iLMI ARASTIRMALAR, Say! 24, 2007, 137-155 Divan Siiri’nde Hal Dili Gencay Zavotcu" Divan Siiri’nde Hal Di Anlasma ve iletisim tarihinin insanlik tarihi kadar eski oldugu soylenebilir. Yara- tuldig1 tarihten itibaren insanoglu gevresiyle iletisim kurmanin yollarim aramis, bu arayis farkl anlasma bigimlerini ortaya gtkarmistir. Bu anlasma bigimlerinden biri de beden dilidir. Beden dilinin daha kapsaml: bigimt sayilabilecek hal dili ise, ka- baca kisi, made, nesne ve doganin disariya verdigi gortiniim ile bu gérdintimin zihinde uyandirdigi yorum ve izlenim olarak tanimlanabilir. Bazen kisi, madde, gevre ve doganin dis gériiniimt ile tavri izleyenlere ve digariya ok sey sdyleyebi- lir, Kisinin yz rengi, bakisi, giyim-kusam1 durumunu agiga vuran birer ipucu ola- rak degerlendirilir. Bu ipuglarmdan hareketle kisinin durumu hakkinda bir yorum yapilabilir Divan siiri kisi, gevre ve doganin dig goriiniimi ve davranis bigimin- den anlam ¢ikarmada bol imkan sunar. Anahtar Kelmeler Beden dili, tavir, gortinis, (izlenim) intiba It could be possible that the history of human-being is as old as the history of communication and agreement Since the creation of humanity, mankind how searched the ways of communicating with others, and this research has emerged different agreement methods. Among these, it is body language. And other type that could be seen as a branch of body language, put bluntly, can be defined as a sight and impression that cqme into mand of which person, object and nature impresses out. Sometimes, the appearance and the manner of persons, object, environment and nature might told a lot to outer world. A person’s custom, sight, gesture, the colour of his/her face, etc are thought the clues oh his/her situation. From this clues, one can find out anything about person’s situation. Divan Poetry presents a wide chance of gathering an understanding of appearance and manners of such persons’, environment and nature. Key Words Body language, manner, appearance, impression Yard. Dog. Dr., Kocaeli Universitesi Fen-Edebiyat Fakiiltesi. © GOKKUBBE, istanbul 2007138 _ iLMI ARASTIRMALAR Anlasma ve iletisim tarihinin insanlik tarihi kadar eski oldugu séylenebilir. Yaratildig: tarihten giiniimiize varligini siirdiirme ve iyiye ulasma cabasinda olan insanoglu, bu gabanin bir pargasi olarak gevresiyle iletisim kurmanin yolla- rin: arar. Baslangicta, yalniz fiziksel ihtiyaglarini karsilama diisiincesinden kay- naklanan bu arayis sonraki dénemlerde farkli alanlara yayilir, bunun sonucu olarak ta farkli anlasma bigimleri ortaya gikar. Bu anlasma bigimlerinden ilkinin beden dili oldugu varsayilir. Bu varsayim, “/nsanlar konusarak anlasmayt gelis- tirmeden once, beden dilleriyle anlasirlard:. Beden dili insanlarin ilk anlasma aract ve ilk dili olmustur. Bedenlerinin dili aracihgyla insanlar duygularim, diisiincelerini, isteklerini, ihtiyaglarim ve ruhsal zenginliklerini baska insanlar- la paylasmslardir.” ' ciimlelerinde agikga vurgulanir. Konusmanin ise sonraki zamanlarda gelismis bir anlasma bigimi oldugu séylenebilir. “Simdiki zaman...; olus, bulunus, stiret, keyfiyet, durum’”, “degigme, doniis- me, durum ve tavir”? anlamlarinda, Arapga havi kékiinden gelen hal kelimesi- nin, mutasavvif ve bilim adamlari tarafindan gegmiste hem geg¢icilik, hem de siireklilik igeren anlamlar igerdigi ileri siiriiliir. Kelimenin degisme ve déniisme anlamindaki hav! kékiiyle ilgi kuranlar onun siireklilik igermeyen, gegici bir durum oldugunu sdylerken, yerlesme ve konaklama anlamlarindaki huliil keli- mesiyle iliskilendirenler onun siireklilik igeren ve gegici olmayan bir durum oldugunu séylerler. (...) Ancak genellikle halin devamliligi olmayan gelip ge¢i- ci bir duygu oldugu kabul edilir. * Beden ya da viicut dili ile anlasmada kisinin duygular, seving ve tiziintiisii, diisiinceleri, olay ve durumlardan etkilenisi ve tavirlari yiiz hatlarma yansir. Bazen tavri ve yiiz hatlar1 konusmasina gerek kalmaksizin karsi tarafa gok sey sdyleyebilir. Bu davranis bigimi, sézlti anlasma bigimi olan konusmadan daha etkili olabilir, anlamli bir bakis ile hafifge bas sallayis kisinin biitiin ig diinyasi ve diisiincesini dzetleyebilir. Dogunun islami toplumlarinda “Haller konusunda tasavvufta yapilan incelemeler sonucunda ulasilan bilgilere “ilm-i hdl” veya “ilm-i ahvdl” denir. Bir gesit tasavvuf psikolojisi demek olan ilm-i hal 6nemin- den dolayi tasavvuf ilmiyle aym anlamda kullanilir. Nitekim sifiler tasavvufa “ilm-i hdl” veya “ilm-i ahvdl”, ser‘i ilimlere de “ilm-i kdl” demislerdir. Bu adlandirmanin sebebi tasavvufun ancak yasanarak anlasilabilmesi, sézle veya yaziyla anlatma veya anlasilma imkdni bulunmamasidir. Bu husis biri “lisén- ' Zuhal Baltas- Acar Baltas; Bedenin Dili, Remzi Ktb., 35. bs., Istanbul 2004, s.11 2 Ferit Devellioglu; Osmantica-Turkge Ansiklopedik Ligat, Aydin Ktb., 20. bs., Ankara 2003, s. 315. TDV IA; TDV Yay., C. 15, istanbul 1997, s. 216. 4 TDVIA;C. 15, s. 216. 