1.

ZNAAJ I RAZVOJ RAUNARSKE TEHNIKE

1.1. POJAM I ZNAAJ RAUNARSKE TEHNIKE
U najoptijem smislu raunarska tehnika se definie kao nauka ili nauna
disciplina koja se bavi raunarima, njihovim sastavom, nainom
funkcionisanja, projektovanjem, realizovanjem i korienjem raunara. Kao
posebna disciplina pojavila se i razvijala zajedno sa pojavom i razvojem
raunara. Nagli razvoj i primjena raunara u mnogim praktinim oblastima
doprinijeli su razvoju i poveanju interesa za raunarsku tehniku. Postoje
generalno dvije vrste strunjaka zainteresovanih za raunarsku tehniku i za
njene pojedine aspekte. Prva grupa su oni koji projektuju i realizuju raunare i
raunarske sisteme. Oni se bave raunarskom tehnikom i raunarima sa ciljem
da projektuju i realizuju to bolji raunar, sa to boljim karakteristikama a to
niim trokovima. Druga grupa su oni koji koriste raunare i raunarske
sisteme. Njihov cilj je da dobiju raunar ili raunarski sistem koji e najbolje
zadovoljavati njihove konkretne potrebe u odreenoj primjeni uz to niu
cijenu.
Uz raunarsku tehniku i raunare su usko povezane i mnoge druge oblasti
koje se zasnivaju na primjeni raunara i raunarskih sistema. Dvije najire i
najznaajnije takve oblasti su informatika i komunikacije.
U najoptijem smislu informatika se definie kao nauka ili nauna
disciplina koja se bavi informacijama, njihovim prikupljanjem, oblikovanjem,
memorisanjem, obradom i korienjem. Nagli razvoj je doivjela tek sa
pojavom i primjenom digitalnih raunara. Korienje digitalnih raunara je
omoguilo ubrzanje, poveanje tanosti i automatizaciju obrade i korienja
podataka i informacija. Sam pojam informatika je nastao od dvije rijei:
informacija i automatika. Rije informacija ukazuje na to da se koriste i da se
radi sa informacijama. Rije automatika ukazuje da se vri automatizacija
rada, korienjem raunara. Nagli razvoj informatike poinje sa pojavom i
razvojem raunara. Sistemi koji se koriste u informatici, tj. za rad sa podacima
i informacijama i u te svrhe nazivaju se informacioni ili informatiki sistemi.
Oni realizuju sve aktivnosti vezane za prikupljanje, memorisanje, obradu i
korienje informacija. Bazirani su na korienju raunara, tj. to su sistemi sa
tzv. raunarskom podrkom. U tom smislu, preciznije, informatika se definie
kao nauka ili nauna disciplina koja se bavi sastavom, projektovanjem,
realizovanjem, korienjem i radom informacionih sistema sa raunarskom
podrkom.
1

U najoptijem smislu komunikacije se definiu kao nauka ili nauna

disciplina koja se bavi prenosom informacija. Savremene komunikacije se sve
vie baziraju na primjeni digitalnih raunara. Korienje raunara je
omoguilo poveanje brzine, poveanje tanosti i automatizaciju prenosa
podataka i informacija. Sistemi koji se koriste u komunikacijama za prenos
podataka i informacija nazivaju se komunikacioni sistemi. Oni realizuju sve
aktivnosti vezane za prenos podataka i informacija. Sve vie se baziraju na
primjeni raunara. U tom smislu, komunikacije se definiu kao nauka ili
nauna disciplina koja se bavi sastavom, projektovanjem, realizovanjem,
korienjem i radom komunikacionih sistema.
S obzirom da se praktino sve vie povezuju i meusobno integriu
aktivnosti prikupljanja i obrade informacija sa aktivnostima prenosa
informacija praktino se sve vie integriu informatika i komunikacije. Tako
se pojavljuju i postoje tzv. informacioni i komunikacioni sistemi i tzv.
informacione i komunikacione tehnologije (engl. ICT Information and
Communication Technologies). To su sistemi i tehnologije u kojima se
objedinjavaju aktivnosti vezane za informatiku i aktivnosti vezane za
komunikacije, a bazirani su na primjeni raunara. Oni omoguavaju
prikupljanje, memorisanje, obradu, prenos i korienje podataka i informacija.
U raunarskoj tehnici, informatici, komunikacijama i srodnim tehnikim
oblastima se koriste dva termina koji meusobno imaju razliito znaenje. Ti
termini su podatak i informacija. Pod pojmom podatak podrazumijeva se sve
to se prikuplja i koristi u obradi da bi se dolo do traenih rezultata i
zakljuaka. Pod pojmom informacija smatra se ono to se dobije obradom
podataka. Prema tome, moe se rei da su podaci "sirovine" ijom obradom se
dobivaju informacije.
Znaaj raunarske tehnike i raunara je viestruk. Prvenstveno se ogleda
u mnogobrojnim i raznovrsnim primjenama raunara i raunarskih sistema.
Najznaajnije su sljedee prednosti i karakteristike:
- Velika brzina obrade podataka,
- Velika tanost obrade podataka,
- Memorisanje (uvanje) velikih koliina podataka,
- Univerzalnost primjene,
- Mogunost upravljanja pomou raunara,
- Mogunost komunikacije pomou raunara,
- Niska cijena - relativno niska cijena.
Primjena raunara omoguava postizanje vrlo velike brzine obrade
podataka, mnogo vee od brzine obrade koju moe postii ovjek ili koja se
moe ostvariti na neki drugi nain. Takoe, sa razvojem i napretkom
raunarske tehnike i raunara ta brzina se stalno poveava.
Korienjem raunara se postie vrlo velika tanost obrade podataka.
Raunari su maine i oni ne grijee ako su ispravni i ako se ispravno koriste.
Takoe, primjenom raunara se moe u obradi podataka postii potrebna
tanost, u skladu sa konkretnom primjenom. Tanost zavisi od broja bita za
2

predstavljanje podataka i informacija. Ako je potrebna vea tanost onda se

povea broj bita za predstavljanje podataka i informacija.
Primjena raunara omoguava jednostavno memorisanje (uvanje)
velikih koliina podataka i informacija. Korienjem razliitih raunarskih
memorijskih ureaja moe se ostvariti memorisanje razliitih koliina
podataka i informacija, na krai ili dui vremenski period ili ak i trajno.
Takoe, sa razvojem raunara kapacitet memorijskih ureaja stalno raste, a
njihova cijena stalno opada.
Univerzalnost primjene je takoe jedna velika prednost i dobra
karakteristika raunarske tehnike i raunara. Ona se ogleda u tome da se jedan
isti raunar ili raunarski sistem vrlo esto moe koristiti u razliitim
primjenama i namjenama. Najee je dovoljno jedino izmijeniti softver
(programe) u raunaru da bi on mogao da se koristi za neku drugu primjenu.
Prema tome, univerzalnost primjene se uglavnom opstie zahvaljujui
programabilnosti, odnosno mogunosti programiranja raunara, to je takoe
izuzetno znaajna karakteristika raunara.
Razvoj raunarske tehnike i raunara doveo je do mogunosti upravljanja
pomou raunara. Na taj nain je postignuta mogunost poveanja brzine i
tanosti upravljanja, kao i mogunost automatizacije upravljanja, sa
smanjivanjem trokova. Raunari se koriste u razliitim oblastima za
upravljanje procesima, objektima, mainama, ureajima i sl. Pomou
programiranja se moe realizovati potreban algoritam upravljanja, a velika
brzina funkcionisanja raunara omoguava i velike brzine upravljanja.
Takoe, mogue je realizovati upravljanje i u onim primjenama gdje to nije
mogue uraditi na neki drugi nain ili gdje se radi o opasnim sredinama
(zagaene sredine, eksplozivne sredine, pod vodom, upravljanje na daljinu i
sl.).
Napredak i razvoj raunara i raunarske tehnike stvorio je mogunost
komunikacije pomou raunara. U praksi se sve vie koriste raunarske
komunikacije. To poveava brzinu i tanost komunikacija, a smanjuje
trokove komunikacija. Takoe, mogua je i automatizacija komunikacija, kao
i neki novi vidovi komunikacija.
Jedna od najznaajnijih prednosti i karakteristika primjene raunarske
tehnike i raunara je niska cijena takvih sistema. Takoe, cijena stalno opada
sa razvojem i pojavom novih raunara i raunarskih sistema. Meutim, kako
se u praksi moe raditi i o vrlo sloenim sistemima cijena takvih sistema moe
biti vrlo visoka. Zbog toga se kae da je cijena primjene raunarske tehnike i
raunara relativno niska, a da stalno opada.
Raunarska tehnika i raunari praktino se koriste gotovo u svim
oblastima primjene. Najznaajnije oblasti primjene raunarske tehnike i
raunara su:
- Nauno - tehnike primjene,
- Poslovne primjene,
- Primjene u upravljanju,
3

- Primjene u komunikacijama.
Nauno - tehnike primjene, odnosno primjene u nauno - tehnikim
sistemima su bile prve praktine primjene raunara. Prve primjene raunara su
bile u toj oblasti. To je bilo posljedica elje za automatizacijom procesa
raunanja. U takvim sistemima se radi o vrlo sloenim procesima raunanja i
obrade velikih koliina podataka koji se ponavljaju. Obino se vri
modeliranje fizikih pojava, procesa i objekata i rjeavanje odgovarajuih
sloenih sistema jednaina. Zbog toga je poeljna i potrebna automatizacija
takvih aktivnosti to primjena raunara omoguava. Takoe, u takve sisteme
spadaju i sistemi za projektovanje pomou raunara u raznim oblastima.
Poslovne primjene, odnosno primjene u poslovnim sistemima spadaju u
jednu od najrasprostranjenijih oblasti primjene. Tu spadaju aktivnosti vezane
za razne evidencije, materijalno i finansijsko poslovanje, obraun plata i dr. u
raznim preduzeima, ustanovama, institucijama i sl. Takvi sistemi treba da
obezbijede aurnost i tanost u poslovanju te informacije bitne za donoenje
odluka za upravljanje poslovnim sistemom. Obino se realizuje uvanje i
obrada velikih koliina podataka i informacija, kao i tampanje velikog broja
izvjetaja i sl.
Primjene u upravljanju, odnosno primjene u sistemima upravljanja su vrlo
rairene u praksi. Radi se o upravljanju objektima, procesima, mainama,
ureajima. Takoe, tu spadaju i primjene u proizvodnji, saobraaju i dr. Takvi
sistemi obino spadaju u tzv. sisteme za rad u realnom vremenu. To znai da
se upravljanje vri istovremeno dok se objekat kree ili dok se proces odvija.
To onda zahtijeva tzv. garantovano vrijeme odziva sistema. To znai da sistem
treba da reaguje dovoljno brzo, u dovoljno kratkom vremenskom intervalu, da
bi se ostvarilo potrebno upravljanje u skladu sa brzinom kretanja objekta ili
brzinom odvijanja procesa. Takav sistem dobiva podatke i informacije o stanju
objekta ili procesa i generie potrebne upravljake signale. Pri tom realizuje
odgovarajui algoritam upravljanja.
Primjena u komunikacijama, odnosno primjena u sistemima
komunikacija je praktino sve vea i znaajnija sa razvojem raunarske
tehnike. Tu su praktino dvije oblasti: raunarske komunikacije i
komunikacioni ureaji bazirani na primjeni raunara. Raunarske
komunikacije obuhvataju oblast gdje se realizuje komunikacija izmeu
raunara, kao to su npr. razni tipovi raunarskih mrea. Komunikacioni
ureaji bazirani na primjeni raunara obuhvataju razne tipove komunikacionih
ureaja u kojima se koriste raunari, kao to su npr. mobilni telefoni.
1.2. RAZVOJ RAUNARA I RAUNARSKE TEHNIKE
Prvi ureaji za raunanje su bili mehaniki. Bili su poznati jo u antiko
doba. Jedan od najpoznatijih takvih starih mehanikih ureaja je tzv. abak ili
4

abakus (engl. abac ili abacus) koji se i danas moe nai u upotrebi. To je
mehaniki ureaj, odnosno mehanika raunaljka sa drvenim kuglicama.
Postoji vie oblika takvog ureaja. Kod svih se koriste drvene kuglice koje se
pomjeraju po ipkama. Pomjeranjem kuglica podaci se unose, sabiraju ili
oduzimaju. Viestrukim sabiranjem ili oduzimanjem se realizuje mnoenje ili
dijeljenje.
Nita znaajnije u oblasti ureaja za raunanje se nije deavalo sve do
prve polovine 19. vijeka. Jedino su se pojavljivale i razvijale razliite varijante
mehanikih ureaja i maina za realizovanje raunanja. Sve su one koristile
sline principe primjene mehanikih elemenata za realizovanje aritmetikih
operacija i sve su imale sline probleme: mala brzina, mala tanost, velika
sloenost i sl. Polovinom 19. vijeka engleski matematiar arls Bebid
(Charles Babbage) je dao i opisao prijedlog tzv. analitike maine (Analytic
Engine). Analitika maina je bila prvi koncept raunara opte namjene. Ona
se smatra prvim mehanikim programabilnim raunarom. Imala je etiri dijela:
memoriju, jedinicu za izraunavanje i ulaznu i izlaznu jedinicu zasnovane na
principu buenih kartica (sa odgovarajuim itaem i buaem kartica). Kao i
prethodne maine analitika maina je bila u potpunosti mehanika.
Upisivanje razliitih programa na buene kartice je omoguavalo da ona
izvrava razliita izraunavanja. Kako je bila programabilna, potreban je bio
softver i programer. Bebid je za to angaovao enu koja se zvala Ada
Avgusta Lovelas, a koja je bila kerku poznatog engleskog pjesnika lorda
Bajrona. Ona je tako bila prvi programer na svetu, a njoj u ast je dobio ime
programski jezik Ada. Bebid nikada nije do kraja realizovao analitiku
mainu zbog njene komplikovane mehanike konstrukcije i nesavrenosti
tadanje tehnologije. Ali, njegov rad ima veliki znaaj s obzirom da i moderni
raunari imaju slinu strukturu. Smatra se da je on prvi koji je shvatio i
formulisao sutinu raunara opte namjene. To je doprinijelo kasnijoj pojavi
digitalnih raunara.
U daljem razvoju ureaja za raunanje dolazi do mehanizovanja
raunanja za ime je rasla potreba. Znaajan doprinos tome je krajem 19.
vijeka dao ameriki naunik Herman Holerit (Herman Hollerith). On je
primijenio buene kartice i jednostavne maine za njihovu obradu. Sa takvim
rjeenjima je postigao znaajne rezultate u poveanju brzine i tanosti obrade
podataka. Nakon toga takve maine su nale iroku primjenu u poslovnim i
dravnim sistemima. To je stvorilo veliki interes za maine za raunanje i
dovelo do velikih ulaganja u njihov dalji razvoj.
U prvoj polovini 20. vijeka dolazi do naglog razvoja i primjene mnogih
raunarskih sredstava i ureaja. Vrlo znaajan dopinos razvoju raunarskih
ureaja je dao engleski naunik Alan Tjuring (Alan Turing). On je objavio
jasnu i potpunu teoriju raunara opte namjene. Opisao je tzv. hipotetiku
mainu koja je imala sve osobine raunara opte namjene. To se smatra
poetkom formalne teorije raunarstva. On je prvi formalizovao ideju o
raunaru opte namjene sposobnom da izvrava razliite programe. Iako je
5

Tjuringova maina bila samo teoretska konstrukcija ona je skrenula panju

mnogih drugih naunika na mogunost realizovanja raunara opte namjene,
to je kasnije dovelo do pojave takvih raunara.
Za praktine poetke razvoja elektrinih raunara uzimaju se tridesete i
etrdesete godine 20. veka. Drugi svjetski rat je dao veliki stimulans
istraivanju i poboljavanju raunarskih ureaja i odgovarajuih tehnologija i
korienju raunara za naune primjene. To je doprinijelo i pojavi prvog
elektrinog raunara koji je realizovan 1944. godine. Tada je Harvard
Univerzitet i IBM tim, pod rukovodstvom amerikog naunika Hauarda
Ejkena (Howard Aiken), konstruisao raunar pod imenom Mark I. Za
realizaciju je koriena elektromagnetna relejna logika. To je bio prvi raunar
koji se napajao elektrinom energijom, a koristio je elektromehanike
elemente (elektromagnetne releje) za realizovanje svih operacija i obrada
podataka.
Istorija praktinog raunarstva poinje 1946. godine pojavom prvog
elektronskog raunara opte namjene. Tada je realizovan ENIAC (Electronic
Numerical Integrator and Computer) koji je prvi elektronski raunar. Razvili
su ga ameriki naunici Don Mokli (John Mauckley) i Don Ekert (John
Presper Eckert) za potrebe amerike vojske. Kao elektronske elemente je
koristio tzv. elektronske vakumske cijevi. ENIAC se sastojao od 18000
elektronskih vakuumskih cevi i 1500 releja. Bio je teak 30 tona i zauzimao
prostor veliine odbojkakog igralita. Koristio je decimalni brojni sistem i
izvravao 5000 operacija sabiranja u sekundi. Troio je 140kW energije.
Kvario se u prosjeku svakih sedam minuta, a za mnoenje dva broja potrebne
su bile 3ms. Programirao se runo pomou prekidaa i kablova, postavljanjem
6000 multipozicionih prekidaa, a veze izmeu komponenata su bile iane.
U meuvremenu jedan drugi ameriki naunik Don fon Nojman (John
von Neumann) je radio na sopstvenoj verziji elektronskog raunara koga je
nazvao IAS maina. On je zakljuio da je programiranje raunara pomou
velikog broja prekidaa i kablova sporo i teko, te da je bolje program
predstaviti u digitalnom obliku u memoriji raunara. Takoe je shvatio da je
umjesto decimalne aritmetike koju je koristio ENIAC bolje koristiti binarnu
aritmetiku. Takav njegov princip, poznat kao fon Nojmanova maina,
primjenjen je kod prvog raunara sa zapamenim programom, a jo uvijek je
osnova za gotovo sve raunare. Fon Nojmanova maina je imala pet osnovnih
dijelova: memoriju, aritmetiko-logiku jedinicu, jedinicu za upravljanje
programom i ulaznu i izlaznu opremu. Memorija se sastojala od 4096 rijei od
kojih je svaka imala 40 bita. Svaka rije je sadrala ili dvije 20-bitne
instrukcije ili dva 39-bitna oznaena cijela broja. Osam bita instrukcije je
definisalo operaciju, a prostalih 12 je specificiralo rije u memoriji. Unutar
aritmetiko-logike jedinice je bio specijalni interni 40-bitni registar nazvan
akumulator. Tipina instrukcija, na primjer, sabira sadraj memorijske rijei sa
sadrajem akumulatora ili upisuje sadraj akumulatora u memoriju. Ta fon
6

Nojmanova arhitektura, kao i IAS maina, imala je ogroman uticaj na dalji

razvoj raunara.
Prvi komercijalni elektronski raunar opte namjene koji se mogao
nabaviti na tritu realizovan je 1951. godine pod nazivom UNIVAC I.
Realizovali i proizvodili su ga Ekert i Mokli u svojoj vlastitoj kompaniji.
Koristio je takoe elektronske vakumske cijevi. Iako se ne zna tano koliko je
tih raunara praktino proizvedeno i prodato (smatra se da je to ukupno bilo
manje od 10 komada), to je bio prvi raunar koji se komercijalno proizvodio i
prodavao na tritu.
Dok se sve to deavalo, amerika kompanija IBM je bio mala kompanija
koja je proizvodila maine za buenje i mehaniko sortiranje kartica. Oni su i
poeli sa proizvodnjom mehanikih pisaih maina i druge mehanike
kancelarijske opreme pa otuda i ime kompanije International Business
Machines (IBM). Iako je IBM uestvovao i finansirao jedan dio projekta
prvog elektrinog raunara Mark I, oni nisu bili naroito zainteresovani za
proizvodnju raunara sve dok nisu 1953. godine proizveli raunar 701. To je
bio prvi u seriji raunara koji su kasnije postali dominantni na tritu raunara.
Tako je IBM postao dominantna kompanija u razvoju i proizvodnji raunara u
svijetu.
Nakon pojave elektronskih raunara i njihovih prvih praktinih rjeenja
dolazi do velikog interesa za njihovo koritenje i do njihovog naglog daljeg
usavravanja i razvoja. Od tada su elektronski raunari proli kroz nekoliko
generacija.
1.3. GENERACIJE RAUNARA
Nakon praktine pojave elektronskih raunara poela je era elektronike i
era elektronskih digitalnih raunara. Razvoj elektronskih digitalnih raunara se
dijeli u nekoliko generacija. Vremenski periodi trajanja pojedinih generacija
raunara se ne mogu precizno odrediti. Oni se uzimaju uglavnom orjentaciono,
a razliiti autori navode razliite podatke. Granicu izmeu pojedinih
generacija nije mogue precizno odrediti jer su raunari pojedine generacije
korieni i poslije pojave nove generacije raunara.
Podjela na generacije raunara je vezana za tehnologiju realizovanja
raunara, odnosno za osnovnu elektronsku komponentu koja se koristi za
realizaciju raunara.
Smatra se da prva generacija raunara obuhvata vremenski period
priblino od 1946. godine do 1956. godine. Osnovna elektronska komponenta
za realizovanje raunara je elektronska vakumska cijev. Takvi raunari su bili
vrlo sloeni, zauzimali su veliki prostor, troili mnogo energije. Takoe, bili su
vrlo nepouzdani, vrlo komplikovano su se programirali, bili su vrlo skupi i
imali malu brzinu funkcionisanja.
7

Za drugu generaciju raunara se smatra da obuhvata vremenski period

priblino od 1957. godine do 1963. godine. U tom periodu se koristi nova
osnovna elektronska komponenta za realizovanje raunara, a to je
poluprovodniki tranzistor. Bolje karakteristike poluprovodnikog tranzistora
u odnosu na vakumsku elektronsku cijev kao to su manje dimenzije, manja
potronja energije, vea pouzdanost, dovode i do velikog poboljavanja
karakteristika raunara druge generacije. Ti raunari u odnosu na raunare
prve generacije imaju poboljane sve praktine karakteristike: manja
sloenost, manje dimenzije, manja potronja energije, vea pouzdanost, dui
vijek ivota, vea brzina funkcionisanja, nia cijena. Takoe dolazi i do
poboljanja arhitekture i organizacije takvih raunara.
Trea generacija raunara obuhvata priblino vremenski period od 1964.
godine do 1981. godine. Osnovna elektronska komponenta kod tih raunara je
integrisano kolo. Sa pojavom i razvojem monolitnih integrisanih tehnologija
razvijaju se i koriste integrisana kola malog stepena integracije, tzv. SSI kola
(SSI-Small Scale of Integration), zatim integrisana kola srednjeg stepena
integracije, tzv. MSI kola (MSI-Medium Scale of Integration) i integrisana
kola velikog stepena integracije, tzv. LSI kola (LSI-Large Scale of
Integration). Kod tih integrisanih kola broj realizovanih tranzistora na jednom
integrisanom kolu se kree od nekoliko hiljada (kod SSI kola) do nekoliko
stotina hiljada (kod LSI kola). Sa poveanjem stepena integracije od SSI do
LSI nivoa sve vei broj tranzistora se moe realizovati na jednom
integrisanom kolu. To dovodi do daljeg poboljavanja praktino svih
karakteristika raunara: smanjivanja dimenzija, smanjivanja potronje
energije, poveavanja pouzdanosti, poveavanja brzine, smanjivanja cijene.
Takoe, omoguava korienje novih arhitektura i poveavanje paralelnosti u
realizaciji raunara. U tom periodu se pojavljuju i prvi mikroprocesori i
mikroraunari, to e imati velikog znaaja za kasniji razvoj raunarske
tehnike.
etvrta generacija raunara se smatra da priblino obuhvata vremenski
period od 1982. godine do sredine devedesetih godina 20. vijeka. Kao osnovne
elektronske komponente za realizovanje raunara i dalje se koriste integrisana
kola, sada vrlo visokog stepena integracije, tzv. VLSI kola (VLSI-Very Large
Scale of Integration). Kod takvih integrisanih kola broj realizovanih
tranzistora na jednom integrisanom kolu je oko nekoliko miliona. Tako se
poveava broj tranzistora koji se moe realizovati na jednom integrisanom
kolu. To doprinosi daljem poboljavanju karakteristika raunara: manje
dimenzija, manja potronja energije, manja cijena, vea pouzdanost, vea
brzine. Takoe, usavrava se i unapreuje arhitektura raunara i jo poveava
primjena paralelnosti u realizaciji raunara. Dalje se razvijaju i usavravaju
mikroprocesori i mikroraunari. Sve to je vodilo ka pojavi manjih i brih
raunara. Cijena raunara je pala do tog nivoa da se stvorila mogunost da
svaki pojedinac ima sopstveni raunar. Tada je zapoela i era personalnih
raunara.
8

Za petu generaciju raunara se smatra da obuhvata priblino vremenski

period od sredine devedesetih godina 20. vijeka do sredine prve dekade 21.
vijeka. Osnovne elektronske komponente za realizovanje raunara i dalje su
integrisana kola, samo sada ultra visikog stepena integracije, tzv. ULSI kola
(ULSI-Ultra Large Scale of Integration). Takva integrisana kola imaju
realizovanih tranzistora reda desetina miliona. Dalje poveavanje broja
tranzistora realizovanih na jednom integrisanom kolu doprinosi poboljavanju
karakteristika raunara. Realizuju se raunari koji imaju jo manje dimenzije,
manju potronju energije, niu cijenu, veu pouzdanost i veu brzinu. Dalje se
unapreuje arhitektura raunara i poveava primjena paralelnosti. Takoe se
razvijaju i usavravaju mikroprocesori i mikroraunari. Sve vie se koriste
personalni raunari. Za tu generaciju raunara je karaktersitian i intenzivni
razvoj raunarskih mrea razliitih tipova. Naroitu ekspanziju je doivela
globalna mrea Internet.
Smatra se da je esta generacija raunara u toku, a da je zapoela
sredinom prve dekade 21. vijeka. Osnovne elektronske komponente i dalje su
integrisana kola ultra visikog stepena integracije (ULSI kola). Dalje se
poveava broj realizovanih tranzistora na jednom integrisanom kolu to
dovodi do poboljavanja karakteristika raunara. Raunari imaju jo manje
dimenzije, potronju energije i cijenu, a poveanu pouzdanost i brzinu. Takoe
se unapreuje arhitektura i poveava primjena paralelnosti. Razvijaju se i
usavravaju mikroprocesori i mikroraunari, te jo vie primjenjuju personalni
raunari. Jo intenzivnije se razvijaju i koriste raunarske mree, i dalje razvija
i iri Internet i njegovi servisi.
Uporedo sa razvojem elektronskih komponenata za realizovanje raunara,
tzv. hardvera (engl. hardware), kroz generacije raunara se deavao i nagli
razvoj u oblasti programa i programiranja, tzv. softvera (engl. software).
Najznaajnije u toj oblasti je pojava i primjena sljedeih sredstava:
- Simboliki mainski jezik,
- Vii programski jezici,
- Postupci i metode programiranja.
Prvi jezik na kome je vreno programiranje raunara je bio tzv. mainski
jezik u kome se koriste mainske instrukcije sastavljene od nizova nula i
jedinica. Miinski jezici su programski jezici prve generacije. Pisanje takvih
programa bilo je mukotrpno, a najtee je bilo pronai greku u programu.
Takoe, mainski jezici su maini orijentisani, pa se za drugi raunar koristi
drugi jezik. Na taj nain mogu da programiraju samo oni koji dobro poznaju
arhitekturu raunara za kojeg piu program. Da bi programe skratili i uinili
jasnijim programeri su poeli da binarne nizove pretvaraju u brojeve u
dekadnom, a kasnije u heksadekadnom numerikom sistemu. To je malo
smanjilo obim listinga programa, a uvelo potrebu za programima
prevodiocima koji su prevodili dekadne, odnosno heksadekadne brojeve,
nazad u binarni sistem, jer raunari razumiju iskljuivo mainski jezik. Da bi
se olakalo i pojeftinilo programiranje razvijeni su i uvedeni simboliki
9

mainski jezici, tzv. asemblerski jezici. To su programski jezici druge

generacije, gde se instrukcije ili naredbe programa predstavljaju korienjem
simbola odnosno simbolikim oznakama. To je dovelo do daljeg smanjenja
obima programa, do neto bolje itljivosti, ali i do sloenijih programa
prevodilaca za prevoenje iz asemblerskog u mainski program, tzv.
asemblera. Meutim, asemblerski jezici su i dalje maini orijentisani jezici.
Odnos broja naredbi asemblerskog i mainskog jezika je 1:1, pa je
programiranje i dalje dosta sloeno i zahtijeva dobro poznavanje arhitekture
konkretnog raunara.
Da bi se programiranje pojednostavilo, ubrzalo i pojeftinilo, te da se ne bi
trailo dobro poznavanje arhitekture konkretnog raunara, kao i da bi se
omoguilo pisanje programa za razliite raunare, razvijeni su i uvedeni tzv.
vii programski jezici. To su programski jezici tree generacije. Ti jezici su
proceduri orijentisani i praktino omoguavaju programiranje razliitih
raunara bez detaljnog poznavanja njihove arhitekture. Osim toga, na znatno
apstraktnijem nivou su od mainskih, odnosno asemblerskih jezika. Prvi vii
programski jezici su bili FORTRAN, COBOL, ALGOL 60, a zatim su
razvijeni i mnogi drugi. Neki od tih jezika su u meuvremenu nestali iz
praktine upotrebe, a neki se koriste i danas. Kako raunar razumije iskljuivo
mainski jezik, potrebno je imati program prevodilac koji izvorni program iz
vieg programskog jezika prevodi u mainski program, tj. u nizove nula i
jedinica.
S ciljem daljeg pojednostavljenja, ubrzanja i pojeftinjenja programiranja
razvijani su i uvoeni razliiti postupci i razliite metode programiranja.
1.4. TIPOVI RAUNARA
U najoptijem smislu raunar se definie kao ureaj ili sistem koji vri
obradu podataka. Podaci se praktino izraavaju u dva osnovna oblika:
kontinualnom ili analognom i diskretnom ili digitalnom. Kontinualni ili
analogni podaci se predstavljaju analognim fizikim veliinama, najee
naponom ili strujom. Diskretni ili digitalni podaci se predstavljaju ciframa,
odnosno cifarskim digitalnim vrijednostima, a reprezentuju se diskontinualnim
fizikim veliinama najee impulsima. U skladu sa nainom predstavljanja
podataka koji se obrauju postoje tri mogua naina obrade podataka:
analogni, digitalni i hibridni.
Na osnovu naina predstavljanja i naina obrade podataka koji se u
raunaru koristi praktino postoje tri sljedea tipa raunara:
- Analogni raunar,
- Digitalni raunar,
- Hibridni raunar.

