u razvoju srpskog drutva, koje je
tek bilo na putu osloboenja od naslea
vievekovne turske vladavine. Ona govori o loim zdravstvenim prilikama, o
tome da je smrt lako kosila mlade i zdrave
ljude, da je nastupala brzo i neoekivano,
kao posledica banalnih bolesti kojima u
to vreme nije bilo leka. Ugroena su bila
naroito deca, ali i ene, koje su usled
mnogobrojnih i tekih poroaja umirale
ne doekavi zrele godine. Pa tako,
prepiska dva zagrljena uma moe
posluiti i istraivaima enske istorije,
budui da donekle osvetljava poloaj pripadnica lepeg pola, za koje je bila
rezervisana uloga supruga i majki. Slika
Srbije upotpunjena je i Vulovievim
opisima ivota u prestonici, u kojoj su
mladi provodili slobodno vreme po
balovima i kunim zabavama, tzv. selima.
Sve u svemu, u pismima dvojice prijatelja
ima dosta materijala za prouavanje
srpskog drutva, te ona predstavljaju jo
jedan dobar i pouzdan izvor za socijalnu
istoriju Srbije i srpskog naroda.
Na kraju knjige nalazi se imenski
registar, a prireivai su objavili i fotograju Svetislava Vulovia, verovatno
istu onu koju je on, kako saznajemo iz jednog pisma, poslao svom prijatelju,
1868. godine. Pored Vulovieve, objavljena je i manja fotograja Cvetkovieve
erke Kosare.
Mr Sofija BOI
189
NAUNI IVOT INSTITUTA

SCIENTIFIC EVENTS OF THE INSTITUTE
NAUNA TRIBINA
INSTITUTA ZA SAVREMENU ISTORIJU I
INSTITUTA ZA NOVIJU ISTORIJU SRBIJE
OKTOBAR DECEMBAR 2003. GODINE
I MLADI SARADNICI
utorak, 7. oktobar 2003.

Sanja Petrovi
DRUGI IVOT. EVROPSKI UTICAJ NA PROCES MODERNIZACIJE
SVAKODNEVNOG IVOTA APCA IZMEU DVA RATA
sreda, 22. oktobar 2003.

Aleksandar Mileti
SOCIJALNA POLITIKA U KRALJEVINI SHS 1918-1923
utorak, 4. novembar 2003.
Vesna ikanovi
JUGOSLOVENSKO ISELJENITVO U SAD IZMEU DVA RATA

II
MANJINE U JUGOISTONOJ EVROPI

(SEE-MINORITIES NETWORK)
sreda, 19. novembar 2003.

Mr Vladan Jovanovi
ISELJAVANJE MUSLIMANA IZ MAKEDONIJE 1918-1941.
utorak, 02. decembar 2003.

Nenad Makuljevi
SLIKA MANJINA U SRPSKOJ VIZUELNOJ KULTURI
KRAJEM 19. I POETKOM 20. VEKA
TOKOVI ISTORIJE
sreda, 17. decembar 2003.

Mr Zoran Janjetovi
KOLSTVO NESLOVENSKIH NARODA NA TERITORIJI
JUGOSLOVENSKIH ZEMALJA DO 1918. GODINE
sreda, 24. decembar 2003.
PREDSTAVLJANJE KNJIGA SARADNIKA
INSTITUTA ZA SAVREMENU ISTORIJU I
INSTITUTA ZA NOVIJU ISTORIJU SRBIJE
192
3-4/2003.

Токови историје 2 2003

Загружено:

Сведения о документе

Авторское право

Доступные форматы

Поделиться этим документом

Поделиться или встроить документ

Параметры публикации

Этот документ был вам полезен?

Это неприемлемый материал?

Авторское право:

Доступные форматы

Токови историје 2 2003

Загружено:

Авторское право:

Доступные форматы

3-4/2003.

