OPRACOWANE ZAGADNIENIA NA EGZAMIN Z DOKTRYN POLITYCZNO

PRAWNYCH

1)
2)
3)
4)
5)
6)
7)
8)
9)
10)
11)
12)
13)

DOKTRYNA SOKRATESA
STR. 3
PASTWO I SPOECZESTWO W FILOZOFII PLATONA
STR. 3-4
MYL POLITYCZNO-PRAWNA ARYSTOTELESA
STR. 4
KONCEPCJA POLITYCZNA I PRAWNA JANA Z SALISBURY
STR. 4-5
IDEA MONARCHII UNIWERSALISTYCZNEJ W UJCIU DANTEGO
STR. 5-6
MARSYLIUSZ Z PADWY O SUWERENNOCI...
STR. 6-7
ERAZM Z ROTTERDAMU
STR. 7
RENESANSOWE UTOPIE SPOECZNE
STR. 7-10
MACHIAVELLI
STR. 10-11
TEORIA SUWERENNOCI I PRAWA J.BODINA
STR. 11-12
DOKTRYNA POLITYCZNA TWRCW REFORMACJI
STR. 12-13
MYL ODRODZENIOWA W POLSCE
STR. 13-14
.PRAWO NATURY, STAN NATURY, UMOWA SPOECZNA I PASTWO W KONCEPCJACH XVII WIECZNEJ
SZKOY PRAWA NATURY
STR. 14-21
14) DOKTRYNA ABSOLUTYZMU MONARSZEGO W XVII WIEKU
STR. 21-22
15) IDEOLOGIA REWOLUCJI AMERYKASKIEJ
STR. 22-23
16)
17) TEORIA SUWERENNOCI LUDU I ZADANIA PASTWA W UJCIU ROUSSEAU
STR. 23-24
18) DOKTRYNY POLITYCZNE REWOLUCJI FRANCUSKIEJ NA PRZEOMIE XVIII I XIX WIEKU
STR. 24
19) BONAPARTYZM
STR.24-25
20) MYL POLITYCZNA POLSKIEGO OWIECENIA
STR. 25-27
21) DOKTRYNA TEOKRATW WE FRANCJI
STR. 27-29
22) NIEMIECKA SZKOA HISTORYCZNA W PRAWOZNASTWIE W XIX W
STR. 29
23) CECHY KONSERWATYZMU NA PRZYKADZIE KONCEPCJI BURKEA
STR. 29-30
24) U RDE DOKTRYNY LIBERALIZMU POLITYCZNEGO SMITH
STR. 30-32
25) CECHY KONSTYTUTYWNE DOKTRYN LIBERALNYCH
STR. 32
26) KLASYCZNY LIBERALIZM CONSTANTA (FRANCJA)
STR. 32-34
27) UTYLITARYZM W POGLDACH BENTHAMA
STR. 34-35
28) LIBERALIZM NIEMIECKI I POOWY XIX W. VON HUMBOLDT
STR. 35
29) DE TOCQUEVILL I J. S. MILL PRZEDSTAWICIELE LIBERALIZMU SCEPTYCZNEGOA
STR. 35-38
30) PASTWO, SPOECZESTWO I USTRJ GOSPODARCZY W POSTULATACH SOCJALIZMU UTOPIJNEGO
STR. 38-40
31) LIBERALIZM SOCJALNY NA PRZYKADZIE KONCEPCJI HOBHOUSEA
STR. 40-41
32) DOKTRYNA REWIZJONIZMU I REFORMIZMU
STR. 41-43
33) MATERIALIZM HISTORYCZNY MARKSA I ENGELSA
STR. 43-47
34) LENINIZM I STALINIZM
STR. 47-49
35) ANARCHIZM
STR. 49-53
36) CHARAKTERYSTYKA KONCEPCJI SOCJALISTYCZNYCH
STR. 53-57
37) POLSKA MYLPOLITYCZNA II POOWY XIX W.
STR. 57
38) KRYTYKA DEMOKRACJI POLITYCZNEJ: NIETZCHE, ORTEGA Y GASSET
STR. 58-59
39) XIX WIECZNI TEORETYCY RASIZMU
STR. 59-61
40) TWRCY EWOLUCJONIZMU/DARWINIZMU SPOECZNEGO
STR. 61-63
41) KONCEPCJA POZYTYWIZMU U COMTEA
STR. 63-64
42) TEORIA KRENIA ELIT FILFREDO PARETO
STR. 64-65
43) ZAOENIA POZYTYWIZMU PRAWNICZEGO
STR. 65-66
44) TEORIA NORMATYWIZMU
STR. 66-67
45) DECYZJONIZM SCHMITTA
STR. 67
46) POLSKI NACJONALIZM
STR. 67-68
47) KONCEPCJE POLITYCZNE PISUDSKIEGO
STR. 68-69
48) GENEZA I RDA IDEOWE WOSKIEGO FASZYZMU I NIEMIECKIEGO NAZIZMU
STR. 69-70
49) KONCEPCJA PASTWA FASZYZM
STR. 70-73
50) ZAOENIA AUTORYTARYZMU I TOTALITARYZMU
STR. 72-73
51) TOTALITARYZM W UJCIU FROMMA, ARENDTA I POPPERA
STR. 73-75
52) SOLIDARYZM DUGUITA
STR. 75
53) LEON PETRAYCKI
STR. 76-78
54) FUNKCJONALIZM PRAWNICZY W USA
STR. 78-79
55) TEORIA SPRAWIEDLIWOCI RAWLSA
STR. 80-81
56) TEORIE PRAWA NATURY PO II WOJNIE WIATOWEJ
STR. 80-82
57) PASTWO, PRAWO, EKONOMIA W UJCIU NEOLIBERALIZMU
STR. 82-84
58) DOKTRYNA LIBERTARIANIZMU
STR. 84-86
59) HUNTINGTON O ZDERZENIU CYWILIZACJI
STR. 86-87
60) NURTY POSTMODERNIZMU
STR. 87-88

1.DOKTRYNA SOKRATESA
Sokrates to filozof staroytnej Grecji. Najwybitniejszy myliciel staroytny i twrca etyki politycznej.
Urodzi si i zmar w Atenach. Jego synne zdanie to Wiem, e nic nie wiem. Nie zostawi po sobie
adnych pism. Znamy go porednio z dialogw Platona i Ksenofonta. Nie pobiera opat za swoje
nauki, ktre polegay na prowadzeniu rozmw w dowolnym miejscu z chtnym do rozmowy.
Podstaw sokratejskiej filozofii mona sprowadzi do dwch tez. Po pierwsze, poza czowiekiem
istnieje niezaleny od niego porzdek obiektywny, ustanowiony i rzdzony przez wysz i nad
czowiekiem panujc Mdro. Po wtre, czowiek ma w sobie samym zwierciado, ktre odbija
prawa rzdzce porzdkiem obiektywnym wiata i zgodnie z ktrymi kady czowiek powinien
postpowa. Z tych dwch tez Sokrates wyprowadzi wniosek, e bezporednim rdem mdroci dla
kadego czowieka winno by poznanie samego siebie. Dziki temu czowiek poznawa znajdujce si
w nim zwierciado praw, ktre rzdz ludzkim yciem i mg nauczy si postpowa zgodnie z nimi.
Do poznania tych praw powinno si dy nie tylko ze wzgldu ch zaspokojenia swojej wiedzy
teoretycznej, lecz take ze wzgldw praktycznych, aby sprosta obowizkom ycia prywatnego
i publicznego. Cech charakterystyczn etyki Sokratesa by brak zgody na dysharmoni pomidzy
wol czowieka a ustanowionymi przez bogw prawami. Wedug Sokratesa cnota czy si
nierozerwalnie z wiedz o tym co dobre, a co ze. Wiedzie, e dany uczynek jest dobry, oznaczao
ch spenienia go. Z etyk Sokratesa cz si dwie dalsze tezy. Po pierwsze sprawiedliwo
utosamia si z legalnoci (zgodnoci postpowania obywateli z ustawami obowizujcymi
w pastwie). Po drugie wyrnia si normy wydawane przez pastwo, ktre zmieniaj si zalenie od
sytuacji politycznej oraz normy ustanowione przez bogw, jako prawo nie pisane o niezmiennej treci.
Oba te rodzaje norm wi moralnie obywateli, poniewa wol bogw jest aby by posusznym nawet
zym praw pastwa. Czowiek sprawiedliwy ma jednak obowizek potpienia zych ustaw
i zwracania uwagi rzdzcym na ich wady. Sokrates uwaa, e kady czowiek powinien zajmowa
w pastwie takie stanowisko, do ktrego dors swoj wiedz oraz trudni si t profesj, do ktrej
posiada odpowiednie kwalifikacje. Dlatego filozof potpia demokracj, ktra zakada i kady
czowiek posiada predyspozycje do tego by rzdzi w pastwie. By zwolennikiem monarchii
i arystokracji.
2.PASTWO I SPOECZESTWO W FILOZOFII PLATONA (427 p.n.e- 347 p.n.e)
Platon by zwolennikiem elitaryzmu i twrc koncepcji pastwa idealnego. By uczniem Sokratesa,
ktrego mier spowodowana nieuczciwiym wyrokiem zwikszya jego niech do ustroju
demokratycznego. W 389 r p.n.e zaoy w ogrodach Akademosa tzw Akademi. Jego najwaniejsze
prace to: Pastwo, Prawa, Polityk, Eutyfron, Obrona Sokratesa, Kriton, Fedon, Timajos, Kritiasz.
Wg jego filozofi istniej dwa wiaty realny, rzeczywisty- wiat ideii i wiat bdcy odbiciem tych
ideii. Idee nie s wytworem ludzkiego rozumu, ich wiat jest hierarchi na szczycie ktrej stoi idea
dobra. wiat mona zatem pozna poprzez badanie ideii, odrzuci on zatem badanie empiryczne.
Filozof poprzez udzia w yciu politycznym panstwa jest w stanie stworzy idealny system polityczny,
ktry bedzie zgodny z zasadami wiata idei. Pastwo powstaje z biologicznej potrzeby czowieka,
a uczucia nabywane s przez ludzi pniej. Pastwo podporzdkowuje sobie jednostk ( organiczna
teoria spoeczestwa). Klasyfikacja ustrojw wg Platona (timarchia, oligarchia, demokracja, tyrania)
Podzieli spoeczestwo na elit i ca reszt. Elit nazwa ludzi najbardziej wyksztaconych, ktrzy
zasuzyli na funkcjonowanie w ramach systemu komunistycznego. Reszta spoeczestwa miaaby
zaspokaja potrzeby swoje i elity. Polis jest ide, nie rzeczywistoci. Pki nie mona jej osign
trzeba zastosowa rozwizanie zblione do ideau. Cech polis miaby niewielki obszar zdolny
wyywi 5040 rodzin( panstwo agrarne). Prawo jest zmienne tak jak ludzie i ich czyny. Odrnia
obowizki nakadane przez ustawodawc od obowizkw moralnych. Prawo miao regulowa
3

wszystkie aspekty ycia, nie powinno by adnej sfery ycia prywatnego wszystko miaoby
publiczne. Urzdnicy mieli pilnowa aby nakazy i zakazy pastwa byy przestrzegane; Ich podstaw
miaa byc religia. Postulowal rwno praw kobiet i mczyzn dodatkowo opowiada si za karaniem
zwierzt i rzeczy, ktre wyrzdziy szkod czowiekowi. Prawo nie mogo mie charakteru przymusu
panstwowego, miao spenia rol pedagogiczn mia temu suy prologi podajce ratio legis
przymus zosta usunity na drugi plan jako ultima ratio.
3.MYL POLITYCZNO-PRAWNA ARYSTOTELESA
Punktem wyjcia Arystotelesowej nauki o pastwie jest stwierdzenie, e pastwo naley do tworw
natury () czowiek jest z natury stworzony do ycia w pastwie(spoeczestwie), taki za, ktry
z natury, a nie przypadku yje poza pastwem, jest albo ndznikiem, albo nadludzk istot. Pastwo to
naturalny, doskonay zwizek wsi, zdolny osign peni cakowitej samowystarczalnoci. Powstaje
po to, aby zaspokaja potrzeby ludzi, istnieje za w celu popierania dobrego ycia. Dokona
klasyfikacji ustrojw (podzieli je na dobre i ze, w zalenoci od tego, czy wadza jest sprawowana w
interesie ogu, czy dla wasnej korzyci rzdzcych); dobre ustroje to: monarchia, arystokracja
i politeja; ze: tyrania, oligarchia i demokracja. Politeja to wg Arystotelesa ustrj optymalny (rzdy
warstwy redniej, ludzi honoru). Oddzieli prawa przyrody od prawa natury (ktre zawiera reguy
swoiste tylko dla ludzi). czy prawo z moralnoci (naczelna regua: czy to co jest dobre, a nie to
co ze). Arystoteles uzna za prawo natury:
-

wadza ma, ojca w rodzinie

rzdy ludzi owieconych nad prostakami
wasno
wadz pana nad niewolnikiem

4. KONCEPCJA POLITYCZNA I PRAWNA JANA Z SALISBURY

Jan z Salisbury (ok. 1115-1180)
- angielski filozof, humanista i zwolennik hierokratyzmu. Studiowa w Paryu, by uczniem
P. Abelarda. Peni funkcj sekretarza dwch arcybiskupw Cantenbury Theobalda i T. Becketa.
- najwaniejsze dzieo to Polycratius
Wyszed z zaoenia, e wszystko jest tworem Boga, w tym natura i czowiek, dlatego te pastwo jest
take imitacj natury, stanowi organizm- ,,ciao polityczne.
Dusz tego ciaa jest duchowiestwo.
Gow -> monarcha
Sercem -> rada monarsza
Oczami, uszami i jzykiem -> sdziowie i najwysi urzdnicy
Rkoma -> wojsko i aparat administracyjny
odkiem -> aparat skarbowy
Nogami -> chopi.
Stosunek ,,gowy czyli krla do ,,duszy by centralnym punktem doktryny politycznej. Jan
z Salisbury koncentrujc sw uwag na granicach wadzy panujcego, przeprowadzi swoist
interpretacj rzymskiej zasady quod principi placuit, legis habet vigorem (To, co podoba si wadcy,
ma moc prawa). Jego zdaniem zasada ta wykluczaa nieskrpowane i samowolne postpowanie
monarchy, ktry powinien realizowa sprawiedliwo, przestrzegajc praw. Jan rozrnia
postepowanie monarchy od postpowania tyrana. Wedug tej koncepcji krl rzdzi zgodnie z prawem,
4

podczas gdy tyran sw samowol i bezprawiem unicestwia sprawiedliwo, czynic z poddanych

niewolnikw. Monarcha jest obrazem Boga na ziemi, tyran natomiast jako ucielenienie grzechu
i wystpku zasuguje na zgadzenie. Taki jest nakaz sprawiedliwoci wobec panujcego, ktry narusza
prawa. Wadca powinien w swoim postepowaniu bra pod uwag zdanie hierarchii kocielnej,
poniewa peni on jedynie niszy urzd duchowny. Jego wadza jest jednak niezbdna Bogu, a jej tre
wyraa si w monopolu stosowania przymusu.
Jan twierdzi, e stosunek wadzy duchowej do wieckiej polega na cigym uzupenianiu si. Obie
wadze pastwu s konieczne. Jeli przymus traktowa jako skutek i przywilej wadzy to ksi moe
stosowa go bez obaw, e popeni grzech. Ksi moe kara, wymierza sankcje wobec sprawcw
naruszenia prawa. Pisa, e krew na mieczu ksicia jest wyrazem jego powinnoci stosowania prawa.
Jan by take autorem redniowiecznej koncepcji wadzy ksicia: ,,Ksie jest zatem sug dobra
publicznego i sug prawoci oraz kreuje publiczny wizerunek, gdy on karze za wszystkie krzywdy
i szkody, jak i rwnie wszystkie zbrodnie z waciwym umiarkowaniem w osdzie.
Ksi powinien dziaa dla dobra poddanych i dla prawoci, a dziaanie to wyraa si materialny cel
wadzy. Wadza ksicia ma wymiar suby spoeczestwu dla dobra caej Rzeczpospolitej. Jan
twierdzi, e dobro publiczne panujcy powinien osign przez: szacunek dla Boga i okazanie Bogu
czci, dyscyplin wewntrzn, wyksztacenie i prawo.
Doktryna polityczno-prawna Jana z Salisbury miaa duy wpyw na uksztatowanie si doktryn
papalizmu (jest to doktryna goszca uniwersaln oglnowiatow <duchow i wieck>
suwerenno papiea, nasilia si szczeglnie w XI wieku )w myli redniowiecznej, a take otworzya
dyskusj nad wizerunkiem dobrego ksicia oraz prawa do oporu wobec wadzy niesprawiedliwego.
5.IDEA MONARCHII UNIWERSALISTYCZNEJ W UJCIU DANTEGO
Dante Alighieri pozostawa pod silnym wpywem awerroistw i odkrytego przez nich Arystotelesa.
Przej od nich realizm w ocenie sytuacji politycznych i filozofi podwjnej prawdy. Podstawowe
propozycje ustrojowe zawiera traktat O monarchii z 1310r. Jednak ocena polityczna wiata najgbsza
jest w Boskiej komedii. Dante pesymistycznie ocenia wspczesn sobie rzeczywisto. Uwaa, e
wiatem rzdz gupi, gnuni i wystpni. Wochy przypominaj statek bez sternika podczas silnej
burzy, ojczysta Florencja to nowy Babilon. ,,Wielk nierzdnic jest kuria papieska; nie lepsi s
lokalni matadorzy: ksita i panowie. Istnieje tylko jedna droga prowadzca ku odrodzeniu, wiedzie
ona przez restauracj uniwersalnej, obejmujcej cay cywilizowany wiat monarchii, kierowanej przez
cesarza rzymskiego. Monarchia Dantego to wiat pokoju. Tylko cesarz moe utrzyma pokj midzy
podlegymi sobie ludami i wadcami. Tylko on bowiem, wszystko posiadajc i niczego ju nie
podajc, potrafi odwie ludzi od wojen i anarchicznego rozpasania. Dante odrzuca redniowieczny
kanon, goszcy, e pastwo to zaledwie element w boym planie zbawienia ludzkoci, czyli
organizacja o zadaniach doranych i subsydiarnych. Celem pastwa jest pene zaspokojenie
materialnych i duchowych potrzeb czowieka i w konsekwencji- doczesna szczliwo rodzaju
ludzkiego (civilitas humana). wiatowa monarchia Dantego bya wic podobna do starego imperium
cesarzy niemieckich tylko swoim wiatowym zasigiem, z uwagi na perspektyw stanowia jego
przeciwiestwo, Silna pozycja cesarza, ktremu przekazywa peni rodkw dziaania, ssiadowaa
z tez, e ze wzgldu na cel pastwa cesarz jest sug swoich ludw. Prawdziwym hegemonem mia
by lud rzymski; Dante siga do argumentacji kocielnej, przypominajc, e Rzym by kolebk
chrzecijastwa; przywoywa te stary pogld, e Rzymianie, ktrych sukcesorami s Wosi,
zapanowali nad wiatem dziki cnotom i Opatrznoci. Italia miaa te gra gwn rol w monarchii
i by ogrodem cesarstwa. Bardziej nowoczesny charakter miay wywody Dantego na temat
wzajemnego stosunku pastwa i Kocioa. Autor odrzuca nauk Tomasz z Akwinu
o podporzdkowywaniu celw doczesnych celom wiecznym jako ostatecznym. Przyj rwnorzdno
tych celw, a take rwnorzdno rodkw, prowadzcych do ich urzeczywistnienia. Przejmowa
5

awerroistyczny pogld o niezalenoci filozofii od teologii, cho by zdania, e prawdy oby nauk
wcale nie musz rodzi konfliktw, albowiem w ostatecznym efekcie obie wiod do Boga. Tez
o podanej zasadzie wsppracy midzy pastwem a Kocioem uzasadnia Dante m.in. tym, e obie
instytucje w rwnym stopniu wyraaj wol Boga. Zarazem jednak formuowa nieodzowny warunek
tej wsppracy: Koci nie moe miesza si do polityki, podobnie jak nie moe interweniowa
w ustalenia filozofii, ktra jest nauk o zadaniach na wskro doczesnych. Dante ostro krytykowa
ustawodawstwo papieskie i tradycje kocieln. Podobnie jak ckham by zdania, e zasady wiary
Chrystusowej zawiera wycznie Pismo wite. Gwatownie te protestowa przeciwko
domniemanemu aktowi darowizny Konstantyna; widzia w nim rdo zepsucia w Kociele
i przyczyn zgubnych wieckich ambicji kleru. Dante Alighieri, pisarz w swoich wypowiedziach by
niejednoznaczny i w odbiorze kontrowersyjny, spoglda na schyek wiekw rednich w duym
stopniu ju przez pryzmat tych zasad, ktre zwyci w epoce humanizmu XVI w. By epigonem
redniowiecza i zarazem prekursorem myli Odrodzenia.
6. MARSYLIUSZ Z PADWY O SUWERENNOCI, PRAWIE I ZADANIACH PASTWA
Marsyliusz z Padwy (1275 1343) by z wyksztacenia lekarzem, lecz z zamiowania i talentu
filozofem, pisarzem i mylicielem politycznym. Jego gwnym dzieem by Defensor Pacis (Obroca
Pokoju),
ktry
cign
na
papiesk
ekskomunik
wraz
z
zakazem
druku.
Pastwo w jego pogldach to najwysza zbiorowo, stranik bezpieczestwa i pokoju midzy ludmi,
gwarant adu w spoeczestwie. Najwaniejszym zagadnieniem jego doktryny jest teoria suwerennoci
ludu. Sam lud Marsyliusz definiuje jako wszystkich ludzi zamieszkujcych pastwo z cakowitym
odrzuceniem rnic stanowych, przywilejw urodzenia czy zamonoci. Suwerenno ludu oznacza
udzia wszystkich obywateli w powoywaniu organw pastwowych oraz stanowieniu prawa.
Padewczyk mia wizj udziau w rzdach wszystkich, a nie tylko tych najmdrzejszych (przewaga
rzdw
ludowych
nad
elitarnymi).
Idea suwerennoci ludu staje si gwarancj wolnoci obywatelskich. Ze wzgldu na zdolnoci oraz
wykonywany zawd zarysowuje si podzia spoeczestwa na 6 grup (rzdzcy, rolnicy, rzemielnicy,
finansici, wojskowi, kapani). Kada z grup posiada swj twrczy wkad w funkcjonowanie pastwa.
Zdaniem Marsyliusza wadza pastwowa powinna si oprze na woli prawodawcy (ktrym jest
suwerenny lud). Suwerenny lud prawodawca moe wyania rzd i kontrolowa, a nawet korygowa
jego bdne decyzje. Marsyliusz za prawo uwaa tylko norm opatrzon sankcj przymusu i wydan
dziki woli uprawnionego ustawodawcy. Sprawiedliwoci s jedynie treci uznane przez
ustawodawc za sprawiedliwe. Uznanie sankcji przymusowej za jedn z istotnych cech prawa
pozwolio mu stwierdzi, e tzw. prawo boe, pozbawione sankcji, nie jest adnym prawem, ale tylko
doktryn. Druga istotna cecha prawa, czyli pochodzenie od uprawnionego ustawodawcy, daa
Marsyliuszowi podstaw do zakwestionowania mocy obowizujcej wszystkich praw kocielnych,
poniewa nie pochodz od uprawnionego ustawodawcy ludu. W konsekwencji tych rozwaa
konieczne jest utrzymanie przewagi rzdu nad organizacj kocieln, poniewa Koci nie jest
samodzieln czci niezalen od pastwa. Rzd i suweren powinni decydowa o sprawach
organizacji kocielnej, a przynaleno wiernych do Kocioa jest jedynie subiektywn spraw
wyznania kadego czowieka. Marsyliusz z Padwy twierdzi, e interesy i denia jednostek nie mog
by
sprzeczne
z
interesami
i
deniami
zbiorowoci.
Zdaniem Marsyliusza wadza pastwowa powinna si oprze na woli prawodawcy (utosamianej
przez Marsyliusza z wol suwerennego ludu). Tylko wtedy, gdy lud bdzie suwerenem, pastwo moe
spokojnie i trwale funkcjonowa oraz szanowane bd ustanowione w nim prawa. Suwerenno ludu
oznacza udzia wszystkich obywateli w powoywaniu organw pastwowych oraz stanowieniu prawa.
Ponadto suwerenny lud prawodawca moe wyania rzd i kontrolowa, a nawet korygowa jego
6

bdne decyzje (zasada wywodzca wadz i legitymizacj od ludu okrelana jest mianem zasady
suwerennoci ludu).
7.ERAZM Z ROTTERDAMU
Erazm z Rotterdamu ( filozof niderlandzki wczesnego odrodzenia, humanista). Patron idei wsplnoty
europejskiej. By przedstawicielem nurtu reformatorskiego w religii chrzecijaskiej . Wystpowa
przeciwko redniowiecznej scholastyce. Nigdy nie zrzek si katolicyzmu, jednak ostro pitnowa
naduycia w Kociele. Gosi potrzeb jednoci wiata chrzecijaskiego, czym narazi zarwno
Kocioowi, jak i reformacji. Stanowisko to nazywamy irenizmem (od gr. eirene pokj, pochwaa
pokoju). Zepsucie spoeczne jest wynikiem tego, e pastwo rzdzone jest przez krla. Wedug niego
najlepszym ustrojem jest republika. Republika to ustrj, w ktrym wszyscy mog y szczliwie.
Republikanizm Erazma wyrasta z niechci do krlw. Szczeglnie krytykowa instytucje monarchii
dziedzicznej. Erazm uwaa, e ludzko moe by wybawiona przez dziaanie wybitnej jednostki
krla humanist. Lud dysponuje prawem weta w stosunku do samowolnych decyzji panujcego.
Wadca chrzecijaski ma by wzorem moralnoci i cnt obywatelskich i dlatego nie moe by
tyranem. Swoje rzdy powinien traktowa jako SUB/POWOANIE. Przedstawia on posta
MONARCHY-HUMANISTY, ktry jest wcieleniem rozsdku i sprawiedliwoci, godnoci
i powcigliwoci, dobra i odwagi. Taki monarcha panuje w interesie poddanych. Nawoywa to
tolerancji, do dyskusji i kompromisu jako drogi do rozwizania problemu. By zwolennikiem idei
pacyfizmu, jako podstawowej zasady ksztatowania stosunkw wewntrznych i zagranicznych. Wojny
rozumia jako barbarzystwo oraz dziaanie cakowicie bezcelowe. Dopuszcza jednak wojn obronn.
Napisa "Pochwa gupoty".
Jest ona satyr na renesansowe spoeczestwo, w ktrej Erazm
z Rotterdamu skrytykowa przywary spoeczne, takie jak przekupstwo, hipokryzja, czy rozwize
obyczaje kleru.
8.RENESANSOWE UTOPIE SPOECZNE
Thomas More [Morus] (XV XVI w.)
- reprezentant utopii renesansowej
- by adwokatem i zastpc szeryfa Londynu( Porzuci prawo na rzecz polityki- zasiada w Izbie
Lordw, by zastpc szeryfa Londynu. W latach 1518-1532 suy na dworze Henryka VIII,
dochodzc, jako pierwsza osoba wiecka, do godnoci Lorda Kanclerza Anglii)
- przeciwnik protestantyzmu:
- zosta skazany i city 6 lipca 1535r. za zdrad stanu (za odmow zoenia przysigi, w ktrej mia
odrzuci zwierzchnictwo papiea i uzna Henryka VIII za gow kocioa Anglii oraz orzec, e
maestwo Henryka VIII z Katarzyn Aragosk jest niewane)
- kanonizowany w 1935r. przez Koci katolicki za wierno Boym przykazaniom
- zasyn dziki swojemu oryginalnemu projektowi spoeczestwa utopijnego, przedstawionego
w dziele pod tytuem Ksieczka zaiste zota i niemniej poyteczna jak przyjemna o najlepszym
ustroju pastwa i nieznanej dotd wyspie Utopii, czyli w skrcie Utopia(org. The Utopia
z 1516r.)
W Utopii Thomas Morus krytykuje republikask form rzdw, wczesn rzeczywisto i wadz
krlewsk zarzucajc jej rozrzutno, bezprawno dziaa, psucie pienidza, zaniedbywanie
bezpieczestwa poddanych i brak troski o nich. Proponuje zastpienie zych doradcw filozofami.
Uwaa, e wasno prywatna jest rdem ludzkich cierpie i nieszcz gdy rodzi ona nierwno
ekonomiczn, dlatego w idealnym pastwie Utopii jedyn form wasnoci jest wasno wsplna.
Morus opisuje Utopi bardzo dokadnie i z licznymi szczegami. Na wyspie Utopia znajduj si 54
przestronne wspaniae miasta, ktrych architektura jest taka sama. S one otoczone polami. adne
7

miasto nie chce poszerza swoich granic, gdy mieszkacy uwaaj si za wodarzy a nie za
wacicieli ziemi. Mieszkacy mwi w tym samym jzyku, maj takie same prawa i obyczaje, yj
w rwnoci i harmonii. Nawet ubir mieszkacw jest identyczny- bez wzgldu na wiek; ubrania s
adne, wygodne i odpowiednie na kad por roku. Wystpujce ewentualne rnice w ubiorze
wskazuj na pe lub stan cywilny. W Utopii, gdzie wszystko naley do wszystkich, ludzie s rwni.
Do kadego domu mona swobodnie wej (wasno prywatna nie istnieje). Ustrj polityczny Utopii
jest jednoczenie hierarchiczny i demokratyczny. Podstawow komrk spoeczn jest rodzina i to
rodziny co roku wybieraj urzdnikw. Najwysz wadz sprawuje ksi, doywotnio, moe by
usunity tylko w wypadku, gdy przejawia skonnoci do tyranii. Do zada ksicia nale: kierowanie
robotami publicznymi i polityka zagraniczna. Nieliczne prawa Utopii s proste. Kady mieszkaniec
wyspy jest zobowizany do wiadczenia pracy na rzecz wsplnoty. Uprawa roli jest w Utopii tym
zajciem, z ktrym wszyscy musz by obeznani, zarwno mczyni, jak i kobiety. Opieszali s
karani poprzez cik prac fizyczn. Funkcjonuje taki system aby nikt nie by zmuszony przez
duszy czas do wykonywania ciszej pracy fizycznej. Utopianie pracuj 6 godzin dziennie na rzecz
oglnego dostatku wsplnoty, a w wolnym czasie pogbiaj swoj wiedz. W Utopii nie ma
pienidza, gdy wszystkie potrzeby obywateli zaspokaja pastwo. Dziki temu, e kady otrzymywa
wszystko wedug swoich potrzeb, nikomu niczego nie brakowao. Zbyt chciwych skazywano na
niewol. Niewolnikami byli przestpcy oraz jecy wojenni, wykonywali oni prace przykre i cikie.
Produkty potrzebne do ycia rozdzielane byy centralnie; pastwo gwarantowao rwnie publiczn
opiek zdrowotn. W Utopii spotyka si rne wierzenia religijne, ktrych wyznawcy wzajemnie si
toleruj. Na wyspie jest jedna witynia, w ktrej ze wzgldu na wsplne wartoci kadej wiary,
odbywaj si obrzdy rnych wyzna. Sami wierni wybieraj kapanw, ktrzy nie posiadaj
adnych przywilejw z tytuu swojej funkcji, nie obowizuje ich celibat, a ich onami s najcnotliwsze
kobiety. Do godnoci kapaskiej dopuszczane byy take kobiety, lecz rzadziej. W Utopii panuje
idealny ustrj warunkujcy powszechny dobrobyt i szczcie. Dostatek caego spoeczestwa
i sprzeciw wobec bogactwa zapewnia spokj i harmoni.
Francis Bacon (XVI XVII w. )
- przedstawiciel empiryzmu i twrcw myli utopijnej
- by adwokatem generalnym dworu Jakuba I oraz prywatnym doradc krlewskim, lordem
stranikiem pieczci i lordem kanclerzem;
- jego kariera skoczya si z powodu oskare o korupcj
- dzieo: Nowa Atlantyda (New Atlantis) ukazaa si po mierci autora
- twierdzi, e czowiek w swoim umyle posuguje si idolami, czyli mylnymi wyobraeniami
dotyczcymi rzeczywistoci (przekonywa o potrzebie odrzucania idoli
i zastpienia ich wiedz pozyskan dziki dowiadczeniu)
- przeciwstawia si poszukiwaniu wiedzy dla niej samej: celem nauki winno by dobro powszechne
- pastwo, w przekonaniu Bacona, powinno by centralistyczne i rzdzone przez krla. Wane decyzje
w pastwie powinny by podejmowane przez monarch w parlamencie. Krl powinien reprezentowa
wszystkie stany, cech dobrego rzdzenia- zasada umiarkowania(reformy naley wprowadza
stopniowo i niezauwaalnie). Przykadem idealnego pastwa i spoeczestwa miaa by Nowa
Atlantyda, znajdujca si na wyspie Bensalem lecej rzekomo gdzie na Oceanie Spokojnym.
W pastwie tym dominujc rol odgrywa miaa wasno uspoeczniona (cho Bacon przewidywa
rwnie zachowanie wasnoci prywatnej w zakresie niezwizanym bezporednio z produkcj).
Ustrj Nowej Atlantydy powinien opiera si na tradycyjnej patriarchalnej monarchii
z senatem doradzajcym wadcy w sprawach politycznych oraz Domem Salomona sucym krlowi
rad w sprawach gospodarczych. Nowa Atlantyda to pastwo chrzecijaskie, w ktrym panuje
8

harmonia pomidzy urzdami a kocioami. Istnieje w niej drobiazgowa regulacja spraw zwizanych
z podrowaniem i zakaz dostpu do tego kraju cudzoziemcw. Wadca tego kraju zadecydowa tak
z obawy przed zmianami i pomieszaniem obyczajw. Wszyscy mieszkacy pastwa oddaj si
uprawianiu nauk przyrodniczych, ktre maj zapewni czowiekowi panowanie nad przyrod.
Dziaalnoci naukow kieruje Dom Salomona, ktry w zaoeniu mia by rodzajem akademii nauk,
jego zadaniem byo wymylanie rozwiza technicznych uatwiajcych ludziom ycie(w jego skad
wchodzio 36 mdrcw).
Tommasso Campanella [Giovanni Domenico Campanella] (XVI XVII w.)
- przedstawiciel myli utopijnej
- przybra imi Tomasz wstpujc do zakonu Dominikanw (ze wzgldu na brak rodkw aby
ksztaci si na prawnika)
- odrzuci scholastyk , przez co by wielokrotnie aresztowany i torturowany(spdzi w wizieniu 27
lat)
-gosi kult wiedzy, ktra powinna sta si podstawowym orem panujcego
- waniejsze prace: Civitas Solis (Miasto/Pastwo soca) 1602 r.
W Miecie soca przedstawi projekt idealnego spoeczestwa. Znajduje ono si na jednej z odlegych
wysp Oceanu Indyjskiego. Mieszkacy nie znaj wasnoci prywatnej (rda wszelkiego za
i zepsucia, bogactwa i ndzy)- wasno wspln uznaje on za podstaw sprawiedliwych stosunkw
spoecznych. Powszechny obowizek pracy, wykorzystanie w niej zdobyczy nauki sprawia, e nie jest
ona dla nikogo ciarem, trwa 4 godziny dziennie i zapewnia kademu obfito dbr. Pienidze su
tylko w obrocie zewntrznym, zbywajce towary zamienia si na inne, brakujce, bez porednictwa
zota. Idea wsplnoty dominuje powszechnie-mieszkania zajmowane wg. okrelonego planu, posiki
spoywa si wsplnie, brak tradycyjnej rodziny, za dzieci wychowywane s przez przygotowanych
do tego pedagogw. Wydawanie na wiat potomstwa miao tam na celu dobro pastwa, dobro za
osb prywatnych o tyle tylko, o ile stanowi oni cz pastwa. Umiejtnoci i zdolnoci do danej
pracy rozpoznawane s ju w dziecistwie. Mieszkacy Pastwa Soca s otwarci i chtnie nawizuj
kontakty z cudzoziemcami i s chtni aby ich przyjmowa do swojej spoecznoci.
Pastwo posiada w swej dyspozycji szereg rodkw spoecznej kontroli: usankcjonowane korzystanie
z donosicielstwa (donosicielstwo stanowi rdo zatrudnienia dla osb pod jakim wzgldem
upoledzonych, a obdarzonych wietnym suchem czy wzrokiem), spowied powszechna (wane
rdo informacji), zakaz dziaa i proroctw krytykujcych panujcy ustrj, surowe kary za
przestpstwa przeciwko pastwu. Ustrj polityczny w owym pastwie ma charakter republiki
kapaskiej, z wielkim Metafizykiem na czele, zwanym Soce, wybieranym z grona 24
najwybitniejszych duchownych. Sprawuje on wadz przy pomocy trzech wsprzdcw: Mocy,
Mdroci i Mioci, ktrych tytuy okrelaj wykonywane przez nich funkcje. Zgromadzenie ludowe,
w ktrym uczestniczy kady Solaryjczyk po ukoczeniu 20. roku ycia, daje spoeczestwu
moliwo wypowiadania si we wszystkich najwaniejszych sprawach i dokonywania wyboru
kandydatw na urzdnikw (z nich wsze zgromadzenie dokonuje wybory urzdnikw). Prawa na
wyspie s nieliczne, bardzo jasne i precyzyjne, ich amanie zdarza si rzadko (lecz w przypadku
najciszych zbrodni mona nawet orzec kar mierci, jednak jej ogoszenie musi by poprzedzone
przyznaniem si do winy przez przestpc i jego proba o tak wanie kar).
Solaryjczycy to ludzie religijni, wierz w jednego Boga(ktrego uosobieniem jest soce; funduj mu
bogate witynie). Obok religii i mioci ojczyzny, ogromn rol odgrywa u nich nauka, a jej
osignicia wykorzystywane s w celu poprawy warunkw pracy i ycia. Prawo do nauki ley
u podstaw wychowania modziey i zasad polityki Pastwa Soca, posiadanie wyksztacenia
umoliwia obejmowanie stanowisk pastwowych i pozwala wpywa na sprawy publiczne.
(Utopie renesansowe:

Myl wspln tych wszystkich trzech traktatw utopijnych, byo przekonanie, e wsplna wasno
i powszechny obowizek pracy zapewni moe spoeczestwu najlepsze dobra. Charakteryzuje je
m.in.: przejrzysto prawa, wykorzystanie ludzkiej nauki w celu lepszej pracy, tolerancja religijna,
wychowanie wspycia w duchu z innymi ludmi. To wszystko miao zapewni harmoni spoeczn
i wyeliminowa wszelkie denia do przewagi nad innymi. Moemy powiedzie, e te renesansowe
utopie nawizyway do tradycji platoskiej i dlatego w wyrany i oczywisty sposb s
nieprzystosowane do epoki w ktrej powstay.
Te utopie ukazuj pastwa samodzielne, samowystarczalne. Z wielk ufnoci odnosz si do
pastwowego planowania. Twrcy utopii stawali si bardzo czsto urbanistami. Utopici uwaali, e
mona zmieni ludzi organizujc przestrze w jakiej si poruszaj.
Miasta takie s nierealne. Utopici przekonywali, e natura zostanie kiedy cakowicie przetworzona
przez czowieka. Domagali si ograniczenia dnia pracy, owiaty dla wszystkich, podkrelali donios
rol kultury, gosili hasa tolerancji religijnej).
9. MACHIAVELLI

Machiavelli konstruowa doktryn w oparciu o historiozofi cykliczny rozwj dziejw.

Dzieje ludzkoci przeywaj okresy wzajemnie si wymieniajce wzloty i upadki.
Twrca nowoytnego pojcia pastwa. Zakada, e pastwo jest tworem doczesnym, dzieem
czowieka. Wsplnota zapewnia trwanie pastwa. Pastwo jest miertelne . Nie ma nic
wsplnego z Bogiem, jest tworem ziemskim. Celem jest zachowa istnienie czowieka. Poza
pastwem jest mier. Istot pastwa jest zapewnienie bezpieczestwa. Jego istot jest
panowanie nad ludmi przez rzdzcych.
rdem niebezpieczestwa, bytem aspoecznym jest czowiek. Czowiek szybko siga po
przemoc, gdy z natury jest zy, a dobry staje si tylko wtedy gdy okolicznoci go do tego
zmuszaj. Ludzie pozostawieni sami sobie generuj konflikty. Trzeba ludziom odebra
moliwo stosowania przemocy. Przemoc moe stosowa tylko pastwo. Ludzi naley
spacyfikowa, powstrzyma, wtedy bdzie bezpiecznie.
Czowiek jest w pewnym stopniu kowalem wasnego losu. Fortuna decyduje o poowie spraw
a o poowie spraw decyduje ludzka wola.
Virt oznacza dzielno, mdro, spryt, zaradno, umiejtno odnalezienia si w kadej
sytuacji. Ludzie posiadajcy t cech powinni rzdzi.
Dla Machiavellego najbardziej wartociow grup spoeczn byli popolo (lud) mieszczanie,
ktrzy s skonni do wyrzecze na rzecz ludu. Za mniej wartociow grup uwaa on
szlacht, ktra bya mniej skonna do wyrzecze. Za najgorsz grup uwaa posplstwo
Volgo, grupa zawistna, chcca wadzy, bdca uosobieniem za.
Silne pastwo przetrwa, sabe nie. Sia jest przesanka do sprawowania wadzy- legitymacja.
Pastwo ma swoje
wasne zasilanie. Powinno czerpa siy z siebie.
Pastwo nie chroni dbr, ale reguy obrotu tymi dobrami. To pojcie przenikno do kultury
nowoytnej.
Sowo pastwo pojawio si w XVIII w. W j. polskim pastwo= stan.
Pastwo tworzy jednostka cigo tworzy wadza.
Machiavelli - ustrj republikaski, republika elitarna. Jeeli wikszo tworzy podstaw
pastwa to bd oni go broni. Ten system jest stabilny- chodzi o to, eby czowiek istnia,
a take gwarantuje trwao ustroju i chroni ogln wolno. Najlepsz republik jest taka,
ktra posiada cechy rzdw arystokratycznych, demokratycznych i monarchicznych. Wadza
ludu nie oznaczaa ludowadztwa, a rzdy popolo. Gwarantami trwaoci ustroju miay by
10

prawo i silna armia. ycie w pastwie pozwoli spacyfikowa ludzi. Ludzie li bd mogli sta
si podstaw republiki.
Dyktator- wielka jednostka. Ma pewne cele: stworzy, wychowa, zgromadzi, wzmocni.
Wielki kreator, twrca, ktry ma by zadowolony ze swojego dziea. Dyktatura jest
konieczna, gdy nowy ustrj musi rozprawi si ze swoimi wrogami. Moralno nie moe
stanowi przeszkody, gdy w polityce nie decyduje dobro czy zo, a skuteczno. Wadca ma
uywa wszelkich dostpnych rodkw by osign cel cel uwica rodki. Wadca musi
by realist by wiedzie co moliwe a co nie , zna histori by umie zapobiec kryzysom,
musi posiada zdolno przewidywania, potrafi odrni to co konieczne od tego co
przypadkowe. Dobry wadca powinien by lwem i lisem w zalenoci od sytuacji stosowa
podstp lub si. Potrzebna jest dyktatura, aby ludzi przystosowa- system przejciowy. Gdy
nastpi przemiana, dyktator odda wadz jednostce rzdzcej w republice.
Racja stanu- przewaa racja stanu nad racj jednostki. Wynika to std, e skoro pastwo
warunkuje przetrwanie to zdecydowanie ma wadz nad jednostk.
10.TEORIA SUWERENNOCI I PRAWA J.BODINA

Jean Bodin(1530-1596) prawnik, przez wiele lat wykada prawo rzymskie na uniwersytecie w
Tuluzie, a nastpnie by adwokatem przy parlamencie w Paryu. Jego najwaniejsze dzieo to Sze
ksig o Rzeczypospolitej, w ktrym:
krytykowa buntowniczych kalwinw francuskich,
odpiera argumenty podegaczy do tyranii, m. in. Machiavellego
zaprezentowa swj model absolutyzmu krla.
Bodin nie poddawa si adnym autorytetom, odrzuci Bibli jako rdo dowodzenia, przej za
podstaw bada dowiadczenie. Pastwo wedug Bodina to tylko taki rzd, ktry jest sprawiedliwy,
tzn. respektuje prawo boe i prawo naturalne. Pastwo jest zatem organizacj publiczn, ktra wznosi
si ponad rodzinami bdcymi podstawowymi i naturalnymi komrkami pastwa. Rodzina jest
fundamentem i wzorcem pastwa. Cech najwaniejsz kadego pastwa jest jednak to, ze na jego
czele stoi suwerenna wadza. Suwerenno jest istotn cech wadzy pastwowej. Zapewnia
absolutn niezaleno od kogokolwiek z zewntrz oraz pen niezawiso od poddanych.
Suwerenno jest niepodzielna, dlatego te nie moe by mowy o jakiejkolwiek mieszanej formie
rzdu. Bodin nie odrzuca moliwoci sprawowania wadzy przez grup, czy te nawet og obywateli,
jednak za ustrj najbardziej naturalny uznawa monarchi. Gwnym przejawem suwerennoci jest
wyczno prawodawcza. Jeli zatem wadza pastwowa jest rzeczywicie suwerenna to tylko do
niej naley moc tworzenia i znoszenia prawa. Kto bowiem ma wyczno w stanowieniu i zmienianiu
prawa ten decyduje o wszystkich pozostaych dziedzinach aktywnoci publicznej. Wyczno
prawodawcza doprowadzia Bodina do teorii, e prawo jest rozkazem suwerena. Nie oznacza to
jednak dowolnoci w stanowieniu prawa, ale zobowizuje do ustanawiania prawa zgodnego z prawem
boym i naturalnym. Wadc wi zatem prawa wysze(boe i naturalne, ale take zgodnie z prawem
naturalnym prawo pozytywne). Prawo boe i prawo naturalne nie moe jednak zosta skutecznie
przeciwstawione prawu suwerena. Zatem nawet, gdy wadca naruszy prawa wysze, poddani nie mog
czynnie przeciwko niemu wystpi. Bodin nie przewidywa nawet takiej moliwoci, gdy twierdzi,
e monarcha jako wizerunek boga zna lepiej ni poddani prawo boe i nie ma podstaw, aby
przypuszcza, e chciaby je naruszy. Dewiz pastwa jest zasada by oddawa Rzeczypospolitej,
to, co publiczne, a kademu, co jego wasne. Bodin silnie akcentowa ide nietykalnoci
wasnoci, poniewa wasno wynika z praw wyszych i jest ostoj wszelkiego porzdku. Bodin
twierdzi, ze dobry i mdry wadca nie bdzie da pienidzy od poddanych, ale wszelkie wydatki
11

pokryje z krlewskiego majtku. Bodin odrzuci podzia spoeczestwa opierajcy si na stosunku

lennym. Uwaa, e wszyscy s naturalnymi poddanymi, poniewa wszyscy winni s swojemu
krlowi posuszestwo. Przywileje stanowe rnicuj ludzi, jednak znajduj si w rku monarchy,
ktry w kadej chwili moe je cofn. Bodin wyraa tu myl, e pomimo prawnych rnic, wszyscy
s jednakowo poddani suwerenowi oraz jednakowo zobowizani do posuszestwa wobec jego
majestatu. Bodin uwaa, e posuszestwo wobec monarchy nie ma granic, dlatego te nie wolno
nigdy pozbawi go wadzy, a tym bardziej ycia. Legalny wadca nie moe by bowiem nigdy
tyranem wobec swoich poddanych. Suwerenno wadcy jest zupena i niepodzielna take na
zewntrz, dlatego nieporozumieniem jest uznawanie, np. zwierzchnoci papieskiej. Bodin uwaa, e
Koci powinien zosta wykorzystany we wadzy pastwowej, do szerzenia mioci i szacunku dla
osoby suwerena. Zakres zada Kocioa mia ustala suweren.

