KRESELLEME SRECNDE KENT

ANTK STEDEN DNYA KENTNE

Yusuf PUSTU
GR
Tarih boyunca kentler, kltr ve medeniyetlerin doduu, gelitii ve
yayld yerler olmutur. Medeniyetlerin ou zaman kentlerde ortaya kt
ve kentlerin kmesi ile birlikte medeniyetlerin de kt grlmektedir.
nsanolunun ilk kez yerleik hayata geii ile birlikte medeniyetin
balad kabul edilir. Balangta avclkla geimini salayan insanolunun bu
dnemde srekli yaad meknlar olmamtr. Sonraki srete insanolunun
tarmsal faaliyetlerde bulunmaya balamas, yerleik hayata geiin de
balangcn oluturmutur. nceleri kk birimler halinde yaayan insanlar,
zamanla byk topluluklar meydana getirerek kentleri oluturdular. Kentlerin
oluabilmesi iin karmak sosyal organizasyonlar ilk kez Mezopotamyada
ortaya km, modern anlamda ilk kentler M.. 35004000 yllarnda bu
blgede kurulmutur.
Kentler ilk ortaya ktklar tarihten itibaren byk bir deiim
geirmilerdir. Bu tarihsel geliim sreci iinde kentler, site, polis, komn ve
kent devletleri gibi adlar alrken, kent kavram ile beraber uygarlk da byk
bir dnm yaamtr. lk alarda kurulan site devletleri (kent devletleri)
demokrasinin hayata geirildii kurumlar olarak bugnk demokrasinin ilham
kaynadr. Kentlerin dnm ile insanolunun dnm iice ve birbirini
besleyen sreler olmu; kentler tarih boyunca kltr ve uygarlklarn
doduu, gelitii ve eitli uygarlklar da bu varl ile etkileyen yerleim
mekanlarndan te vasflar tayan merkezler (Kavruk, 2002: 25) olmutur.
Dnyada zellikle 1990dan sonra yaanan hzl deiim ve dnm
srecinin nemli sonular ortaya kmaktadr. Kreselleme kavram ile ifade
edilen bu deiim ve dnm srecine, her eyi deitirme ve dntrme
gc atfedilmektedir. Bu deiim srecinde kentlerin n plana kaca ve
ulus-devletin fonksiyonunu yitirecei, anlamsal ieriinin slaaca ve
gelecein dnyasnda kentlerin belirleyici olaca ifade edilmektedir. Bir baka
Gazi niversitesi Kamu Ynetimi Blm Aratrma Grevlisi
SAYITAY DERGS SAYI: 60

129

Kreselleme Srecinde Kent Antik Siteden Dnya Kentine

deyile kentler, tarihsel misyonlarn srdrmenin yannda, kreselleme

srecinin ekonomik, siyasi ve sosyo-kltrel boyutlarna yn veren temel
aktrler konumuna gelmektedir. Buradan hareketle bu makalede tarihsel
sre iinde sosyo-kltrel, ekonomik ve toplumsal deiimin taycs ve
belirleyicisi olarak kentin geliimi ve kreselleme srecinde urad
dnm incelenecektir.
KENT KAVRAMI
Kent kavramnn biri idari ve demografik, dieri sosyo-ekonomik ve
kltrel olmak zere iki ayr boyutu sz konusudur. dari ve demografik
adan kent; belli bir nfus byklne ulaan yerleim birimidir. Ancak
nfus, bir kent kavramsallatrmasnda yeterli lt olamaz. Max Webere
gre nemli olan kentin siyasal ve ekonomik rgtlenme biimidir. Weber bir
yerleim biiminin kentsel topluluk olabilmesi iin: a-Savunma amal kalesi,
b- Pazar, c- Mahkemesi ya da greli otonom yasalar, d- Ksmi bir ekonomisi
ve zerklii olmas gerektiini (2002: 86-87) belirtir. Webere gre bu
nitelikleri tayan kent siyasal bir birimdir.
Karl Marx, kenti retim aralarnn, ticaret mallarnn, gereksinimlerin
toplanm olduu, yksek zevklerin temsil edildii yer olarak tanmlarken;
Emile Durkheim kenti, iblm ve dayanma kavramlar ile ilikili olarak ele
alr. Bunlarn yannda Sorokin, kenti eitli gruplarn kmelemesinden
meydana gelmi bir btn olarak meknsal alana ve younlua dayal olarak
ele alr. Bir dier kent kuramc Louis Wirthe gre kenti, nfus bykl,
younluk ve heterojenlik karakterize eder. Rene Mauniere gre ise kent,
nfusuna oranla corafi temeli dar olan ve aileler, meslek gruplar, sosyal
snflar, mezhepler vs. gibi eitli heterojen gruplar iine alan karmak bir
yerleme grubudur (Aktaran: Yrkan, 2006: 47).
Sosyo-ekonomik ve kltrel adan kent; sosyal hayatn mesleklere,
iblmne, farkl kltr gruplarna gre organize edildii, kurumlamalarn
younluk kazand, karmak insan ilikilerinin btn bir gnlk yaay
etkiledii yerleme merkezi olarak (Kele, 1997:19) tanmlanr.
Bir baka tanma gre kent; srekli toplumsal gelime ierisinde
bulunan ve toplumun yerleme, barnma, gidi-geli, alma, dinlenme gibi
ihtiyalarnn karland, pek az kimsenin tarm kesiminde alt, kylere
bakarak nfus ynnden daha youn olan ve komuluk birimlerinden oluan
yerleme birimidir (TDK Kent Bilim Szl).

130

SAYITAY DERGS SAYI: 60

Kreselleme Srecinde Kent Antik Siteden Dnya Kentine

Bu tanmlardan hareketle, kentin temel zellii olduunu

syleyebiliriz. Bunlar; nfus younluu, yerlemenin bykl ve heterojen
yapdr. nsanlk ilk alardan itibaren bir rgtn domasn salamtr. Bu
rgt balangta kan ve akrabalk balar ile kurulmu, sonradan bunlarn
gelimesi ile aile, kabile, airet, trib, ky, kasaba, site, polis, komn ve kent
devletleri ortaya kmtr (Okandan, 1959: 5). Daha sonralar bunlar devlete
dnmtr. Fakat bu sre dnyann her yerinde ayn hzda ve biimde
gereklememitir.
KENTN ORTAYA IKII
Gnmzde, kentlerin ortaya k konusunda farkl grler vardr.
Egemen gr, ehir uygarlnn birka bin yl nceden Akdeniz - Ortadou
havzasnda, maden bilgisinin gelimesi ve baz corafi, ekonomik ve kltrel
artlarn bir araya gelmesi (Yrkan, 2006: 33) ile doduu ve ehir ynetimlerinin ilk rneklerinin bu blgede grld eklindedir. zellikle ilkalarn
Msr ve Mezopotamya blgesinde kurulan ehirlerin idari-ekonomik yaps
uygarlk tarihinde en nemli aamadr (Ortayl, 1985: 9). Sjberge gre; ilk
kent yerleimlerinin grld yerler Mezopotamya ve Meso-Amerikada,
nds ve Nil havzasnda; nce Mezopotamyada, M.. 3500 4000 yllar
aras sonra Msrda ve sonrada inde ortaya kmtr (1965: 24-26). lk kent
yerleimlerinin farkl blgelerde ortaya kmasnn sebebi elverili kltr,
ekonomik ve uygun evre artlardr (sbir, 1986: 9).
Gordon Childe M.. 3500-4000 yllarnda Msr, Mezopotamya ve
nds vadisinde ortaya kan deiiklikleri kentsel devrim olarak
nitelendirmektedir (Bumin, 1998: 25). Childeye gre; bu blgelerde, bu
tarihlerde oluan yaplar, basit iftliklerden oluan kk topluluklar deil,
eitli meslek ve snflar ieren kentlerdir. Kentlerin oluabilmesi iin gerekli
olan altyap karmak sosyal organizasyonlar ve artk deer, M.. 3500 4000
yllarnda Frat ve Dicle nehirleri arasnda kalan blgede kk yerleimlerin
kasaba ve kentlere dnmesine yol amtr (McNeill, 2001: 20-21).
nsanlk kentlerin ortaya kmas ile ilkellikten uygarla, dzensiz
toplumdan dzenli topluma gemitir. Bu dnemlerde kenti karakterize eden
deer politiktir. Kenti devlet yaratm, devlet temellerini kent zerine
kurmutur (Bumin, 1998: 26). Eskiada kent hem kurumsal ilikilere hem de
topran rgtlenmesine egemendi.

