Endru Hejvud

Poglavlje 2. Liberalizam
a. Porijeklo i razvoj
Termin liberal je u upotrebi od 14. vijeka i ima irok spektar znaenja. (Lat. liberal odnosi se
na klasu slobodnih ljudi, koji nisu ni kmetovi ni robovi. On znai i velikoduan, kao u liberalnim
porcijama jela i pica ili u odnosu na drutvene stavove podrazumijeva otvorenost ili otvorenost
duha. Takodje, sve vise je poceo da se vezuje za ideje slobode i izbora.) Termin liberalizam u
znaenju politike pripadnosti pojavio se kasnije, koristi se od poetka 19. vijeka, a prvi put je
upotrebljen u paniji 1812. Do 40-ih godina 19. vijeka prihvaen je u Evropi, u vezi sa
specifinim skupom politikih ideja. U Velikoj Britaniji je prihvatan mnogo sporije (mada su
vigovci tokom 30-ih godina sebe nazivali liberalima, prva liberalna vlada nije formirana dok na
njeno celo nije dosao GLEDSTON 1868.)
Iako liberalizam nije postojao prije 19. vijeka, on je zanovan na idejama i teorijama koje su se
razvijale tokoom prethodnih 300 godina. Liberalne ideje su rezultat sloma feudalizma u Evropi
kojeg je zamjenio rast trinog ili kapitalistikog drutva. Izraz je tenje srednje klase u usponu,
iji su interesi doli u sukob sa moi monarha i zemljinom aristokratijom. Engleska revolucija
17. vijeka i amerika i francuska revolucija 18. vijeka otjelovlavale su specifino liberalne
elemente. Liberali su doveli u pitanje apsolutnu mo monarhije, zasnovanu na navodnom
boanskom pravu kraljeva. Branili su ustavnu a kasnije reprezentativnu vlast. Kreitikovali su
politike i ekonomske privilegije zemljine aristokratije i nepravinost feudalnog sistema gdje je
drutveni poloaj odreen sluajem roenja. Podravali su pokret za slobodu savjesti u religiji
idovodili u pitanje autoritet crkve.
19. VIJEK JE BIO VIJEK LIBERALIZMA Sa irenjem industrijalizacije u zapadnim
zemljama dolo je do trijumfa liberalnih ideja. Liberali su branili industrijalizovani i trini
ekonomski poredak bez uplitanja vlade, u kojem bi poslovi ili za profitom i dolazilo bi do
saradnje meu nacijama. Takav sistem industrijskog kapitalizma od 18. vijeka razvio se prvo u
Velikoj Britaniji, a nakon toga se proirio na Ameriku, na Zapadnu Evropu, a kasnije postupno i u
Istonu Evropu. Od 20. vijreka vri moan uticaj na zemlje Afrike, Azije i Latinske Amerike. Ipak
drave svijeta u razvoju su ponekad otporne na ove ideje jer je kod njih naglasak na zajednici, a
ne na pojedincu. U takvim sluajevima, tlo je pogodnije za razvoj socijalizma i nacionalizma.
U Japanu kapitalizam ima korporativni karakter jer je industrija motivisana idejom
grupne lojalnosti, a ne tenjom za individualnom koristi.
Zapadni sistemi su oblikovani idejama liberalizma, pa se nazivaju liberalne demokratije. Oni su
ustavni jer ele da ogranie vlast i osiguraju individualne slobode i predstavniki zbog
nadmetanja na izborima. Nakon revolucije 1989 91 liberalna demokratija se ukorijenila u
istonoj Evropi. Na drugim mjestima ova ideja doivi neuspjeh zbog odustva industrijskog
kapitalizma ili zbog prirode politike kulture.
Liberalizam je postao dominantna ideologija industrijalizovanog Zapada. Neki mislioci
zastupaju tezu da izmeu kapitalizma i liberalizma postoji nuna veza. Ovo tvrde i kritiari
liberalizma i njegovi kritiari. Marksisti tvrde da liberalne ideje odraavaju ekonosmke interese
vladajue klase, da je to buroaska ideologija. Hajek tvrdi da se demokratski politiki sistem i
potovanje graanskih sloboda moe razviti samo u kapitalistikom ekonosmkom poretku.