10

Analogni raunar
Analogni raunar koristi analogno predstavljanje podataka i obradu
analognih podataka. Elektronska kola koja se koriste u takvom raunaru
generiu i kontroliu napone ili struje koji predstavljaju promjenljive veliine,
tj. podatke. Naponi ili struje su najee jednosmjernog karaktera, a njihova
vrijednost se mijenja analogno promjenama stvarnih promjenljivih veliina.
Osnovni elementi za realizovanje analognog raunara su elektronska kola koja
se nazivaju operacioni pojaavai. Oni se koriste za realizovanje svih
matematikih operacija pri obradi podataka. Osim operacionih pojaavaa u
analognim raunarima se koriste i drugi elementi kao to su otpornici,
potenciometri, kondenzatori, kalemovi, diode, tranzistori i sl. Osnovna dobra
osobina i prednost analognog raunara je velika brzina obrade podataka i
dobivanja rezultata. Brzina obrade zavisi samo od brzine korienih kola i
elemenata i priblino je ista bez obzira na operaciju koja se obavlja, odnosno
bez obzira na sloenost operacije. Osnovni nedostatak analognog raunara je
mala tanost obrade podataka. Tanost mnogo zavisi od preciznosti izrade
velikog broja korienih elemenata kao to su otpornici, potenciometri
kondenzatori i sl., kao i od stabilnosti napona pomou kojih se simuliraju
konstante i promjenljive veliine. Jo neki nedostaci analognih raunara su
velika sloenost, mala pouzdanost, visoka cijena. Zbog toga se analogni
raunari sve manje primjenjuju u praksi. Koriste se uglavnom u nekim
specijalnim primjenama u kojima se uglavnom zahtjevaju vrlo velike brzine,
kada ne mogu da zadovolje digitalni raunari. Iz praktine primjene ih
potiskuju digitalni raunari.
Digitalni raunar
Digitalni raunar koristi numeriko, digitalno predstavljanje podataka i
vri obradu numerikih, digitalnih podataka. Prihvata podatke u obliku cifara,
vri njihovu obradu i formira rezultate date nizom cifara. Da bi raunar bio
jednostavniji sve operacije se svode na osnovne aritmetike (sabiranje i
oduzimanje) i osnovne logike (I, ILI, NE) operacije. U obradi se primjenjuju
tzv. algoritamski postupci. Algoritam je skup osnovnih postupaka i pravila za
njihovo korienje u cilju iznalaenja rezultata obrade podataka. Osnovna
prednost digitalnog u odnosu na analogni raunar je velika tanost obrade
podataka. Praktino se moe postii potrebna tanost u skladu sa konkretnom
primjenom. Kod digitalnih raunara tanost zavisi od koriene duine
digitalnih podataka, odnosno od broja cifara koje se koriste za predstavljanje
podataka. Tanost se moe poveati korienjem veeg broja cifara za
predstavljanje podataka. Potrebna tanost u konkretnoj primjeni se postie
korienjem potrebnog broja cifara. Jo jedna vana prednost digitalnog u
odnosu na analogni raunar je mogunost jednostavnog uvanja podataka u
memoriji raunara. Primjenom razliitih tipova digitalnih memorijskih ureaja
11

moe se ostvariti potrebno pa i neodreeno dugo vrijeme uvanja podataka u

memoriji. Jo neke prednosti digitalnih raunara su manja sloenost, vea
pouzdanost, nia cijena. Najznaajniji nedostatak digitalnih raunara je manja
brzina obrade podataka. Kod njih se obrada podataka svodi na realizovanje
odgovarajueg algoritma, odnosno na izvravanje odreenog konkretnog
programa. Kako se program izvrava sukcesivno instrukcija po instrukcija, a
za izvravanje svake instrukcije se troi neko vrijeme, obrada podataka traje
odreeno vrijeme. Obrada podataka traje due i sporija je to je ona sloenija.
Meutim, zahvaljujui razvoju digitalnih raunara i napretku tehnologija
njihove izrade brzina njihovog funkcionisanja se stalno poveava. Tako
problem manje brzine digitalnih raunara postaje sve manje izraen. Zbog toga
se digitalni raunari sve vie praktino primjenjuju. Koriste se uglavnom u
nekim standardnim uobiajenim primjenama opte namjene u kojima se ne
zahtijevaju velike brzine, kada mogu da zadovolje digitalni raunari.
Uglavnom su potisli iz upotrebe analogne raunare. Svi raunari opte
namjene su digitalni.
Hibridni raunar
Da bi se iskoristile glavne prednosti i analognog raunara (brzina) i
digitalnog raunara (tanost) razvijeni su i praktino se koriste mjeoviti ili
tzv. hibridni raunari. Kod njih se koriste i analogni i digitalni naini
predstavljanja i obrade podataka, prema pogodnosti njihove primjene. Hibridni
raunari imaju veliku praktinu primjenu u nekim oblastima kao to je npr.
primjena u upravljanju procesima. Kod takve primjene analogni dio raunara
ostvaruje vezu sa okolinom, odnosno sa procesom kojim se upravlja. On preko
analognih signala od procesa prati odvijanje procesa. Takoe, pomou
analognih signala koje generie upravlja kontrolnim organima za upravljanje
procesom. Digitalni dio raunara realizuje konkretnu funkciju upravljanja. Na
osnovu dobivenih podataka od analognog dijela vri potrebnu obradu i
generie upravljake rezultate koje dostavlja analognom dijelu. Veza izmeu
analognog i digitalnog dijela se ostvaruje korienjem odgovarajuih
elektronskih sklopova za konverziju siganla. To su tzv. analogno-digitalni ili
A/D konvertori i tzv. digitalno-analogni ili D/A konvertori. A/D kovnertori
pretvaraju analogne signale (podatke) u digitalne signale (podatke). D/A
konvertori vre obrnutu konverziju, pretvaraju digitalne u analogne signale
(podatke).
1.5. ORGANIZACIJA DIGITALNOG RAUNARA
Digitalni raunar ine digitalna elektronska kola i sklopovi, meusobno
grupisani u odreene cjeline koje realizuju sve operacije u raunaru. Nain
12

funkcionisanja digitalnih kola i sklopova u raunaru definisan je programom

koji se u raunaru izvrava. Prema tome, digitalni raunar se moe posmatrati
kao skup resursa (sredstava) kojima mogu pristupiti korisnici preko programa
koje izvravaju na raunaru. U skladu sa time, organizaciju ili arhitekturu
digitalnog raunara ine dva osnovna dijela, odnosno elementa, a to su:
- Sklopovi i oprema, tzv. hardver (engl. hardware) raunara,
- Programi ili programska oprema, tzv. softver (engl. software) raunara.
Hardver digitalnog raunara
Hardver digitalnog raunara ine digitalna kola i sklopovi koji realizuju
sve operacije u raunaru. Svi raunari obavljaju iste osnovne postupke: ulaz
informacija (podataka), memorisanje informacija, aritmetike i logike
operacije (obrada podataka), izlaz informacija (rezultata), upravljanje svim tim
postupcima. Svaki od tih postupaka obavlja se pomou jedne funkcionalne
cjeline koja se naziva funkcionalnom jedinicom raunara ili jedinicom
raunara. Jedinicu raunara ini skup meusobno povezanih digitalnih kola i
sklopova koji realizuje jedan od osnovnih postupaka u raunaru. Tako se
raunar praktino sastoji od pet osnovnih funkcionalnih jedinica koje obavljaju
sve osnovne postupke.
Osnovne jedinice raunara su:
1. ulazna jedinica,
2. memorijska jedinica (operativna memorija),
3. aritmetikologika jedinica (operativna jedinica),
4. izlazna jedinica,
5. upravljaka jedinica (kontrolna jedinica).
Navedene osnovne jedinice raunara ine hardver i organizaciju ili
arhitekturu digitalnog raunara. Svi savremeni raunari opte namjene se
mogu predstaviti organizacijom ili arhitekturom koja je prikazan na sl.1.1. To
je tzv. Fon Nojmanov tip ili organizacija digitalnog raunara, odnosno tzv.
Fon Nojmanova arhitektura raunara. Svi savremeni raunari opte namjene,
pa i personalni raunari, su tog tipa i imaju takvu arhitekturu.

13

MEMORIJSKA
JEDINICA

ULAZNA
JEDINICA

ARITMETIKOLOGIKA
JEDINICA

IZLAZNA
JEDINICA

UPRAVLJAKA
JEDINICA
I
PROCESOR

PODACI I
INSTRUKCIJE
UPRAVLJAKI
SIGNALI
TZV. DIREKTAN
PRISTUP MEMORIJI

Sl.1.1. Fon Nojmanova organizacija i arhitektura digitalnog raunara.

Na sl.1.1. su prikazane osnovne jedinice digitalnog raunara, njihov nain
meusobnog povezivanja i putevi i smjerovi prenosa pojedinih vrsta signala
izmeu jedinica raunara.
Funkcija ulazne jedinice je omoguavanje unoenja podataka i programa
u raunar. Ona prima, prihvata, preoblikuje i unosi potrebne podatke za obradu
iz okoline. Preko nje se unose i programi koji definiu nain obrade podataka.
Ona vri pretvaranje podataka i programa iz jednog fizikog oblika u drugi i
njihovo unoenje u raunar. Preko ulazne jedinice se i upravlja
funkcionisanjem raunara. U raunaru uglavnom postoji vie ulaznih jedinica.
Funkcija memorijske jedinice ili operativne memorije je uvanje
(memorisanje) podataka i programa. Ona memorie ulazne podatke,
meurezultate i konane rezultate obrade podataka. U njoj se memoriu i
programi (naredbe ili instrukcije programa) koji definiu nain obrade
podataka. U memorijsku jedinicu se podaci i programi unose iz ulazne
jedinice. Iz nje se takoe oitavaju i izvravaju svi programi za vrijeme
funkcionisanja raunara.

14

Funkcija aritmetiko-logike ili operacione jedinice je obrada podataka.

Ona praktino obavlja stvarnu obradu podataka, odnosno realizuje sve
arimetike i logike operacije na podacima pri obradi podataka. Uzima
podatke iz memorijske jedinice i ulazne jedinice, obrauje ih i rezultate
upisuje u memorijsku jedinicu ili u izlaznu jedinicu. Obradu podataka vri u
skladu sa programom koji se izvrava u raunaru.
Funkcija izlazne jedinice je prenos rezultata obrade podataka ka
korisniku. Rezultati rada raunara se saoptavaju korisniku odnosno prenose u
okolinu preko izlazne jedinice. Ona pretvara rezultate obrade iz jednog
fizikog oblika u drugi i realizuje njihov prenos iz raunara ka korisniku,
odnosno u okolinu. U raunaru obino postoji vie izlaznih jedinica.
Funkcija upravljake ili kontrolne jedinice je upravljanje obavljanjem
svih operacija u raunaru. Ona upravlja izvravanjem programa i kretanjem
informacija i signala u raunaru, odnosno upravlja kompletnim
funkcionisanjem raunara. Dobiva (oitava) instrukcije programa iz
memorijske jedinice i izvrava ih. Pri tome generie sve potrebne upravljake
signale za upravljanje radom ostalih jedinica raunara. Istovremeno prati
stanja ostalih jedinica raunara. Upravljanje realizuje u skladu sa programom
koji izvrava.
Memorijska jedinica, aritmetiko-logika jedinica i upravljaka jedinica
se nazivaju centralnim jdinicama raunara. Ulazna jedinica i izlazna jedinica
se nazivaju perifernim jedinicama raunara
Aritmetiko-logika jedinica i upravljaka jedinica se esto posmatraju i
realizuju kao jedna cjelina koja se naziva procesor ili centralna procesna
jedinica, tzv. CPU (CPU-Central Processing Unit). Ako je procesor realizovan
kao jedno monolitno integrisano kolo onda se on naziva mikroprocesor.
Raunar u kome se koristi mikroprocesor naziva se mikroraunar, a
odgovarajui raunarski sistem se naziva mikroraunarskim sistemom. U
personalnim raunarima se kao procesor koristi mikroprocesor.
Fon Nojmanova arhitektura digitalnog raunara (sl.1.1) ostala je osnova
digitalnih raunara i do danas. Veina savremenih raunara opte namjene
koristi takvu arhitekturu i organizaciju. Jedan drugi koncept, tzv. Harvard
arhitekturu raunara, predloio je Hauard Ejken (Howard Aiken). Kod takve
arhitekture i organizacije raunara razdvojeni su programi i podaci u memoriji
raunara. Koristi se posebna memorija programa i posebna memorija
podataka. Na sl.1.2 je prikazana Harvard organizacija i arhitektura raunara.
Ta arhitektura rezultira brim i pouzdanijim izvravanjem programa i brom
obradom podataka. Meutim, znatno je sloenija od fon Nojmanove
arhitekture. Zbog slabe iskoritenosti memorije i sloenosti upravljanja ona je
u poetku odbaena i nije prihvaena. Kasnije, sa razvojem i napretkom
raunarskih tehnologija, stvorene su mogunosti za realizovanje takve
arhitekture raunara. Zbog toga se danas sve vie koristi, prvenstveno kod
raunara i primjena kod kojih se zahtjeva maksimalna brzina rada. Takvi
raunari su organizovani upravo na takav nain. Iako se Harvard arhitektura
15

smatra drugaijom u odnosu na fon Nojmanovu arhitekturu, praktino je to

samo modifikacija fon Nojmanove arhitekture.

MEMORIJA
PODATAKA

ULAZNA
JEDINICA

ARITMETIKOLOGIKA
JEDINICA

IZLAZNA
JEDINICA

UPRAVLJAKA
JEDINICA

MEMORIJA
PROGRAMA

Sl.1.2. Harvard organizacija i arhitektura digitalnog raunara.

Softver digitalnog raunara

Softver digitalnog raunara ine svi programi koji se koriste i izvravaju u
raunaru, a primjenuju se za razliite svrhe i razliite namjene. Generalno
softver raunara se dijeli u dva tipa softvera a to su:
- Sistemski softver,
- Aplikativni softver.
Sistemski softver ine svi tzv. sistemski programi koji obezbjeuju rad
samog raunara. Ti programi obezbjedjuju funkcionisanje raunara, upravljaju
njegovim resursima (komponentama) i omoguavaju korisniku komunikaciju
sa raunarom, odnosno korienje raunara.
Aplikativni softver ine tzv. aplikativni programi koji obezbjeuju
odgovarajuu obradu podataka odnosno rjeavanje odreenih konkretnih
zadataka u skladu sa potrebama korisnika raunara. Kako su namijenjeni ka
16

rjeavanje konkretnih zadataka i problema, odnosno konkretnih primjena ili

aplikacija, nazivaju se aplikativnim programima. Te programe koriste i
uglavnom razvijaju sami korisnici raunara da bi rijeili odredjene konkretne
zadatke. Zbog toga se taj softver jo naziva i korisnikim softverom, a ti
programi se nazivaju korisnikim programima.

17

2. NUMERIKI SISTEMI I KODOVI

2.1. PREDSTAVLJANJE PODATAKA
Podaci u digitalnom raunaru se predstavljaju i obrauju u digitalnom
obliku. Digitalni podaci se predstavljaju pomou simbola nekog numerikog
ili brojnog sistema. Numeriki sistem ima osnovu ili bazu (b) i cifre (Ci)
brojnog sistema. Osnova b numerikog sistema je uvijek cijeli pozitivan broj
jednak ili vei od 1 ( b1 ). Cifre numerikog sistema su cijeli pozitivni
brojevi u opsegu od 0 do (b-1), tj. (0 C b-1). Cifre su teinske, tj. imaju
odgovarajuu teinu u podatku. Mjesto odnosno poloaj ili pozicija cifre u
podatku definie njenu teinu u podatku. Za predstavljanje digitalnih podataka
u principu moe da se koristi bilo koji numeriki sistem, u zavisnosti od
odabrane osnove numerikog sistema. Praktino su razvijeni i mogu se
koristiti razliiti brojni sistemi, u zavisnosti od potrebe i pogodnosti u
konkretnoj primjeni.
Digitalni podatak u nekom (bilo kom) numerikom sistemu se predstavlja
na sljedei nain:

C n -1 C n -2 ... C 3 C 2 C1 C 0 , C -1 C -2 C -3 ... C -m
(b)

(2.1)

Ovdje je:
m - broj razlomakih mjesta u podatku (broj cifara desno od zapete),
n - broj cijelih mjesta u podatku (broj cifara lijevo od zapete),
C - cifre brojnog sistema,
b - osnova numerikog sistema,
i - mjesto ili pozicija cifre u podatku.
Ako se koriena baza sistema podrazumijeva onda se ona ne pie, a ako
se ne podrazumijeva onda se pie u indeksu podatka da bi se jasno vidjelo koji
numeriki sistem je u pitanju. Vrijednost svake konkretne cifre u podatku
zavisi od njenog poloaja u podatku, odnosno od njene teine. Teina svake
cifre zavisi od koriene osnove numerikog sistema (b) i poloaja cifre u
podatku (i) i teina cifre Ci na poziciji i u podatku je jednaka bi. Konkretna
vrijednost cifre na poziciji i (cifre Ci ) je onda data sa Cibi .
Stvarna brojna vrijednost tako predstavljenog digitalnog podatka (izraz
2.1) moe se izraunati na sljedei nain, odnosno korienjem sljedeeg
izraza:

X C n -1 b n -1 C n -2 b n -2 ... C 3 b 3 C 2 b 2 C1 b1 C 0 b 0
C -1 b -1 C -2 b -2 C -3 b -3 ... C -m b m

n 1

Ci b i

(2.2)

i m

Na primjer, za numeriki sistem sa osnovom b = 10 (tzv. decimalni ili dekadni

numeriki sistem) bi bilo:
X 427,3510 4 10 2 2 101 7 10 0 3 10 -1 5 10 -2 .
(2.3)
Praktino se za digitalno predstavljanje podataka moe koristiti bilo koji
numeriki (brojni) sistem. U sljedeoj Tabeli 1 su prikazani neki numeriki
(brojni) sistemi koji se u praksi najee koriste za predstavljanje digitalnih
podataka. Prikazane su osnove koje ti sistemi koriste, nazivi za takve sisteme i
simboli koji se koriste za predstavljanje cifara u tim numerikim sistemima.
Tabela 1.
OSNOVA
SISTEMA
1
2
3
8
10
16

NAZIV
NUMERIKOG
SISTEMA
UNARNI
BINARNI
TERNARNI
OKTALNI
DECIMALNI ILI
DEKADNI
HEKSADECIMALNI
ILI HEKSADEKADNI

SIMBOLI CIFARA
NUMERIKOG SISTEMA
/ (ili 1)
0,1
0,1,2 ( ili -1,0,1 )
0,1,2,3,4,5,6,7
0,1,2,3,4,5,6,7,8,9
0,1,2,3,4,5,6,7,8,9,A,B,C,D,E,F

Numeriki sistem koji koristi najniu osnovu (b=1) naziva se unarnim

numerikim sistemom. Taj sistem se u praksi vrlo rijetko koristi. Za
predstavljanje podataka upotrebljava se samo jedna cifra odnosno simbol, cifra
1 ili crtica. Podaci se predstavljaju povlaenjem odgovarajueg broja crticama
ili pisanjem odgovarajueg broja 1. Broj crtica ili broj 1 je vrijednost
predstavljenog podatka. Takav numeriki sistem je nepogodan za praktinu
primjenu, naroito za predstavljanje podataka velike vrijednosti kada treba
pisati jako veliki broj crtica ili 1.
U numerikom sistemu koji se naziva binarni koristi se osnova vrijednosti
b=2. Kao cifre za predstavljanje podatak koriste se brojevi 0 i 1. Cifra u
binarnom numerikom sistemu se naziva binarnom cifrom i za nju se koristi
termin bit, koji je nastao od termina binary digit (to znai binarna cifra) iz
engleskog jezika korienjem prva dva slova prve rijei i poslednjeg slova
2

druge rijei. Zbog pogodnosti i prednosti vezanih za praktinu realizaciju i

primjenu elektronskih kola za rad u binarnom sistemu, binarni numeriki
sistem se koristi u digitalnim raunarima za predstavljanje i obradu podataka.
Svi podaci, rezultati, a takoe i svi programi u digitalnom raunaru su
predstavljeni pomou bita, odnosno pomou 0 i 1. Cifre 0 i 1 su u digitalnim
elektronskim kolima i sistmima se predstavljaju sa dva naponska nivoa, niskim
i visokim. Iako ni binarni sistem nije pogodan za predstavljanje podataka
velikih vrijednosti jer tada zahtijeva veliki broj bita, on se praktino koristi u
raunarima zbog jednostavnosti i prednosti realizacije i korienja
odgovarajuih digitalnih binarnih elektronskih kola pomou kojih se realizuje
digitalni raunar.
Numeriki sistem koji koristi osnovu b=3 naziva se ternarnim sistemom.
Kod njega se za predstavljanje podataka kao cifre koriste brojevi 0, 1 i 2.
Nekad se koriste kao cifre vrijednosti 1, 0 i 1. Neke analize pokazuju da bi
sa aspekta sloenosti realizacije, cijene i drugih karakteristika moda bilo
najpovoljnije koristiti ternarni numeriki sistem i ternarna elektronska kola za
realizovanje digitalnih raunara i digitalnih sistema. To je zbog toga to je 3
osnova koja je najblia vrijednosti baze prirodnog logaritma e = 2,718. U
praksi postoje raunari realizovani korienjem osnove b=3, u ternarnom
numerikom sistemu, pomou odgovarajuih ternarnih elektronskih kola.
Takoe, praktino postoji dosta veliki interes i za realizovanje i primjenu
raunare i digitalnih sistema u kojim se koristi osnova b=4. To je tzv.
kvaternarni ili kvanarni numeriki sistem. Prakino postoje digitalni raunai i
digitalni sistemi u kojima se dio ili itav sistem realizuje korienjem
kvaternarne logike i kvaternarnih elektronskih kola.
Oktalni numeriki sistem koristi osnovu b=8 i brojeve 0 do 7 kao cifre. U
primjenama u kojima treba predstavljati i koristiti vee vrijednosti podataka
poeljno je primjenjivati numeriki sistem sa veom osnovom. Tada je
potrebno manje cifara za predstavljanje neke konkretne vrijednosti podatka.
Zbog toga je u raunarskoj tehnici i informatici u nekim primjenama pogodno
koristiti oktalni numeriki sistem.
Decimalni ili dekadni numeriki sistem koristi osnovu b=10, a kao cifre
se upotrebljavaju brojevi od 0 do 9. Taj numeriki sistem ljudi koriste
svakodnevno za predstavljanje podataka. Ljudi su usvojili osnovu b=10 za
predstavljanje podataka, za realizovanje svih aritmetikih operacija i za
prikazivanje rezultata i dobro shvataju i razumiju korienje tog sistema. Zbog
toga svi podaci i rezultati koje ljudi koriste moraju biti predstavljeni u
decimalnom ili dekadnom numerikom sistemu.
Heksadecimalni ili heksadekadni numeriki sistem je jo jedan sa veom
osnovom koji se mnogo koristi u raunarskoj tehnici i informatici. Kod njega
se upotrebljava osnova b=16. Kako nema dovoljno brojeva za predstavljanje
svih 16 cifara, u ovom sitemu se pored brojeva od 0 do 9 koriste i velika slova
latinice od A do F za predstavljanje cifara. I ovaj sistem se uglavnom koristi za
predstavljanje podataka veih vrijednosti, a poto koristi veu osnovu onda
3

zahtijeva manje cifara za predstavljanje konkretnog podatka nego sistemi sa

manjom osnovom.
Kao to je navedeno, u digitalnom raunaru se koristi binarni numeriki
sistem. Kada se u raunaru koriste podaci izraeni u nekom drugom
numerikom
sistemu
(najee
u
oktalnom,
decimalnom
ili
heksadecimalnom), oni se moraju predstaviti pomou 0 i 1, odnosno u
binarnom sistemu. Cifre tih sistema se onda predstavljaju pomou cifara
binarnog sistema, tj. pomou bita. Zbog toga se nekad kae da su oktalni,
decimalni i heksadecimalni numeriki sistemi modifikacije binarnog sistema i
nazivaju se binarno izvedeni sistemi.
U bilo kom numerikom sistemu, to je manja osnova potreban je vei
broj cifara da bi se izrazila data brojna vrijednost. Zbog toga je praktino bolje
koristiti numerike sisteme sa veom osnovom. Meutim, praktina realizacija
elektronskih digitalnih kola za vee osnove je dosta sloena i skupa, a postoje i
jo neki problemi pri njihvom korienju. Zbog toga se praktino u raunarima
i digitalnim sistemima koristi binarni numeriki sistem i binarna kola za
njihovu realizaciju.
1.2. BINARNI NUMERIKI SISTEM
Kao to je ve navedeno, u svim digitalnim raunarima se upotrebljava
binarni numeriki sistem za predstavljanje i obradu podataka. Koristi se
osnova b=2, a cifre su 0 i 1. Primjer podatka datog u binarnom numerikom
sistemu:
X 110100012 .
(2.4)
Vrijednost 2 u indeksu na kraju podatka je oznaka za korienu bazu
numerikog sistema i pokazuje da se radi o podatku predstavljenom u
binarnom numerikom sistemu. To se pie ako se ne zna, odnosno ne
podrazumijeva, koji je numeriki sistem korien. U suprotnom sluaju, ako se
zna koji sistem je korien baza sistema se ne pie u indeksu podatka.
Cifra u binarnom sistemu, odnosno binarna cifra se naziva bit. Taj termin
je skraenica od engleskog termina binary digit to znai binarna cifra i
uobiajen i prihvaen je termin za oznaavanje cifara u binarnom numerikom
sistemu. Prethodno prikazani podatak u (2.4) je predstavljen pomou osam
bita.
U binarnom numerikom sistemu sa n bita se moe predstaviti 2n
razliitih kombinacija, tj. razliitih vrijednosti, odnosno razliitih podataka.
Podatak koji ima vie (n) bita naziva se binarna rije. Ako je broj bita u
binarnoj rijei n =8 takva binarna rije se naziva bajt (engl. byte). Pomou
jednog bajta moe da se predstavi 28 = 256 razliitih vrijednosti (podataka).

