Tipovi biotransformacije

imbenici koji utjeu na

biotransformaciju

Shematski prikaz raspodjele toksikanata u organizmu

Tkiva i organi
Djelovanje
vezan
slobodan

Plazma
Metabolizam
spoj vezan na
proteine

metabolit
Kumulacija
slobodan
vezan

Izluivanje
slobodan spoj
Eliminacija

Tipovi biotransformacije
3 tipa procesa detoksikacije toksikanata:
1. Detoksikacija ili inaktivacija - kad od toksinog spoja
nastaju neaktivni i manje toksini metaboliti

reakcije: oksidacija, redukcija, konjugacija s
endogenim sadrajima - doprinose stvaranju manje
toksinih spojeva (npr. cijanidi u manje toksine
tiocijanate)
2. Letalna sinteza - kad je nastali metabolit toksiniji

Tipovi biotransformacije
npr. insekticid paration u toksiniji paraokson

npr. fluorooctena u fluorocitratnu kiselinu;
posljedica inhibicija Krebsovog ciklusa

npr. metanol, toksinost od metabolita
formaldehida (djeluje na oni ivac)
3. Promjena aktivnosti - posebice u farmakologiji

npr. lijek kao aktivna tvar se transformira u metabolite koji

zadravaju aktivnost, koja se kvalitativno ili kvantitativno
razlikuje od aktivnosti ishodnog spoja
npr. metabolizam kodeina u morfin

imbenici koji utjeu na biotransformaciju

1. koji su biolokog karaktera

2. koji nisu vezani za organizam

1. imbenici vezani za organizam

svode se na postojanje ili nepostojanje
odgovarajuih enzima odgovornih za metabolizam
ili na razliitoj zastupljenosti
1. Individualne razlike - u istoj vrsti velike
individualne razlike u brzini biotransformacije
toksikanata
 koji se sporo metaboliziraju - vea opasnost od
dueg zadravanja
 individualne razlike su genetskog porijekla (razlike u
koliini i aktivnosti pojedinih enzima)


1. imbenici vezani za organizam

mutacije gena mogu uzrokovati uroene
anomalije metabolizma
2. Fizioloki imbenici : starosna dob i spol
 starosna dob - u prvim tjednima ivota enzimski
sustavi su nerazvijeni (organizam dijeteta ne moe
inaktivirati neke toksikante)
 duboka starost - smanjena sposobnost
metaboliziranja: pomanjkanje enzima, kao
posljedica opeg smanjenja sinteze proteina


1. imbenici vezani za organizam

3. Patoloko stanje : pothranjenost organizma i
oboljenje jetre
 kod pothranjenosti organizma posebice
nedostatak proteina produava zadravanje
toksikanta u organizmu, zbog oslabljene
funkcije jetre
 teka oboljenja jetre i poremeaji krvotoka u
jetri - usporavaju metabolizam, produuju T50
 hepatotoksiki efekt

1. imbenici vezani za organizam

4. Vrsta
 brzina i efikasnost u
metaboliziranju
toksikanata varira
od vrste do vrste
 glodavci bre od
ovjeka
 poznavanje je vano
zbog ekstrapolacije
podataka na ovjeka

2. imbenici nisu vezani za organizam

1. Indukcija mikrosomskih enzima
 veliki broj liposolubilnih toksikanata pojaava
biosintezu mikrosomskih enzima
 time pojaava aktivnost jetre
 to su enzimski induktori - koji ubrzavaju vlastiti
metabolizam (autoindukcija) ili metabolizam drugih
spojeva (heteroindukcija)
 ne ovisi o kemijskoj strukturi spoja (iako je struktura
vana - odreuje da li e biti stimulirana hidroksilacija ili
dealkilacija itd.)