INSTITUT ZA NOVIJU ISTORIJU SRBIJE

Glavni i odgovorni urednik Editor-in chief

Redakcija Editorial board

Izdavanje asopisa nansira Ministarstvo za nauku,

PRIKAZI I KRITIKE/ Reviews and Critiques

Dr Momilo Mitrovi, Venaka vinogradarska zadruga Navip-Venaki

UDK 339.1 (497.1) 1919

UNUTRANJA TRGOVINA U KRALJEVINI SHS

eleznike veze Beograda sa ostatkom zemlje

samo na prvi pogled izgleda neprimereno naznaenoj svrsi. Naime, putovanje je

Unutranja trgovina u Kraljevini SHS 1919. godine

grada, to se odmah odrazilo na drastine razlike u ceni osnovnih ivotnih potreptina.7

Iz Jadranskog primorja u unutranjost

Unutranja trgovina u Kraljevini SHS 1919. godine

Nedae putnika i trgovaca

za ruke. Mi treba da vidimo koliko je ta pojava bila ispoljena u vanrednim prilikama

Unutranja trgovina u Kraljevini SHS 1919. godine

Mlitava dravna intervencija jugoslovenskih vlasti nije mogla da izae na kraj,

Pokrajinske vlasti i unutranja trgovina

Unutranja trgovina u Kraljevini SHS 1919. godine

godini Ugarska u pregovorima sa Austrijom dobijala kompenzacije za sebe na raun

Vladine proklamacije slobodne unutranje trgovine

Na gospodarski poloaj, Hrvatska njiva, 27. listopada (oktobra) 1917. godine.

razlozi, prvenstveno mislimo na saobraajne i komunikacijske probleme, koji su

Brano za Junu Srbiju, Trgovinski glasnik, 24. april 1919. godina.

Unutranja trgovina u Kraljevini SHS 1919. godine

U Trgovinskom glasniku, tokom avgusta jadikovalo se zbog birokratskih oteica u

Dopis iz Leskovca, Trgovinski glasnik, 15. avgust 1919. godina.

podsmehne nadlenom ministru, pominjao je ak i drevne Tatare iz Miloevog vremena.55

Unutranja trgovina u Kraljevini SHS 1919. godine

Izvetaji komesara panaura sreskim ili okrunim vlastima, AJ-65-62-288.

nekoliko zatvorenih trgovakih drava na pokrajinskom i mnotvom zatvorenih

Internal Trade in the Kingdom of Serbs, Croats and

UDK 364.6-787.2-056.24 (497.1) 1918/1941"

DISKRIMINACIJA INVALIDA U JUGOSLOVENSKOM

APSTRAKT: lanak se, na osnovu izvora i literature, bavi fenomenom

Diskriminacija invalida u jugoslovenskom drutvu 1918 - 1941. godine

Sukobi interesa invalidskih organizacija

tovanja podnetih rtava pojedinca invalida, u stvarnom ivotu oni su diskriminisani

Diskriminacija invalida u jugoslovenskom drutvu 1918 - 1941. godine

mogunou protiranja, umanjivala sposobnost invalida da se zajednikim nastupom

Izvetaj o radu u 1934 - 35 godini, str. 23 - 25.

punim podacima, pripremljenim za Mirovnu konferenciju u Parizu 1919-1920. godine

Momilo Isi, Seljatvo u Srbiji 1918-1925, Beograd 1995, str. 25 - 26.

Diskriminacija invalida u jugoslovenskom drutvu 1918 - 1941. godine

Raspodela humanitarne pomoi

Izvetaj o radu u 1934 1935. godini, str. 40, 43 44.

Diskriminacija invalida u jugoslovenskom drutvu 1918 - 1941. godine

Beogradskog odbora Udruenja. Poelo se sa izdavanjem 50 obroka dnevno, da bi se,

Isto, str. 164 - 165.

Diskriminacija invalida u jugoslovenskom drutvu 1918 - 1941. godine

je intervenisao u 298 sluajeva, a oblasni odbori intervenisali su pismeno ak 796 puta.

Prevoz i smetaj invalida iz unutranjosti u Beogradu

Istina..., str. 19.

Diskriminacija invalida u jugoslovenskom drutvu 1918 - 1941. godine

privremenog boravka siromanih lanova Udruenja u prestonici. Do tog vremena oni

Izmeu bede i zaborava ruski ratni invalidi u Jugoslaviji

Diskriminacija invalida u jugoslovenskom drutvu 1918 - 1941. godine

zaduili su odbor da vodi rauna o isplati invalidnina, leenju, dobijanju proteza i da

broj lica sa inom

Sredini odbor Ruske sekcije imao je relativno skromna materijalna sredstva.

skupoe prevoza lanstva. Koliko se materijalna situacija Sredinog odbora sekcije

Rad URI tokom 1935 1937. godine, str. 155 157.