Za oznaavanje veih koliina podataka u bitima, u bajtovima ili u

rijeima koriste se jo termini:
Kilo (K), to je 210 ili 1024,
Mega (M), to je 210 210 = 220 ili 1024 1024 = 1 048 576,
Giga (G), to je 210210210=230 ili 102410241024= 1 073 741 824,
Tera (T), to je 210210210 210 =240 ili 1024102410241024 =
=1 099 511 627 776.
Ljudi koriste decimalni numeriki sistem za predstavljanje i obradu
podataka, a raunari koriste binarni numeriki sistem. Zbog toga je u praksi
potrebno vriti konverziju podataka iz decimalnog u binarni numeriki sistem i
obrnuto. Pri unoenju podataka u raunar potrebno je izvriti konverziju iz
decimalnog u binarni numeriki sistem, a pri prikazivanju rezultata potrebno je
vriti konverziju iz binarnog u decimalni numeriki sistem. Takoe i pri
korienju drugih numerikih sistema sa drugim osnovama, nekad je potrebno
vriti konverziju podataka izmeu razliitih numerikih sistema.
2.3. KONVERZIJA PODATAKA IZMEU RAZLIITIH
NUMERIKIH SISTEMA
2.3.1. KONVERZIJA IZMEU BINARNOG I DECIMALNOG
SISTEMA
Konverzija binarnih u decimalne podatke
Konverzija binarnih u decimalne podatke, odnosno iz binarnog u
decimalni numeriki sistem, je relativno jednostavna. Realizuje se vodei
rauna o tome da je osnova binarnog sistema b=2, te uzimajui u obzir
vrijednost i poloaj (teinu) svake binarne cifre, u skladu sa izrazom (2.2),
prema sljedeem izrazu:

C n -1C n -2 ...C 2 C1C 0 , C -1C -2 ...C -m C n -1 2 n -1 C n -2 2 n -2 ... C 2 2 2

C1 21 C 0 2 0 C -1 2 -1 C -2 2 -2 ... C -m 2 m.

(2.5)

Daemo dva primjera konverzije iz binarnog u decimalni numeriki

sistem.
Prvi primjer:
Neka je dat sljedei podatak u binarnom numerikom sistemu
1100,11012. Postupak njegove konverzije u decimalni numeriki sistem se
realizuje na sljedei nain:
5

1100,11012 1 2 3 1 2 2 0 21 0 2 0 1 2 -1 1 2 -2 0 2 -3 1 2 4
12,812510.

(2.6)

Drugi primjer:
Neka je u binarnom numerikom sistemu dat sljedei podatak
10101011,10012. Konverzija tog podatka u decimalni numeriki sistem se vri
na sljedei nain:

10101011,10012 1 2 7 0 2 6 1 2 5 0 2 4 1 2 3 0 2 2 1 21
1 2 0 1 2 1 0 2 2 0 2 -3 1 2 4 171,562510.

(2.7)

Konverzija decimalnih u binarne podatke

Postupak konverzije podataka iz decimalnog u binarni numeriki sistem
je neto sloeniji od prethodne konverzije. Realizuje se u dva postupka,
odnosno u dva dijela. Posebno se vri konverzija cijelog dijela podatka (dio
lijevo od zapete), a posebno konverzija razlomakog dijela podatka (dio desno
od zapete).
Konverzija cijelog dijela podatka
Konverzija cijelog dijela podatka iz decimalnog u binarni numeriki
sistem se najjednostavnije realizuje pomou dijeljenja osnovom binarnog
sistema (dijeljenje sa 2). Podatak dat u decimalnom numerikom sistemu se
dijeli sa 2. Ostatak dijeljenja je odgovarajua binarna cifra. Ako postoji ostatak
(ostatak jednak 1) onda je ta binarna cifra 1, a ako ne postoji ostatak (ostatak
jednak 0) onda je ta binarna cifra jednaka 0. Tako se odreuje prva binarna
cifra, binarna cifra najmanje teine u binarnom podatku (binarna cifra C0).
Zatim se kolinik iz prethodnog dijeljenja dijeli sa 2. Tako se odreuje
sljedea binarna cifra. Ako postoji ostatak pri dijeljenju onda je ta binarna
cifra 1, a ako ne postoji ostatak onda je ta cifra 0. Taj postupak se dalje
ponavlja i uzastopno odreuju sljedee binarne cifre vie teine kao rezultat
dijeljenja sa 2 prethodnog kolinika iz prethodnog dijeljenja. Taj postupak se
ponavlja sve dok se ne dobije da je rezultat dijeljenja jednak 0. Tada su sve
binarne cifre odreene, konverzija je zavrena i moe se napisati binarni
podatak koji je rezultat konverzije. Pri tome posljednja odreena binarna cifra
ima najveu teinu (Cn-1), a prva odreena cifra ima najmanju teinu (C0).

Ako se sa XD oznai podatak dat u decimalnom numerikom sistemu

koga treba konvertovati u binarni sistem onda se postupak konverzije moe
prikazati na sljedei nain:

C
XD
X 0 0 , tako je odredjena prva binarna cifra C 0 ,
2
2
X0
C
X1 1 , tako je odredjena druga binarna cifra C1 ,
2
2
X1
C
X 2 2 , tako je odredjena treca binarna cifra C 2 ,
2
2
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

(2.8)

X n -3
C
X n -2 n -2 , tako je odredjena (n - 1) binarna cifra C n -2 ,
2
2
X n -2
C n -1
X n -1
, tako je odredjena n - ta binarna cifra C n -1 .
2
2
Ovaj postupak se ponavlja sve dok ne bude Xn-1=0. Tada je konverzija
zavrena i odreeno je svih n binarnih cifara cijelog dijela decimalnog
podatka. U prikazanom postupku (ozvaeno sa 2.8) su sa Xi obiljeeni
cjelobrojni kolinici dijeljena, a sa Ci su obiljeene dobivene binarne cifre
(gdje i uzima vrijednosti od 0 do n-1).
Naveemo dva primjera konverzije cjelobrojnog podatka iz decimalnog
u binarni numeriki sistem.
Prvi primjer:
Neka je dat sljedei podatak u decimalnom numerikom sistemu
XD=1310. Njegova konverzija u binarni numeriki sistem se realizuje na
sljedei nain:

13
1
6 ,
2
2
6
0
3 ,
2
2
3
1
1 ,
2
2
1
1
0 ,
2
2

tako je odredjena prva binarna cifra C 0 1,

tako je odredjena druga binarna cifra C1 0,

tako je odredjena treca binarna cifra C 2 1,
tako je odredjena cetvrta binarna cifra C 3 1.
7

(2.9)

Kako je rezultat dijeljenja jednak 0 s ovim se zavrava postupak

konverzije i odreene su sve binarne cifre. Pri pisanju dobivenog binarnog
podatka binarne cifre se itaju i piu odozdo prema gore, to je prikazano
strelicom. Prema tome, rezultat konverzije je 1310 = 11012 .
Provjera ispravnosti konverzije se moe jednostavno izvriti ponovnom
konverzijom dobivenog binarnog podatka u decimalni numeriki sistem. To se
realizuje na sljedei nain:

11012 1 23 1 2 2 0 21 1 2 0 1310.

(2.10)

Ovim je provjerena i potvrena tanost konverzije iz decimalnog u binarni

numeriki sistem.
Drugi primjer:
Neka je dat podatak XD=23310 u decimalnom numerikom sistemu.
Konverzija tog podatka u binarni numeriki sistem se realizuje na sljedei
nain:

233
1
116 , tako da je C 0 1,
2
2
116
0
58 , tako da je C1 0,
2
2
58
0
29 , tako da je C 2 0,
2
2
29
1
14 , tako da je C 3 1,
2
2
14
0
7 , tako da je C 4 0,
2
2
7
1
3 , tako da je C 5 1,
2
2
3
1
1 , tako da je C 6 1,
2
2
1
1
0 , tako da je C 7 1.
2
2

(2.11)

Kako je sada rezultat dijeljenja jednak 0, zavren je postupak konverzije i

odreene su sve binarne cifre. Pri pisanju dobivenog binarnog podatka binarne
cifre se itaju kao to je prikazano strelicom. Znai, rezultat konverzije je
23310 = 111010012 .
8

Provjera tanosti konverzije se moe lako izvriti ponovnom konverzijom

dobivenog binarnog podatka u decimalni numeriki sistem na sljedei nain:

111010012 1 2 7 1 2 6 1 2 5 0 2 4 1 2 3 0 2 2
0 21 1 2 0 23310.

(2.12)

Oako je provjerena ispravnost konverzije podatka iz decimalnog u binarni

numeriki sistem.
Konverzija razlomakog dijela podatka
Konverziju razlomakog dijela podatka (dio podatka koji je manji od 1,
odnosno dio podatka koji je desno od zapete) iz decimalnog u binarni
numeriki sistem je najjednostavnije realizovati pomou mnoenja sa 2
(mnoenje osnovom binarnog sistema).
Podatak dat u decimalnom numerikom sistemu se mnoi sa 2. Ako je
rezultat mnoenja manji od 1 onda je odgovarajua binarna cifra jednaka 0, a
rezultat mnoenja se dalje mnoi sa 2 pri odreivanju sljedee binarne cifre.
Ako je rezultat mnoenja vei od 1 onda je odgovarajua binarna cifra 1. Tada
se od rezultata mnoenja oduzima vrijednost 1 i tako dobiveni rezultat se dalje
mnoi sa 2 pri odreivanju sljedee binarne cifre. Tako se odreuje prva
binarna cifra, binarna cifra najvee teine u binarnom podatku (binarna cifra
C-1). Zatim se rezultat iz prethodnog postupka mnoi sa 2. Tako se odreuje
sljedea binarna cifra. Ako je rezultat mnoenja manji od 1 onda je ta binarna
cifra 0, a ako je rezultat mnoenja vei od 1 onda je ta binarna cifra 1 i od
rezultata mnoenja se oduzima vrijednost 1. Takav postupak se dalje ponavlja
i uzastopno odreuju sljedee binarne cifre nie teine kao rezultat mnoenja
sa 2 rezultata iz prethodnog mnoenja. Cijeli postupak se ponavlja sve dok se
ne dobije da je rezultat mnoenja jednak 0 ili dok se ne dobije potrebna tanost
(potreban broj binarnih cifara u podatku). Ako se dobije da je rezultat
mnoenja jednak 0 onda ze zavrena konverzija i dobivena je tana binarna
vrijednost za odgovarajui decimalni podatak. Meutim, u mnogim
sluajevima se ne moe dobiti potpuno tana vrijednost pri konverziji,
odnosno ne moe se postii da se kao rezultat dobije vrijednost 0, to znai da
je za tano predstavljanje tog podatka potreban beskonaan broj binarnih
cifara. U takvoj situaciji se postupak konverzije zavrava kada se postigne
potrebna tanost, odnosno kada se odredi dovoljan (potreban) broj binarnih
cifara. Tada su sve binarne cifre odreene i konverzija je zavrena. Moe se
napisati binarni podatak koji je rezultat konverzije. Pri tome posljednja
odreena binarna cifra ima najmanju teinu (C-m), a prva odreena binarna
cifra ima najveu teinu (C-1).

Ako sa XD oznaimo podatak predstavljen u decimalnom numerikom

sistemu koga treba konvertovati u binarni sistem onda se postupak konverzije
moe predstaviti na sljedei nain:

X D 2 X -1 C-1 , tako je odredjena prva binarna cifra C-1 ,

X -1 2 X -2 C-2 , tako je odredjena druga binarna cifra C-2 ,
X -2 2 X -3 C-3 , tako je odredjena treca binarna cifra C-3 ,
.
.
.
.

.
.
.
.

.
.
.
.

(2.13)

X -(m-2) 2 X -(m-1) C-(m-1) , tako je odredjena (m - 1) binarna cifra C-(m-1) ,

X -(m-1) 2 X -m C-m , tako je odredjena m - ta binarna cifra C -m .

Ovaj postupak se ponavlja sve dok ne bude X-m= 0 ili dok se ne postigne
potrebna tanost (potreban broj binarnih cifara). Tada je konverzija zavrena i
odreeno je svih m binarnih cifara razlomakog dijela decimalnog podatka. U
prikazanom postupku (ozvaeno sa 2.13) su sa Xi obiljeeni rezultati mnoenja
sa 2 takvi da je 0Xi<1, a sa C-i su obiljeene dobivene binarne cifre 0 ili 1
(gdje i uzima vrijednosti od -1 do -m).
Pokazaemo dva primjera konverzije razlomakog dijela podatka iz
decimalnog u binarni numeriki sistem.
Prvi primjer:
Neka je dat sljedei podatak u decimalnom numerikom sistemu
XD=0,312510. Konverzija tog podatka u binarni numeriki sistem se realizuje
na sljedei nain:

0,3125 2 0,625 0,625 0, tako je odredjena prva binarna cifra C-1 0,

0,625 2 1,25 0,25 1, tako je odredjena druga binarna cifra C-2 1,
0,25 2 0,5 0,5 0, tako je odredjena treca binarna cifra C-3 0,
(2.14)

0,5 2 1,0 0 1, tako je odredjena cetvrta binarna cifra C-4 1.

Kako je sada rezultat nakon oduzimanja 1 jednak 0, zavren je postupak
konverzije i odreene su sve binarne cifre. Znai, dobivena je tana vrijednost
podatka nakon konverzije. Pri pisanju dobivenog binarnog podatka binarne
cifre se itaju i piu odozgo prema dole, kako je prikazano strelicom. Prema
tome, rezultat konverzije je 0,312510 = 0,01012 .
10

Provjera tanost konverzije se moe jednostavno izvriti ponovnom

konverzijom dobivenog binarnog podatka u decimalni numeriki sistem, na
sljedei nain:

0,01012 0 2 -1 1 2 -2 0 2 -3 1 2 -4 0,312510.

(2.15)

Tako je potvrena tanost konverzije iz decimalnog u binarni numeriki

sistem.
Drugi primjer:
Neka je dat podatak XD=0,9510 u decimalnom numerikom sistemu.
Konverzija u binarni numeriki sistem se realizuje na sljedei nain:

0,95 2 1,9 0,9 1, tako da je C-1 1,

0,9 2 1,8 0,8 1, tako da je C-2 1,
0,8 2 1,6 0,6 1, tako da je C-3 1,

(2.16)

0,6 2 1,2 0,2 1, tako da je C-4 1,

0,2 2 0,4 0,4 0, tako da je C -5 0,
0,4 2 0,8 0,8 0, tako da je C -6 0,
0,8 2 1,6 0,6 1, tako da je C-7 1,
0,6 2 1,2 0,2 1, tako da je C -8 1,
0,2 2 0,4 0,4 0, tako da je C -9 0,
0,4 2 0,8 0,8 0, tako da je C -10 0,

0,8 2 1,6 0,6 1, tako da je C-11 1.

Ovdje se vidi da se ne moe dobiti da je rezultat nakon oduzimanja 1
jednak 0, pa se ne moe dobiti potpuno tana vrijednost podatka u binarnom
numerikom sistemu nakon konverzije. Takoe se moe primijetiti da se
binarne cifre od C-3 do C-6, odnosno binarne vrijednosti 1100, kasnije
ponavljaju. To znai da se ne moe dobiti potpuno tana vrijednost podatka
nakon konverzije, a da se poslije prve dvije binarne cifre (C-1 i C-2 , tj. 11)
sljedee etiri binarne cifre (1100) ponavljaju do u beskonanost. Zbog toga se
iz praktinih razloga u ovakvim sluajevima konverzija zavrava kada se
odredi dovoljan broj binarnih cifara, tj. kada se dobije dovoljna tanost
predstavljanja podatka. Pri pisanju dobivenog binarnog rezultata binarne cifre
se takoe itaju i piu odozgo prema dole, kao to je prikazano strelicom.
Prema tome, ako se smatra da je dovoljno 11 binarnih cifara za predstavljanje
podatka i da e tada biti dovoljna tanost, rezultat konverzije bi bio 0,9510 =
0,111100110012 . Ako bi na primjer za predstavljanje podatka bilo dovoljno 8
11

binarnih cifara, tj. ako bi bila dovoljna tolika tanost, onda bi rezultat
konverzije bio 0,9510=0,111100112.
Provjera tanost konverzije se takoe moe izvriti jednostavno
ponovnom konverzijom dobivenog binarnog podatka u decimalni numeriki
sistem. Ako pretpostavimo da je podatak predstavljen sa 8 binarnih cifara,
odnosno da je dovoljna tolika tanost, onda se kao rezultat provjere dobiva:

0,111100112 1 2 -1 1 2 -2 1 2 -3 1 2 -4 0 2 5 0 2 6
1 2 7 1 2 8 0,9492187510.

(2.16)

Vidi se da ovdje nije dobivena potpuno tana vrijednost 0,9510 ve priblina

vrijednost 0,9492187510 koja se razlikuje u odnosu na tanu vrijednost u
skladu sa odabranom tanou predstavljanja, odnosno u skladu sa korienim
brojem bita za predstavljanje podatka. Meutim, potvrena je tanost
konverzije iz decimalnog u binarni numeriki sistem. Ako bi se, meutim, za
predstavljanje binarnog podatka koristilo 11 binarnih cifara, tj. ako bi bila
potrebna tolika tanost, onda bi kao to je prethodno odreeno decimalni
podatak 0,9510 bio konvertovan u binarni podatak 0,111100110012. Tako bi
dobiveni binarni podatak odgovarao decimalnoj vrijednosti 0,949707031310,
to je preciznije predstavljanje, odnosno manja je razlika u odnosu na
vrijednost 0,9510 koja je konvertovana u binarnu vrijednost. Ovo potvruje da
se korienjem veeg broja bita postie vea tanost predstavljanja i obrade
binarnih digitalnih podataka.
Konverzija kompletnog podatka
Konverzija kompletnog podatka iz decimalnog u binarni numeriki sistem
se vri u dva koraka, tj. u dva postupka. Vri se posebno konverzija cijelog
dijela podatka, a posebno konverzija razlomakog dijela podatka, prema
prethodno opisanim postupcima. Zatim se objedinjavaju oba dijela podatka i
formira se kompletan podatak.
Ilustrovaemo to na jednom primjeru. Neka je dat sljedei podatak u
decimalnom numerikom sistemu XD = 197,187510 . Konverzija se realizuje
kao posebna konverzija cijelog i posebna konverzija razlomakog dijela
podatka.
Konverzija cijelog dijela podatka:

12

197
1
98 , pa je C 0 1,
2
2
98
0
49 , pa je C1 0,
2
2
49
1
24 , pa je C 2 1,
2
2
24
0
12 , pa je C 3 0,
2
2
12
0
6 , pa je C 4 0,
2
2
6
0
3 , pa je C 5 0,
2
2
3
1
1 , pa je C 6 1,
2
2
1
1
0 , pa je C 7 1.
2
2

(2.17)

Rezultat konverzije cijelog dijela podatka je 19710 = 110001012 .

Konverzija razlomakog dijela podatka:

0,1875 2 0,375 0,375 0, pa je C-1 0,

0,375 2 0,75 0,75 0, pa je C-2 0,
0,75 2 1,5 0,5 1, pa je C -3 1,

(2.14)

0,5 2 1,0 0 1, pa je C-4 1.

Rezultat konverzije razlomakog dijela podatka je 0,187510 = 0,00112 .
Sada se moe formirati kompletan podatak dobiven konverzijom iz
decimalnog u binarni numeriki sistem. Objedinjavaju se oba dijela podatka
dobivena konverzijom. Tako se kao konaan rezultat konverzije dobija
197,187510 = 11000101,00112 .
2.3.2. KONVERZIJA IZMEU DECIMALNOG I DRUGIH
NUMERIKIH SISTEMA
Za konverziju podataka izmeu decimalnog i nekog drugog (bilo kog)
numerikog sistema koriste se i mogu se koristiti isti principi i postupci kao i
za konverziju izmeu decimalnog i binarnog numerikog sistema.
Pri takvim konverzijama se umjesto osnove binarnog numerikog sistema
(umjesto vrijednosti 2) koristi osnova b numerikog sistema izmeu koga se
vri konverzija sa decimalnim numerikim sistemom.
13

Konverzija u decimalni numeriki sistem

Konverzija iz numerikog sistema sa osnovom b u decimalni numeriki
sistem se vri na isti nain kao i konverzija iz binarnog u decimalni numeriki
sistem jedino se umjesto binarne osnove 2 koristi konkretna osnova b
numerikog sistema. To se realizuje prema sljedeem postupku:

C n -1C n -2 ...C 2 C1C 0 , C -1C -2 ...C -m C n -1 b n -1 C n -2 b n -2 ... C 2 b 2

C1 b1 C 0 b 0 C -1 b -1 C -2 b -2 ... C -m b m .

(2.15)

Kao primjer pokazaemo nain konverzije podatka predstavljnog u

numerikom sistemu sa osnovom 7 (b=7) u decimalni numeriki sistem. U
numerikom sistemu sa osnovom b=7 kao cifre se koriste brojevi od 0 do 6.
Neka je podatak koji treba konvertovati jednak 3052,4167. Konverzija tog
podatka u decimalni numeriki sistem se realizuje na sljedei nain:

3052,416 7 3 7 3 0 7 2 5 71 2 7 0 4 7 -1 1 7 -2 6 7 -3
1066,609329446110.

(2.16)

Konverzija iz decimalnog numerikog sistema

Konverzija izmedju decimalnog i nekog drugog numerikog sistema (sa
osnovom b) se vri na isti nain kao i konverzije izmedju decimalnog i
binarnog sistema, jedino se umjesto binarne osnove 2 koristi potrebna osnova
b numerikog sistema u koji se vri konverzija. Realizuje se u dva dijela.
Posebno se vri konverzija cijelog dijela podatka, a posebno konverzija
razlomakog dijela podatka.
Konverzija cijelog dijela podatka
Konverzija cijelog dijela podatka iz decimalnog u numeriki sistem sa
osnovom b se najjednostavnije realizuje dijeljenjem osnovom b. Podatak dat u
decimalnom numerikom sistemu se dijeli sa b. Ostatak dijeljenja je
odgovarajua cifra u sistemu sa osnovom b dobivena konverzijom. Tako se
odreuje prva cifra, cifra najmanje teine u sistemu sa osnovom b (cifra C0).
Zatim se kolinik iz prethodnog dijeljenja dijeli sa b. Tako se odreuje
sljedea cifra. Ostatak pri dijeljenju je ta sljedea cifra. Taj postupak se
ponavlja i uzastopno se odreuju sljedee cifre vie teine kao rezultat
dijeljenja sa b prethodnog kolinika iz prethodnog dijeljenja. Taj postupak se
ponavlja dok se ne dobije da je rezultat dijeljenja jednak 0. Tada su sve cifre
odreene, konverzija je zavrena i moe se napisati podatak koji je rezultat
14

konverzije. Pri tome posljednja odreena cifra ima najveu teinu (Cn-1), a
prva odreena cifra ima najmanju teinu (C0). Ako je sa XD oznaen podatak u
decimalnom numerikom sistemu koga treba konvertovati u numeriki sistem
sa osnovom b onda se postupak konverzije moe prikazati na sljedei nain:

C
XD
X 0 0 , tako je odredjena prva cifra C 0 ,
b
b
X0
C
X1 1 , tako je odredjena druga cifra C1 ,
b
b
X1
C
X 2 2 , tako je odredjena treca cifra C 2 ,
b
b
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.

(2.17)

X n -3
C
X n -2 n -2 , tako je odredjena (n - 1) cifra C n -2 ,
b
b
X n -2
C
X n -1 n -1 , tako je odredjena n - ta cifra C n -1 .
b
b
Postupak se ponavlja dok ne bude Xn-1=0. Tada je konverzija zavrena i
odreeno je svih n cifara. U prikazanom postupku (2.17) su sa Xi obiljeeni
cjelobrojni kolinici dijeljena, a sa Ci su obiljeene ostaci dijeljenja odnosno
dobivene cifre (gdje i uzima vrijednosti od 0 do n-1).
Naveemo primjer konverzije cjelobrojnog podatka iz decimalnog u
numeriki sistem sa osnovom b=5. Sistem sa osnovom 5 koristi kao cifre za
predstavljanje podataka brojeve od 0 do 4. Neka je dat sljedei podatak u
decimalnom numerikom sistemu XD=27310. Konverzija u numeriki sistem sa
osnovom b=5 se realizuje na sljedei nain:

273
3
54 , pa je prva cifra C 0 3,
5
5
54
4
10 , pa je druga cifra C1 4,
5
5
10
0
2 , pa je treca cifra C 2 0,
5
5
2
2
0 , pa je cetvrta cifra C 3 2.
5
5

15

(2.18)

Kako je sada rezultat dijeljenja jednak 0 zavrava se postupak konverzije i

odreene su sve cifre podatka. Pri pisanju dobivenog podatka binarne se itaju
i piu odozdo prema gore, u smjeru prikazanom strelicom. Znai, rezultat
konverzije je 27310 = 20435 . Ovdje se takoe oigledno vidi da se u
numerikom sistemu sa manjom osnovom koristi vei broj cifara za
predstavljanje istog podatka.
Provjera tanosti konverzije se takoe moe jednostavno izvriti
ponovnom konverzijom dobivenog podatka u decimalni numeriki sistem, na
sljedei nain:

20435 2 53 0 52 4 51 3 50 27310.

(2.19)

Tako je provjerena tanost konverzije iz decimalnog u numeriki sistem sa

osnovom b=5.
Konverzija razlomakog dijela podatka
Konverziju razlomakog dijela podatka (dio podatka koji je manji od 1,
odnosno dio podatka koji je desno od zapete) iz decimalnog u numeriki
sistem sa osnovom b se vri po istom principu kao i konverzija iz decimalnog
u binarni sistem jedino se umjesto binarne osnove 2 koristi osnova b. Takva
konverzija se najjednostavnije realizuje pomou mnoenja sa osnovom b
numerikog sistema u koji se vri konverzija.
Podatak dat u decimalnom numerikom sistemu se mnoi sa b.
Cjelobrojna vrijednost rezultata (dio lijevo od zapete) je odgovarajua cifra.
Razlomaki dio rezultata (dio desno od zapete) se dalje mnoi sa b pri
odreivanju sljedee cifre. Tako se odreuje prva cifra podatka, cifra najvee
teine u podatku (cifra C-1). Zatim se razlomaki dio rezultata iz prethodnog
postupka mnoi osnovom b. Tako se odreuje sljedea cifra. Cjeli dio podatka
je ta sljedea cifra. Razlomaki dio rezultata se dalje mnoi osnovom b da bi
se dobila sljedea cifra. Taj postupak se ponavlja i tako uzastopno odreuju
sljedee cifre nie teine. Cijeli postupak se ponavlja sve dok se ne dobije da
je razlomaki dio rezultat mnoenja jednak 0 ili dok se ne dobije potrebna
tanost (potreban broj cifara u podatku). Ako se dobije da je razlomaki dio
rezultat mnoenja jednak 0 onda je zavrena konverzija. Dobivena je tana
vrijednost za odgovarajui decimalni podatak u sistemu sa osnovom b.
Meutim, ako se ne moe postii da se kao razlomaki dio rezultat dobije
vrijednost 0 u takvoj situaciji se konverzija zavrava kada se postigne potrebna
tanost, odnosno kada se odredi dovoljan (potreban) broj cifara. Tako su
odreene sve cifre i moe se napisati podatak koji je rezultat konverzije. Pri
tome posljednja odreena cifra ima najmanju teinu (C-m), a prva odreena
cifra ima najveu teinu (C-1).

16

Ako je sa XD oznaen podatak predstavljen u decimalnom numerikom

sistemu koga treba konvertovati u numeriki sistem sa osnovom b, postupak
konverzije moe predstaviti na sljedei nain:

X D b X -1 C-1 , tako je odredjena prva cifra C-1 ,

X -1 b X -2 C-2 , tako je odredjena druga cifra C-2 ,
X -2 b X -3 C -3 , tako je odredjena treca cifra C -3 ,
.
.
.
.

.
.
.
.

.
.
.
.

(2.20)

X -(m-2) b X -(m-1) C-(m-1) , tako je odredjena (m - 1) cifra C-(m-1) ,

X -(m-1) b X -m C-m , tako je odredjena m - ta cifra C-m .

Postupak se ponavlja sve dok ne bude X-m= 0 ili dok se ne postigne
potrebna tanost (potreban broj cifara podatka). Tada je konverzija zavrena i
odreeno je svih m cifara ovog podatka. U prikazanom postupku (2.20) su sa
Xi obiljeeni razlomaki dijelovi rezultati mnoenja sa osnovom b, takvi da je
0Xi<1. Sa C-i su obiljeeni cjelobrojni dijelovi rezultata, odnosno dobivene
cifre (gdje i uzima vrijednosti od -1 do -m).
Pokazaemo jedan primjer konverzije razlomakog dijela podatka iz
decimalnog u numeriki sistem sa osnovom b=8. Neka je dat sljedei podatak
u decimalnom numerikom sistemu XD=0,539062510. Konverzija tog podatka
u numeriki sistem sa osnovom 8 (oktalni numeriki sistem) se realizuje na
sljedei nain:

0,5390625 8 4,3125 0,3125 4, pa je prva cifra C-1 4,

0,3125 8 2,5 0,5 2, pa je druga cifra C-2 2,
0,5 8 4,0 0 4, pa je treca cifra C-3 4.

(2.21)

Kako je sada razlomaki dio rezultata jednak 0, zavrena je konverzija i

odreene su sve cifre podatka. Dobijena je tana vrijednost podatka nakon
konverzije. Cifre se itaju i piu odozgo prema dole, kako je prikazano
strelicom. Rezultat konverzije je 0,539062510 = 0,4248 .
Provjera konverzije se moe izvriti ponovnom konverzijom dobivenog
oktalnog podatka u decimalni numeriki sistem:

0,4248 4 8-1 2 8-2 4 8-3 0,539062510.