Od 19. vijeka istorijski razvoj je izvrio uticaj na liberalizam. S uspjehom srednje klase
promijenio se i karakter liberalizma. L. Je postajao sve vie konzervativan, zalaui se sve manje
za promjenu postojeih isnstitucija. Takodje dolazilo je do revizija ranog liberalizma. Rani
liberali su eljeli vladu koja bi s eto manje uplitala u ivote graana, moderni liberali su uvjereni
da je vlada odgovorna za odravanje socijalnih slubi. To je unutar liberalizma dovelo do razvoja
2 tradicije misljenja KLASICNI LIBERALIZAM i MODERNI LIBERALIZAM. Od kraja 20.
vijeka liberalizam se suoava sa moralnom i kulturnom razliitou i sa usponom vjrerskog
fundamentalizma, a rezultat toga je da liberali preradjuju svoje ideje i postavljaju pitanje da li je
liberalizam primjenjiv na sve narode i sva drutva.

b. Primat pojedinca centralne teme

Tendencija liberalnih mislilaca 18. i 19. vijeka pod uticajem prosvjetiteljskog vjerovanja u
uviverzalni razum bila je prihvatanje eksplicitno utemeljiteljskog oblika liberalizma koji je
branio specifinu viziju ljudskog procvata koji s evezuje za linu autonomiju OVA FORMA JE
BILA IZRAZITO UNIVERZALISTIKA PO TOME TO JE IPLICIRALA DA E LJUDSKA
ISTORIJA BTI OBILJEENA POSTEPENIM TRIJUMFOM LIBERALNIH PRINCIPA I
INSTITUCIJA.
Tokom 20. vijeka liberalizam se prikazivao kao moralno neutralan. Ovo je izraeno u vjerovanju
da liberalizam zastupa primat prava nad dobromDrugim rijeima, lib. Tei uspostavljanju
uslova u kojima ljudi i grupe mogu da vode dobar ivot, kako ga sami definiu, ali ne definie ta
je dobro. Iz ovoga slijedi da liberalizam nije samo ideologija, ve meta-ideologija tj Korpus
pravila kojim se polaetemelj na kojem se odigrava politika i ideoloka debata. Mada
liberalizam favorizuje otvorenost, debatu i samoodreenje , nejga karakterie i specifian moralni
pritisak koji je utkan u skupu specifinih vrijednosti i vjerovanja: POJEDINAC, SLOBODA,
RAZUM, PRAVDA, TOLERANCIJA I RAZLIITOST.
1. POJEDINAC U feudalnom dobu skoro da nije postojala predstava o pojedincima koji imaju
sopstvene interese ili posjeduju line i jedinstvene identitete. Na ljude se gledalo kao na lanove
drrutvenih grupa porodice, sela, klase.
Kako je feudalizam ustupao mjesto trino orijentisanim drutvima, pojedinci su se suoili sa
linim p0odrujem izbora i mogunosti. Pojavila se nova intelektualna klima, tradicionalne
religijske teorije zamjenila su racionalna i nana objanjenja. Mislilo se da pojedinci posjeduju
line i osobene kvalitete. (To je oigledno iz razvoja teorija prirodnog prava 17. i 18.v. Pojedici
su obdareni skupom datih prirodnih prava koje je Lok definisao kao IVOT, SLOBODA,
SVOJINA. Kant je tetirao pojedince kao ciljeve po sebi, a ne samo kao sredstva za postizanje
ciljeva drugih) Ipak naglaavanje znaaja pojedinca ima 2 suprotne implikacije: 1. skree panju
na jedinstvenost svakog ljudskog bia. Pojedince odlikuju unutranji kvaliteti i njima specifina
svojstva 2. Njima je zajedniki isti status jer su svi jednaki
Vjerovanje u primat pojedinca karakteristina je tema liberalne ideologije ali je na nju uticala na
razliite naine. Nkei liberali su gledali na drutvo kao na puku skupinu pojedinaca, od kojih
svaki nastoji da zadovolji svoje interese.- To je atomistiko gledite. MEKFERSON je rani
liberalizam okarakterisao kao posesivni individualizam jer pojedinca posmatra kao vlasnika
sopstvene osobnosti koji nita ne duguje drutvu. Nasuprot tome, kasniji liberali su vjerovali da
su pojedinci odgovorni jedni za druge.