SAYITAY DERGS SAYI: 60

131

Kreselleme Srecinde Kent Antik Siteden Dnya Kentine

ANTK KENT YNETM

Site ynetimi milattan nce 15001000 yllarnda balayp Smerler,
braniler ve Babilliler gibi pek ok kavimde grlmesine (McNeill, 2001: 19)
ramen eski Yunan siteleri, Batda kentlerin olumasnn balangc olarak
kabul edilir. Batl kaynaklarda kentin ilk ortaya kt yapya Polis ad
verilir. Polis milattan nce sekizinci yzyldan birinci yzyla kadar
Yunanistann baz kesimlerinde var olmu bir toplum biimidir (Morris,
2000: 27). Ancak Polis kelimesi hem kent, hem de devlet anlamnda kullanlr.
Birok aratrmac ve bilim adam tarafndan Polis, kent devleti olarak
adlandrlr (Aaoullar, 1994: 11). Antik kent olarak Polis, tarihte grlen
dier kentlerden sosyo-ekonomik ve siyasal yapsyla ayrlr. Polisin ortaya
kmasndan nce Suriye ve Fenikenin elverili doa limanlar zerinde
kurulan ky ehirlerinde ticaret ve bir ticaret snf hatr saylr bir gelime
gstermi, ancak Msr ve Mezopotamya tipi toplumsal yap ve bu yapya
zgn dnce biimlerinden tamamen kopmay baaramamt (Berktay,
1983: 37). Oysa Polis bu kopuu gerekletirmekle kalmam, demokrasiye de
beiklik yapmtr (Aaoullar, 1994: 12)
Radikal sosyo-ekonomik gelimelerin sonucu olan Polis, uzun bir
tarihsel srecin rn olarak ortaya kmtr. Giritteki Mykene (Miken)
uygarlnn M.. yedinci yzylda Dorlar tarafndan yklmas ile birlikte bu
corafya bir karmaa iine girdi. Bu karmaa iinde eitli halklar gerek
ticaretin hemen hemen tamamyla ortadan kalkm olmasyla, gerek gvenlik
gereksinimi nedeniyle kabile tipinde rgtlenmi kyler kurdular. te Polis
kabilelerin, bir baka deyile kylerin birlemesiyle olumutur (Aaolular,
1998: 12). Aristoteles de Polisi klanlarn ve kylerin birlii olarak tanmlamaktadr (1974:9). Birok kentin tarihsel ekirdei Akropol denen ve ok yksekte
ya da eriilmez olmakla birlikte rahatlkla savunulabilen bir tepeydi. Balangta polis ile akropol szckleri ayn anlam veriyordu (Wycherley, 1998: 5).
Akropol kente tepeden bakan bir kale, bir snak ve ilk zamanlarda krallarn
oturduklar yerdi. Kentin geriye kalan blm akropoln yamalar evresinde
kmelenirdi (Wycherley, 1998: 6). Kent bu akropoln evresinde yaylmt.
Aristotelese gre, kentin oluumu yledir; ncelikle bir bakas
olmadan var olamayanlar birlik kurmaldr, yani rkn srmesi iin erkekle
kadn. Bu ilikiden ortaya kacak ilk ey ailedir. Ancak birok aile
birletiinde ve birlik gndelik gereksinimleri karlanmaktan daha ounu
amaladnda oluacak ilk toplum kydr. Birok ky byk lde kendine
yetecek kadar geni, tek, eksiksiz bir topluluk olarak birletiinde yaamn
132

SAYITAY DERGS SAYI: 60

Kreselleme Srecinde Kent Antik Siteden Dnya Kentine

yaln gereksinimlerinden kaynaklanan ve iyi bir yaam adna varln srdren

kentler var olur (aktaran Benevolo, 1995: 21).
Kylerin kente dnmesinin temelinde ticaretin gelimesi yatar.
Parann kullanmnn yaygnlamas pazar iin retimi artrmtr. Alverilerin
yapld merkezi kyler, gerek eflerin gerek zanaatkrlarnn evlerini terk
ederek pazarn yannda ev kurmalarnn sonucunda bir pazar kasabasna
dnmtr. Zamanla kendi kendine yeterli olma zelliini kaybeden kyler,
kasabaya baml hale geldiler ve krsal blgeyi hkimiyeti altna sokan kasaba
gelierek kenti oluturdu.
Antik kentin (Polis) temel zellii etrafndaki krsal kesim iin yargsal,
kltrel ve dinsel bir merkez oluturmas idi. Yargsal merkez, evresi ile birlikte kenti temsil ediyordu (Liebeschuetz, 1999: 1). Antik dnyada ehirlerin
teekkl daima bir din merasimine baldr ve bunun sonucudur (Onar,
1936: 19). Eski Sitenin (ehir) esas dini olduu gibi, idare edenleri de din adamlardr. Bu balamda Site; aile, curie (aile topluluklar) ve trbulerin (curiele-rin
birlemesinden oluan yap) toplanmasndan olumaktadr (Onar, 1936: 20).
Yunan Siteleri kk, kendine yeter ve her biri ayr bir ylba tarihi
seecek kadar zgrlklerine dkndler. Aralarnda ancak dardan bir
saldr gelince birleiyorlard (Bumin, 1998: 48). Bunun dnda Siteler
arasnda her zaman rekabet ve savalar sz konusuydu.
Yunan uygarl, kenti, btncll ile insanoluna yakan ve hem
krsal alanla dengeli bir d iliki, hem de hesapl, kontroll i lm gerektiren ortak bir ufuk olarak yeniden kefetmitir (Benevolo, 1995: 20). Yunan
uygarlnda Polis, vatandalk nosyonu etrafnda toplanm karmak hiyerarik bir toplumdu (Morris, 2000: 26). Hem merkezilemi bir idareye kamusal
aidatlar dememi, hem de yaamlarn srdrmek iin devlete dayanmam
olan yzlerce bamsz kyl hanesinden meydana gelmiti (Morris, 2000: 27).
Yunan kentleri iinde yelerin dzenli ve ortak yaadklar, vatandalarn eit olduu ve ynetime katld topluluklardr (Soysal, 1973: 7). Bu
kentler arasnda demokrasiyi en ok dnm ve yaam olan Atina Sitesi
idi (Bumin, 1998: 11).
Yunan siteleri bugnk devlet dediimiz kurulua yakn bir yapya
sahip olup, bugnk kentlere ve devletlere nazaran ok daha kk yerleim
birimleri idi. Yunan dnyasnda Site; sosyal, siyasal, ekonomik ve askeri birlii
ayr ve bamsz hukuki ve siyasi dzene sahip bir yapy (Okandan, 1959:
224) ifade etmektedir. Yunan Sitelerinin demokratik dncenin ve kurumlarn olumasnda katklar azmsanamayacak ldedir. Ancak Helenistik
SAYITAY DERGS SAYI: 60

133

Kreselleme Srecinde Kent Antik Siteden Dnya Kentine

dnemin sonunda, milattan nce birinci yzylda, polis zelliini ve kimliini

kaybetmeye balamtr (Morris, 2000: 27-28). Polisin zelliini kaybetmesi
ile beraber kentsel geliim srecinde Roma Siteleri nemli bir yere sahiptir.
ROMA STELER
Kent ynetimi ve dncesinde, Roma dnemi nemli bir yer igal
eder. Roma mparatorluu bir anlamda kentin hukuki genilemesiydi ve bir
eyalet ynetimi iskeletinin bir araya getirildii ancak, i ilerinde tmyle
zerk bir kent hcreleri konfederasyonu ilevini gryordu (Benevolo, 1995:
21). Roma mparatorluu Akdenizde ok sayda kent devletini birletirdi,
bunun yannda daha nce var olmayanlar da yaratt. Akdenizin kylarnda
kk, byk, surlarla evrilmi, evrilememi binlerce kentten kesintisiz bir
a oluturdu (Benevolo, 1995: 22). Romallar Helenistik dnemin kentlerini
glerinin temelinde bulunan dzen ve disiplin ilkeleri dorultusunda daha da
gelitirdiler (Bumin, 1995: 54). Roma kentlerinin kendine has zellikleri vard.
Romallar bir kent kurarken ilk ileri onu bir dikdrtgen biiminde snrlamak
ve duvarlarla evirmekti. Kent bu alan iinde sk bir dzene gre
gelimeliydi. Hamamlar, arenalar ve kemerleri ile btn kentler birbirlerine
benziyordu. Bir meclise sahip olmak kent statsnn ana koulu olarak
grlyordu. Ancak Roma devrinde halk kurulular zayflad, kent merkezi
ile evresinin zerk ynetimi, kentin byklne gre, saylar seksenden alt
yze kadar kiiden oluan meclise brakld (Liebschuetz, 1999: 2). Bu
meclislerin yaam boyu sren yelii mirasla devrediliyordu. Boalan yerler
varlkl kiilerin (zellikle toprak sahiplerinin) oylar ile dolduruluyordu.
Kentler sivil sekin snfn ynetimi altndayd ve ynetime katlm daha ok
soyut dzeydeydi. Kent nfusunun olduka byk bir kesimi, kent dnda
sahip olduklar topraklarn ekilmesi ile ya da bu topraklardan salanan gelirle
geinen toprak sahiplerinden oluuyordu (Pirenne, 1994: 104).
Btn antsal yaplaryla, pis ve temiz su kanallar ile arenalaryla,
hamamlaryla, onlar dolduran insanlar ile devlet bir kent kurmutu. Ama
ortaya kan ey kentlinin ne kuruluuna ne de ileyiine katld, hemen
hemen her dzeyde bir yapayln hkm srd bir kent hayatyd.
Roma mparatorluu bir kentler federasyonudur ama bu federasyon
iradi deil, Romann fetihleri ile ve dayatmas ile olmutur (Klbay, 1993: 72).
Her kent kk bir lkedir. Bu byk vatanlarn tek bir simgesi ve merkezi
vardr, o da kendi kendini yneten kenttir. Roma kenti orijinal durumunda
toplumu yaplandrm ve ona ahenk vermi bir arat (Perring, 2000: 296).