17

(2.22)

Ovim je potvrena tanost konverzije iz decimalnog u oktalni numeriki

sistem.
Konverzija kompletnog podatka
Konverzija kompletnog podatka iz decimalnog u numeriki sistem sa bilo
kojom osnovom b se vri na isti nain kao i konverzija iz decimalnog u binarni
sistem, jedino se umjesto binarne osnove 2 koristi potrebna osnova b.
Konverzija se realizuje u dva koraka, tj. u dva postupka. Obavlja se posebno
konverzija cijelog dijela podatka, a posebno konverzija razlomakog dijela
podatka, na osnovu prethodno opisanih postupaka. Zatim se spajaju oba dijela
podatka i formira se kompletan podatak.
Ilustrovaemo to na primjeru. Neka je dat podatak u decimalnom
numerikom sistemu XD = 497,91510 koji treba konvertovati u heksadecimalni
numeriki sistem (sistem sa osnovom 16). U heksadecimalnom sistemu se kao
cifre koriste brojevi od 0 do 9 i slova latinice od A do F. Konverzija se
realizuje kao posebna konverzija cijelog i posebna konverzija razlomakog
dijela podatka.
Konverzija cijelog dijela podatka:

497
1
31 , pa je C 0 1,
16
16
31
15
1 , pa je C1 F decimalno 15,
16
16
1
1
0 , pa je C 2 1.
16
16

(2.23)

Prema tome, rezultat konverzije cijelog dijela podatka je 49710 = 1F116 .

Konverzija razlomakog dijela podatka:

0,915 16 14,64 0,64 14, pa je C-1 E decimalno 14,

0,64 16 10,24 0,24 10, pa je C-2 A (decimalno 10),
0,24 16 3,84 0,84 3, pa je C-3 3,
0,84 16 13,44 0,44 13, pa je C-4 D (decimalno 13),
0,44 16 7,04 0,04 7, pa je C -5 7,
0,04 16 0,64 0,64 0, pa je C -6 0,

(2.24)

0,64 16 10,24 0,24 10, pa je C-7 A (decimalno 10),

Oigledno je da se ne moe dobiti da je razlomaki dio rezultata jednak 0, te
da se nakon cifre C-6=0 poinju ponavljati cifre od C-2 do C-6 (cifre A, 3, D, 7,
0). Prema tome, ne moe se dobiti taan rezultat konverzije razlomakog dijela
18

podatka, ve samo priblian sa odgovarajuom tanou. Tako, ako se

dovoljna tanost postie predstavljanjem podatka korienjem 8
heksadecimalnih cifara onda je rezultat konverzije 0,91510=0,EA3D70A316 .
Kompletan podatak dobiven konverzijom iz decimalnog u
heksadecimalni numeriki sistem dobiva se objedinjavanjem oba dijela
podatka dobivena konverzijom. Tako je konaan rezultat konverzije
497,91510= 1F1,EA3D70A316 .
Provjera tanosti konverzije se moe izvriti ponovnom konverzijom
dobivenog heksadecimalnog podatka u decimalni numeriki sistem:

1F1, EA3D70A316 1 16 2 15 161 1 16 0 14 16 -1 10 16 -2 3 16 -3

13 16 -4 7 16 -5 0 16 -6 10 16 -7 3 16 -8 497,914999999810.
(2.25)
Na ovaj nain je potvrena tanost konverzije iz decimalnog u heksadecimalni
numeriki sistem. Iako nije dobivena potpuno tana vrijednost ona je vrlo
blizu tane vrijednosti, predstavljena sa potrebnom tanou.
2.3.3. KONVERZIJA IZMEU RAZLIITIH NUMERIKIH
SISTEMA
Isti prethodno opisani principi se mogu koristiti i koriste se i kod
konverzija podataka predstavljenih u nekim drugim numerikim sistema,
odnosno predstavljenihu bilo kojim numerikim sistemima.
Konverzije izmedju razliitih numerikih sistema od kojih ni jedan nije
decimalni (sistemi sa osnovama b1 i b2) najjednostavnije se realizuje posredno
preko decimalnog numerikog sistema. Prvo se izvri konverzija iz jednog
numerikog sistema (sistem sa osnovom b1) u decimalni sistem, a onda iz
decimalnog sistema u drugi (sistem sa osnovom b2) koriteni numeriki
sistem. Konverzija iz numerikog sistema sa osnovom b1 u decimalni
numeriki sistem se realizuje na nain prikazan sa (2.15), jedino se umjesto
osnove b koristi osnova b1. Konverzija iz decimalnog u numeriki sistem sa
osnovom b2 se vri na nain prikazan sa (2.17) i (2.20), jedino se umjesto
osnove b koristi osnova b2.
Ilustrovaemo to nekim primjerima.
Kao prvi primjer razmotriemo konverziju podatka datog u
heksadecimalnom sistemu (osnova b1=16) u podatak predstavljen u
numerikom sistemu sa osnovom b2=9. Neka je u heksadecimalnom sistemu
dat podatak A3B,5E416 koga treba konvertovati u podatak u numerikom
sistemu sa osnovom 9. Prvo se heksadecimalni podatak konvertuje u decimalni
numeriki sistem na sljedei nain:

19

A3B,5E416 10 16 2 3 161 11 16 0 5 16 -1 14 16 -2
4 16 -3 2619,368164062510.

(2.26)

Zatim se vri konverzija dobivenog decimalnog podatka u podatak

predstavljen u numerikom sistemu sa osnovom 9. Prvo se realizuje konverzija
cijelog dijela podatka na sljedei nain:

2619
0
291 , pa je C 0 0,
9
9
291
3
32 , pa je C1 3,
9
9
32
5
3 , pa je C 2 5,
9
9
3
3
0 , pa je C 3 3.
9
9

(2.27)

Prema tome, rezultat konverzije cijelog dijela podatka je 261910 = 35309 .

Onda se realizuje konverzija razlomakog dijela podatka:

0,3681640625 9 3,3134765625 0,3134765625 3, pa je C-1 3,

0,3134765625 9 2,8212890625 0,8212890625 2, pa je C-2 2,
0,8212890625 9 7,3916015625 0,3916015625 7, pa je C-3 7,
0,3916015625 9 3,5244140625 0,5244140625 3, pa je C-4 3,
0,5244140625 9 4,7197265625 0,7197265625 4, pa je C-5 4,

(2.28)

0,7197265625 9 6,4775390625 0,4775390625 6, pa je C-6 6,

0,4775390625 9 4,2978515625 0,2978515625 4, pa je C-7 4.
Oigledno da se ne moe dobiti tana vrijednost podatka. Ako se uzme da je
dovoljno koristiti 7 cifara za predstavljanje ovog dijela podatkaonda je rezultat
konverzije razlomakog dijela podatka 0,368164062510 = 0,32734649.
Na kraju se formira kompletan podatak u numerikom sistemu sa osnovom 9,
odnosno rezultat konverzije podatka iz sistema sa osnovom 16 u sistem sa
osnovom 9. Prema tome, rezultat konverzije je A3B,5E416=3530,32734649.
Kao jo jedan primjer uzeemo konverziju iz numerikog sistema sa
osnovom 13 u oktalni sistem. Sistem sa osnovom 13 kao cifre koristi brojeve
od 0 do 9 i slova latinice A, B i C. Neka je u sistemu sa osnovom 13 dat
podatak B63,A2813 koga treba konvertovati u podatak u oktalnom
numerikom sistemu. Prvo se podatak iz sistema sa osnovom 13 konvertuje u
decimalni numeriki sistem na sljedei nain:
20

B63, A2813 11 13 2 6 131 3 130 10 13-1 2 13-2

8 13-3 1940,78470642 10 .

(2.29)

Zatim se vri konverzija dobivenog decimalnog podatka u podatak

predstavljen u oktalnom numerikom sistemu (sa osnovom 8). Prvo se
realizuje konverzija cijelog dijela podatka na sljedei nain:

1940
4
242 , pa je C 0 4,
8
8
242
2
30 , pa je C1 2,
8
8
30
6
3 , pa je C 2 6,
8
8
3
3
0 , pa je C 3 3.
8
8

(2.30)

Rezultat konverzije cijelog dijela podatka onda je 194010 = 36248 .

Potom se vri konverzija razlomakog dijela podatka:

0,78470642 8 6,27765136 0,27765136 6, pa je C-1 6,

0,27765136 8 2,22121088 0,22121088 2, pa je C-2 2,
0,22121088 8 1,76968704 0,76968704 1, pa je C-3 1,
0,76968704 8 6,15749632 0,15749632 6, pa je C-4 6,
0,15749632 8 1,25997056 0,25997056 1, pa je C-5 1,

(2.31)

0,25997056 8 2,07976448 0,07976448 2, pa je C-6 2,

Vidi se da se ni ovdje ne moe dobiti tana vrijednost podatka. Ako se
pretpostavi da je dovoljno koristiti 6 cifara za predstavljanje ovog dijela
podatka onda je rezultat konverzije razlomakog dijela podatka 0,7847064210
= 0,6216128.
Sada se moe konano formirati kompletan podatak u numerikom sistemu sa
osnovom 8, odnosno rezultat konverzije podatka iz sistema sa osnovom 13 u
oktalni sistem sa osnovom 8. Prema tome, rezultat konverzije je B63,A2813 =
3624,6216128.

2.4. BINARNO KODOVANI PODACI

Zbog pogodnosti njihovog korienja za neke primjene u raunarima se
nekad za predstaljanje podataka koriste i neki drugi numeriki sistemi.
21

Najee se za takve potrebe koriste decimalni, oktalni i heksadecimalni

numeriki sistemi. U tom sluaju se grupa binarnih cifara koristi za
predstavljanje jedne cifre podatka u nekom drugom koritnom numerikom
sistemu. Tako se dobivaju tzv. binarno kodovani brojevi (podaci).
Zavisno od toga koji numeriki sistem se primjenjuje, u praksi se koriste:
- Binarno kodovani decimalni (BCD-Binary Coded Decimal) brojevi
(podaci),
- Binarno kodovani oktalni (BCO - Binary Coded Octal) brojevi (podaci),
- Binarno kodovani heksadecimalni (BCH Binary Coded Hexadecimal
brojevi (podaci).
Binarno kodovani decimalni podaci
Kod binarno kodovanih decimalnih (BCD) podataka koristi se decimalni
numeriki sistem, a decimalne cifre se predstavljaju pomou binarnih cifara
(bita). Kako decimalni numeriki sistem ima 10 cifara za njihovo binarno
kodovanje je potrebno koristiti 4 bita. Pomou 4 bita se moe predstaviti
24=16 razliitih podataka. Za predstavljanje BCD cifara koristi se samo 10
prvih binarnih kombinacija od 16 moguih, koje su ekvivalentne vrijednosti
brojeva od 0 do 9. U Tabeli 2 je prikazan nain kodovanja (predstavljanja)
cifara kod BCD podataka. BCD podaci se predstavljaju tako to se svaka
decimalna cifra zamjenjuje odgovarajuom grupom od 4 bita prema Tabeli 2.
Tako se vri konverzija iz decimalnog numerikog sistema u BCD
predstavljanje podataka. Naveemo jedan primjer takvog predstavljanja
odnosno konverzije: 930710 = 1001 0011 0000 0111BCD. Pri obrnutoj
konverziji iz BCD predstavljanja u decimalni numeriki sistem grupe od po 4
bita iz BCD podatka se zamjenjuju odgovarajuim decimalnim ciframa. U
BCD podatku se biti podijele u grupe od po 4 bita lijevo i desno posmatrano
od decimalne zapete. Ako na lijevoj ili na desnoj strani u poslednjim grupama
bita nema 4 bita onda se lijevo ili desno dodaje odgovarajui broj nula tako da
se dobiju sve grupe sa po 4 bita. Tada se izvri zamjena svake grupe od 4 bita
odgovarajuom decimalnom cifrom, u skladu sa Tabelom 2. Prikazaemo
jedan primjer takve konverzije iz BCD u decimalni numeriki sistem: 1000
0011 1001 0101BCD = 839510.

Binarno kodovani oktalni podaci

Kod binarno kodovanih oktalnih (BCO) podataka se koristi oktalni
numeriki sistem i oktalne cifre se predstavljaju pomou binarnih cifara (bita).
Kako oktalni numeriki sistem ima 8 cifara za njihovo binarno kodovanje je
dovoljno koristiti 3 bita. Pomou 3 bita se moe predstaviti 23=8 razliitih
binarnih podataka. Za predstavljanje BCO cifara koristi se svih 8 binarnih
22

kombinacija, koje su ekvivalentne vrijednostima brojeva od 0 do 7 koji se

koriste kao cifre u oktalnom sistemu. U Tabeli 2 je takoe prikazan nain
kodovanja (predstavljanja) cifara kod BCO podataka. BCO podaci se
predstavljaju tako to se svaka oktalna cifra zamjenjuje odgovarajuom
grupom od 3 bita prema Tabeli 2. Na taj nain se vri konverzija iz oktalnog
numerikog sistema u BCO predstavljanje podataka. Prikazaemo jedan
primjer takve konverzije iz oktalnog sistema u BCO predstavljanje podataka:
52708 = 101 010 111 000BCO. Kod obrnute konverzije iz BCO predstavljanja u
oktalni numeriki sistem grupe od po 3 bita iz BCO podatka se zamjenjuju
odgovarajuim oktalnim ciframa. U BCO podatku se biti podijele u grupe od
po 3 bita lijevo i desno posmatrano od decimalne zapete. Ako na lijevoj ili na
desnoj strani u poslednjim grupama bita nema 3 bita onda se lijevo ili desno
dodaje odgovarajui broj nula tako da se dobiju sve grupe sa po 3 bita. Tada se
izvri zamjena svake grupe od 3 bita odgovarajuom decimalnom cifrom, u
skladu sa Tabelom 2. Daemo jedan primjer takve konverzije iz BCO u oktalni
numeriki sistem: 100 001 101 110BCO = 41568.
Tabela 2

CIFRE
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
A
B
C
D
E
F

BCO CIFRE BCD CIFRE BCH CIFRE

000
001
010
011
100
101
110
111

0000
0001
0010
0011
0100
0101
0110
0111
1000
1001

0000
0001
0010
0011
0100
0101
0110
0111
1000
1001
1010
1011
1100
1101
1110
1111

Binarno kodovani heksadecimalni podaci

Kod binarno kodovanih heksadecimalnih (BCH) podataka se koristi
heksadecimalni numeriki sistem i heksadecimalne cifre se predstavljaju
23

pomou bita. Kako heksadecimalni numeriki sistem ima 16 cifara za njihovo

binarno kodovanje se koriste 4 bita. Pomou 4 bita se moe predstaviti 24=16
razliitih binarnih podataka. Za predstavljanje BCH cifara koristi se svih 16
binarnih kombinacija, koje su ekvivalentne vrijednostima brojeva od 0 do 9 i
slova od A do F koji se koriste kao cifre u heksadecimalnom sistemu. U Tabeli
2 je takoe prikazan nain kodovanja (predstavljanja) cifara kod BCH
podataka. BCH podaci se predstavljaju tako to se svaka heksadecimalna cifra
zamjenjuje odgovarajuom grupom od 4 bita prema Tabeli 2. Tako se vri
konverzija iz heksadecimalnog numerikog sistema u BCH predstavljanje
podataka. Prikazaemo jedan primjer takve konverzije iz heksadecimalnog
sistema u BCH predstavljanje podataka: FA6216= 1101 1010 0110 0010BCH.
Pri obrnutoj konverziji iz BCH predstavljanja u heksadecimalni numeriki
sistem grupe od po 4 bita iz BCH podatka se zamjenjuju odgovarajuim
heksadecimalnim ciframa. U BCH podatku se biti podijele u grupe od po 4
bita lijevo i desno posmatrano od decimalne zapete. Ako na lijevoj ili na
desnoj strani u poslednjim grupama bita nema 4 bita onda se lijevo ili desno
dodaje odgovarajui broj nula tako da se dobiju sve grupe sa po 4 bita. Tada se
vri zamjena svake grupe od 4 bita odgovarajuom heksadecimalnom cifrom,
u skladu sa Tabelom 2. Prikazaemo jedan primjer takve konverzije iz BCH u
heksadecimalni numeriki sistem: 1101 0111 1111 0010BCH = D7F216.
Decimalni numeriki sistem koriste ljudi za predstavljanje i obradu
podataka. Zbog toga se esto i u raunarima koristi decimalni sistem i BCD
predstavljanje (kodovanje) pri predstavljanju i obradi podataka. Meutim, taj
sistem nije ba jednostavno koristiti jer konverzija izmeu decimalnog i
binarnog numerikog sistema nije jednostavna. Od numerikih sistema sa
veom osnovom u praksi je najjednostavnije i najee korienje oktalnog i
heksadecilanog sistema. Oni se najee koriste u praksi u raunarima za
predstavljanje velikih vrijednosti. Ti sistemi imaju dobru osobinu i prednost
to je lako vriti konverzija iz binarnog u oktalni sistem i obrnuto, kao i iz
heksadecimalnog u binarni sistem i obrnuto. Takoe, vrlo jednostavno se vri i
konverzija izmeu oktalnog i heksadecimalnog numerikog sistema. Kada se
koristi oktalni sistem onda se podaci u raunaru predstavljaju u BCO kodu, a
kada se koristi heksadecimalni sistem podaci se predstavljaju u BCH kodu.
Konverzija iz oktalnog u binarni numeriki sistem se praktino moe
realizovati na isti nain kao i konverzija iz oktalnog sistema u BCO
predstavljanje (kod). Cifre u oktalno predstavljanom podatku se zamjenjuju
grupama od po 3 odgovarajua bita koji reprezentuju te oktalne cifre (Tabela
2). Naveemo jedan primjer: 6023,458 = 110 000 010 011,100 101BCO =
110000010011,1001012. Konverzija iz binarnog u oktalni numeriki sistem se
moe praktino realizovati na isti nain kao i konverzija iz BCO predstavljanja
u oktalni sistem. U binarno predstavljenom podatku biti se podijele u grupe od
po 3 bita, lijevo i desno od decimalne zapete. Zatim se grupe od po 3 bita
zamjenjuju odgovarajuim oktalnim ciframa (Tabela 1). Daemo jedan primjer
takve konverzije: 11001010,010112 = 011 001 010,010 110BCO = 312,268.
24

Konverzija iz heksadecimalnog u binarni numeriki sistem se praktino

moe realizovati na isti nain kao i konverzija iz heksadecimalnog sistema u
BCH predstavljanje (kod). Cifre u heksadecimalno predstavljanom podatku se
zamjenjuju grupama od po 4 odgovarajua bita koji reprezentuju te
heksadecimalne cifre (Tabela 2). Prikazaemo jedan primjer takve konverzije:
D27,5B16 = 1101 0010 0111,0101 1011BCH = 110100100111,010110112.
Konverzija iz binarnog u heksadecimalni numeriki sistem se moe praktino
realizovati na isti nain kao i konverzija iz BCH predstavljanja u
heksadecimalni sistem. U binarno predstavljenom podatku biti se podijele u
grupe od po 4 bita, lijevo i desno od decimalne zapete. Zatim se grupe od po 4
bita zamjenjuju odgovarajuim heksadecimalim ciframa (Tabela 1).
Naveemo jedan primjer: 11100010101,110012 = 0111 0001 0101,1100
1000BCH = 715,C816.
Konverzija podataka izmeu oktalnog i heksadecimalnog numerikog
sistema se moe jednostavno praktino realizovati korienjem opisanih
principa konverzije izmeu oktalnog i binarnog, te konverzije izmeu
heksadecimalnog i binarnog numerikog sistema.
Konverzija iz oktalnog u heksadecimlani numeriki sistem se moe
jednostavno realizovati tako to se prvo izvri konverzija podatka iz oktalnog
sitema u BCO. Oktalne cifre se zamijene odgovarajuim grupama od po 3 bita
koje odgovaraju tim oktalnim ciframa. Zatim se dobiveni podatak u BCO kodu
kao binarni podatak konvertuje u heksadecimalni numeriki sistem. U
dobivenom BCO podatku sada se biti podijele u grupe od po 4 bita, lijevo i
desno od decimalne zapete. Grupe od po 4 bita se onda zamjenjuju
odgovarajuim heksadecimalnim ciframa. Naveemo jedan primjer ovakve
konverzije: 7013,548 = 111 000 001 011,101 010 = 1110 0000 1011,1010
1000 = E0B, A816.
Konverzija iz heksadecimalnog u oktalni numeriki sistem se moe
jednostavno realizovati tako to se prvo izvri konverzija podatka iz
heksadecimalnog sitema u BCH predstavljanje. Heksadecimalne cifre se
zamijene odgovarajuim grupama od po 4 bita koje odgovaraju
heksadecimalnim ciframa. Zatim se dobiveni podatak u BCH kodu kao binarni
podatak konvertuje u oktalni numeriki sistem. U dobivenom BCH podatku
sada se biti podijele u grupe od po 3 bita, lijevo i desno od decimalne zapete.
Grupe od po 3 bita se onda zamjenjuju odgovarajuim oktalnim ciframa.
Naveemo jedan primjer ovakve konverzije: A35,C916 = 1010 0011 01
01,1100 1001 = 101 000 110 101,110 010 010 = 5065,6228.
Inae, oktalni i heksadecimalni numeriki sistemi su pogodni za
korienje u raunarima, odnosno sa binarnim numerikom sistemu, jer su
njihove osnove jednake stepenu binarne osnove 2. Osnova oktalnog sistema je
jednaka treem stepeno binarne osnove (8=23), a osnova heksadecimalnog
sistema je jednaka etvrtom stepenu binarne osnove (16=24). Takvi sistemi se
nekad nazivaju izvedenim binarnim sistemima.
25

2.5. ALFANUMERIKI KODOVI

Pored znakova brojeva u raunarima se koriste i drugi znakovi, kao to su
slova i sl. Za predstavljanje (kodovanje) tih znakova se koriste tzv.
alfanumeriki kodovi. Pored znakova brojeva binarno se koduju slova (velika i
mala) i drugi znakovi (znakovi interpunkcije, kontrolni i drugi znakovi). Kako
postoji 10 znakova za brojeve i 30 znakova za slova da bi se svi oni mogli
predstaviti takvi kodovi koriste vie od 5 bita.
Najee praktino korieni alfanumeriki kodovi su kodovi za prenos
informacija:
- Ameriki standardni kod, tzv. ASCII kod (American Standard Code for
Information Interchange),
- Proireni alfanumeriki kod, tzv. EBCDIC kod (Extended Binary
Coded Decimal Interchange Code).
ASCII kod
Kod ASCII koda se za predstavljanje bilo kog znaka (podatka) koristi 7
bita. Tih 7 bita je podijeljeno u dvije grupe: prvu grupu ine prva (via po
teini) 3 bita, a drugu grupu ine sljedea (nia po teini) 4 bita. Prva 3 bita
definiu tip znaka koji se predstavlja (brojevi, velika slova, mala slova,
kontrolni znakovi), a sljedea 4 bita definiu konkretan znak iz odreenog tipa
znakova koji se predstavlja. Za kodovanje se koristi odgovarajua tabela
ASCII kodova. Tabela ASCII kodova je prikazana u Tabeli 3. Prva grupa od 3
bita ASCII koda odreuje kolonu, a sljedea grupa od 4 bita odreuje vrstu u
kojoj se nalazi odgovarajui znak u tabeli ASCII kodova.

26

Tabela 3: Tabela ASCII kodova

Kolona

000

001

010

011

100

101

110

111

Vrsta
0000
0
0001
1
0010
2
0011
3
0100
4
0101
5
0110
6
0111
7
1000
8
1001
9
1010
10 (A)
1011
11 (B)
1100
12 (C)
1101
13 (D)
1110
14 (E)
1111
15 (F)

0
NUL

1
DLE

2
SP

3
0

4
@

5
P

7
p

SOH

DC1

STX

DC2

ETX

DC3

EOT

DC4

END NAK

ACK SYN

&

BEL

ETB

BS

CAN

HT

EM

LF

SUB

VT

ESC

FF

FS

<

CR

GS

SO

RS

>

SI

US

DEL

27

Na osnovu tabele ASCII kodova (Tabela 3) se moe vidjeti da se znakovi

za brojeve u ASCII kodu koduju tako to je za sve brojeve grupa od prva 3
bita jednaka 011 binarno, odnosno 3 u heksadecimalnom sistemu (3H). Grupa
sljedea 4 bita definie konkretan znak broja koji se predstavlja. Vrijednosti te
grupe bita se kreu od 0000 binarno (0 heksadecimalno, tj. 0H) za znak broja 0,
pa do 1001 binarno (9 heksadecimalno, tj. 9H) za znak broja 9. U tabeli 4 su
prikazani naini predstavljanja znakova svih brojeva u ASCII kodu.
Tabela 4.
ZNAKOVI
BROJEVA
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9

PREDSTAVLJANJE U
ASCII KODU
011 0000=30H
011 0001=31H
011 0010=32H
011 0011=33H
011 0100=34H
011 0101=35H
011 0110=36H
011 0111=37H
011 1000=38H
011 1001=39H

Iz tabele ASCII kodova (Tabela 3) se vidji da se znakovi za velika slova u

ASCII kodu predstavljaju tako to je za znakove velikih slova grupa od prva 3
bita jednaka 100 binarno, odnosno 4 u heksadecimalnom sistemu (4H) ili 101
binarno, odnosno 5 u heksadecimalnom sistemu (5H). Grupa sljedea 4 bita
definie konkretan znak velikog slova koji se predstavlja. Vrijednosti te grupe
bita se kreu od 0000 binarno (0 heksadecimalno, tj. 0H) pa do 1111 binarno (F
heksadecimalno, tj. FH). U tabeli 5 su prikazani naini predstavljanja nekih
znakova velikih slova u ASCII kodu.
Znakovi za mala slova u ASCII kodu se predstavljaju tako to je grupa od
prva 3 bita jednaka 110 binarno, odnosno 6 u heksadecimalnom sistemu (6H)
ili 111 binarno, odnosno 7 u heksadecimalnom sistemu (7H). Grupa sljedea 4
bita definie konkretan znak malog slova. Vrijednosti te grupe bita se kreu od
0000 binarno (0 heksadecimalno, tj. 0H) pa do 1111 binarno (F
heksadecimalno, tj. FH).

28

Tabela 5.
ZNAKOVI
VELIKIH
SLOVA
A

PREDSTAVLJANJE
U ASCII KODU

100 0010=42H

100 0011=43H

100 0100=44H

100 0101=45H

100 0110=46H

100 0111=47H

100 1000=48H

100 1001=49H

100 1010=4AH

100 1011=4BH

100 1100=4CH

100 1101=4DH

100 1110=4EH

100 1111=4FH

101 0000=50H

101 0001=51H

100 0001=41H

Kao primjer ASCII kodovanja i predstavljanja pokazaemo kako se

koduje i u raunaru predstavlja tekst kad se koristi ASCII kod. Neka je dat
sljedei tekst: DANAS JE PETAK 15. APRIL. Kada se taj tekst koduje u
ASCII kodu dobija se: 44 41 4E 41 53 20 4A 45 20 50 45 54 41 4B 20 31 35
2E 20 41 50 52 49 4C 2E, dato u heksadecimalnom kodu.

EBCDIC kod
Kod EBCDIC koda se za predstavljanje bilo kog znaka (podatka) koristi 8
bita. Tih 8 bita je podijeljeno u dvije grupe: prvu grupu ine prva (via po
teini) 4 bita, a drugu grupu ine sljedea (nia po teini) 4 bita. Prva 4 bita
definiu tip znaka koji se predstavlja (brojevi, velika slova, mala slova,
29

kontrolni znakovi), a sljedea 4 bita definiu konkretan znak iz odreenog tipa

znakova koji se predstavlja. Za kodovanje se koristi odgovarajua tabela
EBCDIC kodova. Prva grupa od 4 bita EBCDIC koda odreuje kolonu, a
sljedea grupa od 4 bita odreuje vrstu u kojoj se nalazi odgovarajui znak u
tabeli EBCDIC kodova. Kombinacije grupe niih bita tog koda za slova i
brojeve odgovaraju kombinacijama BCD koda. U tabeli 6 su dati uporedni
naini predstavljanja znakova brojeva u ASCII i EBCDIC kodu. Vidi se da je
grupa od 4 via bita kod predstavljanja znakova brojeva jednaka 11112=FH.
Nia 4 bita odgovaraju kombinacijama BCD koda.