1. INDIVIDUALIZAM vjerovanje u vrhovni znaaj pojedinca, u odnosu na bilo koju drutvenu
grupu ili kolektivno tijelo. U vidu metodolokog individualizma pretpostavlja da pojedinac ima
centralni poloaj u odnosu na bilo koju politiku teoriju ili drutveno objanjenje svi iskazi o
drutvu moraju da se izriu s obzirom na pojedince od kojih je ono sastavljeno. Etiki
individualizam podrazumijeva da drutvo treba da bude izgradjeno da koristi pojedincu , pri emu
moralni prioritet imaju individualna prava, potrebe i interesi. Egoistiki liberalizam (klasini
liberali i nova desnica) stavlja naglasak na sopstvene interese i oslanjanje na sebe. Razvojni
individualizam (moderni liberali) ljudskom procvatu se daje prednost nad potragom za
zadovoljenjem interesa.
2. SLOBODA : Vjerovanje u znaaj pojedinaca vodi i privrenosti individualnoj slobodi .
Individualna sloboda je za liberale vrhovna politika vrijednost . Za rane liberale sloboda je bila
prirodno pravo.Davala je pojedincima priliku da pravljenjem izbora idu za sopstvenim interesima.
Kasniji liberali su slobodu vidjeli kao jedini uslov pod kojim su ljudi u stanju da razviju svoje
vjetine i talente i ostvare svoje mogunosti. Ipak, liberali ne prihvataju da poojedinciimaju
apsolutno pravo na slobdu. Ako je sloboda neograniena moeda znai dozvolu d da se
zlostavljaju drugi. U djelu O slobodi, Mil kae da je jedini cilj zbog kojeg s pravom moe da s
eupotrijebi sila protiv lana zajednice jeste da se sprijei teta nainjena drugima. Milova pozicija
je libertarijanska jer on prihvata samo najminimalni8ja ogranienja individualne slobode. On
pravi razliku izmeu djelovanja koja se tiu sebeb i ona koja se tiu drugih. Mada pojedinac
moe biti suveren nad svojim tijelom i duhom, , svako mora potovati injenicu da su i drugi
jednako tako suvereni. DZON ROLS. Mada se liberali slau u pogledu vrijednosti slobode, ne
slau se oko toga ta za pojedinca znai biti slobodan. Isajija Berlin Dva shvatanja slobode

pravi razliku izmeu negativne i pozitivne teorije slobode. Rani liberali vjeruju da se sloboda
sastoji u tome da se osoba ostavi na miru, slobodna od uplitanja i da je u stanju da djeluje na
nain koji izabere. Ovio je negativan pojam slobode zasnovan je na odustvu spoljanjih
restrikcija ili ogranienja. Moderne liberale vie privlai pozitivan pojam slobode sposobnost
da pojedinac bude autonoman.
Sloboda: LIBERALI sloboda je vrhunska individualistika vrijednost. Klasini liberali
podravaju negativnu slobodau, moderni brane pozitivnu. KONZERVATIVCI usvajaju gledite
o slobodi u slabijem smislu, kao dobrovoljno priznavanje duynosti i odgovornosti, iznosei
gledite da je negativna sloboda prijetnja drutvu. Nova desnica prihvata negativnu slobodu u
ekonomskoj sferi, slobodu izbora na tritu.
SOCIJALISTI slobodu shvataju u pozitivnom smislu kao samoostvarenje koje se postie
slobodom, kreativnim radom... Socijaldemokrati se tretirajui slobodu kao ostvarenje mogunosti
pojedinca pribliavaju modernom liberalizmu.