11.DOKTRYNA POLITYCZNA TWRCW REFORMACJI KALWIN, LUTER,

ZWINGLI
JAN
KALWIN
1509-1564
- Bg to odwieczny prawodawca i sdzia, ktrego wola stanowi prawo, ma absolutny autorytet.
Czowiek jako istota grzeszna, skaona grzechem pierworodnym, nie moe osign zbawienia sam,
tylko na skutek interwencji aski Boga. Bg jedyny suweren osobicie kieruje rk rzdzcych.
Pastwo to instrument Boga, wykonawca boych zarzdze, suga Boga. Poddani musz by
bezwzgldnie posuszni, brak prawa sprzeciwu chyba, e wadza narusza prawa boskie. Bg kieruje
postpowaniem rzdzcych. Czowiek jako niewolnik za, nie posiada wolnej woli, musi postpowa
le. Mocno podkrela rozdzia Kocioa od pastwa, nie godzi si na zastpienie wadzy papieskiej
przez ksic. Gosi pochwa pracy, wasno prywatn uznaje za nienaruszaln bo pochodzi od
Boga. Nie by zwolennikiem monarchii ani nie aprobowa demokracji, najlepsza forma rzdw to
oligarchiczna republika elekcyjna, gdzie wadz sprawuj najlepsi.
MARCIN LUTER 1483-1546
twrca reformacji
- Nawizuje do nauki w. Augustyna, opar sw teologiczna koncepcj na zasadach: tylko wiara, tylko
aska, tylko Pismo. W stosunku czowieka do Boga wana jest wiara przez ktr czowiek moe by
usprawiedliwiony, dla zbawienia nie maj znaczenia dobre uczynki, a tylko aska Boga udzielana za
darmo, naley oprze si wycznie na Pimie witym, ktre naley uczyni dostpnym dla
wszystkich. Zaakceptowa tylko 2 sakramenty: chrzest i komuni. Kapastwo zastpi kapastwem
powszechnym.
Opowiada si za bezwzgldnym podporzdkowaniem Kocioa wadzy wieckiej. Pastwo
powstrzymuje ludzi od dalszego upadku, kontrolujc ich postpki. Pastwo wystpuje jako
zwierzchnik niewidzialnego Kocioa. Cho nie ma wpywu na ich sumienie to wada ich ciaami.
Brak prawa do buntu i oporu przeciw wadcy. Wadca moe poddanych zastrasza i surowo kara,
pastwo powinno by zwierzchnikiem Kocioa, wadca = najwyszy zwierzchnik Kocioa. Czowiek
jest z natury zy.
TOMASZ
MUENZER
ok.
14901525
- nawizuje do luteranizmu, krytykuje Lutra za schlebianie monowadcom, nadajc mu si
spoecznego radykalizmu. Wsplnota i wolno chrzecijaska oznaczaj denie do autentycznej
wolnoci wszystkich. Idee reformacji widzia gwnie w czynnym dziaaniu. Czowiek powinien
porzuci powaby ziemskiego wiata a wtedy zbliajc si do prawdy odrni dobro od za. Zasadn
naczeln byo odzyskanie przez lud wadzy, poniewa dopiero wtedy moe zapanowa ad boy.
12

Krlestwo boe miao by wsplnot rwnoci wszystkich, w ktrej nie bdzie rnic klasowych,
wasnoci prywatnej ani wyobcowanej ze spoeczestwa wadzy. Wzywa do zniszczenie tych
instytucji i przywilejw, ktre Bronia prywatnych interesw ze szkod dla ogu. Organizacyjn
podstaw miay by demokratyczne gminy, w ktrych wasno i praca byyby wsplne. Krlestwo to
byo utopi.
URLICH
ZWINGLI
1484-1531
- Potpia instytucj dziesiciny, celibat kapaski, posty, podwaa kulty witych i obrazw, potpia
spowied w konfesjonale, pielgrzymki, roszczenia papieskie do sprawowania wadzy politycznej i
religijnej ( nie maj umocnienia w Biblii). Wystpi przeciwko zakonom i klasztorom oraz odrzuci
katolicka nauk o sakramentach. W jego przekonaniu to wszystko byo niezgodne z Ewangeli.
Postulowa reorganizacj ycia poszczeglnych jednostek oraz caej struktury wadzy tak, aby
wszystkie instytucje spoeczne suyy Bogu. Stapia wadz wieck z wadz duchow. Wadza
wiecka powinna wciela w ycie zasady nowej Religi, prowadzi to sakralizacji wadzy wieckiej a
take do skrajnej nietolerancji wobec innych wyzna. Uwaa, e celem pastwa jest utrzymywanie
bezpieczestwa i adu. Opowiada si za oszczdnym, pracowitym yciem, postulowa, aby pastwo
mogo odbiera bogactwo tym, ktrzy maj za duo.
12.MYL ODRODZENIOWA W POLSCE (MODRZEWSKI, OSTRORG,
ORZECHOWSKI)
Andrzej Frycz Modrzewski (ok. 1503-1572): przedstawiciel polskiej myli humanistycznej
i odrodzeniowej. Od 1517 r. studiowa na wydziale filozoficznym Akademii Krakowskiej. Od 1523 r.
pracowa jako kleryk diecezji gnienieskiej w kancelarii prymasa J. askiego, a nastpnie u biskupa
J. Latalskiego jako notariusz. W 1534 r. podj studia w Wittenberdze, przyjani si z M. Lutrem,
utrzymywa kontakt z humanistycznym i reformacyjnym rodowiskiem krakowskim. W 1574 r. zosta
sekretarzem krlewskim i peni funkcje dyplomatyczne na dworze krlewskim w Pradze.
Modrzewski przedstawi gruntowny program naprawy Rzeczpospolitej. W dziedzinie wadzy
politycznej by zwolennikiem rzdw krlewskich elekcyjnych. Opowiedzia si za siln wadz
krlewsk, ale decyzje monarchy powinny by uzgadniane z senatem. Sugerowa ograniczenie roli
sejmw, twierdzi, e posowie nie powinni bezporednio tworzy prawa, lecz opiniowa projekty
ustaw tworzone przez wyksztaconych prawnikw. M. krytykowa nadmiern rol szlachty w yciu
Rzeczpospolitej, a opowiada si za zwikszeniem roli mieszczastwa. Postulowa opiek krla nad
wszystkimi stanami, a w szczeglnoci nad chopami. Postulowa rwno wobec prawa karnego
i zniesienie sdownictwa patrymonialnego wobec chopw. Uwaa, e prawo powinno obowizywa
jednakowo wszystkich obywateli, niezalenie od ich spoecznego pooenia, a nawet szczeglnie
chroni najsabszych. By take zdecydowanym przeciwnikiem wszelkich wojen i zwolennikiem
trwaego pokoju. Twierdzi jednak, e istniej wojny sprawiedliwe, ktre su naprawieniu krzywd,
a prowadzi je mogli jedynie ludzie pojednani z Bogiem. Wojna bya sztuk, wymagaa staych
wicze i wiedzy, dlatego te naley wprowadzi opodatkowanie wieckich i duchownych na wojsko.
M. postulowa take demokratyzacj Kocioa, ktra zakadaa wybieralno biskupw oraz
dopuszczenie nieszlachty do dostojestw kocielnych.
Jan Ostrorg (1430-1501): prawnik, przedstawiciel polskiej myli renesansowej. Studiowa
i doktoryzowa si w Erfurcie i Bolonii. Jako polityk zwiza si z Kazimierzem Jagielloczykiem, by
posem do Rzymu, generalnym starost Wielkopolski, wojewod poznaskim. W swojej myli
polityczno-prawnej O. postulowa wzmocnienie wadzy krlewskiej poprzez uniezalenienie jej od
zwierzchnoci wadzy cesarskiej i krlewskiej, a take poprzez reformy wewntrzne pastwa
sprzyjajce rozwojowi gospodarczemu. Opowiada si za daleko idcym uniezalenieniem wadzy
13

pastwowej od kocielnej poprzez zniesienie opat kocioa polskiego na rzecz Rzymu. By zadania,
e koci powinien by zobowizany do pacenia podatkw, niesienia pomocy biednym i bezpatnej
posugi religijnej. Sugerowa, by wnoszon na rzecz kocioa dziesicin uzna za wiadczenie
dobrowolne. Krl powinien mie prawo obsady biskupstw, a jego posuszestwo wobec papiea
sprowadzao by si jedynie do spraw religijnych. W pogldach na pastwo O. gosi postulat wadzy
praworzdnej, niezalenej od jakichkolwiek wpyww zewntrznych. Dlatego te krytykowa
stosowanie w miastach polskich prawa niemieckiego i posugiwanie si w sdach jzykiem
niemieckim. By przeciwny praktykom odwoywania si w sprawach wtpliwych do sdu
w Magdeburgu. Proponowa ustanowienie sdu sejmowego, ktry byby najwysz instytucj
odwoawcz, zbierajc si corocznie. O. by zwolennikiem polskiego prawa pisanego opartego na
zasadach prawa rzymskiego. W prawie sdowym proponowa ujednolicenie wymiaru sprawiedliwoci
poprzez zniesienie jego wieloinstancyjnoci. Ponadto krytykowa stosowanie tortur
i nieuwzgldnianie przez sdy obrony koniecznej. Opowiada si za powszechnym obowizkiem
obrony granic pastwa przez wszystkich poddanych, cznie z mieszczastwem i chopami. Krl
powinien dysponowa sta armi i zamkami warownymi.
Stanisaw Orzechowski (1513 - 1566): przedstawiciel polskiej myli renesansowej, studiowa na
Akademii Krakowskiej, we Wiedniu i Wittenbergii. W pogldach O. na pastwo mona wyrni
dwie definicje Rzeczpospolitej; pierwsza, ktra zakada, e jest ona zebraniem obywateli,
spoecznoci praw i towarzystwem poytku i drug, zgodnie z ktr Rzeczpospolita jest
wsplnot caej szlachty. O. wyrnia sze stanw w pastwie, w tym trzy istotne: kapani, rycerze
i krl, oraz trzy nieistotne: oracze, rzemielnicy, kupcy. Najwaniejszym stanem dla O. byo
rycerstwo, czyli szlachta, ktra bya ostoj wolnoci i godnoci Rzeczpospolitej. Szlachta bya
najbardziej wolnym narodem na ziemi, a jej pastwo ustrojem idealnym. Przekonywa, e krl ma by
tylko strem przywilejw szlachty i wykonawc tworzonych przez szlacht ustaw. Suwerenno
Rzeczpospolitej wyraaa si w wolnej niezalenoci od monarchy, a suwerenem bya tylko szlachta.
Ustrj XVI-wiecznej Polski jawi si O. jako picioktna figura, ktra skadaa si z otarza, krla,
kapana, kocioa i wiary. Pastwo ma wic do spenienia take cele religijne, a krl ma sta na stray
czystoci wiary. Krl powinien bezkompromisowo walczy z wszelkimi przejawami rnowierstwa.
Polska powinna zosta krajem wycznie katolickim, poniewa peni rol przedmurza wobec islamu,
prawosawia i kacerstwa. O. przekonywa, e w sprawach wiary nad krlem wadz wysz sprawuje
arcybiskup gnienieski i papie. Dlatego te obrona wiary jest podstawowym zadaniem monarchy.
Myl polityczna O. przyczynia si do uksztatowania si w Polsce ideologii zotej wolnoci
szlacheckiej.

13.PRAWO NATURY, STAN NATURY, UMOWA SPOECZNA I PASTWO W

KONCEPCJACH XVII WIECZNEJ SZKOY PRAWA NATURY
Grocjusz
Za ojca szkoy prawa natury uchodzi holenderski prawnik, dyplomata i filozof Huig de Grot (15831645), zwany Grocjuszem. W swym najsawniejszym dziele De iure belli ac pacis (O prawie wojny i
pokoju) zawar doniose tezy dotyczce prawa natury i prawa narodw, bdce podwalin publicznego
prawa midzynarodowego. Ludzk natur definioway, wg Grocjusza, rozumno i popd spoeczny,
czyli skonno do ycia z innymi ludmi w sposb pokojowy i zorganizowany. Z tymi
waciwociami wiza pojcie prawa natury, ktre jest nakazem prawego rozumu, wskazujcym, e
pewien czyn wskutek samej zgodnoci z natur rozumn ma cechy koniecznoci. Ujawnia si tu
14

racjonalizm caej koncepcji, wspartej te na niezmiennoci, powszechnoci i wieckoci norm

naturalnych, z ktrych wywiedzione zostay prawa podmiotowe. Prawa te s waciwoci moraln,
dziki ktrej co nam si naley. Podzielone one zostay na dajce wadz w stosunku do siebie (tzw.
wolnoci), dajce wadz w stosunku do innych, a take na sprowadzajce si do wadztwa nad
rzeczami.
Grocjusz dokona trypartycyjnej definicji prawa natury
1) prawo natury jest tym, co sprawiedliwe, wskazuje, co mona czyni, nie wyrzdzajc
niesprawiedliwoci spoeczestwu.
2) to forma kwalifikacji moralnej, definiujca sprawiedliwe posiadanie i czynienie czego.
3) w najszerszym znaczeniu prawo natury to nakaz moralnego dziaania, opartego na dobru i
prawoci.
Drugie rozumienie prawa naturalnego winno by wyprowadzone z ludzkiego instynktu
samozachowawczego i popdu spoecznego, ktrych czne przestrzeganie, daje czowiekowi
moliwo cieszenia si tym co wasne, a wic suum. Owo suum zawiera:
- wadz nad nami samymi (wolno) oraz wadz nad innymi, a wic ojca nad dziemi, pana nad
niewolnikami;
- wasno pen i niepen, jak uytkowania, prawo zastawu;
-zdolno dania tego, co nalene, czemu odpowiada zobowizanie do wiadczenia
Prawo naturalne to wic postpowanie nie naruszajce suum innych jednostek.
Klasyfikacja norm u Grocjusza
1) normy naturalne (ius naturae)
a) normy naturalne pierwotne (primarium)
b) normy wtrne (secundarium)
normy te s zblione zakresem do prawa okrelanego ius gentium. Ius gentium rozczonkowane
zostao na prawo naturalne narodw (ius gentium naturae) i prawo pozytywne narodw (ius
gentium voluntarium), zawierajce prawo zwyczajowe (mores, usus) i umowne (contractus).
2) normy pozytywne (ius voluntarium).
a) normy ludzkie (humanum)
b) normy boskie (divinum).
Ludzkie prawodawstwo to przede wszystkim prawa cywilne (ius civile) i wsze od nich
ius rectorium. rdem i kryterium klasyfikacyjnym praw by rozum lub wola
prawodawcy.
Pastwowy i midzynarodowy porzdek prawny definiowa miay cztery zasady prawa natury:
1)
2)
3)
4)

obowizek dotrzymywania umw (promissorum implemendorum obligatio),

zakaz naruszania cudzej wasnoci (aleni abstinentia),
obowizek naprawienia szkody wyrzdzonej z wasnej winy (damni culpa dati reparatio)
regua karalnoci przestpcw (poenae inter homines martium).

15

Z nich to winny by wysnuwane wszelkie normy porzdku politycznego i prawnego. W przeciwnoci

do innych norm prawnych, niezmiennych tylko w okrelonych okolicznociach, zasady prawa
naturalnego naznaczone byy absolutn trwaoci. Jeli ludzkie ustawodawstwo naruszao prawo
naturalne, tracio moc obowizujc. Stosunki midzynarodowe regulowa winny, uzupeniajce si
wzajemnie, ius gentium naturale i ius gentium positivum prawo naturalne narodw miao zyskiwa
sankcj i jego egzekucj dziki prawu pozytywnemu, jednoczenie, ograniczajc arbitraln wol
suwerennych pastw, nie dopuszcza do pogbiania konfliktw midzy podmiotami na arenie
midzynarodowej. To wszystko podparte zostao na obowizku dotrzymywania umw. Realizm
polityczny Grocjusza przejawia si take w jego pogldach na trzy zasadnicze kwestie, a mianowicie
na umow spoeczn, suwerenn wadz i prawo do oporu.
Umowa spoeczna posiadaa trzy odmiany: contractus societatis dotyczcy utworzenia spoeczestwa,
contractus subiectionis powoujcy wadz i contractus pacta sunt servanda odnoszcy si do
wszelakich form stosunkw spoeczno-politycznych. Suwerenno wadzy czerpaa si z
niepodwaalnoci jej decyzji, a forma rzdw zaleaa od bezwzgldnie wicego wyboru narodu.
Umowa spoeczna wykluczaa wszelkie prawo do oporu, cho przewidziane byy wyjtki,
przykadowo w przypadku abdykacji krla, porzuceniu wadzy. Grocjaska koncepcja prawa natury,
opierajca si na tolerancji religijnej i szacunku dla zobowiza politycznych, dya do stabilizacji
stosunkw wewntrzpastwowych i midzynarodowych. Stanowia wyraz aspiracji niderlandzkiego
mieszczastwa do wpywu na wadz oraz ochrony jego podstawowych interesw, poprzez
zabezpieczenie pewnoci obrotu handlowego, wasnoci prywatnej i upowszechnienie obowizku
dotrzymywania umw.
S. Puffendorf
Kolejnym wybitnym przedstawicielem szkoy prawnonaturalnej jest profesor niemieckich
uniwersytetw w Heidelbergu i Lundzie, nadworny historiograf dworu pruskiego Samuel Puffendorf
(1632-1694). Sw racjonaln koncepcj prawa natury wywid z dychotomii midzy wiatem
fizycznym a wiatem moralnym. Podczas, gdy wiat fizyczny okrelony by przyczynowoci,
jednoforemnoci i brakiem wartoci, wiat moralny cechoway wolno, wieloforemno i
wartociowo. To wolno stawaa si fundamentem wiata moralnego, bowiem raz, e wyraaa si
w obojtnoci na przyczynowo przyrody, dwa, e w sensie pozytywnym wizaa czowieczestwo z
nadrzdnym celem norm prawnych, nota bene, wypenionych moralnoci za pomoc rozumu i woli.
Normy te pozwalaj jednostce odrni dobro od za. Dychotomia przejawiaa si take w
rozrnieniu istoty religii i etyki. Etyka, dzielc si na normy prawa naturalnego i religi naturaln,
skupiaa si na yciu doczesnym. Te pierwsze reguloway stosunki midzyludzkie, drugie za relacje
midzy czowiekiem a Bogiem, stosunek ludzkiego sumienia do praw naturalnych. Najwysz zasad
prawa naturalnego, poznawalnego tylko przez rozum, jest indywidualizm jednostki skazanej na siebie
sam, organicznie powizany z odwiecznym instynktem towarzyskim. Na jej podstawie stworzy
Puffendorf rozlegy system prawnonaturalnych uprawnie i obowizkw, obejmujcy: jednostk
ludzk, rodzin, maestwo, wsplnot domow, pastwo i wsplnot narodw. Fundamentem
ludzkiej natury jest pragnienie samozachowania i skonno ycia w spoeczestwie. ycie czowieka
dy winno do harmonii spoecznej, w ktrej kada jednostka bdzie zachowana. W dnoci tej
su czowiekowi odpowiednie uprawnienia, nazwane przez Puffendorfa wadzami dziaania
nadanymi lub pozostawionymi przez prawo. Chodzi tu o wadze moralne przyjmujce cztery postacie:
1) wadzy nad wasnym postpowaniem, czyli wolno (libertas),
2) wadzy nad postpowaniem innych (imperium),
16

3) wadzy nad wasnymi rzeczami, czyli wasno (dominium)

4) wadzy nad rzeczami innych (servitus).
Libertas wynika z boskiego moralnego prawodawstwa umiejscowionego w naszej naturze. Sprowadza
si do braku podlegoci komukolwiek. Przejawia si w postaci uprawnie nadajcych nam wadztwo
nad naszym yciem, zdrowiem i reputacj. Inni s powstrzymani przed ich pogwaceniem, co stanowi
ich obowizek take wobec Boga. Gdy idzie o imperium, dominium i servitus s one uprawnieniami
konwencjonalnymi, wynikajcymi bezporednio lub porednio z kontraktualizmu. Centralnym
punktem uczyni ide godnoci czowieka, opierajcej si na niemiertelnoci duszy, wiatym
rozumie, zdolnoci rozrniania i wyboru. Z wolnoci etycznej wynikaa rwno naturalnoprawna, z
niej za naturalnoprawna wolno. Std te kade zwizki spoeczne winne by uzasadnione
dobrowolnymi przyzwoleniami wolnych i rwnych sobie jednostek. rdo spoecznych zjawisk
upatrywa w woli Boga, ktry stworzywszy czowieka, straci moc wpywania na jego istot. Stan
natury to tylko hipoteza umoliwiajca wyjanienie relacji midzyludzkich i rozwiza ustrojowych, a
nie fakt historyczny.
Pastwo i prawo wywodziy si z umowy spoecznej, podlegajcej trypartycji:
1. to akt zrzeszenia jednostek w spoeczestwo,
2. akt nadajcy spoeczestwu konstytucyjny ustrj
3. akt poddajcy zrzeszone jednostki wadzy suwerena. Owo poddanie uzasadniao absolutyzm
monarchy, bowiem zgodnie z gwnym celem organizacji pastwowej, by on zobowizany
do zapewnienia ludziom bezpieczestwa, ci za zrzekli si jakiegokolwiek prawa do oporu.
Immanentnym spoiwem tego ukadu, zapewniajcym jego funkcjonowanie, bya wasno prywatna.
Jednoczenie myliciel ten przeciwny by zniesieniu poddastwa, fakt ten bowiem mgby
zaowocowa wzrostem przestpczoci i rozbjnictwa. Ponadto w poddastwie widzia dobrowolny akt
poddania leniwych, ktrzy w warunkach wolnoci, nie byliby w stanie zapewni sobie bytu. Myl
Puffendorfa wpyna na rozwj koncepcji kontraktualizmu w Europie, a take yw recepcj znalaza
na gruncie amerykaskim, pomagajc w sformuowaniu Deklaracji Praw Czowieka.
Hobbes
Hobbes to angielski filozof, teoretyk pastwa absolutnego, autor licznych znanych prac z zakresu
ustrojowo-prawnego, np.: Leviatan, Jego filozofia prawa przesiknita bya woluntaryzmem,
racjonalizmem, materializmem, empiryzmem i ateizmem. Poczy on wtki sofistyczne o doniosym
znaczeniu emocji w naturze ludzkiej ze redniowiecznym prymatem woli nad rozumem. Wszelka
analiza zjawisk polityczno-prawnych winna, wg niego, opiera si na czowieku nie jako istocie
spoecznej, ale wyizolowanej jednostce, ktr kieruj namitnoci egoizm i instynkt
samozachowawczy. To, co odrnia czowieka od zwierzt, to umiejtno posugiwania si rozumem
i mow, nie bdca jednak w stanie okiezna namitnoci. Ten pesymizm sprowadzi go do wniosku,
i w prepastwowym i prespoecznym stanie natury, z powodu braku zorganizowanych instytucji
majcych moliwo skutecznego egzekwowania okrelonych regu, ludzie yli w anarchii, cechujcej
si cigym strachem przed mierci i walk wszystkich ze wszystkimi. Owa sytuacja skonia ludzi do
rezygnacji z wolnoci i do zespolenia si w zapewniajcy bezpieczestwo organizm. W wyniku
zawarcia umowy spoecznej kada jednostka przelaa na rzecz innej osoby lub grupy osb sw
naturaln wolno. Na umowie tej opara si geneza suwerena, bdcego emanacj spoeczestwa i
pastwa. Szczegowo rozpatrzona zostaa przez Hobbesa istota prawa naturalnego i pozytywnego.

17

PRAWO NATURY: Wg niego prawem natury jest przepis lub regua oglna, ktr odnajduje rozum
i ktra czowiekowi zabrania czyni to, co jest niszczce dla jego ycia. Cechuje si ono ponadto
wiecznoci i niezmiennoci. Ze wzgldu na zalepiajce, ludzkie namitnoci potrzebuje ono
interpretatora w osobie suwerena. Przestrzeganie prawa naturalnego to denie do jego spenienia, nie
zawsze za faktyczna jego realizacja.
PRAWO POZYTYWNE: Prawo pastwowe to dla kadego poddanego te reguy, ktre mu pastwo
narzucao rozkazem przy pomocy sowa, pisma lub innych wystarczajcych znakw woli, iby si
nimi kierowa ku rozrnieniu tego, co suszne i niesuszne Normy pozytywne stanowi suweren, a
zwyczaj staje si prawem tylko za jego akceptacj. Obowizuj od chwili ogoszenia, a ich tre winna
by jasna i zrozumiaa. Sankcja norm pozytywnych moga zapewni egzekucj prawa naturalnego,
czynic z nich tym samym jakby jego cz.
Idc dalej, Hobbes nakrela kolejne rnice pomidzy tymi oboma systemami. Nakazy naturalne
utosamia z moralnymi, pastwowe za z normami ludzkimi i boskimi. Ludzkie prawa stanowione
okrelaj uprawnienia i obowizki poddanych, a take kary za ich naruszenie. Prawa boskie to zbir
nakazw Boga, uznanych za boskie przez upowanionych do ich ogoszenia. Pojawio si take
pojcie praw fundamentalnych i niefundamentalnych. Te pierwsze to og norm, bez ktrych pastwo
popado by w ruin (mona traktowa je, jako prawo konstytucyjne), drugie to pozostae normy
regulujce stosunki spoeczne. Centralnym punktem jego pogldw na prawo jest zasada zachowania
samego siebie jako najwyszego dobra dla czowieka. Suy temu pastwo i prawo, bdce syntez
nieograniczonego pragnienia wadzy przez czowieka i obawy przed nag mierci. Std te winno
wynika posuszestwo suwerenowi, ktre mona wypowiedzie tylko w wypadku, gdy ten nie jest w
stanie zapewni jednostce bezpieczestwa. Do wadzy pastwowej naley ocena tego, co etyczne oraz
legalne i wydawanie dobrych praw, powstajcych w wyniku warunkowania woli prawodawcy przez
rozumne wartoci etyczne. Tylko takie prawo faktycznie obowizujce zdolne jest do
podporzdkowania ycia spoecznego poprzez przezwycienie chaosu. To stanowisko stao si
przyczynkiem do powstania w przyszoci i rozwoju pozytywizmu prawniczego.

Benedykt Spinoza
Pod wpywem Hobbesa pozostawa Benedykt Spinoza wybitny filozof, teolog, polityk holenderski i
zwolennik republikanizmu. W Traktacie teologiczno-spoecznym zawar najwaniejsze tezy swej
libertyskiej, tolerancyjnej, utylitarnej i demokratycznej koncepcji prawa. Stan natury widzia okresem
przepenionym strachem i wrogoci midzy ludmi. Prawa natury nie krpoway przewagi siy
fizycznej nad rozumem. By pooy temu kres, ludzie zawarli umow spoeczn, zrzekajc si swych
praw na rzecz spoeczestwa, stajcego si w jej wyniku suwerenem. Najuyteczniejszym ustrojem
dla spoeczestwa, stanowia wg Spinozy demokracja. Godzia ona interesy jednostki z interesem
ogu. Dziaajca na rzecz innych ludzka jednostka, dziaaa na wasny poytek. Podobnie oddajc
swe prawa naturalne pastwu, przekazaa ich cz na sam siebie. Demokracja nie narusza ludzkiej
wolnoci, pozwala na zachowanie jak najszerszej sfery wolnoci w stosunkach spoecznych. Wolno
wanie jest najwaniejsz wartoci, w ktrej najbardziej ceni myliciel swobod mylenia, sumienia
i przekona. Podejcie takie uderzao w ograniczajc ludzi religi, ktra nota bene bya u tego
myliciela wycznie zbiorem norm moralnych, a nie rdem prawdy dostpnej jedynie mdrcom.
Pogldy Spinozy stanowiy drogowskaz dla liberalnych wzorw ustrojowych, a on sam sta si
prekursorem liberalnej zasady utylitaryzmu. Wywary one take znaczny wpyw na filozofi prawa
doby Owiecenia, a przede wszystkim na pogldy Jana Jakuba Rousseau.
18

John Locke
Za ojca myli liberalnej i autora dzie bdcych klasycznym wykadem liberalizmu politycznego
uchodzi John Locke (1632-1704) - angielski filozof, lekarz, ekonomista, polityk i politolog. Uwaany
jest za twrc klasycznej postaci empiryzmu i podstaw teoretycznych rzdw demokratycznych. To
take autor teorii wartoci pienidza, ktra staa si pocztkiem kierunku w ekonomii zwanego
monetaryzmem.. Jego gwne dziea to An Essay Concerning Human Understanding (Rozwaania
dotyczce rozumu ludzkiego), Two Treatises of Civil Government (Dwa traktaty o rzdzie) i Letters
Concerning Toleration (Listy o tolerancji). Locke dy do pogodzenia jasnoci mylenia ze
zdroworozsdkowym osdem rzeczywistoci. Zgodnie z tym twierdzi, i caa ludzka wiedza nie jest
wrodzona, ani nie jest wynikiem kontaktu z inn rzeczywistoci, tylko pochodzi z dozna
zmysowych. Idee zawarte w ludzkim umyle nie s autonomicznymi bytami, tylko efektem analizy
danych zmysowych dokonywanej przez umys. Owe idee pogrupowa Locke w nastpujcy sposb:
- idee proste to wraenia wywoane w umyle przez bodce zmysowe i nastpnie uporzdkowane w
konkretne grupy, np.: jedno, okrelone drzewo,
- idee zoone bdce ideami prostymi poddanymi procesom mylowym, jak zestawienie, porwnanie,
analiza, np.: drzewo okrelajce zbr wszystkich drzew,
- idee abstrakcyjne jako wynik dalszych przeksztace i uoglnie w ludzkim umyle idei zoonych.
Z ideami tymi zwizany jest nakaz poprawnego mylenia. To nie ich abstrakcyjna grupa, yjca
wasnym yciem w umyle czowieka ma by podglebiem do wysnuwania wnioskw o
rzeczywistoci. Rzetelna wiedza oparta moe by jedynie na ideach prostych, czyli na danych
zmysowych. Poprawno rozumowania w zakresie idei zoonych moe by zweryfikowana za
pomoc wycignicia z nich praktycznego, dajcego si zbada wniosku i sprawdzenia jego zgodnoci
z wraeniami zmysowymi. Pod wpywem krytyki, i pierwotny schemat dziaania umysu nie
obejmowa tzw. odczu wewntrznych, bdcych faktycznymi wraeniami odczuwanymi przez ludzi,
stara si Locke rozcign swoj teori na same zjawiska psychiczne. Rozwizaniem tego problemu
okaza si by tzw. zmys wewntrzny. Odpowiada on za odbieranie bodcw z ludzkiego wntrza, na
podstawie, ktrych powstaway idee proste, jak doznanie przyjemnoci, blu, godu, albo sytoci,
ktre nastpnie przeksztacay si w idee zoone odbierane, jako emocje. Prd powyszych rozwaa
filozoficznych, uznany nota bene za najwaniejszy prd naukowy Owiecenia, kontynuowany by
przez Berkeleya i Humea. Zasadnicze meritum dorobku Lockea stanowi jego koncepcja stanu
natury i wynikajca z niej wizja podanego systemu polityczno-prawnego. Koncepcja, ktra jako
odpowied na absolutystyczny model rzdw i wyraz aspiracji nowoytnej buruazji, staa si
przyczynkiem rozwoju myli liberalnej po dzi dzie. Stan natury przedstawia si jako stan
powszechnej wolnoci i rwnoci ludzkich jednostek. Cechowaa go wolno dysponowania swymi
dziaaniami oraz rozporzdzania swym mieniem i osob przez kadego czowieka, ograniczona
jedynie ramami prawa natury. Wszelka wadza i uprawnienia miay charakter wzajemny i nikogo nie
faworyzoway. Wolno nie oznaczaa jednak samowoli. Czowiek bowiem nie mia moliwoci
zniszczenia siebie samego, podobnie jak poddanego jemu stworzenia, chyba e wymagaby tego
szczytniejszy cel. Stanem natury rzdzio prawo natury, obowizujce powszechnie i bez wyjtku.
Prawem tym by rozum, ktry nakazywa kademu poszanowanie rwnoci i niezalenoci innych
jednostek, oraz zabrania krzywdzenia kogokolwiek w jego yciu, zdrowiu, wolnoci lub posiadaniu.
Czowiek winien z najwysz starannoci chroni istnienie swe jak i pozostaych , a dokonanie
inwazji na zdrowie, bd ycie innych jednostek ludzkich, jak te na wszystko, co zmierza do
zachowania tego ycia, wolnoci, zdrowia i dbr wchodzi w rachub jedynie w przypadku
19

wymierzenia sprawiedliwoci zoczycy. Nakazy owego prawa istniej odwiecznie, jednake

obowizuj czowieka dopiero od momentu mu ich obwieszczenia, czyli w wyniku naturalnego
urodzenia i poznania rozumowego. Ten zbir norm by prawem podmiotowym czowieka, jego
wasnoci, ktrej nikt nie mg mu odebra. Dawao ono kademu moliwo karania kogokolwiek,
kto je narusza. Sytuacja taka czynia z ludzi, obarczonych mioci wasn lub kierujcych si
namitnociami i chci zemsty, stronniczych sdziw we wasnych sprawach, czemu zapobiec nie
moga nawet ich odpowiedzialno wobec reszty ludzkoci. Ow niepewno stanu natury miaa
rozwiza umowa spoeczna, powoujca spoeczestwo i w efekcie rzd obywatelski. Stan natury,
mimo powszechnej wolnoci i rwnoci, posiada wady. Byy nimi nie tylko wspomniane wyej
niepewno i nieustajce niebezpieczestwo, ktre skoniy czowieka do zjednoczenia si z innymi w
instytucj spoeczestwa, w celu ochrony ycia, wolnoci i mienia. To rwnie brak ustanowionego,
utrwalonego i oglnie uznanego prawa, ktre mogoby stanowi wzorzec postpowania i suy
rozwizywaniu sporw. Rol tak peni miao prawo natury, ale zalepieni swym interesem i
stronniczy ludzie, bd jednostki niewiadome tego prawa, nie byli skonni uzna je za powszechnie
wice. Kolejn niedogodno stanowi brak neutralnego i znanego wszystkim sdziego z wadz
rozstrzygania sporw zgodnie z ustanowionym prawem. Dodatkowo nie istniaa odpowiednia wiedza,
umoliwiajca podtrzymanie susznego wyroku i zapewnienia mu nalenego wykonania. Dlatego te
czowiek rezygnuje z dwch wadz przysugujcych mu w stanie natury. Zrzeka si, w wymagajcym
tego zakresie, wadzy czynienia wszystkiego, co uzna za stosowne dla zachowania siebie i reszty
ludzkoci, na rzecz praw wytworzonych przez spoeczestwo. Zrzeka si rwnie w odpowiednim
zakresie uprawnie do karania i stosowania siy na rzecz wadzy wykonawczej spoeczestwa. Owe
wyrzeczenia maj pomc mu w zaspokajaniu potrzeb, maj zapewni pomylno i bezpieczestwo.
Rezygnacja z przyrodzonych jednostce uprawnie nastpowaa pod jedynym, o utylitarnym
charakterze, warunkiem lepszego zabezpieczenia zdrowia, wolnoci i wasnoci przez wadz
spoeczestwa lub ustanowiony przez ni rzd. Mia on przeciwdziaa wyej wspomnianym
niedogodnociom stanu natury, czyli rzdzi przez ustanowione, stae i powszechnie obwieszczone
prawa, za pomoc uczciwych i neutralnych sdziw, a take poprzez uycie siy wewntrz kraju w
celu ich wykonania, a poza granicami by chroni od inwazji i szkd z zewntrz, bd te naprawi
szkody ju istniejce. Temu wszystkiemu suy miaa odpowiednia koncepcja umowy spoecznej.
Umowa ta skadaa si z dwch aktw. Najpierw umawiajce si jednostki tworzyy spoeczestwo
(pactum unionis). Nastpnie tak powstaa wsplnota zawieraa umow z rzdem, dotyczc
utworzenia pastwa i podporzdkowania si stanowionym przez nie prawom (pactum subiectionis).
Zerwanie umowy z wadz nie niweczy samego spoeczestwa. W wizji tej jednostka stoi przed
spoeczestwem, a spoeczestwo przed pastwem. Model stanu natury, umowa spoeczna oraz
pooenie nacisku na znaczenie siy ludzkiej wsplnoty zdeterminoway koncepcj liberalnego
pastwa, jako podanego systemu polityczno-prawnego. W nim to gwn rol odgrywao prawo
wasnoci, ktre jako jedno z niezbywalnych ludzkich uprawnie podmiotowych winno by
konsekwentnie chronione przez powoan do ycia instytucj pastwow. Wasno prywatna jest
bowiem rezultatem pracowitoci ludzi, kryterium oceny ich wartoci i rdem spoecznego
dobrobytu. Uprawnienia prawodawcze przysugiwa miay wadzy ustawodawczej, ktra jednake nie
moga uchwala norm sprzecznych z prawami natury. Wadza wykonawcza, wg Lockea, skupi si
miaa na rzdzeniu i sdzeniu, natomiast wadza federacyjna zorientowa si na prowadzenie polityki
zagranicznej. Sprawujcy wadz najwysz parlament mia pochodzi z wyborw opartych na
cenzusie majtkowym. Nie byo to sprzeczne z zasad rwnoci, utosamian z rwnym stosunkiem
do prawa naturalnego a nie pozytywnego. Wszelkie decyzje winny by podejmowane wikszoci
gosw, co uniemoliwi miao amanie norm naturalnych. Gdyby jednak do tego doszo, dopuszczone
zostao wystpienie przeciwko wadzy. To wszystko uzupenione by miao przez tolerancj religijn
(wyjwszy katolikw i ateistw). Locke, mimo i opowiada si za monarchi konstytucyjn, okreli
20

rwnie warunki dla funkcjonowania sprawnej demokracji, utworzonej przez wsplnot wiadomych
ludzi.
Skaday si na nie:
- Umowa spoeczna jasno zawarta w konstytucji. Postanowienia umowy spoecznej, jako zasadnicze
prawa wsplnoty musz by jawne, a wszelkie pniejsze akty prawne nie mog by z ni sprzeczne.
Umowa ta moe da wsplnocie tylko absolutnie niezbdn wadz nad jej czonkami, by nie musieli
oni rezygnowa z nadmiernej iloci przysugujcych im praw podmiotowych. Caa wadza we
wsplnocie ma swe rdo wanie w tym tekcie.
- Rzdy prawa, a nie siy. Wsplnota ma moliwo uycia siy wobec swego czonka dopiero wtedy,
gdy zamie on prawo. Prawo to za winno by stanowione w powszechnej debacie i wszystkim
dostpne.
- Wadza dla caej wsplnoty, dla rzdu tylko prerogatywy. Wadza wykonawcza zajmujca si
zarzdzaniem biecych spraw wsplnoty, operuje tylko w granicach przekazanych jej przez ni
prerogatyw. Prerogatywy te powinny by jak najmniejsze, by umoliwia tylko sprawne
funkcjonowanie rzdu.
- Wolno wypowiedzi, zrzeszania si i prowadzenia dziaalnoci gospodarczej. Wadza nie moe
ogranicza praw naturalnych, jak wolno sowa, zrzeszania si i gospodarowania. Na nich to bowiem
opiera si pomylno wsplnoty.
Teoria demokracji Lockea bya kontynuowana przez Adama Smitha i Johna Stuarta Milla. Jego
myl zostaa podjta take przez Thomasa Jeffersona, stajc si podwalinami zaoe ustrojowych
Stanw Zjednoczonych. Nie bez wpywu pozostaa na twrcw Owiecenia w przedrewolucyjnej
Francji, gwnie na Monteskiusza i jego O duchu praw.
14.DOKTRYNA ABSOLUTYZMU MONARSZEGO W XVII WIEKU
Zaoenia absolutyzmu:

Pena i absolutna wadza monarsza, nieskrpowana ani przez prawo (nie istnieje bowiem
adna sia, ktra mogaby go zmusi do czegokolwiek), ani przez Koci, ani przez stany
(cay wiat ukada si za wzorem krla)
Krytyka zgromadze stanowych, poniewa mogy prowadzi do powstania opozycji
Krl mia prawo do dysponowania yciem poddanych oraz ich mieniem
Racjonalizm: krl jest symbolem rozumu, wadza monarchy jest podlega tylko Bogu
i rozumowi
Pastwo przypomina organizm czowieka-> jedynym lekarzem jest krl; albo jest budynkiem,
ktrego architektem jest monarcha
Krl moe wszystko, czego chce, ale powinien chcie tego, co jest suszne
Tylko krl decyduje o tym, co jest racj stanu-> Ludwik XIV powiedzia: Pastwo to ja
Krl mia wadz z aski Boej (Dei gratia)
charakterystyczna cech monarchii absolutnych by silnie rozbudowany aparat pastwowy,
cakowicie podporzdkowany krlowi.
Ojczyzn absolutyzmu w ustroju Europy XVII wieku bya Francja. Zanim jednak osign swoje
apogeum za czasw Ludwika XVI by konsekwentnie budowany przez dwa wieki. Gwnymi

