Hiperfikcija u knjizevnonaucnim

raspravama i medijski zanrovi digitalne

knjizevnosti
Dolaskom novih medija i njihovim slijedom, knjizevnost ovih medija se neophodno
mora diferencirati. Pored filma, radio-igre i fotografije, u kompletiranje dananje medijske
panorame i medijskih zanrova spadaju jo i tzv. novi mediji computer and internet.
Hyperfiction (engl. hypertext and fiction), kao dio digitalne knjizevnosti dobiva se
kombinacijom narativnog teksta (engl. fiction) i hypertext ovih novih medija. Semiotiko
stvarne nauke o knjizevnosti i okret od multime-dijalnog pojma teksta, omoguduje joj da se
usmjeri ka plurimedijalnim djelima.
ta je hyperfikcija? Kako se ona ita?
Na primjer, Edward Auriga prikazuje, da se hiperfikcija ne ita jednostavno javno u linearnom
slijedu tekstova, nego tavie se eksplorira ( istrazuje, ispituje) ili koristi. Za razliku od
linearno izgraenog tampanog teksta, hiperfikcije se odlikuje time, da tzv. knote
(konektore) teksta (vezivne take teksta), nude korisniku ne samo jednu, nego odmah vie
mogudnosti prikljuivanja, tako da tek italac uspostavlja linearni slijed brojnih mogudnosti
povezivanja.
Ove povezanosti novog lineranog zanra zahvaljujemo mediju computera. Hiperfikcija
spada u zanr digitalne knjizevnosti. Istina, ne spada svaki digitalni tekst automatski u
digitalnu knjizevnost, i ne moze se svako dijelo u mediju computera oznaiti kao digitalno.
Samo ona knjizevnost, koja je dobivena kao estetika simbolizacija literarnog vika
vrijednosti iz tehnikih mogudnosti njenog medija, rauna se digitalnom knjizevnodu u uzem
smislu.
Hiperfikciju obiljezavaju tri posebnosti:
1. strukturni kontekst hiperteksta
2. multimedijalni materijal
3. literarna estetizacija grafike plohe korisnika (engl. graphic User Interface , GUI)
Premise tehnike estetizacije iskljuuju meutim, knjizevnoznanstveno razmatranje znatnog
broja digitalnih fenomena. Za razmatranje digitalne knjizevnosti, nezamjenljiva je
digitalizirana knjizevnost, dakle tampana knjizevnost, koja se, npr. prenosi uitavanjem
pomodu pretraznika (EOP) u digitalnim medijima. Primjer za takve digitalizirane projekte su
internacionalni projekti Gutenberg ( https://www.gutenberg.org/ ), kao i na stranicama
projekta gallica ( Bibiotheque Nationale de France http://gallica.bnf.fr/ ). I eBooks se
1

ubrajaju u digitaliziranu knjizevnost poto su tiskana djela samo prenesena u elektronski

medij. ista prisutnost digitalnog medija nije dostatan kriterij za postojanje digitalne
knjizevnosti.
Kod drugih presjeka skupova knjizevnosti, digitalnog medija, kao to su projekti supisanja, u koju ne mogu ukljuiti bilo koji broj italaca, kao koautori, u sreditu su socioloki
aspekti i specijalna situacija produkcije teksta. Upravo su iskljuene produkcije generatora
teksta, to su programi, koji generiraju literarno potpuno, ambicioniran tekst. I vizuelno
usmjerena medijska umjetnost kao AC ili Art (http://www.net-art.org/ - mrena umjetnost)
etc., ukupno uzeta premalo je literarno specifina, to vai i za kompjutersku igru.
Po uzoru na tampanu knjievnost, digitalna se knjievnost moe podjeliti u anrove.
Ona se sastoji od :
1. narativne hiperfikcije
2. digitalne poezije ona se moe tretirati kao elektronska verzija nasuprot lirike u
tampanom mediju.
I u hiperfikciji se pria pria, strukturalna analiza narativne strukture je primjenjiva medijalno
modificirana. Tome nasuprot, digitalna se poezija jednoznano i izriito nadovezuje na lirski
uzor. Samo drama nema svoj digitalni pandant, a ipak ova dva podanra ( u razliitoj mjeri)
dijele nova svojstva kao: interaktivnost, performativnost i plurimedijalnost. Hiperfikcija i
digitalna poezija razlikuju se ved po svojoj medijalnoj ostvarenosti, jer hiperfikcija se baira na
hipertekstu, a digitalna poezija vedinom na multimedijima. Hiperfikcija je vedinom slobodan
pristup na internetu, multimedijalna pjesma, nasuprot se izdaje na CD-ROM u malim
knjievnim magazinima.