ANARHISTI smatraju da je sloboda apsolutna vrijednost , vjerujui da je nepomirljiva sa bilo
kojim politikim autoritetom. Pod slobodom s epodrazumijeva postizanje line autonomije , ne
puko biti ostavljen na miru, ve racionalno biti samovoljan i samousmjeren.
FAISTI odbijaju bilo koji oblik individualne slobode. Istinska sloboda je bespogovorno
podvrgavanje volji voe i utapanje pojedinca u nacionalnu zajednicu. EKOLOGISSTI tretiraju
slobodu kao dostizanje jednosti, utapanje linosg u univrzum. Ovo se shvata i kao unutranja
sloboda RELIGIJSKI FUNDAMENTALISTI- slobodu vide kao duhovni kvalitet . Sloboda je
prilagoavanje volji Boga, duhovno ispunjenje i podvrgavanje religijskom autoritetu.
3. RAZUM - Liberalno shvatanje slobode tijesno je povezano sa vjerom u razum.

Liberalizam je bio i ostaje dio projekta prosvjetiteljstva. U kljucne mislioce

prosvjetiteljstva spadaju Ruso, Kant, Smit, Bentam. Prosvjetiteljstvu je bila elja da se
ovjeanstvo oslobodi robovanja predrasudama i neznanju. Racionalizam je uticao na
liberalizam na nekoliko naina: Ojaao je vjeru u pojedinca i u slobodu. Umjeri u kojoj
su ljudska bica racionalna, ona su sposobna da shvate koji su njihovi interesi i da idu za
njima. . Liberali su takodje skloni vjerovanju u progres to je isto nasljedje
racionalizma. irenje znanja je omoguilo ojudima da da razumiju svijet i da ga
promijene nabolje. Znaajan je i naglasak na obrazovanju. Razum je znaajan i za
osvjetljivanje znaajaa diskusije, poolemike i argumenata. Liberali ne odobravaju silu i
agresiju, samo kao samoodbranu ili kao sredstvo za suprotstafvljanje ugnjetavanju.
RACIONALIZAM JE VJEROVANJE DA SVIJET IMA RACIONALNU STRUKTURU
I DA SE MOE OTKRITI RAZUMOM I KRITIKIM ISTRAIVANJEM. Kao
filosofka teorija vjruje da znanje potie od razuma, ne od sikustva. Kao opti princip
stavlja snayan naglasak na sposobnost ljudskih bica da shvate i objasne svoj svijet i da
pronadju rjesenja problema. Naglaava ponaanje vodjeno razumom, ne obiajem,
tradicijom, nagonom ili impulsom.
4. TOLERANCIJA I RAZLIITOST Pluralizam i razliitost su uskorjenjeni u principu
individualizma. Tolerancija znai uzdravanje, spremnost da seljudima dopusti da misle,
govore i djeluju na nain koji mi ne odobravamo. Ovo je izrazio Volter. Liberalno
shvatanje tolerancije prvi put se pojavilo u 17. vijeku (Milton i Lok pokuaji odbrane
religijske slobode)Naklonost prema toleranciji je poezana i sa
vjerovanjem u
uravnoteeno drutvo prirodna ravnotea. Ipak liberalizam ne implicira podrku
neogranienom pluralizmu. Od kraja 20. vijeka liberali su usvojili ideju moralne
neutralnosti . To je izraz pomjeranja od univerzalizma ka pluralizmu u okviru
liberalizmu, zbog toga to liberali potragu za fundamentalnim vrijednosima zamjenjuju u
korist toga da se stvore uslovi u kojima mogu zajedno ivjeti ljudi sa razliitim
materijalnim i moralnim prioritetima. To gledite sastoji se u vjerovanju da su sukobi
vrijednosti neo9dvojivi od ljudskog ivota (Isajija Berlin). PLURALIZAM je u
najirem smislu vjerovanje u razliitost. Kao deskriptivni termin moe oznaavati
partijsku konkurenciju, mnogostreukost etikih vijesnosti, raznolikost kulturnih
vjerovanja. Kao normativni termin, sugerie da je razliitost zdrava i poeljna, jer uva

individualnu slobodu i promovie debatu, argument i rat+zumjevanje. U uem smislu

pluralizam je teorija o raspodjeli politike moi. Po ovoj teoriji u drutvu postoji iroka i
ravnomjerna disperzija moi, koja nije u rukama elite ili vladajue klase. U ovom obliku
pluralizam se vidi kao teorija grupne politike grupni pristup vlasti omoguava iroku
demokratsku pristupanost.