3DIVAN SiiRI'NDE HAL DIL 139 hal”, digeri “lisdn-1 kal” olmak iizere iki ayri dini ifade bigiminin ortaya ¢ik- masma yol agmistir. Tasavvufi his ve heyecanlarin, manevi hayatmn ve rihi sir- larin sézle anlatilmasin: mitmkiin ve cdiz gormeyen sifiler bunlart birbirine hal diliyle anlatrlar; baska bir ifadeyle ulvi duygularm anlasilabilmesi igin yasan- masinn sart oldugunu belirtirler>” islam iilkelerinde temel dini kurallari 63- retmek amaciyla yazilan eserlere de ilm-i hal adi verilir. Batida ise sézciiklerin diliyle sézsiiz dil de denilen beden dili arasmdaki farki gézlemleyen ve bu gézlemin sonucunda sézlerin iginde bulundugu ¢gikma- za géziim bulmaya ¢alisan bilim dalina Sinergoloji adi verilir. insan giidillerinin gérsel belirtileri olan bedenin bilingsiz hareketlerini saptayan sinergoloji bu hareketlerin topografyasini gikarip bir sonuca ulasmaya galisir. Sinergolojinin amaci: hareketlerinin, kisinin ig diinyasim ne derece yansuttiginin yan sira istek ve gereksinimlerini karsisindakine daha agik bir bigimde anlatabilmesine yar- dime olmak diye tammlanir.’ “Eger beden dilimize ényargisiz ve cesaretle yak- lastrsak bir cok gériisme ve karsilasmanin sonucunu basarit kilmamuz miimkiin olur. Duygularin ve diistincelerin kelimelere dokiilemedigi durumlarda bunu gok agik hissederiz. Boyle anlarda bir bakis, basm bir déniisii, kavrayan bir Jest, savunucu bir mimik binlerce kelimeden fazla anlam tasir.”" Divan siirinde varliklarn yiiz hatlari ve hareketleri, varliklar ile mekanin ig diinyasim yansitan dis gériiniimii hdl dili olarak adlandirilir. Bu adlandirmada (bilingli-bilingsiz) anlamli yiiz ve beden hareketleri gok etkili (divan sairinin sdy- lemiyle ma ‘nidér) olur. Beden dilinin daha kapsamli sekli sayilabilecek hal dilin- de varlik, madde ve tabiatin disariya verdigi gériintim, bu gGriiniimiin zihinde uyandirdigi yorum ve izlenim cok dnemlidir. Bu izlenim ve yorumda kisinin yiiz rengi ve hatlar1, durusu, g6z ifadesi: canli, dlii ya da siizgiin bakis, giyim-kusami iginde bulundugu durumu (halini) agiga vuran birer ipucu olarak degerlendirilir. Bu ipuglarindan hareketle kisinin duygu ve diisiincesi, sevinci ve kederi, huzuru ve huzursuzlugu, din ve yorgunlugu, zenginlik ve Yoksullugu, bir olay ve durumla ilgili egilimi hakkinda yorum yapilip bir yargiya varilabilir. “Insanoglu diisiincelerini cok bariz baz bilingsiz hareketlerle viicudunda “haritalandirir”. Son derece bariz olmalarmin nedeni de bilingsiz olmalaridir zaten. Bu insani harita, kosullar tarafindan tesadiifen yaratilmis degildir. Insan dogdugu andan itibaren yiiziiniin ve bedeninin her boliimiiniin ayrt bir islevi 5 TDVIA;C. 15,s.217. Geni bilgi igin bkz.: Philippe Turchet; La Sinergoloji; Gev.: Yesim Onan Akyiiz-Simla Ongan Kocaoglu (Bedenin Ince Dili), Sistem Yay. , Istanbul 2005. Zuhal Baltas- Acar Baltas; a.g.e., s. 12.140 ILMT ARASTIRMALAR oldugunu 6grenmistir. Etkilesimin, bedeni ve inde duyarl: kildigt bélgelere dokunarak diisiincelerini ifade etmegi dgrenmistir.”* (Yukaridaki bilingsiz s6z- inden kasit hareketin tasarlanarak degil, o anki duruma bedenin verdigi bir tepki olmalidir. y.n.) Duygu ve diisiincelerin yiiz ve bedendeki yansimasini renkli ve dalgali bir haritaya benzetirsek divan gsair' bir kartograftir diyebili- riz. Ama, genellikle derin anlam ve gagrisimlarla yiiklii divan siirinde sair kartograftan gok usta bir ressami, beyitse boya, firga ve kalem islevindeki séz- ciik, mecdz ve benzetmelerle (tesbih) gizilmis canli bir tabloyu cagristinir. Bu tablonun giziminde mecaz ve benzetmelerin yaninda renk anlami veren sézctik- lerin 6nemi biiyiiktiir ve bu renkler goZu zaman amaca ulasmada sairin yardim- cilart arasindadir. O isterse, okuyucunun gézleri Sniinde, tes ates (Seyh Galib Divam, G 139/1)° Gil ates, giil-biin ates, giil-zar ates, cuy- ‘Semender-trynetin-1 ‘aska besdir lale- beytinde oldugu gibi kizil bir yangin, ‘Sararmis gehremi sanman ki reng-i za‘ferindur bu Mahabbet ‘éleminde dostum fasl-1 hazindur bu (Hayali Divam, G 461/1) '° beytindeki gibi sari bir sonbahar, ya da baska bir beyitte yesil bir tabiat tab- losu canlandirabilir. Bunu bilingli yapar. Bu tasvirle hem okuyucunun gézii Oniinde renkli ve canli bir tablo canlandirir, hem de beyti anlam ve cagrisim yéniinden derinlestirir, sanat yetenegi ve anlatim giiciinii sergiler. Divan siirinde varlik, madde ve tabiatin halini yansitan siir pargalari iki ana baslikta toplanabilir: 1) Hal dili (zebdn- hdl, lisén-1 hal) ifadesinin zikredildigi, 2) Anlamin hali yansittiga siir pargalari. Birinci baslik altinda toplanan siir pargalarinda lisdn-1 hal ya da zeban-1 hal tamlamalari zikredilerek dig gériiniimiin hali yansittig) belirtilir. Baza siir parga- larinda bu halin igerigi hakkinda kisaca bilgi de verilir. XV. yiizyilin iinlii sairi, Fatih Sultan Mehmed ve II. Bayezid devrinin gairler sultant Ahmed Pasa’nin Divani’nda Ahmed’itfi kiiyniiklerin séyler zebn-1 hal ile Bir ayag tizre turup sem‘-i sebistin her gice (Ahmed Pasa Div., G 243/5) "' Philippe Turchet; a g-e., 5.75. Seyh Galib Divan, Haz.:Dr. Muhsin Kalkisim, Akgag Yay., Ank. 1994. Hayéli Divant; Haz.: Prof. Dr. A. Nihad Tarlan, Akgag Yay., Ank. 1992. Ahmed Pasa, Divane; Haz, Akgag Yay., Ank. 1990.DIVAN SiiRi'NDE HAL Diti 141 (Yatak odasinm mumu her gece bir aya iizerine durup hal dili ile Ahmed’in atesini (ya da acisini, kederini) dile