2. imbenici nisu vezani za organizam



zajedniko svojstvo induktora je da su supstrati za

jedan ili vie mikrosomskih enzima - ali svaki
supstrat nije istovremeno i induktor
npr. mikrosomski enzimi metaboliziraju insekticid piretrin,
ali on nije induktor
npr. lipofilni spojevi se praktiki ne metaboliziraju (DDT), ali
djeluju kao induktori

dokazani su induktori mikrosomskih enzima jetre

kod ovjeka: pesticidi (DDT, lindan); industrijske
kemikalije (benzen); PAH; lijekovi (barbital); razni
imbenici (dim cigarete, etanol)

2. imbenici nisu vezani za organizam

2. Inhibicija mikrosomskih enzima
 nastaje kad se 2 ili vie supstrata natjeu za
mjesto vezanja u mikrosomskom enzimskom
sustavu
 spoj s velikim afinitetom za taj enzimski sustav
(prisutan u jetri u dovoljnoj konc.) moe potisnuti
drugi spoj s mjesta vezanja na enzim (inhibirati
njegov metabolizam)
 posljedica je produeno T50
 inhibitori su razni pesticidi; CCl4 itd.

Biodinamika

Djelovanje toksikanata na
organizam

Shematski prikaz raspodjele toksikanata u organizmu

Tkiva i organi
Djelovanje
vezan
slobodan

Plazma
Metabolizam
spoj vezan na
proteine

metabolit
Kumulacija
slobodan
vezan

Izluivanje
slobodan spoj
Eliminacija

Djelovanje toksikanata na organizam

Toksikanti mogu djelovati:
1. izvanstanino ili ekstracelularno
2. na razini stanice :
 na povrini stanice (na membrani)
 u stanici (unutarstanino ili intracelularno)
Mjesta toksikih efekata:
1. Lokalni efekti (na mjestima primarnog kontakta s
organizmom)
2. Sistemski efekti (nakon resorpcije i raspodjele
toksikanta u organizmu)

Mjesta toksikih efekata

1. Lokalni efekti

na koi, bjeloonici oka, sluznicama respiratornog i

probavnog trakta
jake kiseline i alkalije - upalne reakcije ili
odumiranje tkiva (kemijske opekotine)
intenzitet promjene neposredno povezan s
koncentracijom toksikanta

2. Sistemski efekti


poslije resorpcije, u pojedinim organima ili sustavima

organa (probavni trakt, respiratorni sustav, krv i
prokrvljeni organi - srce, jetra, plua krvotok,
SS)

Selektivnost djelovanja
Primarni i sekundarni efekti
Selektivno djelovanje toksikanata

toksiko djelovanje na jednom organu ili na jednoj vrsti tkiva ili

stanica
npr. toksin botulinus djeluje iskljuivo na zavretke motornih
ivaca, onemoguava oslobaanje acetilkolina odgovornog za
prijenos ivanih impulsa sa ivca na mii - posljedice
kontrakcija miia i paraliza

Primarni efekti - su najjai efekti, ako toksiko djelovanje

zahvaa vie tkiva

Sekundarni efekti - slabije izraeni na drugim organima

Specifino djelovanje
Selektivni spojevi ispoljuju vrlo specifino
djelovanje, koje je usko povezano s kemijskom
strukturom spoja
molekule toksikanta ulaze u interakciju na
ogranienom mjestu na povrini ili u stanici
(receptorsko mjesto)
minimalne doze djeluju na vrlo specijaliziranu
funkciju stanica

nasuprot tome nespecifino djelovanje toksikanta obuhvaa

skoro sve stanice i esto se pojavljuje kao opa depresija
raznih funkcija stanica

Specifino vezanje na receptor

Paul Erlich (1845-1915) - tvorac teorije u

toksikologiji i farmakologiji

o stereospecifinoj klju-brava vezi izmeu

malih reaktivnih molekula i makromolekula staninih struktura, koje je nazvao receptorima
prema teoriji: mehanizam funkcionira temeljno
samo ako se toksikant vee na receptor
do veze dolazi samo uz postojanje privlanih sila
za stvaranje kompleksa

Toksikant-receptor kompleks
kompleks nastaje: pod djelovanjem kemijskih veza

koje dre dva atoma, grupe atoma ili molekula

zajedno: ionska, kovalentna, vodikova i hidrofobna
veza; van der Waalsove sile
obiljeje veze toksikant-receptor su specifinost i

reverzibilnost

dovoljno jake ionske veze - klju uvede u otvor brave

vodikovom vezom (slabija od ionske ali djeluje na odreenoj
udaljenosti) - klju se okrene u bravi
van de Waalsove sile (najslabije) na najmanjoj udaljenosti omoguava pokretanje mehanizma