21

mylicielami tego ustroju s Jean Bodin (1530-1596), Armand Jean du Plessis Richelieu (1585-1642),
Ludwik XIV (1638-1715), oraz Jacques Beninge Bossuet(1627-1724).
Jean Bodin (1530-1596), da podwaliny temu systemowi swoj tez o suwerennoci wadzy
pastwowej, ktra jest gwnym znamieniem pastwa. Jako naturalny ustrj uznawa monarchi na
czele, ktrej stoi wadca, skupiajcy w swoim rku penie wadzy, ktra jest absolutna, nieustajca
i niepodzielna, gdy - jeli stanowienie prawa jest w jakimkolwiek stopniu zalene od czynnikw
zewntrznych to nie moemy mwi o suwerennym pastwie. Wadca jako najbliszy obrazowi boga
wie najlepiej, co jest dobre dla pastwa i jego ludu, dlatego ma wyczno na tworzenie prawa.
Jednak prawo stanowione powinno by sprawiedliwe i zgodne z prawem boym i naturalnym. Wadc
wie zatem prawo wysze, ktrego powinien przestrzega i pozytywne; jednak lud nie ma prawa
zastosowa sankcji nieposuszestwa wobec wadcy jeli zamie on te prawa.
Armand Jean du Plessis Richelieu (1585-1642), jako rzecznik systemu absolutystycznego
nadrzdnym
pojciem
byo
dla
niego
pastwo
i
zwizana
z nim racja stanu wobec, ktrej wadca i rzdzcy maj prawo do rezygnacji
z
ludzkich
uczu.
Racja
stanu
ma
prawo
unicestwi
miosierdzie,
hojno
i
poczucie
honoru.
Przekonywa
krla
do
tego,
aby
nie
ulega
saboci
i
postpowa
bezwzgldnie,
bowiem
monarchowie
nie
s
zwykymi
ludmi
i mona
im
czyni
wicej
ni
ludziom. Dy
do rozbudowania
etykiety
i wietnoci dworu.
Ludwik XIV(1638-1715) i Jacques Beninge Bossuet(1627-1724) opowiadali si za peni wadzy
monarszej niczym nie skrpowanej, ani przez prawo ani przez koci ani przez stany. Byli wrogami
zgromadze przedstawicielskich. Przyznawali krlowi prawo do rozporzdzanie yciem, sumieniem
i mieniem ludu. Swoj wadz i dziedziczno tronu uzasadniali wol bo porwnujc krla do
lekarza
a
pastwo
do
chorego.
Krl
jest
symbolem
rozumu
i identyfikowany z pastwem. Celem pastwa jest szczcie poddanych, ale pomylno poddanych
cakowicie zaley od pomylnoci wadcy. Wdca nie jest zwizany prawem i do nieczego nie jest
zobowizany. Lud ma wolno o ile nie wchodzi ona w kolizj z wol wadcy. Doskonalona jest teoria
policji i wsppracy krla z ni. Na dworze w Wersalu krl by czczony i poddawany adoracji.
15. IDEOLOGIA REWOLUCJI AMERYKASKIEJ (FRANKLIN, PAINE,
JEFFERSON)
Stany Zjednoczone powstaway pord ostrych i powikanych konfliktw spoecznych
i politycznych. Gbokie przedziay dzielce wielk buruazj i bogatych plantatorw od ogu
ludnoci
oraz
eksploatowanie
kraju
przez
Angli
doprowadziy
do
wojny
o niepodlego. Wrd koncepcji na struktur nowego pastwa dwie zajy szczeglne stanowisko.
Autorami ich byli Thomas Jefferson i Benjamin Franklin.
Thomas Jefferson(1743-1826) by synem bogatego plantatora tytoniu z Walii. Karier prawnicza
porzuci dla dziaa politycznych. By czonkiem parlamentu stanu Wirginia, uczestniczy
w Kongresie Kontynentalnym i jest jednym z autorw Deklaracji Niepodlegoci z 4lipca 1776r. W
przyszoci zosta prezydentem USA. Uwaa e czowiek broni swych przyrodzonych praw przez
dobrowolny kontrakt, organizujc opiekuczy rzd, ktry jest tolerowany i suszny dopki dotrzymuje
umowy spoecznej, ktrej ideologi Jefferson zacign z Johna Locka co leao u podstaw jego
doktryny. Lud ma prawo rzd upomnie, zmieni a nawet obali - jeli ten zacznie ama jego prawa.
Teza, e Imperium Brytyjskie jest zwizkiem rwnych praw poczonych tylko osoba monarchy, e
22

w zwizku z tym kolonici maj peen tytu do tego by rzdzi si wasnymi prawami i e tytu ten
oznacza prawo do buntu przeciw krlowi Jerzemu III pretekst do buntu. Opowiada si za demokracj
polityczn i ogranicza wadz prezydenta. Potpia niewolnictwo uznajc, e kady czowiek ma
pewne niezbywalne i niepodzielne prawa takie jak wolno, rwno oraz pochodne im prawo do
ycia, wolnoci, wasnoci, szczcia i wolnego sumienia.
Benjamin Franklin (1706-1790) dziaalno polityczn rozpocz zakadajc klub literackonaukowy, ktry przeksztaci si w 1769r w amerykaskie towarzystwo filozoficzne. Podstaw jego
pogldw
byo
przekonanie
o
moliwoci
samodoskonalenia
si
i poznawania natury spoeczestwach jest konieczne do prawidowego jego funkcjonowania.
Opowiada si za demokratycznymi metodami sprawowania wadzy, zarwno przy jej kreowaniu jak
i podejmowaniu przez ni decyzji, a udzia obywateli w nim zmusza ich do posuszestwa. Uwaa, e
dwuizbowy parlament niepotrzebnie dzieli spoeczestwo, dlatego dla demokratycznego ustroju
najlepszy jest parlament jednoizbowy co usprawnia i pielgnuje zasad rwnoci. Celem parlamentu
ma by zabezpieczenie i potwierdzenie naturalnych praw czowieka, do ktrych zalicza wolno
wypowiedzi, wyznania i swobody ekonomiczne. By zwolennikiem nie ingerowania pastwa
w stosunki gospodarcze. W pniejszych czasach zacz gosi ide wolnego handlu. Opowiada si za
cis wspprac kolonii z metropoli. Jego program zjednoczenia kolonii angielskich zosta
odrzucony
na
zjedzie
w
Albany
w 1754 z powodu zbytniego ograniczania swobd kolonistw. Ta idea odya 10 lat pniej, gdy
doszo do buntu przeciwko polityce podatkowej i celnej Wielkiej Brytanii. Jednak i ta prba
zjednoczenia nie powida si i zostaa odrzucona przez parlament Angielski.
17. TEORIA SUWERENNOCI LUDU I ZADANIA PASTWA W UJCIU ROUSSEAU
JEAN JACQUES ROUSSEAU: (1712 1778) zadebiutowa tez goszc, i spoeczestwo oszukuje
i demoralizuje ludzi a czowiek w stanie natury by istot dobr, nie czu potrzeby ycia spoecznego,
mia skromne wymagania i obce mu byy namitnoci (nie byo pychy, ktra wg Hobbesa popycha
ludzi pierwotnych do konfliktw); czowiek zrzesza si w gromady z powodu klsk elementarnych, to
spowodowao e sta si amatorem wygody. Decydujcy by rozwj metalurgii i rolnictwa, powstaa
wasno prywatna ktra jest przyczyn nierwnoci i stanu wojny; w ten sposb powstaa
spoeczno polityczna przy pomocy umowy pastwo miao chroni sabych, jednak bogaci ich
oszukali gdy pojawia si potrzeba powoania przywdcy; uwaa, e powrt do stanu pierwotnego jest
niemoliwy i niewskazany, naley jednak usun ndz i niesprawiedliwo przez powrt do zasad
umowy. Szuka idealnej, wzorcowej formy, ktra byaby zgodna z naturalnym poczuciem
sprawiedliwoci, umowa przynoszca straty (wolno) jednostce i spoeczestwu byaby sprzeczna
z natur i zdrowym rozsdkiem, tak wic kady z osobna oddaje swoj wolno i moc pod
kierownictwo woli powszechnej. Naturalna wolno zmienia si w wolno cywilizowan, egalitarn,
oddajc swe przywileje i dobra dostaje je z powrotem chronione przez prawo, wolno jest wic
rozwinita. Podkrela zasad suwerennoci ludu, jej niezbywalno jako prawa naturalnego, take
niemoliwa jest delegacja na reprezentanta; jest take niepodzielna, zawsze dotyczy caoci narodu,
jednak moliwy jest rozdzia samych funkcji wadzy, odrzuca podzia wadz Montesqieu. Wola
powszechna musi oznacza wol wikszoci, gdy spoeczestwo moe si myli co do swego dobra;
by przeciwny partiom politycznym, ktre reprezentuj partykularne interesy; ustawy s wane tylko
gdy s wydane z woli powszechnej, to tylko zapewnia wolno. Wan cech suwerennoci jest
kontrolowanie rzdu: rzd demokratyczny oznacza, e wszyscy i tworz i wykonuj prawa, jednak
grozi to dominacj interesw prywatnych nad oglnymi, sprzeciwia si porzdkowi naturalnemu,
zakada cige zwoywanie na zgromadzenia, rwno ekonomiczn. Rzd monarchiczny czsto nie
23

daje si pogodzi z zwierzchnoci narodu, krlowie d do absolutyzmu i realizacji wasnych

interesw, brak cigoci rzdu, dziedziczno za skazuje na rzdy potworw i gupcw, oznacza
najwiksze ciary podatkowe (nadaje si do krajw zamonych). Lud moe kad wadz obali
kiedy zechce, nie jest to umowa nieodwoalna; zachca wadc do ingerowania w wielk wasno
i niwelowania dysproporcji, upowszechnienia wasnoci, antyliberalnie; bardzo istotne jest
wychowanie obywatelskie, popiera religi pastwow.
18. DOKTRYNY POLITYCZNE REWOLUCJI FRANCUSKIEJ NA PRZEOMIE XVIII I
XIX WIEKU
Jakobini nie stanowili jednolitej grupy, podobnie jak drobnomieszczastwo, ktrego reprezentantami
si mienili. Najbardziej na lewicy uplasowali si tzw. hebertyci zwolennicy skrajnego terroru wobec
kontrrewolucjonistw. Hebertyci dali zastosowania radykalnych rodkw przeciwko spekulantom i
paskarzom. Inaczej tzw. dantonici, ktrych gwnym ideologiem i przywdc by Georges Jacques
Danton. Reprezentowali oni w ruchu jakobiskim prawic. Powoujc si na kryzys wewntrzny i na
trudn sytuacj na frontach dali zagodzenia terroru w stosunku do przeciwnikw politycznych i
gosowali za jak najszybszym wszczciem rokowa pokojowych. Wymieniali zasady rwno,
bezpieczestwo, wasno, gwarancje spoeczne oraz prawo do oporu przeciwko uciskowi. Jakobiska
rwno polega miaa nie tylko na rwnoci wobec prawa, ale take na tym, e kady moe korzysta
z rwnych praw. Rwnie pogld na wasno by mniej oglnikowy. Robespierre pisa: Prawo
wolnoci jest prawem kadego obywatela do korzystania z tej czci dbr, jak mu gwarantuje ustawa
i do rozporzdzenia nimi. Prawo to jest ograniczone, jak kade inne, obowizkiem szanowania praw
innego. Przestaa wic by wasno prawem naturalnym czowieka; stawaa si instytucj spoeczn,
tworzon i swobodnie regulowan przez pastwo. Tre tej regulacji zostaa zwizana
prawnonaturaln zasad, goszc, i granica kadego prawa czowieka s prawami innego czowieka.
Tym samym jakobini odrzucili tez o witoci i nienaruszalnoci prawa wasnoci. Oznajmiali, e
pastwo moe w drodze wydawania ustaw okrela rozmiary wasnoci. Nie mieli ni przeciwko
temu, by skonfiskowa majtki politycznych przeciwnikw. Chcieli te przeciwstawia si
potwornemu bogaceniu nielicznych. Nie chodzio o rwno majtkw, lecz o upowszechnienie
wasnoci i zagodzenie skrajnych dysproporcji majtkowych.
19.BONAPARTYZM
Wprowadzone przez Napoleona po przewrocie 18 Brumairea jedynowadztwo przyjo w pierwszej
fazie form konsulatu, a od 1804 roku cesarstwa. Ideologia bonapartyzmu nie przeciwstawiaa si
ideologii rewolucji, a kontynuowaa jej hasa. Napoleon wywodzi sw wadz z woli narodu. Penia
wadzy powierzona zostaa jednostce ze wzgldu na jej osobiste kwalifikacje. Bonapartyzm odrzuca
ide parlamentaryzmu ponad parlamentem stoi rzd, jako centrum spoeczestwa. Cesarz jest
wodzem swego ludu. Absolutyzm jednostki suy mia jednak doktrynie rewolucyjnej, a zwaszcza
wielkiej
buruazji.
Bonapartyzm? to XIX-wieczna francuska frakcja polityczna; take monarchistyczna ideologia
polityczna inspirowana dokonaniami Napoleona I. Bonapartyzm w wszym sensie to frakcja
polityczna dca wskrzeszenia we Francji cesarstwa pod rzdami rodziny Napoleona Bonaparte
i jego bratanka Ludwika (Napoleona III). Bonapartyzm w szerszym sensie to ideologia polityczna
goszca potrzeb istnienia scentralizowanej, silnej nowoczesnej monarchii, ktra stawia sobie za
zadanie odpowiada potrzebom ludu. Bonapartyzm to pewien typ systemy politycznego, ktrego
pomysodawc jest Napoleon III. Jego istota polega na rzdach charyzmatycznej jednostki, ktra nie
legitymizuje swojej wadzy dziki woli Boga, lecz dziki woli suwerennego narodu, wyraanej
24

w postaci referendw. Bonapartyzm to system demokratyczny, lecz antyparlamentarny, gdzie

parlamentu nie ma w ogle lub gdzie jest on sprowadzony do karykaturalnej postaci kwiatka od
cesarskiego koucha. Wraz z kocem epoki napoleoskiej posta i nazwisko Napoleona bynajmniej
nie przestay by wakimi czynnikami w polityce francuskiej i europejskiej. A los wygnaca i upyw
czasu, zacierajcy we wspomnieniach wspczesnych peni prawdy o konsulacie i cesarstwie,
przysporzy nowej wietnoci legendzie Napoleona. Cho dzieje legendy napoleoskiej i historii
politycznego bonapartyzmu (rozumianego jako denie do przywrcenia dynastii Bonapartych ..na
tron oraz do restytucji cesarstwa wraz z jego zaoeniami ustrojowymi, instytucjami oraz ludmi
wiernymi jego tradycjom) splatay si ze sob w taki sposb, e trudno rozdzieli wtki legendy
i wtki bonapartyzmu, to jednak nie naley ich ze sob utosamia. Nie zawsze wsptwrcy,
gosiciele, propagatorzy czy uytkownicy legendy mieli takie same cele, jakie przywiecay
zwolennikom
dynastycznej
restauracji
Bonapartych.
Legenda
napoleoska
bya
w dziewitnastowiecznej Francji si na tyle realn, e narzucaa si wprost myl o jej wykorzystaniu
nawet dla celw z politycznymi zamierzeniami bonapartystowskimi bynajmniej nie zbienych ,by nie
powiedzie - wrcz z nimi sprzecznych. Wielu spord bonapartystw i gosicieli napoleoskiej
legendy nie dostrzegao sprzecznoci midzy twierdzeniem o spenieniu przez Napoleona
rewolucyjnego posannictwa Francji a faktem signicia przeze po wadz dyktatorsk. Dyktatura
wydawaa im si nieuniknionym etapem przeobrae wadzy rewolucyjnej. Pogldy takie pojawiay
si zreszt i wczeniej, w przedtermidoriaskim i potermidoriaskirn okresie rewolucji. Mylano
wwczas rzecz oczywista o innym typie i o innej funkcji dyktatury, niemniej jednak pozostaje
faktem, e myl o dyktaturze narzucaa si ludziom wyczuwajcym klimat tej epoki. Robespierre
zwraca uwag na niebezpieczestwo przerodzenia si rewolucji w jednoosobow dyktatur. Ju
w 1792 roku pisa: Wol ludowe zgromadzenie przedstawicielskie, obywateli wolnych i szanowanych
oraz krla ni lud zniewolony i poniony pod kijem arystokratycznego senatu lub dyktatora. Nie
przekadam Cromwella ponad Karola I??.Osobliwe odmiany losw bonapartyzmu politycznego nie
pokryway si z dziejami legendy napoleoskiej, ktra nie zanikaa wtedy, gdy bonapartyzm schodzi
ze sceny politycznej, ale stawaa si te poywk, gdy na ni powraca. I legenda i bonapartyzm
polityczny czerpay na swj sposb siy z tego samego podoa spoecznego, z tych samych pokadw
pamici narodowej.

20.MYL POLITYCZNA POLSKIEGO OWIECENIA

Na pocztku XVIII wieku wiatlejsi obywatele widzieli potrzeb reform.
Za czasw saskich propozycje reform byy bardzo chaotyczne i ostrone. Nie chciano wzmacnia
pozycji krla, wic gosy reformatorskie kieroway si w stron udoskonalenia sejmu. Nie
przewidywano w tamtym okresie zagodzenia podziaw stanowych, za wyjtkiem zmniejszenia
odrobin ucisku chopskiego.
1. Pogldy Stanisawa Leszczyskiego ( XVII XVIII w.; krl Polski: 1704-1709 i 1733-1736)

reprezentowa pogldy nawizujce do koncepcji francuskich fizjokratw oraz filozofw

francuskiego Owiecenia

jego zdaniem, ustrj wczesnej Rzeczypospolitej nie by ustrojem wolnociowym, lecz

ustrojem, ktry opiera si na bezprawiu

proponowa, aby gowa pastwa by monarcha (krl powinien ograniczy jednak swoj
wadz do kierowania administracj, a odpowiedzialno za polityk rzdow powinni
25

ponosi przed Sejmem ministrowie, ktrzy wybierani byliby okresowo w wyborach

wikszociowych na sejmikach. Natomiast krl mia by wybierany w wolnej elekcji przez
Sejm w podwjnym skadzie posw.)

wadza najwysza powinna pozosta przy Sejmie (ktry podejmowaby uchway na zasadzi
jednomylnoci)

instytucja liberum veto nie powinna by zlikwidowana, a jedynie ograniczona do zakazu

zrywania obrad parlamentu

postulowa zorganizowanie silnej i nowoczesnej co najmniej 100-tysicznej armii,

uniezalenionej od magnackich hetmanw

zachca do reformy stosunkw na polskiej wsi; zaleca rezygnacj z paszczyzny na rzecz

systemu czynszowego; uzna, e chopi powinni mie prawo odwoywania si od wyrokw
sdw dominalnych do sdw grodzkich i trybunaw

proponowa sojusz wadcw pastw europejskich w celu utrzymania sprawiedliwej

rwnowagi i stworzenie warunkw dla dobrobytu wszystkich narodw

2. Hugo Kotaj (XVIII XIX w. )

jeden z twrcw Konstytucji 3 Maja, wsporganizowa Insurekcj Kociuszkowsk

w kwestiach ustrojowych optowa za dziedziczn monarchi konstytucyjna na wzr angielski

wedle jego koncepcji Sejm mia by naczelnym organem wadzy pastwowej, rwnowaony
przez inne wadze (w myl koncepcji Monteskiusza)

peni praw mieli posiada posesjonaci szlacheccy i mieszczascy, co wykluczao z ycia

politycznego szlacht - goot. Baz spoeczn nowego pastwa miay by sprzymierzone siy
szlachecko mieszczaskie (sojusz posiadaczy wiejskich i miejskich

wzywa do przyznania chopom wolnoci

gosi rwno ludzi wobec prawa

krytykowa feudalne pojmowanie wasnoci przynalenej tylko wybranym (wg Kotaja

powszechne prawo do nabywania rzeczy byo prawem przyrodzonym)

uwaa, e jedynym kryterium bogacenia si powinna by praca

przyznawa spoeczestwu prawo do czynnego oporu wobec wadzy, ktra amie prawa
przyrodzone (pastwo powinno broni tych praw)

3. Stanisaw Staszic (XVIII XIX w.)

traktowa on zjawiska spoeczne jako przejaw dziaania natury kierujcej si odwiecznymi i

trwaymi prawami, ktre stanowi przyczyn staego postpu dziejowego

uwaa wasno za instytucj dobroczynn, jeli powstaje w wyniku pracy ludzkiej, nie za

w rezultacie przywileju niektrych osb

krytykowa feudalizm jako ustrj niemoralny i stan wojny jednych z drugimi

wierzy, e poprzez likwidacj w drodze reform wasnoci uprzywilejowanej powstanie

sprawiedliwy ustrj spoeczny oparty na zrzeszeniach drobnych wacicieli ziemskich

i przemysowych, ktry dziki swej pracy stan si obywatelami uytecznymi

26

jako rzecznik kompromisu szlachecko-mieszczaskiego opowiada si za poszerzeniem

pojcia narodu polskiego o nisze warstwy spoeczne

domaga si: sprawiedliwoci dla stanu wiejskiego, poprzez nadanie chopom wolnoci
osobistej, a w przyszoci prawa do ziemi; oraz bezpieczestwa i powagi mieszczanina,
poprzez dopuszczenie tego stanu do sejmu i urzdw oraz jego zrwnanie w prawach ze
szlachta

w dziedzinie reformy ustroju politycznego Rzeczypospolitej postulowa wzmocnienie wadzy

centralnej, zniesienie zasady elekcyjnoci tronu i liberum veto, zmian systemu podatkowego,
stworzenie licznej i sprawnej armii narodowej

za wzr stawia angielski ustrj monarchii parlamentarnej, sam opowiada si jednak za

republik opart na ludowadztwie (cho nie sdzi, e mona byo j rycho wprowadzi w
Polsce).
21.DOKTRYNA TEOKRATW WE FRANCJI

Pocztki francuskiej myli konserwatywnej zwizane s z doktrynami politycznymi przedstawicieli

obozu kontrrewolucji zwanych teokratami, ktrzy tworzyli w okresie Restauracji. Poszukiwali uznania
wrd najbardziej, wrd najbardziej zachowawczych ugrupowa arystokracji, szlachty
i duchowiestwa katolickiego. Posugiwali si anachroniczn argumentacj obrcon zarwno
przeciwko liberalizmowi, jak i socjalizmowi, a wic ideologiom bdcym chlub francuskiego
owiecenia. Najwikszy rozgos wrd teokratw uzyska arystokrata sabaudzki hrabia Joseph de
Maistre (1753-1821), polityk i dyplomata. Przejmujc od w. Augustyna pogld o zej naturze
czowieka, zmierza do jej okieznania za pomoc absolutnej wadzy monarchy sprawowanej z woli
Boga w hierarchicznie utrwalonym tradycj organizmie spoeczestwa. Twierdzi, e kontrrewolucja
nie powinna by odwrotn rewolucj, ale odwrotnoci rewolucji. W podobnym tonie pisa Louis de
Bonald (1753-1840), publicysta katolicki, oburzony za parodi spoeczestwa deformowanego
ateistycznym racjonalizmem owieceniowym. Objawienie boskie uznawa za jedyne rdo trwaego,
harmonijnego i zdrowego porzdku spoecznego, opartego na przeniknitym duchem religijnym
tradycyjnej rodzinie i paternalistycznym pastwie. Teokratyzm francuski by do typowym
przejawem konserwatyzmu tradycjonalistycznego. Nie mg si jednak cieszy zbyt wielkim
powodzeniem we Francji syncej ze swojego lewicowego radykalizmu. Oddziaywa natomiast
w znacznym stopniu na konserwatyzm niemiecki, w mniejszym za stopniu na polski.
Cechy doktryny teokratw:
-

francusk kontrrewolucj ksztatowa skrajny katolicyzm (inaczej byo w Niemczech tam

skrajny nacjonalizm), jej przedstawiciele przypominali stary pogld, e spoeczestwo, tworzc
organiczn jedno grup o zrnicowanym statusie ma swe rda w woli Boga
w swych pogldach cofali si do dawnych, wrcz teokratycznych koncepcji wadzy, pastwa
i spoeczestwa
francuski teokratyzm nieustannie wspierany by rozwaaniami o organicznej budowie
spoeczestwa (spoeczestwo i narody pochodz od Boga dopiero spoeczestwo tworzy
czowieka)
czowiek, wg teokratw, nie ma naturalnej i pierwotnej wolnoci wycigano std wniosek, e
czowiek nie moe egzystowa poza swoj grup (wyodrbniano podzia na grupy spoeczne), nie
posiada praw politycznych, wolnoci, demokratycznych swobd
twierdzono, e absurdem byoby, aby jednostka mogaby kogo kreowa na wadc (wadza nie
jest wynikiem umowy spoecznej)
ich zdaniem spoeczestwo istniao od zawsze i byo rzdzone przez absolutnych monarchw
27

prawa pozytywne s najwyszym porzdkiem doczesnym s urzeczywistnieniem woli Boga

Louis de Bonald (XVIII XIX w.)

- zagorzay przeciwnik Reformacji, Owiecenia I rewolucji mieszczaskiej
- doktryna oparta na idei faktu wyjtkowego, oczywistego, namacalnego, wolnego od
jakiegokolwiek zarzutu (za ten fakt uwaa jzyk-myl, ktry wraz z tradycj stanowi jeden
z warunkw trwania danego spoeczestwa)
- wadza i prawo pochodz od Boga i powinny by zgodne z Jego wol
- odwieczne prawo natury nie jest przyrodzone istocie ludzkiej, lecz odnosi si do wszystkich osb
w caoci, nie ma charakteru indywidualistycznego
- odrzuca ide umowy spoecznej jako rdo powstania pastwa
- odrnia prawo legitymowalne (wyraajce boski ad) od prawa legalnego (zawartego
w ustawach nie zawsze odzwierciedlajcych ten porzdek)
- ze wzgldu na potrzeb zapewnienia prawdziwego porzdku pastwo i Koci powinny
wspdziaa ze sob, a nie konkurowa o wadz nad spoeczestwem
- uwaa, e rewolucja stworzya parodi spoeczestwa, mamic jego czonkw zudnym
poczuciem wolnoci i rwnoci
- negowa wszelki przejawy liberalizmu, sprzeciwia si zrwnaniu w prawach kobiet
i mczyzn, legalizacji rozwodw, nieograniczonej wolnoci prawy; popiera cenzur
- opowiada si za monarchia absolutn, korporacjonizmem i monoteizmem religijnym

Joseph Marie de Maistre (XVIII XIX w.)

- uwaa, e celem dziejw jest zjednoczenie w Bogu; do jednoci z Bogiem moe doprowadzi
tylko budowanie wsplnoty politycznej, narodowej, religijnej i cywilizacyjnej
- punktami zwrotnymi w historii wiata s, wedug niego, kolejno: jego powstanie z woli Boga,
pojawienie si grzechu, potop, przyjcie Chrystusa na Ziemi, redniowiecze, Reformacja,
Owiecenie, Rewolucja, drugi Mesjasz i wreszcie apokatastaza
- rewolucja, to zdaniem M., boska kara za zbrodnie i szalestwa od czasw Reformacji, ktre
odznaczaj si ateizmem, racjonalizmem i empiryzmem. Rewolucja to take kara, jaka spada na
Francje za sprzeniewierzenie si swej misji obrony katolicyzmu
- odrzuca mieszczask koncepcje stanu natury i umowy spoecznej oraz teori podziau wadzy
- twierdzi, ze czowiek ze swej istoty jest elementem odwiecznego spoeczestwa, a jego miejsce
jest zawsze w okrelonej grupie (z tego wzgldu nie ma ludzi jako takich, lecz np. Francuzi czy
Rosjanie)
- na czele pastwa powinien stan absolutny monarcha speniajcy pozytywn funkcj kata
i inkwizytora
- monarchia to wedug M. najlepszy ze wszystkich ustrojw

28

- szczegln rol w budowie hierarchicznego porzdku porewolucyjnego przypisywa papiestwu

jako ostoi tradycji i adu moralnego w Europie.
22.NIEMIECKA SZKOA HISTORYCZNA W PRAWOZNASTWIE W XIX W.
Szkoa historyczna odrzucaa klasyczn koncepcj prawa natury wynikajc z jednakowej natury
czowieka. Nie ma jednej natury czowieka, wic nie ma prawa natury. Istnieje natomiast Duch
narodu rozwijajcy si w drodze ewolucji, a nie rewolucji. Podobnie rozwija si prawo. Prawo jest
owocem historii. Na pocztku jest zwyczaj, ktry z czasem przeksztaca si w prawo zwyczajowe. Jest
to najdoskonalszy rodzaj prawa, poniewa ma swoje rdo w Duchu narodu. Zadaniem
prawodawcw nie jest tworzenie prawa tylko odkrywanie tego prawa w Duchu narodu. Prawo wg
doktryny szkoy historycznej tworzy si jak jzyk lub mentalno ludzka. Szkoa historyczna
wyrnia dwa rodzaje praw:
- prawa zwyczajowe - doskonalsze, powstae w wyniku rozwoju historii i Ducha narodu
stanowicego podstaw prawodawstwa;
- prawo fachowe - stanowic naukow nadbudow prawa zwyczajowego.
Prawo zwyczajowe jest prawem najdoskonalszym, poniewa rozwija si ewolucyjnie jak jzyk,
obyczaje. Jest prawem naszych ojcw, dlatego ludzie chtniej podporzdkowuj si temu prawu.
Prawo zwyczajowe stanowi nieodczn cz Ducha narodu. Prawo zwyczajowe nie jest przez
nikogo narzucone pochodzi od narodu. Jest owocem historii.
Najwybitniejsi przedstawiciele: Friedrich Carl von Savigny, Gustav von Hugo, Georg Friedrich
Puchta;
Savigny: prawo ksztatuje si w procesie historycznym (irracjonalnym) i musi by zgodne
z duchem narodu Volksgeist. Duch narodu ksztatuje rwnie pastwo, jego jzyk, obyczaje,
kultur. Dokonania jednostek s inspirowane duchem narodu. Prawo nie moe by uniwersalne.
Powstanie prawa najpierw tworzy si obyczaj, ktry prowadzi do powstania prawa zwyczajowego,
nastpnie pojawia si nauka prawa i dwoisto: element polityczny prawo jest w narodowej
wiadomoci, element techniczny prawo prawnikw, porzdkowanie norm prawa zwyczajowego;
Hugo: prawo zwyczajowe ma pierwszestwo nad pisanym bo jest zgodne z Volksgeist;
Puchta: prawo jest czci boskiego porzdku wiata. Wyrnia prawo zwyczajowe, ustawodawstwo
pastwa i nauk prawa. Nauka prawa zajmuje si wykadni. Pastwo ma znaczc rol w procesie
prawotwrczym.
23. CECHY KONSERWATYZMU NA PRZYKADZIE KONCEPCJI BURKEA
Odwouje si do powszechnego odczucia spoecznego, zawartego w angielskim okreleniu common
sense.

Podwaa optymistyczn kategori postpu, ktra miaa wyznacza cel ludzkich stara
Protestowa przeciw pozbawieniu czowieka zakorzenienia w historii i zanegowaniu jej
wpywu na ksztatowanie jednostki.
By przeciwny pozbawianiu spoecznoci naturalnego elementu czcego, jakim jest religia
Bdna jest absolutyzacja racjonalnych rozstrzygni i tworzenie w oparciu o nie wsplnot
politycznych
Nie zawsze realizacja celw utylitarnych musi przynosi ludziom dobro
29

Czowiek jest ksztatowany przez rodowisko wsplnot, w jakich yje, ktre dostarczaj mu
wzorw zachowa, przekazuj ksztatowane przez pokolenia wyniki zbiorowego
dowiadczenia, buduj w sposb naturalny autorytety, wskazujce sposb postpowania.
Istnieje due zrnicowanie owych wsplnot i nie mona przykada do nich jednego,
uniwersalnego, racjonalnie dobranego wzorca. Przeciwnie, oblicze wsplnot ksztatuje si
w sposb neutralny, w procesie ograniczonego rozwoju, ktrego nie mona zakca
zewntrzn ingerencj. Nie umowa spoeczna tworzy wsplnot ludzk, lecz pierwotna
umowa czowieka z Bogiem stoi u podstaw powstania pierwszych spoecznoci, opartych na
prawie naturalnym. Nastpnie losy kadej spoecznoci odmiennie ksztatowaa historia,
tworzc z niej niepowtarzaln cao, posiadajc wasn tradycj, zrnicowan pod
wzgldem obyczajw, prawa, instytucji politycznych. W trakcie historii ksztatuje si te
w sposb spontaniczny, w zalenoci od konkretnych sytuacji prawo, za wadza jedynie
nadaje mu obowizujcy ksztat, sama podlegajc nakazom owego prawa. Praktycznie
ustawodawca powinien odwoywa si do preskrypcji, czyli do odwiecznej zbiorowej
mdroci, poczucia susznoci, przesdu, wyprzedzajcego racjonalne sdzenie.
Wykluczone jest ingerowanie w ustrj wsplnoty na mocy jaki abstrakcyjnych koncepcji,
jedyn drog do ich poprawienia s powolne i ostrone reformy, nie zakcajce organicznego
rozwoju. Wsplnot tak jest nard, definiowany przez Burkea jako organiczny zwizek
przeszych, przyszych i obecnych pokole, trwajcy w czasie, za czas okrelony zosta jako
narzdzie w rkach Boga.
Wsplnota jest rdem i jednoczenie gwarantem praw czowieka.
Take swoje osobiste cele czowiek moe zrealizowa w oparciu i z pomoc wsplnoty.
Rozum! Nie zosta cakowicie wyeliminowany z ycia spoecznego przez tradycj i przesd.
Jest niezastpiony, lecz praktycznie dostpny tylko elicie, ktra interpretuje tradycj
i odnajduje jej wpyw na codzienne ycie.
Burke by zwolennikiem parlamentaryzmu i monarchii konstytucyjnej w ksztacie
wypracowanym przez histori Wielkiej Brytanii, wraz z rozwinitym w tym kraju systemem
partyjnym. (konkretnie dwupartyjnym)
Sprzeciwia si absolutnej wadzy krla, jak i protestowa przeciwko uczynieniu z obieralnego
parlamentu jedynej suwerennej wadzy w pastwie.
By przeciwnikiem egalitaryzmu, wystpujc jako zwolennik ograniczenia praw wyborczych
(cenzus majtkowy, urodzenia), docenia bowiem znaczenie zrnicowania wewntrz
wsplnoty, ktre wpywa korzystnie na jej rozwj, gwarantuje bogactwo kultury, jest
wyrazem wolnoci.
Istotna dla prawidowego funkcjonowania wsplnoty jest wadza, wystpujca w imieniu
Boga, zewntrzna w stosunku do poddanych, a przez to niezalena i skuteczna w tumieniu
ludzkich namitnoci.
Nie negowa modelu gospodarki wolnorynkowej propagowanego przez liberaw, bdc
zwolennikiem teorii Adama Smitha. Opowiada si za uznaniem pracy za towar, za woln
konkurencj i ograniczeniem interwencjonizmu pastwowego. W konsekwencji by take
zwolennikiem nienaruszalnoci wasnoci prywatnej, bez istnienia ktrej nie widzia
moliwoci funkcjonowania pastwa z aprobat ocenia awans spoeczny i polityczny
warstwy mieszczaskiej. Te liberalne z gruntu przekonania nie przecz konserwatyzmowi
Burke a, jako ,e powstanie wolnorynkowej gospodarki byo wedug niego wynikiem
naturalnej ewolucji sposobw produkcji i wymiany, jaka dokonywaa si przez kilkaset lat.

24. U RDE DOKTRYNY LIBERALIZMU POLITYCZNEGO - SMITH

ADAM SMITH ( 1723 1790 ) Autor Bada nad natur i przyczynami bogactwa narodw -dzia
30

o fundamentalnym znaczeniu dla rozwoju nauki ekonomii i nauk politycznych i prawnych. Studiowa
w Glasgow i Oksfordzie. Dla koncepcji politycznej Smitha wana bya jego teza, e spoeczestwo
jest zespoem luno ze sob powizanych jednostek i e w zwizku z tym wszelka analiza
spoeczestwa i spoecznych stosunkw powinna si opiera na badaniu jednostki ludzkiej, jej natury
i interesw. Korespondowa z tym pogld, e ustrj spoeczny a take samo pastwo rodzi si
spontanicznie pod wpywem ywioowo ukadajcych si i rozwijajcych stosunkw midzy ludmi.
Druga wana konstatacja brzmiaa: gospodark rzdz jednak okrelone prawa ekonomiczne
o walorze obiektywnym, a wszelka warto jest rezultatem produkcyjnej pracy ludzkiej. Praca jest
rdem bogactwa niezalenie od tego, w jakim dziale produkcji, znajduje zastosowanie. By to protest
zarwno przeciwko koncepcjom merkantylistycznym, jak i ideom fizjokratw. Trzecia teza Smitha
polegaa na tym, e najlepsz, najbardziej naturaln ochron praw jednostki stanowi wolna
konkurencja. Niczym nie reglamentowana gra si na wolnym rynku to te najpewniejsza gwarancja
wzrostu bogactwa jednostki i caego narodu. Liberalna myl spoeczno-polityczna. Termin liberalizm
pochodzi od nazwy hiszpaskiego stronnictwa Liberales [wolnociowcy], ktre w pocztku XIX w.
domagao si oparcia rzdw na podstawach konstytucji, gwarantujcej wolno jednostki. Z czasem
stao si okreleniem szerokiego prdu mylowego i ruchw spoecznych wyrosych na jego gruncie.
Pocztki liberalizmu jako ideologii sigaj XVII w. i wywodz si z twrczoci Th. Hobbesa
i
J. Lockea. Liberalizm rozpowszechni si najbardziej w myli spoecznej XIX w. (wczeniej Ch.L. de
Montesquieu, A. Smith, nastpnie F. Bastiat, J. Bentham, B. Constant, J.S. Mill,
J. Spencer). Do
wybitnych kontynuatorw tradycji liberalnej w XX w. s zaliczani m.in.:
I. Berlin, S. de
Madariaga, K. Popper, R. Dahrendorf, R. Aron, F. von Hayek, R. Nozick,
J. Rawls. Liberalizm za
fakt podstawowy przyjmuje istnienie praw naturalnych; za najwaniejsz funkcj pastwa uwaa ich
ochron. Liberaowie gosz, e wszyscy ludzie s rwni, maj te same uprawnienia oraz, e adna
wadza nie moe tych uprawnie czowiekowi odebra. W pierwszej kolejnoci wymieniaj prawa do
wolnoci i do wasnoci. Wrd praw wolnociowych znajduj si wolno sumienia, przekona,
sowa, zgromadze, zrzesze i wolno wyboru wasnego stylu ycia. Prawo posiadania
i dysponowania wasnoci pojmuj jako rozszerzenie prawa czowieka do swobodnej dziaalnoci
gospodarczej, a zarazem jako gwarancj politycznej niezalenoci jednostki. U podstaw liberalnego
pastwa stoi rwno wszystkich podmiotw ycia zbiorowego wobec prawa. Liberaowie uwaaj, e
wadza pastwowa musi by ograniczona, jej pozycja wyznaczona przez konstytucj (zasada
konstytucjonalizmu i rzdw prawa) oraz musi by odpowiedzialna przed obywatelami. Najwysz
wadz przyznaj sdom, zwaszcza sdowi najwyszemu lub konstytucyjnemu, badajcemu zgodno
praw z konstytucj oraz prawami czowieka. Praktyczna zasada sprawowania wadzy sprowadza si
wedug nich do zasady rwnowagi si, umoliwiajcej kontrol poszczeglnych instytucji pastwa
oraz ograniczanie ich prerogatyw. Ma to na celu uniknicie sytuacji, w ktrej jaka sia polityczna
uzyskuje pozycj monopolisty. Zasada ta odnosi si rwnie do instytucji prywatnych, z ktrych adna
nie moe uzyska pozycji prawnie uprzywilejowanej, oraz do sfery ekonomii. Rola pastwa polega na
stanowieniu i ochronie praw we wszystkich dziedzinach ludzkiej aktywnoci, pastwo pozostawia
jednoczenie poszczeglnym podmiotom ycia zbiorowego okrelenie celw i sposobw swego
dziaania. Liberaowie s przekonani, e jednostka jest rdem inicjatywy, bogactwa i zmiany. Widz
czowieka jako istot twrcz, poszukujc, cho nie bezkonfliktow. Dominujca jest wrd
liberaw postawa racjonalistyczna; przeciwstawiaj si oni tradycji, zwyczajom, przesdom.
Racjonalna jednostka ma myle i decydowa samodzielnie, biorc w peni odpowiedzialno za swe
czyny i sowa. Wolno leca u podstaw liberalizmu ma charakter negatywny, okrela granice
wszelkiej wadzy bez rozstrzygania, co ze sw wolnoci uczyni dana jednostka. Liberalizm wyraa
si postaw antypaternalistyczn nikt nie moe i nie powinien narzuca dorosej osobie, co ma
robi i w co wierzy. Rnorodno stanowisk ideowych, stylw ycia, postaw, ekonomicznych
przedsiwzi jest wedug liberalizmu zjawiskiem podanym. Nieuchronnymi zjawiskami s
31

wspzawodnictwo oraz konflikt, ktry powinien by rozwizywany w duchu kompromisu

i tolerancji, zgodnie z przepisami prawa. Liberalizm prbuje okreli warunki pokoju zbiorowego,
jednostce pozostawia natomiast wybr sposobu osigania wasnego szczcia. Spoeczestwo
liberalne jest nazywane spoeczestwem otwartym. Fazy rozwoju liberalizmu. Rozrnia si 2 fazy
rozwoju liberalizmu Pierwsza, zwana klasyczn, obejmuje okres od XVII do koca XIX w. Liberalizm
przyj wwczas posta walki o wolno religijn, tolerancj, zasady konstytucyjne (rzdy prawa,
trjpodzia wadz, prawa opozycji), o polityczne oraz gospodarcze uprawnienia jednostki.
W
1. poowie XIX w. w Europie Zachodniej powstay liberalne partie i ugrupowania goszce
hasa liberalizmu politycznego, np. brytyjska Partia Liberalna. Ruch polityczny i doktryna liberalizmu
miay wwczas gwnie charakter negatywny wskazyway na konieczno ochrony obywateli
przed arbitraln wadz. W polityce gospodarczej zwyciay zasady liberalizmu gospodarczego.
Najszersze poparcie liberalizm zyska w Wielkiej Brytanii i USA. Na kontynencie europejskim
doktryna liberalna z trudem torowaa sobie drog. Zasady wolnego rynku zyskay uznanie we Francji
dopiero w III Republice, we Woszech po zjednoczeniu pastwa. Ani w Niemczech, ani w Rosji
liberalizm nie mia szerszego politycznego
i intelektualnego poparcia. Zmiana doktryny
liberalizmu dokonaa si na pocztku XX w., m.in. pod wpywem krytyki ze strony socjalistw
i ruchw katolickich. Zmienio si te otoczenie spoeczne i ekonomiczne.
25.CECHY KONSTYTUTYWNE DOKTRYN LIBERALNYCH
Istotn cech liberalizmu jest to, i kadzie on nacisk na respektowanie wolnoci (rozumianej jako
brak zewntrznego wobec jednostki przymusu fizycznego, psychicznego, ideologicznego,
religijnego itp.) we wszystkich jej wymiarach. Chodzi tu zarwno o wolno myli, wyboru
przekona, w tym wiatopogldowych, postaw yciowych, orientacji politycznych, moralnych,
obyczajowych i estetycznych, jak te o wolnoci gospodarowania wynikajcej z istnienia wolnego
rynku
i
wasnoci
prywatnej.
Demokracja liberalna utosamiana jest niekiedy (np. w literaturze marksistowskiej) z tzw.
demokracj zachodni lub demokracj buruazyjn oraz przeciwstawienia demokracji
szlacheckiej, demokracji socjalistycznej itp. Ideologia, w przeciwiestwie do doktryny, ma
charakter systemu bardziej niezmiennego w czasie. Mona wrcz powiedzie, e trwao i stabilno
w dugim okresie okrelonego systemu celw i wartoci jest jedn z konstruktywnych cech ideologii.