getirir) beytinde zebdn-1 hdl tamlamastyla; Bu yiizyiln ilk biiyiik sairi Seyhi’nin, Divani’ndaki Ey berid-i hama hamékellih Hal diliyle séyle keyfe’l-hal (Seyhi Divan, G 105/7) (Ey Hama postacisi, Allah korusun, hdlinin nice oldugunu hdl diliyle séyle!) beytinde hdl dili adiyla; XVI. yiizyil mesnevi sairlerinden Fazli’nin Gil & Bil- biil mesnevisinde ise biilbi dagda benefseyle konusmasinda gegen Gérdi kim yok benefse nutka mecal Ttdi ol dem lisén-s hal ile kal (Fazli, Gil i Bulbul 1625) * beytinde Jisdn-: hdl tamlamastyla anilir. Beytin ilk misra’inda benefsenin durumunu /isdn-1 hdl ile anlatmasinin nedeni konusma giicii bulamamasi olarak agiklanir. XVIII. yiizyilin ve divan siirinin son biiyiik temsilcisi Seyh GAlib’in Lisén-i héldir minkér-1 murg-1 gem'e pervine Stihdn-séz-1 hamis? hem-zebn ister mi ister ya (Seyh Galib Div., G 3/2) (Pervane mum kusunun gagasina hdl dilidir. Sessizliin séz yapicist (yaraticisi) aym dilden konusan ister mi, elbette ister) beytinde de hdl dili ifadesi zikredilir. XVI. yiizyilda sairlerin piri Zati’ nin Ruhlart her subh-dem dirler zebén-1 hal ile ‘Asik-1 sédiklaruit biz diniytiz imamyuz (Zati) * (Yanaklart her sabah vakti hal dili ile sddtk dsrklarin biz dini, imdmyiz der- ler) beytinde zebdn-1 hdl tamlamasiyla anilir ve sevgilinin yanaklarinin sadik Asiklara verdigi iletiyi aktarici bir gérev iistlenir. Hayali Bey’in Her siikife dehen ii berg zebindur gaya Zikr ider Hélikini hai diliyle escér (Hayali Divam, G 29/2) (1- Hal diliyle Yaratanim: (Allah’1) anan agaglardaki her gigek agiz ve yap- rak da sdyleyen dildir; 2- Hal diliyle Yaratanini anan afaglardaki her gigek aBvz ve yaprak da sanki dildir.) ve 2 2 Seyhi Divant; Haz.: Dog. Dr. M. isen, Dog. Dr. C. Kurnaz, Akgag Yay., Ank. 1992. Gencay Zavotgu; Tiirk Edebiyat’nda Gtil ve Biilbil Mesnevileri (Mukayeseli Calisma) C.-I, ‘Yayinlanmamis Doktora Tezi, Yon.: Yrd. Dog. Dr. Turgut Karabey, Atatiirk Uni. Sos. Bil. Ens., Erzurum 1997; Nezahat Oztekin; Fazli, Guil i Biilbiil, Akademi Ktb., izmir 2002, s. 353-355. ati Divant III, Cild Gazeller Kismu (Edisyon Kritik ve Transkripsiyon), Haz.:Prof. Dr. Ali Nihad Tarlan, i Ed.Fak. Yay., istanbul 1970.142 ILMi ARASTIRMALAR $em'-i meclis germ olup séyler zeban-1 hal ile Asin hem-reng olur bafia kagar biganeler (Hayali Divam, G 73/4) (meclisin mumu tsinip hil dili ile “durumu benimle ayni olanlar bana arka- dag olur, yabancilar da (benden) kagarlar.” der) beyitlerinden ilkinde hdl dili adi, ikincide ise zebdn-1 hal tamlamast zikredilir. Hal dili, lisén-1 hdl ve zebdn-1 hdl ifadeleri ile séz konusu edilmesinin ya- ninda hal dilinin bu ifadeler zikredilmeden siirde iglendigine de tanik oluruz. Bu siir pargalari Gnceki siir pargalarina oranla daha goktur ve hemen her sairin di- vaninda mevcuttur. Bunlar genellikle yiiz ve yanak rengi, bigimi; géz rengi ve bicgimi, bakis ifadesi, sagin rengi ve gériintimi, giyim-kusam ve davranis bigimi y.b. durumlardan anlam ¢ikarma ve yorum yapmaya agik siir parcalaridir. Hatta, benzetme igerikli siir pargalarimin bir kisminin da hal dili kapsamina alinabile- cegini séylersek ikinci kisim siir pargalari daha biiyiik bir sayrya ulagir. ikinci kisim siir pargalarin da kendi igerisinde alt basliklara ayrrabiliriz. Bu durumda ilk sirayi askla, 6zellikle de askin iki ucundaki As1k ve sevgili ile ilgili olanlara vermenin uygun olacagi goriisiindeyiz. Divan siirinde Asikligin géster- gesi sari ytiz, kanli gézyasi, iki biikliim olmus boy (dal olmus kadd) yaka yirtg1 (¢4k-1 girfban), perigén ve pejmiirde hal (hal-i perisan), yarali bagir, kavrulup kebab olmus ciger ve bu cigerlerden ytikselen kivilcumli aftur. Bu Gzellikleriyle Asigin hali gi iim ve davranislarima yansir. XIV. yiizyslin mutasavvif sairi Asik Pasa, on béliim (bab) hdlinde tertib et- tigi iinlii eseri Garfb-ndme’de ikinci Bab’in Onuncu Dasitani’ni ask, askin halle- ri ve izlerine ayitr. “Onier Dasitén Ikingi Babdan Beyan Ider Kim ‘Isk Her Viictidda Sari ve Caridtir ve Her Kavulda vii Fi‘ilde ‘Iskdan Eser Vardur Sdyle Kim Hig Vech-ile Mevetidit ‘Iskdan Hali Kalmaz? * baslikli Dasitén’in ‘sk ile sevgti ebed biinyad ola Ger strat gam-nak ola ger sad ola Bu strat ne halde kim olur-1sa ‘Isk wilmaz ger strat bliir-ise ‘6 beyitlerinde sair, askin kisiyi bazen mutlu bazen de kederli yaptiZim sdyler. Kisinin bedeni ne hdlde olursa olsun, beden élse bile (rth) ask hdlinden uzak- Asik Pasa; Garib-ndime (Tipkabasim, karsilasirmalt metin ve aktarma), Haz.: Prof Dr. Kemal Yavuz, Atatiirk Kultur, Dil ve Tarih Yuksek Kurumu TDK Yay., 1/1, Istanbul 2000, s. 229 16 Asik Pasa; age, s 229DIVAN SiiRI'NDE HAL DiLi 143 lasmaz der. Sézlerinin devaminda ise bu iki hdlden (seving ve iiztintii) ayri olan viiciit dirlik bulmaz ve kisi neyi severse gece-giindiiz onunla ugrasir der. Yé zikirditr yA fikirdiir kiside Ya diye ya dek dura ayruk n’ide'” beytinde askin iki halinin de fikir ve zikir oldugunu sdyler ve Asik icin gece ile giindiiz arasinda fark olmadigim sézlerine ekler. “ ‘Ask kal ile olmaz, atia hal gerek. ‘Agk rivayetle olmaz, afia ayet gerek.” (Ask Uzerine-isdret-i evsaf-1 ‘ask)'® diyen XV. yiizyil yazart Sinan Pasa askin sz ile degil hal ile