134

SAYITAY DERGS SAYI: 60

Kreselleme Srecinde Kent Antik Siteden Dnya Kentine

Antik Roma Sitesinde kent iki ana vecheye sahipti (Klbay, 1993:
75). Bunlar; kent alannn ynetimi ve kamusal tapnlarn iler tutulmasdr.
Kamusal ilerin ynetimi ordo decurrionum adn tayan bir yerel meclise
verilmiti. Ordo decurrionum yrtmeye ilikin yetkilere sahip iki yarg
atamaktayd. Halkn bunlarn seiminde hibir yetkisi yoktu (Klbay, 1993:
75). Atanan bu grevliler kentin belediye hizmetleri, vergilerin toplanmas ve
kentlerin korunmasna kadar varan ileri yerine getirmekteydiler. Mali
kaynaklar byk lde gnll ve yar gnll balarla salanyordu
(Leibeschuetz, 1999: 3). Toplanan vergilerin byk ounluunu Roma
merkezine vermek zorunda olan Site, dorudan vergi koyamazd (Klbay,
1993: 77). nk bu i Romann tekelindedir. Sitenin nemsiz olmakla
birlikte temel gelir kaynaklar gayrimenkuller ve miraslar ile vakflardan elde
edilen ayn nitelikteki gelirlerdir.
Antik Roma baka hibir dnemde ve yerde rastlanmadk lde
kamusal toplantlara tutkun olmutur (Klbay, 1993: 80). Kentin tasarlanmasnda form, tapnak ve oyun sahas gibi alanlar hep toplanma tutkusunun eseri
olarak dnlmtr. Romal iin en nemli gereksinim bedavayd;
ekmek, hamam ve arenadaki gsteri. Evinde yemeini yiyen zengin Romal
da, devletin ekmeini yiyip devletin hamamnda ykanan yoksul Romal da,
her gn devletin arenasndaki gsteriyi izleyip arenann byk kapsndan
birlikte boalyordu (Bumin, 1995: 55). Roma imparatorluu dneminde Site
sosyal ve siyasal zerkliini kaybetmi, ancak varln korumutur.
KENTN BM DETRMES
nc yzyldan itibaren yaanan istilalar ve imparatorluun gten
dmesiyle kentlerin gvenlii azald. Yine de kentlerin, tehlikeye den sivil
kurumlarn korunduu tahkimli merkezler olarak hala byk nemi vard
(Benevolo, 1995: 24). Bu dnemde kentler bir kriz iine girmilerdi. Bu
krizden k iin eitli areler aranmaya balamt.
Kentlerin iine dt krize are arayanlardan biri ve en nls
Platondur. Platon Atina Sitesini iine dt krizden kurtarmak istemitir.
Platona gre; Sitenin ynetimi halka braklmaz. Platon Devlet adl nl
eserinde, bir ehri ve insanlarn karakterlerini tuval diye alacaklar ve her
eyden nce tuvallerini tertemiz yapacaklar. Temiz bir tuval verilmedike veya
tuvallerini kendileri temizlemedike bizimkiler bir ehrin ya da bireyin
stnde almaya balamayacaklar (Platondan aktaran, Bumin, 1998: 45).
Mkemmel bir Site mmkndr, fakat bunu salayacak olan halk deil akln

SAYITAY DERGS SAYI: 60

135

Kreselleme Srecinde Kent Antik Siteden Dnya Kentine

doru sesini iiten filozoftur. Filozof adil Siteyi ancak idealar dnyasn
tanyarak kuracaktr. ken dnyay kurtarmann deimez eylerin var
olduunu kantlamak ve onlarn dzenini bu dnyaya uygulamaktr. Deiim
kt, durulma tanrlktr. ehir ideasnn tam bir kopyasn yapabilirse her
trl deiimi durdurabilir (Platon, 2002: 21). Platon devlet ve kanunlar adl
eserinde tanrlarn elini ekmesinden bu yana bir trl dzene girmeyen
Siteyi filozofa yeniden kurdurmaktadr. Platon ideal Sitesini kk
tutmaktadr. Yurttalarn says 5040 ile snrlanacaktr. Kent lkenin ortasnda
kurulacak, kentin ortasnda yuvarlak bir meydan ve bu meydan evreleyen
tapnaklar bulunacaktr (Bumin 1998: 47).
Daha nce Roma mparatorluu tarafndan korunan ve zgrce gelien kentler, evrelerine surlar dikmek ve bylece glenip kendilerini savunmak iin snrlarn semek zorunda kaldlar. Bu i kentlerin klmesine,
Roma ncesi surlarn birletirilmesine neden oldu. Kent merkezlerinin evresine byk yaplar yapld. nc yzyl krizi 1 her yerde kentleri etkiledi
(Lie-beschuetz, 1999: 4). Bu krizin olumasnda nemli bir etken, kentlerin
varlkl ynetici gruplarnn kentte oturan hemerileriyle olan ilikileriyle,
toplumun kollektif yaamndaki rollerine ilikin tadklar grn deiiklie
urama-sdr (Liebeschuetz, 1999: 6). Site iinde sekin snfn ayrcalklar
gittike artmt ve servet dar bir kesimin elinde toplanmt. Kentin
otoritesinin sarslmas ve Siteyi ynetenlerin krsal alanlardan yaanan
kentlere g sonu-cunda, aznla dmeleri ile nemli deiiklikler ortaya
kt (Onar, 1936: 20).
Drdnc yzylda kentlerde sivil zerk ynetim kurumlar
gerilemitir (Liebeschuetz, 1999: 11). Meclislerin gc ve nemi giderek
azalmaya balad ve meclisler daha oligarik hale geldiler. Bir zamanlar
kentin ruhu olarak grlen meclisler, meclis yelerinin artk gururla
sergileyecei veya ilgililerin szn edecei bir ey olmaktan kt.
PSKOPOSLUK KENTLER
Drdnc yzylda, kent meclislerinin gc ve nemi azalp kentleri
temsil etme yeteneini kaybettike bu ilevi piskoposlar stlenmeye baladlar.
Bu dnemde Hristiyanlk dininin simgeleri ve yaplar kent organizasyonunu
belirledi ve bir lde deitirdi (Benevolo, 1999: 30). Bu gelime kentler
1Roma

mparatorluunun gten dmesi ile yaanan kaos ortam, bu krizin etkisi ile daha
sonra Roma mparatorluu dou ve bat olmak zere ikiye ayrld.