v. Liberalizam, vlast i demokratija
Liberalna drava
Liberali ne vjeruju da e se drutvo razviti iz slobodnih djelovanja pojedinaca i dobrovoljnih
udruenja. U ovome se liberali ne slau sa anarhistima koji vjeruju da su zakon i vlda nepotrebni.
Uvijek postoji opasnost da sloboda jedne osobe postane dozvola za zlostavljanje druge. Liberali
vjeruju da zatitu moe da prui smao suverena drava, sposobna da obuzda sve pojedince i grupe
unutar drutva. Zato sloboda moe postojati samo pod zakonom. Ovaj argument je osnova teorija
drutvenog ugovora koju su u 17. vijeku razvili Hobs, i Lok. Oni su konstruisali sliku ivota kakv
je on bio prije nego to je formirana drava prirodno stanje. Poto su pojedinci sebini to stanje
je beskonani rat svakog protih svakoga. Rezultat toga je da e racionalni pojedinci sklopiti
ugovor kako bi uspostavili vlast bez koje bi zajedniki vot bio nemogu. Svi pojedinci bi
pristali da rtvuju dio svoje slobode kako bi uspostavili pravni sistem. I Hobs i Lok su znali da je
ugovor istorijska fikcija, ali on pomae da se osvjetli vreijednost suverene drave za pojedinca.
Argument drutvenog ugovora otjelovorava nekoliko vanih liberalnih stavova prema dravi i
autoritetu: politiki autoritet u izvjesnom smislu dolazi odozdo. Dravu su stvorili pojedinci za
pojedince, da bi sluila njihovim interesima. Vlast izrasta iz pristanka onih nad kojima se vlada.
Kada iezne legitimnost vlasti, graani imaju pravo na pobunu. (Lok, Dvije rasprave o vladi,
Tomas Deferson, amerika Deklaracija o nezavisnosti) Drugo, teorija drutvenog ugovora
prikazuje dravu kao arbitranog sudiju. Drava otjelotvorava interese svih graana. Zato, kada
doe do sukoba pojedinaca ili grupa, drava djeluje kao nezavisni sudija. Ona mora biti
nepristrasna.
Ustavna vlast
Po liberalima, svaka vlast je potencijalna tiranija protiv pojedinca. Ovo se zasniva na injenici da
vlast ima suverenu mo, pa je tako prijetnja indidvidualnoj slobodi. Sa druge strane, ona je odraz
liberalnog straha od moi. Poto su ljudska bia sebina, ako budu imali mo, iskoristie je protiv
drugih. Pozicija liberalla je egoizam plus mo = korupcija. Zato liberali podravaju ogranienu
vlast. Vlast moe biti ograniena uspostavljanjem ustavnih ogranienja i demokratijom.