kendini gésterdigini, kiside gdzlenen bu hillerin Asiklik belirtileri (4yet) oldugunu séyler. Ona gére Asik ikiytizlii olmaz, dzii sézii bir ve giivenilirdir; atesler iginde yanar, sicak yiizlii, yakict ve dikbaslidir: “Agzk adem di’ima yek-st olur, yek-dil ti yek-kible vii yek-ra olur. Asik faré it ki bir ates- diir 0, germ-ré stizende ve ser-kesdiir 0” (‘Ask Uzerine, vasf-1 ‘asik)’”. Agik genellikle sevgiliden ayri ve hasrettedir. Ayrilik ona wzdirap verir, has- retle aSlatip inletir, kanh géz yasi doktiiriir; act, hiiziin, ayrilik ve 1zdirap belini biiker. Bu Szelliklerle Asik 0 derece biittinlesmistir ki giirde Agik adinin gectigi yerde bunlardan bir ya da birkaginin anilmasi gelenek haline gelmistir. Bunun bilincinde olan XVII. yiizyil sairi Mezaki bir beytinde génliiniin Asiklik konu- sunda deneyimli oldugunu ve Asikin halini ezbere bildigini séyler: Ciné su’Al idersen eger hal-i “asika Bir bir hemén cevabim ezber viriir satia (Gazel 12/4) Asiklik belirtisi olan inleme, XIII. yiizyilin biiyiik mutasavvifi Mevlana’nin Mesnevi’sinin ilk"18 beytine konu olur ve garip neyin feryadini dile getirir. insan-1 kamilin simgesi olan ney, bu beyitlerde anavatani sazliktan kesilisini ve bagrinin daglamip delinisini yanik bir sesle hikaye eder. ilk 18. beytin asag1ya alinan 6 beytinden sonuncusu ise géren géz ve duyan kulagin bu iniltideki sirra erebilecegini vurgular: Bisnev in ney etin hikayet mi-koned — (Ayriliklarin dykistinu anlatan Ezciidayi-ha sikéyet mi-koned bu neyin sikdyetini dinle ). Kez neyistan td meré biride end (Beni kamusliktan kestiklerinden beri Ez nefirem merd ti zen nilide end —__feryddimdan kadin ve erkek(ler) inlemektedir.) Asik Pasa; age, s. 231 '§ Sinan Pasa; Tazarru ‘-ndme, 1U TY 1818, yk. 92a-b. Sinan Pasa; a.g.e. Yrd Dog. Dr. Ahmet Mermer; Mezdki-Hayatt, Edebi Kisilgi ve Divana'nn Tenkitl Metni, Atatiirk Kiiltir, Dil ve Tarih Yiiksek Kurumu Atatiirk Kultar Merkezi Yay., Ankara 1991144 ILMI ARASTIRMALAR ‘Sine hishem serha serha ez firdk (Ozleme derdinin yorumuru soyleyebilmem icin Ta begiyem gerh-i derd-i istiyak ayriliktan parca parca (olmus) bagi isterim.) Her kest ka diir mind ez asl-1 his (Ozinden uzak kalms kisi, tekrar oziine Baz cilyed rizgar-1 vasl-s hig kavusma zamanin arastirir (arar).) ‘Men beher cem'iyyeti nalan sodem (Ben her toplulukta inleyip durdum. Muthu Ciift-i bed-hélin ii hos-halén sodem — olanlara da, igi olanlara da es oldum.) Her kesi ez-zann-1 hod god yar-1men (Her kes kendi fikrince benim yarim oldu, Vez derin-1 men ne-ciist esréir-1 men igimdeki sirlari (ise) arastirmadt,) Sur-1 men ez-nale-i men dir nist (Benim sirrim inlememden uzak (ayri) degildir. Lik gesm ti gag-ré An nd nist Ama, (her) goz ve kulagin o niiru yoktur.) Mevlana’dan sonra, XIV. yiizyil Anadolu sairlerinden Ahmedi neyin inle- mesini siirde yeterince isleyen bir sairdir. Ahmedi neyin yardan ayri diistiigii, ‘fidun da sevgiliyi arzuladigi igin inledigini séyler: Nay yaridan srah diigdiigi-giin ndle ider “Ud coh géyntigi oldugr-y-giin zar ifiler (Ahmedi Div. Seg., s.100, 4/1)" Ahmedi Divani’nda ask ve asiklik belirtileri: ‘Asik olana ‘isk odindan nisén gerek Bagrt kebab gézleriniift yasi kan gerek (Abmedi Div. Seg., s.146) beytinde yanip kebap olmus bagur ve kanli gézyasi, ‘Iski ne isdedtir diler-isen ki bilesin Viiziimi vii géziimden ahan yagi gézlegil Tafén-1 hin durur ki déker dem-be-dem géztim Nice delind’igiimde gihan basi gozlegil (Ahmedi Div. Seg., s.164) beyitlerinde ise Agigin yiizii, géziinden akan yas ve bagrindaki bas (yara) olarak agiklanir. Zerd i nizar u zér-1sa bu ten ‘aceb degiil Ziré kalem big’itdi yiiregiimi sakk elem (Ahmedi Div. Seg., s.166) beytinde askin belirtileri aZlayip inleme ve sart yiiz rengi, Yasum-ia reng-i sizum dil uzatdt sem‘ bigi Nice gizlii kala derdiim i ‘aceb bu can iginde (Ahmedi Div. Seg., s.202) 21 Prof. Dr. Ali Alpaslan; Ahmedi Divan 'ndan Segmeler, Kiiltir Bak. Yay., Ankara 2000.DIVAN SIIRINDE HAL DIL . 145 beytinde ise igindeki derdi (ask1) disa vuran gézyasi ile mum gibi dil uzatan yanik renk ask ve agiklik belirtisi olarak sunulur. XIV. yiizyil sairlerinden Kadi Burhaneddin, Divani’ndaki Yasum kizardh vii befiztim sarardt GOntiltimde heva gtinki vezindur Saru betiiz, kizil stigi bu mevstim Hazén ender hazén ender hazéndur Hazan fash durur zahirde likin, Igiimde mevstim-i mive-pezindur (Kadi Burhaneddin Div., Seg., s. 230) Yiiziimi datu sara kilds ‘isk, abutdi yas Ki befizemez bu afta zire zer-i Ca'fert’diir Hazan ki her nefes evrk-1 ‘igkdan dem urur; Hazénda her birt bir ‘astkufi musavveridir Yazin eger her agag bir nigdr-manzar idi, Hazinda her biri bir “ésikuti musavveridiir (Kadi Burhaneddin Div., Seg., 8.222) Siir pargalarindan ilkinde génliinde esen havadan (ask havasindan) dolay1 gozyasinin kizarip benzinin sarardigini séyler. Devaminda ise kizil sarap (g6z yast) ve sart benzin hazan (sonbahar) mevsimini cagristirdigini, hazan goriintii- sii vermesine karsi iginde meyve pisiren mevsimi (ilkbahar, yaz) yasadigint belirtir. Beyitlerde ise askin Asigin yiiziinti sarartip gézyasimi akittig1, bunlarin ikisinin (gézyast ve sari yiiz) de asikhk belirtisi oldugu ve yazin sevgili g