136

SAYITAY DERGS SAYI: 60

Kreselleme Srecinde Kent Antik Siteden Dnya Kentine

daha kkl biimde Hristiyanlatka ve zellikle imparatorluk dzeni

zayfladka yava yava ivme kazand. Birok kentin sreklilii, bir
piskoposun varlna borlu hale gelmiti. yle ki altnc yzyln
balangcndan itibaren civitas szc piskoposluk kenti, piskoposluun
merkezi anlamn kazanmt (Pirene, 1994: 18).
Beinci yzylda piskoposlar genellikle Batda potansiyel bir nderlik
konumuna ulatlar. Kentsel nfus artk Hristiyand. ok sayda kent,
varlklarn orada dua edenlere varlklarn her zaman gsteren, doast bir
hamilik ve koruma duygusu veren azizlerin kalntlarnn klt zerine
kurulan bir Hristiyan kimlii kazand (Benevolo, 1999: 31). Aziz kente n,
piskoposa ise itibar kazandryordu. Beinci yzylda kiliseler kentlerin en
nemli yaplar haline geldiler. Kentler piskoposu hem tinsel hem de dnyasal
ba olarak kabul etmiti. Piskopos, kenti ve piskoposluk blgesini
papazlardan oluan bir kurulla ve Hristiyan ahlak ilkelerine gre ynetiyordu
(Pirenne, 1994: 57). Kent ynetiminin, dzenin, barn ve kamu yararnn
koruyucusu olarak piskopos, yasalara ya da ayrcalna dayanarak her alana
mdahale ediyordu. Teokratik bir ynetim biimi tam anlam ile antik an
belediye ynetiminin yerini almt (Pirenne, 1994: 58). Kent tamamyla
piskopos tarafndan ynetiliyor, halk ynetime katlmyordu. Bu ynetim
sadece kentlerle snrl olmayp, btn piskoposluk blgesine yaylmt ve
kent blgenin merkezini oluturuyordu.
Piskoposlar kentlerin gncel sivil ynetimi ile, Dou Roma mparatorluu altnda olduundan daha az ilgilendiler (Wichwar, 1981: 77). Bu
dnemde kentler tarafndan salanan hizmetler nemli lde azalmtr.
476 ylnda Bat Roma mparatorluu knce kentler Kiliseye
kalmtr. Pirennein gsterdii gibi ticaretin snmesinin ve yabanc
tccarlarn gmelerinin Kilise zerinde hibir olumsuz etkisi olmam,
tersine kentlerin nfusu azalp, kentler yoksullarken piskoposlarn gc ve
zenginlii artmtr.
Bu dnemde sava ve veba salgn hareketlerine slamn basks da
eklenince byk ticaret ve para ekonomisi kurumutur. Ortaya kan yeni
rgtlenmeler kent ve evresinin ynetimsel ban kopard ve geleneksel
kentsel zerk ynetimin sonunu getirdi. talyada 700lere gelindiinde kent
meclisleri ortadan kalkm ve en byk mlk sahibi konumuna erien
piskopos artk kente tek hkmeden olmutur (Wickham, 198: 19).

SAYITAY DERGS SAYI: 60

137

Kreselleme Srecinde Kent Antik Siteden Dnya Kentine

Ticaretin ortadan kalkmas ile kilisenin dokuzuncu yzyldan itibaren

etkisi daha da artm salt tarmsal temele dayanan devletin kentlerle
ilgilenmesi iin bir neden kalmadndan, ortaya tam anlam ile piskoposluk
kentleri kmtr (Bumin,1998:59). Kent sekinleri ikametghlarn krsal
blgelere tamlar. Kentler, kilisenin elinde toplanan byk topraklar ve
yarglama gcyle birer dinsel ynetim merkezi haline gelmitir.
Dou Roma mparatorluunda ise kentlerin bamszlklar kstlanmakla birlikte kentler iin ura gerektiren istilalar yoktu. Bu dnemde
doudaki kentler zellikle Constantinapolis (stanbul), Antakya, Atina ve
skenderiye tannm kltr merkezleri olarak n plana ktlar.
Batda olduu gibi kentsel merkezin ve evresinin btnl, ikisi
zerinde de nfusu olan piskoposun otoritesi ile salanyordu. Yine batda
olduu gibi Hristiyanlk kente doru ynelimleri tevik etmitir
(Liebeschuetz, 1999: 30).
Dokuzuncu yzylda Karolenj mparatorluu yerel hanedanlarn
uyrukluunda ve Taca yalnzca pamuk ipliine bal olan feodal lkelere
blnd. Bylece feodal sistem monarinin yerini alarak kentsel yapda yeni
bir dnme zemin hazrlad.
ORTAA VE KOMNLER
Ortaada Douda merkezi devletler hkm srerken, Batda
onbeinci yzyla kadar feodalite ve komn ynetimleri sz konusu idi.
Ortaada artk eski Siteyi gremiyoruz, bu ada Sitenin ortadan
kalkmas ile beraber komn ynetimleri ortaya kt. Komn ortaya karan
gelimelerin banda ticaretin canlanmas gelir. Onuncu yzyldan itibaren
Avrupada ticaretin baladn gryoruz. Ticari bymenin en nemli
sonularndan biri kente gn ve kent nfusunun artmasdr (Huberman,
2003: 37; Pirenne, 1994: 49-51). Ticaretin gelmesi ile beraber limanlar bata
olmak zere yol kavaklar, nehir azlar ve dier elverili yerlerde kentler
olumaya ve var olanlar bymeye balad. Feodal topluma ramen kent
havas tam bir zgrlk atmosferi idi (Huberman, 2003: 39-40). Gezgin
tccarlar uzun yolculuklarnda sndklar dinsel kentlerin ve kale kentlerin
etrafnda yeni yerleim yerleri kurmular, ticaretin ektii zanaatlarla birlikte
buralar, ksa srede zengin bir kente dntrmlerdir. Kentler bu ekilde
ticaretin ayak izlerinden domutur.

138

SAYITAY DERGS SAYI: 60

Kreselleme Srecinde Kent Antik Siteden Dnya Kentine

Pirenne ve Hubermann kentin temelini ticaretin gelimesine

balayan grlerinin aksine Charles Verlinden Flaman kentlerinin dou ve
gelimelerinin sonu olduu demokratik dnmn ilk nedeni endstridir.
Ticaret burada endstriden domutur. Tersi geerli deildir (aktaran,
Klbay, 1993: 105) ifadeleri ile kentlerin douu ve gelimesini endstrinin
gelimesine balamaktadr.
Ortaada Avrupann her tarafna dalm olan komnlerin menei
konusunda Henri Pirenne; Ortaa kentlerinin ou zaman antik kentlerin
uzantlar olan yukar ortaan sitelerinin d mahalleleri ile Burglarndan
doduklarn kabul etmekle birlikte, antik kent ile ortaa kenti arasndaki
kopukluu vurgular (Klbay, 1993: 103). Pirennee gre; yedinci ve sekizinci
yzyldaki Arap fetihlerinin sonucu olarak Akdenizin kapanmas, byk
ticareti, parasal ekonomiyi sndrm ve antik kent ann lmn harekete
geirmitir. Onuncu yzyldan itibaren toparlanma baladnda, komnler
yeniden domutur. Maurice Lambard da Antik Site ile ortaa kenti arasnda
bir kopu yaandn iddia etmektedir. Buna karn tarihiler, antikite ve
ortaa arasndaki kentsel srekliliin varln iddia etmekte inat etmilerdir
(Klbay, 1993: 104) .
Marc Blonca gre ortaa kenti, gerekten tipik zellikleri itibariyle
antik kentten derinlemesine farkllamaktayd. ok daha saf bir ekilde tccar
ve zanaat olan ortaa kenti evresindeki krlardan net bir ekilde ayrlmt
(1983: 461-462).
Gerekte komnler bir sebepten deil (ticaretin gelimesi) birok
sebep ve amillerden domutur. Site nasl ki ilkan ihtiyalarndan ve
bnyesinden km ise, komn de ortaadaki muhtelif etkilerin ve amillerin
dourduu bir yapdr (Onar,1996: 24). Komnler tekilat ve istiklalleri farkl
olmakla beraber onbirinci yzylda Avrupann hemen hemen her tarafnda
ortaya kmaya balamtr. Bunlarn bir ksm talyan komnleri gibi tam bir
otonomiye sahipti. Bir ksm ise yar bir otonomiye sahipti. Komnlerin
tekilat yaplar da bir birinden olduka farkldr, bir ksm dorudan doruya
halk veya halkn setii organlar tarafndan ynetilirken, bir ksm da baz
ailelerden oluan bir aristokrasi tarafndan idare ediliyordu.
Onuncu yzylda ticaret ve endstrinin zenginletirdii yeni kentler,
ilerleme, kar etme ve giderek zgrlk ve eitlik gibi deerler zerine kurulan
bir ideolojinin merkezi oldu. ehirler ticaretin geniledii yerlerde talya ve
Hollandada ilk kez ortaya km (Huberman, 2003:37), ve komu blgelerle