10

Specifina veza toksikant-receptor

omoguena je istovremenim djelovanjem

ionske i vodikove veze i van der Waalsovih
sila, hidrofobne i rijetko kovalentne veze

reverzibilno djelovanje -pod djelovanjem

odbojnih sila - doprinose raskidanju veze

sterike prepreke - najvaniji ograniavajui
imbenik stvaranja veze
smetnje su: u trodimenzionalnoj sterikoj
konfiguracijii molekula, odbojnosti elektrona vanjskih
omotaa dva atoma i na neprilagoenosti kemijskih
veza na konformacijeke promjene

Teorija zaposjedanja receptora

postavio je Clark (1933): R + A

RA
toksikant moe izazvati toksiki efekt tek nakon
zaposjedanja receptora
to je vea konc. toksikanta (A) to je vei broj
kompleksa (RA)
to je vei broj RA jae je toksiko djelovanje
E (efekt) = k RA

k - konstanta proporcionalnosti

Teorija pretpostavlja: toksikanti imaju isti afinitet

prema svojem receptoru i maksimalni toksiki uinak je
- svi receptori zaposjednuti

11

Toksikanti ne reagiraju s receptorom

mehanizam djelovanja je mnogo jasniji
nisu izraene karakteristike: selektivnost,
specifinost, djelovanje u niskim konc.

3 mehanizma djelovanja:
1. djelovanje kao nespecifina posljedica fizikalnih ili
kemijskih svojstava toksikanta
2. djelovanje kao posljedica neposredne kemijske
reakcije izmeu toksikanta i malih molekula i iona
3. djelovanje kao posljedica ugradnje toksikanta na
mjesto normalnog metabolita

1. Nespecifina posljedica fizikalnih ili kemijskih

svojstava toksikanta

Djelovanje je:
izvanstanino ili na razini stanice
fizikalna svojstva: promjena osmotskog pritiska,
adsorpcija itd.
kemijska svojstva: oksidirajue sredstvo,
dezificijensi itd.
rezultat: ireverzibilno, nespecifino i
neselektivno oteenje svih vrsta tkiva

12

2. Posljedica neposredne kemijske reakcije izmeu

toksikanta i malih molekula i iona

kemijska reakcija izmeu molekule toksikanta i

malih molekula i iona

npr. reakcije neutralizacije (izvanstanino i nisu
reverzibilne) NaHCO3 + HCl NaCl + H2O +
CO2

u elucu i drugim mjestima gdje treba ukloniti
kiselu tvar

npr. helacija (gr. hele - tipaljka raka) - stvaranje
kompleksa organske tvari i neioniziranog metala

organska tvar - helatogena tvar; proces stvaranja

organometalnog kompleksa - helacija; kompleks - helat

Helacija

u helatu je atom metala fiksiran vezama jednog para atoma

nekog elementa (najee duik, kisik ili sumpor)
metal u helatu se moe zamijeniti drugim koji ima vei
afinitet
prirodni helat - hemoglobin; eljezo-transferin, koji titi organizam od
suficita metala

spojevi koji s metalima mogu stvarati helate ili su sami helati koriste se :
kao antidoti kod trovanja metalima
kao lijekovi kod oboljenja koja su praena suficitom nekog
metala

13

EDTA i kompleks EDTA - Ca

Kompleks EDTA- Ca
kao sredstvo protiv otrovanja olovom
1951.g. prvi puta primjenjen na djeaku u Australiji, koji je
umirao od trovanja olovom

koriten je helat; prednost - jer kad EDTA

pokupi olovo na kraju lijeenja (olovo se
izluilo) EDTA bi poelo vezati Ca i njega
izluivati; pojava hipokalcemije
olovo zbog jaeg afiniteta potiskuje Ca iz
kompleksa EDTA-Ca