niislii olan agaglarin sonbaharda Asikin sdreti oldugu belirtilir. Sairin Divani’ndan segilen Sol kisiniif ki cdmnda derdi var, Esk-i surh u reng-i ri-y1 zerdi var, Elde bis barmags diz kim gormisdiir Merd olan yirde labud né-merdi var (Kadi Burhaneddin Div., Seg., 8.297) Hemise ‘asik goiili biryan bolur Her nefes garib g6zi giryan bolur Sifileriif dilegi mibrab naméz, Er kisiniifi érzisi meydén bolur (Kadi Burhaneddin Div. Seg., s. 299) % Prof. Dr. Ali Alparslan; Kadi Burhaneddin Divani 'indan Segmeler, Kiiltur Bak. Yay., Ankara 2000.146 ILMT ARASTIRMALAR Yolufia canin viren can-baz imig ‘Isk eri ma‘ikina dem-saz imig Gizleyem dir idi “Agik rézim Géz yas yiiz sarus1 gamméz imig (Kadi Burhaneddin Divan; s.532) seklindeki tuyuglarda ise, ilkinde caninda derdi (yani ask1) olanin kanhi géz- yasi ve sari yiziiniin; ikincisinde yasli géziin gariplik géstergesi oldugu; iigiin- ciisiinde ise ask sirrint gizlemegi akan gézyasi ve sari yiiziin engelledigi vurgu- lanir. XVI. yiizyilm Anadolu sahasindaki bityiik sairi, devrinin sairler sultani Baki Ne Ia‘l-i kana mé’il ‘ask eri ne talib-i zerdiir Sirisk-i l G ray-1 zerd afia hos zib ti ziverdiir (Baki Div., G 149/1)”° beytinde ask erinin la‘l ve altin talebinde olmadigini, Asiklik belirtileri olan sari yiiz (rtiy-1 zerd) ve kanli géz yasinin (sirisk-s /) sigan siisii oldugunu séy- ler. Yiizyilin mesnevi sairi Fazli’nin Gii/ i Biilbif inde ise dikenin (har) higmi- na ugrayan biilbiil giilsenden disari gikip gle (dest ii sahraya) gider. Uzgiin bir sekilde dolasirken kendisi gibi dertli ve iizgtin biriyle karsilasir: Bir késede, dert ve iiziintiiden iki biikliim ve basi éne egik halde duran bu hal ehline, dégiin- meden gémgdk olmus renginden 6tiirii giilsen halki benefye adin1 koymustur. HAlinden ask derdine tutuldugunu anlayan biilbiil yanina varip selam verir ve bu hale diismesinin nedenini sorar. Dert ve tiziintiiden zayif diigmiis benefsenin konusmaya hali olmadigi igin biilbiile hal dili ile cevap verir. Bildi ‘agk-ile miibtelé olmg Kémeti ‘agkdan dii-té olmg Gd) Séyle haltifi nedtir be hey miskin Yanalum derdtmiiz seniitile hemin Gérdi kim yok benefse nutka mecal Itdi of dem lisn-1 hdlile kal (Fazli, Giil Builbiil 1614, 1624, 1625) * Gillin cemline 4sik olmasina ragmen vuslatina eremedigini, halini sdyle- yecek takati olmadigini, kimsenin de halini anlamadigini sdyler. Biilbiil, benef- senin halinden kendi gibi dertli bir 4sik oldugunu anlar. Baki Divanv, Haz.: Dr. Sabahattin Kiigiik, Atatiirk Kiiltér, Dil ve Tarih Yuksek Kur., TDK Yay,, Ankara 1994, Gencay Zavotgu; Trirk Edebiyati'nda Gul ve Bulbul Mesnevileri (Mukayeseli Calisma), Yayinlanmamis Doktora Tezi, Yon.: Yrd. Dog. Dr. Turgut Karabey, Atatiirk Uni. Sos. Bil, Ens, Erzurum 1997, C IL. 2%DIVAN SIiRi'NDE HAL DILi 147 Fazli’nin Gul v Bilbil’iinde hal dilinin ikinci kez islenisi, gah bahar buy- ruguyla giilsenin disinda yakalamp kafese hapsedilen biilbiili: giiliin ziyareti sirasinda gergeklesir. Biilbiiliif geldi gil ‘1yadetine Nazar itdi gii vaz* u héletine Gordi gayet zé‘if i zér olms Hasret-i derdile nizar olmis Goriip of hali hayrete tald: Hayretinden tayandi kald: Kafes-i gamdan eyleyilp azad Saha ol dem getiirdiler dil-s4d_(Fazli, Gil t Bulbul, 2165, 66) Biilbiiliin yanina gelen giil, onun inleyen, iki biikliim olmug zay:f bedenini goriip sasirir. Dert ve mihnet yiiziinden viicudu hildle dénmiis biilbiiliin haline acir ve onu kafesten kurtarir. XVI. yiizyil sairlerinden Bekayi’nin Giil ti Biilbiil mesnevisinde, biilbiilii pazarda satin alip kafese koyan sahibi Ki geldi né-gehén ol merd-i dind Kafesde biilbiili kilds temasé Goriir kim miinkesir bali vii hali Figéna dai kalmamus mecéli Terahhum itdi gayet old: mahztin Varup ami kafesden kildt biran Am lutf eyleytip dil-séd kaldr Ceviirdi basina azéd kild: (Bekayi, Giil t Biilbil, 785-788) ”° beyitlerinde anlatildigs iizere bir giin onu kafesde kalbi (bali) kirik, hali peri- gan halde giriince acir ve serbest birakir. Bu serbest birakma olayinin arkasinda biilbiiliin halinin sahibinde biraktigi izlenim etkili olur. XV. yiizyil sairi Necati Beg’in Divanr’ndaki Levh-i gehremde okumaga hikéyat-1 gam Giceler subha degin sem‘ tutar ah safia (Necati Div., G 2/4) 7” Gencay Zavotgu; a.ge., C. Il Gencay Zavotgu; ag.e., C. Il. Necétt Beg Divant, Haz.: Prof. Dr. A. Nihad Tarlan, Akgag Yay., Ank. 1990.148 iLMI ARASTIRMALAR Cebre-i zerd ile intr isigitfie ehl-i derd Kim tavaf-1 Ka ‘be olur kuvvet-i zerle nasib (Necati Div., G 23/6) Zar zér aglamaga hasta Necatt haltift Dil-i gam-dide ile dide-i hin-bara meded (Necati Div., G 47/7) beyitleri hal dili ve Asiklik belirtilerini isleyen beyitlerdir. ilk beyitte Asin yiziinii bir levhaya benzeten sair, bu levhanin, dilinden anlayan igin gam hika- yeleri ile dolu oldugunu belirtir. ikinci beyitte agiklik belirtisi olan sari yiize gonderme yaparak dert sahibinin (4sigin) sevgili kapisina sari yiiz ile vardigini iincii beyitte ise mahlasina seslenen sair, hasta haline aglamasi igin ve kan sagan gézden yardim dileginde bulunur. XV. yiizyilin diger bir sairi Anmed Pasa Hal-i Ahmed hiisniifie ey meh tam4m yinedtir Hiisniiiti seyr itmege bari nazar kil di’imé (Ahmed Pasa, Div., G 2/12) beytinde sevgiliye ey meh diye seslenir ve halini sevgilinin giizelligini yan- sitan bir aynaya benzetir. Bununla, perisan halinin sebebinin sevgilinin giizelligi oldugunu ima eder. ikinci misra’da ise sevgiliye ara sira bu aynaya bakmasi i¢in yalvarip onun ilgisini gekmege galigir. Dostlar éyine itmis hiisnine dil-ber beni Kim beni goren olur fi’I-hal ser-gerdin afia (Ahmed Pasa, Div., G 1/3, 5) beytinde de sevgilinin giizelligine kendisini (sairi) ayna yaptigini sdyler ve (perisan hAlini) g6renlerin saskina déniip o an sevgiliye Asik olduklarin: sdyler. Azeri sahasinin XVI. yiizytldaki biiyiik sairi Fuzali’nin, Divan’ ndaki Kildt ziilfiifi tek perisan halimi halifi seni Bir giin ey bi-derd sormazsin nediir haliifi sent (Fuzili Div., G 168/1)** beyti, bu konudaki en anlamli beyitlerden biridir. Beyitte perisén halinin se- bebini sevgilinin daginik (peris4n) saclarma baglayan sair bir giin olsun hilini sormayan sevgilinin ilgisiz tavrindan yakinir. Tabibé kilmugum teghis derd-i ‘agkdur derdtim “Alamet ah-1 serd ii rity-1 zerd ti egk- imdiir Hevadan mevee gelmis bahr-1 derdtim sahia-i haliim Dit-i piir-iztirab ii néle-i bi-i‘tidéhimdiir (Fuzali Div. G 101/5, 6) beyitlerinin ilkinde “Ey tabib (Tabibd) hitabryla tabibe seslenen sair derdine teshis de koyar: derdi ask, belirtileri ise soguk ah, sari yiiz ve kan gézyagidir. 28 Fucili Divant; Haz.: Prof. Kenan Akyiiz v.d., Akgag Yay., Ank, 1990.DIVAN SiiRi'NDE HAL DiLi 149 ikinci beyitte ise hava (riizgar) ile dalgalanan derd deniziyimin diyen sair bu- nun taniklarini girpinip dégiinen géniil ve Slgiisiiz inlemeler olarak agiklar. Bu beyitlerde asktan sikayetgi gibi gériinse de halinden memnundur ve bu memnu- niyetini ‘Ask derdiyle hogem el cek ‘ilacumdan tabib Kilma derman kim heléktim zehri dermaénindadur beytinde agikga dile getirir. XVI. yiizyil sairi Hayal? Beg’in Divani’nda da hal dili ile ilgili beyitlere rastlamir. Akatdi kanlu yagum rijy-1 zerdiime nazar it Ne naks geedi Hayéli o gesm-i dle bafia (Hayali Divani, G 5/5) idedtir cismiim gibi ‘Asik olmsdur meger kim lale-i nu‘mén ala (Hayali Divan, G 6/6) Kini ol gehre-i zerdiifile Hayalt yiiri var Hirmen-i ‘askda degdi hele bir kéh saiia (Hayali Divan, G 19/5) Kanh yasumla yazmaga gam mécerisin Ruhsar-1 zerdiim oldt beniim levh-i zer-nigdr (Hayali Divan, G 56/3) ‘Sararmis gehremi sanman ki reng-i za‘ferdndur bu Mahabbet ‘éleminde dostum fasl-1 hazéndur bu (Hayali Divam, G 461/1) Yukarida sunulan bes beyitten ilkinde okuyucuya (ya da sevgiliye) sar1 yii- ztime bak! diye seslenen sair, kanli gdzyasi akitmasinin nedeninin o kizarmig g6z (sevgilinin gdzii) oldugunu; ikincisinde ask derdine diisen ldlenin gam yara- sindan (iiziintiisiinden) yiiziiniin de viiciidu gibi kana bulandigini; Uciincii beyit- te mahlasina seslenen gair ask derdinden sararan gehresine kanaat etmesi gerek- tigini; dérdiinciide gam macerasini kanli yasla yazmak sart yiiziinii altin islemeli levha yaptigini sdyler. Besinci beyitte sararmis yiiziinii sevgi aleminde- ki sonbahar (hazin) mevsimine benzeten sair yiiziindeki bu rengi génliinde re- sen ask riizgarina, sevgi aleminde yasadig sonbahar mevsimine baglar. XVIII. yiizyil sairi Visne-zade izzet? ise agigin sari yiiz rengini ask baharinin hazan renginde gériiniimii olarak niteler: Cehre-i za'franina bakma safa-y1 kalbi gor Reng-i hazanda géstere kendiini nev-bahar-1 ‘ask (Visne-zade tzzeti Div., G 62/2)” Emel Yilmaz-Ozlem Comet; Visne-zdde ‘Izzett Divan, Bitirme Tezi, Yon.; Yrd. Dog. Dr. Gencay Zavotgu, KOU Fen Ed. Fak. TDED BL., Kocaeli 2005.150 iLMi ARASTIRMALAR Hal dilinin agirlikh olarak sevgiliye ait 6zellikleri yansittig: siir pargalarinda sevgilinin 6ne gikan unsur ve 6zellikleri sunlardir: géz (gesm), bakis (nazar, tarf-1 nazar; gamze), sag (ziilf) ve sagin degisik sekilleri (ham, turra, kakiil, pig, gin), kas (kemAn, ebrf, yay), kirpik (ok, peykan, tir), yanak (ruh, ruhsar), dudak (leb), dig (diirr, diir-dane, inci), agiz (dehen, dehan, okka, mim), hal (ben, dane, gendiim) v.d. Divan giirinde sevgilinin en cok islenen giizellik unsurlarundan biri gézdiir. Farkli renklerde siirde islenen gézden gikan bakislar ise sevgilinin niyetini ele veren kaza oklarina benzetilir. XIV. yiizyil sairlerinden Ahmedi Divani’ndan segilen Gamzesi gergi kanum igmege giz kara ider N’ola benden iled’ol cédii-y1 htin-hare selam (Almedi Div. Seg., 8.180) Géziifi géretl’ider cna hasdret Kimesne gérmedi bu resme yagi (Ahmedi Div. Seg., 8.244) beyitlerinde bu durumu gézlemlemek miimkiindiir. [lk beyitte dsik, kara gézden gikan bakisin kanini igme niyetinde oldugunu sezse de o kan dékiicii cadi géze selam géndermekten geri durmaz ve bu davranistyla géziin niyetini onayladigini sezdirmek ister. ikinci beyitte géziin saldirisindan cana zarar gel- digi ve béyle bir yagmayi kimsenin gérmedigi ifade edilir. XIV. yiizyil sairlerinden Kadi Burhaneddin’ in Divani’ndan segilen G6zi diler ki dile hamle-i Ttirkéne kila Ziilfi diler bizi bir dahi sahé ne kila (Kadi Burhaneddin Div. Se¢., s.1) Gézittt yiiz gamze olin urds céna Sikayet kaheah dir: uyma meste (Kadi Burhaneddin Div. Seg., s. 35) Nigard tavsan uyhusin virir