SAYITAY DERGS SAYI: 60

139

Kreselleme Srecinde Kent Antik Siteden Dnya Kentine

birlikte ok snrl sayda yerlerde gelimitir (Pirenne, 1994: 106). Ticaretin

gelimesi devam ettike yol kavaklarnda, nehir azlarna ve toprak eiminin
elverili olduu yerlerde de ehirler olumutur. Ticaretin gelierek rgtlenmeye balamas, gezgin tccarlar sabit noktalara yerlemeye zorlamtr.
Byle yerlerde genellikle katedral ve burg denilen saldr karsnda
snabilecek yerler bulunuyordu. Tccarlar dinlenmek ve korunmak iin
kalelere ya da bir katedralin glgesine snrlard. Bu yerlerde toplanan
tccarlarn says artnca bir fauburg ya da burg d da olutu. ok
gemeden fauburg burgun kendisinden daha nemli oldu. Fauburgda
koruma arayan tccarlar surlarla kasabalarn evrelediler. nsanlar bu faal,
byyen yerleimlerde hayata yeniden balamak zere eski malikne kylerini
terk etmeye baladlar. Byyen ticaret ehirlerde i olana yaratt, onlar da i
bulmak iin ehirlere geldi (Huberman, 2003: 38). Kente gelenler, zellikle de
ticaretten zenginleenler ncelikle kentte loncalar kurdular ve feodal beylere
kar haklarn savunmaya baladlar (Grmez 1997: 24).
Balangta kent; senyr, piskopos gibi bir ya da birka senyrn
blgesi zerinde kurulmu olan bu kentlerin sakinleri, yani burjuvalar 2
kentlerin ilk sahipleri ile bazen savaarak bazen de anlaarak farkl bir
oluumun ortaya kmasna n ayak oldular. Ortaa kentleri zenginleip
kuvvetlendike, tccarlar ve kent halk bazen merkezi devletle birlik olarak,
bazen de Kiliseye kar savaarak beratlarn (charte 3 ) aldlar (Grmez, 1997:
25). Bu charteleri ile yargsal ve ynetsel zerkliklerini elde ettiler.
Bu gelimeler Avrupann her yerinde ayn tarihte ve ayn biimde
olmamtr, 1050lerden 1450-1500l yllara kadar olan sre iinde eitli
kentler feodal rejimlerden kurtulup yeni bir ynetim biimine kavumulardr
(Grmez, 1997:25).Komnlerin geliiminde krallarn burjuvaziyi, feodal beylere
kar desteklemesi nemli rol oynamtr. Ancak kral ve senyrler, keyfi hareketlerine suiistimallerine engel tekil eden komnlerden memnun deildi (Onar,
1936: 25). Dier taraftan kral ve senyrn maddi kuvvetleri ile her zaman
atmay mmkn ve menfaatine uygun grmeyen komnler, bunlara birtakm
menfaatler salayarak kendilerini bunlara mdafaa ettirme yolunu semilerdir. Kral ve senyr de zengin ve kalabalk ehirlerden temin edecei menfaati
dnerek ehirlerin otonomilerine uygun davranm ve onlar himaye etmitir.

2
3

Ticaretle zenginleen ve glenen orta snf

Bu dnemde kentin kurulu simgesi kraldan ya da feodal beyden alnan charte dir.

140

SAYITAY DERGS SAYI: 60

Kreselleme Srecinde Kent Antik Siteden Dnya Kentine

Komnn yaps
Kentlerin zgrlemesinde byk rol olan komnlerin, derebeyi ve
kraldan bazen zorla, bazen de anlama ile aldklar beratlarla, Ortaa
Avrupasnda yeni bir yap (Grmez, 1997: 26) domutur. Kent duvarlar
arasnda krsal kleliin tm kalntlar ortadan kalkmt, servetin insanlar
arasnda dourduu farklar, hatta elikiler ne olursa olsun medeni durum
bakmndan herkes eitti. zgrlk eskiden beri ayrcalkl bir snfn
tekelindeydi ve Ortaa Kentleri aracl ile yurttan doal nitelii olarak
toplumda yerini almt. Kent topraklar arasnda bir gn veya bir yl yaayan
kle kesin olarak zgrle sahip oluyor, efendisinin onun kiisel varl ve
evi zerindeki haklar son buluyordu. Balangta yalnzca tccarlarn
yararland zgrlk, zamanla tm kentlilerin ortak hakk olmutu (Blonc,
1983: 348-349). Ortaa Avrupasnda kentli szc ile zgr insan szc
e anlaml olmutu (Pirenne, 1994: 148).
Ortaa komnnde kent hukuku, kiisel klelii ve toprak stndeki
kstlamalar kaldrmann yannda, ticaret ve sanayinin nnde en nemli
engeller olan derebeylik haklarn da ortadan kaldrmtr.
Komnde ekonomik yaam karmaklap etkinletike yasal olan
dello vb. eski adetler, tccar ve zanaatlardan oluan bir topluluk iinde
uzun zaman varln srdremedi. Bir sann susuzluunun, birka kiinin
and imesi ile kantlamas yerini, kent yargc nnde suun kantlanmasna;
eski kan paras yerini, para cezas ve bedensel ceza sistemine brakt (Pirenne,
1994: 150-152). Evlilik, veraset, haciz ve zellikle i hukuku konularnda yeni
yasalar olutu ve kent mahkemelerinin itihatlar ile zamanla geni kapsaml
ve kesin bir medeni hukuk ortaya kt.
Kentin ceza hukukunu nitelemek iin kent bar ifadesi kullanlyordu. Kentin kaplarndan giren herkes, ister soylu, ister zgr ya da kentsoylu olsun bu yasaya (kent bar) balyd (Pirenne, 1994: 153). Bu yasa kenti
gl bir ekilde birletiriyordu. nk yasa kentin snrlar iinde herkese
uygulanyor ve gcn herkese kabul ettiriyordu. Bar tm kent nfusunu
kapsadndan kent nfusu bir komn oluturuyordu. Bu yasa, kent iinde
orta snfn olumasna ve glenmesine nemli katklarda bulunmutur. Bu
zellikleri ile ortaa kenti hem hukuksal bir blge, hem de bir komnd.
Kent bir kurul tarafndan ynetiliyordu. Bu kurul kimi zaman
yarglar kuruluna denk dyor, ayn bireyler hem yarg hem de orta snfn
temsilcileri oluyorlard. Ancak genelde kenti yneten kurul bireysellie sahipti

SAYITAY DERGS SAYI: 60

141

Kreselleme Srecinde Kent Antik Siteden Dnya Kentine

(Pirene, 1983: 115). Bu kurulun yeleri yetkilerini komnden alyorlard,

ancak zamanla ynetim karmaklap bydnde yeler, halkn sesinin ok
az duyulduu bir meclis oluturdular. Bu kurul maliye, ticaret, sanayi ilerinden, kamu ilerinin dzenli yrtlmesinden, kentin beslenme gereksiniminin
karlanmasndan, kent ordusunun donatmndan ve okullar yaptrmak gibi
pek ok iten sorumluydu (Onar, 1936: 26; Pirenne, 1983: 112).
Komn askeri, yargsal, terii ve idari bir zerklie sahipti. Yargsal
yetkiler baz komnlerde ok geni olmakla beraber, bazlarnda yalnz zabta
meselelerini ieriyordu (Onar, 1936: 25). Kent yargcn seiminde sz hakkna
sahipti ve her durumda seilen yarg, kente sayg duyacana ve ayrcalklarn
koruyacana dair bir ant imek zorundayd. Yarg hakkn egemenliin bir
sonucu sayan kral ve senyr bu hakk ho grmedi ve zamanla komnlerin
yarg yetkileri ok azald, komn mahkemelerinin kararlar kral
mahkemelerinin incelenmesine tabi tutuldu (Onar, 1936: 26). Hatta 14.
yzylda Fransada yarg hakk snrlanmayan komn kalmamt.
Komnlerin otonomisini kullanan ve onlar idare eden organlar her
komnde ayn deildir (Onar,1936:26). Birok komnde komn ehirde
ikamet edenler idare eder, bununla beraber ynetsel organlar uzun zamandr
senyr tarafndan tayin edilen komnler de vardr. Komnlerin ynetimi
genelde belediye bakanlar (maire) tarafndan yaplyordu. Kentin nde gelen
kiisi belediye bakan oluyordu ve gnmzdeki anlamda kuvvetler ayrl
olmad iin btn kuvvetler onda toplanyordu. ou zaman belediye
bakannn yannda bir burjuva meclisi ya da parlement denilen bir meclis
bulunmaktayd (Grmez, 1997: 26).
Ortaa kentinin en acil ihtiyac olan savunma iin, kale duvarlar ina
edilmesi gerekiyordu. Bu kale duvarlarnn inas hem kentler tarafndan
stlenilen ilk bayndrlk ii oldu, hem de kentin mali rgtlenmesinin
balang noktasn oluturdu. Kentin masraflar iin ihtiya duyulan para,
halktan servetlerine gre hesaplanan paylar orannda toplanyordu (Pirenne,
1983: 49). Kentin kamusal harcamalarnda herkes olanaklarna gre, kamusal
harcamalara katlmak zorundayd. Bu vergileri demeyi reddedenlerin kente
girmesi nleniyordu. Bu byk bir bulutu, nk yalnzca Feodal beyin kar
iin toplanan vergi, yerini kamu yararna dnk amalar iin toplanan vergiye
brakyordu (Pirenne, 1983: 50). Ortaa komn kenti yetkilerini, belediye
bakan ve yeleri (echevin) adlarn tayan ve her yl seilen grevliler eliyle
kullanmtr (Grmez, 1997: 27).