Tabela 6.
ZNAKOVI
BROJEVA
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9

PREDSTAVLJANJE U
ASCII KODU
011 0000=30H
011 0001=31H
011 0010=32H
011 0011=33H
011 0100=34H
011 0101=35H
011 0110=36H
011 0111=37H
011 1000=38H
011 1001=39H

PREDSTAVLJANJE U
EBCDIC KODU
1111 0000=F0H
1111 0001=F1H
1111 0010=F2H
1111 0011=F3H
1111 0100=F4H
1111 0101=F5H
1111 0110=F6H
1111 0111=F7H
1111 1000=F8H
1111 1001=F9H

U tabeli 7 su dati uporedni naini predstavljanja znakova slova u ASCII i

EBCDIC kodu. Vidi se da grupa od 4 via bita kod predstavljanja znakova
slova ima vrijednosti 11002=CH, 11012=DH ili 11102=EH. Nia 4 bita i ovdje
odgovaraju kombinacijama BCD koda.

30

Tabela 7.
ZNAKOVI
VELIKIH
SLOVA
A

PREDSTAVLJANJE
U ASCII KODU

PREDSTAVLJANJE
EBCDIC KODU

100 0001=41H

1100 0001=C1H

100 0010=42H

1100 0010=C2H

100 0011=43H

1100 0011=C3H

100 0100=44H

1100 0100=C4H

100 0101=45H

1100 0101=C5H

100 0110=46H

1100 0110=C6H

100 0111=47H

1100 0111=C7H

100 1000=48H

1100 1000=C8H

100 1001=49H

1100 1001=C9H

100 1010=4AH

1101 0001=D1H

100 1011=4BH

1101 0010=D2H

100 1100=4CH

1101 0011=D3H

100 1101=4DH

1101 0100=D4H

100 1110=4EH

1101 0101=D5H

100 1111=4FH

1101 0110=D6H

101 0000=50H

1101 0111=D7H

101 0001=51H

1101 1000=D8H

101 0010=52H

1101 1001=D9H

101 0011=53H

1110 0010=E2H

101 0100=54H

1110 0011=E3H

101 0101=55H

1110 0100=E4H

101 0110=56H

1110 0101=E5H

101 0111=57H

1110 0110=E6H

101 1000=58H

1110 0111=E7H

101 1001=59H

1110 1000=E8H

101 1010=5AH

1110 1001=E9H

31

3. ELEMENTI I ORGANIZACIJA INFORMACIONOG

SISTEMA
3.1. OSNOVNI ELEMENTI I KARAKTERISTIKE
INFORMACIONOG SISTEMA
Informacioni sistem je sistem za prikupljanje i obradu podataka s ciljem
dobivanja poboljanja u radu.
Osnovne aktivnosti u informacionom sistemu su:
- Prikupljanje podataka,
- Obrada podataka,
- Memorisanje (uvanje) podataka i informacija,
- Dostavljanje informacija korisnicima.
Osnovni elementi koje posjeduje svaki informacioni sistem su:
- Ureaji i sklopovi ili tzv. hardver (engl. hardware),
- Programi ili programska podrka, tzv. softver (engl. software),
- Strunjaci ili kadrovi, tzv. lajfver (engl. lifeware),
- Organizacija ili tzv. orgver (engl. orgware).
Najoptije reeno, cilj uvoenja i korienja informacionog sistema je da
se obezbijedi da se dobije "Prava informacija u pravo vrijeme na pravom
mjestu uz minimalne trokove".
Neophodne karakteristike koje treba da posjeduje i obezbjedi svaki
informacioni sistem su:
- Pravovremenost i relevantnost pribavljanja podataka,
- Dobivanje odgovora na zahtjev za informacijom interaktivno i u
realnom vremenu,
- Mogunost razvoja i nadgraivanja - kompatibilnost i modularnost,
- Projektovanje uz punu saradnju sa buduim korisnicima,
- Jednostavnost i pristupanost pri korienju,
- Ekonominost.
Pravovremenost i relevantnost prikupljanja podataka znae da se
prikupljaju samo oni podaci koji su od znaaja za konkretnu primjenu sistema
(to je relevantnost) i onda kada oni imaju znaaja (to je pravovremenost).
Dobivanje odgovora na zahtjev interaktivno znai da sistem treba biti
takav da informacije korisniku daje onda kad su mu potrebne i one koje su mu
potrebne, na zahtjev korisnika za informacijom i u interakciji sa korisnikom.
Dobivanje odgovora u realnom vremenu znai da sistem treba dati informaciju
1

korisniku nakon njegovog zahtjeva za informacijom u to kraem vremenu i

dok ta informacija ima znaaja za korisnika.
Mogunost razvoja i nadgraivanja je vrlo vana karakteristika
informacionog sistema s obzirom na njegovo praktino korienje i
pojavljivanja potreba za proirivanjem i unapreivanjem. Sistem treba da bude
tako projektovan da se kasnije u sluaju razliitih potreba moe lako dalje
razvijati i nadograivati. To se postie korienjem odgovarajuih metoda i
principa projektovanja i realizovanja informacionog sistema. Dva najvanija
principa u tome su princip modularnosti i princip kompatibilnost. Modularnost
podrazumijeva da se sistem projektuje i realizuje korienjem odgovarajuih
cjelina, odnosno tzv. modula. Kompatibilnost znai da su moduli takvi da se
mogu vrlo jednostavno meusobno povezivati, odnosno da su meusobno
kompatibilni. Razvoj i nadograivanje sistema u sluaju pojave novih zahtjeva
ili takvih potreba onda se ostvaruje jednostavnim dodavanjem novih modula
ili zamjenom nekih modula novim modulima. To vrijedi i za softver i za
hardver informacionog sistema.
Projektovanje sistema uz punu saradnju sa buduim korisnicima je vrlo
vano s aspekta ispunjavanja svih zahtjeva i dobivanja najboljih karakteristika
u konkretnoj namjeni i primjene. Informacione sisteme projektuju i realizuju
uglavnom strunjaci iz oblasti informatike i raunarske tehnike, a oni se mogu
koristiti u vrlo razliitim oblastima primjene. Oni koji projektuju sistem
uglavnom nemaju dovoljno znanja vezanih za oblast u kojoj e se sistem
koristiti. Zbog toga je izuzetno vana to bolja saradnja projektanata sa
buduim korisnicima jer budui korisnici najbolje poznaju konkretnu oblast
primjene. Budui korisnici najbolje mogu da definiu sve konkretne zahtjeve i
potrebe, kao i naine na koji oni treba da se realizuju. Oni najbolje znaju koje
podatke i kada treba prikupljati, kako ih konkretno treba obraivati, koje
podatke i rezultate treba uvati i na koji period, kako i kada treba prikazivati ili
dostavljati rezultate korisnicima i sl. Sa druge strane, projektanti najbolje
znaju ta i na koji nain se moe praktino realizovati. Zato je neophodna to
bolja saradnja izmeu projektanata i buduih korisnika jer samo to moe
obezbijediti dobivanje optimalnog sistema u skladu sa potrebama korisnika.
Jednostavnost i pristupanost pri korienju je vrlo vana karakteristika s
aspekta praktinog korienja sistema. Sistem treba da bude tako projektovan i
realizovan da je to jednostavniji i to pristupaniji za korienje. Samo u tom
sluaju korisnici e ga maksimalno primjenjivati i postie najbolje efekte
primjene. U suprotnom sluaju, ako je korienje sistema suvie
komplikovano i zahtjeva sloenu posebnu obuku, on e biti odbojan za
korisnike, oni e izbjegavati njegovo korienje i sve e ga manje koristiti, pa
sistem nee opravdati svoju primjenu. Da bi se pojednostavilo korienje
sistema primjenjuju se odreene metode i principi kao to su na primjer
odgovarajui grafiki interfejsi, prozori, meniji, ikone i sl.
Kao i kod svih ostalih sistema, vrlo vana karakteristika informacionih
sistema je ekonominost. Ona se faktiki ogleda kroz odnos izmeu potrebnih
2

ulaganja u sistem (njegove cijene) i pozitivnih ekonomskih efekata (uteda,

poboljanja, zarade) koje daje primjena takvog sistema. Praktino uvjek su
pozitivni efekti primjene informacionih sistema mnogo vei od potrebnih
ulaganja u njihovu realizaciju. U principu, informacioni sistemi se i ne uvode
tamo gdje nee dati pozitivne efekte, ne samo ekonomske ve i druge kao to
su npr. poveanje brzine i tanosti realizovanja poslova, olakavanje
realizovanja poslova, realizovanje poslova koji se na drugi nain ne bi mogli
obaviti i sl.
3.2. HARDVER INFORMACIONOG SISTEMA
Hardver informacionog sistema ine:
- Raunar ili raunarski sistem,
- Periferne jedinice ili periferni ureaji,
- Operativni sistem,
- Osnovni programski jezik koji se koristi za programiranje.
Raunar ili raunarski sistem
Na raunaru ili raunarskom sistemu se realizuje kompletna obrada
podataka i sve aktivnosti koje se odvijaju u informacionom sistemu. U
zavisnosti od oblasti primjene, potrebnih karakteristika, sloenosti i cijene
mogue je vie praktinih varijanti raunara ili raunarskog sistema. U
principu to moe da bude jedna od sljedeih varijanti:
- Centralni raunar,
- Radna stanica ili vie radnih stanica povezanih u mreu,
- Personalni raunar ili vie personalnih raunara povezanih u mreu.
Centralni raunar se uglavnom koristi u primjenama gdje se zahtjeva
velika brzina obrade podataka, gdje se obrauju velike koliine podataka i
gdje su vrlo sloeni naini obrade podataka. To je obino veliki, snani
raunar sa velikim mogunostima. On ima veliku brzinu, veliki kapacitet
memorija, ali visoku cijenu. Prema tome, sistemi bazirani na korienju
centralnog raunara imaju izuzetno dobre karakteristike, ali i vrlo visoku
cijenu.
U primjenama u kojima se zahtjevaju manje brzine obrade i gdje se radi o
jednostavnijim nainima obrade podataka, a gdje je takoe vana i nia cijena
u praksi se uglavnom koriste tzv. radne stanice. Radna stanica je raunar,
uglavnom mikroraunar, koji ima dosta slabije karakteristike u odnosu na
centralni raunar, ali i mnogo niu cijenu. U praksi se koriste pojedinane
radne stanice ili vie radnih stanica povezanih u mreu. Informacioni sistemi
bazirani na primjeni radnih stanica imaju znatno slabije karakteristike, ali
mnogo niu cijenu u odnosu na sistema koji koriste centralni raunar.
U primjenama u kojim je najvanija niska cijena, a gdje se ne zahtijevaju
velike brzine obrade podataka, praktino se uglavnom koriste personalni
3

raunari (najee PC tipa). Moe se koristiti jedan personalni raunar ili vie
personalnih raunara povezanih u mreu. Takvi sistemi imaju praktino
najslabije karakteristike ali najniu cijenu.
Periferne jedinice
Periferne jedinice (periferni ureaji ili periferije) se koriste za unoenje
podataka, upravljanje radom informacionog sistema i prikazivanje ili
dostavljanje rezultata korisnicima informacionog sistema. One se takoe
primjenjuju i za memorisanje veliikih koliina podataka i programa. Praktino
postoje tri tipa perifernih jedinica:
- Ulazne periferne jedinice,
- Izlazne periferne jedinice,
- Ulazno-izlazne periferne jedinice.
Ulazne periferne jedinice se koriste za unoenje programa, podataka i za
upravljanje radom sistema. Uobiajene i najee koriene ulazne periferne
jedinice su: tastatura, mi, skener, grafika tabla, svjetlea olovka, mikrofon,
kamera, itd.
Izlazne periferne jedinice se koriste za dobivanje, prikazivanje i
dostavljanje rezultata i meurezultata obrade u informacionom sistemu u
eljenom i najpovoljnijem obliku za korisnika. Uobiajene i najee
koriene izlazne periferne jedinice su: razni tipovi tampaa, razni tipovi
video monitora, ploter, zvunici, video projektor, itd.
Ulazno-izlazne periferne jedinice se koriste za memorisanje velikih
koliina ulaznih podataka, meurezultata i konanih rezultata, a takoe i
sistemskih i korisnikih programa. Nazivaju se i sekundarnim ili perifernim
memorijama. Uglavnom su dominantno magnetnog tipa. To su
elektromehaniki ureaji u kojima se koriste tanke magnetne povrine
nanesene na odgovarajui nosa. Za upisivanje i oitavanje primjenjuju se
magnetne glave. Zavisno od oblika nosaa magnetnog materijala postoje
razliite konstrukcije i koriste se odgovarajui nazivi za takve memorije. Tako
praktino postoje takve periferne jedinice koje se nazivaju magnetni dobo,
magnetni disk, magnetna disketa, magnetna traka, magnetna kaseta. Pored
magnetnih, u praksi se sve vie primjenjuju ulazno-izlazne periferne jedinice
optikog tipa kao to su kompaktni diskovi (CD Compact Disc) i digitalni
video diskovi (DVD Digital Video Disc). Za upisivanje i oitavanje kod njih
se koriste laserski talasi. Jo jedna vrsta takvih memorija koja sve vie nalazi
praktinu primjenu su poluprovodnike memorije tzv. fle tipa (engl. flash
memories). To su poluprovodnike memorije sa USB interfejsom, poznate jo
pod nazivom USB memorijski stikovi. Vjerovatno e te memorije preuyzti
4

dominantnu ulogu i potisnuti ostale tipove perifernih memorija kada im cijena

dovoljno opadne.
Operativni sistem
Operativni sistem je softver koji je sastavni dio raunara i isporuuje se
zajedno sa raunarom. Zato, iako je generalno posmatrano to softver, se
operativni sistem smatra dijelom hardvera informacionog sistema. Operativni
sistem je skup programa koji omoguavaju funkcionisanje raunara.
Omoguava startovanje raunara, unoenje podataka i programa, izvravanje
programa, komunikaciju sa korisnicima i perifernim jedinicama, upravljanje
kompletnim radom raunarskog sistema. Korisnik raunara treba jedino da
dobro upozna i savlada korienje i mogunosti operativnog sistema da bi ga
mogao optimalno koristiti. Proizvoai raunara realizuju i isporuuju svoje
posebne operativne sisteme za svoje raunare. Postoje i neki standardni
operativni sistemi kao to su: MS DOS, WINDOWS i njegove razliite
verzije, UNIX i njegove razliite verzije.
Osnovni programski jezik koji se koristi za programiranje
Svi programi koji se izvravaju u informacionom sistemu i na raunaru piu se
u nekom viem programskom jeziku. Zbog toga on dolazi sa raunarom i, iako
je generalno posmatrano to softver, smatra se sastavnim dijelom hardvera
informacionog sistema. Postoji jako mnogo viih programskih jezika. Neki su
opteg tipa, a neki su prilagoeni odreenim namjenama. Neki od
najpoznatijih viih programskih jezika su: BASIC, FORTRAN, COBOL,
PASCAL, ALGOL, PL, C, JAVA, itd.

3.3. SOFTVER INFORMACIONOG SISTEMA

Softver informacionog sistema ini skup programa koji realizuju sve
aktivnosti u informacionom sistemu na zadatoj konfiguraciji hardvera. To su
tzv. korisniki ili aplikativni programi. U zavisnosti od konkretne oblasti
primjene informacionog sistema to mogu biti programi razliitih namjena kao
to su npr.: finansijsko poslovanje, materijalno poslovanje, kadrovska
evidencija, administrativno poslovanje, obrada teksta, crtea, slika, grafikona,
tabela, rad sa razliitim dokumentima, baze podataka, upravljanje
poslovanjem, upravljanje proizvodnjom, itd.
U vezi sa softverom informacionog sistema mogua su dva pristupa:
- Razvoj i izrada vlastitog softvera,
- Nabavka gotovog softvera.

Razvoj i izrada vlastitog softvera informacionog sistema se dosta rijetkom

u praksi primjenjuje. Kako je razvoj i izrada softvera vrlo sloen posao,
korisnici uglavnom nisu u stanju da to sami urade jer nemaju dovoljno takvih
znanja. Ovaj pristup se koristi uglavnom samo za neke specifine potrebe za
koje nema ili nema dovoljno kvalitetnih gotovih softvera.
Nabavka gotovog softvera informacionog sistema se najee u praksi
koristi. Naroito je to sluaj za neke uobiajene i este namjene i primjene.
Postoje specijalizovane firme koje se bave izradom i prodajom softvera. Od tih
firmi se naruuje i nabavlja konkretno potreban softver za informacioni sistem.
Bez obzira da li se softver informacionog sistema razvija i izrauje
vlastitim snagama ili se nabavlja gotov softver, softver informacionog sistema
treba da ima i da zadovolji sljedee glavne karakteristike softvera:
- Kompatibilnost,
- Mogunost lakog usavravanja,
- Dokumentovanost,
- Cijena.
Kompatibilnost softvera je mogunost instaliranja i korienja istog
softvera na drugom hardveru, odnosno na drugom raunaru. Ta osobina
softvera se jo naziva prenosivost ili portabilnost. Da bi se to postiglo softver
informacionog sistema se pie u nekom standardnom viem programskom
jeziku. Vii programski jezici nisu vezani za konkretan hardver odnosno
raunar. Da bi se softver napisan u viem programskom jeziku mogao
instalirati i izvravati na razliitim raunarima potrebno je jedino imati
program za prevoenje iz tog vieg programskog jezika u mainski jezik
konkretnog raunara na kom se taj softver instalira i izvrava.
Mogunost lakog usavravanja je osobina softvera koja omoguava lako i
jednostavno poboljavanje i prilagoavanje softvera novim zahtjevima i
potrebama. Ona omoguava lako uklanjanje greaka i problema koje se otkriju
u radu u toku korienja informacionog sistema. Takoe, daje mogunost
lakog modifikovanja softvera zbog pojave novih zahtjeva ili pojave potrebe za
proirivanje informacionog sistema (npr. potrebe dodavanja novog hardvera).
Ta karakteristika se postie korienjem odgovarajuih metoda programiranja
pri projektovanju i izradi softvera, kao to je npr. modularnost.
Dokumentovanost je karakteristika softvera informacionog sistema koja
podrazumijeva postojanje odgovarajue dokumentacije o softveru. To je
dokumentacija vezana za razvoj i izradu softvera i dokumentacija vezana za
korienje softvera. Dobra dokumentovanost softvera znai da postoje dobra i
kvalitetna uputstva za rad i korienje softvera i dobri i kvalitetni opisi
realizacije softvera informacionog sistema.
Cijenu softvera informacionog sistema ine svi trokovi vezani za razvoj i
izradu softvera. Kako se pri izradi softvera ne koriste sirovine cijenu
uglavnom definiu trokovi rada na softveru. Tu spadaju trokovi rada na
6

projektovanju, razvoju, pisanju, testiranju, usavravanju i dokumentovanju

softvera.
Pri projektovanju i razvoju softvera informacionog sistema postoje
sljedee osnovne faze projektovanja softvera:
- Faza koncepta,
- Faza detaljnog projektovanja,
- Faza dokumentovanja,
- Faza odravanja.
Faza koncepta ili tzv. konceptualna faza je prva faza projektovanja i
razvoja softvera i u njoj se definie koncepcija rjeenja softvera informacionog
sistema.
Faza detaljnog projektovanja obuhvata detaljno projektovanje, izradu i
testiranje softvera informacionog sistema.
Faza dokumentovanja podrazumijeva izradu odgovarajue dokumentacije
o softveru informacionog sistema.
Faza odravanja obuhvata praenje primjene i vrenje korigovanja i
poboljavanja softvera informacionog sistema.
Sve ove faze su medjusobno povezane i jedna utie na drugu.
Sline su faze i pri projektovanju bilo kakvog softvera.
3.4. STRUNJACI U INFORMACIONOM SISTEMU
Pod strunjacima u informacionom sistemu se podrazumijevaju
strunjaci ili kadrovi iz razliitih oblasti vezanih za informacione sisteme. To
su strunjaci razliitih profila koji su vezani za informacioni system, njegovo
projektovanje, realizovanje, koritenje i odravanje.
Od razliitih oblasti, odnosno struka, u informacionim sistemima
postoje strunjaci iz sledeih struka:
-

Tehnike struke,
Ekonomske struke,
Struke iz oblasti organizacije rada,
Specifine struke u skladu sa oblasti primjene informacionog
sistema.

Od tehnikih struka zastupljeni su strunjaci iz oblasti elektrotehnike,

raunarstva, informatike, komunikacija i slinih oblasti.
Od ekonomskih struka radi se o strunjacima iz oblasti finansija,
materijalnog poslovanja, kadrovskih poslova itd.
to se tie struka iz oblasti organizacije rada zastupljeni su strunjaci
iz organizacije poslovanja, obezbjedjenja kvaliteta, itd.
7

Specifine struke u skladu sa oblasti primjene informacionog sistema

podrazumijevaju razne tipove strunjaka iz podruja za ije potrebe se
realizuje informacioni system.
Strunjaci iz oblasti informatike i raunarske tehnike su strunjaci koji:
projektuju, realizuju, eksploatiu i odravaju informacioni system. U zadatke
tih strunjaka spadaju poslovi vezani za:
-

Razvoj raunarskih tehnologija,

Odravanje i razvoj operativnih sistema,
Definisanje algoritama obrade podataka,
Razvoj aplikativnih programa.

Poslove u informacionim sistemima i u informatici obavljaju razliiti

profile strunjaka ili kadrova za koje se koriste i adekvatni nazivi kao to su
npr.: sistemski analitiari, organizatori sistema, organizatori obrade, sistemski
inenjeri, programeri, operateri i slini profili

3.5. ORGANIZACIJA INFORMACIONOG SISTEMA

Organizaciju informacionog sistema ine metode, postupci i naini
organizovanja pojedinih dijelova i itavog informacionog sistema. Ona treba
da ostvari uskladjivanje i povezivanje prethodne tri komponente
informacionog sistema (hardvera, softvera i strunjaka) na najbolji mogui
nain. Cilj organizacije informacionog sistema je dobivanje funkcionalne,
djelotvorne i ekonomine cjeline, odnosno informacionog sistema.
Organizacija informacionog sistema se uvijek posmatra i realizuje na
vie nivoa i u vie segmenata. Neki od segmenat organizacije informacionog
sistema su:
- Organizacija raunarskog sistema, tj. organizacioja hardvera
informacionog sistema,
- Organizacija aplikativnih programa, tj. organizacija softvera
informacionog sistema,
- Organizacija naina obrade podataka u informacionom sistemu,
- Organizacija rada u cijelom informacionom sistemu.
Praktino su mogua dva naina organizovanja (ili dvije konfiguracije)
informacionog sistema, a to su:
-

Centralizovano organizovanje,
Decentralizovano organizovanje.
8

3.6. CENTRALIZOVANA ORGANIZACIJA INFORMACIONOG

SISTEMA

Centralizovana organizacija informacionog sistema je takva da se u

njoj koristi jedan (tzv. centralni) raunar. Sve periferne jedinice u takvom
sistemu su zajednike za sve korisnike sistema. Svi korisnici komuniciraju sa
centralnim raunarom i na njemu izvravaju svoje poslove (svoje programe).
Paralelno se izvravaju programi svih korisnika. Obino se koristi veliki,
snani centralni raunar. U sistemu postoji i koristi se samo jedan operativni
system. Svaki korisnik moe da radi na svom posebnom poslu ili svi mogu
raditi (saradjivati) na zajednikom poslu.
U takvom sistemu se koriste tzv. multiprogramski nain rada. Kod
njega svi korisnici istovremeno izvravaju svoje programe na istom raunaru i
istom sistemu. Pri tome stvarno raunar izvrava dio po dio programa svakog
korisnika u kratkim vremenskim intervalima tako da svi korisnici imaju utisak
da svi istovremeno koriste raunar i da svi istovremeno izvravaju svoje
programe. To sve regulie operativni sistem raunara.
Na sl.3.1 je prikazana centralizovana organizacija (centralizovana
konfiguracija) informacionog sistema.
JEDINICE
MAGNETNIH
TRAKA

JEDINICE
MAGNETNIH
DISKOVA

KORISNICI
KORISNIKI
TERMINAL
KORISNIKI
TERMINAL

OPERATERSKI
TERMINAL

SKENER

CENTRALNI
RAUNAR

TAMPA

.
.
.

PLOTER

.
.
.
KORISNIKI
TERMINAL

Sl.3.1 - Centralizovana organizacija (konfiguracija) informacionog sistema

U sistemu postoji vie korisnika, Svaki od korisnika ima na
raspolaganju tzv. korisniki terminal pomou koga realizuje sve svoje
9

aktivnosti u informacionom sistemu. Korisniki terminal se sastoji od

tastature, mia i video monitora.
U ovakvom informacionom sistemu obino postoji jedan strunjak koji
je zaduen za ispravno funkcionisanje sistema i praenje funkcionisanja
sistema. On se naziva operater. On posjeduje tzv. operaterski terminal koji se
obino sastoji od tastature, mia, video monitora i tampaa.

3.7. DECENTRALIZOVANA ORGANIZACIJA INFORMACIONOG

SISTEMA

Kod decentralizovane organizacije informacionog sistema se koristi

vie raunara koji su povezani u odgovarajuu mreu raunara. U praksi se
kod decentralizovanih informacionih sistema najee koriste raunarske
mree tipa magistrala i zvijezda.
U takvom informacionom sistemu svaki od raunara (korisnika) moe
da ima neke lokalne resurse (periferije, operativni sistem, programe, podatke).
Cijeli sistem ima neke zajednike resurse (periferije, programe, podatke).
Svaki korisnik ili raunar moe da radi na svom lokalnom poslu koristei
lokalne (i zajednike) resurse, a svi mogu raditi (saradjivati) na zajednikom
poslu koristei i lokalne i zajednike resurse.
U ovakvom informacionom sistemu lokalni resursi su obino jeftinije
periferije i jeftiniji program, te podaci koji se ee koriste u radu. Npr. to su
sporiji tampai, jedinice magnetnih diskova manjeg kapaciteta, a od programa
operativni sistem, odgovarajui programski jezik i neki korisniki program.
Zajedniki resursi ovakvog informacionog sistema su obino skupe
periferije i one koje se rijedje koriste, a od programa to su skupi zajedniki
korisniki programi, te velike koliine podataka. Npr. to su ploter, skener, brzi
tampa, jedinice magnetnih diskova velikog kapaciteta.
U praksi se najee koristi organizacija (ili konfiguracija)
decentralizovanog informacionog sistema sa zajednikom magistralom
(sl.3.2). Kod takve organizacije svi zajedniki resursi i svi raunari u
informacionom sistemu su medjusobno povezani i komuniciraju preko jednog
prenosnog puta koji se naziva magistrala ili sabirnica (engl. bus). Organizacija
sa zajednikom magistralom je najjednostavnija i najjeftinija. Njezin glavni
nedostatak manja brzina komunikacije izmedju raunara (korisnika) jer u
jednom trenutku preko magistrale moe da se realizuje komunikacija izmedju
samo dva raunara ili izmedju jednog raunara i jednog zajednikog resursa.
Zbog toga je i manja brzina obrade podataka i funkcionisanja itavog
informacionog sistema.

10

MAGNETNE
TRAKE

MAGNETNI
DISKOVI

BRZI
TAMPA

ZAJEDNIKI
RESURSI
SKENER

PLOTER

ZAJEDNIKA MAGISTRALA

RAUNAR

.
.

LOKALNI
RESURSI

TERMINAL

TAMPA

MAGNETNI DISK

RAUNAR

TERMINAL

TAMPA

MAGNETNI DISK

Sl.3.2 - Decentralizovana organizacija (konfiguracija) informacionog sistema

sa zajednikom magistralom
U praksi se esto koristi i organizacija decentralizovanog
informacionog sistema sa mreom tipa zvijezda. U takvoj organizaciji
(konfiguraciji) informacionog sistema i mree raunara postoji jedan glavni
raunar na koga su vezane sve zajednike periferije i svi ostali raunari
(korisnici) sa njihovim lokalnim resursima (sl.3.3). Osnovna prednost ovakve
organizacije je vea brzina komunikacije i vea brzina obrade podataka,
odnosno vea brzina funkcionisanja cijelog informacionog sistema. Nedostaci
takve organizacije su vea sloenost i vea cijena informacionog sistema.
U svim prikazanim organizacijama i konfiguracijama informacionog
sistema mogu se koristiti mikroraunari i raunari PC tipa.

11

ZAJEDNIKI
RESURSI

MAGNETNE
TRAKE

MAGNETNI
DISKOVI
SKENER

BRZI
TAMPA

PLOTER

GLAVNI
RAUNAR

RAUNAR

.
.