cada géztif baita Veli gamzeleriifi diirder ki ben uyanayum he mi? (Kadi Burhaneddin Div. See., s. 65) Kinpiigi ne kildugin: sen sanma mu‘ammé Goitiilde anutt yaresi mesrih degiil mi? (Kadi Burhaneddin Div. Se¢., s.76) Kasuii yay kurmis u géztif ohlarim gekmis Lebiifiden sorayum stigi batia bir dem amén olsun (Kadi Burhaneddin Div. Se¢., s.166) seklindeki beyitlerin ilkinde sevgilinin géziiniin Tiirkler gibi saldirrya hazir- Jandig1, saginin da yine tuzak hazirlamakta oldugu; ikincisinde géziin yiizlerce bakis okunu asiga génderdigi ve bu oklardan yakinan Agiga kas-goz isareti ile “uyma meste” dedigi; iigiinciisiinde sevgilinin cadi géziiniin 4siZa tavgan uyku-DIVAN SIiRI'NDE HAL DILI 151 su verdigi, bakislarmin ise uyandirmaya galistig1; dérdiinciisiinde kasin yayint kurup géziin de oklarin: gektigi, Asigin ise dudagindan bir damla sarap alabil- mek igin firsat istedigi belirtilir. Divan’ in sonundaki Gézi cén esritmege hammarimig, Kasi goftil yhmaga mi‘marmmis, Dilediim héliim ki, ine diyem, Turfa budur, gézleri bimérmg (Kadi Burhaneddin Divami, s. 598) *° seklindeki tuyugda ise sevgilinin géziiniin can1 sarhos edici, kasinin da gé- nil yikict dzelligine deginilir. XV. yiizyilin ve Tiirkge’ nin biiyiik sairi Necati Gamzeii ki bir kirigme ile cana kasd ider Maksitd: dil degilse nediir ya ne kasd ider (Necati Beg Div., Gz.151/1) Kaguti keméani hélini iller kagan biliir Katt bagirl: oldugin anuti geken biltir (NecAtt Beg Div., Gz.156/1) seklindeki beyitlerde sevgiliye seslenir, ilkinde bakiginin cana kasd ettigini ve amacinin Asigin génliinii ele gegirmek oldugunu; ikincisinde ise kurulu yay misali kaslarin halini (ne demek istedigini) ellerin bilemeyecegini, génliiniin katihgim da ancak gekenin (Asin) bilecegini séyler. Sairin Yiiztine goredir sézti rakibiii Yiizi ekginiif olur sézleri serd (Necati Beg Div., Gz.46/2) seklindeki beyti ise dis griintime bakarak yorum yapmanin yan1 sira, sairin atasizii, halk sdyleyisi ve deyimlerine gokga yer verme diisiincesini de yansitir (Yiizii soguk olanin sézti de soguk olur.). XV. yiizyilin diger bityiik sairi Ahmed Pasa, Divan’ indaki iin sehid eylersin ol gamzeyle hey kafir beni Bari nir insefi mezéruma gtizer kil di’imé (Ahmed Pasa, Div., Gz.2/4) beytinde, bakigindan Asig1 Sldiirmege niyetlendigi manasini gikardigi (sehid etmeye) sevgiliye seslenir ve (mddem dldiireceksin) bari mezdrimin yanindan gelip ge¢ diye istekte bulunur. Séyler ebris: kulagina egilmis ziilfiniitt Der k’uzadup cevr elini fitneler kil dé’imé (Ahmed Pasa, Div., G 2/9), 30 Kadi Burhaneddin Divani; Haz.: Prof. Dr. Muharrem Ergin, {U Ed. Fak. Yay., ist. 1980.152 iLMI ARASTIRMALAR beytinde, sevgilinin kasinin sagin kulagina egilip “cevr elini uzatarak siirek- li arabozuculuk ve karisikhik cikar (fitne yap)” dedigi beliritilir. Bulmazam tenhé ki haliim arz edem candna hep Derd-i hecri bildirem ol afet-i devrina hep (Nef Div., G 13/1)" beytinde halini sdyleyebilmek i¢gin sevgilisini yalniz (tenhé) bulamamaktan yakinan XVII. yiizyilin ve Tiirk edebiyatinin biiyiik kaside sairi Nef“i, Bir nigehle bildirir ‘ussaka hecr ti vuslatt Asikiz ol gift i giy-1 dide-i fettina hep (Nef Div., G 13/2) beytinde ise, sevgilinin cazibeli géziinii konusan asiklarina sevgilinin ayrilik ve kavusmay1 bir bakisla bildirdigini sdyler. Bu séylemle de sevgilinin asiklari- mi yanina yaklastirmadig, niyetini onlara kas-gz isdreti ile bildirdigini séyle- mek ister. Nef*i’nin her iki beytinde de géz ve bakisin hali saire yorum yapma imkami verir. Ayrica, yukaridaki tig sairin (Necati, Ahmed Paga, Nef*i) divanin- dan alinan beyitlerde géziin Sldiriicii 6zelliZi Sne gikartlir. XVII yiizytlin Sebk-i Hindi’de basarih sairi Fehim Bi-tekelliif mahrem-i halvet-serdy-1 gamzeyem Cesm-i sth-1 dil-beran ifsé-y1 raz eyler bafta (Fehim Div., G 4/2)” beytinde sikint: cekmeksizin bakism 6zel odasinin sirdastyim, giizellerin oynak gézii beni sirra sirdas eder derken, yiizyilin diger Sebk-i Hindi sairi Na’ili bu beyte nazire izlenimi veren Eylemem mazmiinina Cibril’i mahrem Nail? Gamzeler kim fitneden ifsa-y1 raz eyler baita (N&’ili Divan, G 3/5) *° beytinde Fehim’in sézlerine benzer sézlere yer verir. Sair, kendisini fitnenin sir- rindan haberdar eden bakislarin séziinit Cibril ‘den bile gizlerken aska ve ask sirlari- na olan sadakatin: da sezdirmek ister. Asagidaki beyitlerde ise dldiirmege kasdetme, kanumi haldl ider, kazarip, higm, cdme-i surh (kizil renkli elbise) ile gazab-nak (6fkeli) kelime, tamlama ve deyimleri ile zihinlerde bir cellat gagrisimi yapilir: Kasutt halél ider géztifie kanumi benim Jtdiim kabal kanuma bu kej-giivalu ben (Ahmedi Div. Seg., 8.184) ‘Abd itmis idi Seyhi’yi 6ldiirmege goziiit Us intizar ile yiiriiniim zér u miistemend (Seyhi Divam, G 14/7) Nef'i Divan; Haz.:¥rd. Dog. Dr. Metin Akkus, Akgag Yay., Ankara 1994. Fehim-i Kadim, Hayati, Sanat, Divant ve Metnin Buguinkii Tirkgesi; Haz.: Dr. Tahir Uzgir, ‘Atatiirk Kiiltdr, Dil ve Tarih Yaksek Kurumu, Atatirk Kiltir Merkezi Yay., Ankara 1991. % Na@vili Divan, Haz.: Prof. Dr. Haluk ipekten, Akgag Yay., Ank. 1990.DIVAN SiiRI' NDE HAL DiLi 153 Hm ile nazar eyleyilp astiftete her dem Oldiirmege kasd itme