142

SAYITAY DERGS SAYI: 60

Kreselleme Srecinde Kent Antik Siteden Dnya Kentine

10501250 yllar arasnda Hristiyan dnyasnda doan komnler bu

dnem boyunca yerel zgrlklerin, daha sonrada ayrcalkl belediyelerin
savunucusu olmutur (Wickwar, 1970: 3). lk kez ortaa kentlerinde nfusun
byk bir ounluu zgr kiilerden oluuyordu. Fakat Braudele gre;
atasz kentin havas zgr klar diyorsa da bu, onun mutlu kld, karn
doyurduu anlamna gelmiyordu. lk dnemlerinde her alanda eitliki dzen
yaanan kentlerde onnc yzyla gelindiinde komnn iinde atmalar
balamt (Bumin, 1998: 65). Dier taraftan Pirennee gre de, Bat
Avrupann her yerinde yksek burjuvazi daha balangtan itibaren kent
ynetimini tekeline almt (Pirenne, 1983:46). Balangta ekonomik
gelimenin srd dnemde burjuvazi, zel karlar ve kamusal karlar
dengelerken, onnc yzyln sonuna doru artan ekonomik krizle birlikte,
iiler ve loncalarla atmaya balad. Kente snf sava girmiti. Komnn
balangcnda burjuvalarn komn oluturan yemini, eitler arasnda bir
yemindi (Bumin, 1998: 62). Bu yemin aadakini yukardakine balayan
trden bir yemin deil, eiti bir yemindi. Burjuvazi nfusun geri kalan ksm
iinde ayrcalkl bir snf oluturuyordu (Pirenne, 1983: 50).
Ortaa komnnn vatandalar, kentin surlar dnda yaayan
herkesten farkl bir kiiydi. Bir kez kentin kaplarnn tesine getiniz mi bir
baka dnyada, bir baka hukukun etkisi altndasnzdr (Pirenne, 1983: 50).
Kentin arazisi de sakinleri kadar ayrcalklara sahipti, yabanc otoriteden
kaarak oraya snan bir kiiyi koruyan, ona bir tr muafiyet salayan
snlacak bir yerdi (Pirenne, 1983: 51). Her kent ayrcalklar konusunda
olduka kskant ve kendi bana bir devlet meydana getiriyordu. Ortak bir
ama veya tehlike onlar ok ender birlikler ve ittifaklar kurmaya itiyordu.
Ortaa komn gnmzde devletin sahip olduu tm nitelikleri tayordu.
Ortaa kentinin; kale duvarlar ile evrili bir kapal alann snanda
yaayan, ona toplumsal ayrcalkl bir kiilik kazandran, kendine zg bir yasa,
hukuk ve ynetim biimine sahip bir ticaret ve sanayi toplumu olduunu
syleyebiliriz.
Onbeinci yzylda ticari rekabetler, komnler arasndaki ihtilaflar
(Onar, 1936: 27) i dzenlerinin bozulmas ve snf atmalar, komnlerin
zerkliklerini kaybetmelerine yol at. Bu yzylda kent iinde deiik gruplar
arasnda bir mcadele yaanrken, kentle kr arasndaki uurum da gittike
byyordu. Gl kentler gsz kentlere saldryordu. Btn bu duvarlar
arasnda ve kentler arasnda yaanan mcadeleden kazanl kan monari
oldu (Bumin, 1998: 67). Kesin olmamakla birlikte 1250-1550 yllar arasnda
SAYITAY DERGS SAYI: 60

143

Kreselleme Srecinde Kent Antik Siteden Dnya Kentine

komnlerin devlete dnm sreci yaanmtr (Wickwar, 1970: 4). Giderek

glenen monarilerle, kentlerin zgr yurttalar biraz da kendilerinin
yardm ile kurulan gl devletlerin uyruklar haline geldiler (Bumin,1998:
67). Komnler de prensin kentleri halini aldlar.
1250lerden sonra, bata kente gn durmas olmak zere, kilisenin
komnlere kar tavr almas ve krallarn kent ynetimine kar olular gibi
pek ok etkenle bu dnm sreci yaanmtr. Mutlakiyeti devlet, feodal
anari ve kentsel anariye son vererek dzeni salarken, kentler de yeni iktidar
biimini yanstr ekilde yeniden dzenlenmitir.
Ortaa kenti biimlenmeye balayan yeni dzenden farkl olarak,
hem alan hem de nfusu bakmndan deimeye kapal olarak dnlmt
(Bumin, 1978: 71). nsanlar surlarn arasnda her eyi ile belirlenmi bir
dnyada yayorlard. Bu gelimeye kapal toplumsal yap gibi maddi yap da,
yeni dzenin deerleri karsnda eyann tabiatna uygun olarak kt.
zerkliklerini en uzun zaman yaatm olan talyan komnleri
onbeinci yzylda talya devletinin egemenlii altna girdi. Alman komnleri
kendi aralarnda veya kyller ya da senyrlerle konfederasyonlar yaparak
otonomilerini bir sre devam ettirdi ve nihayet onlarda, 16. yzylda Alman
devleti iinde kaynad ve siyasal otonomisini kaybetti (Onar, 1936: 27) ngiliz
komnleri, ngiliz devletinin iinde kaynamakla beraber varln ve hviyetini
kaybetmedi. 16. yzyldan itibaren ekonomik ve toplumsal alanda byk bir
deiim yaanmaya balamtr. Bu deiim sreci sanayi devrimi olarak ifade
edilmektedir. Bu deiim ve dnme kaynaklk eden ve bu dnmn
etkisinde biim deitiren kentlerin belirleyici nitelii, sanayi kenti olmalaryd.
KOMNDEN SANAY KENTNE
Komnlerin gvenlik iinde yaamak iin kskanlkla korunan kaps,
ykselen monarilerin engel tanmayan, yaylmak isteyen gc karsnda
tutunamad. (Bumin, 1998: 71) Komnlerin ortadan kalkmasnn ardndan 16.
yzyl modern devletin siyasal kuramnn olutuu ve kurulmaya baland
dnemdir. Modern devletlerin kurulmas srecinde, kentlerde de ortaa komn ynetiminden sanayi kentine doru bir dnm sreci yaanmaktayd.
Sanayi kenti daha nceki kentlerden farkl olarak sanayi ve ticaret
merkezidir, idari ve dini ilevini yitirmitir (Aslanolu, 1998: 41). Kentsel
mekn sanayi ncesi kentlere gre ok genitir. Yollar genilemi yaplar
ykselmitir. Konut ve iyeri arasnda kesin bir ayrm vardr. Sanayi ncesi