Distinktivna obiljeja hiperfkcije

Posebnosti hiperfikcije se pokazuju u sredstvima oblikovanja, koja su moguda tek u
digitalnom mediju. Ona se odraavaju na inventar znakova i na digitalnu komunikacionu
situaciju, koje obiljeavaju komunikacioni model hiperfikcije. Na koji nain digitalni medij
mijenja komunikacionu situaciju? Moe se razjasniti na temelju osnovnog modela
komunikacije narativnog teksta ( Pflister, 1988 ). Recepcija medija se shvada kao struktuiran
proces simbolizacije medijski uokviren i sa oblikovanim primaocem. Prije svega se mora
voditi rauna o interaktivnosti u komunikaciji, ovjek-maina, a interaktivnost znai, da
korisnik izvodi akciju, koja time to djeluje na promjenu stanja u sistemu, moe pet potaknuti
korisnika da reagira.
Integracija itaoca se odvija na razliitim razinama modela komunikacije, ovo je
najoiglednije u sudjelovanju recipijenta u genezi teksta, koja moe zadovoljiti identifikaciju
2

izmeu realnog itaoca i figura. U hiperfikciji Ewarda Auriga, Edward od svoje sestre
Marleme trai paso, koji realni italac moe unijeti na odgovarajude polje na HTML- stranici.
Ako italac eli nastaviti svoju lektiru, on mora postati aktivan, inae nede dodi do razvoja na
razini fabule i na razini prie koja de ostati prikovana. Akcije figure i realnog itaoca teku
paralelno, pa ova participacija itaoca podsjeda na identifikaciju igraa sa njegovim avatarom
u kompjuterskim igrama.
Realni i virtualni svijet mogu se preklapati, tako da se dobije digitalna forma
metafikcije, koja u dgitalnom mediju posebno pregnantno nastupa kao posljedica metafore
desktopa. Razliite vrste itanja vieznanog pojma se istovremeno aktiviraju tako da dolaze
do poklapanja na jednom mjestu u tekstu: dva naina vienja. Situacije su u njohovom
dijalokom pravcu dvostruko usmjerene: jednoj od komunikacionih situacija se doputa
znaenje, koje je vrsta itanja vieznanog pojma unutar dijegetskog zbivanja, drugo
znaenje potie iz izvandijagetske realnosti, poto ona oito odgovara direktno realnom
itaocu.
Grafik1. Komunikacioni model digitalne knjievnosti: participacija itaoca
U formalnom jeziku komunikacionog modela participacija itaoca se ne ita kao presjecanje i
zadiranje razine 3 (defacto razini 4) na razini prie P01 odnosno Pr1). Presjecanjem razine 3
na P1 (Pr1) dobiva se mogudnost performativno proizvedene identifikacije, idealnog itaoca
sa ulogama figura (ved prema dijalokoj usmjerenosti P1 ili Pr1), dok presjecanje razine
realnog itaoca Pr4 na razini fiktivnih figura omoguduje imaginarnu identifikaciju ovog
realnog itaoca sa figurama. Jeli kako primjer i pokazuje, takvi upadi u priu i u narativni
diskurs. italac moe nizanje pojedinih izborom samog linka i na taj nain dobiva araniranje
fikcije pripovjedaa.
Grafikom 2. Komunikacionimodel digitalne knjievnosti: fikcije pripovjedaa itaoca
Na ovaj nain djelimino slijedi proimanje uloga Pr3 (i Pr4) sa Po2, jer za realnog i idealnog
itaoca izborom povezivanja nastaje mogudnost da se preuzme dio funkcija pripovjedaa.