14

Helacija
2,3-dimerkapto-propanol (BAL) : kod otrovanja
arsenom, solima i oksidima ive (neefikasan kod
trovanja organskim spojevima ive)
arsen inhibira enzime s SH-skupinama u aktivnom
mjestu
luizit - bojni otrov, plikavac (izaziva plikove i
opekotine u dodiru s koom)
BAL zbog jaeg afiniteta oduzme arsen enzimu;
enzim poprima normalnu funkciju, a arsen se izlui
u helatu (BAL-As)

BAL-As

2,3- dimerkapto-propanol

15

Helacija

sve vie radova o spojevima koji mogu stvarati helate:

npr. cirkonij citrat uklanja radioaktivni stroncij iz
organizma
npr. salicilati, tetraciklini i dr.
aspirin, acisal (acetil-salicilna kiselina) - antireumatici
kod reumatskih bolesti iz stanica se oslobaa bakar
salicilati i bakar stvaraju
helate i ponovno ga predaju
stanicama; dolazi do
preraspodjele bakra unutar
stanica; uspostavlja se normalno
stanje

3. Posljedica ugradnje toksikanta na mjesto

normalnog metabolita
spoj (antimetabolit) u metabolikom procesu
zamjenjuje normalni metabolit zbog sline kemijske
strukture
npr. sulfonamidi: bakteriostatsko djelovanje zamjena p-amino-benzojeve kiseline (PABA) u folnoj
kiselini zbog strukturne slinosti
na sulfanilamide su osjetljive samo oni m.o. koji sintetiziraju
folnu kiselinu (faktor rasta)

selektivno djelovanje
nova istraivanja antimetabolita kao potencijalnih
kemoterapeutika: citostatici

16

Ugradnja sulfanilamida u folnu kiselinu umjesto PABA

Izluivanje

Kinetika i stupanj ekskrecije

17

Shematski prikaz raspodjele toksikanata u organizmu

Tkiva i organi
Djelovanje
vezan
slobodan

Plazma
Metabolizam
spoj vezan na
proteine

metabolit
Kumulacija
slobodan

Izluivanje
slobodan spoj
Eliminacija

vezan

Izluivanje toksikanata

moe se izluiti samo slobodna frakcija

uvijek je prisutna ravnotea izmeu koncentracija toksikanta u krvi i u
tkivima i organima
izluivanje poinje poremetnjom ravnotee

Stupanj izluivanja ovisi o:

 fizikalno-kemijskim svojstvima toksikanta; formi u krvi i

tkivima

 putu ulaska i tipu ekspozicije (kronino, akutno)

 afinitetu toksikanta za krv, tkivo i organe
 kapacitetu metabolizma u lake ekstraktorne metabolite
 funkciji bubrega (izluivanje, reapsorpcija)

18

Kinetika izluivanja
Stupanj izluivanja ovisi o 3 osnovna odnosa:
1. brzo izmjenjivi sustav - konc. toksikanta u tkivu slina je

onoj u krvnoj plazmi; plazma i 30% tkiva u tijelu pripada tom

tipu izmjene

2. slabo izmjenjivi sustav - konc. toksikanta u tkivu je mnogo

via nego u plazmi (npr. masno tkivo -kumulacija liposolubilnih

toksikanata; npr. kosti - selektivna kumulacija metala i izotopa;
npr. bubreg - selektivna kumulacija ive i kadmija; npr, koa izluuje se arsen, cink)

3. konc. nia u tkivu nego u plazmi - za vrijeme pokretljivosti

tvari iz tkiva gdje je pohranjeno pod fiziolokim uvjetima

Stupanj izluivanja

Brzina ekskrecije - praktiki se odreuje kao

opadanje koncentracije tvari u krvi
konc. u
krvi
q = q0 x e-kt
80 -

q - koliina koja se
eliminira iz tijela
u vremenu t
q0 - poetna konc.
k - konstanta stupnja
eliminacije

(ekspon.tijek krivulje u svakoj jedinici vremena

eliminira se konstantan
dio toksikanta iz
organizma)

T50 = t2 - t1

60 40
20
t1

t2

vrijeme (t)

log konc.
60 30 10 5t1

t2

vrijeme (t)