144

SAYITAY DERGS SAYI: 60

Kreselleme Srecinde Kent Antik Siteden Dnya Kentine

kentin mekan deseninden farkl olarak st ve orta gelir grubu kent evresinde
yerlemi, merkez ve konut alanlar arasnda kalan alanda, gei blgeleri
ortaya karak belirginlemi, alt tabaka ve istenmeyen unsurlar burada yer
almtr (Sjoberg, 1967: 229-230). Ekonomik yaant ok gelimitir. Etkili bir
renme, ussal alma ve standardizasyon vardr. Gelimi teknolojiye bal
olarak elde edilen fazla rn, yar retici ve retici olmayan gruplar yaatmaya
yeterlidir. Sanayi toplumu, topra ileyen kyller ve onlardan sayca fazla
olan sanayi ve hizmet sektrnde alan kitlelerle, bunlarn zerinde kontrol
gc bulunan st tabakadan oluur (Aslanolu, 1998: 42).
Kent kavramnn, nfus okluu, younlama, iblm vb. zellikler
balamnda aklandnda, gerek anlamn sanayi devrimi ile bulduu
(Kavruk, 2002: 27) sylenebilir. ehir kavramnn, gelime, ilerleme,
ekonomik byme ve btn anlamyla organize edilmi bir sosyal hayat
olarak, toplumun kabul ettii ve tercih ettii bir kimlik kazanmas, sanayi
devrimi ile olmutur. Sanayi devrimi ile birlikte ehirleme en nemli
demokratik ve toplumsal hareketlilik oda olmaya balam ve toplum
yaplar ehir arlna doru kaymaya balamtr(Sezal, 1992: 12-13).
Sanayilemenin beraberinde getirdii retim yntemleri i gcnde
farkllama ve uzmanlamaya neden olmutur. Sanayilemeyle birlikte mali i
gc ve para piyasalar gelimitir. Yerel lekteki pazarlar yerini geni
perspektifle blgesel, lkesel ve uluslar aras boyuttaki pazarlara brakmtr.
Sanayi devrimiyle birlikte kentin yapsnda, ilikilerinde, ileyiinde,
kurumlarnda, her alanda tam bir dnm yaanmtr. ehirlemenin,
sanayileme ile daha belirgin hale geldii ve hz kazand phesizdir. Sadece
ehirleme sebepleri arasnda saylan retim, ulam ve tarm tekniklerindeki
deiiklikleri dnmemiz bile bu fikri dorular (sbir, 1986: 8).
KRESELLEME SRECNDE KENT
Kreselleme srecinde insanolu byk bir dnm yaamaktadr
ve bu srecin zihinsel ve meknsal dnm merkezi olarak kentler n plana
kmaktadr. Bu srete dnya zerinde birok kent zellikle ticaretin
salad avantajla ne kmaya ve uluslararas alanda ad devletlerden daha
ok anlmaya balamtr. Bu da ulus devletin artk yetersiz bir rgtlenme
olduu, gelecein hkim ynetim meknlarnn kentler olaca tartmalarn
da beraberinde getirmitir.
Kreselleme ile birlikte ulus devlet snrlarn aan ilikiler ann
ortaya kmas kentlerin konumlarnda nemli deiikliklere yol amtr

SAYITAY DERGS SAYI: 60

145

Kreselleme Srecinde Kent Antik Siteden Dnya Kentine

(Keyder, 1993: 91). Bu gelimelerin sonucunda eskiden ulus-devletler aracl

ile gerekletirilen sermaye, mal, hizmet ve bilgi aklar artk kentler aracl
ile gerekletirilmeye balamtr. Gnmzde dnyada sermaye, mal ve bilgi
akna yn veren belirli byk kentler (Tokyo, Londra, Newyork, stanbul
vb.) sz konusudur. Bu kentlerde verilen kararlar dnya ekonomisine ve
dolayl olarak siyasal yapsna yn vermektedir.
Kreselleme, lkeler arasndaki fiziksel ve ekonomik snrlar
nemsizletirerek, lkelerin ekonomik egemenliklerini trplerken, kresel
ekonomik sistemin temel birimlerini giderek kentler oluturmaktadr (Topal,
Akyaz, 1997: 13). Gnmzde artk kentler glerini lkelerden deil lkeler
glerini kentlerden almaktadrlar. Blgesindeki dier retim merkezleri ile
ticaret yapma imknna sahip olan ve retim yelpazesini geniletip
giriimcisinin nndeki engelleri kaldrabilen kentler kresel rekabet glerini
ve ekonomik arlklarn artrabilmektedirler (Kozlu, 1994: 293). Son yllarda
ok sayda faktr kentleri ve kent ekonomisinin yeniden ortaya kn
ynlendirmektedir. Bu faktrler; kresel ekonomik yeniden yaplanma, baz
ulus-devletlerde ekonomik ve politik desantralizasyon, geleneksel blgesel
kalknma politikalarnn baarszla uramas ve kresel ekonomide kentler
arasnda artan rekabettir. Bunlar arasnda kentleri etkileyen en nemli faktr
ekonomide, retimde ve retimin corafyasnda derin dnmler oluturan
kresel yeniden yaplanma ve bilgi ekonomisine geitir. Bu srete kentler
bilginin retildii ve tketildii mekanlar olarak etkinlik gstermektedir.
Bilginin, hammaddelerin, mal ve hizmetlerin artan bir ekilde uluslar
aras dolam ve paylama girmesi ile belirginleen, teknoloji ve iletiimde
meydana gelen byk ilerlemelerin ynlendirdii sre gnmzde
kreselleme olarak ifade edilmektedir. Bu srete toplumsal, ekonomik,
siyasal ve ynetsel alanlar gibi birok alanda bir dnm sreci
yaanmaktadr. Bu dnmn en iyi gzlemlenebildii meknlardan biri
kentlerdir. Kreselleme ile beraber yaanan dnm srecinde baz
kentlerin nemi gnmzde giderek artmaktadr. Bilgi anda
bulunduumuz 21. yzylda bu kentler toplumsal deiimin ve kresel
ekonominin beii olma zellikleri ile n plana kmaktadr.
Kresel sermayenin ve retimin yeniden rgtlendii kreselleme
srecinde, sahip olduklar ayrcalklaryla baz kentler dier kentlere gre daha
nemli hale gelmitir. Bu ayrcalkl kentlere ynelik ilk alma J. Friedman ve
G. Wolf tarafndan yaplmtr. Friedman ve Wolf konuyu Dnya Sistem
Analizi erevesinde ele almlardr. Daha sonraki almalarnda Friedman,
146

SAYITAY DERGS SAYI: 60

Kreselleme Srecinde Kent Antik Siteden Dnya Kentine

dnya leinde n plana kan kentlere world city yani dnya kenti adn
vermitir. Friedman dnya kenti kavramn:
a- Farkl piyasalar ve retim faaliyetleri iin nemli kavak noktalar,
b- Uluslar aras sermayenin topland merkezler,
c- Global finans piyasalarnn, ulam ve iletiim faaliyetlerinin
younlat alanlar,
d- ve d g akmlarnn balca hedefi olan merkezler (Short, 1999:
53) olarak tanmlamaktadr. Friedmann tanmndan yola karak dnya kenti,
uluslararas sermaye hareketleri iin kilit neme sahip yerler olarak tanmlanabilir. Bu kentler dnya ekonomik ve siyasal geliimine yn veren kentlerdir.
Kreselleme sreci ile birlikte kentlerin dnya haritasndaki konumlarn belirleyen ilikiler hzla deimi, baz kentler ykselirken bazlar da
hzl bir d srecine girmitir. Bu sre kentlerin geliimini belirleyen
dinamikler asndan da bir dizi deiiklie yol amtr. Kresel dnya iin
vazgeilmez olan uluslar aras mal, hizmet ve sermaye hareketliliinde kontrol
ve komuta merkezlerini barndran, uluslar aras sermayenin dnya apnda
dolamna yn veren kentler n plana kmtr. Bu srete kentler retim
merkezi olma ilevlerinden syrlmlar ve sanayi, kenti tanmlayan temel e
olma niteliini yitirmitir. Artk gnmz kentlerini tanmlayan temel faktr,
sunduklar hizmet, iletiim, haberleme, vb. olanaklardr. Dier yandan
kreselleme, kentler aras rekabeti hzlandrm ve kentler yepyeni ekonomik,
politik ve kltrel roller yklenmitir (Ik, 1999: 166). Gnmzde artk
lkeler kentleri araclyla birbirleriyle rekabet etmektedirler. Bankaclk,
ticaret ve ulam gibi alanlarda ulusal ve uluslar aras sistemle btnlemi
kentlere sahip olan lkeler bu rekabette avantajl konuma gemektedirler
(Topal, 1997: 5). Gnmzde uluslar aras sermayeye ihtiya duyduu trde
hizmetleri sunabilen kentler dnya kenti olarak adlandrlmakta ve bu kentler
uluslar aras sermayenin destei ile hzla ykselmekte, bu srecin dnda kalan
kentler de dlanmaktadr. Bu kentler hzla tara konumuna itilmektedir.
Btn bu gelimeler nda, kentler ve kreselleme sreci arasndaki
etkileim, yeni bak alarn gndeme getirmektedir. Kentin dnya ekonomisine eklemlenme biimi ve bu sreteki meknsal fonksiyonlar, kentte oluan
yapsal deiiklikleri etkilemektedir. Bu srete kresel sermayeyi ekebilecek
altyapya sahip olan kentler giderek dnya kenti hiyerarisinde yerlerini almaya
balamlardr. Dnya kentleri, uluslar aras g konusunda odak noktalar
olarak ne kmaktadrlar. Kentler artk gnmzde ekonomisiyle, kltryle,