26. KLASYCZNY LIBERALIZM CONSTANTA (FRANCJA)

We Francji podstawowy wpyw na rozwj liberalizmu miaa rewolucja francuska, a zasadniczym
przedmiotem krytyki bya myl Jana Jakuba Rousseau. Szwajcar z pochodzenia, Benjamin Henry
Constant de Rebecque by teoretykiem, ktrego polityczna refleksja uksztatowana zostaa w opozycji
do terroru jakobinw, rzdw Napoleona, a take autorytarnych praktyk okresu restauracji Burbonw.
Broni wolnoci jednostki, podkrelajc, i wymaga ona ograniczonego charakteru wadzy
pastwowej. Sformuowa nowoytn koncepcj wolnoci, jako sfery ludzkiej aktywnoci poza
zakresem oddziaywania pastwa, przeciwstawiajc j staroytnej wolnoci, sprowadzajcej si
wycznie do udziau w rzdach. Wykaza, i wszelkie prby wprowadzenia zainspirowanego
staroytnymi ujciami etosu klasycznego republikanizmu w czasach nowoytnych stanowi
anachronizm, jaki w praktyce politycznej prowadzi do pozbawienia jednoci wolnoci poprzez
zupene podporzdkowanie caoci jej ycia pastwu. Stworzy nowoczesn form monarchii
konstytucyjnej.
32

Wolno staroytnych a nowoytnych

Kady rodzaj wolnoci jest rezultatem sposobw ycia konkretnych spoeczestw. Wolno staroytna
moliwa bya wycznie w krajach sabo zaludnionych, terytorialnie zwartych, religijnie
homogenicznych i wykorzystujcych prac niewolnicz. Wolno nowoytnych to innowacja, jak ze
sob niesie ycie w spoeczestwach zajmujcych rozlege i niekiedy odlege od siebie terytoria,
wolne od podziaw stanowych, otwartych kulturowo i religijnie pluralistycznych, rozwijajcych
przemys i handel. Wolno staroytnych sprowadzaa si do aktywnej partycypacji w kolektywnej
wadzy. Partycypacja ta sza jednak w parze z cakowitym podporzdkowaniem jednostki wsplnocie.
Constant stwierdza, e staroytni dla zachowania swojego znaczenia politycznego i swego udziau
w administracji pastwa byli gotowi wyrzec si swej niezalenoci prywatnej, dlatego e wiadomo
wasnej wartoci bya dla nich sut rekompensat. Uzasadnienia takich preferencji naley szuka w ich
moralnym i intelektualnym dowiadczeniu. Przedkadali oni przyjemnoci aktywne nad biernymi,
czynne nad refleksyjnymi. Znajdowali je w swej egzystencji publicznej, a mniej prywatnej,
w rezultacie powicajc wolno indywidualn dla wolnoci publicznej, powicali mniej, aby
otrzyma wicej. Natomiast nowoytni, by by szczliwymi, potrzebuj pozostawienia ich
w cakowitej niezalenoci we wszystkim (niezaleno od ingerencji innych, a przede wszystkim
pastwa). W czasach nowoytnych nard najbardziej przywizany do wolnoci jest narodem
najbardziej przywizanym do swoich przyjemnoci. Dla czowieka nowoytnego uczestnictwo
w yciu publicznym jest wartoci, o ile stanowi gwarancj zapewnienia mu wolnoci indywidualnej,
czyli gwarancj swych przyjemnoci. Constant uzasadnia to tym, i w przeciwiestwie do
staroytnych, znajdujemy si w okresie dojrzaoci/staroci ycia moralnego. Okres ten cechuje brak
absolutnej pewnoci prawd moralnych, gdy w prawie kadej sprawie nasze przekonania s chwiejne
i na prno staramy si doszukiwa ich kompletnoci. Czowieka pochania obsesja samego siebie,
ktra w peni wyraa si w yciu prywatnym nie jest on w stanie powici wolnoci indywidualnej
dla uczestnictwa w yciu publicznym. Wobec tego, Constant stwierdza, i natura ludzka nie jest staa,
nie istnieje uniwersalna koncepcja wolnoci, ani te uniwersalny ustrj polityczny, jaki stanowi
realizacj takiej koncepcji wolnoci. Natomiast konstruowanie ustroju politycznego w oderwaniu od
historycznie okrelonych preferencji ludzkich zawsze prowadzi bdzie do pogwacenia wolnoci
konkretnych ludzi.
Krytyka suwerennoci ludu i uzurpacji
Krytykowa Roussea za to, i jego koncepcja suwerennoci nie stanowia nic innego, jak tylko prb
narzucenia nowoytnym ustrojowego gorsetu staroytnych. Uwaa, e i caa rzecz nie sprowadza
si bowiem do podmiotu suwerennoci, lecz do jej zakresu. aden podmiot suwerennoci nie moe w
sposb wszechwadny dysponowa egzystencj jednostek. Istnieje cz ludzkiej egzystencji, ktra
z koniecznoci pozostaje jednostkowa i niepodlega, i ktra prawnie pozostaje poza jakkolwiek
egzystencj spoeczn. Suwerenno istnieje jedynie w sposb wzgldny i ograniczony tam, gdzie
zaczyna si niezaleno egzystencji jednostkowej, ustaje jurysdykcja suwerennoci. Constant
wskazuje na to, i w praktyce politycznej doktryna suwerennoci ludu prowadzi do uzurpacji.
Uzurpacja pozoruje ochron wolnoci, sztucznie stymuluje przychylne sobie sentymenty, organizuje
deklaracje spoecznej akceptacji i poparcie dla siebie samej. Zmusza czowieka do oszukiwania
swojego sumienia. Realizacja wolnoci musi zatem sprowadza si do odrzucania wszelkich,
zainspirowanych etosem staroytnych, anachronizmw i skoncentrowania si na instytucjonalnych
gwarancjach wolnoci, jakie oferuje nowoytny konstytucjonalizm.
Konstytucjonalizm liberalnego pastwa

33

Konstytucjonalny model liberalnego pastwa opar na podziale wadz. Koncentrowa si jednak na ich
funkcjach, a nie waciwym podziale (odchodzc od pierwowzoru Monteskiusza). Wyrnia:
wadz krla,
wadz ministrw,
trwa wadz przedstawicielska izba wysza parlamentu,
wadz przedstawicielska opinii izba nisza parlamentu,
wadz sdw,
siln wadz lokalna (uzupeniaa poprzednie 5 wadz).
Podstawowe znaczenie przypisa wadzy monarchy, traktujc j jako czynnik zapewniajcy
funkcjonowanie caego modelu. Wadza monarchy jest wadz neutraln, stojca ponad pozostaymi
wadzami i dominujcymi w pastwie podziaami politycznymi, gotow do arbitrau w sporach
midzy nimi, ale sama nie jest zdolna do rzdzenia. Krl mianuje i odwouje ministrw, sankcjonuje
akty prawne parlamentu, rozwizuje parlament lub odracza jego sesje, mianuje sdziw, posiada
prawo aski i decyduje o wypowiadaniu wojny i zawieraniu pokoju. Wadz wykonawcz posiadaj
ministrowie. Za swoj dziaalno odpowiadaj politycznie przed parlamentem oraz konstytucyjnie
przed odpowiednim trybunaem. Posiadaj oni inicjatyw ustawodawcz, ale take s czonkami
parlamentu. Wadza ustawodawcza naley do obu izb, take posiadajcych inicjatyw ustawodawcz.
W skad izby wyszej wchodzi dziedziczna arystokracja i stanowi instytucjonalizacj wpyww elity
niezalenej tak od krla, jak i zmieniajcych si konstelacji politycznych. Zapewnia ona wolno od
tyranii jednostki i stabilno ustroju. Izba nisza pochodzi z wyboru i na bieco odzwierciedla
nastroje opinii publicznej. Wadza sdownicza naley do mianowanych przez wadz wykonawcza
nieusuwalnych sdziw oraz, wyanianych w drodze losowania wrd obywateli, sdziw
przysigych. Wadza lokalna, samorzdowa jest niezalena od urzdnikw centralnych wadz
i stanowi forum oddolnych inicjatyw obywatelskich.
Ten konstytucyjny model podziau wadz opiera si na 2 zasadach:
polityczna odpowiedzialno rzdu przed parlamentem ministrowie sprawuj swj urzd tak
dug, jak dugo ciesz si poparciem przedstawicieli wyborcw zasiadajcych w parlamencie
praworzdno obywatel podlega tylko ustawie, aden organ wadzy pastwowej nie moe
decydowa o jego postpowaniu, jeli nie upowania go do tego ustawa
Istota liberalizmu sprowadza si do twrczego poczenia wolnoci staroytnych i nowoytnych.
Wskazywa, e ochrona prywatnoci nakazuje udzia w yciu publicznym, a udzia w yciu
publicznym wzbogaca ludzk osobowo. Obydwie wymagay ograniczonego charakteru wadzy
pastwowej.
27.UTYLITARYZM W POGLDACH BENTHAMA
Punktem wyjcia filozoficznych rozwaa Benthama bya prba odkrycia uniwersalnej
psychologicznej zasady, ktr kieruj si ludzie w codziennym yciu. Benthamowska filozofia opiera
si na pierwotnym zaoeniu, e kady czowiek sam wie , w jaki sposb powinien dy do realizacji
swojego interesu. By zrozumie czym jest interes Bentham odwoa si do kategorii przyjemnoci
i przykroci- kade dziaanie, ktre przynosi przyjemno lub pozwala unikn przykroci, realizuje
interes czowieka. Ostateczna krystalizacja pogldw Benthama na ten temat nastpia po lekturze
O umyle Helvetiusa. Poszukujc pierwotnych mechanizmw rzdzcych ludzk aktywnoci, za
podstawowy czynnik sprawczy uzna Helvetius egoistyczne denie do przyjemnoci. Opierajc si
na helwecjuszowskiej koncepcji natury czowieka Bentham odwouje si do najwyszej klasy bytu,
ktrym jest ciao, odrzuca natomiast wszelk metafizyk. Bentham nie twierdzi, e nie istniej inne
34

motywy prcz przyjemnoci, jednak denie do niej jest najsilniejszym z pragnie i dlatego ma
zdecydowan przewag w kadym procesie decyzyjnym. Wedug Benthama cnotliwe jest kade
dziaanie, ktre prowadzi do pomnaania szczcia i likwidacji przykroci. Czowiek cnotliwy wic to
ten, ktry przez swoje dziaanie daje moliwie najwicej szczcia przyjemnoci sobie i innym,
a najwiksze szczcie najwikszej liczby ludzi jest jedyn miar susznoci - jest to zasada
uytecznoci. Termin ten jednak bywa uywany w dwch znaczeniach. Po pierwsze- to zasada
opisujca rzeczywiste procesy spoeczne i fakty psychologiczne; na poziomie jednostek i stosunkw
pomidzy nimi ma charakter deskryptywny, trafnie tumaczc stosunki i zalenoci pomidzy
czonkami spoeczestwa. W drugim znaczeniu postrzegana jest jako cz etyki normatywnej, norma
generalna, nakazujca traktowa dobro ogu jako warto najwysz i ostateczny cel ludzkich
dziaa. Zasad uytecznoci jest postulatem, wg ktrego powinno by zorganizowane ycie na
poziomie ponadjednostkowym. Zasada ta jest zasad uniwersaln, gdy jej skuteczno jest niezalena
od tego, czy badamy szczcie jednostek, spoeczestw ludzkich, czy caego wiata istot czujcych.
Koronnym argumentem zastpujcym Benthamowi dowd jest powszechnoci zastosowania jego
zasady. Wszystkie systemy abstrahujce od uytecznoci mona sprowadzi do zasady ascetycznej lub
zasady sympatii i antypatii, gdy uciekaj one od ustanowienia niezalenego kryterium, ktre, inaczej
ni utylitaryzm, nie dostarczaj pewnego i obiektywnego kryterium tego, co suszne i niesuszne.
Obiektywnym miernikiem przyjemnoci by pienidz- najlepszy wyjciem jest stymulowanie
szczcia spoeczestwa, poprzez redystrybucj niewielkich kwot pieninych na rne cele, nie za
inwestowanie duych kwot w jedno przedsiwzicia. Wybr pienidza jako najlepszego miernika
szczcia doprowadzi jednak do zaakceptowania
jednostronnej, ekonomicznej perspektywy
w postrzeganiu wszystkich skomplikowanych zjawisk spoecznych.
28. LIBERALIZM NIEMIECKI I POOWY XIX W. VON HUMBOLDT
Niemiecki filozof, jzykoznawca, teoretyk neohumanizmu, reformator owiaty, m stanu. Czynnie
dziaajcy polityk pastwa pruskiego. Peni w nim funkcj ambasadora w Rzymie i w Londynie,
uczestnik Kongresu Wiedeskiego, po roku 1816 zosta ministrem spraw wewntrznych.
Uchodzi za klasycznego przedstawiciela liberalizmu arystokratycznego. Pozostawa zwolennikiem
monarchii ale sprzeciwia si absolutyzmowi monarszemu. da nieingerowania pastwa w sprawy
spoeczne oraz opowiada si za rwnoci obywateli wobec prawa, a take przyznaniem peni praw
i
wolnoci
jednostkom.
W
gospodarce
uznawa
zasad
leseferyzmu.
Wedug Humboldta pastwo powinno zapewni obywatelom gwarancj wolnoci - a szczeglnie
wolno wypowiedzi i wolno prasy. Podkrela te konieczno zagwarantowania wasnoci.
Pastwo jako gwarant bezpieczestwa jednostek powinno dziaa poprzez prawo - zwraca uwag na
wymg tworzenia przepisw prostych i powszechnie zrozumiaych. Ustawodawstwo wedug niego
miao by pozbawione surowych kar, a jednoczenie miao zapewnia skuteczno kary.
Jako niedopuszczalne uwaa wszelkie ograniczenia przez pastwo wolnoci jednostek, ktre
uzasadnianie s ich dobrem. Wszelkie ograniczenia bowiem hamuj postp, a pastwo wwczas
popada
w
stagnacj.
Wskazywa wyszo pastwa staroytnych Grekw nad pastwem wspczesnym. Idea etyczny
i estetyczny sprowadza si wg. H. do dziaania zgodnego z naturalnymi skonnociami poprzez ktre
czowiek
dy
do
harmonijnego
rozwoju.
Oryginalno H. polegaa na wyranym, podkreleniu roli narodu jako podmiotu obdarzonego wasn
osobowoci, co czyni go bliskim ideom przedstawicieli niemieckich nurtw konserwatywnych.
29. DE TOCQUEVILL I J. S. MILL PRZEDSTAWICIELE LIBERALIZMU
SCEPTYCZNEGOA
35

Alexis de Tocqueville francuski arystokrata, y w latach 1805-1859. Pozostawi po sobie najwyej

cenion w jego dorobku analiz demokratycznego spoeczestwa amerykaskiego. Jego refleksje
zostay zawarte w dwutomowym dziele O demokracji w Ameryce, ktre stao si swego czasu
bestsellerem. Pozostawa take czynnym uczestnikiem ycia politycznego, midzy innymi piastujc
tek ministra spraw zagranicznych we Francji. Swoje obserwacje dotyczce demokracji amerykaskiej
poczyni podczas pobytu w Stanach Zjednoczonych. Tocqueville uwaa, e najwysze wartoci
wniosa do ycia zbiorowego i indywidualnego arystokracja. To arystokraci tworzyli struktury
wadzy centralnej , animowali aktywno lokaln, ycie rodw arystokratycznych byo wzorem
wartoci ycia rodzinnego. Arystokraci przez wieki byli mecenasami sztuki i nauki, wyznaczali normy
moralne i obyczajowe, dawali te wsparcie religii i Kocioowi. Arystokracja bya rwnie jego
zdaniem straniczk hierarchicznego porzdku spoecznego i gwarantk stanowych przywilejw
i swobd. Tocqueville gosi pogldy konserwatywne, podkrelajc zalety ycia we wsplnocie
i hierarchii spoecznej opartej na autorytecie. By przekonany o ywioowym deniu do rwnoci.
Demokracja jest przyszoci cywilizacji europejskiej, a pierwszym krajem, w ktrym funkcjonuje
spoeczestwo demokratyczne jest Ameryka. Tocqueville stara si dociec, jakie s dobre strony
demokracji i jakie zagroenia moe ona nie ze sob, jakie s sposoby zapobieenia owym
zagroeniom i jakie s perspektywy demokracji na kontynencie europejskim. Jego zdaniem
w demokracji:
-zanika denie do gwatownych zmian spoecznych, poniewa nie s one zgodne z interesem
spoecznym dopuszczonych do wadzy grup spoecznych.
-Najbardziej konserwatywne i obawiajce si ryzyka wszelkich zmian jest drobne mieszczastwo
i klasa rednia. S to ludzie zwizani z przemysem i handlem, ktrzy obawiaj si utraty swojej
wasnoci i zwizanej z tym deklasacji.
-Panowanie demokracji to przede wszystkim zerwanie wizi wsplnotowych i izolacja jednostek.
Jednostki te dziaaj egoistycznie dla wasnego dobra, nie uwiadamiajc sobie, e ich osamotnienie
zmniejsza szanse na osignicie sukcesu w kadej dziedzinie. Przy zdobywaniu majtku izolacja
jednostek sprawia, e nie uzyskuj one pomocy od innych ludzi, poniewa widz w nich konkurentw.
-Demokracja najwyej ceni sobie przecitno, dc do uniformizmu jednostek. Zatracona zostaje
osobowo jednostek, rnice pomidzy indywidualnociami. Ludzie trac ciekawo intelektualn
i zdolno kreatywnego mylenia.
-Demokracja oznacza upadek sztuki i wielkiego artyzmu. Wszystko testuje nieustanna dbao o to,
by by takim jak wszyscy, aby nikt nie naruszy ideau rwnoci.
- Demokracja nie pozwala si krytykowa, otacza si aur sztucznej powagi, patosu, pochlebstw.
Poniewa nikt nie cieszy si wyszym autorytetem, std system przedstawicielski wyania do wadzy
ludzi stanowicych uosobienie przecitnoci. W efekcie samotna i saba jednostka, pozbawiona
wewntrznej siy i oparcia we wsplnocie sama pozbawia si wolnoci.
Tocqueville proponuje plan wychowania jednostek do ycia w wolnoci. Mia na myli wolno
pozytywn, wyzwalajca aktywno jednostki i dajca jej pole do dziaania. Warunkiem wolnoci jest
ycie w kolektywie, a nawet pewne podporzdkowanie si jednostek wsplnocie. Chodzi tu
o stworzenie sieci stowarzysze, zwizkw, kek i innych cia poredniczcych midzy pastwem
a jednostk. Maja one stanowi mocne oparcie dla jednostki i bd przeciwdziaa nieuniknionym
w demokracji procesom centralizacji wadzy pastwowej.
Stosunek Tocquevillea do prawa: pierwszestwo oddawa zwyczajowi i opartemu na nim
systemowi moralnemu. Prawo nie moe samo stanowi podstawy bytu pastwowego, jego rola jest
zastpcza. Brak konkretnych rozwiza ustrojowych i prawnych gwarancji ich dziaania, jako e
wedug niego powinny wyrasta z tradycji. Pomimo licznych elementw czcych myl Tocquevilla
36

z koncepcjami konserwatywnymi, przewaa jednak jego wizerunek jako liberaa. Wpywa na to fakt
postawienia wolnoci najpierwszym miejscu, skierowanie uwagi na konieczno odnalezienia miejsca
dla wolnoci w obliczu narastajcego tryumfu rwnoci oraz troska o zabezpieczenie jednostki przed
wszechwadz pastwa.
John Stuart Mill syn Jamesa Milla, wychowanek Benthama. By dziedzicem dugiej tradycji
liberalizmu brytyjskiego. Mill realistycznie ocenia rzeczywisto spoeczn poowy XIX w.
Wyznacznikiem wspczesnoci sta si nowy zasadniczy podzia spoeczestwa. Liberaowie nie
mogli ju uwaa si za reprezentantw stanu trzeciego. W poowie XIX wieku spoeczestwo
dzielio si na pracodawcw, dysponentw wasnoci i pracownikw najemnych. W gronie tych
ostatnich z czasem wci coraz wiksze znaczenie uzyskiwali robotnicy, coraz lepiej zorganizowani
i wyksztaceni. Istnia tez wtedy szereg koncepcji socjalistycznych. Pogldy Milla wyrastaj
z tradycyjnego w myli liberalnej utylitaryzmu. Utylitaryzm to jedno z najwaniejszych dzie
Milla. Rnicuje przyjemnoci, nadajc im walor moralny i nie przeprowadzajc prostego znaku
rwnoci midzy przyjemnoci a szczciem. Do swoich rozwaa o utylitaryzmie wprowadza
pojcie sprawiedliwoci, stanowice najistotniejszy element moralnoci. Jego zdaniem jednostka dy
do szczcia, jednak nie zawsze czyli to tak prosto jak widzia to Bentham, mnoc liczb,
intensywno czy trwao wasnej przyjemnoci. Praca, twrczo, realizacja pasji yciowych, praca
dla dobra innych, pozostajc celami samymi w sobie, mog da czowiekowi szczcie.
Fundamentalne uwagi na kluczowy dla myli liberalnej temat zawar w eseju o wolnoci, gdzie
gwny nacisk pooy na wolno jednostki, ktr uzyskuje ona dziki autokreacji. Jednoczenie
podziela obawy Tocquevillea na temat zagroe, jakie dla tego rozwoju stanowi tyrania wikszoci.
Przejawia si ona w narzucaniu okrelonych zachowa, hodowaniu ustalonym obyczajom, braku
tolerancji dla odmiennoci. Wedug Milla na stray wolnoci, denia do szczcia, realizacji
indywidualnoci powinno sta prawo. Moe ono ogranicza swobod dziaania ludzi w sytuacji gdy
naruszaj oni spokj i porzdek. Natomiast nikt nie moe ingerowa w autonomiczne dziaania
dorosej i wiadomej jednostki, dotyczcej jej samej i od tej zasady nie powinno by wyjtkw.
Mona take zabronic jednostce dziaa, ktre pozbawiaj ja w przyszoci wolnego wyboru np. gdy
oddaje si ona dobrowolnie w niewol. Pogldy Milla cechowa realizm. By przekonany e czowiek
powinien y w spoeczestwie i znosi z tego tytuu okrelone ograniczenia. Uwaa, e ludzi jako
czonkowie spoeczestwa nie powinni zostawa obojtni na dobro innych ludzi. Czowiek musi si
nauczy z korzystania z wolnoci. O ile Tocqueville prbowa wychowa spoeczestwo
demokratyczne, o tyle Mill pragn je wyksztaci, a obaj mieli w tym jeden cel, chcieli czowieka
nauczy korzystania z wolnoci. Poczenie przez Milla myli liberalnej z demokracj spowodowao,
e doktryna jego okrelana jest skrtem demoliberalizm. Z caoci pogldw Milla wyania si obraz
silnej, wyksztaconej, odrbnej jednostki, wiadomej swych praw i obowizkw, cieszcej si peni
wolnoci, aktywnej i yczliwej. W jego doktrynie powracao pojcie cnoty politycznej. W demokracji
czowiek nie tylko ksztatuje instytucje polityczne lecz przede wszystkim ksztatuje swoja
indywidualno, profil moralny, skuteczno dziaania i odpowiedzialno. Wane jest, aby przy
tworzeniu rzdu moliwo wyraania swojej woli mieli wszyscy czonkowie suwerennego ludu. Std
te postulowa, by reprezentacj zapewni take mniejszociowym grupom wyborcw. Wybory miay
by, dla uniknicia korupcji jawne. Obowizywa mia jednak cenzus wyborczy (cenzus
wyksztacenia). Postulowa pozbawienie prawa gosu osb nie posiadajcych rodkw do ycia. W
gospodarce rozrnia kilka pl aktywnoci. Pierwszy stanowi dziaania konieczne sprowadzajce si
w oglnoci do zapewnienia bezpieczestwa i sprawnego funkcjonowania pastwa. Drugie pole
aktywnoci to dziaania niekonieczne bd takie, ktre musz by uzalenione od zgody obywateli, bo
s formuowane jako zakazy lub nakazy, bd takie, ktre zgody nie wymagaj, bo polegaj na
podejmowaniu tych samych dziaa, ktre realizuj jednostki. Wedug Milla podstawowym
37

dziaaniem pastwa jest dziaanie poprzez prawo na rzecz maksymalizacji wolnoci, a wic
umoliwienia rozwoju i indywidualizacji jednostek.
30. PASTWO, SPOECZESTWO I USTRJ GOSPODARCZY W POSTULATACH
SOCJALIZMU UTOPIJNEGO (OWEN, FOURIER, SAINT-SIMON)
Utopia- z greckiego ,,on-nie i ,,topos-miejsce. Czyli ,,miejsce, ktrego nie ma. Lub ,,eutopiadobre miejsce. Twrc tej nazwy by Thomas More. Utopia- nierealna wizja szczliwej, idealnej
krainy, gdzie nie ma ndzy, wyzysku, przemocy, za, prniactwa, pracy ponad siy czowieka, gdzie
rzdy s sprawiedliwe a poddani zawsze syci i zadowoleni.
To przedstawienie idealnego ustroju politycznego opierajcego si na zasadach sprawiedliwoci,
solidarnoci i rwnoci. Ideologia majca na celu zniesienie wasnoci prywatnej jako rda
wyzysku, cierpienia i zamian dotychczasowych stosunkw wsplnot majtkow i rwnoci
wszystkich obywateli. Socjalizm utopijny rozwin si w dwch najbardziej zaawansowanych
gospodarczo krajach- Anglii i Francji. Nazwany tak przez marksistw, krytykowa kapitalizm,
bezrewolucyjne zmiany, dziki upowszechnieniu owiaty i nauki.
C.H. Saint-Simon
Podzia dziejw- deterministyczna idea prawidowoci i rozwoju spoecznego. Koncepcja rozwoju
wiedzy. Skadaa si z trzech faz ksztatowania si umysu ludzkiego- teologicznym, metafizycznym i
pozytywnym. Stay postp i przemienno dwch faz:
-okresy organiczne- stabilizacja, hierarchia, jedno wierze, poszanowanie uznanych spoecznie
zasad. Porzdkuje i spaja dziaania ludzi w deniu do celu.
-okresy krytyczne- indywidualizm, brak jednoci, bezad, zatarcie wsplnoty, cieranie si pogldw,
walka jednostek.
Krytykowa kapitalizm za anarchi, ktra prowadzi do wadzy jednostek niekompetentnych.
,,Okresem pozytywnym dla S.S byo spoeczestwo industrialne. By jednak przeciwny likwidacji
wasnoci prywatnej, opowiada si za demokratycznymi zmianami w prawie dziedziczenia. Wasno
prywatna powinna by podporzdkowana dobru ogu- kademu wedug obowizkowej pracy, od
kadego wedug zdolnoci. Dlatego podziay pozostan ale nie bdzie ju wyzysku.
STARE SPOECZESTWO:
pasoytnictwo- arystokracja, waciciele ziemscy, duchowni- ci, ktrzy korzystaj z ludzkiej pracy
trutnie- wytwrcy, kupcy, fabrykanci, robotnicy, rolnicy, profesje uyteczne dla spoeczestwa.
PLAN NOWEGO SPOECZESTWA : Spoeczestwo industrialne, w ktrym najwysz wartoci
bya praca. Spoeczestwo zorganizowane na ksztat warsztatu przemysowego. Brak wyzysku.
Polityk bd zajmowa si przedstawiciele industrii. Bdzie istnie hierarchia-brak rwnoci, pozycja
zaley od kompetencji, a kada osoba robi to, co potrafi najlepiej. Funkcje najwaniejsze maj peni
bankierzy i uczeni. Chocia przyszo stworzy ucze techniczny i przemysowy to artyci i
nauczyciele i rodzice bd ksztatowa osobowo. SYSTEM:
-produkcja- tyle ile potrzeba
-wasno prywatna peni funkcje spoeczne
-zniesienie dziedzicznoci wasnoci- wasno dla osb kompetentnych
-konkurencja bdzie powodowa wspzawodnictwo
38

-hierarchia spoeczne straci charakter dziedziczny

-wadza wiecka
-Parlament- Izba Twrcza (artyci, inynierowie), Izba Ocen (100 posw, uczonych) Izba
Wykonawcza
-potpianie wojen jako czynnika hamujcego rozwj
-dochody-rwnomiernie do wykonanej pracy
-likwidacja federalnych przywilejw
-rozdzielanie kredytw inwestycyjnych wedug uzdolnie
-brak prawnikw i filozofw jako nieprodukcyjnych
-nowa religia-kult postpu technicznego, nauki i pracy
Charles Fourier
Gardzi rewolucj i uwaa si za zbawiciela wiata a swoj doktryn za najlepsz. Uwaa, e dzieje
ludzkoci to cigy ruch postpowy przechodzenie od chaosu do harmonii. Idea socjalizmu przysza
mu do gowy, gdy pojecha do Lyonu i jedzc jabko na deser zauway, e jedno jabko kosztuje tyle,
ile gdzie indziej 100 kg. Std jego oburzenie na porednikw naley przej do bezporedniej
konsumpcji i produkcji zbiorowej. Krytykowa kapitalizm za niezdrow konkurencj, ktra
prowadzia do wyzysku. rdem kryzysu bya anarchia produkcji a najgorsze byo rozdrobnienie
produkcji i pasoytnictwo handlu. Ideaem bya oglnospoeczna organizacja produkcji, by nie byo
zawodw poredniczcych, ktre marnuj siy ludzkie. Za warunek szczci czowieka jest
zaspokojenie 12 rodzajw namitnoci: podzielone s na trzy grupy: I grupa - popdy zmysowe
(zmys wchu, smaku, suchu, wzroku, dotyku); II grupa - popdy grupowe (uczciwe) (popdy
przyjani, mioci, ambicji); III grupa - popdy serii (dystrybutywne) (popd wspzawodnictwa,
rywalizacji, podanie rnorodnoci, denie do zmiany). Wszystkie namitnoci umoliwiaj
realizacj harmonii. Kombinacje tych namitnoci 810 typw charakteru. Wszystkie powinny by w
podstawowej jednostce spoecznej- falandze- samowystarczalna, 1600 osb, ktre zasiedliyby
falanster- zabudowania, 400 ha. Twierdzi, e bdzie 600 tys. falansterw na Imperium Globu.
Omniarchia z siedzib w Konstantynopolu.
Imperium->cezaraty->regiony->kantony
Miay by to federacje bez przemocy, zatarte granice, jeden jzyk, brak przymusu pastwowego.
Zgoda i szczcie. Praca rozdzielona wedug upodoba, zdolnoci. Praca ma zmienia si kilka razy na
dzie (ok. 40 umiejtnoci). Nieprzyjemne prace- wykonuj dzieci. Ci, ktrzy nie chc pracowa minimum wynagrodzenia od falangi. Paca wedug wysiku i umiejtnoci. Istnieje wasno
prywatna, dziedziczenie i nierwnoci majtkowe ale nie rodz one antagonizmw. Powszechne,
bezpatne ksztacenie. Brak rodziny- dzieci uczone przez nauczycieli. Uwaa maestwo za
prostytucj. Rwno kobiet i mczyzn, swoboda seksualna, domy publiczne. Po wprowadzeniu tego
ustroju nastanie Wiosna. Bo przyroda wczeniej skaona teraz budzi si do ycia.Brak rewolucjizmiany przez perswazj i propagand. Wiara- jedno wszechwiata gwarantuje Bg., jako sia
sprawcza, odwieczna
dziki niemu mamy Ministerstwo Pracy.
Robert Owen
Podj prac w wieku 10 lat, przechodzc dug drog od sprzedawcy do kierownika fabryki.
39

Reformy Owena:
-skrcenie dnia pracy do 10,5 h
-zakaz pracy osb maoletnich, czyli osb poniej 10 lat
-podniesienie pac
-wprowadzenie higienicznych warunkw pracy
-rozwj szkolnictwa dla dzieci robotnikw
-zabieganie o ograniczenie pijastwa i kradziey wrd robotnikw bez sankcji karnych
-ustanowienie przepisw chronicych robotnikw i emerytw
Jego reformy przyniosy efekty:
-zwikszenie efektywnoci pracy
-podniesienie jakoci wyrobw (nie jak wczeniej, gdzie w warsztatach byy ze warunki)
-uchwalono w Anglii ustaw ograniczajc prac dzieci w przemyle tekstylnym
Zamieszcza swoje pomysy w gazetach, ulotkach. Walczy z 14 i 16 h dniem pracy i prac od 6 roku
ycia. Uwaa, e handel powinien odbywa si bezporednio-producent-usugobiorca, bez pienidzy.
Zaoy gied, gdzie cena bya mierzona rzeczywist wartoci przecitny nakad pracy do
produkcji.
NOWA HARMONIA- OSIEDLA OWENOWSKIE
W osiedlach owenowskich byy instytucje socjalne szkoy, przychodnie, szpitale.
Uwaa, e czowieka ksztatuje rodowisko. Dlatego li ludzie s skutkiem niesprawiedliwego i zego
ustroju spoecznego. Wierzy w perswazj i elastyczno ludzi do zmiany przez edukacj. Obwinia
religi za twierdzenie, e los czowieka nie zaley od niego i trzeba przyj cierpienia. Konieczne byo
wyksztacenie, niewiedza jest rdem za, udrki. Chcia stworzy rolno-przemysowe gminy
komunistyczne. Praca jako ch suenia ludziom. Uwaa, e pienidz pracy, ktry bdzie
gwarantowa, e nie bdzie kryzysu, inflacji etc. Nie bdzie te przestpstw wic i sankcji. Reforma
ma obj cay wiat, likwidujc podziay. Brak wadzy- administrowanie rzeczami. Szczecie- gdy
nastpi socjalizm. Spoeczne wadanie rodkami produkcji. Nie mona krzywdzi bliniego dla
osignicia zadowolenia. Wady kapitalizmu: wasno prywatna, klasowe antagonizmy, konkurencja,
wyzysk, zy podzia pac, bieda robotnikw. Odrzuca rewolucj, przemoc, chcia wprowadzi reformy
stopniowo, propagandowo. Emancypacja kobiet, powszechna opieka zdrowotna, szkolnictwa i kultura.
31. LIBERALIZM SOCJALNY NA PRZYKADZIE KONCEPCJI HOBHOUSEA
liberalizm socjalny (socjoliberalizm): bya to koncepcja uznajca co prawda wiele zaoe
tradycyjnego liberalizmu, ale take krytykujca wiele jego rozwiza (odrzucano np. ide pastwa
stra nocnego). Teoretykiem tej koncepcji by Leonard Hobhouse (1861-1929, socjolog, angielski
dziaacz zwizkw zawodowych), aprobowa on liberaln koncepcj wolnoci, jednake uwaa, e
nie moe by ona wsparciem dla egoizmu, twierdzi, i waciwie nie ma wolnoci bez ograniczenia
jej przez prawo, a warunkiem wolnoci w prawie jest rwno wobec prawa. Wasno uwaa za
niezwykle wane prawo dla jednostki, podkrela jednak, e naley przywrci jej spoeczne pojcie
(wasno nie jest nadawana przez natur, ale jej istnienie uwarunkowane jest od odpowiednich
instytucji spoecznych). Liberalizm socjalny, stanowi prb odejcia od klasycznego liberalizmu
40

indywidualistycznego do wikszego zharmonizowania indywidualnych wysikw, odejcia od

bezwzgldnej wolnej konkurencji na rzecz wolnoci wsppracy i harmonijnego rozwoju. Taka posta
liberalizmu najczciej pojawiaa si po okresach zmoonych konfliktw narodowych, czy
spoecznych, miaa stanowi alternatyw dla rozwijajcej si idei socjalizmu.
32. DOKTRYNA REWIZJONIZMU I REFORMIZMU
W znaczeniu ideologicznym termin reformizm uywany jest na okrelenie koncepcji socjalizmu,
odbiegajcego rzekomo od kanonw programu rewolucyjnego marksizmu. Zaoenia i cele
ideologiczne i polityczne reformizmu streszczaj si w dewizie Eduarda Bernsteina, gwnego
ideologa reformizmu: "Cel jest niczym, ruch wszystkim". Zakwestionowa on w pierwszym rzdzie :
- ide rewolucji socjalistycznej pojmowanej jako gwatowny przewrt polityczny, umoliwiajcy
wywaszczenie wywaszczycieli
- ide proletariatu, ktra prowadzi mam do urzeczywistnienia rewolucji socjalnej, uwaa , ze termin
ten ma historyczne znaczenie i nie moe odnosi si do wspczesnego kapitalizmu.
Bernstein szczeglne znaczenie przypisywa demokratycznemu reimowi politycznemu,
nierozerwalnie wicemu si z powszechnym prawem wyborczym. Teoria reformizmu oceniania
bya w midzynarodowym ruchu robotniczym jako oportunistyczny kierunek ideologiczny dcy do
rewizji podstawowych zaoe marksizmu i do rezygnacji z programu rewolucyjnej walki o
socjalizm. Reformizm by taktyk najwczeniej realizowan w Anglii. Szczeglna rola przypada w
tym zakresie ideologii Towarzystwa Fabianw, byli oni zwolennikami pokojowych i stopniowych
reform spoecznych, propagowali idee tzn. socjalizmu municy palnego. Przeprowadzili szereg reform
w dziedzinie owiaty, zarzdzania przedsibiorstwami miejskimi. Uwaali t dziaalno za
rwnoznaczn z urzeczywistnieniem ideaw socjalistycznych i socjalistycznego budownictwa. Z
doktryn marksizmu nie mieli nic wsplnego, cho prace teoretykw marksizmu byy im doskonale
znane. Na gruncie niemieckim marksizm przez dugi czas ciera si wpywami lassalczykw, ktrzy
w latach 60 i 70 uzyskali przewag w organizacjach robotniczych. Przywdc tego ruchu by
Ferdinand Lassalle. Jako teoryk rycho odszed od rewolucyjnego marksizmu. Kokietoryjny stosunek
do istniejcej wadzy pastwowej, a zwaszcza do polityki Bismarcka, nadaway ideologii
lassalczykw pitno programu reformistycznego i nacjonalistycznego. Lassallczycy gosili :
-koncepcj socjalizmu pastwowego, opierajc si na zaoeniu, e pastwo stanowi ponadklasow
organizacj caego spoeczestwa, ktra suy dobru powszechnemu.
- twierdzili, e klasa robotnicza powinna skoni pastwo do wykonywania jego naturalnych zada
- powinny by przeprowadzone reformy socjalne
- Lassalle odrzuca marksistowsk teori rewolucji socjalistycznej twierdzi, e najskuteczniejszym
rodkiem zmiany warunkw ycia klasy robotniczej jest zorganizowanie robotniczych zrzesze
wytwrczych, ktre stopniowo zastpi przedsibiorstwa kapitalistyczne
W latach 70 rol lassalczykw przejli przedstawiciele tzn. socjalizmu z katedry ( Lujo Brentano)
- uwaano, e poprawa sytuacji ekonomicznej proletariatu moe powstrzyma wzrost napicia midzy
masami robotniczymi a buruazj
-postulowano reformy spoeczne i dano podwyki zarobkw

41

- negowano stosowanie siy wobec klasy robotniczej

- udzielono poparcia polityce Bismarcka
- polemizowano z socjalizmem marksistowskim jak i ze skrajnymi liberaami
Rewizjonizm
Przesanki historyczne :
Podstawy ekonomiczno-spoeczne rewizjonizmu tkwiy gboko w cechach rozwoju przeomu XIX i
XX stulecia. Po rewolucjach z 1848 i 1871 r. przyszed okres spokojniejszego, "wzgldnie
pokojowego" rozwoju kapitalizmu. Coraz szybszymi krokami wkracza on w swe stadium
imperialistyczne. Zewntrznymi tego symptomami byy m. in :
- zwikszajcy si wyzysk kolonii i krajw sabszych
- wielkomocarstwowy nacjonalizm jako uzasadnienie polityki ekspansji i nowego podziau rynkw
przez zmiany na mapie politycznej wiata.
W tym stanie rzeczy korzystne dla buruazji, zwaszcza dla buruazji wielkich krajw
kapitalistycznych, staway si kompromisy z klas robotnicz zjednywanie jej przez ustpstwa
socjalne i namiastki koncesji politycznych wszystko za cen utrzymania pokoju wewntrznego w
metropoliach i uzyskanie swobody w zyskownym dziele ekspansji zewntrznej. Wanie na tych
zudzeniach bazowa rewizjonizm. U jego podstaw tkwiy rwnie dwa inne zespoy zjawisk, a
mianowicie rozwj tzw. arystokracji robotniczej oraz napyw do poszczeglnych partii
socjaldemokratycznych elementw drobnomieszczaskich i inteligenckich. Buruazja otaczaa
szczegln opiek grn warstw klasy robotniczej. Baz spoeczn rewizjonizmu sta si te element
drobnomieszczaski w partiach robotniczych, tj. drobni kupcy, rzemielnicy, a przede wszystkim
inteligencja. Proletariat nie przygotowa jeszcze wasnej kadry kierowniczej; inteligencja zatem z
wielk atwoci zajmowaa w ruchu robotniczym i w partiach stanowiska wymagajce wyksztacenia:
w prasie i wydawnictwach partyjnych, w propagandzie, a zwaszcza we frakcjach parlamentarnych.
Twrc i gwnym teoretykiem rewizjonizmu by przywdca prawego skrzyda socjaldemokracji
niemieckiej Eduard Bernstein (1850-1932). Pocztkowo zwolennik Diihringa, potem - blisko
wsppracujc z Engelsem i Kautskym. Punktem wyjcia w doktrynie Bernsteina bya krytyka
("rewizja") zasadniczych zaoe teorii marksowskiej. Istota zagadnienia sprowadzaa si
zdaniem Bersteina - do odpowiedzi na pytanie: czy podany jest gwatowny przewrt polityczny, a
zatem - czy nieodzowna jest rewolucja socjalistyczna? Bernstein odpowiada: Byem i jestem
przeciwnego zdania, poniewa wedug mnie stae posuwanie si naprzd jest lepsz rkojmi
trwaego powodzenia ni nieprzewidziane wypadki, jakie przewrt pocignie za sob. Bernstein
uwaa, e:
- marksistowska prognoza rozwoju spoecznego okazaa si niesuszna w ocenie czasu niezbdnego
dla osignicia ustroju socjalistycznego.
- formy rozwoju powinny by inne ni te ktre wskazywali twrcy marksizmu
- rozwj formacji kapitalistycznej przynosi wzrost zamonoci spoeczestwa
- rozwj masowej produkcji kapitalistycznej pociga za sob take wzrost standardu yciowego mas
robotniczych.
42