Novo orue: sredstvo oblikovanja hiperfikcije

Specifino za prouavanje hiperfikcije je samo ono sredstvo oblikovanja, koje ne

mogu koristiti tampani mediji. Istina, ovo sredstvo prikazivanja specifino za medij svoje
znaenje stie tek u konektekstu pripovijedanja. Za obuhvatnu analizu u prouavanje, b se,

naravno, morali ukljuiti i retorike figure i tropi. Sredstvo oblikovanja specifino za medije
su hipertekst, multimedija i djela grafike plohe korisnika.
Hipertekst: godine 1965. Ted Welson je skovao pojam hipertekst za koncept
nelinealnog teksta, koji on karakterizira kao:
non-sequential writing text that branches and allows choices to the reader, best read at
an interactive screen. As popularly conceived this is a series of text chunks connected by
links which offer the reader different pathways (Nelson,1981,132.str.)
Grafikon 3. : Struktura hiperteksta
Hipertekst je asocijativna organizaciona struktura u elektronskom mediju u formi mree iz
knota ( konektora vorita HTML stranica) i linija, koje povezuju ove knote jednu s drugom.
Ova struktura mree se zove rizom. italac za vrijeme lektire mora ovaj rizom ukljuiti
interaktivno, to se dogaa direktnim manipulativnim klikom na link.
Grafikon 4. : Multimedijalno umreen hipertekst rizom
Tehnikim preustrojenjem u HTML ( Hipertekst Markup Language, temelj vedine hiperfikcije).
Tekst se moe tretirati u dvije forme: u formi teksta naznaenog na ekranu i kodnog izvora.
Dinamiski elementi se ostvaruju umetnutim programskim kodom Java Script i u drugim
skriptnim jezicima. Pri tom su ne-linearni ili multilinearni postupci u stanju zamjeniti linearno
hijerarhijsko pisanje itanje i razmiljanje na plodotvoran nain. Ova praksa je postojala i
postoji u tampanim medijima, kao posebne forme ne-linearnih formi koje pokazuju
strukture teksta kroz popis sadraja, fusnote, kao i indeksi, glosar, koji pomau itaocu da se
bolje orijentira u linearnom tekstu. Kao preddigitalne forme, one u izvjesnom smislu
najavljuju multimedijalnost hiperteksta. Trai se vrijednovanje asocijativnosti kroz empirijsku
spoznaju iz kognitivne psihologije, posebno prouavanje asocijacija i aluzija. Tako se teza iz
prouavanja umjetne interakcije, kognitivne prihvatljivosti strukturne hronologije izmeu
strukturalnih obiljeja hipertekstova i asocijativnih reprezentacija znanja u ljudskom mozgu.
Konkretan implus za stvaranje novih formi organizacije informacija nudi Vannevar
Bush (1945, 101-105. str) u svom legendarnom lanku As we may think, u kojem on
inspiriran kognitivnom psihologijom, utemeljuje asocijativnu organizaciju znanja, sa
eksplozijom informacija. Da bi, ovladao eksponencijalnom rastudom kompleksnodu, kakva
je nastupila 1993. sa irenjem World Wide Web ( internet).

Multimedija
Je li za nauku o knjievnosti semiotika uklonila monopol pisma kao interpreativnog
znaka u korist drugih sistema znakova, ime je omoguena zajednikim imeniteljima
4

binarnog kodiranja iz 0 i 1, faktina integracija svih ovih medija u multimedij? Hiperfikcija, je

sa stajalita svog inventara znakova, plurimedijalna kao teatar i film. Kao plurimedijalni
oznaavaju se linearni anrovi, koji koriste vie medija
sistema znakova. Pod
multimedijalnim shvata se specifina forma plurimedijalnosti kompjutera. Pojam oznaava
integraciju statinih znakova (tekst, znak koji se kontinuriano odvija ton, video, animacija) u
zajednikom algebarskom mediju. Kao super medij, digitalni medij objedinjuje u sebi osobine
plohe sistema znakova ( pismo, slika,ton, i takoer i film).
to je gramatika za pravilnu upotrebu jezika, softwareagronomija je za hipertekst.
Software-agronomija je uenje o dobrom oblikovanju softwarova. Ona treba korisnika da
naui pohranjivanju informacija uz minimalno kognitivno opteredenje. Softwareagronomija
utvrena je u DIN-normom 66324 dio 8 ISO-standarda 9241 dio 10, francuski pendant za to
je AFNOR Z- 67-110. Time je obuhvadeno pet ciljeva:
1.
2.
3.
4.