LOKALNI
RESURSI

TERMINAL

TAMPA

MAGNETNI DISK

RAUNAR

.
TERMINAL

TAMPA

MAGNETNI DISK

Sl.3.3 - Decentralizovana organizacija (konfiguracija) informacionog sistema

sa mreom tipa zvijezda

12

4. OSNOVI ORGANIZACIJE DIGITALNOG RAUNARA

4.1. MODEL DIGITALNOG RAUNARA
Digitalni raunar ine digitalna elektronska kola i sklopovi (logika kola,
flipflopovi, brojai, registri, itd.), medjusobno grupisani i povezani u
odredjene cjeline koje realizuju sve operacije u raunaru. Svi raunari
obavljaju iste osnovne postupke:
- Ulaz podataka ili informacija,
- Memorisanje podataka i informacija,
- Obrada podataka (aritmetike i logike operacije na podacima ili
informacijama,
- Izlaz informacija,
- Upravljanje svim postupcima u raunaru.
Sve to se odvija pod upravljanjem programa koji se pri tome u raunaru
izvrava.
Svaki od tih postupaka obavlja se pomou jedne funkcionalne cjeline koju
nazivamo funkcionalna jedinica raunara ili jedinica raunara. Tako se raunar
praktino sastoji od pet osnovnih funkcionalnih jedinica koje obavljaju sve
osnovne postupke.
Osnovne jedinice raunara su:
- Ulazna jedinica,
- Memorijska jedinica (operativna memorija),
- Operaciona jedinica (aritmetikologika jedinica),
- Izlazna jedinica,
- Upravljaka jedinica (kontrolna jedinica).
Navedene osnovne jedinice raunara ine model digitalnog raunara. Svi
savremeni raunari opte namjene se mogu predstaviti modelom koji je
prikazan na sl.4.1. To je tzv. Fon Nojmanov tip ili model digitalnog raunara,
odnosno tzv. Fon Nojmanova arhitektura raunara. Svi savremeni raunari
opte namjene i imaju takav model.

MEMORIJSKA
JEDINICA

ULAZNA
JEDINICA

ARITMETIKOLOGIKA
JEDINICA

IZLAZNA
JEDINICA

UPRAVLJAKA
JEDINICA
I
PROCESOR

PODACI I
INSTRUKCIJE
UPRAVLJAKI
SIGNALI
TZV. DIREKTAN
PRISTUP MEMORIJI

Sl.4.1. Fon Nojmanov model digitalnog raunara.

Fon Nojmanov model digitalnog raunara je osnova digitalnih raunara i
do danas. Veina savremenih raunara opte namjene koristi takav model.
Postoji jo jedan koncept, tzv. Harvard model digitalnog raunara. Kod
takvog modela su razdvojeni programi i podaci u operativnoj memoriji
raunara. Postaoji se posebna memorija za programe i posebna memorija za
podatke. Na sl.4.2 je prikazan takav model raunara. Taj model daje bre i
pouzdanije izvravanje programa i bru obradu podataka. Meutim, sloeniji
je od fon Nojmanovog modela. Zbog slabe iskoritenosti memorije i sloenosti
upravljanja taj model u poetku nije prihvaen. Sa napretkom raunarskih
tehnologija stvorene su bolje mogunosti za realizovanje takvog modela
raunara. Zato se danas mnogo koristi, prvenstveno kod primjena kod kojih se
zahtjeva maksimalna brzina rada. Iako se Harvard model smatra drugaijim od
fon Nojmanovog modela, praktino je to modifikacija fon Nojmanovog
modela.

MEMORIJA
PODATAKA

ULAZNA
JEDINICA

ARITMETIKOLOGIKA
JEDINICA

IZLAZNA
JEDINICA

UPRAVLJAKA
JEDINICA

MEMORIJA
PROGRAMA

Sl.4.2. Harvard model digitalnog raunara.

4.2. REGISTARSKE VEZE

Sve jedinice raunara su medjusobno povezane i razmjenjuju podatke u
toku rada. Da bi se postigla to vea brzina, obrada podataka i prenos podataka
izmedju svih jedinica raunara se vri paralelno. Veze izmeu jedinica su
paralelne i podaci se prenose paralelno. Sve jedinice raunara se medjusobno
povezuju paralelno. Postoji vie moguih naina povezivanja jedinica u
raunaru.
Obrada podataka i prenos podataka izmedju svih jedinica raunara se vri
paralelno. Paralelno se obradjuju podaci odredjenog broja bita. Takodje se
paralelno prenose podaci odredjenog broja bita izmedju pojedinih jedinica
raunara. Tako se postie maksimalna brzina obrade i prenosa podataka.
Zbog toga svaka jedinica raunara posjeduje i koristi paralelne
stacionarne registre odredjenog broja bita sa paralelnim ulazima i paralelnim
izlazima. Da bi se obezbijedilo funkcionisanje raunara moraju se medjusobno
povezati sve jedinice raunara, odnosno svi registri. Potrebno je paralelno
povezati svaki registar iz svake funkcionalne jedinice sa svim ostalim
registrima. Za to je potrebno koristiti odredjen broj spojnih veza (linija)
izmedju svih registara posebno. Takav nain povezivanja se naziva
povezivanje od registra do registra ili povezivanje od take do take, odnosno
3

takve veze se nazivaju registarske veze. Na sl.4.3 je prikazan princip

povezivanja jedinica raunara koritenjem registarskih veza.

REGISTAR 1
(n bita)

REGISTAR 2
(n bita)

REGISTAR m
(n bita)

Sl.4.3. Povezivanje koritenjem registarskih veza

Na sl.4.3 je sa n oznaen broj bita u svakom registru i broj bita koji se
paralelno prenose izmedju registara. Najee je to ujedno i broj bita koji se
paralelno obradjuje u raunaru. Toliki je takodje i broj paralelnih linija
izmedju svaka dva registra. Realizuje se uglavnom obostrani prenos izmedju
svaka dva registra. Sa m je oznaen ukupan broj registara.
Za realizovanje ovakvog povezivanja potrebno je ukupno (m-1) m n
spojnih linija. Vidi se da se broj potrebnih veza naglo poveava sa poveanjem
broja registara m (taj porast broja veza je proporcionalan sa m2). Svaki registar
zahtijeva koritenje tzv. multipleksorske mree za izbor jednog od (m-1)
ostalih registara s kojim e se obaviti komunikacija (prenos podatka). Te
multipleksorske mree su dosta sloene jer se mora ostvariti multipleksiranje
svakog bita (svake linije) registra sa svim ostalim registrima. Treba koristiti za
svaki registar po jednu ulaznu i jednu izlaznu multipleksorsku mreu sa po n
ulaza i (m-1) puta po n izlaza. Te multipleksorske mree se moraju upravljati
se odredjenim brojem (k) upravljakih signala. Takodje je potrebna i dosta
sloena logika za upravljanje svim multipleksorskim mreama svih registara.
Na sl.4.4 je prikazan nain povezivanja registara koritenjem multipleksorskih
mrea.
Osnovna prednost ovakvog naina povezivanja je velika brzina prenosa
podataka izmedju registara, odnosno izmedju funkcionalnih jedinaca raunara.
Mogue je istovremeno prenoenje podataka izmedju vie parova registara, tj.
mogu je paralelan (istovremen) prenos podataka izmedju vie registara. To
omoguava veliku, praktino najveu, brzinu funkcionisanja raunara.
Osnovni nedostatak takvog naina povezivanja je vrlo velika sloenost i
cijena realizacije koje se poveavaju sa poveanjem broja registara koji se
medjusobno povezuju. Potreban je veliki broj linija za povezivanje koji se jako
brzo poveava sa poveanjem broja registara. Potrebno je mnogo
4

multipleksorskih mrea koje su dosta sloene. Takodje su potrebna sloena

kola za upravljanje multipleksorskim mreama i kompletnim nainom prenosa
podataka.

REG 1
1 2

REG 2
1 2

REG
m-1
1 2 n

UPRAVLJANJE
IZLAZIMA
(k SIGNALA)

MULTIPLEKSORSKA MREA

REGISTAR

n
UPRAVLJANJE
ULAZIMA
(k SIGNALA)

MULTIPLEKSORSKA MREA

1 2

n 1 2

REG 1

1 2

REG 2

REG
m-1

Sl.4.4. - Nain povezivanja registara koritenjem multipleksorskih mrea.

4.3. MAGISTRALA
Zbog navedenih nedostataka registarskih veza kod standardnih raunara
opte namjene uglavnom se ne koristi takav nain povezivanja. U praksi se
najee koristi jedan drugi nain povezivanja poznat pod nazivom magistrala
ili sabirnica, odnosno zajednika magistrala ili zajednika sabirnica (engl. Bus
ili common bus). To je najjednostavniji i najjeftiniji nain povezivanja jedinica
raunara. Magistrala je, u osnovi, skup paralelnih linija (provodnika) preko
kojih se prenose elektrini signali, odnosno informacije u binarnom obliku
izmedju svih jedinica raunara. Sve jedinice su paralelno vezane na linije
magistrale. Magistrala uglavnom posjeduje onoliko linija (n) koliko se bita
5

paralelno obradjuje i prenosi u raunaru, odnosno koliko bita imaju podaci

koji se preko nje prenose. Ona je dvosmjerna, ali se u jednom trenutku preko
nje moe prenositi samo jedan podatak i to samo u jednom smijeru. U principu
svaka jedinica raunara posjeduje paralelni stacionarni registar sa paralelnim
ulazima i paralelnim izlazima koji su paralelno vezani na zajedniku
magistralu. Najednostavnije i praktino najee rjeenje raunara je sa
jednom magistralom. Da bi se poveala brzina rada, nekad se koristi vie
magistrala. Na sl.4.5. je prikazan princip povezivanja koritenjem magistrale
za medjusobno povezivanje jedinica raunara.
REGISTAR 11
Raunar
n
n

REGISTAR 22
Raunar

REGISTAR
Raunar mn
n

Zajednika magistrala

Sl.4.5. Povezivanje koritenjem zajednike magistrale

Da bi se mogao realizovati prenos podataka preko magistrale u oba

smijera potrebno je za povezivanje registara na magistralu koristiti posebna
logika kola. Na ulazima registara se koriste I logika kola, a na izlazima tzv.
trostatika logika kola.
Na sl. 4.6 je prikazan simbol trostatikog logikog kola.

x
E

Trostatiko logiko kolo

Sl. 4.6 - Simbol trostatikog logikog kola.

Stanje na izlazu (y) trostatikog kola zavisi od stanja ulaznih signala x i E.

Ulaz E je ulaz za omoguavanje izlaza. Ako je E=0 izlaz je onemoguen i na
izlazu y je tzv. stanje visoke impedanse (Hi), to se manifestuje kao prekid,
odnosno izlaz kola y je odvojen od odgovarajue linije. Kada je E=1 onda je
izlaz omoguen i na izlazu je ono stanje koje je na ulazu x, tj. y=x. Sutina
6

koritenja ovakvih kola je da se mogu dovesti u stanje visoke impedanse, tj. da

se njihovi izlazi mogu spajati i odvajati od linija magistrale. To su posebna
logika kola namijenjena za takvu upotrebu.
Nain povezivanja i realizacije prenosa u oba smjera preko zajednike
magistrale prikazan je na sl. 4.7.
1
2
3
4

Zajednika
magistrala

n
OU
1

REGISTAR

Sl. 4.7. - Nain povezivanja i realizovanja dvosmijernog prenosa preko

zajednike magistrale
Ovdje se koriste dva upravljaka signala OU i O. Upravljaki signal OU
se koristi za omoguavanje upisivanja podatka u registar sa magistrale.
Upravljaki signal O se koristi za omoguavanje oitavanja podatka iz
registra i njegovo prenoenje na magistralu i preko magistrale. Na sl. 4.8 je
data logika tabela koja prikazuje nain funkcionisanja trostatikog logikog
kola i logika tabela koja prikazuje nain upravljanja pri upisivanju podatka u
registar ili pri oitavanju podatka iz registra.
Prednost ovakvog naina povezivanja je jednostavnost i niska cijena.
Potreban je mali broj linija za povezivanje (n linija bez obzira na ukupan broj
registara m). Koriste se jednostavna kola za povezivanje na magistralu.
Takodje, mnogo jednostavnije je upravljanje i koriste se jednostavnija kola za
upravljanje pristupom i prenosom podataka preko magistrale.
Osnovni nedostatak koritenja magistrale je mala brzina prenosa podataka
i manja brzina funkcionisanja itavog raunara. Brzina je manja zato to se u
jednom trenutku preko magitrale moe prenositi samo jedan podatak, samo u
jednom smijeru i samo izmeu bilo koja dva registra.

Za trostatiko kolo:

OU O

0
0
1
1

0
1
0
1

E
0
0
1
1

nema ni upisa
ni itanja

oitavanje

upisivanje
nedozvoljeno
stanje

x y
0 Hi
1 Hi
0 0
1 1

Hi - stanje visoke impedance

Sl.4.8. - Logika tabela za trostatiko logiko kolo i za upravljanje

upisivanjem ili oitavanjem podatka.
Najjednostavnije je rjeenje sa jednom magistralom. Medjutim, da bi se
poveala brzina funkcionisanja, odnosno brzina prenosa podataka, nekad se
koristi vie magistrala.
4.4. ORGANIZACIJA RAUNARA SA MAGISTRALOM
Najjednostavniji i praktino najei su raunari sa jednom magistralom.
Osnovna blok ema raunara sa magistralom je prikazana na sl. 4.9.
Procesor izvrava instrukcije programa, vri obradu podataka i upravlja
svim operacijama u raunaru u skladu sa programom koga izvrava. Procesor
je uvijek glavni sklop, a svi ostali sklopovi su pomoni jer procesor uvijek
upravlja radom ostalih sklopova.
Memorija uva u binarnom obliku podatke, medjurezultate i konane
rezultate obrade. U njoj se takodje nalaze i programi koje procesor izvrava i
tako realizuje odgovarajuu obradu podataka i upravljanje. Ta memorija se
naziva operativnom memorijom jer se u njoj nalaze podaci i programi koje
procesor koristi i velikom brzinom paralelno oitava, obradjuje i upisuje za
vrijeme obavljanja svojih operacija i za vrijeme funkcionisanja raunara.
Operativnu memoriju ine dva tipa poluprovodnikih memorija, tzv. memorija
ROM (Read Only Memory) tipa i tzv. memorija RAM (Random Access
Memory) tipa.

POMONI
SKLOPOVI

PROCESOR

MAGISTRALA

MEMORIJA
( OPERATIVNA
MEMORIJA )

(SABIRNICA)

RAUNARA

ULAZNI
SKLOPOVI

IZLAZNI
SKLOPOVI

ULAZNI
UREDJAJI
(ULAZNE
PERIFERIJE)

IZLAZNI
UREDJAJI
(IZLAZNE
PERIFERIJE)

Sl.4.9. - Osnovna blok-ema raunara sa magistralom.

Ulazni i izlazni sklopovi se koriste za povezivanje sa ulaznim i izlaznim

uredjajima (periferijama). Preko njih se realizuje prenos binarnih podataka u
paralelnom ili serijskom obliku izmedju ualznih i izlaznih periferija i
procesora, odnosno memorije.
Ulazne i izlazne periferije (periferne jedinice) omoguavaju pogodan
nain unoenja podataka i programa, interakciju korisnik-raunar, prikazivanje
rezultata u najpogodnijem obliku. Tu spadaju i odgovarajue ulazne i izlazne
jedinice za uvanje velikih koliina podataka i programa, tzv. vanjske,
sekundarne ili masovne memorije.
Pomoni sklopovi su oni sklopovi koji su neophodni za funkcionisanje
raunara. Oni treba da obezbijede odreene signale potrebne za funkcionisanje
procesora i ostalih sklopova u raunaru. Tu spadaju neki osnovni pomoni
sklopovi kao to su: generator takt signala, sklop za startovanje i sklop za
napajanje.
4.5. DETALJNIJA BLOK-EMA RAUNARA SA MAGISTRALOM
Preko zajednike magistrale se prenose elektrini digitalni signali izmedju
svih sklopova vezanih na nju. Ti signali mogu da budu adrese memorijskih
lokacija ili adrese ulazno-izlaznih sklopova, podaci koji se prenose izmedju
9

sklopova povezanih na magistralu ili upravljaki signali koji upravljaju

funkcionisanjem sklopova raunara. Zbog toga se magistrala raunara moe
podijeliti u tri grupe linija, prema vrsti signala koje one prenose, a koje se
takodje nazivaju magistralama. U zavisnosti od tipa signala koji se preko nje
prenose to su:
- Adresna magistrala,
- Magistrala podataka,
- Upravljaka magistrala.
Na sl.4.10 je prikazana detaljnija blok-ema (arhitektura) raunara sa
magistralom.
Adresna magistrala

Generator
takt signala
Sklop za
startovanje

PROCESOR

Memorija

Memorija

ROM

RAM

tipa

tipa

Ulazni

Izlazni

sklopovi

sklopovi

Upravljaka magistrala

Sklop za
napajanje

Magistrala podataka

Ulazne
periferne
jedinice

Izlazne
periferne
jedinice

Sl.4.10 - Detaljnija blok-ema raunara sa magistralom.

Iako su na sl.4.10 prikazane po jednom linijom sve tri ove magistrale se

sastoje od skupa paralelnih provodnika preko kojih se prenose adekvatni
elektrini digitalni signali adresa, podataka ili upravljanja.
Adresna magistrala je jednosmijerna i prenosi signale adresa memorijskih
lokacija ili adresa ulaznih i izlaznih sklopova od procesora ka ostalim
sklopovima raunara. Adresne signale na svojim izlazima generie procesor i
oni se uvijek prenose od procesora. Pomou njih procesor vri adresiranje
10

potrebnih memorijskih lokacija ili U-I sklopova. Broj njenih linija zavisi od
broja bita adresa koje generie procesor i obino je jednak tom broju bita.
Magistrala podataka je dvosmijerna i preko nje se prenose podaci izmedju
procesora i ostalih sklopova u jednom ili drugom smijeru. U jednom trenutku
se prenosi samo jedan podatak i samo u jednom smijeru, izmedju procesora i
memorije ili izmedju procesora i nekog U-I sklopa . Preko nje se prenose i
instrukcije iz operativne memorije u procesor. Broj linija magistrale podataka
je jednak broju bita koji se istovremeno paralelno prenose izmedju sklopova
raunara, odnosno obino je jednak broju bita koje procesor paralelno
obradjuje. Ona je najee trostatika, odnosno izlazi za povezivanje na
magistralu su trostatiki. To znai da se od nje mogu odspojiti svi vezani
sklopovi I da ona ostane u stanju visoke impedanse.
Upravljaka magistrala prenosi upravljake signale izmedju procesora i
ostalih sklopova. To su upravljaki signali koje generie procesor ili koji se
dovode na procesor. Broj njenih linija zavisi od ukupnog broja upravljakih
signala procesora, a to ovisi o konkretno koritenom procesoru i ostalim
sklopovima.
Generator takt signala generie takt signal impulsnog oblika odreene
frekvencije koji se dovodi na procesor i pod ijim uticajem funkcionie
procesor (izvrava instrukcije i upravlja stalim sklopovima) i itav raunar.
To je generator (oscilator) prostoperiodinih impulsa kontrolisan kristalom
kvarca vrlo stabilne frekvencije. Od frekvencije takt signala direktno zavisi
brzina izvravanja instrukcija i brzina rada procesora i raunara. Maksimalna
frekvencija takt signala definisana je za svaki procesor, a ona zavisi od
tehnologije izrade procesora i njegove unutranje strukture (arhitekture).
Sklop za startovanje treba da obezbijedi automatsko startovanje rada
procesora i izvravanje instrukcija od poetka, tj. od prve instrukcije, nakon
ukljuivanja raunara. On automatski generie signal koji startuje rad
procesora, tj. startuje izvavanje programa od poetka. Taj signal se generie
obino nakon ukljuivanja napajanja, a moe i usled nekog drugog vanjskog
dogadjaja.
Sklop za napajanje treba da obezbjedi sve potrebne napone i struje za
napajanje svih sklopova u raunaru. Poto su svi sklopovi raunara
poluprovodnika integrisana kola iji je standardni napon napajanja obino
+5V (istosmjerni napon), onda sklop za napajanje treba da obezbijedi taj
napon uz odgovarajue struje. Nekad taj sklop treba da generie i neke druge
napone za odreene sklopove u raunaru.
Procesor na osnovu programa koga izvrava generie sve potrebne
upravljake signale i obavlja sve aritmetike i logike operacije na podacima
potrebne za njihovu obradu. On koordinira sve aktivnosti u raunaru i izvrava
instrukcije u potrebnom redosledu definisanom programom koga processor
izvrava. On uvijek upravlja svim ostalim sklopovima u raunaru.
Memorija ROM tipa je memorija sa stalnim (fiksnim, konstantnim)
sadrajem. Taj sadraj je definisan pri proizvodnji memorije, ne moe se
11

mijenjati i ne gubi se po iskljuivanju napajanja. Iz takve memorije se moe

jedino oitavati sadraj. Kod raunara u njoj se nalaze fiksni (konstantni)
podaci i neki programi. Kod standardnih raunara opte namjene to su samo
osnovni, tzv. usluni programi koji obezbjedjuju startovanje i samo osnovne
funkcije reunara. Kod standardnih raunara to su memorije manjeg
kapaciteta. Prilikom ukljuivanja raunara programi se uvijek poinju
izvravati prvo iz memorije ROM tipa.
Memorija RAM tipa je memorija sa promjenljivim sadrajem. Njen
sadraj se moe mijenjati upisivanjem novog sadraja. Kod takve memorije se
podaci mogu upisivati i iz nje oitavati, pa se nekad naziva i RW memorija
(Read-Write Memory). Po iskljuivanju napajanja sadraj memorije RAM tipa
se gubi. U njoj se memoriu ulazni podaci, medjurezultati i konani rezultati.
Kod raunara opte namjene u memoriju RAM tipa se unose sistemski i
korisniki programi iz sekundarne memorije i onda se iz RAM memorije
izvravaju. Kod takvih sistema se koriste memorije RAM tipa veeg
kapaciteta. Poeljno je da bude to veeg kapaciteta da bi se itav program
mogao odjednom u nju prebaciti te potom izvravati, a ne dio po dio.
Izlazni sklopovi se koriste za realizaciju komunikacije sa izlaznim
uredjajima, tj. za prenos podataka od raunara (procesora) ka izlaznim
uredjajima. Prenos moe biti paralelan ili serijski pa i takvi sklopovi mogu biti
sa paralelnim ili serijskim prenosom podataka. Oni su uvjek paralelno vezani
na magistralu, a sa izlaznim sklopovima mogu biti povezani paralelno ili
serijski u zavisnosti od koritenog naina prenosa podataka.
Ulazni sklopovi se koriste za realizaciju komunikacije sa ulaznim
uredjajima, tj. za prenos podataka od nekog ulaznog uredjaja ka raunaru
(procesoru). Prenos takodje moe biti paralelan ili serijski pa i takvi sklopovi
mogu biti sa paralelnim ili serijskim prenosom podataka. Oni su uvjek
paralelno vezani na magistralu, a sa ulaznim sklopovima mogu biti povezani
paralelno ili serijski u zavisnosti od koritenog naina prenosa podataka
Funkcionisanje raunara je bazirano na programu koji se nalazi u
operativnoj memoriji i koji se izvrava tako da procesor oitava (pribavlja) iz
operativne memorije i izvrava jednu po jednu instrukciju programa. Osnovne
faze rada raunara su:
- Oitavanje (pribavljanje) instrukcije,
- Izvravanje instrukcije.
One se naizmjenino ponavljaju dok god je raunar ukljuen.
Pojednostavljeno, funkcionisanje raunara se moe prikazati dijagramom toka
datim na sl. 4.11.

12

START

UKLJUENO
NAPAJANJE?

NE
STOP

DA
OITAVANJE
INSTRUKCIJE IZ
MEMORIJE

IZVRAVANJE
INSTRUKCIJE

PRIPREMA ZA
OITAVANJE
SLJEDEE
INSTRUKCIJE

Sl.4.11. Pojednostavljeni osnovni dijagram toka funkcionisanja raunara

4.6. PROCESOR
4.6.1. Osnovne jedinice procesora
Procesor je najvaniji dio raunara, odnosno centralni sklop raunara. On
priprema instrukcije za izvravanje tako to ih oitava iz memorije, dekoduje
njihov sadraj i izvrava instrukcije. Takodje komunicira sa memorijom i sa
ulaznim i izlaznim sklopovima kad je to potrebno, te reaguje na vanjske
upravljake signale koje dobiva od drugih dijelova raunara.
Struktura procesora se moe podijeliti u tri osnovna funkcionalna dijela,
odnosno u tri funkcionalne jedinice:
- Aritmetiko-logika (operaciona) jedinica,
- Registarska jedinica (blok registara),
- Upravljaka (kontrolna) jedinica.
13

Operaciona jedinica vri obradu podataka, tj. realizuje aritmetike i

logike operacije na podacima.
U bloku registara se memoriu podaci koji se obradjuju u procesoru,
medjurezultati i konani rezultati. On se koristi da bi se poveala brzina rada
procesora, a time i raunara. To je u sutini skup registara u kojima se
privremeno memoriu podaci i adrese koji se koriste pri izvravanju
instrukcija. Poto se blok registara nalazi u procesoru mnogo je vea brzina
upisivanja i oitavanja, odnosno koritenja podataka iz tih registara, nego kada
bi se ti podaci nalazili u operativnoj memoriji koja je izvan procesora.
Poeljno je da procesor ima to vei broj unutranjih registara, ali svaki
procesor ima tano odreen broj registara.
Upravljaka jedinica izvrava instrukcije i upravlja svim operacijama u
procesoru i u raunaru.
Opta blok-ema (arhitektura) procesora je prikazana na sl. 4.12.
ADRESNI
SIGNALI

ARITMETIKOLOGIKA
JEDINICA

REGISTARSKA
JEDINICA

SIGNALI
PODATAKA

UPRAVLJAKI
SIGNALI

UPRAVLJAKA
JEDINICA

Sl.4.12. - Opta blok-ema procesora.

Osnovne jedinice procesora su medjusobno povezane paralelno, na isti

nain kao i kod raunara. Kao i kod raunara, povezivanje jedinica procesora
se moe realizovati koritenjem registarskih veza ili koritenjem magistrale.
Iz istih razloga kao i kod raunara, za povezivanje jedinica procesora koristi se
zajednika magistrala, jer je to najjednostavnije i najjeftinije. Tako da je
organizacija procesora uglavnom bazirana na koritenju zajednike magistrale.
Procesor moe da koristi jednu ili vie magistrala. Najjednostavnija je
14

organizacija sa jednom magistralom. Kod veine procesora u standardnim

raunarima opte namjene koristi se jedna zajednika magistrala. Na sl.4.13. je
prikazana tipina blok-ema (arhitektura) procesora sa jednom internom
zajednikom magistralom.

Aritmetikologika
jedinica

Adresne
linije

Unutranji
upravljaki
signali

Zajednika
magistrala
procesora
Upravljaka
(kontrolna)
jedinica

Linije
podataka

Upravljake
linije

PROCESOR

Sl.4.13. - Tipina blok-ema procesora sa jednom internom zajednikom

magistralom.
Da bi se poveala brzina funkcionisanja procesora moe se koristiti vie
magistrala tako da postoje procesori sa vie magistrala.

4.7. INSTRUKCIJA PROCESORA

Instrukcija procesora definie operaciju koju procesor treba da realizuje pri
njenom izvravanju i skup podataka koji e se koristiti pri izvravanju te
instrukcije. Instrukcija procesora je binarni digitalni podatak koji definie
operaciju koja e se izvriti i podatke (ili operande) koji e biti koriteni i
dobiveni pri izvravanju te operacije. Za oznaavanje instrukcije procesora
koriste se jo termini instrukciona rije, rije instrukcije ili mainska
instrukcija. Instrukcije procesora ine program koji procesor izvrava. Svaki
procesor ima konaan skup instrukcija koji je definisan pri projektovanju i
15

izradi procesora. Skup instrukcija procesora definie osnovne operacije koje

procesor moe realizovati.
FORMAT INSTRUKCIJE
Instrukcija procesora se sastoji iz dva dijela koji se nazivaju:
- Operacioni dio,
- Adresni dio ili dio operanda.
Sama operacija koja e se realizovati i operandi koji e se koristiti definiu
se u posebnim poljima rijei instrukcije. Polje koje definie operaciju koja e
se realizovati naziva se operacioni dio ili operacioni kod. Drugi dio instrukcije
se naziva adresni dio ili dio operanda. Zato se kae da je format instrukcije
sastavljen od operacionog dijela i dijela koji se naziva adresni dio ili dio
operanda. Na sl.4.14. je prikazan format instrukcije procesora.

OPERACIONI
DIO

ADRESNI DIO ILI DIO

OPERANDA

Sl.4.14. - Format instrukcije procesora.

U operacionom dijelu je definisana konkretna operacija koju procesor

realizuje pri izvravanju te instrukcije. Operacije se koduju i predstavljene su
odreenim kodom. Svaka instrukcija procesora ima svoj poseban kod. Zato se
taj dio instrukcije naziva operacioni kod ili kod operacije. Broj bita u
operacionom kodu zavisi od ukupnog broja operacija koje procesor moe da
realizuje, tj. od ukupnog broja razliitih instrukcija procesora.
Drugi dio instrukcije, koji se naziva adresni dio ili dio operanda, definie
podatak (tzv. operand) koji e se koristiti pri izvravanju konkretne instrukcije.
Taj dio moe da bude sam operand ili moe da bude adresni dio koji definie
adresu operanda, tj. gdje se operand nalazi. Da li e ovaj dio da bude operand
ili adresni dio zavisi od konkretne instrukcije, odnosno od operacionog koda i
zavisi od tzv. naina adresiranja. Ako je to adresni dio onda on moe da bude
adresa operanda ili podatak na osnovu kojeg se odreuje adresa operanda. Ako
je to operand onda to moe biti sam podatak koji se koristi. Dio operanda
moe da bude veliine jedan bajt ili vie bajtova ili da uopte ne postoji, to
zavisi od konkretne instrukcije.