- podstawowym wyrnikiem wiadczcym o pozycji ekonomicznej i socjalnej jednostki w

spoeczestwie jest wysoko osignitego dochodu ( ta teza uatwiaa zakwestionowanie walki
klasowej)
- wiatu nie zagraa niebezpieczestwo wojny, albowiem partia klasy robotniczej ju dysponuje
wystarczajc si, by jej zapobiec. (Lekcewac niebezpieczestwo wojny, Bernstein postulowa
rwnoczenie udzielenie przez ruch robotniczy poparcia dla polityki kolonialnej wczesnego rzdu
niemieckiego)
- ruch robotniczy powinien skoncentrowa ca sw uwag na walce wyborczej o miejsca w
parlamencie i mandaty w samorzdzie terytorialnym.
- jednym z pierwiastkw socjalizmu byy zwizki zawodowe, a take spdzielczo handlowa
W ten sposb dochodzi Bernstein do gwnej swej konstatacji, brzmiaa ona: stopniowa likwidacja
kapitalistycznego wyzysku w poczeniu z rozbudow pierwiastkw socjalistycznych doprowadzi do
przeksztacenia kapitalizmu w socjalizm bez koniecznoci gwatownego przewrotu. Kapitalizm
wronie w socjalizm bez rewolucyjnych wstrzsw.
- przypisywano du wag do sprawy zniesienia produkcji towarowej i stosunkw pieninych.
(W myl pogldw Bernsteina , proporcjonalny do nakadw pracy podzia dbr materialnych bdzie
si dokonywa za pomoc bezpatnego uytkowania. Koncepcja ta miaa szczeglnie due znaczenie w
doktrynie rewizjonistycznej. Bernstein uznawa, e ju w kapitalistycznym pastwie mog
wystpowa i faktycznie wystpuj pierwiastki przyszego ustroju. Istniej bowiem - przekonywa - w
gospodarce kapitalistycznej takie dziedziny, ktrych produkcja trafia do konsumenta nie drog
wymiany' towarw, lecz przez bezpatne uytkowanie)
- w dziedzinie ekonomicznej partia socjaldemokratyczna powinna dy do polepszenia warunkw
pracy i podniesienia stopy yciowej mas pracujcych. (Postulaty obejmoway m. in. rozbudow
rnorodnych form spdzielczoci, rozwijanie komunalnych form wasnoci, umacnianie pozycji
pastwa buruazyjnego w kapitalistycznej gospodarce)
Perspektywie reformistycznej drogi wrastania kapitalizmu w socjalizm podporzdkowa Bernstein
swj stosunek do podstaw marksowskiej filozofii. Odrzuca marksowsk dialektyk; utosamia j nie bezpodstawnie - z dialektyk Hegla i uwaa za przeytek heglizmu. Dialektyka stanowia dla
zdradliwy element w doktrynie Marksa, ktry by "puapk postawion na drodze wszelkiego
prawidowego ujcia rzeczy". Rewizjonizm Edwarda Bernsteina pozyska wielu zwolennikw. W
przeddzie pierwszej wojny wiatowej na jego pozycjach stana wikszo przywdcw partii
socjaldemokratycznych zrzeszonych w II Midzynarodwce. Wtedy te doszo do rozbicia ruchu
robotniczego w Europie na lewic i prawic. Rewizjonizm zrodzi ostre walki frakcyjne w
poszczeglnych partiach i dugoletnie spory teoretyczne o drogi wiodce do socjalizmu.
33.MATERIALIZM HISTORYCZNY MARKSA I ENGELSA
Materializm historyczny, marksowska historiozofia, kierunek stworzony w filozofii przez K.
Marksa i F. Engelsa, bdcy konsekwencj zastosowania materializmu dialektycznego do okrelenia
praw rozwoju czowieka, spoeczestwa i przebiegu procesu historycznego. Zasady materializmu
historycznego
zostay
sformuowane
przez
nich
w
pracy Ideologia
niemiecka.
Do podstawowych warunkw istnienia i rozwoju stosunkw ludzkich, a przez to i historii, zaliczaj
oni m.in.: istnienie przyrody, rezultatem rozwoju ktrej jest istnienie i mono istnienia ludzi,
43

istnienie materialnych warunkw ycia ludzi i ich dziaania, mono zaspokojenia podstawowych
potrzeb gwarantujcych ycie i rozwj.
1. Sfery ycia spoecznego.
Przeniesienie zasad materializmu i materialistycznej metody dialektycznej na badanie ycia
spoecznego i realnych procesw spoeczno-historycznych okrelono mianem materializmu
historycznego. Marks i Engels stwierdzili, e umysowy i polityczny rozwj spoeczestwa jest
okrelony prac. W przedmowie do Przyczynku do krytyki ekonomii politycznej da zwizy
wykad na temat bazy i nadbudowy oraz ich wzajemnego stosunku, wykazujc, e caoksztat
stosunkw produkcji, odpowiadajcy okrelonemu szczeblowi si wytwrczych, stanowi ekonomiczn
struktur spoeczestwa, realn baz, na ktrej si wznosi nadbudowa prawna i polityczna, a ktrej
odpowiadaj okrelone formy wiadomoci spoecznej. Wyrnia wic Marks trzy sfery ycia
spoecznego: baz, nadbudow i formy wiadomoci spoecznej. Rozwin to twierdzenie Engels,
gdy pisa w Anty-Duhringu, e kadorazowa struktura ekonomiczna spoeczestwa stanowi realn
podstaw, za pomoc ktrej daje si w ostatniej instancji wytumaczy cala nadbudowa instytucji
prawnych i politycznych, jak rwnie wyobrae religijnych, filozoficznych i innych, waciwych
kademu okresowi historycznemu. Zatem Marksowi nieobca bya myl, e polityczno-prawna
nadbudowa nie jest czym biernym, ale e moe rwnie ksztatowa przemiany w bazie.
Stosunek rnych sfer ycia spoecznego do siebie nie stanowi dla twrcw "socjalizmu naukowego"
stosunku jednostronnego zdeterminowania nadbudowy i wiadomoci przez baz; by to stosunek
oparty na wzajemnym wpywie i przenikaniu si, dajcy wielkie szans realnej aktywnoci rwnie
rozmaitym formom wiadomoci spoecznej.
2. Klasy i walki klasowe.
Istotnym skadnikiem materializmu historycznego bya teoria klas i walk klasowych. . Wkad
marksizmu do teorii klasy sprecyzowa sam Marks. Co si mnie tyczy - pisa w jednym z listw do
Weydemeyera - to nie przypada mi ani zasuga odkrycia istnienia klas w spoeczestwie
nowoczesnym, ani zasuga odkrycia ich waki midzy sob (...). To, co ja wniosem nowego, polega
na udowodnieniu: 1) e istnienie klas jest zwizane tylko z okrelonymi historycznymi fazami
rozwoju produkcji; 2) e walka klas prowadzi nieuchronnie do dyktatury proletariatu; 3) e owa
dyktatura jest sama tylko przejciem do zniesienia wszelkich klas i do spoeczestwa
bezklasowego. Nie zmienia to faktu, e w marksizmie brakuje definicji pojcia klasy spoecznej.
Pierwsze spoeczestwa klasowe powstay w wyniku rozkadu ustroju wsplnoty pierwotnej. Klasowy
podzia spoeczestwa charakteryzuje przede wszystkim wzajemny stosunek klas w dziedzinie
produkcji dbr materialnych. Rnica miejsca poszczeglnych klas w systemie produkcji wypywa
wanie z rnego stosunku klas do rodkw produkcji. Marks i Engels podkrelali wielokrotnie, e
walka klasowa jest prawem historycznym, dziaajcym we wszystkich tych spoeczestwach, ktre si
skadaj z antagonistycznych klas. Stwierdzali, e walka klas przenikajc ca histori spoeczestwa
stanowi si napdow jego rozwoju. Walka klasowa - wywodzili - toczy si we wszystkich sferach
ycia spoeczestwa. Klasy prowadz ze sob walk ekonomiczn o rol i miejsce w dziedzinie
produkcji i podziau dbr materialnych. Prowadz rwnie walk polityczn o wadz, o zmian
ksztatu pastwa, a take walk ideologiczn. Wszystkie te formy walki przenikaj si wzajemnie i
uzupeniaj. Marks i Engels nie omieszkali si chepi, e odkryli i uzasadnili historyczn rol
proletariatu jako klasy rewolucyjnej, powoanej do tego, aby obali kapitalizm i doprowadzi
spoeczestwo do komunizmu. Teza, e walka klasowa prowadzi nieuchronnie do dyktatury
proletariatu, a z kolei dyktatura proletariatu to narzdzie zlikwidowania klasowego podziau

44

spoeczestwa i ustanowienia bezklasowego spoeczestwa komunistycznego, miaa demaskowa

goszon przez buruazj reformistyczn polityk harmonii interesw.
3. Pastwo i prawo.
Pastwo i prawo to zjawiska historyczne; s one rezultatem okrelonego stadium rozwoju spoecznego
i stanowi instrument panowania jednej klasy nad innymi klasami. Engels pisa to z reguy jest ono
pastwem klasy najsilniejszej, ekonomicznie panujcej, ktra przy jego pomocy staje si rwnie
panujca politycznie i w ten sposb zdobywa nowe rodki do ciemienia i wyzyskiwania klas
rzdzonych. Tak wic pastwo staroytne byo przede wszystkim pastwem
wacicieli
niewolnikw, podobnie jak pastwo feudalne byo organem szlachty do ciemienia poddanych i
paszczynianych chopw, nowoytne za pastwo parlamentarne jest narzdziem wyzysku pracy
najemnej przez kapita. Cech pastwa opartego na wyzysku jest istnienie publicznej wadzy, ktra
jest oddzielona od mas ludowych i ktr sprawuj specjalne siy, takie jak np. wojsko, cay zastp
specjalistw od polityki, aparat biurokracji, policja, wywiad itp. Pastwo zatem to take machina
kierownicza, dysponujca wasnym, wydzielonym od ogu spoeczestwa aparatem przymusu.
Czasem robi to nawet wraenie, e pastwo odrywa si od swojej panujcej klasy; nie jest to wszake
moliwe na dalsze met. Albowiem nawet pastwo maksymalnie autorytarne, o aspiracjach do
ponadklasowoci, nigdy nie przestaje by w gruncie rzeczy organizacj suc - lepiej czy gorzej klasie panujcej. Pastwo dziaajce w obronie istniejcego ustroju ekonomicznego, ktry wyraa
interesy klasy panujcej, tworzy rwnie prawo, tzn. okrelony system norm, odzwierciedlajcych
wol tej klasy, majcych walor przymusu i zabezpieczonych sankcj wadzy. Bdc odbiciem
okrelonych stosunkw ekonomicznych, stosunkw produkcji i wasnoci, prawo utrwala je i sprzyja
ich dalszemu rozwojowi. Prawo jest wic wol klasy panujcej, podniesion do rangi ustawy.
Prawo jest niczym bez aparatu mogcego zmusza do przestrzegania norm prawnych. Pastwo i
prawo - twierdzili Marks i Engels stanowi najwaniejszy element nadbudowy spoeczestw
klasowych, a mianowicie jej cz polityczn. W ramach kadego typu pastwa istniej rne formy
pastwa. Typ pastwa zaley od historycznie okrelonego, ekonomicznego ustroju spoeczestwa, od
tego, jaka klasa znajduje si u wadzy; formy pastw zale natomiast od konkretnych warunkw
historycznych, rozwoju danego kraju, od tego, na jakim szczeblu rozwoju danej formacji znajduje si
spoeczestwo, od stopnia pogbienia si i zaostrzenia sprzecznoci klasowych, od istniejcego
ukadu si klasowych itp. Engels w swej krytyce programu erfurckiego niemieckiej partii
socjaldemokratycznej wyrazi pogld, e specyficzn form dyktatury proletariatu jest republika
demokratyczna. Rzecz prosta, Engels mia tu na myli nie republik parlamentarn typu zachodniego,
lecz republik o nowej treci klasowej.
4. Rewolucja
Centralnym czonem marksowskiej refleksji o pastwie bya ideologia rewolucji. Marks i Engels
"odkryli" prawo rewolucji spoecznej jako nieodzownego elementu procesu dziejowego i dali
uzasadnienie historycznej koniecznoci rewolucji proletariackiej. Z form rozwoju si wytwrczych
stosunki te zamieniaj si w ich kajdany. Wwczas nastpuje epoka rewolucji socjalnej. Innymi
sowy: stale zaostrzajca si walka klasowa przeistacza si w kocu w walk polityczn, czyli w walk
o wadz. Niezbdnym bowiem warunkiem realizacji prawa koniecznej zgodnoci stosunkw
produkcji z charakterem si wytwrczych - stwierdzali twrcy marksizmu - jest przejcie wadzy
pastwowej z rk klasy reakcyjnej w rce klasy przodujcej. Std te podstawowym zagadnieniem
kadej rewolucji jest zagadnienie wadzy pastwowej. Poniewa za adna klasa panujca nie
zrezygnuje z niej dobrowolnie, przeto nowa klasa i nowe stosunki produkcji mog triumfowa tylko
wtedy, kiedy stara wadza zostanie obalona przemoc. W ten sposb twrcy marksizmu doszli do
45

przekonania, e rewolucje spoeczne s nie odchyleniem, lecz wanie koniecznoci, rzdzc

rozwojem spoeczestw (rewolucje to parowz dziejw - pisa Marks).
5. Rola mas ludowych i jednostki w historii.
Materializm historyczny zamierza uporzdkowa dotychczasowe wyobraenia o roli mas ludowych i
jednostki w historii. Przedtem w doktrynie panowao cakowicie idealistyczne pojmowanie roli
jednostki i mas w dziejach. Przyznanie ludowi roli twrcy historii byo konsekwencj dokonanego
przez Marksa i Engelsa "odkrycia", e si okrelajc rozwj spoeczestwa jest sposb produkcji
dbr materialnych. Historia spoeczestw - stwierdzali oni - bdc histori nastpujcych po sobie
sposobw produkcji, musiaa by tym samym histori wytwrcw dbr materialnych, histori mas
ludowych, ludu. Lud tworzy histori przede wszystkim dziki temu, e produkuje dobra materialne, e
prac sw tworzy skarby kultury materialnej i duchowej, e zmienia narzdzia pracy i rozwija siy
wytwrcze spoeczestwa. Chocia wytwrcy dbr materialnych, masy pracujce, byy uciskane
klasowo i wykonyway prac narzucon przemoc, to jednak masy te s dwigni dziejw ludzkoci.
Lud przygotowywa i realizowa wielkie przewroty techniczne, lud odgrywa wielk rol w politycznej
walce. Rwnoczenie jednak Marks i Engels nie mogli negowa czy pomniejsza roli jednostki i jej
wpywu na bieg wydarze historycznych. Im aktywniej masy ludowe uczestnicz w tych
wydarzeniach - podnosili - tym bardziej palce staje si zagadnienie kierowania masami, tym wiksza
jest rola przywdcw, politykw, ideologw. Odrzucajc idealistyczn koncepcj, goszc, jakoby
wybitne jednostki mogy dowolnie tworzy histori, Marks i Engels uznali czenie inicjatywy
poszczeglnych jednostek, wybitnych dziaaczy, partii, organizacji, ktre umiej si zwiza z
przodujc klas, podnie jej wiadomo i wskaza waciw drog walki. Wielki czowiek jest
wielki dlatego, e widzi dalej od innych i pragnie mocniej od innych. Twrcy marksizmu naciskiem
podkrelali, e wybitne postacie pojawiaj si z reguy w przeomowych chwilach narodu, wtedy
kiedy na porzdku staj nowe, wielkie zadania spoeczne. Uznajc znaczn rol jednostek w procesie
historycznym, a nawet przyznajc pewne znaczenie przypadkowoci w dziejach, ostro zwalczali
wszelkie teorie kultu jednostki jako koncepcje idealistyczne.
6. wiadomo spoeczna.
Wreszcie marksizm nie mg pomin rwnie problemu wiadomoci spoecznej i jej miejsca w
yciu spoeczestwa. Uzna spoeczn wiadomo za wytwr spoecznego bytu, za produkt
materialnego ycia spoeczestwa. Ogosi, e jaki jest byt spoeczny ludzi, taka te jest ich
wiadomo spoeczna, a wic idee i teorie polityczne, pogldy prawne, moralne, religijne, artystyczne
i filozoficzne. Ideologia w spoeczestwie klasowym ma charakter klasowy. Podkrela, e ideologi
panujc w spoeczestwie jest zawsze ideologia klasy panujcej pod wzgldem ekonomicznym i
politycznym. Uznajc wiadomo spoeczn za wytwr materialnego bytu spoecznego, Marks i
Engels starali si nie negowa aktywnej roli idei w yciu narodw. Pisali o niej jako o materialnej
potdze, ktra moe porywa masy. W pogldach Marksa na rol idei nie brakowao niekonsekwencji
i ewidentnych jednostronnoci.
Do

podstawowych

czynnikw

procesu

historycznego

zaliczali

oni:

1) pojawienie si potrzeby nowego typu, tj., takiej, ktrej nie mona byo zaspokoi dotychczasowymi
rodkami lub dotychczasowymi sposobami, lub te jej realizacja wymagaa zarwno nowych rodkw,
jak
i
nowych
sposobw.
2) pojawienie si w wyniku realizacji tej potrzeby wiadomoci refleksyjnej, i, co za tym idzie,
wiadomej
i
celowej
dziaalnoci
pracy.
46

3) zmienienie stosunku do przyrody, samego siebie i innych ludzi w wyniku zrealizowania potrzeby
nowego
typu,
wytworzenie
innych
potrzeb
nowego
typu.
W tym kontekcie zostaa wypowiedziana teza o pierwotnoci bytu ludzkiego w stosunku do ludzkiej
wiadomoci: Nie wiadomo okrela ycie, lecz ycie okrela wiadomo. Tak rozumiany
materializm historyczny wyklucza istnienie jakichkolwiek innych niematerialnych (nie
przyrodniczych)
bytw
i
wpywanie
ich
na
dzieje
i
losy
ludzkoci.
K. Marks i F. Engels tworzc teori materializmu historycznego wykazali, e:
1) rozwj spoeczestwa okrelaj obiektywne prawa, ktre nauka moe wykry i bada.
2) pogldy ludzi i instytucje spoeczne, zmiany w zakresie polityki, ideologii i kultury s
warunkowane
przez:
a)
rozwj
materialnego
ycia
spoecznego.
b) rozwj przekazywanych przez ludzi, utrwalonych i nietrwaych form wiadomoci, tj. dorobku
nauki, kultury, religii itp., ktre raz uksztatowane oddziauj zwrotnie na dalszy rozwj zarwno
ycia materialnego, jak i duchowego ludzi.
34.LENINIZM I STALINIZM
Lenin Wodzimierz Iljicz, waciwe nazwisko Uljanow (1870-1924), twrca partii bolszewickiej,
ideolog komunistyczny. Urodzi si w Symbirsku, w rodzinie nauczycielskiej. W 1891 w Petersburgu
ukoczy eksternistycznie studia prawnicze. Za dziaalno rewolucyjn zosta zesany na Syberi, a w
1900 uda si na emigracj. Tam redagowa pismo Iskra, bdce organem powstaej w 1898 SDPRR.
Na II Zjedzie SDPRR w 1903 doprowadzi do rozamu, tworzc frakcj bolszewikw (tzw. parti
nowego typu). Bya to organizacja zawodowych rewolucjonistw, zorganizowana na wzr wojskowy
w celu kierowania ruchem rewolucyjnym. W czasie rewolucji 1905 znalaz si w Rosji, ale nie odegra
w tych wydarzeniach znaczniejszej roli. Ponowny pobyt na emigracji powici pracy teoretycznej,
walce z mienszewikami, a take dokona w 1912 ostatecznego rozamu w partii i utworzy SDPRR(b)
- bolszewikw.
Leninowska koncepcja roli i organizacji partii proletariackiej.
Lenin sta na czele partii bolszewickiej, ktra w 1912 roku przyja nazw partii komunistycznej. Jego
twierdzenia dotyczce partii rewolucyjnej stay si jedn z podstaw i paszczyzn dziaalnoci ruchu
komunistycznego. Lenin rozumia rol partii i relacje pomidzy ni a klas robotnicz inaczej ni
Karol Marks. Podda krytyce stanowisko, e partia nie moe rozmija si z deniami proletariatu.
Twierdzi rwnie, e sama z siebie klasa robotnicza nigdy nie jest w stanie wytworzy wiadomoci
proletariackiej i rewolucyjnej (klasowa wiadomo polityczna moe by przyniesiona robotnikowi
tylko z zewntrz przez zorganizowanych rewolucjonistw, znajcych teoretyczne zaoenia
marksizmu) a udzia robotnikw w walce politycznej bynajmniej nie czyni jeszcze ich polityki
polityk socjaldemokratyczn. Lenin wywodzi, e jest niemoliwe, aby w pastwie buruazyjnym
proletariat mg mie inn ni buruazyjna wiadomo, bo ideologia buruazyjna posiada o wiele
wicej rodkw rozpowszechniania ni socjalistyczna. Partia powinna by ruchem zdeterminowanych,
zawodowych rewolucjonistw, ktrzy s poddani dyscyplinie i gotowi do powice.
Zasady organizacyjne partii robotniczej:
- zachowujca cigo organizacja kierownikw zapewni trway ruch rewolucyjny
- im szersze s masy wcigane do walki tym konieczniejsza taka organizacja i tym mocniejsza
powinna by taka organizacja (sia partii zaleaa od udzielanego jej przez masy poparcia)
47

- w skad organizacji powinni wchodzi gwnie ludzie zajmujcy si zawodowo dziaalnoci

rewolucyjn i ktrzy opanowali sztuk walki z policj polityczn to w warunkach konspiracji
utrudni wykrycie takiej organizacji
- powinien poszerza si skad osb spord innych klas spoeczestwa obok klasy robotniczej, ktre
bd miay mono brania czynnego udziau w ruchu
- za czonka partii nie uznaje si kogo, kto nie jest wczony w struktury organizacyjne, ktre opieraj
si na cisej dyscyplinie (centralizmie demokratycznym) a nie na zasadach demokracji (Lenin
krytykowa bronicych jej mienszewikw)
Dowodem poparcia, jakim cieszya si partia byo dla Lenina trwanie wadzy radzieckiej. Na partiach
typu bolszewickiego, opierajcych si na rewolucyjnej teorii i reprezentujcych obiektywny interes
proletariatu, wzorowa si ruch komunistyczny na caym wiecie.
Leninowska teoria rewolucji i jej wpyw na ruch robotniczy.
Wedug Lenina rewolucja proletariacka bya nieunikniona i miaa ogarn cay wiat (teoria
imperializmu), dziki czemu powstaoby jedno wiatowe pastwo proletariatu. Gotw by Lenin
akceptowa przejciowy postulat zlania si narodw (cel socjalizmu), jako konieczny dla zwycistwa
rewolucji. Pocztkowo popiera tez socjaldemokratw, e bdzie miaa ona charakter buruazyjno
demokratyczny. Powtarza, e socjaldemokraci powinni czynnie poprze rewolucj, poniewa
marksizm uczy energicznego udziau, walki o proletariacki demokratyzm i doprowadzenie rewolucji
do koca. Rezultatem tego udziau miaa by rewolucyjno demokratyczna dyktatura proletariatu i
chopstwa ( byo to haso przejciowe, poniewa chopstwo uwaano za drobn buruazj, a
ignorowanie tego zadania w okresie rewolucji demokratycznej dla Lenina byoby reakcyjne).
Wszelkie dziaania, jeli tylko przybliay zwycistwo proletariatu, byy usprawiedliwione. Gwnymi
rdami poparcia de rewolucyjnych byy wedug Lenina:
- sojusz z chopstwem (ktre powinno natychmiastowo realizowa przeobraenia rolne)
- ogoszenie programu w sprawie zniesienia ucisku narodowociowego (prawo do samookrelenia
wszystkim narodom wchodzcym w skad pastwa chocia waciwie gwnym zadaniem partii
byo popieranie samookrelenia nie ludw i narodw, lecz proletariatu w onie kadej narodowoci,
ktry powinien by jak najcilej zjednoczony).
Poza tym Lenin popiera walk z wszelkim uciskiem narodowym a sprzeciwia si walce o ,,kultur
narodow. Bowiem proletariat popiera mia to, co sprzyjaoby zacieraniu si rnic
narodowociowych i stapianiu si narodw. Kolejnym postulatem wysunitym przez Lenina byo
wykorzystanie wojny i de do jej zakoczenia w celu przeprowadzenia rewolucji. Zadaniem
robotnikw i ruchu robotniczego jest zwalcza wojn, ale nie pacyfistycznymi hasami a wznieceniem
wojny domowej i rewolucji. Lenin analizowa wojn jako moment sprzyjajcy rewolucji, lubi cytat
,,wojna to kontynuowanie polityki innymi rodkami. I wojna wiatowa bya dla niego wojn
imperialistyczn i nonsensem wg niego byoby goszenie hase pokojowych, gdy one utrzymywayby
dawny system. Jedynym wic wyjciem na pooenie kresu wojnie byo dokonanie rewolucji klasy
robotniczej. Wodzimierz Lenin wytyczy drog i metody dziaania na niemal cay XX wiek dla tej
czci ruchu robotniczego, ktra okrelia si jako ruch komunistyczny.
STALINIZM

48

Jzef Stalin - polityk i teoretyk komunistyczny, wieloletni przywdca ZSRR. W latach 1894-1899
przebywa w Seminarium w Tyfilisie. W latach 1906-1907 bra czynny udzia w napadach
rabunkowych, ktre zasilay kas Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji. Okres midzy 1908
a 1917 rokiem spdza na zsykach i wizieniach. Po rewolucji listopadowej zosta ekspertem partii do
spraw narodowociowych. W 1922 roku z polecenia Lenina zosta sekretarzem generalnym partii. Po
mierci Lenina wyeliminowa najwaniejszych przeciwnikw politycznych. W 1929 roku przej
peni wadzy i sta si despotycznym dyktatorem ZSRR. Okres rzdw Stalina charakteryzowa si
wzmoonym terrorem przybierajcym najczciej formy "czystek", dotykajcych najbardziej
oddanych zwolennikw reimu i dotychczasowych wsppracownikw. Posugiwano si pojciem
moralnoci rewolucyjnej i praworzdnoci socjalistycznej, zaczerpnitej z marksizmu, ktre
uzasadniay walk z rzeczywistym jak i rzekomym wrogiem. Do wrogw ustroju komunistycznego
naleeli te intelektualici i przedstawiciele kadry oficerskiej, ktrzy byli represjonowani przez
wadz. Stalin pozbywa si fachowcw i ludzi wyksztaconych twierdzc, e wierno ideologii
zastpi moe wszelkie kwalifikacje. Od roku 1929 Stalin rozpocz przejmowa najwysze funkcje
w pastwie, partii, armii oraz midzynarodowym ruchu robotniczym. System wodzowski przeobrazi
si w kult jednostki. W okrelaniu cech wodza odwoywano si do skojarze racjonalnoprzyrodniczych. By nazywany socem ludzkoci i geniuszem. Nauka radziecka wedug oficjalnej
propagandy zajmowaa najwysz pozycj w wiecie czerpic siy z jedynie susznej ideologii.
Wszelkie rodzaje sztuki rozwijay si wycznie na gruncie oficjalnej doktryny, a kryterium ich oceny
byo to czy s postpowe czy te nie. Pisarze odpowiedzialni byli za ksztatowanie postaw
spoecznych. W kwestiach ekonomiczno-gospodarczych jedynym susznym rozwizaniem bya
gospodarka planowana przedstawiajca wzorce przodownikw pracy. Jedynie suszna interpretacja
doktryny marksistowskiej jak i wskazwka, jakie pogldy i zachowania s zgodne z intencjami
reimu wskazywaa ksika pira Stalina "Krtki kurs WKP (Wszechstronnej Komunistycznej Partii).
W zamyle Stalina suy miaa jako podstawa jego kultu. Stalin uwaa si za wiernego ucznia
Marksa i Engelsa. Dowodzi, e naley zbudowa "socjalizm w jednym kraju" oraz zabezpieczy
mode pastwo komunistyczne przed interwencj kapitalistyczn. Dopenieniem tych idei bya
goszona przez Stalina w latach 30 dwudziestego wieku kolejna teza o narastaniu sprzecznoci
klasowych w miar budowy socjalizmu. Masowa kolektywizacja rolnictwa, ktr Stalin wprowadzi w
1929 roku miaa na celu doprowadzi do "likwidacji kuakw jako klasy". Wyraa przekonanie, e
likwidacja chopstwa doprowadzi do wprowadzenia ustroju komunistycznego, w ktrym nie bdzie
klas spoecznych. Tez o walce klas usprawiedliwiano take masowy terror i ludobjstwo w ZSRR, a
po II wojnie wiatowej represje w innych krajach socjalistycznych.
35.ANARCHIZM
Nazwa i pojcie
- anarchia pochodzenie od greckich an i arke = brak rzdu lub rzdzcych
- 2 znaczenia: pozytywne (gdy wyraa bezrzd jako postulat zniesienia pastwa i utworzenia
bezpastwowego ustroju demokratycznego = anarchizm), negatywne (kojarzenie z samowol i
chaosem)
- Proudhon ojciec anarchizmu pierwszy uywa tego terminu
- Bakunin uywa nazwy kolektywizm (bo dominuje negatywne ocenianie anarchizmu)
- Marks: anarchizm przejawem utopijnej niepraktycznoci
- nie jest doktryn jednolit kryteria podziau:
- 4 gwne nurty (chronologicznie): indywidualistyczny, kolektywistyczny, komunistyczny,
syndykalistyczny
- Kropotkin: anarchizm nazwa praktyki i teorii ycia, gdzie spoeczestwo nie posiada rzdu;
harmonie gwarantuje nie prawo, a porozumienie zawarte na zasadzie wolnoci
49

midzy rnymi grupami terytorialnymi i zawodowymi (produkuj nieskoczon rnorodno

potrzeb i aspiracji cywilizowanych ludzi)
Idee anarchizmu
# idea wadzy
- nie moe by zredukowana do krytyki wadzy pastwowej
- zawsze krytyka pastwa, czasem rzdw i innych przejaww wadzy
- wykorzystanie wszystkich znanych argumentw przeciwko pastwu (sztuczno, hierarchiczno,
przymusowo)
- wrogie odnoszenie si do narzdzi pastwa polityki, politykw, partii politycznych i prawa
- nieufno wobec religii i Kocioa (utrwalaj przejawy wadzy i hierarchicznoci)
- sprzeciw wobec tradycji i historii jako czynnikw zachowujcych pami o pastwach etc.
- pastwo nie ma charakteru historycznego, klasowego, zwizanego ze spoecznymi podziaami pracy
i narodzinami wasnoci prywatnej
- powizanie genezy pastwa z aspiracjami ludzi wadczych
- uznanie natychmiastowego zniesienia pastwa moliwym
# idea spoeczestwa
- jednostka ludzka nie podporzdkowana spoeczestwu
- zainteresowanie istot kadego, pojedynczego czowieka
- osadzone w przekonaniu o istnieniu naturalnej harmonii midzy czowiekiem i przyrod, ktrej cz
podporzdkowana jej prawom stanowi spoeczestwo
- dobrowolno przy powoywaniu i utrzymywaniu wszelkich organizacji tworzcych ramy
spoeczestwa (negatywnie znana jako antyetatyzm)
- dopuszcza istnienie elementw organizacji (konieczno spoeczna + jednoczesna obawa)
- brak koniecznoci istnienia organizacji pastwowej (czasem odrzuca Koci)
# idea rwnoci
- powizana cile z ide sprawiedliwoci obie tworz podstawy funkcjonowania gospodarki
- na og ludzie rwni sobie (denie do wolnoci w yciu doczesnym; wyjtek to anarchizm
chrzecijaski, bo rozciga rwno na aspekt duchowy)
- rwnoci sprzeciwiaj si organizacje oparte na zasadach hierarchicznoci, centralizacji i
koncentracji decyzji opowiedzenie si za demokracj bezporedni, decentralizacj i dekoncentracj
decyzji
- idee sprawiedliwoci i rwnoci przywiecaj modelowaniu wzoru gospodarki anarchizmu, gdzie
sprawy zasady podziau dbr s waniejsze ni sprawy organizacji produkcji
- brak zwizkw midzy produkcj, wymian i konsumpcj (lub s one rozerwane)
# idea zmiany
- rozlege spektrum praktyk i strategii opartych na rodkach przemocy i pokojowych, rewolucyjnych i
reformistycznych, zorganizowanych i spontanicznych, jednorodnych i czach ich elementy
- przemoc odrniona od siy
- aprobowana przemoc otoczona niemal kultem sia oczyszczajca i twrcza, konieczna i moralna;
burzy stare i daje nadzieje na nowe
- przemoc przeciwstawiana sile pastwa, narzucajcego ludziom zo, nierwno i niesprawiedliwo
- sia za pastwa cieszy si legalnoci anarchistyczna przemoc suca celom dobra zasuguje na
aprobat moraln
- opowiadanie za spontaniczn rewolucj ludow jako imperatywem moralnym, a nie koniecznoci
historyczn
- propaganda czynem wyej ni propaganda sowem
- praktyka: powstania, reformy, strajki generalne, marsze godowe, bierny opr i inne rodki perswazji
Anarchizm indywidualistyczny
50

- denie do penej, absolutnej wolnoci jednostki ludzkiej, unikajcej podporzdkowania grupowym

formom wspycia
- uwzgldnia elementy organizacyjne (zwizane ze spoeczestwem i pastwem) w jak najmniejszym
zakresie - zgoda na minimum spoeczestwa, organizacji i pastwa
- czerpie z wszelkich nurtw pochwalajcych indywidualizm, atomizm spoeczny, egocentryzm,
egoizm
Pierre Joseph Proudhon anarchoindywidualizm francuski
- ojciec anarchizmu, bo nadaje sowu anarchia pozytywny sens porzdku spoecznego, nie opartego
na przymusie
- swobodne stowarzyszenie, wolno to jedyna suszna forma spoeczestwa
- sprawiedliwo jako najlepsza miara stosunkw spoecznych zapewniona przez umow
- dobrowolna umowa zastpi przymus pastwowy, zastpi wolno i rwno ekwiwalentnej wymiany
ekonomicznej i wprowadzi wzajemno (mutualizm) we wszystkich stosunkach midzyludzkich
- spoeczestwo mutualistyczne = gwarantystyczne
- wasno niepochodzca z wasnej pracy to kradzie
- pienidz jako zo umoliwiajce osiganie dochodw bez pracy
- wymian bezpienin realizowa powinny banki wymiany towarw, udzielajce pracownikom
bezprocentowych kredytw w dobrach powszechnego uytku i rodkach produkcji
- pokojowa droga organizowania spoeczestwa anarchistycznego
- rewolucja tyrani najgorsz z tyranii
- wybory powszechne s fikcj, zasada przedstawicielstwa sprzeczna z suwerennoci narodu, wadza
polityczna to przejaw despotyzmu
Anarchizm kolektywistyczny
- gwna warto upatrywana w wolnoci jednostki ludzkiej nie mona jej zrealizowa poza
kolektywami spoecznymi
- prba pogodzenia zasady zespoowoci dziaania jednostek z zasad wolnoci
- doktryna solidaryzmu i altruizmu; wspycia kolektywnego w ramach spoeczestwa
bezpastwowego
- spoeczestwo i pastwo (tworzce je kolektywy) to wsplne dobro jednostek realizujcych w nich
wolno
- Michai Bakunin sformuowa doktrynalne podstawy anarchokolektywizmu
- krytyka wszelkiego pastwa i tworzonego przez nie prawa sztuczne instytucje przemocy,
ograniczajce wolno jednostki sprzeczne z natur czowieka
- rzdzcy nios zniewolenie rzdzonym (stosunki wewntrzne), pastwa potne pastwom maym
(SM)
- sprawowanie wadzy politycznej psuje najlepszych nawet ludzi prowadzi do pogardzenia masami i
przeceniania wasnych zasug
- brak pozytywnej roli prawa w spoeczestwie, nawet gdyby oparte byo na naukowych podstawach
- szybkie zmiany spoeczne podwaaj prawdziwo naukowych twierdze o spoeczestwie i
sensownoci opartych na nich praw
- pochwaa dla wizi spoecznych opartych na obyczajach, tradycji i solidarnoci krytyka wizi
wymuszonych przez pastwo
- denie do natychmiastowego zniesienia pastwa, prawa i zrealizowania kolektywistycznego
spoeczestwa anarchistycznego cel osign na drodze ywioowej rewolucji robotniczo-chopskiej,
wywoanej przez tajn organizacj spiskow, nie unikajc terroru
- idea bezpastwowego spoeczestwa luny zwizek produkcyjnych kolektyww robotniczych w
miecie, na wsi zrzesze chopskich kolektywy tworz co na wzr federacji w skali gmin, okrgw,
kraju, ludw sowiaskich, Stanw Zjednoczonych Europy i caego wiata
51

- odrzucenie formy wasnoci prywatnej rodkw produkcji i dziedziczenia wasnoci

- przewiduje uspoecznienie rodkw produkcji i rwnociowy podzia produktw tak ksztatuje si
rwno spoeczna = nowa forma stosunkw midzyludzkich, gdzie panuje solidarno i umoliwione
jest korzystanie ze wszystkich dbr
Anarchizm komunistyczny
- anarchokomunizm moe by uznawany za odmian anarchokolektywizmu
- komunici liberalni, komunici bezpastwowi
- racjonalny anarchista musi by komunist, bo tylko wsplnota gwarantuje peni wolnoci
- zasada: od kadego i kademu wedug jego woli
Piotr Kropotkin
- poczenie postulatu absolutnej wolnoci jednostki z zasad komunizmu ekonomicznego (=
wsplnota wartoci rodkw produkcji i produktw konsumpcyjnych)
- wolno okrelana w sposb negatywny jako mono dziaania wolnego przed kar spoeczn,
otwierajca moliwoci dla wolnoci pozytywnej
- ekonomika komunistyczna jako zwizek samorzutnie powstaych wsplnot produkcyjnych
- istnieje praktyczna trudno w uzgodnieniu absolutnej wolnoci jednostki z racj jej bytowania we
wsplnocie
- konieczno i moliwo zniesienia pastwa + natychmiastowego przejcia do bezpastwowego
komunistycznego spoeczestwa anarchistycznego
- wiara w instynkt spoeczny mas
- rewolucja musi by poprzedzona dobrym przygotowaniem (propagandowe i militarne)
- mafijna istota pastwa towarzystwo wzajemnych ubezpiecze midzy wacicielem, onierzem,
sdzi i ksidzem zawizane w celu zapewnienia sobie wadzy i utrwalenia przewagi ekonomicznej
- marzenie: ustrj spoeczny dobrobytu materialnego, doskonaoci moralnej, gdzie ludzie kierowaliby
si potrzeb szukania pomocy, wspdziaania i sympatii
- wszelkie wspzawodnictwo zawsze szkodliwe dla gatunku ludzkiego, pomoc wzajemna.
Anarchizm syndykalistyczny
- zwolennicy: nazwa syndykalizm; przeciwnicy: anarchizm syndykalistyczny, anarchosyndykalizm
- projekty ustroju spoecznego opartego na syndykatach = zwizkach zawodowych czcych wadz
polityczn z wadz ekonomiczn i z polityk kulturaln
- kada ga przemysu zorganizowana w syndykaty = zespoy niezalenych kolektyww zwizkw
robotniczych (kontrola nad produkcj, dystrybucj, kultur)
- specjalne rady robotnicze koordynacja wsppracy syndykatw wszystkich gazi przemysu
- odrzucenie rewolucji i parlamentaryzmu jako form walki
- anarchosyndykalizm nawizuje do anarchizmu i socjalizmu
- uwielbienie dla maszyny + preferowanie modelu gospodarczego opartego na przemyle (brak mowy
o roli rolnictwa)
- denie do zastpienia aktywnoci partii robotniczych aktywnoci syndykatw
robotniczych kierunek: socjalizm
- wadza moe by ograniczona do administrowania (prostsze od sprawowania wadzy; moliwe do
realizacji przez robotnikw) zarzdzanie rzeczami, nie ludmi
- czowiek wolny od przymusu pastwowego nie jest przedmiotem wadzy staje si aktywnym
podmiotem
- rozwj u schyku XIX wieku; zoty okres 1. wierwiecze XX wieku - ojczyzn Francja
Georges Sorel gwny interpretator myli:
- syndykaty jako podstawowa, wielofunkcyjna organizacja robotnicza, zdolna do wyzwolenia
robotnikw spod wpyww buruazji i inteligencji i uksztatowania wasnej postawy moralnej,
politycznej
52

- cel: przeobraenie kapitalizmu w socjalizm [oparty na federalizmie syndykatw]

- masy ludowe nie mog by si napdow dziejw si tak elity przywdcw
robotniczych [popychaj pasywne masy do dziaania za pomoc mitw spoecznych chrzecijanie
mit przyjcia Chrystusa; jakobini - mit wolnoci, rwnoci braterstwa]
- mit strajku powszechnego porwie klas robotnicz do rewolucyjnego zniesienia kapitalizmu i
utworzenia spoeczestwa anarchosyndykalistycznego
- odrzucenie utopii = nierealnej wizji przyszoci demoralizujcej i demobilizujcej masy.
36.CHARAKTERYSTYKA KONCEPCJI SOCJALISTYCZNYCH
Socjalizm (ac. Socius wsplny, zczony, Societas wsplnota); Dwa znaczenia : myl
socjalistyczna i myl polityczna.
a) Myl socjalistyczna doktryny, teorie i pogldy socjalistyczne w yciu umysowym
spoeczestwa XIX i pocz. XX w., np. socjalizm utopijny, komunizm, marksizm, leninizm,
demokratyczny socjalizm. Ich cechy wsplne to negatywny stosunek do ustroju
kapitalistycznego oraz denie do polepszenia stosunkw spoecznych. Socjalizm to :
a. Egalitaryzm
b. Wasno spoeczna
c. Gospodarka planowa
d. Kooperacja
e. Podzia dbr
f. Optymizm na przyszo
b) Socjalizm wystpuje znamiennie z terminem komunizm (1848 *Manifest robotniczy-1919
*Leninizm), z czasem pod wpywami historycznymi nie moemy nada tym terminom
podobnych znacze. Socjalizm kojarzony z demokracj typu zachodnioeuropejskiego,
komunizm z ideologi pastwa i partii Lenina.
c) Socjalici prowadzili rn dziaalno zorganizowan. Polityczna (zwizana z pastwem)
jako najwaniejsza, pniej ekonomiczne jak spdzielczo, zwizki zawodowe a z
kulturalnych np. stowarzyszenia owiatowe.
d) Doktryna Marksa i Engelsa staa si ideologi, ktr przejmowao wiele pastw w Europie.
To take idea sprawiedliwoci spoecznej idea produkcji i stosunkw spoecznych, dystrybucji dbr,
zakadajcy rwno wszystkich ludzi, zniesienia przywilejw, likwidacj hierarchicznych podziaw,
wprowadzenie
rozdziau
dbr
w
sposb
zaspokajajcy
ludzkie
potrzeby.
Zalki i rozwj socjalizmu przypadaj na wiek XIX, gwnie 1848 Manifest komunistyczny
propagujcy socjalizm na wiecie oraz 1899 Biblia rewizjonizmu Bernsteina. Komunizm mia
przeksztaca si w socjalizm, na co dowodem jest wystpienie dwch midzynarodwek, w
szczeglnoci
tej
z
1923