SAYITAY DERGS SAYI: 60

147

Kreselleme Srecinde Kent Antik Siteden Dnya Kentine

sosyal ve siyasal yaplanmasyla n plana kan birimler olmulardr

(Aslanolu, 1998: 142).
SONU
Kentler, tarihsel srete insanlarn eitli gereksinimlerinin rn
olarak srekli bir gelime gstermitir. Bu gelime srecinde hem insanln
birikiminin gelecek kuaklara taycs, hem de tad uygarlk birikimi ile
insanolunun geleceini ekillendiren en nemli faktrlerden biri olmutur.
Bu nedenle uygarln douu ile kentlerin ortaya kmas arasnda bir
paralellik olduu ifade edilmektedir.
Gnmzde kentler insanlk tarihinde nemli bir dnme daha
katkda bulunmaktadr. inde bulunduumuz kreselleme srecinin taycs
ve belirleyicisi, dnya zerindeki kentsel yerleimlerdir. Bu srete yerel
birimler olarak kentler nemli ilevler yklenmektedir. zellikle byk
kentler bu srete nemli deiim ve dnm meknlar haline gelmitir.
Teknoloji ve iletiimde yaanan ba dndrc gelimelerin sonucu
olan kreselleme ile birlikte ekonomik, toplumsal, siyasal ve kltrel bir
dnm yaanmaktadr. Bu dnm srecinde bir yandan ulus st kavram
ve kurumlara vurgu yaplarak dnyann bir kresel kye dnecei ifade
edilmekte, dier taraftan yerel kltrlere, deerlere, hak ve zgrlklere vurgu
yaplmaktadr. Bu bir yandan uluslar aras kurulular, blgesel ekonomik ve
siyasi birlikleri (AB gibi) ve byk sermaye irketlerini n plana kartrken,
dier taraftan yerellie yaplan vurgu sonucu yerel kltrleri, etnik kimlikleri,
farkllk alglarn ortaya karan bu srete zellikle baz byk ve ticarete
uygun kentler devletlerden daha fazla n plana kmaya balamtr. Dolays
ile gnmz dnya ekonomik ve siyasal sistemini ynlendiren temel birimler
kentlerdir. Dnyann belli bal kentlerinde alnan kararlar, tm dnyay
etkilemektedir.
Gnmzde dnya ekonomisini ve siyasetini ynlendiren kreselleme, kentlerin anlamlarn ve ilevlerini de dnme uratmakta, kentler artk
ulus devletlerin mlki snrlarn aan etkilere sahip kararlarn alnd
mekanlar olarak n plana kmaktadr. Bu srete kentlerin anlam ve nemini
kaybetmeyeceini, hatta etkinliklerini daha da artracaklarn ifade edebiliriz.
Ancak kentlerin bu etkisi karsnda zellikle ulus devlet yaplanmasnn
ortadan kalkacan sylemek yanl olacaktr. Bu srete ulus devleti ifade
eden kavramlarda anma yaanacak, fakat ulus devlet yaplar dnme
urayarak varln srdrmeye devam edecektir.
148

SAYITAY DERGS SAYI: 60

Kreselleme Srecinde Kent Antik Siteden Dnya Kentine

KAYNAKA
AAOULLARI, Mehmet Ali, Kent Devletinden mparatorlua, mge
Yaynevi, Ankara, 1994
ARSTOTELES, Politika, (ev. Mete Tuncay), stanbul, 1975
ASLANOLU, Rana, Kent Kimlik ve Kreselleme, Asa Kitabevi, Bursa,
1998
BERKTAY, Halil, Kabileden Feodalizme, stanbul, 1983
BENEVOLO, Leonardo,Eskia Dnyasnda Kentin Ortaya k
Avrupa Tarihinde Kentler, Afa Yaynlar, stanbul, 1995
BUMN, Krat, Demokrasi Araynda Kent, z Yaynclk, stanbul, 1998
BLONC, Marc, Feodal Toplum,(ev.) Mehmet Ali Klbay, Ankara, 1983
GRMEZ, Kemal, Yerel Demokrasi ve Trkiye, Vadi Yaynlar, Ankara,
1997
GRMEZ, Kemal, ehir ve nsan, MEB Yayn, stanbul, 1991
HATT, Paul ve RESS, Albert, Kentsel Yerleimlerin Tarihi, 20.Yzyl
Kenti, (Der. ve ev. Blent Duru ve Ayten Alkan), mge Yaynevi,
Ankara, 2002
HUBERMAN, Leo, Feodal Toplumdan 20. Yzyla, (ev. Murat Belge),
stanbul, 2003 GRMEZ, Kemal, ehir ve nsan, MEB Yayn,
stanbul, 1991
KAVRUK, Hikmet, Anakente Bak, Trkiyede Anakent Belediyecilii
ve Kent Hizmetlerinin Ynetimi, Hizmet-, Ankara, 2002
KELE, Ruen, Kentleme Politikas, Ankara, 1998
KEYDER, alar, Ulusal Kalknmacln flas, Metis Yaynlar,1993
KILIBAY, Mehmet Ali, ehirler ve Kentler, Gece Yaynlar, Ankara, 1993
KOZLU, Cem, Trkiye Mucizesi in Vizyon Araylar ve Asya
Modelleri, Bankas Yaynlar, No: 335, Ankara, 1994
SBR, Eyp G., ehirleme ve Meseleleri, Ocak Yaynlar,Ankara,1986
IIK, Ouz, Kenti Dnmek, Kent zerine Dnmek, Toplum ve
Bilim, Mays- Haziran 1999, Cilt: 14, Say: 3

SAYITAY DERGS SAYI: 60

149

Kreselleme Srecinde Kent Antik Siteden Dnya Kentine

LEBESCHUETZ, Wolfang, Antik Kentin Sonu (Edit.) John Rich, Ge

Antik ada Kent, (ev. Suna ve Erturul Gven), Homer Kitabevi,
stanbul, 1999
MORRS, an, Kent ve Devlet Olarak Erken Polis, Antik Dnyada
Krsal Ve Kent, (Edit.) John Rich, (ev. Lale zgenel), Homer
Kitapevi, stanbul, 2000
McNELL, William, Dnya Tarihi, (ev. Aleddin enel), mge Yaynevi,
Ankara, 2001
OKANDAN, Recai Galip, Umumi Amme Hukuku Dersleri,
stanbul,1959
ONAR, Sdk Sami, Komnlerin Hukuki Otonomisi Komn Bilgisinin
Esas Meseleleri (Edit. F. Neumark), stanbul,1936
ORTAYLI, lber, Tanzimattan Cumhuriyete Yerel Ynetim Gelenei,
Hil Yaynlar, stanbul, 1985
PLATON, Devlet, (ev. Serdar Tac ve Neval Akbyk), Metropol Yaynlar,
Ankara, 2003
PRENNE, Henri, Ortaa Kentleri,(ev. adan Karadeniz), stanbul, 1994
PRENNE, Henri, Ortaa Avrupasnn Ekonomik ve Sosyal Tarihi
(ev. Uur Kocabaolu), stanbul, 1983
PERRNG, Dominic, Roma Kentlerinde Meknsal Organizasyon ve
Toplumsal Deiim Antik Dnyada Krsal ve Kent, (Edit. John
Rich, ev. Lale zgenel), Homer Kitapevi, stanbul, 2000
SEZAL, hsan, ehirleme, stanbul, 1992
SJOBERG, Gioden, The Preindustrial City-Past And Present,1965
SJOBERG, Gioden,Cities in Developing and Indutrial Societies a
Crosscultural Analysis, Hause, Schnore (Ed.) The Study Of
Urbanisation, 1967
SOYSAL, Mmtaz, Siyasal Dnceler ve Rejimler, Ankara, 1973
SHORT, John R., Globalization And The City, Newyork, Longman, 1999
TRK DL KURUMU, Kent Bilim Szl, Ankara, 1998
TUNCAY, Mete, Batda Siyasal Dnceler Tarihi, Ankara, 1986
TOPAL, Kadir, AKYAZI, Haydar, Yeni Kresel Ekonomik Sistem ve
Ulusal Kalknmada Kentlerin nemi, YY, Cilt: 6, Say:4, Ekim
1997
150

SAYITAY DERGS SAYI: 60

Kreselleme Srecinde Kent Antik Siteden Dnya Kentine

WCKWAR, Hardy, The Political Theory of Local Goverment, niversity

of South Corolina Press,1970
WRTH, Louis, Bir Yaam Biimi Olarak Kentlileme 20. Yzyl Kenti,
(Der. ve ev. Blent Duru ve Ayten Alkan), mge Yaynevi, Ankara,
2002
WCHKAM,C., Early Medieval taly, London, 1981
WYCHERLEY, R. E., Antik ada Kentler Nasl Kuruldu?, (ev. Nur
Nirven), Arkeoloji ve Sanat Yaynlar, stanbul, 1994
WEBER, Max, ehir, (ev. Musa Ceylan), Bak Yaynlar, stanbul, 2003
YRKAN, Ayla, ehir Sosyolojisinin ve nsan Ekolojisinin Teorik
Temelleri, Nobel Yaynlar, Ankara, 2006.

SAYITAY DERGS SAYI: 60

151