primjerenost zadatku
sposobnost samoopisivanja
upravljivost
komfortnost oekivanja i razlaganja

Isto tako malo kao i gramatika, koja je izjednaena sa poetikom, dodue ova pravila
hiperteksta utvruju poetiku hiperfikcije, jer se u literarnoj praksi ovim pravilima za bolje
razumjevanje i iskorisnost stavljaju izvan snage, da bi se postigao estetiki uinak.

Nastanak hiperfikcije u postmoderni

Hiperfikcija je produkt digitalnerevolucije, koja obiljeava kraj 20.st.
Povijesnoepohalno ovdje se nalazimo u postmoderni, koja ima odludujudi uticaj na
hiperfikciju. Hronoloki postmoderna, smjenjuje modernu, kako i ime sugerira, dodue,
odnos izmeu moderne i postmoderne veoma je ambivalentan, poto su mnogi fenomeni
karakteristini kako za jednu tako i za drugu epohu. Shematizirano gledajudi paradigme
postmoderne su pluralizmi, iz toga rezultiraju partikularizmi i fragmentiranje kao i poricanje
kontinuiteta koherencije, telelogije i opdenito, svake forme jedinstva i jedinstvenosti.
Rat cjelovitosti glasi Lyotardov (1990, 48 str.) saetak. Nekad garanti za
konzistenciju i pouzdanost, velike meta-prie religije i ideologije kao prosvjetiteljstvo,
faizam i marksizam, u postmoderni su prolost. Na njihovo mjesto dolazi, na svim razinama,
nepregledna usitnjenost i partikularizacija, koja moe da utie na nediferencirano
poistovjeenje. Ovdje se govori i o indiferenciji, ne treba je zamjeniti sa vrstom itanja
ravnodunosti. Ravnodunost ili njena suprotnost, vrijednosni fundamentalizam, mogu,
dodue, biti reakcije na ovaj nedostatak, u diferenciranju ( konacni cilj konzum). Na ovoj
pozadini je postmoderna knjievnost, estetiko-politiki, ipak samo neideoloki revolt protiv
drutvenog poretka, koji se doivljava kao besmilen i nihilistiki. Glasnogovornik
postmoderne teorije knjizevnosti je poststrukturalizam, koji se odlikuje frapirajudom
5

blizinom prema konceptima hiperteksta. Iako pojedini postmoderni filozofi i teoretiari

knjievnosti kao Derrida, Deleuze, Lyotard i Barthes, zauzimaju apsolutn razliite pozicije, oni
se, ipak, svi slue, jezikom koji se ita kao opus hiperfikcije. Svi poststrukturalistiki mislioci
naroito metaforiki govore o mrei i asocijativnosti premda, u onom momentu, njihovo
realno okruenje jo nije bilo prisutno u elektronskom hipertekstu. Tako primjerice, rizom i
nomadski centri postoje kod Deleza i Guattarija, decentriranje kod Derride i Lyotarda. Nekad
najmarkantniji postmoderni aksiom je smrt autora (Barthes, Focault). Prema tome, autor
vie ne nastupa kao smisaono utemeljujuda instanca; itaocu se ne moe nametati, kako
priu ispravno razumjeti, jer u postmoderni vie ne postoji pouzdano oznaavanje znaenja.
Hegemoniju zakljunosti, zatvorenosti, jednoznanosti nagriza diskontinuitet sa njegovim
prekidima, istrgnutostima, skokovima. Iako je ovo oito zavodljivo, takvi apstraktni naini
govora ne mogu se doslovno prevesti u hipertekst. Hipertekst, dodue, moe sluiti kao
visoko oita ilustracija postmoderno/ poststrukturalistike knjievnosti, ali je vie od tek
naknadno mogude realizacije ovog apstraktnog koncepta.
U (post)modernoj literarnoj praksi eksperimentira, prije svega, Novue Roman, s
novim nainom pripovijedanja time to on do sada vaede primjese konstrukcije
balzakovskog romana, kao kauzalnost i koherencija prie, dosljednost, loginost, sklad i
homogenost psihologije figura, identitet figure pripovjedaa, te jo pored svega i hronoloku
finalnost razara. Svaka forma narativne konherencije prekida se u postmodernom romanu i
takoer, hiperfikcij u digiotalnom mediju jo je dopunjena softwareagronomijskim
preludom. Zaista, hiperfikcija se ukazuje kao generirana postmoderna forma knjievnosti.
Ovaj kritiki anti-stav zanatski se preustrojava podjelom radnje u kratke autonomne
sekvence, ija kohezija i koherencija nestaju kroz anenimizaciju, kao i gubitkom identiteta i
usidrenosti u prostoru i vremenu. Fragment postaje sadrajnim i formalnim lajtmotivom,
dopunjen principom varirajudih ponavljanja, koji se iskazuju izmeu ostalog, u
intertekstualnosti. Princip pluralosti izraava se u collage i heterogenosti. Postmoderne
paradigme hiperfikcije nalazimo programskim imenima njihove domene.