Socjalistyczna
Midzynarodwka
Robotnicza.
Rozwj socjalizmu przebiega wolno, lecz da podstaw funkcjonowania mocnej, sprystej struktury
organizacyjnej. Przez Drug Midzynarodwk 1889 powstawa zaczy kka i grupy socjalistyczne,
stowarzyszenia polityczne (prapartie), nowoczesne partie polityczne z wielkoprzemysow klas
robotnicz
na
czele.
Geograficznie socjalizm rozprzestrzenia si z zachodu na wschd, od pastw wysoko rozwinitych do
tych nieco zacofanych. Od Francji i Anglii (Fouriera, Saint-Simona, Owena) socjalizm wkroczy do
Niemiec a po rewolucji bolszewickiej do Rosji. Na wiecie nieznacznie, w Stanach si w ogle nie
przyj.
Ideologia socjalna wyoniona z hase rewolucji francuskiej czca wolno, rwno, braterstwo
powstaje egalitaryzm denie do zrwnania wszystkich czonkw spoeczestwa pod wzgldem
ekonomicznym, spoecznym, prawnym i politycznym. Domniemanie naturalnej rwnoci czowieka i
53

posiadania tych samych potrzeb. Zrwnanie pojmowano dwutorowo : absolutnie lub relatywnie.
Wolno odnosi si do wolnoci politycznej i zrwnania praw proletariacko-plebejskich i otrzymania
rwni praw wyborczych i moliwoci reprezentacji na najwyszych szczeblach wadzy. Braterstwo to
szczcie powszechne i harmonijne ycie spoeczestw Europy. Proletariusze wszystkich krajw,
czcie si (Manifest Komunistyczny).
Socjalizm utopijny Friedrich von Hayek nazwa tak niektre z XX wiecznych pastw pozostajce
pod orbit wpyww Zwizku Radzieckiego. Zaoenia socjalizmu utopijnego to spoeczestwo
idealne, arbitralny podzia dbr materialnych i niematerialnych. Koncepcja dosiga organizacji
procesu produkcji, model produkcji i podziau pracy. Problem pojawia si, gdy zerkniemy na strategi
tej ideologii skoro ustrj jest spoeczny i pozbawiony indywidualizmu to brakuje zarzdcy,
monarchy. Zakada si wyszo wsplnoty, spoecznoci nad jedostk w opozycji do liberalnego
indywidualizmu. Wsplne denia przedstawicieli socjalizmu utopijnego to stabilizacja ukadu
spoeczno-gospodarczego, koniec de do polepszenia swojego bytu, brak skonnoci do
eksperymentowania, pozbawienie ambicji indywidualnych. Ma panowa unormowana egzystencja
dajca poczucie powszechnej sprawiedliwoci. ac. U-topos : nie-miejsce, miejsce, ktrego nie ma.
Pierwszy raz nazw utopia zastosowa Tomasz Morus w XV w. W literaturze opisywana jako idealna
wyspa.
Saint Simon (Sensymonizm) nauczyciel, wsppracownik i inspirator myli Augusta Comte, Claude
Henri de Saint-Simon (1760-1825). Wyznawa myl zjednoczonej Europy zainspirowany
funkcjonowaniem brytyjskiego parlamentu. Konieczny jest stay i konieczny postp ludzki, wiedza,
rozum, odrzucenie koncepcji praw natury i historiozofii. W dziejach ludzkiego umysu wyrniamy
trzy epoki : teologiczn, metafizyczn i pozytywn. Wedug Saint-Simona ludzko przechodzi take
okresy historyczno-filozoficzne : krytyczne i organiczne. Krytyczne to indywidualizm, walka
jednostek i cieranie si pogldw ludzkich. Organiczne to spjno, porzdek i solidarno w drodze
do konkretnego celu. Czasy nowoytne to okres krytyczny, jednak w przyszoci socjalizm mia by
organiczny co zostao opisane w dziele pt. O systemie industrialnym i Katechizmie industrialistw
(XIX). Kluczowe w jego koncepcji s kwestie ekonomiczne, zaleno midzy rozwojem narzdzi
wytwarzania dbr a rozwizaniami politycznymi. Konieczne jest planowe organizowanie produkcji i
zarzdzanie ni przez samych wytwrcw w interesie ogu. Nie proponuje zniesienia wasnoci
prywatnej, lecz chce zniesienia dziedziczenia. Wasno powinna by poczona z prac a nie z
pochodzeniem. Ludzie maj doj do socjalizmu w konflikcie klasowym, poprzez zastpienie wolnej
konkurencji planowaniem i poprzez podporzdkowanie polityki gospodarce. Ludzie maj sta si
wacicielami, cz interes wasny z interesem spoecznym. Kademu tyle, ile pracy woy.
Proporcjonalnie do umiejtnoci i wkadu. Konflikt jest midzy klas industrialn a biurokratami.
Najwysz spoeczn si s artyci, przemysowcy i uczeni. Pasoyci biurokraci przyczyniliby si
do usunicia resztek kapitalizmu i powstaby w ten sposb system industrialny. Mia by oparty o
ograniczonej wsplnocie, jasnej hierarchii wedle uytecznoci w czasie produkcji. Na czele bankierzy
i uczeni. Wadza miaa by podzielona wedug trzech izb : Izba Twrcza (inynierowie, artyci), Izba
Ocen (uczeni) i Izba Wykonawcza (organizacja procesu produkcji, na zastpstwo administracji).
Wszystko dla dobra pracownikw i polepszenia ich wiadcze socjalnych. Zniesiony ucisk, wyzysk i
wiksze dobra przysugujce pracownikom. Przejcie do industralizmu w sposb pokojowy, z
uwzgldnieniem negocjacji rzdowych i demokratycznym obcjciem wadzy (w sposb
parlamentarny). Wierzenia swe opiera wok industrializmu. By wyznawc teorii Nowego
Chrzecijastwa, to te nazwa dziea Saint-Simona z 1825 roku. Po mierci religia staa si sekt o
dziwnych wyznaniach, po mierci realizuje si zasada mioci bliniego. Maksymalna produkcja, od
kadego wymagano pracy dla dobra ogu. Idea rzdu fachowcw.
Robert Owen (Owenizm) angielski pisarz (1771-1858); w przeciwiestwie do Saint-Simona dziaa
w rodowisku industrialnym a nawet osiga kierownicze stanowiska. Podejmowa si eksperymentw
54

organizacji produkcji i ycia spoecznoci pracownikw fabryk wkienniczych. Nie udao mu si

wpyn na ustawodawstwo pracy, przenis si do Stanw, gdzie zaoy koloni New Harmony,
ktra zbankrutowaa. W Anglii i za granic podejmowa si dziaa takich jak zakadanie spdzielni,
bazarw wymiany towarw, zwizkw zawodowych. Wyrasta w duchu owieceniowym. Jego wiat i
idea przesycona bya umiejtnociami perswazji i wierzy w elastyczne umysy cise i potgowa
ludzki rozum i mdro. Obwinia Koci, ktry by potentatem wszelkiego za na wiecie i uwaa,
e los czowieka zaley od niego samego. Gosi ideay utylitarystyczne i wiar w prawo czowieka do
szczcia. Podobnie jak Saint-Simon wynosi na piedesta ekonomi. Przeciwny przemocy, do wadzy
na drodze procesu ustawodawczego. Postulaty : ograniczenia czasu pracy robotnikw, zakaz pracy
dzieci, ograniczenia pijastwa i kradziey wrd robotnikw, higiena pracy. Reformy przynosiy
efekty i dziki nim zwikszono jako wytwarzanych dbr. Proces wymiany mia by bezporedni
midzy producentami a usugodawcami, bez uycia niesprawiedliwych pienidzy. Chcia wprowadzi
pienidz pracy odzwierciedlajcy nakad pracy do otrzymanego dobra. Tworzy osiedla robotnicze z
instytucjami socjalnymi jak szkoy, przychodnie, szpitale i inne (miejsca rozrywki i wypoczynku).
Preferowa wasno spdzielcz, dba o przemysowcw i rolnikw. Eliminacja wadzy politycznej.
Charles Fourier (Fourieryzm) Droga do harmonii jak okrelano ideologi tego francuskiego
socjalisty. ycie powinno by zamknite w falansterach, specjalnych jednostkach powoanych do
organizacji ycia w spoecznoci. Miay one realizowa idea speniania kolektywnych powinnoci z
minutow dokadnoci i brakiem jakichkolwiek zmian. Czowiek tam winien by pozbawiony
rodzicw a wychowywa powinna go wsplnota dorosych. Fourier podda krytyce wczesny wiat,
rodowiska robotnikw fabrycznych i wiejskich, brak efektywnoci wielkiej wasnoci,
wyeksploatowanie handlu, hipokryzja. Wystpowa w roli proroka, najwaniejsze dla niego byy
cztery dziedziny : ekonomia, prawo, filozofia i teologia. Jego dziea kontynuowali jego uczniowie.
Jego teoria bya mocno polemiczna, graniczya z pogldami owieceniowymi. Uwaa, e materia jest
bierna a zo wywoane dziaalnoci ludzk i w ten sposb skaono natur. Naley system uzdrowi.
Bg jest si sprawcz, odwieczn i aktywn. Nieszczcie wiata to ingerowanie czowieka w plany
boskie. W nowym wiecie Fouriera zapanuje braterstwo, rwno, wsplny jzyk i powszechna
harmonia. Wszelkie dobro wiata budowa naley na historiozofii zakadajcej stay postp ludzkoci,
ktra przejdzie przez osiem stadiw. Konieczny jest postp, ludzko w smym stadium bdzie w
najwyszym stopnium harmonii. Ukad spoeczno-gospodarczy falansteru to 1500 zrwnanych
prawem osb, z niezmienn natur czowieka. Naley omija przymus pastwowy i wadczy, gdy nie
sprzyja on rozwojowi spoecznemu. W Falansterze kad nacisk na wychowanie, owiat, kultur,
sztuk, zdrowie i profilaktyk medyczn. Nie znika wasno prywatna tylko oparta jest na systemie
wsplnotowym. Nie znika ludzka nierwno.
Rewizjonizm przeciwnicy marksizmu, poddanie w wtpliwo tej doktryny, XX wiek.
Eduard Bernstein Ruch jest wszystkim, socjalista niemiecki (1850-1932). Oponowa myl rewolucji
i przejcie do socjalizmu przez dyktatur proletariatu. Idea znana take jako reformizm, gdy chcia
reform socjalnych polepszajcych byt klasy robotniczej. Koncepcj sw opiera na historiozofii.
Uznawa rozwj kapitalizmu jako element postpu ludzkiego i poprawy warunkw ycia. Klasa
robotnicza nabywaa wiadomo i dya do wyegzekwowania da. Powikszano stopien
demokratyzacji ustroju, robotnicy zasiadali w parlamencie. Waciciele rodkw produkcji bd
zmuszani do wikszych wynagrodze pracowniczych. O przynalenoci klasowej nie wiadczy
posiadanie tylko realny dochd. Wdraano zasady sprawiedliwoci spoecznej. Zakadano wspprac
robotnikw z pastwem w prowadzeniu polityki kolonialnej a pastwo sojusznikiem w walce z
kapitaem co dawao moliwo rozwoju pastwowego sektora produkcji. Klasa robotnicza posiada
uczucia patriotyczne. Bernstein zacz od goszenia hase utopijnych : zniesienia pienidza,
wprowadzenia wymiany towarowej. Sprzyja rozwojowi spdzielczoci i obserwowano wzrost
aktywnoci zwizkw zawodowych. Przejcie do socjalizmu w sposb pokojowy z istnieniem pastwa
55

i prawa oraz aparatu represji. Haso Ruch jest wszystkim, cel jest niczym. Drog do socjalizmu
miaa by wsppraca z rzdem, by nie wywoano kontrrewolucji. Pitnowa przemoc i dyktat klas.
Postulowa znaczenie praw czowieka, wolnoci osobistej nad interesami ekonomicznymi i
egalitaryzmem. Socjalizm uwaa za naturalne rozwinicie koncepcji liberalnych tote jego ideologi
nazwano Liberosocjalizmem.
Antonio Gramsci (1891-1937) twrca woskiej partii komunistycznej, wybuch rewolucji opniaj
wpywy hegemonii. Jego zdaniem klasa wysza (buruazja) utrzyma si w nadbudowie i stworzy si
system fikcyjnej rwnoci. Proletariat mia wnikn w struktury rewolucyjne do instytucji i nie tylko a
take przyciga do siebie inteligencj i chopw do wsplnej walki z buruazj. Inteligencja
niezbdna klasie robotniczej do artykuowania jej pogldw. Hegemonizacja spoeczestwa, gwnie
proletariatu, ktry potrzebuje zaczerpn kultury bdc wiadom jednostk nadchodzcych zmian a
nie tylko ich biernym odbiorc. Dziejami kieruj ludzie bezporednio za pomoc wasnej woli i
rozumu, odrzuca historyzm marksistowski. Nowe pastwo powinno by oparte na Radach
Robotniczych i najatwiej bdzie to do przeprowadzenia w pastwie, ktre nie przeszo kapitalizmu
jak Rosja.
Ruch socjalistyczno-komunistyczny
Louis Blanc zakada program reform w drodze do socjalizmu, opiera si na przeyciach we Francji
: rewolucji lutowej 1848 i komuny paryskiej. Najwaniejsze dzieo to Organizacja Pracy. Naley
zapewni ludziom prac. Pastwo powinno by wspgospodarzem zakade) pracy, pracownicy
powinni by wspwacicielami a ich zarobki uzalenione od wynikw ekonomicznych tych
zakadw co wyeliminuje konkurencyjne zakady prywatne. Obok prawa do pracy najwaniejsze to
prawo do bezpatnego wyksztacenia.
Ferdinand Lassalle gwny teoretyk Powszechnego Niemieckiego Zwizku Robotniczego. Dojcie
do socjalizmu w drodze parlamentarnej. Najwysze znaczenie dla prawa wyborczego. Rola pastwa
jako element socjalistycznych przeobrae. Brak akceptacji dla idei pastwa klasowego. Pastwo ma
suy caej spoecznoci, powstao w wyniku wyborw powszechnych, prowadzi polityk spoeczn i
ekonomiczn zapewniajc dobrobyt robotnikom, uzyskaj oni wspudzia w przedsibiorstwach,
uatwi to rozwj i zapewni kredytowanie inicjatyw gospodarczych.
Grackchus Babeuf Sprzysienie rwnych, komunistyczne pogldy. Gosi cakowit rwno,
likwidacja wasnoci prywatnej, pierwotnie poprzez zniesienie dziedziczenia. Handel zastpi
wymian towarw, przydzielanych bez uwzgldniania zasug i stopnia wyksztacenia- po rwno.
Likwidacja aglomeracji miejskich, obowizek pracy fizycznej.
Lew Trocki oponent do rzdw Stalina za co zosta zamordowany w Meksyku. Oponent teorii
komunizmu w jednym kraju. Chcia rewolucji permanentnej i widzia moliwo jej przeprowadzenia
w Rosji. W systemie stalinowskim dostrzega odejcie od nacjonalizacji wasnoci co byo bdem.
Ra Luksemburg Koncepcja akumulacji kapitau rewolucja moliwa w krajach, gdzie brak jest
rozwinitej produkcji przemysowej. Tryumf kapitalizmu oznacza nieuchronny krach. Pastwo zawsze
opowiada si po stronie klasy posiadajcej. Nie doceniaa moliwoci oparcia koniunktury na cele
zbrojeniowe. Bya przeciw reformom a dya do rewolucji. Klasa robotnicza to ywio rewolucyjny.
Ma by spontaniczna i gwatowna obalajc dotychczasowy ad. Zwolenniczka osabienia partii ze
wzgldu na jej centralistyczne tendencje. Przeciwna walce narodowowyzwoleczej.
Karol Kautsky jeden z najbardziej cenionych komentatorw marksistowskiej myli. Polemizowa z
rewizjonizmem Bernsteina. Podda w wtpliwo teori rewolucyjnej drogi do urzeczywistnienia
ustroju socjalistycznego. Dziki Leninowi wyklty z grona socjalistw. W jego myli zawarte byo
poczenie darwinizmu spoecznemu (wynik podboju, proces historyczny to proces selekcji i istnienia
najlepszych osobnikw) oraz materializmu historycznego (natura zwierzt kontynuowana w ludzkiej
historii). Zarzuca Leninowi brak wypenienia postulatw Marksa albo zbyt dosowne jej podjcie
przez wykluczenie elementw demokracji. Miao to by faz przejciow przez zastosowanie
56

dyktatury proletariatu. Instytucje demokratyczne potrzebne do prawidowego funkcjonowania

socjalizmu. Oponent teorii najsabszego ogniwa rewolucji w Rosji, gdzie przeobrazio si to w
dyktatur jednostki a wczeniej na osobistej zemcie proletariatu z wadz. Terror, biurokracja.
37. POLSKA MYLPOLITYCZNA II POOWY XIX W. BOBRZYSKI, POPAWSKI,
WITOCHOWSKI
Jednym z czoowych przedstawicieli polskiego konserwatyzmu by Micha Bobrzyski. Jego myl
polityczn i prawn mona scharakteryzowa jako konserwatyzm pozytywistyczny. Definiowa on
pastwo jako najwyszy zwizek organiczny, w ktrym nastpuj pewne prawa dziejowe. Rol
historyka miao by wic zebranie faktw dziejowych i wykorzystanie do ich analizy nauk
spoecznych i politycznych. Ponadto Bobrzyski bya autorem periodyzacji dziejw pastwa,
wyrni: pastwo patriarchalne, patrymonialne i nowoytne (pastwo prawa). Opowiada si za
silnym rzdem w pastwie, przez ktry zwaszcza rozumia sprawn wadz wykonawcz. Brak
silnego rzdu ju w historii stanowi bd niszczcy rwnowag polityczn i spoeczn samego
pastwa. W oparciu o te pogldy przyczyn upadku pastwa polskiego pod koniec XVIII w.
Bobrzyski upatrywa w zaniku ycia zbiorowego i brak silnego rzdu. Wedug niego to nie chciwo
zaborcw doprowadzia do utraty niepodlegoci Polakw, lecz jej wewntrzna anarchia. Po
odzyskaniu niepodlegoci Bobrzyski nawoywa do wyonienia silnej wadzy wykonawczej, a
obywateli do nieustannej pracy organicznej. Innym polskim pisarzem politycznym by Jan Ludwik
Popawski (w spisie tematw podany jest A. Popawski, ale w leksykonie prof. M. Maciejewskiego
aden A. Popawski nie istnieje, dlatego przyjmuj, e to literwka i chodzio o J. Popawski, w ksice
Chojniciej pojawia si jedno zdanie o niejakim Antonim Popawskim jest tylko napisane, e by on
fizjokrat ), ktry jako centralny punkt swojej koncepcji przyj pojcie narodu i instynktu
narodowego. Krytykowa on polsk szlacht za brak wsppracy z ludem oraz chcia zwikszenia
udziau chopw w dziaaniach narodowych. Chopi byli dla niego nie tylko najliczniejsz grup
spoeczn, ale rwnie najbardziej wartociow. Popawski wiele uwagi powica kwestiom
etnicznym i terytorialnym. Opowiada si za etniczn koncepcj przyszych granic Polski. Uwaa, e
instynkt narodowy tkwi w ludziach, ktrzy mieszkali na dawnych ziemiach polskich, za ktre
przyjmowa terytorium etnicznie polskie, cay lsk z Wrocawiem oraz du cz Prus Wschodnich
(Mazury). W kwestiach ustrojowych opowiada si za stworzeniem szerokiej reprezentacji narodu
polskiego przez zapewnienie nadrzdnoci interesu narodowego i demokratyzacji stosunkw
spoecznych. Wedug Popawskiego naleao zmniejszy dystans midzy grupami spoecznymi i
polepszy sytuacj materialn ludu. Przysza Polska miaa by pastwem ludzi o rwnym statusie
spoecznym, a ustrj mia zapewni utrzymanie wpyww politycznych rodowisk dysponujcych
wiedz narodow i dowiadczeniem oraz sprzyja demokratyzacji stosunkw spoecznych, niezbdnej
dla aktywizacji ludu. Kolejnym polskim mylicielem politycznym by Aleksander witochowski. W
jego opinii tradycja nie moga stanowi podstawy racjonalnych rozwaa o kondycji i potrzebach
spoeczestwa polskiego. Przeciwstawia on romantycznej idei zrywu niepodlegociowego wasn
koncepcj drogi do wolnoci, polegajcej na pracy organicznej i lojalnoci wobec caratu.
Krytykowa szlacht i tradycj szlacheck, ktra jego zdaniem bya odpowiedzialna za upadek Polski.
W ocenie witochowskiego naleao skupi si na edukacji polskiego chopstwa i roztoczeniu nad
nimi opieki. Wykazywa autentyczne zainteresowania losem, warunkami ycia i pracy proletariatu.
By tolerancyjny religijnie, zwalcza wszelkie objawy antysemityzmu, ceni ydw za ich
przedsibiorczo i talenty. Nard definiowa jako wsplnot pracodawcw i przedsibiorcw.
Opowiada si za ekspansj gospodarcz polskiego narodu, uwaa, e nard yje i rozwija si
wtedy, gdy jako rodzaj przedsibiorstwa przynosi zysk, a take wtedy kiedy straty ponosi konkurent
na rynku, czyli w tym wypadku inne pastwo.

57

38. KRYTYKA DEMOKRACJI POLITYCZNEJ: NIETZCHE, ORTEGA Y GASSET

F. Nietzsche niemiecki filozof i filolog klasyczny , krytyk kultury i cywilizacji. y na przeomie
XIX
i
XX
wieku.
* w 1889 r. w Turynie na widok katowanego konia uleg zaamaniu nerwowemu i rozpocza si jego
dugotrwaa choroba umysowa. N. to przeciwnik demokracji czego da wyraz w swojej teorii
Ubermensch
(nadczowieka)
- kady czowiek ma jedyny obowizek , zrealizowa tkwicego w nim nadczowieka
- Ubermensch jest w stanie wyzby si ludzkiej zaledwie natury ,przezwyciy instynkt stadny,
pospolit
moralno
i
sta
si
panem
wasnego
sumienia
- potrafi panowa nad namitnociami poniewa posiada wol mocy , odrzuca resentyment ( al do
kogo
za
doznane
krzywdy)
- N. twierdzi e kady ma tak moralno jak ma natur, natura moe by saba lub silna
dlatego
mona
wyrni
moralno
panw
i
moralno
niewolnikw
-moralno panw cechuj : dostojno, godno, stanowczo, sprawno dziaania , bezwzgldno
w deniu do celu
- moralno niewolnikw , cechuje resentyment!!!! altruizm ,sabo, ulego, utylitaryzm ,
zwizany z spoeczestwem sabym , i bezsilnym , osobniki silne s ze wedug moralnoci
niewolnikw
- moralno niewolnikw jest moralnoci sab ! czyli stadn, jej moralno jest wyrazem potrzeb
stada , dlatego wspczesne spoeczestwo N. przyporzdkowa do moralnoci niewolnikw , uwaa
e cechuje je dekadentyzm i zwyrodnienie , tego samego dopatrywa si w prbie realizacji takich
wartoci jak rwno, wolno, oraz wpisanie wartoci moralnych w normy prawne.
- WEDUG NIETZSCHEGO RESENTYMENT OBEJMUJE RWNIE DEMOKRACJ
Gloryfikowanie takich wartoci jak lito, pokora, wspczucie goszenie hase rwnoci
spowodowao zanik ywotnych instynktw ludzkich. Znalazo to odbicie w systemie politycznym w
ktrym pozorny wybr partii wchodzcych do parlamentu stanowi aosn namiastk wolnoci
wyboru.
- N. twierdzi, e stado prbuje narzuca wszystkim swoj moralno , swoje wartoci, przykad to
chrzecijastwo , ktre cechuje gwnie resentyment ,gwne zaoenie moralnoci niewolnikw !
Dlatego trzeba odrzuci uniwersalny i absolutny system wartoci ktry reprezentuje ycie nisze , i
sign do moralnoci panw. Naley cakowicie odrzuci jednolity system moralny , a zastpi go
hierarchi rnych systemw wartoci, najwaniejsze aby stado nie mogo narzuca swojej moralnoci
ludziom
wyszego
typu
!
Ortega y Gasset Jose
1883-1955
hiszpaski
filozof
i
pisarz.
-wspczenie
uwaany
za
twrc
egzystencjalizmu
- o jego krytyce demokracji politycznej dowiadujemy dziki wskazaniu i opisaniu przez niego nowego
historycznego
fenomenu

umasowienia
ycia
spoecznego.
- wyraa protest przeciwko likwidacji przywilejw, i ustanowieniu jednolitego prawa dla wszystkich
jakie
wprowadzaa
demokracja
- aby spoeczno moga istnie i prawidowo funkcjonowa musi dzieli si na mas (czyli
wikszo)
oraz
elit
(czyli
mniejszo)
- elit i mas odrnia jedynie zdolno samodoskonalenia si, odpowiedzialno, powicenie,
umiejtno podejmowania nowych obowizkw( s rwni jeli chodzi o warstw spoeczn )
58

jednostka naleca do elity jest aktywna ,heroiczna, jednostka masy jest bierna, da przywilejw
unika
obowizkw
- DLATEGO ! ELITA POWINNA PRZEWODNICZY SPOECZESTWU , TWORZY
WSZELKIE
PROJEKTY
POLITYCZNE
I
SPOECZNE
- MASA (jednostka bezosobowa) dy przemoc i przymusem materialnym do narzucania swoich
celw i upodoba , gdy chce przewodniczy spoeczestwu bez elity dy do totalitaryzmu. Narzuca
masowy
styl
ycia
,
ginie
wtedy
hierarchia,
kontrola,
porzdek
- Ortega twierdzi ze demokracja jest zalkiem tyranii wikszoci , gdzie elita oddaa wadz w
rce ludzi niekompetentnych
39.XIX WIECZNI TEORETYCY RASIZMU
Rasizm jest kojarzony przede wszystkim z III Rzesz Adolfa Hitlera, lecz doktryna ta swj pocztek
bierze ju w poowie XIX wieku. Za jej twrc uznaje si Artura de Gobineau, ktry y w latach
1816-1882. Francuski arystokrata z pochodzenia, bardzo blisko wsppracowa z Alexisem de
Tocquevillem. Za sztandarowe dzieo de Gobineau uznaje si Esej o nierwnociach ras ludzkich,
ktre powstao w latach 1853-1855. Liczne podre po wiecie umoliwiy mu czsty kontakt z
przedstawicielami innych ras, przez co mg zebra potrzebne do jego bada informacje oraz
materiay. Gobineau by w szczeglnoci zafascynowany kultur Dalekiego Wschodu. Dokona
skrupulatnego opisu poszczeglnych ras, nastpnie dzielc je wedug okrelonego koloru skry, a wic
na czarn, t oraz bia. Kadej z nich przypisa pewne charakterystyczne cechy osobowoci, ktre
wedug niego regularnie powtarzay si u przedstawicieli danej rasy. Ras czarn nazwa ras kobiec,
poniewa odznaczaa si zmysowoci, a take poczuciem estetyki. Azjaci (rasa ta) to z kolei
ludzie konkretni i praktyczni. Biaych uznawa za naturalnie predestynowanych do przywdztwa, gdy
posiadaj zdolno do przewidywania, wyrniaj si zmysem organizacyjnym i chodn kalkulacj.
Okrela ich ras panw, ktra jest jednak wewntrznie niejednolita, a w ktrej prymat ma przewodzi
ario-germaska arystokracja francuska. Pierwotnie Gobineau nie chcia dokona wartociowania
poszczeglnych ludzi, jednake sposb w jaki opisa dane rasy, mimowolnie doprowadzio do
wnioskw, i jedna jest lepsza od drugiej. Wysnu take tzw. teori ewolucyjn wedug ktrej historia
to dzieje degenerowania si ludzkoci w zwizku z procesem mieszania si ras, ktre uwaa za
niezwykle niekorzystne. Za wzorzec stawia cywilizacj Indii czy Chin, ktre pomimo upywu
wiekw wci pozostay czyste i rasowo stabilne. Argumentowa swoj tez tym, e mieszanie si
poszczeglnych ras prowadzi do degeneracji kultury tak mudnie ksztatowanej przez setki lat, chaosu
wrd spoeczestwa, destrukcji barier klasowych midzy ludmi, a w gwnej mierze do
demokratyzacji, ktrej by duym przeciwnikiem, uwaajc ustrj arystokratyczny za najlepszy.
Wewntrz rasy biaej Gobineau znalaz rwnie elementy zdegenerowane. Za takie uwaa Sowian
(podkrelajc, e jest to ludno najbardziej wymieszana rasowo wrd biaych), a take Niemcw o
ktrych mwi e s to Celt-Sowianie z domieszk krwi germaskiej. XIX wieczny rasizm by przez
swoich twrcw przedstawiany jako teoria naukowa. Nastpcy Gobineau poszli o krok dalej: przestali
opisywa dane rasy i skupili si przede wszystkim na ich wartociowaniu, tworzc swego rodzaju
podzia na rasy bardziej wartociowe i te mniej. Form szczegln rasizm przyj w Stanach
Zjednoczonych. W XIX w. kraj ten by podzielony pod wzgldem gospodarczym, kulturowym oraz
politycznym. Poudniowa cz USA bya oparta w gwnej mierze na wielkich plantacjach baweny,
czy tytoniu w ktrej prac wykonywali czarni niewolnicy. Nie jest wic dziwnym, e pogldy
rasistowskie odnonie murzynw znalazy tutaj szerokie poparcie. Podporzdkowanie rasy czarnej,
biaym plantatorom argumentowano saboci i niesamodzielnoci murzynw oraz podkrelano, e
podleganie rasie wyszej (biaym) jest dla czarnych stanem normalnym i naturalnym. Wielu ten
pogld uznawao za podstaw ustroju Konfederacji Poudnia. Do uzasadnienia takowego stanu rzeczy
59

uywano rwnie argumentw religijnych, midzy innymi prezentowanych przez Thomasa Dew
ktry twierdzi, e niewolnictwo byo obecne w Starym Testamencie. Sam wiceprezydent Stephens
powiada, i jest to zgodne z wol Stwrcy. Teori rasistowsk uznawano za prawd fizyczn,
filozoficzn i moraln. Thomas Dew podnosi take, e niewolnictwo, nierwno rasowa pozwala
zniwelowa nierwnoci wrd biaych, utrwalajc przy tym ducha republikaskiego, jak to byo w
staroytnym Rzymie czy Atenach. Widzimy wic, e uywano argumentw zarwno cywilizacyjnych
jak i religijnych. John Calhoun (dwukrotny wiceprezydent Stanw Zjednoczonych) uywa mona
powiedzie argumentu kulturowego poniewa mwi o tym, e niewolnictwo ma za zadanie podnie
poziom intelektualny i moralny Murzynw oraz zapewni spokj. William Grayson posuy si z
kolei uzasadnieniem ekonomicznym (zasadniczo jednak wszyscy wyej wymienieni posugiwali si
rwnie i tym argumentem) mwic, i niewolnicy nie musz martwi si o utrzymanie, choroby lub
staro czy zabezpieczenie na wypadek mierci, gdy to wszystko zapewnia przecie ich pan. Lekarz
Josiah Nott stawia na wzgldy antropologiczne w swoim uzasadnianiu niewolnictwa. Widzimy, wic
na podanych przykadach, e teorie rasistowskie w Stanach Zjednoczonych swoje zastosowanie
znalazy przede wszystkim w uzasadnieniu panujcego na Poudniu zniewolenia Murzynw. Podobny
zestaw argumentw (antropologicznych, ekonomicznych, religijnych i cywilizacyjnych) formuowano
w odniesieniu do ydw. Antysemityzm mimowolnie sta si elementem skadowym teorii
rasistowskich, lecz to zjawisko wystpowao ju o wiele wczeniej. W cywilizacji chrzecijaskiej
antysemityzm jest powizany z antyjudaizmem (niech do religii ydowskiej, ydw poniewa nie
uznali oni Chrystusa oraz skazali go na mier). Obco kulturowa i religijna ydw czsto
doprowadzaa do sytuacji w ktrej przypisywano im win za dane szkody czy problemy spoecznoekonomiczne pastwa. XIX w. przynis dla antysemitw argumenty o charakterze ekonomicznym
(zarzuty pozbawiania majtku innych ludzi, dziaania majce na celu zuboenie miejscowej ludnoci,
odbieranie posad w zakadach pracy). Jednym z teoretykw rasizmu, ktry skupi si w duej mierze
na wtku antysemickim by naturalizowany w Niemczech, Anglik Huston Stewart Chamberlain,
yjcy w latach 1855-1927. W 1899 r. wyda dzieo Zasady XIX wieku w ktrym midzy innym
chwali ras teutosk za najlepsz w historii Europy. Za Teutonw uznawa Chamberlain przede
wszystkim German, a take Celtw, a na pocztkowym etapie rwnie i Sowian Zachodnich. Teutoni
mieli wnie si na wyyny, poniewa przejli od innych cywilizacji to co najdoskonalsze, dziki
czemu mogli zdominowa Europ, a najwybitniejsi politycy, naukowcy i filozofowie mieli wanie
by Teutonami. Nie uznawa prymatu Grecji, czy Rzymu w rozwoju Europy ale przyznawa, e Grecja
jest kolebk filozofii i sztuki, a Rzym da Europie pojcie pastwa i prawa. Zarzuca im jednak, brak
wysoko rozwinitej moralnoci oraz sabo wobec innych kultur, w szczeglnoci tej Teutoskiej.
ydw uznawa za niebezpiecznych oraz wiecznych wrogw Teutonw. Podkrela, i Teutoni s
skazani na wieczn walk w obronie swoich wartoci. Chamberlain potpia prezentowany przez
chrzecijan uniwersalizm (uwaajc, e jest faszywy), laikw, demokracj, a take dziedzictwo
Wielkiej Rewolucji Francuskiej, uznajc j za z. Niech do chrzecijastwa braa si z tego, e
wanie ydzi sprowadzili t religi do Europy. Naley podkreli, e Chamberlain uznawa, i to
czynnik psychologiczny jest najwaniejszy przy rozwoju ras, a nie antropologiczny. Z kolei ras
definiowa jako upostaciowione czowieczestwo wyrniajce si pewnymi predyspozycjami
osobowociowymi. Ostatnim opisywanym teoretykiem rasizmu bdzie Georges Vacher de Lapouge,
yjcy w latach 1854-1936. Lapouge zasyn z tego, i dokona podziau ludnoci europejskiej na trzy
rasy, do ktrych to przynaleno miaa by uwarunkowana cechami fizycznymi (skupi si wic na
kwestii antropologicznej). Nastpnie okreli na tej podstawie ich cechy psychiczne, na jakich
obszarach Europy mog wystpowa oraz jaka religia jest dla nich najodpowiedniejsza. Podzia
wyglda nastpujco: a) rasa aryjska b) rasa alpejska i c) rasa rdziemnomorska.

60

a) Aryjczycy, czy te nordycy charakteryzuj si wysokim wzrostem, jasnymi wosami i dug

gow. Do cech osobowoci zalicza si energiczno, wytrwao, aktywno, instynkt
przywdczy, wojowniczo, zdolno logicznego mylenia, a take talent organizatorski. Za
najlepsz dla nich religi uzna protestantyzm.
b) Homo alpinus ma wg Lapoguea jest redniego wzrostu, ma czarne wosy i krtk gow. Do
cech psychicznych zalicza u nich wytrwao, utylitaryzm, skonno do poniania siebie lub
innych a take brak chci do wojowania.
c) Do rasy rdziemnomorskiej zalicza osoby niskiego wzrostu, o redniej gowie i ciemnych
wosach. Homo mediterraneus jest uczuciowy, zmysowy i ma rozwinit wyobrani
artystyczn.
Na podstawie tego opisu mona atwo wywnioskowa e Lapogue za ras najwartociowsz uwaa t
aryjsk, z kolei za najmniej t rdziemnomorsk. By stanowczym przeciwnikiem mieszania si ras,
uznajc, e prowadzi ona moe do osabienia, bd te cakowitego zaniku rasy aryjskiej. Za
najczystsze rasowo uznawa kraje anglosaskie. Lapogue jest rwnie twrc tzw. teorii selekcji
socjalnej, ktra ma przynie upadek ras doskonalszych. Sprzeciwia si zarwno kapitalizmowi jak i
socjalizmowi oraz demokracji uwaajc, e prowadz do wyniszczenia nordykw. Powysz selekcj
socjaln wyrni na kilku paszczyznach:
1. Militarnej najwicej aryjczykw ginie na wojnach, poniewa s najbardziej waleczni.
Najchtniej bior w nich udzia.
2. Politycznej nordycy wci maj utrudniony dostp do polityki, gdy ich przeciwnicy wiedz
e byliby doskonaymi przywdcami oraz najarliwiej braliby udzia w politycznych sporach.
3. Religijnej udzia w wojnach religijnych redukowa ich liczebno, s separowani w celibacie
poniewa oddaj si kultom duchowym.
4. Moralnej - wynika z dominowania pogldw etycznych i wynikajcych z nich akcji
filantropijnych, ktre zwikszay liczb ludzi nie bdcych zdaniem Lapouge'a
najwartociowszych.
5. Prawnej aryjczycy s ludmi indywidualnie niezalenymi, prawo zrwnuje ich z innymi
przez co nie s w stanie ukazywa swoich naturalnych cech.
6. Ekonomicznej nordycy s spychani do ubstwa, poniewa ich wrodzona uczciwo i
szlachetno nie pozwala im kama i oszukiwa co nie pozwala im korzysta z dbr
ekonomicznych, materialnych.
40. TWRCY EWOLUCJONIZMU/DARWINIZMU SPOECZNEGO
Darwinizm spoeczny jedna z wczeniejszych szk socjologicznych powstaa w poowie XIX w.
Zawiera w sobie elementy myli pozytywistycznej ,(a waciwie darwinizm spoeczny wyoni si z
pozytywizmu.)Gwnym celem tutaj jest wyjanienie stosunkw spoecznych przy zaoeniu e
istnieje analogia pomidzy yciem spoecznym a biologicznym. Te zaoenia byy zgodne z teori
Charlesa
Darwina
ale
nie
zawsze
bezporednio
si
o
ni
opieray.
Darwinizm spoeczny zakada ewolucjonizm, spoeczestwo tak jak organizmy ywe podlega
rozwojowi ewolucyjnemu . jest to teoria deterministyczna bo reguy rzdzce procesem ewolucji
wyznaczaj reguy spoecznego bytu , oraz ma charakter elitarystyczny bo uzasadnia nierwno
oraz
dominacj
jednej
grupy
spoeczestwa
nad
drug.
Herbert Spencer 1820 - 1903 najwybitniejszy teoretyk szkoy darwinizmu spoecznego i
pozytywizmu. Filozof- ewolucjonista , zwolennik liberalizmu.

61

- ewolucja dotyczy caego wszechwiata , czyli take spoeczestwa , dokonuje si ona stopniowo w
jednym
kierunku
,
opiera
si
na
dziaaniu
jednego
prawa.
W wyniku ewolucji nastpuje zrnicowanie caoci na czci. Midzy tymi czciami zachodz
zwizki , dziki ktrym wszystkie czci pozostaj w rwnowadze . Cao wic doskonali si i
nastpuje postp.
Ewolucja koczy swj kres w momencie osignicia rwnowagi .
- W spoeczestwie proces rwnowagi zachodzi midzy grupami , klasami, i rwnie midzy
rnymi spoeczestwami. Rwnowag t otrzymuje jedynie przez konflikt walk o byt.
- poprzez walk o byt w czowieku pojawia si strach e moe odnie niepowodzenie
strach
jest
nastpstwem
powstania
wadzy
i
religii
- gdy powstanie wadza -> tworzy si podzia pracy i klasy spoeczne -> powstaje ustrj organizowany
przez
wadz
polityczn
i
religijn
to
Spencer
nazywa
militaryzmem
- klasa rzdzca wojownicy , reszta ludzi to niewolnicy - ten ustj powoduje brak mobilnoci
spoeczestwa
,
i
porednictwa
midzy
wadz
a
jednostkami.
- strach powoduje rwnie e jednostki cz si w grupy , powstaje wic proces integracji ,
nastpuje wic wzajemna yczliwo , powicenie pracy a nie walka o byt.
- ludzie uwolnieni od strachu , s kreatywni , waniejsze s dla nich interesy indywidualistyczne,
wzrasta ich spontaniczno i kreatywno ,wic wzrasta wytwrczo i pojawia si spoeczestwo
industrialne
->
zastpuje
militaryzm
- w tym systemie nastpuje decentralizacja wadzy , powstaje spoeczestwo pluralistyczne , prawo
suy jedynie ochronie praw jednostki i zawierania umw
TEN SYSTEM NALEY
TRAKTOWA JAKO POSTULOWAN WIZJ PRZYSZOCI W SPOECZESTWIE
PIERWOTNYM PRZYCZYN WALKI BY STRACH
-> W
SPOECZESTWIE
MILITARNYM KONFLIK ZOSTA PODDANY INSTYTUCJONALIZACJI PRZEZ WADZ
POLITYCZN ,W SPOECZESTWIE INDUSTRIALZNYM WALKA TOCZY SI O
SUKCES, SZCZCIE, MAJTEK, PRZEBIEGA NA ZASADZIE WOLNEJ KONKURENCJI
PRYMITYWNA
SIA
ZASTPIONA
ZOSTAA
WIEDZ
I
YCZLIWOCI.
- Spencer twierdzi e spoeczestwo tak jak przyroda podlega ewolucji, z prymitywnego
spoeczestwa osiga rang spoeczestwa industrialnego (przemysowego) w ktrym obowizuje
prawo rwnej wolnoci , jednostka jest wolna i moe dziaa swobodnie pod warunkiem e nie
naruszy
takiego
samego
prawa
innej
jednostki.
- wadza polityczna powinna by ograniczona ,pastwo nie powinno ingerowa w gospodark,
emitowa pienidza , tworzy kolonii,
systemu owiaty, kocioa pastwowego
- S. wyprowadzi wniosek o naturalistycznym charakterze ludzkiej etyki, poniewa by skrajnym
liberaem uwaa e jednostka dy do osignicia szczcia i przyjemnoci w yciu , cel to
zapewnienie max. Dbr i przyjemnoci- hedonizm , konsekwencj tego bya pochwaa jednostek
silnych , sabi powinni by potpieni, i trafi na margines spoeczestwa, na podstawie teorii Darwina,
S. opowiada si za naturaln selekcj dokonujc si w spoeczestwie , dlatego potpia pomoc
pastwa dla jednostek sabych i biednych bo to hamuje naturalny rozwj jednostek
Ludwik Gumplowicz przedstawiciel darwinizmu spoecznego , rwnie zwizany z szko
pozytywistyczn.
G.
zakada
e
gwnym
elementem
ewolucji
jest
walka.(konflikt)
Konflikt ten istnieje pomidzy rasami , grup rnicych si od siebie obyczajem, kultur ,jzykiem,
prawem.
zwycistwo
naley
do
ras
o
wyszym
stopniu
organizacji
- na przestrzeni czasu konflikt zmienia uczestnikw sporu, swoj paszczyzn i jej nasilenie, G.
twierdzi e obecnie konflikt jest bardzo saby, jednak jest staym skadnikiem rzeczywistoci
62

- wan kwesti jest teoria powstania pastwa wedug G. nazywana teori podbojw:
1)pierwotn form zrzeszania si jednostek bya horda w ktrej wasno bya wsplna a ludzie
spokrewnieni ze sob , w momencie procesu syngenizacji powstaa wiadomo tworzenia wsplnoty.
2)powsta wic szczep w ktrym istnia podzia spoeczny na panw i niewolnikw ; koczownicze
szczepy prowadziy ze sob walk w wyniku ktrej silniejsi osiedlali si na terytorium sabszych w ten
sposb
powstao
pastwo
3) poniewa konflikty nie zanikay , tylko si przeobraay (walka hord walka pastwwalka grup
wewntrz pastwowych , czyli poddanych i wadz) powstay warstwy porednie agodzce
antagonizmy pomidzy tymi grupami, rozwj kultury, lepsze warunki ycia ,rozwijajca si wi
narodowa
spowodoway
powstanie
pastwa
nowoczesnego
.
W pastwie nowoczesnym proces amalgamacji czyli mieszana si krwi prowadzi do osabienia walki
w pastwie, silniejsze staj si wizi kulturowe , obyczaju, jzyka w wyniku czego powstaje
nowoczesne pastwo kultury, ktre powinno rozwija swoje funkcje socjalne i opiekucze
- prawo wedug G. powstao w drodze ewolucji wraz z pastwem w sposb naturalny , brutalny
przymus musia by zastpiony przez stosowanie norm prawnych , celem prawa byo zabezpieczenie
pokoju i bezpieczestwa na warunkach dogodnych dla rzdzcych z zagwarantowaniem minimum
prawa dla kadej jednostki.
41.KONCEPCJA POZYTYWIZMU U COMTEA
Auguste Comte - francuski filozof i pozytywista, twrca terminu socjologia.
- y w latach: 1798 1857
- ucze H. Saint Simona
- twrca oryginalnej historiozofii i opartej na niej teorii postpu
Comte nie uznaje historii za proces cigy i jednolity. Nauk o odrbnych stadiach rozwoju historii
przej od H. Saint Simona. W swojej pracy Wykad filozofii pozytywnej pisze, e postp ten
dokonuje si w 3 stadiach: (w kadym z tych stadiw istnieje zgodno pomidzy wiadomoci
yjcych w danym czasie ludzi a instytucjami ycia zbiorowego.)
1. stadium teologiczne (w spoeczestwie funkcjonuj fikcyjne zasady wiary)
2. stadium metafizyczne (oparte jest na zaoeniach abstrakcyjnych)
3. stadium naukowe (inaczej nazywane studium pozytywnym)
Studium teologiczne. W nim ludzie doszukuj si we wszystkim wpywu si nadprzyrodzonych. Swe
dociekania koncentruj na poszukiwaniu odpowiedzi na fundamentalne pytania dotyczce pocztku i
istoty bytu. W spoeczestwie w fazie teologicznej istotn rol odgrywa duchowiestwo; szczeglnie
wwczas gdy pojawia si chrzecijastwo, tworzy si Koci, ktry przyczyni si do jednoci
spoecznej. Epoka pozbawiona wewntrznych sprzecznoci, przez Comtea identyfikowana przede
wszystkim ze redniowieczem. Panowanie wiatopogldu religijnego prowadzio do braku
zrnicowania w pogldach, a w rzeczywistoci do spjnoci w spoeczestwie.
Studium metafizyczne. W nim ludzie s przekonani, e rzeczywisto jest zdeterminowana przez
natur. Charakteryzuje si wzrostem krytycyzmu i indywidualizmu. Pojawia si w nim racjonalna
krytyka, w jej wyniku zaistnia ferment spoeczny, ktry przejawi si w postaci wojen religijnych,
reformacji, zmiany w hierarchii spoecznej. Osign apogeum podczas rewolucji francuskiej w 1789r.
Rewolucja bya konieczna na tym etapie historii, jednak nie przyniosa rozwizania problemw