USTAV JE SKUP PRAVILA KOJIMA SE RAZNIM INSTITUCIJAMA VLASTI DODJELJUJU
DUNOSTI, MOI I FUNKCIJE. On konstituie pravila koja vladaju sammom vlau. On
definie, kako doseg moi vlasti, tako i granice u kojima se ona vri. Podrka konstitucionalizmu
moe poprimiti dva oblika - prvo moi tela vlasti i politiara mogu biti ogranieni uvoenjem
spoljasnjih i obicno zakonskih ogranicenja. Najvazniji od njih je tzv. Pisani ustav. Prvi takav
dokument bio je maeriki ustav napisan 1787. ali tokom 19. i 20. vijeka takvi ustavi su usvojeni
us vih liberalnim demokratijama sa izuzetkom Velike Britanije, Izraela i Novog Zelanda. U
mnogim sluajevima postoje i povelje prava koje definiu odnos izmeu drave i zakona,
utemeljuju individualna prava. Prvih deset amandmana na Ustav SAD-a npr. Daju aspisak
individualnih prava . Slina Deklaracija o pravima ovjeka usvojena je tokom Francuske
revolucije 1789. Tamo gdje nema ni pisanih ustava ni povelja prava (VB) liberali istiu znaaj
vladavine prava. Ovo je izraeno u Njemakoj tokom 19. vijeka kao Reichsstaat. Drugo,
konstitucionalizam se moe uspostaviti uvoenjem unutranjih ogranienja koja vre disperziju
politike moi na izvjestan broj institucija. Svi liberalni politiki sistemi ispoljavaju izvjesnu
mjeru unutrasnje fragmentacije. Ona se moe postii kroz podjelu vlasti (Mosteskje) to znai da
zakondavna, izvrna i sudska vlast trreba da se vre kroz tri nezavine institucije. U druga sredstva
fragmentacije spadaju kabinetska vlast koja kontrolie mo premijera, parlamentarna vlast
koja kontrolie mo izvrne vlasti, dvodomost koja kontrolie mo zakonodavnog doma), i
teritorijalna podjela federalizam, devolucija, lokalna vlast; koja kontrolie centralnu vlast.

KONSTITUCIONALIZAM U uem smislu to je praksa ograniene vlasti koja se sprovodi

putem ustava . Moe se rei da konstitucionalizam u ovom smislu postoji onda kad su institucije
vlasti stvarno ograniene ustavnim pravilima. U irem smislu, konstitucionalizam se odnosi na
skup politikih vrijednosti i tenji koje su izraz elje da se uspostavljanjem usnutrasnje i
spoljasnje kontrole vlasti, zatiti sloboda. Izraava se podrkom kodifikovanom pravu, podjeli
vlasti, povelji prava, federalizmu, dvodomosti. Konstituc. Je tako vrsta politikog liberalizma.
Demokratija
Rije je izvedena od grke rijei kratos vlast, vladavina. Demokratija je vlast demosa (narod),
mada je originalno znaenje siromani ili mnogi. Modernija verzija demokratskog principa nalazi
se u Getinburkom govornu Linkolna 1863. u kojem se velia vlast naroda, od strane naroda i za
narod. Ne postoji ustaljena definicija ovog pojma, a ni jedan njen model. Istorijski najuspjeniji
model je liberalna demokratija. Ipak, liberalnodemokratski sistemi imaju dvije crte: liberalni
elemenat je izraz vjerovanja u ogranienu vlast, demokratski elemenat izraava privrenost
narodnoj vladavini. Liberalna demokratija, kao model demokratije, ima tri obiljeja:
1. To je indirekttni i predstavniki oblik demokratije . Politika funkcija se dobija uspjehom na
regularnim izborima koji se obavljaju na osnovu formalne politike jednakosti jedan ovjek,
jedan glas, jedna vrijednost
2. Zasniva se na konkurenciji i birakoj odluci. Ovo se obezbjeuje putem politikog pluralizma,
tolerancije irokog niza suprotnih vjerovanja , suprotsavljenih filosofija drutva i rivalkih pokreta
i partija
3. Karakterieje jasna razlika izmeu drave i graanskog drutva. Ova razlika se odrava putem
unutranje i spoljasnje kontrole moci i vlasti tako i postojanjem autonomsnih grupa i interesa, ali
i trinom orgnizacijom ekonosmkog ivota.
Hibridna priroda liberalne demokratije izraz je ambivalentnog stava prema demokratiji. (strah od
kolektivne moi i vjerovanje u jednakost). Do 20. vieka veliko broj liberala poeo je da na
demokratiju gleda kao na vrlinu. Najranije opravdanje demokratije zasnovano je na ideji da
graani moraju imati sredstva kojima e se zatiti od vlasti. (Lok, ograniena demokratija
dkazao je da pravo glasa treba da se proiri na vlasnike svojine koji e braniti prirodna prava od
vlasti. ) Mil i Bentam su demokratiju kao oblik zatite pojedinca razvili u sluaj opteg prava
glasa. Bentam je doao do uvjerenja da opte pravo glasa jedini nain da se promovie srea za
najvei broj ljudiRadikalnije usvajanje demokratije vezuje sse za Rusoa i Mila. Za Mila, glavna
vrlina demokratrije je to promovie najvii i najharmoniniji razvoj ljudskih sposobnosti.