16

4.8. MEMORIJA
Memorije koje se koriste u raunarskim sistemima se mogu svrstati u
dvije grupe: operativna memorija i sekundarna memorija.
OPERATIVNA MEMORIJA
Operativna (radna, centralna, interna, primarna) memorija je
poluprovodnika memorija praktino izbadjena u obliku integrisanih kola
(realizovana pomou integrisanih kola). To je memorija sa direktnim
pristupom, gdje brzina pristupa ne zavisi od poloaja, odnosno adrese lokacije
kojoj se pristupa. Pristup i prenos podataka je paralelan. Ima veliku brzinu
funkcionisanja, praktino jednaku brzini procesora. Vrijeme ciklusa priblino
od nps do n10ns, zavisno od konkretno koritenih memorijskih komponenata
(memorijskih integrisanih kola). Ta memorija je obino manjeg kapaciteta
zbog relativno visoke cijene. U nju se prenose programi iz sekundarne
memorije, pa ih onda procesor oitava (pribavlja) iz operativne memorije i
izvrava instrukciju po instrukciju. Takodje, u nju se prenose podaci iz
sekundarne memorije koje procesor oitava i koristi pri izvravanju programa,
tj. pri konkretnoj obradi podataka. U operativnu memoriju procesor takodje
upisuje rezultate koje dobiva pri izvravanju programa (pri obradi podataka).
Da bi se postigla maksimalna brzina funkcionisanja sistema operativna
memorija treba da ima brzinu koja odgovara brzini rada procesora i to vei
kapacitet. Kako je cijena tako brzih memorija velikog kapaciteta visoka, u
praksi se uglavnom koriste operativne memorije neto niih brzina rada i
relativno manjih kapaciteta.
Na Sl.4.15. je dat principijelni prikaz operativne memorije. Memoriju
ine memorijske lokacije. U svakoj memorijskoj lokaciji se memorie jedan
podatak koji ima odredjen broj bita (n bita) i naziva se memorijska rije. U
svakoj memorijskoj rijei se memorie n bita, u tzv. memorijskim elijama od
kojih se sastoji memorijska lokacija. Pomou adresnih signala se adresira
(selektuje) odgovarajua memorijska rije u koju se podatak upisuje ili iz koje
se podatak oitava. Na adresne signale se dovode biti za adresiranje
memorrijskih lokacija. Ako je broj adresnih signala k onda je ukupan broj
memorijskih lokacija Km = m = 2k, a to se naziva kapacitetom memorije datim
u memorijskim lokacijama. Preko signala se dovode ili odvode signali
podataka pri njihovom upisivanju u memoriju ili pri oitavanju iz memorije.
Kapacitet memorije se moe izraziti i u broju bita i on je jednak Kb = mn =
2kn. Pomou upravljakih signala se upravlja funkcionisanjem memorije. Oni
definiu da li e podatak da se upisuje u memoriju ili e podatak da se oitava

17

iz memorije. Potrebne upravljake signale za operativnu memoriju generie

processor.
MEMORIJSKA
LOKACIJA 0
MEMORIJSKA
LOKACIJA 1
MEMORIJSKA
LOKACIJA 2
ADRESNI
SIGNALI

.
.

UPRAVLJAKI
SIGNALI

.
MEMORIJSKA
LOKACIJA (m-2)
MEMORIJSKA
LOKACIJA (m-1)

SIGNALI
PODATAKA
Sl.4.15. Principijelni prikaz operativne memorije
Operativnu memoriju praktino ine dva tipa poluprovodnikih memorija:
tzv. memorija ROM (Read Only Memory) tipa i tzv. memorija RAM (Random
Access Memory) tipa.
Memorija ROM tipa je memorija sa fiksnim (konstantnim, stalnim)
sadrajem koji se jedino moe oitavati iz te memorije. Sadraj memorije
ROM tipa se ne moe mijenjati, tj. u tu memoriju se ne mogu upisivati podaci.
Sadraj je definisan pri proizvodnji memorije, ne moe se mijenjati i ne gubi
se po iskljuivanju napajanja. Iz takve memorije se moe jedino oitavati
sadraj. Kod raunara u memoriji ROM tipa se nalaze fiksni (konstantni)
podaci i neki programi. Kod standardnih raunara opte namjene u memoriji
ROM tipa se nalaze samo osnovni, tzv. usluni programi koji obezbjedjuju
startovanje i samo osnovne funkcije raunara. Kod personalnih raunara to je
18

program koji se zove BIOS (Basic Input/Output System). Kod standardnih

raunara opte namjene memorije ROM tipa su manjeg kapaciteta. Nakon
ukljuivanja raunara programi se uvijek poinju izvravati iz memorije ROM
tipa. Kao memorija ROM tipa u praksi se realizuje i moe da se koristi
poluprovodnika memorija jednog od sljedeih tipova: ROM, PROM
(Programmable ROM), EPROM (Erasable PROM), E2PROM (Electricaly
Erasable PROM). Memorija ROM tipa se programira pri proizvodnji i njen
sadraj se ne moe mijenjati. Memoriju PROM tipa programira korisnik, a
nakon programiranja ona postaje memorija ROM tipa. Memorija EPROM tipa
se moe vie puta programirati. Kad se programira ona postaje memorija
ROM tipa. Medjutim, njen sadraj se moe izbrisati i ona se zatim moe
ponovo programirati. Kod memorije EPROM tipa sadraj se brie
osvjetljavanjem memorije ultra ljubiastom svjetlou. Kod memorije
E2PROM tipa sadraj se brie elektrinim putem. Nakon brisanja ona se moe
ponovo programirati kad postaje memorija ROM tipa. U ovu grupu spadaju
tzv. fle (flash) memorije.
Na Sl.4.16. je dat principijelni prikaz memorije ROM tipa.
MEMORIJSKA
LOKACIJA 0
MEMORIJSKA
LOKACIJA 1
MEMORIJSKA
LOKACIJA 2
ADRESNI
SIGNALI

.
.

UPRAVLJAKI
SIGNALI

SK

.
MEMORIJSKA
LOKACIJA (m-2)

T - Oitavanje
SK Selektovanje kola

MEMORIJSKA
LOKACIJA (m-1)

SIGNALI
PODATAKA
Sl.4.16. Principijelni prikaz memorije ROM tipa
19

Memorija RAM tipa je memorija iji se sadraj moe mijenjati (to je

memorija sa promjenljivim sadrajem). Sadraj memorije RAM tipa se moe
mijenjati upisivanjem novog sadraja. Kod memorije RAM tipa se podaci
mogu upisivati i iz nje oitavati, pa se takva memorija nekad naziva i RW
memorija (Read-Write Memory). Po iskljuivanju napajanja sadraj memorije
RAM tipa se gubi. U toj memoriji se memoriu ulazni podaci, medjurezultati i
konani rezultati obrade podataka u raunaru. Kod standardnih raunara opte
namjene u memoriju RAM tipa se unose sistemski i korisniki programi iz
sekundarne memorije i onda se iz RAM memorije izvravaju. Kod takvih
raunara se koriste memorije RAM tipa veeg kapaciteta. Praktino je
poeljno da memorija RAM tipa bude to veeg kapaciteta da bi se itav
program mogao u nju prebaciti (i stati) iz sekundarne memorije te potom
izvravati, a ne dio po dio. Tako bi se postigla najvea brzina izvravanja
programa i najvea brzina funkcionisanja raunara. Prema konkretnom nainu
praktinog realizovanja memorija RAM tipa moe da bude statika ili
dinamika. Dinamika memorija RAM tipa ima jednostavniju strukturu, vei
kapacitet i niu cijenu. Statika memorija RAM tipa je sloenija i skuplja, ali
se njome lake upravlja. Zbog nie cijene i veeg kapaciteta, u savremenim
raunarima opte namjene se najee koriste dinamike memorije RAM tipa.
Na Sl.4.17. je dat principijelni prikaz memorije RAM tipa.
MEMORIJSKA
LOKACIJA 0
MEMORIJSKA
LOKACIJA 1
MEMORIJSKA
LOKACIJA 2
ADRESNI
SIGNALI

UP
T

UPRAVLJAKI
SIGNALI

.
.
MEMORIJSKA
LOKACIJA (m-2)
MEMORIJSKA
LOKACIJA (m-1)

SK
UP Upisivanje podatka
T Oitavanje podatka
SK Selektovanje kola

SIGNALI
PODATAKA
Sl.4.17. Principijelni prikaz memorije RAM tipa
20

SEKUNDARNA MEMORIJA
Sekundarna (periferna, vanjska, masovna, eksterna) memorija je
memorija sa serijskim pristupom i serijskim prenosom podataka. Kod nje je
pristup podacima sekvencijalan, vrijeme pristupa zavisi od poloaja podatka u
memoriji, pa je mala brzina rada. To su memorije niske cijene i velikih
kapaciteta. Koriste se za memorisanje velikih koliina podataka ili programa.
Iz njih se programi i potrebni podaci prebacuju u operativnu memoriju RAM
tipa iz koje se programi izvravaju i pri tome koriste i obradjuju podaci.
Kao sekundarne memorije uglavnom se koriste elektromagnetne
memorije sa magnetnim povrinama. To su elektromehaniki uredjaji kod
kojih se podaci memoriu u tankim magnetnim povrinama nanesenim na
odgovarajui nosa. Nosa magnetne povrine je obino od aluminijuma ili od
plastike. Upisivanje i oitavanje se realizuje pomou tzv. magnetnih glava.
Magnetne glave se kreu iznad magnetne povrine i sekvencijalno upisuju ili
oitavaju podatke. Postoje razliite praktine konstrukcije takvih memorija
koje se medjusobno razlikuju po brzini rada, kapacitetu i cijeni.
U zavisnosti od oblika nosaa magnetne povrine koriste se i
odgovarajui nazivi za takve memorije, a to su: magnetni doboi, magnetni
diskovi, magnetne diskete, magnetne trake i magnetne kasete Neke od njih se
upotrebljavaju za memorisanje podataka i programa koji se najee koriste.
To su: magnetni diskovi i magnetne diskete. Kod njih je srednje vrijeme
pristupa od nms do n100ms, zavisno od konkretno koritene konstrukcije.
Drugi tipovi ovakvih memorija se upotrebljavaju za memorisanje velikih
koliina podataka ili programa koji se rijedje, periodino i povremeno koriste.
To su magnetne trake i magnetne kasete. One su mnogo jeftinije, ali i mnogo
sporije. Njihovo srednje vrijeme pristupa je od n100ms do ns pa i vie,
zavisno od konkretno koritene realizacije i kapaciteta.
Magnetni dobo
Magnetni dobo ili magnetni bubanj se sastoji se od cilindrinog
aluminijskog nosaa ija je spoljna povrina prevuena tankim slojem
magnetnog materijala (Sl.4.18). Dobo je postavljen na osovinu i okree se
odredjenom brzinom. Iznad magnetne povrine su postavljene magnetne
glave. One se mogu kretati jedino du doboa. Po cijeloj duini doboa
rasporeeno je vie memorijskih kanala, a svaki kanal raspolae sa vie
lokacija. Podaci se upisuju i oitavaju pomou magnetnih glava po kanalima
iznad kojih se postavljaju magnetne glave. Za svaki magnetni dobo se znaju
podaci o ukupnom broju kanala i o broju lokacija u kanalu, odnosno o
kapacitetu doboa. Upisivanje i oitavanje se vri pomou istih magnetnih
glavama koje su medjusobno fiksirane na odredjenom rastojanju. Najee je
21

za svaki kanal predviena posebna magnetna glava. Upisivanje i oitavanje se

izvodi redno, paralelno ili redno/paralelno. Kod rednog upisa svi biti iste
informacije unose se u jedan isti kanal, dok kod paralelnog upisa svaki bit se
smjeta u poseban kanal.

MAGNETNE GLAVE

Sl. 4.18 - Princip realizovanja magnetnog doboa

Brzinu funkcionisanja ovakve memorije odredjuje vrijeme pristupa

podatku, tj. vrijeme potrebno za pronalaenje traene lokacije. To vrijeme
zavisi od brzine obrtanja doboa. Vrijeme pristupa se smanjuje poveanjem
brzine obrtanja ili postavljanjem vie glava du svakog kanala. Meutim, to
poveava cijenu takvih magnetnih doboa.
Magnetni doboi su memorije sa magnetnim povrinama koje imaju
najveu brzinu funkcionisanja. Medjutim, njihova cijena je najvia.
Magnetni disk
Disk je vrstaa ploa od aluminijuma ili od tvrde plastike krunog
oblika, odredjene debljine, ije su obje strane prevuene tankim slojem
magnetnog materijala (Sl.4.19). Obino vie takvih ploa se postavlja na jednu
istu vertikalnu osovinu koja se okree odredjenom brzinom.
Za upis i oitavanje podataka koriste se takodje magnetne postavljene
iznad magnetne povrine. Za svaki disk se obino koristi po jedan par
magnetnih glava. Glave se kreu od periferije do centra diska i obrnuto. Kod
ovakvih memorija vrlo velikog kapaciteta i niske cijene esto se koristi jedna
magnetna glava za sve magnetne diskove. Medjutim, to smanjuje brzinu
funkcionisanja takve memorije. Tragove za upisivanje i oitavanje podataka
kod magnetnih diskova ine koncentrini krugovi koji se zovu kanali. Kretanje
22

glave do odreenog kanala je direktni pristup, dok se zbog rotacije diska doe
do odreene lokacije u kanalu i to je sekvencijalni pristup. Upisivanje i
oitavanje podataka vri se serijskim postupkom. Disk je podijeljen jo i na
sektore, tako da adresa memorije sadri podatak o sektoru, kanalu i lokaciji.
Na sl.4.19 je prikazan princip realizovanja memorije sa magnetnim diskovima.
Sl. 4.19a prikazuje princip realizovanja mehanizma glava i diskova, a Sl.4.19b
principijelno prikazuje magnetni disk sa sektorima i kanalima.

MAGNETNE GLAVE

DISKOVI
SEKTOR
KANAL

(a)

(b)

Sl. 4.19 - Princip realizovanja magnetnog diska

Magnetni diskovi su memorije sa magnetnim povrinama koje imaju
manju brzinu funkcionisanja od magnetnih doboa. Medjutim, njihova cijena
je znatno nia.
Postoji magnetni disk na savitljivoj podlozi od plastike, koji je postavljen
u plastino kuite i koji nije fiksan ve je prenosiv. Na kuitu postoji otvor
za direktan pristup magnetne kanalima. Takav disk se naziva magnetna
disketa.
Magnetna traka
Magnetna traka je namijenjena za memorisanje vrlo velikih koliina podataka.
Memorijski medijum je tanak magnetni sloj koji je nanijet na tanku traku od
poliestera odredjene irine. Mehanika konstrukcija je takva da se omogui
upisivanja i oitavanja podataka tako to se traka kree (Sl.4.20). Upisivanje i
oitavanje podataka se vri pomou magnetnih glava koje su postavljene iznad
23

trake i fiksirane, a traka se kree Upisivanje ili oitavanje podataka se vri

serijski ili serijsko/paralelnim postupkom. Memorisane informacije grupisane
su po blokovima koji su razdvojeni praznim meublokovima. Na Sl. 4.20 je
prikazan princip realizovanja memorije sa magnetnom trakom. Sl.4.20a
prikazuje princip realizovanja mehanizma glava i koturova, a Sl.4.20b
principijelno prikazuje magnetnu traku sa blokovima. Istovremeno upisivanje
vie bita slogova u memorijske kanale zahtijeva onoliko magnetnih glava
koliko slog ima bita.

DVOSTRUKA
MAG. GLAVA

REZERVOAR
TRAKE

TRAKA
(a)
K
8
4
2
1

BLOK 2

BLOK 1
(b)

Sl. 4.20. Princip realizovanja memorije sa magnetnom trakom

Magnetna traka je memorija sa sekvencijalnim pristupom. Ona moe
imati najvei kapacitet (eljeni kapacitet), ali joj je brzina vrlo niska i
najmanja od svih magnetnih memorija. Medjutim, cijena takvih memorija je
najnia.
Praktino postoje tri tipa magnetnih traka: na koturovima, u kasetama i u
patronima.
Za memorisanje velikih koliina podataka ili programa koji se rjedje
koriste sve vie se koriste ovakve memorije drugih tipova. Tu spadaju
memorijske jedinice optikog tipa i memorijske jedinice poluprovodnikog
tipa.

24

Kod memorija optikog tipa se koriste optike tehnologije i primjenjuju

se tzv. optiki diskovi poznati pod nazivima CD ROM ili DVD. To su diskovi
od plastinog materijala. Kod njih se za upisivanje i oitavanje koriste optiki
signali, odnosno laserski signali. Podaci se upisuju pomou laserskih zraka.
Oitavanje podataka se takodje realizuje pomou laserskih zraka. Imaju vrlo
visoke kapacitete i jako nisku cijenu.
Kod memorija poluprovodnikog tipa se koriste poluprovodnike
tehnologije (integrisana kola) i primjenjuju se tzv. fle (flash) memorije. To su
u stvari poluprovodnike memorije E2PROM tipa ili tzv. fle memorijski
stikovi. One se upisuju tako to im se sadraj programira elektrinim putem.
Nakon programiranja se ponaaju kao memorije ROM tipa. Brisanje se vri
elektrinim putem, a upisivanje novog sadraja se realizuje ponovnim
programiranjem. Kapaciteti takvih memorija stalno se poveavaju, a cijena
opada.
KE MEMORIJA
Da bi se to vie poveala brzina funkcionisanja raunara, a da se ne bi
suvie poveali trokovi potrebni za brze operativne memorije velikih
kapaciteta, u savremenim raunarima se koristi jedan pristup poznat pod
nazivom ke memorija (cache memory) ili skrivena memorija.
U osnovi, ke memorija je vrlo brza poluprovodnika memorija RAM tipa
koja se nalazi izmedju operativne memorije i procesora. Ona se koristi kao
bafer izmedju procesora i velike operativne memorije RAM tipa. Njena brzina
je vrlo velika, jednaka brzini koju zahtijeva procesor. U tom sluaju se mogu
koristiti sporije i jeftinije, pa i veeg kapaciteta, operativne memorije.
Pri funkcionisanju raunara, potrebni programi i podaci se prenose iz
sekundarne memorije u operativnu memeriju, a zatim u ke memoriju.
Procesor oitava programe i podatke iz ke memorije, te upisuje rezultate u
ke memoriju, maksimalnom brzinom. Tako se poveava ukupna brzina rada
procesora i raunara. Na Sl.4.21 je prikazan princip koritenja ke memorije.
Uz odgovarajuu organizaciju ovako se moe postii da efektivna brzina
mnogo sporije i jeftinije operativne memorije bude priblino jednaka brzini
rada ke memorije (ili vie od 80% njene brzine).
Medjutim, zbog njene velike brzine, cijena ke memorije je jako visoka.
Zbog toga su ke memorije obino mnogo manjeg kapaciteta od operativne
memorije. Medjutim, zbog manje brzine koritene operativne memorije ona je
manje cijene pa se moe koristiti vrlo velikog kapaciteta, a da se ne povea
ukupna cijena raunara.
25

Da bi se poveala brzina rada i smanjila cijena ovaj princip se koristi i na

nekim drugim mjestima u raunaru, npr. postoji video ke memorija. Takodje
se upotrebljava i u samom procesoru, tako da mnogi procesori posjeduju
internu ke memoriju.

PROCESOR

KE
MEMORIJA

OPERATIVNA
MEMORIJA

SEKUNDARNA
MEMORIJA

Sl.4.21 - Princip koritenja ke memorije.

4.9. ULAZNI I IZLAZNI SKLOPOVI

Ulazni i izlazni sklopovi koji se koriste u raunarskim sistemima se mogu
podijeliti u tri grupe:
1. U/I sklopovi za paralelni prenos,
2. U/I sklopovi za serijski prenos,
3. U/I sklopovi za posebne namjene.
Svi oni se paralelno povezuju sa zajednikom magistralom raunara.
Nain povezivanja sa perifernim jedinicama i tip U/I sklopa koji e se koristiti
zavisi od konkretne periferne jedinice sa kojom se vri povezivanje. U jednom
trenutku se moe prenositi samo jedan podatak u jednom smijeru, pa postoje
posebno ulazni, a posebno izlazni sklopovi. U raunarima se obino koriste
sloeniji sklopovi koji mogu realizovati i ulazni i izlazni prenos, pa se nazivaju
ulazno-izlazni (U/I) sklopovi.
U/I sklopovi za paralelni prenos
Koriste se za povezivanje i komunikaciju sa perifernim jedinicama koje
zahtijevaju paralelni prenos podataka. Paralelni prenos se koristi kada je
potrebno prenositi velike koliine podataka, vrlo velikim brzinama, na manja
rastojanja. Najjednostavniji takvi sklopovi su tzv. U/I portovi. Mnogo
sloeniji, sa vie mogunosti, sa mogunou programske izmjene naina rada,
koji se mnogo ee koriste su programabilni U/I sklopovi.
26

U/I sklopovi za serijski prenos

Upotrebljavaju se za povezivanje i komunikaciju sa perifernim jedinicama
koje zahtijevaju serijski prenos podataka. Serijski prenos se koristi kada je
potrebno prenositi manje koliine podataka, manjim brzinama, na vea
rastojanja. To su sloeniji programabilni sklopovi za serijski prenos podataka.
Postoje dva tipa serijskog prenosa: asinhroni i sinhroni. Zbog toga takvi U/I
sklopovi uglavnom omoguavaju realizovanje bilo kojeg od ta dva tipa
serijskog prenosa podataka. To su tzv. univerzalni sinhroni/asinhroni
prijemnici/otpremnici
(USART Universal Sinhronous/Asinhronous
Receiver/Transmiter).
U/I sklopovi za posebne namjene
To su sloeni sklopovi projektovani i realizovani tako da se mogu koristiti
za povezivanje, komunikaciju i upravljanje sa pojedinim U/I perifernim
jedinicama ili za upravljanje nekim operacijama u raunaru. Takvi sklopovi se
nazivaju U/I upravljakim sklopovima ili U/I kontrolerima. Tako u praksi
postoje kontroler diska, kontroler diskete, kontroler magnetne kasete, kontroler
video monitora, kontroler tastature, kontroler prioriteta prekida, DMA
kontroler.
4.10. NAINI U/I PRENOSA
Da bi mogao realizovati bilo koji koristan posao raunar mora da
komunicira sa okolinom. Podatak ili informacija se tipino prihvara od nekog
ulaznog uredjaja, zatim se obradjuje i onda se rezultat obrade alje na jedan ili
vie izlaznih uredjaja. Prenos podataka izmedju raunara (procesora) i uredjaja
koji su izvan raunara se naziva U/I prenosom. Da bi se takav prenos podataka
mogao ispravno obaviti, povezivanje izmedju procesora i vanjskih sklopova i
vanjskih uredjaja mora biti potpuno definisano. Funkcionisanje U/I uredjaja je
obino nezavisno od funkcionisanja raunara, pa procedura U/I prenosa mora
biti tako prilagodjena da izvri sinhronizacija izmedju procesora i U/I uredjaja
za vrijeme prenosa podataka.
U raunarskim sistemima se koriste tri osnovna tipa prenosa podataka
izmedju raunara i perifernih jedinica (tzv. ulazni ili izlazni prenos, odnosno
U/I prenos), zavisno od metoda kontrole (upravljanja) i sinhronizacije u toku
prenosa podataka. To su:
1. U/I prenos pod upravljanjem programa (programirani U/I prenos),
2. U/I prenos pod upravljanjem prekida (prekidni U/I prenos),
3. U/I prenos direktnim pristupom memoriji (DMA prenos).
27

U jednom trenutku uvijek se prenosi samo jedan podatak, samo u jednom

smijeru, pa postoji ulazni prenos (U prenos) ili izlazni prenos (I prenos).
Smijer prenosa se uvijek posmatra sa strane raunara. Kako su naini prenosa
u principu isti bez obzira da li se radi o ulaznom ili izlaznom prenosu onda se
vrlo esto govori o ulazno/izlaznom prenosu (U/I prenosu).
U/I PRENOS POD UPRAVLJANJEM PROGRAMA
Ovakav nain U/I prenosa se realizuje za vrijeme izvravanja programa,
odnosno za vrijeme izvravanja ulaznih ili izlaznih instrukcija procesora u
program koji se izvrava. Svaki procesor posjeduje takve ulazne i izlazne
instrukcije (U/I instrukcije) namijenjene za prenos podataka. Ovakav nain U/I
prenosa se koristi kada se prenose manje koliine podataka i kada su potrebne
manje brzine prenosa (za komunikaciju sa sporijim U/I uredjajima).
U/I prenos pod upravljanjem programa, u zavisnosti od odnosa i naina
sinhronizacije izmedju procesora i vanjskih U/I sklopova i uredjaja, dijeli se
na:
1. Bezuslovni ili sinhroni U/I prenos,
2. Uslovni ili asinhroni U/I prenos.
Bezuslovni U/I prenos
Taj nain U/I prenosa se koristi za komunikaciju sa takvim U/I
jedinicama ije ponaanje je poznato i stalno, odnosno koje su uvijek spremne
za komunikaciju. Takve U/I jedinice moraju biti spremne za komunikaciju u
trenutku izvravanja U/I instrukcija u programu. Zbog jednostavnosti ovakav
nain U/I prenosa zahtijeva minimalne programe i sklopove za realizovanje
komunikacije. Medjutim, u praksi se dosta rijetko koristi jer nema mnogo U/I
uredjaja koji su uvijek spremni za komunikaciju kada je to potrebno
realizovati. Na sl.4.22 je prikazan princip realizovanja bezuslovnog U/I
prenosa podataka.

U/I PRENOS (ULAZNA ILI IZLAZNA INSTRUKCIJA)

U/I PRENOS (ULAZNA ILI IZLAZNA INSTRUKCIJA)

Sl.4.22. Princip realizovanja bezuslovnog U/I prenosa podataka

28

Uslovni U/I prenos

U praksi se uglavnom koristi ovakav nain U/I prenosa pod upravljanjem
programa jer su U/I uredjaji najee takvi da nisu uvjek spremni za
komunikaciju. Kod takvog U/I prenosa prije realizacije prenosa procesor
ispituje stanje U/I uredjaja, odnosno provjerava da li je U/I uredjaj spreman za
prenos. To se realizuje u okviru programa koji se izvrava. Ako U/I uredjaj
nije spreman za komunikaciju onda se eka da on bude spreman. Programski
se zatvori tzv. petlja ekanja i uzastopno ispituje stanje U/I uredjaja. Kada je
U/I uredjaj spreman realizuje se U/I prenos podatka, odnosno izvrava se U/I
instrukcija za prenos podatka. U sluaju da je U/I uredjaj spor na ovaj nain se
gubi dosta vremena.
Utvrdjivanje da li je U/I uredjaj spreman za komunikaciju vri se
ispitivanjem stanja U/I uredjaja. Svaki U/I uredjaj ima jedan bit, tzv bit stanja
U/I uredjaja, koji pokazuje da li je U/I uredjaj spreman za prenos podatka. Taj
bit stanja se postavlja kada je U/I uredjaj spreman za prenos podatka, a brie se
kada U/I uredjaj nije spreman za realizovanje prenosa podatka. Procesor svaki
put prije prenosa podatka ispituje stanje tog bita i tako utvrdjuje da li se moe
realizovati U/I prenos ili ne. Na sl.4.23 je prikazan princip realizovanja
uslovnog U/I prenosa podataka.

NE

U/I UREDJAJ
SPREMAN?
DA

U/I PRENOS
(ULAZNA ILI IZLAZNA INSTRUKCIJA)

Sl.4.23. Princip realizovanja uslovnog U/I prenosa podataka

Ako u sistemu postoji vie U/I uredjaja koji na ovaj nain komuniciraju
sa procesorom, odnosno koji koriste takav nain U/I prenosa, onda se koristi
tehnika tzv. prozivanja ili ciklikog ispitivanja stanja U/I uredjaja. Procesor
periodino cikliki ispituje bit stanja svakog U/I uredjaja i ispituje da li U/I
uredjaj zahtjeva U/I prenos (da li je spreman za U/I prenos). Ako ispitivani U/I
uredjaj ne zahtjeva komunikaciju procesor prelazi na ispitivanje sljedeeg U/I
29

uredjaja. Ako neki od U/I uredjaja zahtjeva prenos (odnosno opsluivanje)

procesor prelazi na izvravanje programa za realizaciju prenosa sa tim U/I
uredjajem (za opsluivanje tog U/I uredjaja). Nakon ispitivanja (prozivanja)
svih U/I uredjaja prostupak se ponavlja tako da program realizuje petlju
prozivanja. To je principijelno prikazano na sl.4.24.