63

spoecznych, poniewa nie doprowadzia do powrotu do jednoci spoecznej. Ten powrt bdzie
moliwy dopiero z nastaniem studium pozytywnego.
Studium naukowe. Zdaniem A. Comtea w jego czasach, okresie nastpujcym po rewolucji
francuskiej 1789r. nastpuje przejcie z etapu drugiego do trzeciego. Ma to by okres, w ktrym
ludzko pozbywa si dziecicej naiwnoci i anarchii umysowej. W tym okresie ludzko w dojrzay
sposb ksztatuje swoje pogldy w oparciu o badania naukowe, obserwujc i analizujc wycznie
fakty, rezygnujc z metafizyki i fikcji poznawczych w rodzaju np. koncepcji prawa naturalnego.
Ludzko wyzbywa si zudze co do moliwoci odkrycia prawd absolutnych. Filozofia pozytywna
umoliwi stworzenie adu moralnego opartego o system wieckich wartoci.
Comte opar swoj nauk na zaoeniach empiryzmu. Przejawia kult nauki, ktr uznaje za jedyny
rodek poznania i opisywania wiata. Wie si to z kultem czowieczestwa (tylko ludzie potrafi
przez badania naukowe zbada nie tylko stan wspczesnego wiata, lecz take opracowa i
zrealizowa plan jego przebudowy). Dziaanie, jako czynno pozytywna, dao pocztek i nazw
omawianej myli. Comte uzna konieczno istnienia jeszcze jednej formy wsplnoty - Wielkiej Istoty
(goszca kult wiedzy i czowieczestwa). Gosi potrzeb istnienia zwartej i uporzdkowanej
struktury spoecznej.
Struktura spoeczna. Naczeln rol miao odgrywa ycie produkcyjne, wytwrczo, powstanie
spoeczestwa industrialnego. Zgodnie z tym homo faber czowiek produkujcy, racjonalny,
przewidywalny i przewidujcy stanie si najwartociowszym obywatelem spoecznoci. Dziki
racjonalnoci i przewidywalnoci miay znikn w niej wszelkie konflikty. Podstawow komrk
spoeczn jest rodzina, ona stanowi najprostsz form zrzeszania ludzi.
Comte by zwolennikiem powszechnych i jawnych wyborw. Gosi pochwa spoeczestwa
organicznego, hierarchicznego, podporzdkowanego silnej wadzy pastwa. Dojcie do tego studium
rozwoju historii miao nastpi w drodze dziaa pokojowych, z wykluczeniem wszelkich dziaa
rewolucyjnych. Comte nakreli podstawy filozofii pozytywistycznej. Filozofia jego jest pozytywna
gdy:
zajmuje si ona wycznie przedmiotami rzeczywistymi bada rzeczy dostpne
umysowi;
rozwaa tylko tematy poyteczne gdy chce suy polepszeniu ycia;
ogranicza si do przedmiotw, o ktrych mona uzyska wiedz pewn;
zajmuje si kwestiami cisymi;
pracuje pozytywnie, nie ogranicza si do krytyki.
42.TEORIA KRENIA ELIT FILFREDO PARETO
Ludzie z natury s rni, a te rnice determinuj rne kryteria. Historia stanowi cykl zmieniajcych
si elit: obecna elita po wyczerpaniu swojej energii jest wypierana przez grup ludzi wywodzc si z
mas, gdy owa grupa staje si elit, rezygnuje z hase goszonych wczeniej i dziaa w sposb
charakterystyczny dla elity, en proces jest motorem rozwoju spoecznego; jedyn szans elity jest
przyjcie do swego grona przedstawicieli grupy aspirujcej. Ludzie z natury s rni; jedni plasuj si
wyej w spoeczestwie od innych wedug rnych kryteriw, jednak nie jest to stan trway; historia
jest cyklem zmieniajcych si elit: aktualna elita wyczerpuje swoj energi, w masach pojawia si
grupa ludzi ktra dziki swoim aspiracjom wypiera dawn elit; gdy sama staje na szczycie rezygnuje
z hase goszonych wczeniej i przyjmuje metody charakterystyczne dla elity; ten proces jest motorem
64

rozwoju spoecznego; jedyn szans elity jest przyjcie do swego grona przedstawicieli grupy
aspirujcej.
43.ZAOENIA POZYTYWIZMU PRAWNICZEGO (AUSTIN, JELLINEK, VON IHERING)
-prawo to zesp norm, ustanowionych i chronionych (sankcjonowanych) przez pastwo posugujce
si
rodkami
przymusu
-wyrs
jako
negacja
szkoy
historycznej
w
prawoznawstwie
-przeciwstawia
si
historyzmowi,
posiada
charakter
polityczny
-odrzuca wszelk metafizyk, poszukiwa prawa, ktre jest dostpne badaniu empirycznemu
-prawo istnieje tylko w postaci tekstw aktw normatywnych, np. kodeksw, jest rzeczywistoci
jzykow
-prawo
jest
wytworem
czowieka,
ludzkiej
konwencji
-podstawow metod badawcz w prawoznawstwie bya metoda formalno-dogmatyczna (logicznojzykowa),
prawo
bada
si
rozumiejc
jzyk
i
wnioskujc
-G. Jellinek zakada trzy podstawowe cechy norm prawnych:
dotycz tylko zewntrznego zachowania ludzi wzgldem siebie, przez co kontroli wadzy
publicznej nie s poddane sumienia ani myli obywateli, ale jedynie ich czyny
s ustanawiane przez uznany wobec ludzi i zewntrzny wobec nich autorytet, podmiot ten jest
suwerenem-posiada zwierzchni i najwysz wadz wobec poddanych mu osb, a
jednoczenie sam nie podlega wadzy innego podmiotu
przestrzeganie tego prawa zagwarantowane jest przez przymus, ktrym moe posugiwa si
wadza publiczna
-ojciec pozytywizmu prawniczego J. Austin wskazywa nie tylko na pochodzenie prawa od wadcy,
suwerena czy pastwa, ale gwnie na przymusowy charakter prawa, naley jednak zaznaczy, e
istot prawa nie jest przymuszanie obywateli do podporzdkowania si poszczeglnej normie, ale
gwarancja udzielona przez wadz publiczn, e przypadki niesubordynacji bd spotykay si z
negatywn reakcj wadzy publicznej; wedug J. Austina prawo to "regua ustanowiona dla istoty
mylcej przez inn istot mylc, majc nad t pierwsz wadz", zakada rwnie, i prawo jest
rodzajem rozkazu (), jeli w rozkaz nie zostanie wykonany, oczekuje si, e osobie takiej
wyrzdzona zostanie pewna dolegliwo, zwana sankcj, albo e zostanie wymuszone posuszestwo
wobec tego rozkazu- prawo jest wobec tego dla niego rozkazem (ustanowionym przez suwerena),
ktry poparty jest sankcj; suweren rozumiany moe by na dwa sposoby: jako suweren de iure (czyli
taki, ktremu wadz przyznaj przepisy prawa) oraz de facto (taki, ktry ma faktyczny posuch), tylko
w tym drugim znaczeniu Austin posuguje si pojciem suwerena, rozumiejc jego wadz jako
faktyczn i bdc pierwotn w stosunku do prawa; jego teoria nazywana bya pierwotnym
pozytywizmem prawniczym lub tzw. radykalnym pozytywizmem; do najwaniejszych tez Austina
naleaa teza, e przedmiotem nauki prawa jest prawo pozytywne, a nie prawo naturalne czy te prawo
boskie
-Rudolf von Ihering- zakada, e prawem s reguy stworzone przez przymus pastwa w celu
zabezpieczenia warunkw yciowych spoeczestwa; kada norma prawna jest nie tylko norm
wic w wyniku stosowania przymusu pastwowego, ale take wyrazem potrzeb spoeczestwa;
nada pozytyzmowi kierunek socjologiczny; rozpatrywa prawo pozytywne w kontekcie jego
spoecznego funkcjonowania; twierdzi, e pojecie prawa jest pojciem dwoistym, obejmujcym z
jednej
strony
cel,
z
drugiej
strony
rodek
do
jego
osignicia
-prawo skada si z wielu elementarnych norm, wyznaczajcych zachowania adresatw w typowych
przypadkach, jednoczenie normy te tworz uporzdkowan, wzgldnie spjn i kompletn cao,
zwan systemem prawa, z ktrego za pomoc logicznych wnioskowa mona w kadym
indywidualnym
przypadku
wyprowadzi
waciw
decyzj
wadcz
65

-w krajach Europy kontynentalnej dodawano, e porzdek prawny przyjmuje wycznie posta prawa
stanowionego, a wic odrbnego od prawa zwyczajowego, czy prawa tworzonego przez sdziw itp.,
jedynym rdem prawa jest ustawa lub powstajce na jej podstawie tzw. prawodawstwo delegowane
-ze wzgldu na genez prawa i natur norm prawnych pozytywizm prawniczy zakada, e nie ma
koniecznego zwizku midzy prawem a moralnoci, oraz prawem stanowionym przez pastwo,
takim,
jakie
jest,
a
prawem
takim,
jakie
by
powinno
-prawo jest systemem norm niezalenych od moralnoci (jest to tzw. teza o rozdziale), obowizuje
niezalenie od tego czy jest oceniane jako sprawiedliwe i moralne; moralna ocena prawa nie ma
wpywu na jego obowizywanie; zbir norm moralnych w pozytywizmie prawniczym traktowany jest
jako
odrbny
zbir
prawa.
-dla zaliczenia jakiej normy do norm prawnie obowizujcych istotny jest sposb, forma powstania, a
nie
tre
-formalizm, koncepcja pozytywistyczna odwouje si do tetycznego uzasadnienia obowizywania
prawa, polega na idealistycznym traktowaniu poj prawnych i caego systemu prawa
-dogmatyzm-przejawia si on w programowej apolitycznoci oraz w goszeniu metafizycznego
ahistoryzmu
-pozytywistw nie interesuje, jakie prawo by powinno, interesuje ich tylko prawo pochodzce od
prawodawcy
-pozytywizm prawniczy rozwin si w 2 wersjach:
a) anglosaski John Austin, Herbert Hart; nalea do wczeniejszych (wizao si to z szybszym
rozwojem kapitalizmu w tych pastwach) wyraa si on gwnie w systemie common law
b) kontynentalny Rudolf von Ihering, Jerzy Jellinek; najbujniej w tej wersji rozwija si w
Niemczech, gdzie do sprawnego funkcjonowania pastwa przywizywano due znaczenie
44.TEORIA NORMATYWIZMU
teoria Kelsena bya prb oddzielenia nauki prawa od wszystkich innych nauk, oraz wyeliminowania z
niej ideologii, metafizyki, a take polityki
- w jego literaturze doszuka si mona wielu elementw zaczerpnitych z filozofii Kanta, m.in.:
odrnienie rzeczywistoci i powinnoci
- Kelsen uwaa, e czyst nauk prawa jest teoria prawa pozytywnego, z tej teorii wynikao kilka
konsekwencji:
(a) po pierwsze teoria powinna mie uniwersalne zastosowanie (np. powinna odnosi
si do norm prawa jako takiego, a nie np. do prawa jakiego kraju czy jakiego okresu
historycznego)
(b) po drugie nie miaa si zajmowa ani treci konkretnych norm, ani celami, dla
ktrych zostay ustanowione (rzeczywisto spoeczna, wg niego, nie jest przedmiotem
zainteresowania teorii prawa)
(c) po trzecie nauka nie miaa si zajmowa ocen treci norm prawnych
- konsekwentnie sta na stanowisku oddzielenia sdw naukowych od wartociujcych
- przedmiotem nauki prawa, wg Kelsena, s normy prawne, cilej system norm prawnych
(uwaa, e pomidzy okrelonymi zjawiskami prawnymi nie zachodzi zwizek przyczynowy w
rozumieniu nauk przyrodniczych, zwizek ten ma charakter normatywny polega na przypisaniu
w okrelonych okolicznociach sankcji wobec okrelonych zachowa)
- dla Kelsena normy prawne miay charakter norm sankcjonujcych, tzn. przypisujcych okrelone
sankcje do okrelonych zachowa, interesoway go gwnie systemy norm prawnych, a nie
pojedyncze normy uwaa, e system jest dynamiczny, tzn. nie zamknity, moe w nim stale
norm przybywa
66

wprowadzi pojcie normy podstawowej, normy domylnie akceptowanej dla danego systemu
prawnego (taka norma mogaby by zastosowana podczas wprowadzania konstytucji,
obowizywanie konstytucji musi przecie opiera si na jakiej normie)
45.DECYZJONIZM SCHMITTA

Carl Schmitt (1888-1985) niemiecki prawnik, od 1933 by czonkiem partii nazistowskiej, ktr
przedtem zwalcza, od 1936 inwigilowany i krytykowany przez wadze hitlerowskie m.in. z powodu
swego przywizania do katolicyzmu. Za po II W z powodu wczeniejszej wsppracy z
hitlerowskim reimem zosta odsunity od pracy akademickiej. Jego teoria decyzjonizmu nawizywaa
do pogldw filozoficznych Hobbesa, wedug ktrego stan natury to wojna kadego z kadym, co
wynika z tego, i kady czowiek jest egoist. Przy braku ograniczajcej go z zewntrz wadzy, w
sytuacji gdy pozornie wszyscy s wolni, ludzie zaczynaj z sob walczy co powoduje, e zamiast
korzysta z wolnoci kady musi cay czas koncentrowa si na przetrwaniu. Podobnie uwaa C.
Schmidt tylko mocna wadza jest w stanie utrzyma w pastwie ad. Schmidt stworzy nowe pojcie
demokracji, ktra opiera si nie na rwnoci i wolnoci lecz na identycznoci podmiotu i przedmiotu
autorytetu wadzy pastwowej. Do cech demokracji zalicza zasad akceptacji jednorodnoci i negacji
rnorodnoci. Niebezpieczestwa politycznej rnorodnoci pozwalaa unikn dyktatura. Schmidt
rozrnia dyktatur komisaryczn ktra charakteryzuje si czasowym zawieszeniem obowizujcego
prawa konstytucyjnego oraz suwerenn ktra polega na cakowitym zniesieniu istniejcego porzdku
prawnego i stworzeniu stanu umoliwiajcego wprowadzenie zupenie nowego porzdku.
Skonstruowa tak definicj suwerennoci, ktra umoliwiaa jej utosamienie z dyktatur.
Suwerenem jest bowiem ten, kto rozstrzyga o stanie wyjtkowym. Stan ten odznacza si
porzdkiem konkretnym- w odrnieniu od stanu normalnego opartego na porzdku prawnym.
Wydawane przez suwerena decyzje stay ponad obowizujcym prawem i nie podlegay ocenie z
moralnego punktu widzenia. W latach 20 XX wieku S. przypisywa rol tak pojtego suwerena
prezydentowi Niemiec jako stranikowi konstytucji. Po 1933 r. uzasadnia suwerenn pozycj
wodza Trzeciej Rzeszy. Pomimo, e S. podobnie jak niektrzy inni niemieccy prawnicy dziaajcy w
okresie nazizmu, byli zagorzaymi zwolennikami wadzy Hitlera, furer i tak uwaa, e prawnicy s
formalistamni i nie mog nady za jego ideami. Wdz z najwysz pogard traktowa prawnikw,
zapowiadajc, i jak skoczy si wojna nie bdzie ich potrzebowa.
46. POLSKI NACJONALIZM BALICKI I DMOWSKI
Pojcie nacjonalizmu w Polsce rni si od definicji w wielu innych jzykach. W literaturze polskiej
istnieje wyrane rozrnienie midzy nacjonalizmem a patriotyzmem, ktry w odrnieniu od
nacjonalizmu czciej postrzegany jest pozytywnie. Nacjonalizm polski wyksztaca si po
uwaszczeniu chopw, kiedy to ksztatuje si nowoczesny nard polski. Na jego rozwj ma wpyw
oddziaywanie na Polakw innych nacjonalizmw (rosyjskiego, niemieckiego itp.). Po upadku
powstania styczniowego na Polakw pod zaborem rosyjskim i pruskim spady surowe represje. Wobec
przyjcia postaw pozytywistycznych (zaprzestanie czynnej walki o niepodlego, skupienie si na
rozwoju gospodarczym i cywilizacyjnym ziem polskich), a take pod wpywem rozwoju ruchu
robotniczego take w duchu internacjonalistycznym, wielu Polakom nowego pokolenia wydawao si,
e zaprzestanie czynnej walki o woln Polsk moe doprowadzi do wynarodowienia spoeczestwa.
Od 1886 r. w Warszawie, w duchu ludowym i narodowym zacz ukazywa si Gos, ktrego
twrcy przyszo Polski wizali z ludem, jego przywizaniem do tradycji. Atakowali postawy
ugodowe i lojalistyczne, niechtnie odnosili si do wacicieli-kapitalistw pochodzenia ydowskiego
i Niemcw. Zygmunt Balicki, socjolog, by jednym z inicjatorw i teoretykw ruchu narodowego w
67

Polsce. W 1881 r. wsptworzy w Genewie organizacj Lud Polski. Od 1886 r. by czonkiem Ligi
Polskiej, w ktrej zajmowa si organizowaniem modziey polskiej do tajnych zwizkw
patriotycznych. W 1887 r. w Krakowie zaoy Zwizek Modziey Polskiej (Zet), ktrego czonkowie
mieli dy do odzyskania przez Polsk niepodlegoci. Naczeln kategori w myli politycznej Z.
Balickiego by nard pojmowany jako organiczna wsplnota ludzka, uksztatowana w wyniku
wspdziaania czynnikw takich jak pochodzenie, tradycja i religia. Nard to grupa, ktrej si nie
wybiera, przynalena jednostce przez fakt jej urodzenia i niezbywalna a do mierci. Balicki uwaa,
e nard moe istnie w formie niezalenego bytu, ale takie prawo przysuguje tylko narodom o silnej
indywidualnoci, umiejcym walczy o swoje pastwo. Wyraa nadziej, e Polacy dziki poczuciu
solidarnoci narodowej, bd w stanie przeksztaci si z narodu, czyli prostej formy bytowania, w
pastwo narodowe, czyli najwysz i ostateczn form organizacji spoeczestwa. Roman Dmowski,
polityk i pisarz polityczny, by jednym z zaoycieli, gwnych ideologw i przywdcw Narodowej
Demokracji, a take polskiego nacjonalizmu. Dziaalno polityczn rozpocz od wstpienia do
Zetu, a w 1893 r. zaoy, wraz z Zygmuntem Balickim i J.L. Popawskim, Lig Narodow tajn
organizacj trjzaborow. Gwne zaoenia programowe dziaaczy Ligi Narodowej:
- potpiali polityk ugodow, ale w przeciwiestwie do czonkw Ligi Polskiej, byli niechtni
przygotowaniom powstaczym;
- obrona polskoci miaa polega na organizowaniu biernego oporu - organizowanie manifestacji, w
ostatecznej sytuacji kary wymierzane zdrajcom;
- utworzenie nowoczesnego, wiadomego swej odrbnoci i siy pastwa, ktre bdzie w stanie oprze
si zagroeniom z zewntrz
Naczelnym pojciem w systemie pogldw Dmowskiego by nard rozumiany jako wsplnota
kultury, jzyka, wierze religijnych, tradycji, ujmowana w kategoriach cigoci pokoleniowej.
Przyjmowa, e nard to byt trway, rozwijajcy si i posiadajcy wasn dusz. Nard jest jeden,
niezalenie od granic zaborw, ma jeden cel i jeden jest interes narodowy. Wg Dmowskiego to dobro
narodu jest kryterium oceny wszelkich zjawisk ycia spoecznego. Nacjonalizm to nowoczenie
pojmowany patriotyzm, w ktrym jest cisy zwizek midzy jednostk a spoeczestwem, wszystkie
sprawy i interesy narodu jednostka traktuje jak swoje wasne. W kwestii odzyskania przez Polsk
niepodlegoci opowiada si za prorosyjsk polityk. Potpia wszelkie przejawy zryww
niepodlegociowych, rewolucyjnych, a w szczeglnoci powsta listopadowego i styczniowego.
47. KONCEPCJE POLITYCZNE PISUDSKIEGO
Jzef Pisudski, polityk i m stanu, marszaek i naczelnik Polski. By jednym z przywdcw Polskiej
Partii Socjalistycznej. W 1906 r. sta si niekwestionowanym przywdc PSS - Frakcji Rewolucyjnej.
W 1914 wkroczy do zaboru rosyjskiego by wywoa powstanie i powoa Polsk Organizacj
Wojskow. Przez austriackie wadze zosta mianowany brygadierem I Brygady Legionw Polskich.
Osadzony w twierdzy magdeburskiej. W pierwszych dniach niepodlegej Rzeczypospolitej obj
najwysz wadz w pastwie jako Tymczasowy Naczelnik Pastwa, a w '20 Sejm przekaza mu
stanowisko Naczelnika Pastwa. W 1920 ogosi si Pierwszym Marszakiem Polski. W tym samym
roku dowodzi te ofensyw na Wschodzie. W '26 doprowadzi do zamachu i przejcia wadzy w
sposb pozaparlamentarny. W latach 1926-1928 i 1930 peni urzd premiera. W '28 roku z jego
inicjatywy powsta Bezpartyjny Blok Wsppracy z Rzdem. Podstawowym zagadnieniem koncepcji
politycznej Pisudskiego bya niepodlego Polski. Miaa by ona uzyskana za pomoc zrywu
powstaczego opartego na klasie robotniczej. Zasadniczym zadaniem byo ustanowienie republiki
demokratycznej i wprowadzenie socjalizmu za pomoc reform parlamentarnych. Przed wybuchem I
68

W Pisudski postanowi nawiza kontakty z Niemcami i Austriakami, opowiadajc si po ich

stronie. Wychodzi z zaoenia, e zaostrzajcy si antagonizm pomidzy blokami europejskich
mocarstw doprowadzi do konfliktu, w wyniku ktrego armia rosyjska bdzie zmuszona wycofa si z
terytorium Krlestwa Polskiego. Nastpnie mia nastpi wzrost patriotycznych nastrojw, a
wkroczenie na terytorium Krlestwa oddziaw kadrowych spowoduje masowy napyw ochotnikw i
wybuch powstania. Niepodlega Rzeczypospolita swoimi granicami miaa nawizywa do Polski
Jagiellonw, tzn. Polski osonitej od wschodu Litw, Biaorusi i Ukrain. Sprawa granicy z
Niemcami miaa by zostawiona gestii Ententy. Wg federacyjnego planu Pisudskiego Polska miaa
stabilizowa nastroje w Europie rodkowowschodniej. Miao by to pastwo wielonarodowe,
szanujce mniejszoci narodowe i religijne. Pisudski gosi tez nadrzdnoci pastwa nad wszelkimi
formami organizacyjnymi spoeczestwa, krytykujc tym samym polski nacjonalizm. Jego zdaniem
nacjonalizm osabia polityk pastwa, wikajc je w rnorakie spory z mniejszociami narodowymi.
By rwnie zdecydowanym przeciwnikiem partii politycznych. Uwaa bowiem, e te uzurpuj sobie
prawo do rzdzenia. Pisudski by zwolennikiem silnej wadzy wykonawczej na czele z prezydentem
sprawujcym wadz w imieniu dobra powszechnego. Autorytarne idee ustroju pastwa Pisudskiego
znalazy swoje rozwinicie w Konstytucji RP z '35r.
48.GENEZA I RDA IDEOWE WOSKIEGO FASZYZMU I NIEMIECKIEGO
NAZIZMU
Faszyzm:
a) Ideolodzy:
Ze wzgldu na najwysz rol wodza w ruchu faszystowskim, to wanie dziea przywdcw
najdokadniej podaway zasady i ideologi ruchu.
- Benito Mussolini (Doktryna faszyzmu): promowa kult pastwa, ktre miao podporzdkowa
sobie kad dziedzin ycia (wszystko w ramach pastwa, nic poza pastwem, nic przeciw
pastwu), sprzeciwia si komunizmowi i demokracji, tworzy gospodark korporacyjn. Nie
popiera rasizmu i antysemityzmu, ktre wprowadzi do ideologii dopiero pod wpywem III
Rzeszy. Wprowadzi take nacjonalizm, koncepcj ekspansjonizmu oraz militaryzacj
spoeczestwa.
- Giovanni Gentile: wsptwrca koncepcji pastwa etycznego. Zwraca uwag na to, e
faszyzm nie ma by wyraany formukami, ale czynem, a o ksztacie prawa i waciwej formie
postpowania decyduje wola wodza.
- inspiracja pogldami Hegla, Sorela i Nietzschego
b) geneza:
Ruchy faszystowskie we Woszech zwizki Fasci di Combattimento - powstaway po I wojnie
wiatowej, okrelajc siebie jako nowe partie reprezentujce interes oglny: narodu, pastwa itp.
Charakterystycznymi cechami tych formacji byo oparcie wszystkiego na autorytecie
charyzmatycznego przywdcy, umundurowanie czonkw, zorganizowanie bojwek. Za przyczyn
ich powstania uznaje si przed wszystkim rozczarowanie rezultatami I Wojny wiatowej i
postanowieniami traktatu wersalskiego. Partie skaday si w sporej czci z dawnych onierzy,
ktrzy w powojennym wiecie nie mogli znale sobie miejsca. Powstanie pastwa komunistycznego
w Rosji uatwiao partii faszystowskiej zdobycie poparcia. Faszyci obiecywali powstrzymanie
postpu komunizmu, jednoczenie obiecujc rozwizanie problemw spoecznych.
69

Nazizm (narodowy socjalizm):

a) Ideolodzy:
- Adolf Hitler (Mein Kampf): propagowa polityk rasistowsk (czysto rasy aryjskiej) oraz
antysemityzm. Popiera nacjonalizm oraz ekspansjonizm (ktra to koncepcja doprowadzia do
wybuchu II Wojny wiatowej). Wedug Hitlera nard, Rzesza Niemiecka i jej przywdca miay
tworzy jedn cao (Ein Reich, ein Volk, ein Fhrer). Wszystkie aspekty ycia miay by
podporzdkowane pastwu. Wykluczao to demokracj, a proponowan przez niego form
stosunkw spoecznych by wanie narodowy socjalizm.
- Alfred Rosenberg: twrca mitu zagroenia masoskiego, wedug ktrego wolnomularstwo,
tworzone gwnie przez ydw, dyo do uzyskania hegemonii w wiecie i wprowadzenia
wiatowej demokracji oraz gospodarki.
- inspiracja pogldami Nietzschego, Chamberlaina, Gobineau
b) geneza
Geneza nazizmu w wielu punktach pokrywa si z genez woskiego faszyzmu. Partia nazistowska NSDAP - uznawaa autorytet wodza, wyposaaa swoich czonkw w mundury i formowaa bojwki.
Ponadto w Niemczech take istniao niezadowolenie spoeczne wywoane przegran wojn, a obawa
przed komunizmem ze wzgldu na bliskie ssiedztwo - bya jeszcze silniejsza.
49.KONCEPCJA PASTWA - FASZYZM
Pastwo faszystowskie to pastwo totalne. U podstaw faszystowskiej koncepcji wadzy znajdowaa si
idea pastwa etycznego. Etyka bya przede wszystkim faktem duchowym i zapewniaa ona
bezpieczestwo wewntrzne i zewntrzne. Pastwo jest stranikiem jzyka, obyczaju i wiary
(podstawowy czynnik narodotwrczy). Ma ono reprezentowa oczekiwania i nastroje Wochw, a
take wyrazem spodziewanej i oczekiwanej ich mocarstwowoci, std da powicenia, dyscypliny i
ofiary. Forma pastwa jest zmienna, natomiast nie sama idea koniecznoci pastwa. Dla woskich
faszystw midzy pastwem a religi nie ma sprzecznoci. Pastwo jest wiar i szanuje religi. Wg
Giovanniego Gentilego pojcie pastwa faszystowskiego czy si z personifikacj teje instytucji
oraz przedstawieniem jej jako realnie istniejcej osoby. "Pastwo to istotny rdze, jako podstawa
wszelkich poczyna jednostki, ktra ksztatuje si na zasadach wartoci istotnie uniwersalnych, a tym
samym ktra yje i umiera nie dlatego, e jest posuszna pozytywnemu prawu, ale e stosuje si do
najwyszego ideau, jaki moe zapanowa nad jej sumieniem". Idea pastwa faszystowskiego
powstaa jako antyteza koncepcji socjalistycznej i liberalnej oraz jako idea pozytywna wyraajca si
w uznaniu pastwa za osobowo autonomiczn, ktra ma swoj warto i cele, podporzdkowujc
sobie interesy indywidualne. Mussolini wyprowadzi koncepcj wadzy wszechogarniajcej,
streszczajcej si w sformuowaniu "wszystko w pastwie, nic bez pastwa, nic przeciwko pastwu".
Zasada ta oznaczaa legitymacj wadzy pastwowej do ingerowania w teoretycznie kady przejaw
ycia tak indywidualnego, jak i zbiorowego. Miaa wic charakter skrajnie antyindywidualistyczny.
Mussolini da utosamienia si jednostki z pastwem. Promowa zasad bezwzgldnego prymatu
pastwa nad jednostk, a w konsekwencji - podporzdkowania jednostki pastwu. W pastwie tym
jednostce ograniczono wolnoci nieuyteczne lub szkodliwe, pozostawiajc wolnoci istotne. O tym
co istotne, a co szkodliwe dla jednostki miao rozstrzyga arbitralnie pastwo faszystowskie. Wg
Alfreda Rocco faszystowskie pastwo totalne to pastwo ludowe i wybitnie demokratyczne, poniewa
przenika do mas, prowadzi ej duchowo, wyczuwa ich potrzeby, yje ich yciem i porzdkuje ich
70

zajcia. Natomiast Guido Bortolotto nie nazywa faszyzmu dyktatur ze wzgldu na jego system
konstytucyjny oraz funkcjonujcy rzd. Wg niego afirmacja pastwa i cakowite podporzdkowanie
interesw partykularnych interesowi oglnemu wyraaj istot i ducha faszyzmu.
Koncepcja prawa- Faszyzm
Woskie pastwo faszystowskie charakteryzowao si dyktatur, podpart monopartyjnym systemem
parlamentarnym. Wadz ustawodawcz i wykonawcz przej Duce, czc tym samym kilka
stanowisk. Co prawda zachowano pewne pozory parlamentaryzmu -posw wybierano z jednej listy
wyborczej jednak w praktyce o wszystkim decydowa, w mniejszym lub wikszym stopniu,
Mussolini. Stanowiska wyszego jak i niszego szczebla obsadzane byy czonkami Narodowej Partii
Faszystowskiej. W Parlamencie czonkowie partii wyraali wszystkie postanowienia wodza. Wadzy
Duce podlega bezporednio aparat policyjno-kontrolny. Dodatkowo eliminowa on faktycznych, jak i
domniemanych przeciwnikw politycznych. Jurysdykcja stanowia niezalen wadz, jednak zaczto
tworzy sdy partyjne oraz obyczajowe, dc tym samym do obsadzenia stanowisk sdziw i
prokuratorw przez obywateli powizanych z parti rzdzc. Program pastwa faszystowskiego
zakada cakowite przejcie sdownictwa przez organy pastwowe. Co istotne, wedug Alfredo Rocco
oraz Guido Bortolottiego woskie pastwo faszystowskie nie byo dyktatur. Istnia w nim bowiem
system konstytucyjny, a rzd realizowa cele pastwa i obywateli. Jednak szereg ustaw ograniczajc
suwerenn administracj pastwow (Ustawa o uprawnieniach i prerogatywach szefa rzdu z roku
1925, Ustawa o stanowieniu norm prawnych przez wadz wykonawcz z roku 1926, Ustawa o
nieograniczonych kompetencjach Wielkiej Rady Faszystowskiej) przeczy istnieniu tego systemu.
Faszyci nie uznali wypracowanej przez demokracj, czy te liberalizm koncepcji prawa i jego roli w
pastwie, a wola Duce bya identyfikowana z wol caego narodu. Idea Wodzostwa staa si gwn
zasad faszystowskiego.
KONCEPCJA PASTWA- Nazizm
Hitler wyrnia trzy rodzaje ujcia pastwa:
-pastwo to zbir ludzi pod administracj rzdu, z pooeniem silnego akcentu na "autorytet
pastwowy", co prowadzi do wniosku, e ludzie maj suy pastwu a w istocie pastwowej
biurokracji
-w drugim ujciu do autorytetu pastwa dodaje dobro poddanych (ujcie te najczciej
reprezentowane byo wrd niemieckiego mieszczastwa).
-trzecie ujcie, najsabiej reprezentowane postrzega pastwo jako rodek realizacji niejasnych celw
polityki przez zjednoczony nard, mwicy tym samym jzykiem.
Sam Hitler uwaa, e pastwo nie jest celem, ale rodkiem do celu, za nadrzdnym dobrem jest
zachowanie narodu. Nard daje pastwowoci pocztek, za pastwo chroni jego kultur. Dlatego
zadaniem narodowego pastwa jest ochrona i zachowanie rasy i dostosowanie jej do spenienia
kocowych decyzji na tym globie poprzez odpowiednie wyksztacenie modziey. Funkcje edukacji,
rozumianej przez edukacj rasow, s podstawowe dla pastwa. Hitler pisa, e: "pastwo narodowe
musi opiera si na zaoeniu, ze czowiek o rednim wyksztaceniu, ale zdrowym ciele, silnym
charakterze, wypeniony radosn pewnoci siebie i si woli, jest wiksz wartoci dla
spoeczestwa ni wysoko wyksztacony cherlak." Hitler krytykowa demokracj parlamentarn,
zarzucajc posom ignorancj wykluczajc waciwe sterowanie krajem, a ich obradom brak
skutecznoci. Podkrela te, e ta forma pastwa charakteryzuje si brakiem realnej , podstawowej
71

odpowiedzialnoci posw. Uwaa te, e zasada wikszoci pozwala ukrywa si sabym

jednostkom. niezdolnym do indywidualnego wystpienia. Jego zdaniem bya to te forma, ktra
stanowia narzdzie otumaniania nard przez ydw. Przeciwiestwem takiej skompromitowanej
demokracji miaa by demokracja germaska, odrzucajca zasad wikszoci na rzecz wybitnych
jednostek, ktre odpowiadaj za swoje decyzje przed narodem yciem i mieniem. Z rozwinicia tej
idei powstaa zasada wodzostwa, wg ktrej aden nard nie jest w stanie samodzielnie rzdzi,
potrzebuje do tego silnych i wybitnych jednostek. To one tworz postp i s najlepiej predysponowani
do rzdzenia. Mog korzysta z doradztwa, ale nie mog by skrpowane anonimow wol
wikszoci. Na kadym poziomie organizacji pastwa jest miejsce tylko dla jednej odpowiedzialnej
jednostki, o czym przekonywa miaa praktyka NSDAP, ktrej to funkcjonowanie oparto wanie na
zasadzie wodzostwa. Zasada ta przyczynia si do rozwoju "swobodnego uznania"- zwaszcza w
centralnej administracji pastwowej. Swobodne uznanie organw podlegao jednak weryfikacji przez
hierarchi odpowiedzialnoci poszczeglnych wodzw, w tym szczeglnie przed Najwyszym
Wodzem. W ten sposb wadz sprawuje nie nard niemiecki, ale elita. W propagandzie za to Hitler
prezentowa si jako zwolennik rzdw zdecentralizowanych. Pozornie ustrojowy ksztat organw
Rzeszy nie uleg gbokim formalnoprawnym przemianom po tym jak Hitler obj wadz. Ten stopie
zmiany dotyczy raczej funkcjonowania pastwa , ktrego realny ustrj okrelia zwaszcza ustawa o
penomocnictwach z 1933r. Zarwno dla nazizmu jak i faszyzmu woskiego charakterystyczne byo
zatarcie granic midzy pastwem a parti. Wdz jest najwyszym organem partii i pastwa, co
przekada si na poszczeglne poziomy pastwa. Tylko partia ma prawo wskazywa program
narodowo-socjalistyczny.
Prawo- Nazizm
Pastwo nie musiao przejmowa si liter prawa. Ideolodzy ma rol przypisywali prawu. Hitler
pisa, e nad liter prawa powinien wznosi si duch narodowy i e sdzia, ktry by nie rozumia
zasad sprawiedliwoci, tak jak je pojmuje nard, nie moe spenia dalej swojej funkcji. Ostatecznie
prawo zostao zastpione przez si i terror. W cigu 12 lat Reichstag uchwali jedynie 9 ustaw. Nowe
prawo tworzone byo przez rzd, na podstawie specjalnych penomocnictw, oraz wadza wykonawcza
w postaci zarzdze i rozporzdze . Zachcano do stosowania analogii, szczeglnie w prawie
karnym. Goszono program nowej nauki prawa, ktra miaa zrywa z formalizmem i liberalizmem,
liberalizmem take z prymatem praw i wolno ci jednostki. Kto mia wadz , ten tworzy prawo. Wola
wodza by a prawem. Hitler uwaa, e prawnicy s formalistami i nie mog nady za jego ideami.
Prawo silniejszego. Nauka prawa zrezygnowaa z tradycji pozytywistycznych na rzecz ustawicznego
uzasadniania coraz to nowych podbojw i coraz dalej idcego ograniczenia praw podmiotowych
jednostki oraz podwaanie takich pozytywistycznych zasad jak pewno i przewidywalno prawa.
50. ZAOENIA AUTORYTARYZMU I TOTALITARYZMU
Autorytaryzm:
W okresie midzywojennym obok ideologii komunistycznych, faszystowskich, pojawiy si rwnie
ideologie autorytarne, bazujce jak pozostae na kryzysie systemu parlamentarno-demokratycznym.
Cechy charakterystyczne ustrojw autorytarnych:
goszono hasa zniesienia bd ograniczenia parlamentaryzmu, wprowadzenia rzdw silnej
rki,
przyznawano wiksz rol wadzy wykonawczej, aczkolwiek unikano hasa charyzmatycznej
wadzy wodza,
od spoeczestwa wymagano biernego posuszestwa,
72

wspln cech autorytaryzmu i faszyzmu jest odwoywanie si do interesu narodowego i do

nacjonalizmu,
autorytarny reim nie likwidowa rzdw prawa, cho prawo byo niekiedy bardzo surowe, na
przykad oparte na zasadach religijnych,
zazwyczaj ideologie te czerpay z tradycji konserwatywnej, z zasady unikania rewolucji, nie
mobilizoway mas, a raczej opieray si na tradycyjnych elitach (waciciele ziemscy,
wojskowi, duchowiestwo).
Totalitaryzm:
Termin totalitaryzm wprowadzili do polityki faszyci, zwaszcza Giovanni Gentile, czoowy filozof
woskiego faszyzmu, zapowiadajc utworzenie pastwa totalnego, totalitarnego. Politolodzy ju w
okresie midzywojennym uznali totalitaryzm za form XX wiecznej dyktatury. Pastwo totalitarne
okrelano, jako pastwo ideologiczne, dce do kontroli nad caoksztatem aktywnoci jednostki
ludzkiej w imi okrelonej ideologii.
Cechy charakterystyczne ustrojw totalitarnych:

istnieje oficjalna ideologia skadajca si z doktryny obejmujcej wszystkie aspekty yciowe

ludzkiej egzystencji, akceptowana przez ludno (przynajmniej biernie),
istnieje jedna masowa partia, zorganizowana hierarchicznie i oligarchicznie z jednym liderem
na czele,
wystpuje monopol w dziedzinie kontroli nad wszystkimi rodkami efektywnej walki zbrojnej
monopol rodkw komunikacji,
system terrorystycznej kontroli policyjnej, nie tylko skierowany przeciw wrogom, ale
i przeciw wskazanym grupom spoecznym,
istnieje centralna kontrola i kierowanie gospodark przez parti lub podporzdkowane jej
organy.
51. TOTALITARYZM W UJCIU FROMMA, ARENDTA I POPPERA

Hannah Arendt (1906-1975)- filozof, politolog oraz krytyk totalitaryzmu.

Znamiennym rysem cywilizacji rzymskiej okresu republikaskiego w opinii Arendt bya sfera
prywatna charakteryzujca si przemoc jak i hierarchizacj oraz sfera publiczna, ktrej cech byo
rwne traktowanie jednostek. Rwnowag midzy owymi sferami pozwalay utrzymywa
wspzalene czynniki takie jak: religia, autorytet i tradycja (tzw. rzymska triada), ktre ponadto
stanowiy fundament pastwa. Wedug politolog to chrzecijastwo przejmujce autorytet od pastwa,
naruszyo koherentno funkcjonujcego systemu, poprzez pozbawienie wadzy publicznej sankcji
religijnej. Pod wpywem nauk G.W.F. Hegla, K. Marksa, F. Nietzschego zosta zintensyfikowany
proces destrukcji, ktry ostatecznie doprowadzi do zatarcia si rnic pomidzy sfer publiczn i
prywatn. Alienacja czowieka w spoeczestwie bya najgorszym tego skutkiem. Rwno i pokj
koegzystencji zostay wyparte przez przemoc i hierarchizacj. Ponioso to za sob wyksztacenie si
spoeczestwa masowego, hegemonicznego, podatnego na demagogie oraz ideologie mwice o
zniszczeniu resztek tradycyjnych struktur spoecznych. Efektem przemian byo nasilenie si
wystpie rewolucyjnych oraz w czasach wspczesnych pojawienie si ustrojw totalitarnych.
Filozof szukajc innych rde totalitaryzmu natrafia na ksztatowanie si w XIX wieku pastw
narodowych, co z kolei w XX wieku zaowocowao w powstawaniu ideologii ekspansji militarnej i
gospodarczej oraz w pan-ruchach (partia nad partiami) dokonujcych podziau ludzkoci wedug
kryterium przynalenoci plemiennej. Szczegln rol w ksztatowaniu owych pastw odegra
antysemityzm. Oparte na rzdach biurokratycznych pan-ruchy doprowadziy do zanegowania
73

uprawnie czowieka i obywatela. Z krytyki tej zrodzi si ruch totalitarny: nazizm oraz komunizm.
Specyfik terroryzmu byy: radykalne odczowieczenie ofiar, ktre pozbawione zostay statusu
prawnego oraz irracjonalny terror, ktry istnia jako cel sam w sobie. Arendt twierdzia, e podoem
rewolucji byo rozszerzenie sfery wolnoci publicznej. Niedoskonao rewolucji francuskiej oraz
bolszewickiej polegaa na tym, e prcz hase wolnoci czowieka, podejmowane byy rwnie tematy
wyzwolenia spoecznego metodami politycznymi, co zmusio rewolucjonistw do zastosowania
terroru a dodatkowo do porzucenia zasady rwnoci. Politolog wskazywaa rwnie na rnic midzy
rewolucjami europejski a rewolucj amerykask, ktrej to bez zastosowania terroru przywrcia
tradycje republikaskie. Analiza faszyzmu, nazizmu oraz komunizmu miaa wany wkad w rozwj
bada nad totalitaryzmem w XX w.
Erich Fromm (1900-1980)- jeden z gwnych krytykw totalitaryzmu, twrca psychoanalizy
humanistycznej.
Gwn tez Fromma byo to, e natura ludzka posiada pewn realno psychiczn, wyprzedzajc
socjalizacyjne dziaania spoeczestwa i obejmujc specyficzne dla czowieka cechy gatunkowe:
wolno, rozum, wiadomo. Wedug niego biologizm freudowski jest zbyt ubogi co do tumaczenia
zachowania czowieka. Zdaniem Fromma czowiek nie tylko spenia potrzeby biologiczne, ale
odnajduje podany ukad odniesienia i czci, ktry jest konieczny do osignicia stanu normalnoci
i zdrowia psychicznego, polegajcego na uzgodnieniu dziaa z waciw natur gatunkow i jej
potrzebami. Czynniki te decyduj o twrczoci czowieka yjcego i dziaajcego w stale
zmieniajcej si grupie spoecznej. Wedug krytyka, o spoeczestwie decyduje wikszo,
wywierajca wpyw na pozostaych czonkw grupy. Potrzeba twrczoci i bezpieczestwa
sprzeciwiaj si sobie odkd ludzko wyonia si z naturalnego adu. Fromm tumaczy, e jednostka
chce wolnoci, ale si jej boi, poniewa wolno wie si z pen odpowiedzialnoci, a wic nie
moe zapewni peni bezpieczestwa, do ktrej ludzie posiadaj sta skonno. Wynikiem tego jest
ucieczka ludzi od wolnoci i szukanie schronienia w autorytetach, w zamknitych systemach
zwalniajcych z ciaru odpowiedzialnoci. Niestety jest to tylko faszywa ucieczka od izolacji przez
rezygnacj z samych siebie. Przez nastpienie zjawiska ucieczki od wolnoci, uatwiajcej
akceptacj osoby dyktatora, w klasie redniej w Niemczech moliwy by nazizm. Dziki wasnych
obserwacjom, Fromm wyrni szereg rnych typw charakterologicznych. Za najlepszy uzna typ
jednostek o charakterze produktywnym, szukajcych porozumienia z innymi nie przez konformizm
ani agresj, lecz przez yczliwo poczon ze zdolnoci do inicjatywy i do nonkonformizmu.
Krytyk przekonywa, e rozwj materialny, a gwnie postp nauki i techniki, a take
upowszechnienie owiaty i demokratycznej kultury nie gwarantuje jeszcze budowy zdrowego
spoeczestwa. Podstaw narodzin czowieka i przyszej wsplnoty ma by mio, ktry jest
sztuk, tak samo jak sztuk jest ycie.
Karl Raimund Popper(1992-1994)- austriacki filozof i logik. Metodolog bada naukowych.
Popper przeciwstawia spoeczestwo otwarte spoeczestwu totalitarnemu (zamknitemu). Uwaa,
e doktryny faszystowskie i komunistyczne XX w., nie byy jedynymi powodami zaistnienia
spoeczestwa totalitarnego, ale rwnie przyczynili si do tego wielcy filozofowie (Platon,
Arystoteles, Hegel, Marks) z bdnym przewiadczeniem, e historia ma sens. Jednostki, ktre to
rozpoznay cel historii, rociy sobie prawa do kierowania spoeczestwem, aby umoliwi jego
urzeczywistnienie. Czowiek w systemie zamknitym stawa si bezwolnym narzdziem w rkach
sprawujcych wadz. Narzucono mu odgrnie system wartoci oraz pozbawiono swobody myli i
aktywnoci. Filozof zaprzeczy, e historia miaa swj zamierzony cel. Wolno i denie do harmonii
to cechy, na ktre spoeczestwa powinny by otwarte. Spoeczestwo otwarte to zdaniem logika,
74

spoeczestwo tolerancyjne, wiadome swych przekona, zdolne do ich zmian. Czyli spoeczestwo
demokratyczne, eksponujce sw podmiotowo w stosunkach z wadz i innymi spoeczestwami.
Popper rozumia przez pojcie demokracji, system z pynnoci zmiany wadzy. Charakteryzujcy si
systemem dwupartyjnym i wikszociowym, cig kontrol i opozycj ze strony spoeczestwa, co
wpywaoby na dziaanie wadzy zgodne z interesem ogu. Filozof odrzuci metod indukcyjn,
proponujc w jej miejsce falsyfikacj. Proces badawczy skada si na sformuowanie teorii majcych
charakter rozwiza tymczasowych i poddanie ich rygorystycznemu dedukcyjnemu testowaniu,
ukierunkowanemu na falsyfikacj, a nie na potwierdzenie hipotezy. Proces falsyfikowania hipotez ma
charakter cigy, czyli zasb wiedzy narasta stopniowo. Teoria, ktra nie zostaa sfalsyfikowana, staje
si wiarygodna i oceniana jest przez pryzmat zdolnoci przewidywania nowych faktw, ktrych nie
ma w chwili jej formuowania.
52.SOLIDARYZM DUGUITA
Leon Duguit (1859- 1928r., Francja), reprezentuje solidaryzm prawniczy. By to jeden z gwnych
kierunkw nauki prawa w kocu wieku XIX i fragment oglnego nurtu solidaryzmu spoecznego,
ktry funkcjonowa w tym czasie. Prekursorami solidaryzmu byli E. Durkheim i L. Bourgeois.
Wanie od Durkheima przej Duguit koncepcj solidaryzmu spoecznego. Dwa podstawowe
zaoenia le u podstaw jego doktryny:

Czowiek jest istot spoeczn i nie moe y bez spoeczestwa

Czowiek jest istot wiadom swej odrbnoci mimo przynalenoci do grupy

Rodzaje solidarnoci:

Mechaniczna- ludzie wsppracuj ze sob poprzez wspln pomoc ludzi majcych podobne
uzdolnienia, a rne potrzeby: jest ona charakterystyczna dla spoeczestw pierwotnych
Organiczna- ludzie zaspokajaj swoje potrzeby poprzez podzia pracy: jest ona
charakterystyczna dla spoecznoci rozwinitych

Przepisy podzieli na :

Normatywne- nakaz lub zakaz

Techniczne

Normy spoeczne powstaj spontanicznie, s one odkrywane przez prawodawc i sankcjonowane.