Uestvujui u politikom ivotu graani poveavaju svoje razumjevanje i dostiu vii nivo
razvoja. Mil je verovao da pravo glasa treba proiriti na sve (i za ene) osim za nepismene.
Od 20. vijeka liberaln teorije manje tee da se fokusiraju na pristanak i participaciju a vie na
potrebu za konsenzusom (primarni politiki akteri postaju drutevene grupe, adrutvo postaje sve
sloenije). Ovo je dovelo do skromnijih teorija demokratije Dal i Lindblom nazvali su
savremene demokratije poliarhije to znai da u njima vladaju mnogi za razliku od svih.Ovako
se odrava dosljedan nivo odgovornosti i mogunost pristupa narodnoj vlasti.
DEMOKRATIJA:
Liberali demokratiju shvataju individualistiki, kao pristanak koji se izraava putem glasake
kutije, pri emu se demokratija izjednaava sa regularnim i konkurentskim izborima. Mada
demokratija ograniava zloupotrebe vlasti, ona mora da se ostvaruje u ustavnom okviru kako bi
se sprijeila tiranija veine. Konzervativci prihvataju liberalnodemokratsku vladavinu ali uz
modifikaciju o potrebi zatite svojine i tradicionalnih institucija d nevaspitane volje mnogih.
Nova desnica izbornu demokratiju povezuje sa problemom pretjeranog uplitanja vlade i
problemom ekonomske stagnacije. Socijalisti tradicionalno prihvataju jedan oblik radikalne
demokratije , zasnovan na narodnom ueu i elji da se ekonomski ivot dovvede pod javnu
kontrolu, odbacujui liberalnu demokratiju kao prosto kapitalistiku demokratiju. Ipak, moderne
socijaldemokrate su priovrene liberalnodemokratskim strukturama. Anarhisti
prihvataju
neposrednu demokratiju i zalau se za narodno uee i radikalnu decentralizaciju. Izborna ili
predstavnika demokratija puka je fasada koja pokuava da sakrije dominaciju elite i masepomiri
sa ugnjetavanjem. Fasisti prihvataju ideje totalitarne demokratije , smatrajui da je istinska
demokratija apsolutna diktatura, poto voa ima monopol na ideoloku mudrost i sposoban je da

artikulie potreebe naroda. Partijska i izborna utakmica su iskvarene. Ekologisti podravaju

participativnu ili radikalnu demokratiju. Razbvili su posebnu kritiku izborne demokratije
sredstvo pomou kojeg se interesi sadanje generacije ljudi nameu buduim generacijama ,
drugim vrstama i prirodi.
g. Klasini liberalizam
Najranija liberalna tradicija. Klasine liberalne ideje razvile su se pri prelasku iz feudalizma u
kapitalizam, a vrhunac su dostigle za vrijeme industrijalizacije 19. vijek. Kolijevka kl.
Liberalizma bila je VB . Od druge polovine 20. vijeka nadalje principi i teorije klasinog
liberalizma imaju sve veu primjenu. Klasine liberalne ideje imaju rzanolike oblike aliimaju i
jedan broj zajednikih karakteristika. 1. klasini liberali prihvataju egoistiki individualizam.
Drutvo se shvata kao atomistiko. 2. Klasini liberali vjeruju u negativnu slobodu odustvo
spoljasnjih ogranienja pojedinca. 3. drava se shvata kao nuno zlo. Nuna je jer postavlja
uslove za ureenu egzistenciju, a zlo je jer drutvu namee kolektivnu volju. . Klasini liberali
vjeruju u minimalnu dravu koja djeluje kao noni uvar. Prava uloga drave ograniena je na
odravanje unutranjeg poretka, sprovodjenje ugovora i zatitu drutva od spoljasnjeg napada. 4.