19

T50 -poluvrijeme izluivanja

T50 je karakteristina vrijednost za svaki

toksikant (kao LD50)

hidrosolubilni metaboliti brzo se izluuju, imaju

kratak ili nizak T50
liposolubilni metaboliti se sporo izluuju, imaju dug ili
visok T50 (posebice radi kumulacije)
kod kumulacije u kostima T50 je 4000 dana
T50 varira kod pojedinih ljudi, utjee: nasljedne
konstitucijske razlike; oboljenja organa za
eliminaciju; enzimska indukcija ili redukcija
aktivnosti mikrosomskih enzima; promjene pH urina
(na T50 organskih baza i kiselina)

Izluivanje preko bubrega

samo toksikanti i njihovi metaboliti topljivi u vodi

uobiajenim renalnim mehanizmima:

1. Glomerularna filtracija
2. Tubularna reapsorpcija
3. Tubularna sekrecija
ili njihova kombinacija

20

1. Glomerularna filtracija


pasivnim transportom kroz endotel glomerularnih

kapilara
prolaze sve slobodne molekule otopljene u krvnoj
plazmi
veliina pora 2-4 nm; filtracija svih toksikanata do
mol. mase 70000
kod ovjeka (70 kg) filtrira se u 1 min 120 ml ili 180
litara /dan
oboljenje bubrega - oteava filtraciju, izluivanje
usporeno

2. Tubularna reapsorpcija



nastaje tijekom filtracije toksikanta u tubule

(primarna mokraa) u priblino istoj koncentraciji
kao u plazmi
u tubulima dolazi do reapsorpcije vode (oko 90% vode
i elektrolita) i konc. toksikanta u tubulima raste
zbog vee konc. u tubulima toksikant procesom
jednostavne difuzije ponovno dospije u krv
(reapsorpcija) u sekundarnoj mokrai u minimalnim
koliinama
podloni su lipofilni spojevi
slabe organske kiseline i baze mijenjaju lipofilnost sa
stupnjem ioniziranja (brzina izluivanja ovisi o pH
mokrae)

21

3. Tubularna sekrecija


izluivanje toksikanta kroz epitel tubula

specijalnim transportom, uz utroak energije i
uee transportnih proteina
ogranienog je kapaciteta
izluuju se:
jae kiseline (salicilna, konjugati s sulfatom i
glukuronidi)
jae baze (kvarterni amonijevi spojevi)

Shematski prikaz raspodjele toksinog spoja u bubregu

22

Druga mjesta izluivanja

Jetra - toksikanti se oslobaaju iz jetre u krv

(izluivanje preko bubrega) ili se izluuju u
une kanalie

izluivanje pasivnim ili aktivnim

transportom
veina toksikanata se ne resorbira iz lumena
unih kanalia
konc. u ui dostie visoku razinu -

hepatotoksiki efekt

oteena jetra smanjena ekstraktona aktivnost

Enterohepatiko kruenje toksikanta

putem ui u tanko crijevo i dalje uklanjanje fecesom
glukuronidi se u crijevu hidrolitiki rastvaraju

nastaje lipofilni toksikant

koji se ponovno moe
resorbirati u jetru
izluivanje usporeno
toksiki efekt na jetru
povean

23

Druga mjesta izluivanja

Plua - izluivanje plinova i isparljivih toksikanata




izluivanje istim transportom kao i resorpcija

usporeno kod: smanjenog respiratornog volumena;
smanjene propustljivosti alveola (edem plua); smanjenog
minutnog volumena srca
toksikanti u izdahnutom zraku odraavaju stupanj
ekspozicije i razinu u krvnoj plazmi (alkohol- alko-test;
trovanje CO)
mehanizam odstranjivanja krutih tvari iz plua, bronhija na isti nain kao resorpcija

Druga mjesta izluivanja

Koa - izluuju se: etanol, fenol, jodidi i bromidi

preko znojnih ili lojnih lijezda

poveano izluivanje bromida ili jodida - akne

Pljuvane lijezde -izluuju se: iva, olovo, jodidi i

bromidi
ako izluivanje traje dulje i jae - oteenje gingive i zubiju

Sluznica crijeva - mogu se izluiti neki metali

Koa, pljuvane lijezde i sluznica crijeva - nemaju

kvantitativno utjecaja na izluivanje

24