Nelinearnost
Najizrazitije obiljeje postmoderne estetike je dobijanje linearnosti. Na njeno mjesto
stupa rizom, fragmetarni, eliptiki pipovijedni stil, koji itaoca sili, da priu , sastavljenu od
rasprenih ( razbacanih) pripovijednih fragmenata, sam izradi. Tek iz hiperfikcije postaje
vidno, da se, zapravo, mogu razlikovati tri ( umjesto dvije) razine linearnosti:
1. hronoloka linearnost ispriane prie ( nizanje dogaaja)
2. linearnost u vremenskim strukturama unutar pripovijesti ( odnosno u kojem se
rasporedu reprezentiraju dogaaji)
6

3. medijalna linearnost u kojoj se pria i pripovijest prezentiraju sami.

Treda, medijalna linearnost odnosi se na formu publikacije, koja je u mediju knjige uvijek
monolinearna i koja se kao standarni sluaj, nikad ne moe ouvati. Anakronija, dakle
nehronoloki prikaz prie koji je u slubi doziranja informacija,a anahronija je nedostatak
markiranja, od knjievne moderne je uobiajan. Poto u Beckettovoj drami ekajudi
Godoa (1952.) nedostaju vremenski markirajude naznake, nastaje cirkularno, vremenski
neutvren raspored, njene pojedine jedinice (inovi) vremenski su izmjenljivi.
U postmodernom romanu igra je unaprijeena u ne-linearnu paradigmu, govori se o
povratku igraa, transformacija tradicionalnih narativnih diskursa, koji se doivljavaju kao
istroeni nelinearnodu su idealno preustrojeni. Poivajudi sa ne-linearnom logikom
kompozicije u diskursu koji je ostao nedirnut ( npr. Tarock-igra u prii Itala Calvina iz 1973.,
zagonetke ukrtenih rijei u romanu Milorada Pavida Predeo slikan ajem iz 1988.).
Eksperimenti postmoderne knjievnosti ciljaju tano na ovu tredu linearnost. Internacionalni
primjeri takve labirintske knjievnosti slijede izriito ne-linearnu logiku odreene metafore
vodilje: igra karata kod Maxa Ruba Juego de Cartas(1964), leksikona sa njegovom
alfabetskom strukturnom organizacijom ukazivanja kod Andrea Kopernika Leksikon roman
Leksion eine sentimentelen Reis zum Experimenttreffen in Druden(1996), ali i kod
Milorana SavidaKatarski rijenik- Roman leksinom u 100.00 rijei(1986), roman fusnote
Petera CornellaParasitest vager(1987), i igra poskakivanja i cupkanja Nebo i Pakao u
romanu Julie Coritazara Rauyela(1963).
Od 1970. godine i masovni mediji su u znaku interaktivnosti, u popularnoj kulturi
nalaze se igre s ulogama italac-avanturist za mlade sa njihovim odlukama za nastavke posve
u trendu ne-linearnosti.