be hey gézleri fet (Necati Beg Div., G35/4) Kizarup badeden ol gegm-i siyah Nailiya Cime-i surh iginde gérinitr gazab-nék bafta (N@ili Div., G 4/6) XVIIL. yiizyilin ve di in siirinin son biiyiik sairi Seyh Galib, Divan’indaki Bi-tevakkuf ‘izim-i darii’l-beké-y1 katliifiem Tig-i zehr-dldd ebré-y1 isaretdiir batia (Seyh Galib Div., G 2/3) beytinde durmaksizin 6ldiirmenin éliimsiizliik evine gitmemde igaret eden kas bana zehirli kiligtrr derken ‘Ahmedi, NecAti, Na’ili ve Fehim ile ayn yolda yiiriir. ikinci misrada ayni zamanda Asik ve sevgili arasindaki kas-g6z isaretine atifta bulunur. XVI. yiizysh inti Azeri sairi Fuzali, Su Kasidesi’nin Vehm ilen sdyler dil-i mecrih peykénuft sézin Ihtiyat ilen icer her kimde olsa yare su (ipekten; Fuzali ) ** beytinde yarali génliin okun ucundaki peykanin séziinii (niyetini) korkarak sdyledigini belirtir. Bu ifadeyle, yarali géniil ile sevgilinin oka benzeyen kirpik- leri arasinda sessiz bir iletisim oldugunu da ima eder. XVIII. Yiizyil sairlerinden Hasmet Ya ebrisuyla imé ya listmyla eder inha Dem-i vashn kilar is “ar gahi rast gahi kec (Divan G 32/4) * beytinde, sevgilinin bazen kasi bazen de diliyle, kavugsma zamanini dogru ya da egri bir sekilde Agia bildirdigini, Seyh Galib ise ‘Siiztiliip o gesm-i aha didi zevk-i vasla Ya Hi Bu degildi n’eyleyim bu yolum intizdre diigdi_ (Seyh Galib Div., G 311/6) beytinde (sevgilinin) siizerek bakan 4hd géziiniin kavusma zevkine Ya Ha hitabryla olumsuz yanit verdigini belirtirler. . Sonug olarak sunlari sdyleyebiliriz: Kelimelerin birden gok anlam icerdigi, yorum ve cagrisimlara agik divan siirinde varlik, madde ve tabiatm durumunu yansitan beyit ve siir pargalarma hemen her sairin divaninda rastlamak miim- kiindiir. Yapilacak genis bir arastirma bu beyit ve siirlerin biiyiik bir sayrya ulasacagim ve genis bir arastirma eserine konu olacagini gésterecektir. Biz bu Prof. Dr. Haluk Ipekten; Fuziili, Hayat-Sanan-Eserleri, Atatiirk Uni. Fen-Ed. Fak. Yay., Erzurum 1988, s. 91. Arslan, Dr. Mehmet -i, Hakkt Aksoyak; Hasmet Kiilliyatt- Divan, Senedii's-Su‘ara, Vilddet- name (Stir-néime), Intisabit'I-Miiltk (Hab-name), Dilek Matb., Sivas 1994,154 iLMi ARASTIRMALAR yazida simirli sayida sair divanindan sectigimiz beyitlerle bu konuya dikkat gekmegi amagladik. Ayni zamanda, bu yazida insanin gdéz, sag (ziilf), bakis (gamze), yiiz (sim, ¢ihre), yanak (ruh) v.b. dgelerinin rengi ve griiniimii (du- rumu) ile ilgili olarak séylenen sézlerin metin serhinde dikkate alinmasinnm yarar ve kolaylik saglayacagim: vurgulamak istedik. Kaynakga Ahmed Pasa, Divanr; Haz.; Akga® Yay., Ank. 1990. Alparslan, Prof. Dr. Ali; Ahmed? Divani’ndan Segmeler, Killtir Bak. Yay., Ankara 2000. Alparslan, Prof. Dr. Ali; Kad: Burhaneddin Divani’indan Segmeler, Kiiltir Bak. Yay., Ankara 2000. Arslan, Dr. Mehmet -i, Hakki Aksoyak; Hasmet Killliyat- Divan, Senedi’s-Su‘ara, Viladet-name (Str-name), intisabit’l-Mildk (Hab-name), Dilek Matb., Sivas 1994, Fuzaili Divani; Haz.: Prof. Kenan Akytiz v.d., Akga& Yay., Ank. 1990. Fehim-i Kadim, Hayati, Sanati, Divani ve Metnin Bugiinkti Tiirkgesi; Haz.: Dr. Tahir Uzgor, Atatiirk Killtir, Dil ve Tarih Yiiksek Kurumu, Atatiirk Kiiltiir Merkezi Yay., Ankara 1991. Hayali Divanr; Haz.: Prof. Dr. A. Nihad Tarlan, Akcag Yay., Ank. 1992. ipekten, Prof. Dr. Haluk; Fuziili, Hayat-Sanati-Eserleri, Atatiirk Uni, Fen-Ed. Fak. Yay., Erzurum 1988, s. 91. Kad: Burhaneddin Divan:; Haz.: Prof. Dr. Muharrem Ergin, 1 Ed. Fak. Yay., Ist. 1980. Kasikgi, Ercan; Dogrucu Beden Dili, Hayat Yay., ist. 2003. Na’ili Divan, Haz.: Prof. Dr. Haluk ipekten, Akgag Yay., Ank. 1990. Necdti Beg Divan; Haz.: Prof. Dr. A. Nihad Tarlan, Akgag Yay., Ank. 1990. Nef'i Divan; Haz.:Yrd. Dog. Dr. Metin Akkus, Akga Yay., Ankara 1994. Nesimi Divam; Haz.: Dr. Huseyin Ayan, Akgag Yay., Ank. 1990. Pease, Allan; Body Language, Gev.: Yesim Ozben (Beden Dili), Rota Yay., 5. bsk., Istanbul. 2003. Sinan Pasa; Tazarru‘-ndme, U TY 1818. Seyh Galib Divan; Haz.:Dr. Muhsin Kalkigim, Akgag Yay., Ank, 1994. Seyhi Divans; Haz.: Dog. Dr. M. isen, Dog. Dr. C. Kurnaz, Akgag Yay., Ank: 1992. Tarlan, Prof. Dr. Ali Nihad; Zati Divant (Edisyon Kritik ve Transkripsiyon), Gazeller Kismi C. Il, 0 Ed. Fak. Yay, istanbul 1970,DIVAN SiiRI'NDE HAL DiLi 155 Turchet, Philippe; La Sinergoloji, Gev.: Yesim Onan Akyiiz-Simla Ongan Kocaoglu (Bedenin Ince Dili), Sistem Yay., ist. 2005. Yilmaz, Emel-Ozlem Comet; Vigne-zdde ‘Izzeti Divani, Bitirme Tezi, Yén.; Yrd. Dog. Dr. Gencay Zavotcu, KOU Fen Ed. Fak. TDED B., Kocaeli 2005. Yrd, Dog. Dr. Ahmet Mermer; Mezdki-Hayati, Edebi Kisilgi ve Divant’nin Tenkitli Metni, Atatirk Kiiltir, Dil ve Tarih Yiksek Kurumu Atatiirk Kiltiir Merkezi Yay., Ankara 1991. Zuhal Baltas- Acar Baltas; Bedenin Dili, Remzi Ktb., 35. bsm., istanbul 2004, s.11. Nef‘ Divan; Haz.:Yrd. Dog. Dr. Metin Akkus, Akgag Yay., Ankara 1994, Baki Divani; Haz.: Dr. Sabahattin Kiigik, Atatirk Kultur, Dil ve Tarih Yiksek Kur., TDK Yay., Ankara 1994. Zavotgu, Gencay; Tiirk Edebiyati'nda Giil ve Bulbiil Mesnevileri (Mukayeseli Calisma) CEH, Yaymlanmamis Doktora Tezi, Yon.: Yrd. Dog. Dr. Turgut Karabey, Atatiirk Uni. Sos. Bil. Ens., Erzurum 1997.