Uwaa, e prawo zwyczajowe wyprzedza pastwo. Najlepsza organizacja pastwowa opiera si na
zaoeniu, e zwizki realizowayby funkcje publiczne. Rzdzcy maj realizowa zasad
solidarnoci. Duguit by przeciwnikiem idei suwerennoci pastwa, m.in. odrzuca ide Bodina,
zastpujc je pojciem suby publicznej. Celem pastwa jest uzbrajanie w sankcj norm spoecznych.
Ustawodawca nie tworzy wic prawa, lecz formalizuje normy spoeczne, ktre spontanicznie powstaj
w spoeczestwie. W istocie prawo tworzone jest wwczas, gdy wikszo spoeczestwa dojdzie do
wniosku, e jakie czyny nie s objte zasad solidarnoci. By on przeciwnikiem idei praw
podmiotowych. W odpowiedzi wasno nie jest prawem podmiotowym, a funkcj spoeczn. Z tego
punktu widzenia krytykowa wszelkie formy kolektywizmu. Zarwno waciciele, jak i robotnicy
peni okrelone funkcje spoeczne, skadajce si na spoeczestwo solidarne. Teza o walce klasowej
jest wic jego zdaniem cakowicie bdna.

75

53.LEON PETRAYCKI (1867-1931)

- urodzony na Witebszczynie, ukoczy studia na uniwersytecie w Kijowie. Podj pocztkowo
studia na wydziale lekarskim, pniej przenis si na prawo.
- w Berlinie wydaje 3 prace dajce wwczas podstaw do formowania si nowej teorii psychologizmu
w prawie.
- jego najwaniejsze dziea: ,, Wstp do nauki prawa i moralnoci oraz ,, Teoria pastwa i prawa w
zwizku z teori moralnoci
- profesor Uniwersytetu Warszawskiego po roku 1918, przed odzyskaniem przez Polsk
niepodlegoci profesor uniwersytetu w Petersburgu.
- by te aktywnym dziaaczem politycznym
- odnalaz rda prawa w ludzkiej psychice
- opar swoj teori na pojciu emocji. Mog wystpowa emocje moralne lub prawne. (
wystpowanie czynne bd bierne)
- te emocje ograniczaj wolno czowieka :
Moralne na mocy wewntrznego nakazu
Prawne dodatkowo w obawie przed konsekwencjami niedopenienia nakazu pyncego z zewntrz
- norma prawna to norma o charakterze imperatywno- atrybutywnym ( z jednej strony zawiera
obowizek, a z drugiej uprawnienie)
- norma moralna ma charakter imperatywny ( zawiera tylko obowizek )
- temu odmiennemu charakterowi norm odpowiada rwnie odmienny rodzaj przey psychicznych.
Przeycie emocji prawnej przez jednostk jest rdem normy prawnej. Norma jest projekcj
przeycia tej emocji. Jednoczenie wydanie okrelonego prawa stymuluje i upowszechnia emocje
prawne wrd ludzi, prowadzc do tego, e tworzy si spjny system prawa
- w tej teorii niektrzy badacze odnajduj podobiestwo do koncepcji prawa natury o zmiennej treci,
inni klasyfikuj j jako nalec do szkoy realizmu prawnego
Emocje etyczne:
- nawizuje do tradycyjnego podziau zasadniczych elementw ycia psychicznego na :
Poznanie, uczucia, akty woli
-uczucia i poznanie to stany pasywne , za akty woli s niejako stanami aktywnymi
- na tym tle , analizujc m.in. zjawisko godu dochodzi do przekonania e istniej akty o charakterze
bierno-czynnym i nazywa je EMOCJAMI
- emocje maj charakter poznawczo- popdowy i staj si zasadniczym kryterium
wyznaczajcym ludzkie postpowanie

76

- biorc za podstaw teori emocji krytykuje kierunki hedoistyczne tumaczcych zachowanie

czowieka deniem do uzyskiwania najwikszych korzyci przy unikaniu przykroci. Tak nie
powinno si interpretowa zachowania czowieka, naley odwoa si do jego przey emocjonalnych.
-emocje etyczne ksztatuj si w wyobrani czowieka ( przedstawienie sobie okrelonego
zachowania si)
-pojcie imperatywu wewntrznego- mona okreli jako sumienie nakazujce jednostce okrelone
zachowanie si
- emocje te mog mie odcie przeycia wywoujcego sympati lub niech podmiotu zmierzajcego
do podjcia okrelonego dziaania
- ich podzia na :

A. Przeycia prawne s imperatywno- atrybutywne, kademu obowizkowi musi towarzyszy

poczucie uprawnienia
B. Przeycia moralne- zasadniczo oparte na poczuciu obowizku. Maj posta imperatywn.
Przeycia prawne maj podstawowe znaczenie dla organizacji stosunkw spoecznych. W tym sensie
Petraycki daje przewag PRAWU NAD MORALNOCI. Ale dochodzi do tego, e granica miedzy
prawem a moralnoci si zarysowuje przeycie traktowane jako moralne z chwil pozytywizacji
danej sytuacji staje si przeyciem prawnym.
Mona przyj e przeycia moralne uzupeniaj te prawne.
TEORIA PRAWA WEDUG PRETRAZYCKIEGO
- zajmuje si badaniem przeycia prawnego
- powinna dy do ustalenia wiedzy oglnej zwizanej gwnie ze stosowaniem, obowizywaniem
prawa, a take reakcj spoeczestwa na norm prawn
DOGMATYKA PRAWA
-bada prawo istniejce, obowizujce w danym czasie i na okrelonym terytorium
- musi zakada konieczno zmian instytucji prawnych w czasie
PRAWO POZYTYWNE:
- chodzi o wiadomo jednostki zwizan z narzucaniem jej z zewntrz okrelonych powinnoci,
uksztatowanych w paszczynie obowizujcego Pr. Pozytywnego
PRAWO INTUICYJNE
-brak wyobraenia o istnieniu jaki zewntrznych rde narzucajcych jednostce obowizek
zachowania
RELACJE MIEDZY TYMI PRAWAMI
Mog wystpi takie sytuacje:

77

1.Prawo pozytywne zgodne z intuicyjnym

2.Intuicyjne wyprzedza pozytywne
3.Pozytywne wyprzedza intuicyjne.
- najkorzystniejsza wydaje si by sytuacja nr1
POLITYKA PRAWA
- istota polityki to uzasadnione przewidywanie nastpstw jakich mona spodziewa si przy
wprowadzaniu przepisw prawa
- moliwo naukowego przewidywania zachowa spoecznych nastpujcych w rezultacie wydania
normy prawnej
- prawo wpywa na etyk zbiorow. Rozumna polityka przyspiesza postp moralny
- bdno zaoe polityki pastwa moe prowadzi do moralnego zaamania jednostki czy nawet
caego spoeczestwa
- polityka nie moe mie jednolitych schematw ,bo psychika czowieka si cay czas rozwija
- funkcje spoeczne przepisw prawa:
Rozdzielcza- okrela sposb krenia dbr wraz z ich podziaem w granicach danej struktury
politycznej
Organizacyjna- wskazuje na zasady lece u podstaw ksztatu tej struktury.
54.FUNKCJONALIZM PRAWNICZY W USA (HOLMES, POUND)
Socjologiczna rewolta w jurysprudencji (O. Holmes)
a. Prawo jest przewidywaniem, kiedy sia publiczna zostanie uyta poprzez instrument
jakim s sdy
b. Sprzeciwianie si pozytywistycznej doktrynie prawa poprzez odczytywanie jej jako
rozkazu suwerena
c. Law in action prawo w dziaaniu powinno by przedmiotem bada naukowych, a
nie oderwane od rzeczywistoci prawo w ksikach
d. Ustawa stanowi jedynie punkt wyjcia w ustaleniu przesanek postpowania organw
wymiaru sprawiedliwoci celem doktryny prawa jest zatem prognozowanie
przyszych decyzji sdowych
e. Nie logika formalna, lecz dowiadczenie jest rdem powstania prawa. W
szczeglnoci dowiadczenie sdziw, a nawet ich przesdy
f. Moralno moe wpywa na tworzenie i stosowanie prawa
2. Teoria interesu publicznego (R. Pound)
a. Rezygnacja z bada nad istot prawa i treci normy prawnej na rzecz funkcjonowania
prawa w yciu spoecznym
b. Dostrzeenie odmiennoci midzy treci normy prawej zapisanej w ustawie, a
stosowaniem prawa przez wymiar sprawiedliwoci, administracj i spoeczestwo
c. Prawo to instrument sucy realizacji rnych celw
78

d. Celem prawa jest

i. zapewnienie kompromisu midzy rozbienymi interesami spoecznymi
ii. zapewnienie porzdku spoecznego stabilizacja
e. Prawo wyraa interesy solidarnie wspdziaajcego spoeczestwa
f. Prawo chroni interes:
i. Publiczny
1. Pastwo jako suweren
2. Pastwo jako gwarant interesw ogu
ii. Prywatny
1. Ochrona rodziny
2. Ochrona praw majtkowych jednostki
iii. Spoeczny
1. Powszechne bezpieczestwo
2. Ochrona wartoci moralnych
3. Ochrona ycia jednostki
4. Popieranie postpu
g. Wyeliminowanie dziki systemowi prawnemu rozruchw
h. Ustanowienie hierarchii celw spoecznych
i. Prawo natury uznanie istnienia obiektywnie dobrych i wakich celw spoecznych,
zasugujcych na ochron prawn
3. Socjologiczna Jurysprudencja (R. Proud)
a. Badanie efektywnoci wymiaru sprawiedliwoci
b. Badanie metod jej zwikszania
i. Psychologiczna - filozoficzna analiza pracy sdziw
c. Spoeczna ocena realizacji celw prawa
d. Analiza podstawowych zaoe dziaalnoci ustawodawczej
e. Historia prawa
55.TEORIA SPRAWIEDLIWOCI RAWLSA
Wsppraca pomidzy ludmi wymaga ustalenia zasad sprawiedliwoci, umoliwiajcych pogodzenie
wolnoci i rwnoci. Rawls zakada e da si ustali pewne podstawowe zasady regulujce
funkcjonowanie podstawowej struktury spoecznej, ale tylko w warunkach umowy opartej na
rwnoci i wolnoci, co gwarantowa maj bezstronno i zasony niewiedzy co do przyszej
sytuacji. Przez podstawowe struktury spoeczne rozumie takie instytucje, ktre umoliwiaj spoeczn
wspprac, okrelaj prawa i obowizki i ktre dziel rezultaty takiej spoecznej wsppracy. Chodzi
o znalezienie zasad, ktre mogyby by przyjte w warunkach sytuacji pierwotnej przez wolne i rwne
osoby , kierujce si racjonaln motywacj. Rwny podzia ciarw i korzyci spoecznej kooperacji
byby najprostszym rozwizaniem. W strukturze spoecznej ludzie zajmuj rne miejsca, wynika to z
okolicznoci subiektywnych i obiektywnych. Takie nierwnoci mog by zaakceptowane pod
warunkami e:
1. Istnieje najwicej korzyci dla najmniej uprzywilejowanych
2. Nierwnoci te musza by zwizane z pozycjami i urzdami otwartymi dla wszystkich, w
warunkach autentycznej rwnoci moliwoci.
Wg. Rawlsa naley zaakceptowa:

Prawo do jak najwikszej wolnoci , dajcej si pogodzi z wolnoci innych

79

Prawo do sprawiedliwego traktowania, nierwnoci mog by zaakceptowane w takim

zakresie w jakim przyczyniaj si do poprawy sytuacji najmniej uprzywilejowanych
Istnienie autentycznej rwnoci szans w dostpie do urzdw, stanowisk i pozycji.

Ustalenie tych zasad jest warunkiem wstpnym budowy sprawiedliwego spoeczestwa. Drugi
stopie to przyjcie odpowiedniego porzdku konstytucyjnego, trzeci to rozwj ustawodawstwa,
czwarty to wykonywanie tych ustaw. Rawls mwi e sprawiedliwo nie jest kategori etyczn lecz
uprawnionym oczekiwaniem. Rawls wyrnia 5 rodzajw dbr. Istnieje problem z podziaem dbr
na dobra pierwotne i dobra naturalne . Rzd nie moe dziaa na rzecz zaspokajania potrzeb w sensie
utylitarystycznym ani na rzecz doskonaoci w sensie perfekcjonizmu, gdy idei tych nie wyznaje cae
spoeczestwo, std naley poszukiwa wsplnej idei dobra. Dla wsplnej idei racjonalnej korzyci
wystarczaj 2 rzeczy: obywatele afirmuj t sam koncepcj samych siebie jako wolnych i rwnych,
po drugie wyznawane przez nich koncepcje dobra wymagaj mniej wicej tych samych dbr
pierwotnych tj. tych samych uniwersalnych praw, wolnoci i szans. Powysza koncepcja dotyczy
tylko dbr pierwotnych, nierwnoci w zakresie dbr materialnych ( inteligencja, zdrowie, zdolnoci)
nie mieszcz si w kategorii sprawiedliwoci ze wzgldu na swj naturalny charakter. Do dbr
pierwotnych zaliczamy:

Podstawowe prawa i wolnoci

Wolno poruszania si i zatrudnienia
Wadz i prerogatywy urzdw struktury pastwowej
Dochd i bogactwo
Spoeczn postaw szacunku dla samego siebie.

Lista ta moe zosta poszerzona. Takie ujcie nazywa si spoecznym podziaem odpowiedzialnoci spoeczestwo przyjmuje odpowiedzialno za utrzymanie rwnych podstawowych wolnoci,
autentycznej rwnoci. Rawls wyrnia neutralno celu podstawowe instytucje i publiczna polityka
nie mog faworyzowa adnej rozlegej doktryny. Neutralno skutku czy wpywu jest niemoliwa.
Neutralno celu nie oznacza jakiej etyki normatywnej wartociujcej cnoty moralne. Chodzi o to by
pastwo w swoim imieniu nie wysuwao rozlegej doktryny. Idea dobra spoeczestwa politycznego
jest pit ide dobra. Nie jest to spoeczestwo oparte na wsplnej idei dobra na podstawie jakiej
doktryny religijnej, filozoficznej czy moralnej. Spoeczestwo afirmuje nie doktryn, ale ale t sam
polityczna koncepcj sprawiedliwoci, wsplny im jst jeden bardzo podstawowy cel polityczny cel
wspierania sprawiedliwych instytucji. Pastwo jest potrzebne, a rzd ma do spenienia funkcje
wymagajce jego aktywnoci. Skada si z dziaw:

Alokacyjny dba o zasad wolnoci rynku i efektywnoci pastwa.

Stabilizacyjny kontrola organizacji zatrudnienia
Transferu zapewnia minimum socjalne
Dystrybucji zapobiega koncentracji bogactwa i wadzy poprzez podatki od spadkw i
darowizn.
Substytucji ciao przedstawicielskie majce uzupenia mechanizm rynkowy, dostarcza
rodki tam gdzie jest to konieczne.

56.TEORIE PRAWA NATURY PO II WOJNIE WIATOWEJ (RADBRUCH, FULLER,

STAMMLER, FINNIS)

80

Gustav Radbruch ( 1878- 1949)- niemiecki teoretyk relatywizmu filozoficznoprawnego. Niemiecki

prawnik, trzykrotnie zajmowa stanowisko ministra sprawiedliwoci w Republice Weimarskiej;
nazici uwaali go za przeciwnika politycznego. Zainteresowania naukowe Radbrucha obejmoway
filozofi prawa i prawo karne. W okresie przed dyktatur hitlerowsk Radbruch bliski by
pozytywizmowi prawniczemu. Przedstawi wwczas teori relatywizmu opart na metodologii
Kanta. Rozwin ide prawa zawierajc trzy elementy: sprawiedliwo, dobro powszechne i
pewno. Wymienione elementy s ze sob powizane, czasami mog si nawet wyklucza, tworz
triad. Relatywizm wartoci skadajcych si na ide prawa posuy Radbruchowi do okrelenia zalet
demokracji parlamentarnej. W okresie rzdw nazistowskich R. odszed od swoich wczeniejszych
teorii prawa, podejmujc krytyk pozytywizmu prawniczego, w ktrym upatrywa jedn z
przesanek systemu totalitarnego. Za istot prawa ostatecznie po 1933 r. uzna sprawiedliwo. W niej
upatrywa najwaniejsze kryterium odrnienia prawa, ktre powinno rzeczywicie obowizywa ze
wzgldu na swj cel ( prawo powinno realizowa okrelony cel, cel ten stanowi tre prawa)- od
prawa rozumianego jako pozytywistyczne ustawowe bezprawie, szerzcego si w Niemczech
hitlerowskich i stanowicego wynaturzenie rozwinitej przez R. idei prawa. Dla R. prawem jest tylko
to zgodne ze sprawiedliwoci. Takie ujcie prawa prowadzio go do okrelenia koncepcji prawa
natury . Rozumia je jako prawo ponadustawowe wynikajce ze wiadomoci spoecznej i
politycznej ludzi z okrelonej epoki historycznej. Jednoczenie rozwaa R. zalety pozytywizmu jak
i puapki prawa ponadustawowego. Nie znajdowa jednak innego rozwizania, jak zachowanie
rwnowagi pomidzy bezpieczestwem prawa- pewnoci ( tylko to wg R. gwarantuje pozytywizm), a
sprawiedliwoci i dobrem powszechnym ( p. natury). Rozwaania doprowadziy R. do rozrnienia
pomidzy ustaw a prawem i do uznania, e prawo jest czym wicej ni prawem pozytywnym.
Lon Luvois Fuller (1902- 1978)- amerykaski prawnik, filozof, teoretyk prawa; autor teorii
formalnego prawa natury. Przedstawiona przez F. koncepcja formalnego prawa natury zbudowana
zostaa na zaoeniu koniecznego zwizku pomidzy prawem i moralnoci. Wprowadzona przez
Kanta dystynkcja bytu i powinnoci nie powinna, zdaniem F. mie zastosowania na gruncie nauk
prawnych, gdy prowadzi to do karykaturalnej koncepcji zrwnujcej z prawem , oderwanego od
rzeczywistoci rozkazu wojskowego. W opinii Fullera pozytywizm prawniczy zarwno w wersji
pierwotnej, jak i pniejszej ( Kelsen, Hart), oddzielajcy prawo od okolicznoci, w ktrych powstao,
bdnie dy do poznania prawa jako bytu autonomicznego. Prawo za stanowio prb
podporzdkowania zasadom, ktre pojawiaj si w celu uzgodnienia osobistych celw jednostki (
moralno aspiracji) z reguami ycia spoecznego ( moralno obowizku). Prawo powinno spenia
okrelone warunki ( zasady eunomii- dobrego porzdku lub formalnego p. natury): 1) uniwersalno
i oglno unormowa, 2)jawno unormowa, 3) przestrzeganie zasady lex retro non agit, 4) jasno
i zrozumiao unormowa, 5) niesprzeczno unormowa, 6) stanowienie zasad moliwych do
spenienia, 7) stabilno unormowa, 8)praworzdno tzn. przestrzeganie regu przez organy w.
publicznej w stopniu nie mniejszym ni przez obywateli. Realizacja tych warunkw przyczynia si do
podstawowego celu prawa, jakim jest ochrona ycia ludzkiego. Prawo natury F. okrela materialnym
prawem natury lub zewntrzn moralnoci prawa. Wg niego prawo nie pochodzi z nieba lecz
jego rdo tkwi w czowieku i w spoeczestwie. F. prawo ujmuje jako wzajemne interakcjewzajemne zobowizania obywateli i wadzy do zachowywania regu tworzenia prawa i jego
przestrzegania.
Rudolf Stammler (1856- 1938)- niemiecki filozof prawa, zasuony zasuony w dziele odnowy
koncepcji prawnonaturalnych. Stammler przenis na nauk o prawie, kantowsk teori poznania
opart na zaoeniu, e rozum ( wiara w jego moc) ludzki ujmuje rzeczywisto w pewne kategorie (
np. czas, przyczyna, skutek), niezalenie od dowiadczenia. Na tej podstawie podda krytyce te
81

koncepcje prawa ( szczeglnie marksistowsk), ktre uwaay prawo zdeterminowane przez czynniki
spoeczne i polityczne. S. twierdzi, e instytucja prawa jest pierwotna, tzn. nie istnieje
spoeczestwo bez prawa, ktre jest zawsze przejawem stosunkw spoecznych. Rozrnia czyste i
uwarunkowane teorie prawa. Pierwsze to rne przejawy formalnego ujcia prawa, ktre nie
zawieraj adnej konkretnej treci. Przesank poznania czystego jest sama idea prawa, czyli idea
prawa susznego. Prawo pozytywne to zesp regu przymusu, ktrego istota tkwi w porzdku ycia
spoecznego ( jego wyrazu dopatrywa si S. w formie prawa). Prawo istnieje wg niego jeszcze przed
pastwem. Prawo natury rozumia jako nakaz rozumu; okrela je rwnie jako prawo suszne.
Uwaa, e posiada ono niezmienn form, lecz zmienn tre, zalen od warunkw jego
ksztatowania. Teoria ta zrywaa z koncepcj prawa natury z XVII w.. Tre prawa natury jest
zdeterminowana przez sta zasad sprawiedliwoci. Czowiek nie ma wrodzonych praw z natury,
gdy jest niepoznawalny. Do filozofii Stammlera nawizywa Radbruch.
John Mitchel Finnis ( ur. 1940)- filozof prawa i filozof moralnoci; reprezentant tzw. nowej szkoy
prawa naturalnego; najgoniejsza praca Prawa naturalne i naturalne uprawnienia( Natural Law and
Natural Rights). W swojej refleksji nad prawem naturalnym, prawami czowieka, dobrem wsplnym
i wadz, nawizuje krytycznie do dwu tradycji: arystotelesowsko- tomistycznej i jurysprudencji
analitycznej, konkludujc, e prawo naturalne jest ahistoryczne, nie ma adnej historii, histori maj
natomiast jego teorie. Punktem wyjcia rozwaa Finnisa jest bdne wg niego przekonanie ( w.
Tomasza, Arystotelesa), e powinno wywodzi si z bytu, czyli prawa, wg ktrych powinnimy y
czerpiemy z natury. Wg F. nakazy normatywne otrzymujemy w drodze refleksji nad wasn
egzystencj ( rozumno praktyczna), a nie z jakiej zewntrznej rzeczywistoci. Na tej podstawie
Finnis buduje list podstawowych, przedmoralnych dbr ludzkich, takich jak: ycie, wiedza,
zabawa, dowiadczenie estetyczne, przyja, towarzysko, rozumno praktyczna ( mdro) i
religia. Kady czowiek w oparciu o rozumno praktyczn porzdkuje te wartoci, tworzy wasn
hierarchi dbr. Prawo jest dla F. odzwierciedleniem rozumnoci praktycznej, jego istot jest
wspieranie de zmierzajcych do dobra wsplnego. Wartoci tkwi w czowieku, ich odbicie jest
prawem naturalnym. Prawa niesprawiedliwego nie mona automatycznie ignorowa, odnosi si to
tylko do ustaw cakowicie niesprawiedliwych. Wg F. Koncepcja p. naturalnego nie kwestionuje p.
pozytywnego, wrcz przeciwnie- prawo naturalne wytycza granice, wspiera prawo pozytywne.
57. PASTWO, PRAWO, EKONOMIA W UJCIU NEOLIBERALIZMU
,,Pastwo, prawo, ekonomia w ujciu neoliberalizmu ( F.A. von Hayek, M. Friedman, L. von Mises )
Neoliberalizm (z ac. Liberalia- wolnociowy) to kierunek myli filozoficzno- politycznej stanowicy
relacj na zwikszajcy si interwencjonalizm pastwowy XX w. Za pocztek tego ruchu przyjmuje
si tak zwane kolokwium Waltera Lippmana, ktre odbyo si w Paryu w 1938 roku. W owym
zjedzie liberaw brali udzia ich najwiksi pniejsi przedstawiciele (Walter Lippman, Ludwik van
Mises, August von Hayek, Wilhelm Ropke, i Reymond Aron ). Ojcem neoliberalizmu przyjmuje si
e by Adam Smith. Szkocki zwolennik kapitalizmu, by rwnie etykiem ktry uwaa ze ludzie
powinni sami sobie narzuca zachowania zgodne z sumieniem, bez zewntrznej presji jak moe by
pastwo. Pastwo powinno ogranicza sw rol tylko do strowania, za twrcami neoliberalizmu
byli Friedrich von Hayek, Walter Lippman, oraz Milton Friedman. Neoliberalizm to kierunek myli
politycznej i filozoficznej zakadajcy tolerancje, wolno dla innych pogldw, a take wolno
gospodarcz. Neoliberalizm odwouje si do zasad klasycznego liberalizmu i dlatego jest nazywany
take liberalizmem konserwatywnym.. Pastwo powinno wykonywa funkcj niezbdne i dziaa
tylko w oparciu o zasad laissez-faire. Co do wyliczenia niezbdnych funkcji pastwa nie ma zgody
wrd neoliberaw, na pewno zgadzaj si oni w sprawie uznania za takie ochrony zewntrznej
82

pastwa i dysponowanie przymusem wewntrznym przez pastwo ( utrzymywanie policji , wojska i

wymiaru sprawiedliwoci)Rni si co do uznania za konieczne innych sfer dziaalnoci pastwa
,takich jak :
- udzia pastwa w gospodarce
- ochrona zdrowia
- pomoc na badania naukowe
- szkolnictwo, czy ochrona ( liberalizm ekonomiczny)
W 1938 r. Na Kolokwium Waltera Lippmanna ustalono i sformuowano pierwsze podstawowe zasady
doktrynalne. Podstawowymi zaoeniem neoliberalizmu jest uznanie mechanizmu cen rynkowych za
gwn i jedyna form oddziaywania na dziaalno ekonomiczn oraz inicjatywy prywatnej i
realizacji interesu osobistego jako gwarantw optymalnego zaspokojenia potrzeb spoecznych. Rola
pastwa powinna by ograniczona do stworzenia ram prawnych dla mechanizmw wolnorynkowych,
prowadzenia polityki antyinflacyjnej oraz bardzo maej i jednostkowej pomocy socjalnej dla
najuboszych. Gwn wartoci dla neoliberaw jest wolno!- rozumiana w sposb negatywny
, czyli brak przymusu.
MILTON FRIEDMAN:
Liberalizm ekonomiczny ab novum
Wszelkie procesy spoeczne mona opisa w kategoriach ekonomicznych (prawo popytu i poday).
Konsekwencja: naley zostawi ludziom pen swobod- niech we wszystkich sferach naszego ycia
zatriumfuje wolny rynek! Kada ingerencja w ycie spoeczne i gospodarcze ze strony pastwa
ZAWSZE obraca si przeciwko ludziom.
Uwolnienie rynku w kadej dziedzinie przynosi korzyci caemu spoeczestwu. Najlepszym
regulatorem procesw spoecznych jest NIEWIDZIALNA RKA RYNKU. Uzna poda pienidza za
gwny czynnik wpywajcy na poziom produktu narodowego brutto, inflacji przypisujc jedynie rol
zjawiska pieninego; zaleca zwikszanie poday pienidza w tempie odpowiadajcym wzrostowi
produktu narodowego brutto, co miao zapewni stabilizacj gospodarcz. W latach 60. prowadzi
dyskusj nad koncepcj Negative Income Tax (NIT), (wypracowana przez Juliet Rhys-Williams w
latach 40. XX wieku), czyli nad dofinansowaniem najniej zarabiajcych, jako wanym czynnikiem
stabilnoci gospodarki. Interwencjonizmowi pastwa w gospodark przeciwstawia system gospodarki
rynkowej opartej na wasnoci prywatnej, wolnej konkurencji i indywidualnej przedsibiorczoci.
Atakowa polityk fiskaln pastwa, a szczeglnie wysokie wydatki na cele socjalne, zasiki dla
bezrobotnych i ubezpieczenia spoeczne, ktre pocigaj za sob wysokie podatki ograniczajce
dziaalno przedsibiorstw i hamujce procesy wzrostu gospodarczego. Uzna, e ekonomiczne
funkcje pastwa powinny by ograniczone, a jego dziaalno winna si koncentrowa na zapewnieniu
zewntrznego bezpieczestwa pastwa oraz na stworzeniu mechanizmu rynkowego. Proponowa
wprowadzenie zasady wolnego handlu midzynarodowego oraz odchodzenie od polityki
protekcjonizmu celnego. By ostrym krytykiem doktryny Keynesa. W swoich koncepcjach Milton
Friedman postulowa zwikszenie zakresu stosowania mechanizmw rynkowych. Wedug jego opinii
polityka gospodarcza powinna skupi si na kontroli poday pienidza i walce z inflacj. Postulowany
kierunek mylenia okrela si mianem monetaryzmu. Zakada on restrykcyjn polityk pienin,
relatywnie wysoki poziom stp procentowych oraz likwidacj deficytu budetowego. Teorie
Friedmana byy rozwijane m.in. przez Roberta Lucasa i z czasem wywary duy wpyw na polityk
ekonomiczn prowadzon przez Stany Zjednoczone. Wskazywali na potrzeb ograniczenia sektora
83

publicznego, konieczno zwikszenia swobody dziaalnoci gospodarczej oraz ograniczenia roli

zwizkw zawodowych, ktre swymi postulatami pacowymi wpyway na powikszanie si skali
bezrobocia.
FRIEDRICH AUGUST VON HAYEK:
- Krytyka pojcia sprawiedliwoci spoecznej: sprawiedliwo spoeczna to nonsens, jest pojciem
podobnym do pojcia moralny kamie (zatem nie jest pojciem bdnym- jest pojciem
nonsensownym)
- Krytyka zaoe pastwa dobrobytu: Hayek jest przeciwny wszelkim reformom spoecznym,
ulepszajcym istniejcy stan rzeczy.
Powd: brak wiary w potg ludzkiego rozumu- czowiek nie jest w stanie racjonalnie zaprogramowa
i kierowa procesami spoecznymi, gdy nie jest w stanie ogarn wszystkich konsekwencji.
- Odwrotne zaoenie socjal- liberaw okrela mianem Bdu mylenia kartezjaskiego
- Postp to wolno: postp dokonuje si przez przypadek, jest efektem naturalnych procesw,
nie naley wic im przeszkadza (ingerowa w procesy gospodarcze).
- Przykad rozwoju nowych technologii: adne pastwo nie wymylio by komputerw
osobistych, Internetu, telefonw komrkowych itd. TO WOLNO GOSPODARCZA NAM JE
DAA!
A zatem wizja pastwa i prawa : pastwo i stanowione przez nie prawo nie powinny mie
jakiegokolwiek celu do realizacji. Powinny jedynie wyznacza prawne ramy dziaania jednostki czyli
zapewni moliwo realizacji tych celw, ktre ludzie sami uznaj za istotne dla siebie. Jednoczenie
Hayek wyraa nieufno w tym wzgldzie w stosunku do politykw (demokracji). Pozostawi prawo
w rkach wybranych reprezentantw to jak pozostawi pod opiek kota soik mietany (zdecydowana
krytyka demokracji i politykw). W zamian proponuje lepsze rozwizanie czyli tzw. rzdy
gerontokracji(rzdy starcw).
LUDWIG VON MISES:
Prezentuje on krytyk gospodarki planowanej. Jedynym regulatorem rynku moe by mechanizm
cenowy (zdecydowany przeciwnik Keynesa).
Mechanizm cenowy okrela relacje midzy rodkami a cenami, potrzebami a moliwociami,
kapitaem a si robocz. Interwencja pastwa moe go jedynie rozregulowa doprowadzajc do
zaamania gospodarczego. To interwencjonalizm pastwa w okresie Wielkiej Wojny i zaraz po jej
zakoczeniu oraz rozdmuchany powojenny konsumpcjonizm (kredyty bez pokrycia stymulujce
popyt) czyli zaamanie mechanizmu rwnowagi cenowej doprowadziy do Wielkiego Kryzysu.
58.DOKTRYNA LIBERTARIANIZMU (ROTHARD, NOZICK)
Libertarianizm filozofia oraz styl politycznego mylenia postulujcy nieograniczon swobod
dysponowania wasn osob (samoposiadanie) i wasnoci, o ile tylko postpowanie to nie
ogranicza swobody dysponowania swoj osob i wasnoci komu innemu (wedle zasady: wolno
twojej pici musi by ograniczona bliskoci mojego nosa lub twoja wolno koczy si tam, gdzie
zaczyna moja). Fundamentem libertarianizmu jest aksjomat nieagresji.
Najczciej jest uwaany za skrajn wersj liberalizmu.
84

Wstpne zaoenia libertarianizmu w USA opracowa Jay Albert Nock (1870-1945). Utosamia on
przymus stosowany przez pastwo z dziaalnoci przestpcz, argumentujc e pastwo jest
legalnym monopolist w zakresie popeniania zbrodni (dokonywanych pod pozorem wymierzania
kary) i kradziey (pod pozorem nakadania podatkw). W latach 70. i 80. XX w. nastpi rozwj
myli libertariaskiej. Jednym z czoowych mylicieli tego okresu by Robert Nozick, autor gonej
ksiki Anarchia, pastwo, utopia z 1971, powszechnie odebranej jako polemika z pogldami Johna
Rawlsa. Cz politykw libertariaskich znalaza swoje miejsce w administracji prezydenta R.
Reagana. ( To akurat z Wikipedii;))
Robert Nozick
Profesor Uniwersytetu Harvarda, najbradziej znany zwolennik umiarkowanego libertarianizmu. Od
czasu opublikowania w 1974r. pracy pt. Anarchy, State and Utopia(kwestionuje teori
sprawiedliwoci J.Rawlsa), staje si klasykiem myli liberalnej.
Nozick wykorzystuje idee stanu natury i prawa naturalnego, ktre po przeksztaceniu miay uzasadnia
teori sprawiedliwoci libertariaskiej (krytyczna wobec Rawlsa)
1. Zwolennik czystej teorii prawa wasnoci ( neguje idee socjalizmu, pastwa opiekuczego, gdy
konsekwencj tych hase s utrata praw nabytych w procesie dziejowym)
2. W efekcie czego, stworzy koncepcj historycznych uprawnie (nawizanie do Lockea) > prawa do
posiadania zostao ustanowione w wyniku dugiego procesu dziejowego. Ta geneza wasnoci
powoduje, e pastwo nie moe rozstrzyga o sposobie uycia danej wasnoi! Wrcz przeciwnie
powinno chroni wasno, ktra zostaa susznie nabyta, a take wyrwnywa zaistniae krzywdy.
3. Nozick przeksztaci Lockeowsk ide samowasnoci w koncepcj samoposiadania dotyczy grupy
praw, ktre przysuguj jednostce wobec pastwa. (,, Jednostki maj prawa i s rzeczy, ktrych ani
adna osoba, ani adna grupa nie moe nikomu zrobi[]co jeli cokolwiek wolno pastwu i jego
funkcjonariuszom?
4. Konstruuj wic teoria sprawiedliwego posiadania (teori uprawnie)
Wskazuje jej 3 konkretne zasady:
- zasada sprawiedliwego nabycia wasnoci
- zasada sprawiedliwego (dobrowolnego) jej przekazywania
- zasada rekompensaty ( za wczeniej wyrzdzon niesprawiedliwo)
Wasno jest wic moralnie uprawniona, jeeli jest nabyta bez niczyjej szkody, a nastpnie
sprawiedliwie przekazana.
Historycznie uprawnieniowa teoria sprawiedliwoci uzalenia sprawiedliwo podziau od jego
dokonania!
5. Nozick dochodzi do wniosku, e znacznie wicej korzyci, dbr przynosi ludziom ustrj oparty na
wasnoci prywatnej, anieli na wasnoci kolektywnej, poniewa kapitalistyczny sposb
gospodarowania likwiduje czciowo wspln wasno, co jest jednak odpowiednio wynagrodzone
wzrostem poziomu ycia.
6. Libertarianizm w formie pastwa minimum pastwo jest zem, ale zem koniecznym, dlatego musi
zosta utrzymane w jak najbardziej ograniczonym zakresie, a to dlatego e zapobiega: przemocy,
oszustwom i kradziey, dotrzymywane s umowy, zachowuje tym samym zasady samoposiadania.
85

Inne zadania pastwa s niedopuszczalne ingeruje wwczas (bezprawnie) w ycie i wolno

jednostki
Pastwo ma by wic paszczem ochronnym dla jednostek, ktre przebywaj na jednym terytorium
ma by stowarzyszeniem w formie agencji ochrony. Wyksztacenie si pastwa nastpio w drodze
wolnorynkowej rywalizacji konkurencyjnych agencji ochrony. Faktem jest wic, e pastwu ,, nie
wolno posugiwa si aparatem przymusu w celu zaprzgnicia jednych obywateli dla dziaa dla
dobra innych krytyka teorii sprawiedliwoci Rawlsa.
Pastwo minimalne, ma wic respektowa nasze prawa pozwalajc nam samodzielnie decydowa o
naszym yciu, bd w porozumieniu z kim tylko chcemy! A samo istnienie pastwa jest istotne tylko
wtedy, gdy stoi na stray uprawnie jednostki.
Nozick uwaa, e pastwo minimalne ma charakter metautopii ,
poniewa kada jednostka moe prowadzi swoje ycie wg. wasnych przekona czy wyznawanych
aksjologii (wartoci), bez ucisku pastwa!
Murray Newton Rothbard
Filozof, ekonomista, wsptwrca doktryny libertariaskiej. Studiowa matematyk na Uniwersytecie
Columbia, pniej jednak skoncentrowa si na kwestiach ekonomicznych.
1. By anarchokapitalist, przeciwnik etatyzmu (przejmowanie przez pastwo administracji nad
prywatnymi przedsibiorstwami) i interwencjonizmu pastwowego.
- Propagowa system ,,wolnego spoeczestwa w oparciu o wasno prywatn.
- swoje koncepcje uzasadnia odnoszc si do etycznych podstaw stworzonych przez Lockea.
Rothbard uwaa, e idea ta jest uniwersalna i tylko ona jest w stanie odrni prawowito nabyte
wasnoci od nabytych niezgodnie z zasadami moralnoci.
2. uwaa, e ubezpieczalnie i agencje ochroniarskie znacznie efektywniej bd zapewnia
bezpieczestwo obywatelom
3. system prawny powinien skupi si na prawie karnym (sankcje za nieprawne nabycie wasnoci), a
nie cywilnym (egzekwowanie obietnic)
4.umowa jest tylko zwyk obietnic i jej wypowiedzenie nie wywouje skutkw prawnych, pod
warunkiem e nie nastpi przy tym aden transfer wasnoci (np. wypacono pewn sum pienin)
-przedstawiciel szkoy austriackiej w zakresie myli ekonomicznej => teoria subiektywizmu
wartociowanie dbr i usug na zasadach subiektywnych, a nie obiektywnych.
59. HUNTINGTON O ZDERZENIU CYWILIZACJI
Zderzenie cywilizacji wspczesna ludzko egzystuje w ramach odrbnych cywilizacji, pomidzy
ktrymi panuj stosunki pene lku i wrogoci. Racje bytu straciy:

Podzia na pierwszy, drugi, czy trzeci wiat

rda midzynarodowych konfliktw w postaci:
o Gospodarki
o Ideologii politycznych

Cywilizacja najszersza wsplnota opisujca wsplnot kulturow. Wspczenie przymusowa

rosnca ilo midzykulturowych relacji moe budzi konflikty i wojny. Dane cywilizacje:
1.
2.
3.
4.

Zachodnia
Konfucjaska
Japoska
Islamska
86

5.
6.
7.
8.

Hinduska
Prawosawna
Latynoamerykaska
Afrykaska

Przykad: Europa i konfrontacja cywilizacji Zachodu z cywilizacj Islamu

60. NURTY POSTMODERNIZMU (DERRIDA, RORTY)

Postmodernizm oznacza bardzo rozbudowany nurt myli, dotyczcy szeroko pojtej kultury oraz w
pewnej czci odniesienia do kwestii polityczno- prawnych. Prezentuje stanowisko opozycyjne do
modernizmu (nurty i idee powstae w filozofii, a nastpnie w naukach spoecznych pod wpywem
nauk przyrodniczych, filozofii zlaicyzowanej i zracjonalizowanej). Uznano, e wyczerpay si
wielkie narracje (utopie) historii, a wiat ludzkiej wiedzy okaza si by wiatem staych konfliktw,
cierania si rnych, czstkowych, niepenych dyskursw, uwikanych we wasne, osobiste i
polityczne uwarunkowania. Za prekursora postmodernizmu uwaa si Friedricha Nietzschego, ktry
obali podstawowe pojcia modernistycznego obrazu wiata.
Dekonstrukcja to jedno z podstawowych poj tego nurtu, wie si z francuskim filozofem- Jacques
Derrida- ktry okreli je jako wypowiedzenie wojny policyjnemu jzykowi rozumu. Dekonstrukcja
dotyczy rozumienia tekstw pisanych, ktre s nonikami metafor, a nie prawd. Uwaa, e kada
prba wyraenia jakiego znaczenia wyrazi rwnie znaczenie przeciwne. W przeoeniu na myl
polityczn: kade pojcie czy wydarzenie polityczne poddawa naley pewnemu procesowi- tak jak
tekst rozkada si je na elementy dajce moliwo odczytywania rnic znaczeniowych.
Dekonstrukcjonizm jest antyracjonalistyczny- podwaa sens kadego pojcia, proponujc nowe sensy,
a co za tym idzie podwaa porzdek wiata epoki modernizmu. Posmodernici zarzucaj modernistom
tworzenie utopijnych konstrukcji, kwestionuj uniwersalne zasady. Utopie (metanarracje), wedug
nich to konstrukcje wolnej jednostki, wizja wiata sprawiedliwoci spoecznej, ktre uwaaj za
totalitaryzujce, poniewa nie dopuszczaj alternatywy, s jedynie suszne.
Innym przedstawicielem jest Jean- Franoise Lyotard, ktry do metanarracji dodaje jeszcze idealizm,
historyzm oraz rozwj bogactwa- dy do krytycznego ich przegldu. Nie widzi potrzeby tworzenia
caociowych koncepcji jego hasem jest fragmentaryzacja, pluralizm i zrnicowanie, wana jest
moliwo wyboru pomidzy elementami rnych struktur i komponowanie ich na wasny uytek.
Michael Foucault- zdaniem filozofa najbardziej istotnym elementem tej filozofia wadzy- wadzy
wyposaonej we wasny jzyk, ktra jest przez to czynnikiem okrelajcym wszystkie elementy
rzeczywistoci , np. instytucje polityczne, pojcia, systemy wartoci. Odmiennie ni Mark, nie widzia
we wadzy zewntrznego narzdzia ucisku, pozostajcego w rkach dominujcej klasy. Uwaa, e
wadza jest wszechogarniajca, przenikna nie tylko w instytucje ycia spoecznego ale rwnie do
ycia kadej jednostki- kontroluje take cielesno i seksualno czowieka. Koncepcja ta nie
dopuszcza istnienia praw naturalnych, wadza nie pochodzi z umowy spoecznej , jak rwnie
wyklucza funkcjonowanie spoeczestwa obywatelskiego.
Richard Rorty- amerykaski filozof, z rezerwa odnosi si do kategorii prawdy, wiedzy i
obiektywnoci. Istotnym u niego terminem jest przygodno, ktra ma oznacza brak stworzenia
jednej metafizyki, indywidualno, rnorodno. Stworzy koncepcj liberalnej ironistki- kto taki,
kto stawia czoo przygodnoci, a w szczeglnoci tej zawartej we wasnych przekonaniach, moe
porzuci metafizyczn prb odniesienia si za pomoc jzyka do jakiej istoty rzeczy (jest
nominalistk i historycystk).
Idee Rortyego nawizyway do wyzbycia si metafizyki z filozofii i stworzenia liberalnego
spoeczestwa, gdzie kady mgby rozwija wasne intelektualne zdolnoci. To wie si z kwesti
87

humanitarnej polityki. W polityce natomiast by autorytetem dla umiarkowanej lewicy amerykaskiej i

jako przeciwnik prawicy religijnej krytykowa interwencje USA w Iraku i Wietnamie.
Cechy postmodernizmu:

zdecydowane denie do wydobycia myli z krgu pogldw i konstrukcji doktrynalnych.

zakwestionowanie podstaw myli owieceniowej: prawo naturalne jednostki, umowa spoeczna,
wolno, rwno, tradycja i zmiana, logika rozwoju historii, klasowo spoeczestwa.
Uksztatowanie nowego widzenia wiata- wolnego od schematw i uproszcze.
wiat polifoniczny i pluralistyczny
Nowe odczytywanie modernistycznych konstrukcji

88

89

90

91