U/I UREDJAJ 1
SPREMAN?
NE

U/I UREDJAJ 2
SPREMAN?
NE

U/I UREDJAJ N
SPREMAN?
NE

DA

U/I PRENOS
(PROGRAM ZA OPSLUIVANJE U/I
UREDJAJA 1)

DA

U/I PRENOS
(PROGRAM ZA OPSLUIVANJE U/I
UREDJAJA 2)

DA

U/I PRENOS
(PROGRAM ZA OPSLUIVANJE U/I
UREDJAJA N)

Sl.4.24. Princip realizovanja programske petlje prozivanja U/I uredjaja

30

U/I PRENOS POD UPRAVLJANJEM PREKIDA

Ukoliko U/I prenos pod upravljanjem programa ne zadovoljava zahtjeve
zbog nepoznavanja tanih vremena odziva U/I uredjaja, zbog suvie gubljenja
vremena u petljama ekanja, zbog sporosti u prozivanju pojedinih U/I
uredjaja, onda se koristi U/I prenos pod upravljanjem prekida. Kod takvog
naina prenosa nema ekanja na spremnost U/I uredjaja ve procesor izvrava
tekui program, a jedino kada je U/I uredjaj spreman za prenos prekida se
izvravanje tekueg programa i realizuje se U/I prenos. Faktiki i ovdje je
prenos pod upravljanjem programa, ali se U/I prenos inicira pod uticajem
prekida od strane U/I uredjaja. Zahtjev za prekid generie U/I uredjaj kada
postavi bit stanja U/I uredjaja (kada je spreman za U/I prenos). Na zahtjev U/I
uredjaja procesor prekida izvravanje tekueg programa i prelazi na
izvravanje tzv. programa za obradu prekida. U okviru tog programa se
obavlja U/I prenos podataka. Na sl.4.25 je prikazan princip realizovanja U/I
prenosa pod upravljanjem prekida.
PROGRAM U
IZVRAVANJU
PROGRAM ZA
OBRADU PREKIDA
(U/I PRENOS)

ZAHTJEV ZA
PREKID

Sl.4.25. Princip realizovanja U/I prenosa pod upravljanjem prekida

Struktura prekida omoguava da procesor reaguje na asinhrone
dogadjaje, odnosno na zahtjeve od U/I uredjaja, a da ne eka u petlji u kojoj
ispituje stanje U/I uredjaja. Svaki procesor ima jedan ili vie ulaznih
upravljakih linija zahtjeva za prekid preko kojih U/I uredjaji i odgovarajui
U/I sklopovi zahtjevaju opsluivanje, odnosno postavljaju zahtjeve za prekid.
Takodje, procesori imaju izlaznu upravljaku liniju odobrenja prekida. Signal
na toj liniji signalizira da je zahtjev za prekid prihvaen od strane procesora.
Takodje, procesor ima mogunost da ne prihvati zahtjev za prekid. Za to se
koristi jedan bit, tzv. bit maske prekida pomou koga se omoguava ili
onemoguava prihvatanje zahtjeva za prekid. Taj bit se automatski postavlja
nakon to je zahtjev za prekid prihvaen i odobren. Tako se onemoguava
prihvatanje novih zahtjeva za prekid dok se ne zavri obrada prihvaenog
zahtjeva. Bit maske prekida se brie automatski po zavrrtku obrade prekida.
Tako se omoguava prohvatanje novih zahtjeva za prekid. Bit maske prekida
se moe i programski postavljati i brisati.
31

Postupak obrade prekida obino obuhvata sljedee aktivnosti:

U/I uredjaj generie zahtjev za prekid i alje ga na procesor,
Ako prihvata zahtjev za prekid procesor na kraju izvravanja tekue
instrukcije generie signal potvrde prihvatanja prekida i onemoguava
prihvatanje sljedeih prekida,
Memoriu se u memoriju koja se naziva stek (stack) tekui sadraji
registara procesora,
Prelazi se na izvravanje odgovarajueg programa za obradu prekida,
Po izvravanju programa za obradu prekida vraa se na izvravanje
prekinutog (tekueg) programa od mjesta gdje je njegovo izvravanje
prekinuto tako to se iz steka obnove memorisani sadraji svih
registara procesora, a istovremeno se omogui prihvatanje novih
zahtjeva za prekid.

U zavisnosti od toga da li se u toku izvravanja programa za obradu

prekida moe prihvatiti i opsluivati drugi zahtjev za prekid postoje tzv.:
jednonivovski prekidi i vienivovski prekidi.
Jednonivovski ili jednostruki prekidi su u sluaju kada se ne
dozvoljava da neki drugi U/I uredjaj prekine obradu prekida koji je u toku. U
tom sluaju se po prihvatanju zahtjeva za prekid postavlja bit maske prekida
za onemoguavanje prihvatanja drugih zahtjeva za prekid koji stoji postavljen
sve dok se ne zavri obrada tog prekida. Nakon toga se bit maske brie i
omoguava se prihvatanje zahtjeva za prekid od nekog drugog U/I uredjaja.
Princip realizovanja jednonivovskih prekida je prikazan na sl. 4.26.
PROGRAM U
IZVRAVANJU
PROGRAM ZA
OBRADU PREKIDA 1
(U/I PRENOS)

ZAHTJEV ZA
PREKID 1

PROGRAM U
IZVRAVANJU
PROGRAM ZA
OBRADU PREKIDA 2
(U/I PRENOS)

ZAHTJEV ZA
PREKID 2

Sl.4.26. Princip realizovanja jednonivovskih prekida

32

Vienivovski ili viestruki prekidi su u sluaju kada se omogui da se

za vrijeme izvravanja obrade jednog zahtjeva za prekid prihvati zahtjev za
prekid od nekog drugog U/I uredjaja koji ima vii nivo prioriteta od tekueg
prekida. To su tzv. prekidi sa prioritetima, gdje U/I uredjaj koji ima vii
prioritet moe da prekine obradu prekida U/I uredjaja koji ima nii prioritet.
Zahtjev za prekid vieg prioriteta prekida obradu prethodnog prekida. Po
zavretku obrade prekida vieg prioriteta nastavlja se obrada prekida nieg
nivoa prioriteta od mjesta gdje je ta obrada prekinuta. Da bi se to omoguilo
treba sauvati stanja registara procesora iz obrade prethodnog prekida i
obnoviti ih po zavretku obrade prekida vieg prioriteta. Za to se koristi tzv.
stek memorija. Princip realizovanja vienivovskih prekida je prikazan na sl.
4.27.
PROGRAM
ZA OBRADU
PREKIDA 1

PROGRAM U
IZVRAVANJU
ZAHTJEV ZA
PREKID 1

PROGRAM
ZA OBRADU
PREKIDA 2

ZAHTJEV ZA
PREKID 2

NASTAVAK
PROGRAMA
ZA OBRADU
PREKIDA 1

NASTAVAK
PROGRAMA U
IZVRAVANJU

Sl.4.27. Princip realizovanja vienivovskih prekida

Ako je mogue da se istovremeno pojavi vie zahtjeva za prekid onda
se uvodi struktura prekida sa prioritetom. Svakom U/I uredjaju koji moe
postaviti zahtjev za prekid se dodjeljuje odredjeni nivo prioriteta. U/I uredjaj
sa viim nivoom prioriteta moe da prekine obradu zahtjeva za prekid onog
U/I koji ima nii nivo prioriteta.Takodje, u sluaju istovremene pojave
zahtjeva za prekid od dva ili vie U/I uredjaja prihvatie se onaj zahtjev koji
ima najvii prioritet.
Kada se pojavi zahtjev za prekid procesor treba da utvrdi koji U/I
uredjaj je postavio zahtjev za prekid i koji program za obradu prekida treba
izvriti. Postoje dva naina utvrdjivanja koji U/I uredjaj zahtjeva prekid, a to
su:
33

- metoda prozivanja U/I uredjaja,

- metoda vektorskih prekida.
Metoda prozivanja U/I uredjaja
Slina je metodi prozivanja U/I uredjaja koja se koristi i koja je
opisana kod U/I prenosa pod upravljanjem programa. Nakon prihvatanja
zahtjeva za prekid procesor programski ispituje bit stanja U/I uredjaja da bi se
utvrdilo koji U/I uredjaj je postavio zahtjev za prekid. Taj bit stanja U/I
uredjaja je istovremeno i bit zahtjeva za prekid tog uredjaja. Ispitivanjem bita
zahtjeva za prekid U/I uredjaja se provjerava da li je on postavio zahtjev za
prekid. Ako je taj U/I uredjaj postavio zahtjev za prekid onda se prelazi na
izvravanje programa za obradu prekida tog U/I uredjaja. Ako taj U/I uredjaj
nije postavio zahtjev za prekid prelazi se na ispitivanje bita zahtjeva za prekid
sljedeeg U/I uredjaj. To se ponavlja dok se ne utvrdi koji U/I uredjaj je
postavio zahtjev za prekid. Pri tome je prema redosledu ispitivanja pojedinih
U/I uredjaja definisan i prioritet pojedinih U/I uredjaja. Za svaki U/I uredjaj se
tano zna adresa na kojoj poinje program za obradu tog prekida. Po
utvrdjivanju U/I uredjaja koji je postavio zahtjev za prekid procesor prelazi na
izvravanje odgovarajueg programa za obradu prekida od njegove poetne
adrese.
Metoda vektorskih prekida
Kod metode vektorskih prekida poetnu adresu programa za obradu
prekida generie sam U/I uredjaj koji je postavio zahtjev za prekid. Kada
dobije i prihvati zahtjev za prekid od nekog U/I uredjaja procesor generie
izlazni signal potvrde prihvatanja prekida koji se vodi na sve U/I uredjaje koji
mogu postaviti zahtjev za prekid. Kada dobije taj signal U/I uredjaj koji je
postavio zahtjev za prekid obezbjedjuje tzv. vektor prekida koji se oitava iz
U/I uredjaja i prenosi u procesor. Vektor prekida pokazuje koji U/I uredjaj je
postavio zahtjev za prekid i definie poetnu adresu programa za obradu tog
prekida. Vektor prekida je adresa ili podatak koji definie adresu poetka
programa za obradu prekida konkretnog U/I uredjaja. Kada oita vektor
prekida iz U/I uredjaja koji je postavio zahtjev za prekid procesor automatski
prelazi na izvravanje odgovarajueg programa za obradu tog prekida od
poetne adrese tog programa za obradu prekida. Tako se direktno identifikuje
U/I uredjaj koji je postavio zahtjev za prekid i automatski prelazi na obradu
tog zahtjeva za prekid. Koritenjem metode vektorskih prekida se mnogo bre
utvrdjuje koji U/I uredjaj je postavio zahtjev za prekid i predje na obradu tog
zahtjeva nego kod metode prozivanja U/I uredjaja. Razlog je u tome to se ne
gubi vrijeme na prozivanje U/I uredjaja i utvrdjivanje koji U/I uredjaj je
postavio zahtjev. Medjutim, potrebni su sloeniji sklopovi za realizovanje
metode vektorskih prekida jer U/I uredjaj treba da obezbijedi vektor prekida.
34

Prednosti U/I prenosa pod upravljanjem prekida su brzi odgovori

procesora nakon generisanja zahtjeva za prenose (zahtjeva za prekide) od
strane U/I uredjaja. Zbog toga se koriste u sistemima koji rade u realnom
vremenu.
Nedostaci U/I prenosa pod upravljanjem prekida su to zahtjeva
dodatne sklopove u sluaju pojave istovremenih i prekida u vie nivoa, pri
svakoj obradi zahtjeva za prekid procesor gubi vrijeme za prelazak i povratak
iz programa za obradu prekida i memorisanje tekuih sadraja registara
procesora, sam U/I prenos je ipak pod upravljanjem programa (realizuje se pri
izvravanju U/I instrukcija u programu za obradu prekida) a jedino se inicira
zahtjevom za prekid.

U/I PRENOS DIREKTNIM PRISTUPOM MEMORIJI

U/I prenos pod upravljanje prekida omoguava vee brzine prenosa
podataka nego U/I prenos pod upravljanjem programa. Medjutim, u sluaju
estih zahtjeva za U/I prenos ili prenosa veih blokova podataka dolazi do
usporavanja prenosa podataka jer se gubi vrijeme na opsluivanje zahtjeva za
prenose. Potrebno je realizovati utvrdjivanje koji U/I uredjaj je postavio
zahtjev za prekid, prelazak na odgovarajui program za obradu prekida,
memorisanje i vraanje tekuih stanja registara procesora, povratak iz
programa za obradu prekida. Sve to usporava U/I prenose. To, takodje,
usporava i izvravanje glavnog (tekueg) programa.
Kada je potrebno realizovati vrlo brze U/I prenose i kada se prenose
velike koliine podataka praktino se najee koristi U/I prenos direktnim
pristupom memoriji. Taj prenos je poznat i pod skraenim nazivom DMA
(Direct Memory Access) prenos. Pomou njega se realizuje brz prenos
podataka direktno izmedju operativne memorije i U/I uredjaja, bez uea
procesora. U/I prenos se realizuje bez programskog upravljanja. Brzina
prenosa je odredjena brzinom funkcionisanja memorije i U/I uredjaja. DMA
prenos omoguava najvee brzine U/I prenosa i koristi se u situacijama kada je
to potrebno i kada se prenose velike koliine podataka velikom brzinom.
Za realizovanje DMA prenosa uglavnom se koristi poseban upravljaki
sklop, tzv. DMA upravljaki sklop ili DMA kontroler. Taj sklop upravlja
prenosom podataka direktno izmedju operativne memorije raunara i
konkretnog U/I uredjaja sa kojim se realizuje DMA prenos. Procesor ne
uestvuje u takvom U/I prenosu i uglavnom je tada procesor neaktivan i
zaustavljen. Na sl.4.28 je prikazana osnovna principijelna organizacija DMA
prenosa.

35

PROCESOR

OPERATIVNA
MEMORIJA

MAGISTRALA RAUNARA

U/I SKLOP

DMA
UPRAVLJAKI
SKLOP

U/I UREDJAJ

Sl.4.28. Princip organizacije DMA prenosa

Procesor i DMA upravljaki sklop su povezani na magistralu raunara
i oba koriste magistralu za svoje operacije. Pri DMA prenosu podataka koristi
se magistrala raunara. Za vrijeme izvravanja programa i za vrijeme U/I
prenosa podataka pod upravljanjem procesora (U/I prenos pod upravljanjem
programa i U/I prenos pod upravljanjem prekida) DMA upravljaki sklop je
neaktivan i odvojen od magistrale raunara tako to su mu izlazi postavljeni u
stanje visoke impedanse. Tada procesor koristi magistralu i U/I prenos
izmedju U/I uredjaja i procesora se realizuje preko U/I sklopa i magistrale.
Pri DMA prenosu DMA upravljaki sklop preuzima koritenje
magistrale. DMA upravljaki sklop se povezuje na magistralu, a procesor se
odvaja od magistrale postavljanjem svojih izlaza u stanje visoke impedanse.
DMA upravljaki sklop tada upravlja U/I prenosom podataka i podaci se
prenose direktno izmedju U/I uredjaja i operativne memorije preko DMA
upravljakog sklopa i magistrale raunara.
Svaki procesor posjeduje ulaz zahtjeva za DMA prenos na koji se
dovodi signal zahtjeva od U/I uredjaja koji trai realizaciju DMA prenosa.
Kada prihvati zahtjev za DMA prenos i kada oslobodi magistralu za koritenje
za DMA prenos procesor generie izlazni signal potvrde prihvatanja zahtjeva
za DMA prenos. Taj signal se vodi na U/I uredjaj koji je postavio zahtjev kao
potvrda da je zahtjev prihvaen i da e se potom realizovati DMA prenos
podataka.
36

S obzirom na konkretan nain realizovanja DMA prenosa postoji

nekoliko tehnika DMA prenosa:
- DMA prenos zaustavljanjem procesora,
- DMA prenos tzv. kradjom ciklusa,
- DMA prenos kradjom ciklusa kada je procesor zaustavljen
(kombinacijom prethodnih tehnika),
- DMA prenos multipleksiranjem DMA operacija i operacija procesora.
DMA prenos zaustavljanjem procesora
To je najjednostavnija metoda realizovanja DMA prenosa podataka.
Kada je potrebno realizovati DMA prenos podataka vanjski U/I uredjaj koji to
zahtjeva postavlja zahtjev za DMA prenos na odgovarajui ulaz procesora.
Procesor zavrava tekuu instrukciju i postavlja svoje izlaze prema adresnoj
magistrali i magistrali podataka u stanje visoke impedanse. DMA upravljaki
sklop preuzima na upravljanje magistralu raunara i upravljanje prenosom
podataka dok god je to potrebno (dok postoji signal zahtjeva za DMA prenos).
Po zavretku DMA prenosa U/I uredjaj deaktivira (vraa na nizak nivo) signal
zahtjeva za DMA prenos. DMA upravljaki sklop se tada deaktivira i odvaja
od magistrale. Procesor preuzima na koritenje magistralu i nastavlja dalje
normalno izvravanje programa. Kako je svo vrijeme realizovanja DMA
prenosa podataka procesor zaustavljen to dovodi do usporavanja izvravanja
tekueg programa koji se izvrava.
DMA prenos kradjom ciklusa
Kod te tehnike procesor se ne zaustavlja kompletno za vrijeme svih U/I
prenosa podataka, kao to je to sluaj u prethodnoj metodi. Ovdje procesor
samo povremeno obustavlja izvravanje instrukcija. To omoguava DMA
upravljakom sklopu da za U/I prenos iskoristi te vrlo kratke vremenske
intervale. Naime, pri postojanju signala zahtjeva za DMA prenos procesor
zavri tekuu instrukciju, pa se onda izvri DMA U/I prenos jednog podatka,
onda procesor izvri sljedeu instrukciju, pa se zatim izvri DMA U/I prenos
sljedeeg podatka, itd. To se ponavljaj dok god postoji signal zahtjeva za
DMA prenos, odnosno dok se ne prenesu svi podaci. Nakon toga procesor
nastavlja normalno izvravanje programa. Ovakav nain DMA prenosa se
odraava na smanjivanje brzine izvravanja tekueg programa koga procesor
izvrava. Pri njemu se nakon izvravanja jedne instrukcije vri U/I prenos
jednog podatka ime se krade jedan ciklus izvravanja instrukcije i odgadja
izvravanje naredne instrukcije za jedan ciklus. Medjutim, procesor se ne
zaustavlja za svo vrijeme U/I prenosa, kao to je to sluak kod prethodne
tehnike, tako da se ovdje manje usporava izvravanje tekueg programa koga
procesor izvrava.
37

DMA prenos kradjom ciklusa kada je procesor zaustavljen

Ta tehnika realizovanja DMA prenosa je kombinacija prethodne dvije
tehnike DMA prenosa. Kod te tehnike se procesor zaustavlja za vrijeme koje
je potrebno za prenos jednog podatka, a zatim se izvrava jedna instrukcija i
tako redom, dok god postoji signal zahtjeva za DMA prenos. Kada se procesor
zaustavi onda se krade jedan ciklus za prenos jednog podatka, pa se procesor
opet aktivira. Zbog kradje ciklusa i ovdje se usporava izvravanje tekueg
programa.
DMA prenos multipleksiranjem DMA operacija i operacija procesora
Takva tehnika realizovanja DMA prenosa omoguava najveu brzinu
realizovanja U/I prenosa podataka i najveu brzinu izvravanja tekueg
programa. Kod te metode procesor se ne zaustavlja niti smanjuje brzinu
izvravanja instrukcija (tekueg progama) uz istovremeno realizovanje U/I
prenosa podataka. Operacije procesora i operacije DMA upravljakog sklopa
se multipleksiraju tako da za vrijeme jedne faze takt signala procesor pristupa
memoriji i magistrali i izvrava instrukciju, a za vrijeme druge faze takt
signala (kada procesor ne pristupa memoriji) memoriji i magistrali pristupa
DMA upravljaki sklop i realizuje U/I prenos podatka. Tako nema
usporavanja funkcionisanja procesora, pa se postie maksimalna brzina U/I
prenosa i maksimalna brzina izvravanja programa. Medjutim, to je
najsloenija tehnika DMA prenosa koja zahtijeva sloenije sklopove. Rjedje se
praktino koristi od prethodnih tehnika DMA prenosa podataka.

38

5. SOFTVER RAUNARSKIH SISTEMA

Softver ili programsku opremu raunarskih sistema ine svi programi koji
se izvravaju na raunaru, a koriste se za razliite namjene. S obzirom na
funkciju i namjenu konkretnih programa, softver (programska oprema)
raunarskih sistema se moe podijeliti na:
1. softver za razvoj programa,
2. softver za dijagnostiku,
3. operativni softver.

5.1. SOFTVER ZA RAZVOJ PROGRAMA

Softver za razvoj programa ine svi programi koji se koriste za razvoj i
izradu drugih, korisnikih (aplikativnih) programa. Jedna od osnovnih
namjena i oblasti koritenja raunara je razvoj programa za razliite potrebe i
razliite primjene. Te programe razvijaju i izvravaju korisnici raunara u
skladu sa svojim potrebama, pa se zato takvi programi nazivaju korisniki
programi ili korisniki softver. Kako se njihovim koritenjem rjeavaju
odreeni konkretni problemi, odnosno namijenjeni su za odreene konkretne
primjene ili aplikacije, koristi se jo i termin aplikativni programi ili
aplikativni softver. Takvi programi se piu koritenjem odreenih simbola i
pravila za koritenje tih simbola koji su slini pisanju u standardnim jezicima,
kao npr. u engleskom jeziku, pa se nazivaju programskim jezicima.
Glavne komponenete softvera za razvoj programa su programi koji se
nazivaju:
1. editor,
2. asembler,
3. programi prevodioci.

Editor
To je program koji se koristi za pisanje programa u asemblerskom ili
nekom viem programskom jeziku. On omoguava unoenje teksta, odnosno
instrukcija programa, zatim njihovo korigovanje, brisanje, kopiranje,
1

dodavanje itd. Ranije je editor bio vezan za programski jezik u kojem se vri
programiranje, meutim danas su editori uglavnom opte namjene.

Asembler
To je program koji vri prevoenje programa napisanog u asemblerskom
jeziku u mainski program konkretnog procesora na kome e se taj program
izvravati. Prema tome, asembler je program koji se koristi za prevodjenje
programa napisanog u asemblerskom jeziku nekog procesora u njegov
mainski program. Osim samog prevoenja asembler vri i provjeru
ispravnosti napisanog programa s obzirom na pravila pisanja i daje informacije
korisniku o eventualnim grekama. On ne moe da otkrije greke u logici
programiranja nego samo u odnosu na pravila pisanja programa.

Programi prevodioci
To su programi koji se koriste za prevodjenje programa napisanih u
nekom viem programskom jeziku u mainski program konkretnog procesora
na kom e se program izvravati. Oni takoe za vrijeme prevoenja otkrivaju i
daju korisniku informacije o grekama u programu koje se odnose na nain i
pravila pisanja programa. Postoje dva tipa programa prevodioca poznatih pod
nazivima:
1.
2.

interpreter,
kompajler.

Meusobno se razlikuju po odnosu izmeu faza prevoenja i izvravanja

programa.
Kod interpretera se te faze smjenjuju na nivou svake instrukcije
programa. Interpreter prevede jednu instrukciju, pa je onda izvri i to se
ponavlja za svaku instrukciju do kraja programa.
Kod kompajlera faza prevoenja i izvravanja programa su odvojene.
Kompajler prvo prevede kompletan program, a zatim se taj program izvrava i
moe se izvravati koliko god treba puta bez ponovnog prevodjenja.
Programi prevedeni koritenjem kompajlera se bre izvravaju nego pri
koritenju interpretera. Kod koritenja interpretera u ukupno vrijeme
izvravanja programa ulazi i vrijeme prevodjenja svake instrukcije programa,
to mnogo usporava izvravanje kompletnog programa. Kod koritenja
2

kompajlera toga nema jer je proces izvravanja programa odvojen od procesa

prevodjenja, pa prevodjenje ne ulazi u kompletno vrijeme izvravanja.
Ranije kod jednostavnijih raunara se koristio interpreter, meutim danas
se uglavnom koristi kompajler

5.2. SOFTVER ZA DIJAGNOSTIKU

Softver za dijagnostiku ine svi programi koji se koriste za utvrivanje
ispravnosti i otklanjanje greaka u programima koji se izvravaju u raunaru, a
takoe i programi koji se koriste za utvrivanje ispravnosti funkcionisanja
pojedinih sklopova u raunaru. Glavne komponente softvera za dijagnostiku
su programi koji se nazivaju:
1. simulator,
2. dibager,
3. dijagnostiki programi.

Simulator
Simulator je program koji se koristi za otkrivanje i ispravljanje greaka u
programima koji se razvijaju na jednom raunaru, a izvravae se na nekom
drugom raunaru, tj. drugom procesoru, koji nije na raspolaganju. On faktiki
simulira rad procesora koji nije na raspolaganju tako to simulira izvravanje
instrukcija kod procesora. Simulator daje mogunost da se programi
izvravaju instrukcija po instrukcija ili dio po dio programa i da se nakon toga
posmatraju sadraji registara procesora, memorijskih lokacija, U/I sklopova.
Tako se moe otkriti greka u programu, utvrditi uzrok te greke, a zatim
otkloniti ta greka.

Dibager
Dibager je program koji omoguava otkrivanje i ispravljanje greaka u
programima koji se razvijaju i izvravaju na jednom istom raunaru. On
takoe omoguava da se za vrijeme izvravanja instrukcija prate rezultati ili
sadraj registara procesora i memorijskih lokacija nakon izvrenja svake
instrukcije ili nakon izvravanja dijela programa. Na taj nain se otkrivaju
greke u programu, njihovi uzroci i otklanjaju greke.

Dijagnostiki programi
To su programi koji se koriste za provjeru ispravnosti funkcionisanja i
utvrivanje greaka u radu odreenih sklopova raunara. Ako se utvrdi da je
neki sklop neispravan daje se informacija korisniku ili preduzima neka druga
aktivnost u zavisnosti od namjene raunara. Postoje posebni dijagnostiki
programi za procesore, za memoriju ROM tipa, za memoriju RAM tipa, za U/I
sklopove i za druge sklopove u raunaru i raunarskom sistemu.
Zavisno od namjene i konstrukcije raunara, ovi programi se uglavnom
izvravaju odmah nakon ukljuivanja raunara. Kod nekih raunara se
izvravaju i u toku rada povremeno, a kod nekih raunara kad god ima
vremena za to.

5.3. OPERATIVNI SOFTVER

Operativni softver ine svi programi koji omoguavaju funkcionisanje
raunara i svi programi koje korisnici izvravaju na raunaru. Njegove glavne
komponente su programi koji se nazivaju:
1. operativni sistem,
2. korisniki (aplikativni) programi.

Operativni sistem
Operativni sistem je skup programa koji omoguavaju funkcionisanje
raunara i realizovanje njegovih osnovnih funkcija i komunikacija sa
korisnikom. To je skup programa koji upravlja radom raunara i omoguava
komunikaciju izmedju raunara i korisnika. On omoguava unoenje
programa, unoenje podataka, izvravanje programa, upravlja perifernim
jedinicama, te daje rezultate obrade u najpovoljnijem obliku. Ti programi
takoe upravljaju svim resursima raunarskog sistema, dodjeljuju procesor
pojedinim korisnicima ili programima, dodjeljuju periferne jedinice
procesorima i programima.
Operativni sistem je uglavnom sastavni dio raunara i on se isporuuje
zajedno sa raunarom pri isporuci raunara. Korisnik treba da upozna njegove
mogunosti i savlada njegovu upotrebu, odnosno koritenje. Ranije je svaki
proizvoa raunara realizovao i poseban operativni sistem. Danas postoje
neki standardni operativni sistemi kao to su: WINDOWS, UNIX i dr.
4

Korisniki programi
Korisniki (aplikativni) programi su svi programi koji se izvravaju na
raunaru, a slue za razliite namjene, odnosno za realizovanje nekih funkcija
i poslova za korisnika raunara. To su programi zbog kojih korisnici koriste
raunar.
Postoje dva pristupa u vezi sa korisnikim programima:
1. razvoj vlastitih programa,
2. nabavka gotovih programa od proizvoaa softvera.
Vlastiti programi se razvijaju uglavnom za neke specifine primjene, za
koje nema ili nema dovoljno kvalitetnih gotovih programa.
Gotovi korisniki programi se nabavljaju uglavnom za neke standardne i
uobiajene namjene, za koje postoje proizvodjai takvih softvera. Neki od
poznatih gotovih korisnikih programa su: WORD, EXCEL, ACCESS,
INTERNET EXPLORER, POWER POINT, COREL DRAW, AutoCAD,
MathCAD, i dr.