Liberali imaju pozitivno gledite o graanskom drutvu ona je cartvo slobode i izraz je
protivtee dravi.
Ipak, klasini liber. Se pribliava raznolikim doktrinama i teorijama:
1. TEORIJA PRIRODNOG PRAVA Pravo je ovlaenje da se djeluje ili bude tretiran na
odreen nain. Takva ovlaenja mogu biti moralna ili zakonska. Za Loka i Defersona prava su
prirodna jer su ljudima dodjeljena od strane prirode ili Boga. Ona su neotudjiva (Deferson) jer
ljudska bia imaju pravo na njih jer su ljudi i ona se ne mogu oduzeti. Po Loku, ta prava su
SVOJINA, IVOT I SLOBODA. Za Defersona su to IVOT, SLOBODA I TENJA ZA
SREOM. Ideja prirodnih prava na liberalnu misao je uticala na nekoliko naina: Npr teina
prirodnih prava razlikuje mislioce Loka i Hobsa. Hobs je potrebu za poretkom postavio iznad
elje za slobodom, a Lok je iznosio argumente protiv neograniene vlasti.
2. UTILITARIZAM 19. vijek, Bentam i Dejms Mil. Bentam je predlagao ideju po kojo9j su
pojedinci motivisani sopstvenim interesima koji se proraunavaju u odnosu na korist.Princip
koristi je moralni princip jer sugerie ispravnost djelovanja moe ustanoviti putem nastojanja da
se promovie srea. Ideje utilitarista nude moralnu filosofiju zato ljudi djeluju tako kako
djelujuMisli se da je svaki pojedinac sposoban da shvati ta su njegovi najvaniji interesi. Niko
drugi ne mioe suditi o stepenu njihove sree. Ideje utilitarizma mogu imati i neliberalne
implikacije Na osnovu mejrila najvee sree mogu se prosudjivati i institufcije i
zakonodavstvo. Ova formula ima implikaciju principa veine.
UTILITARIZAM IZJEDNAAVA DObRO SA ZADOVOLJSTVOM I SRWEOM A ZLO SA
BOLOM I NESREOM. Pretpostavlja se da pojedinci djeluju da postignu to vee zadovoljstvo,
to manji bol, koji se proraunavaju u odnosu na korist shvaenu kao zadovoljstvo koje
proistie iz materijalne potronje. . Princip najvee sree moe se koristiti za procjenu zakona,
institucija, ak i politikih sistema. Utilitarizam ina prosudjuje neki in kao ispravan ako
proizvodi vie zadovoljstva nego bola. Utilitarizam pravila prosudjuje jedan in kao ispravan ako
se on dri pravila koje ako se slijedi proizvodi dobre posljedice.
EKONOMSKI LIBERALIZAM
Kraj 19. I poetak 20. Vijeka vrijeme su razvoja klasine ekonosmke teorije Adam Smit, Dejvid
Rikardo. Smitoovo Bogatstvo naroda bilo je prvi ekonosmki udbenik. Smit je pisao u vremenu
merkantilizma kad je vlada mogla da intervenie u ekonomski ivot. Smit je o ekonomiji mislio
kao otritu kao o nizu meusobno povezanih trita. Vjerovao je da trita postupaju u skladu
sa eljama i odlukama slobodnih pojedinaca. Sloboda na tritu znai slobodu za poslove, za
mogunost izbora u proizvodnji, za radnike, potroae... Zato su odnosi unutar tog trita
slobodni, dobrovoljni i ugovorni odnosi pojedinaca koji tee sopstvenom interesu, za koje se
zadovoljstvo izjednaava sa sticanjem i troenjem materijalnog dobra. Privlanost klasine
ekonomije je u tome to se mislilo da ekonomija djeluje u skladu sa nizom bezlinih pritisaka-

trinih snaga koje prirodno tee da unaprijede ekonomski prosperitet. Trite je mehanizam koji
sam sebe regulie. Ono treba da bude slobodno od uplitanja vlade, jer njime upravlja nevidljiva
ruka. Kasniji ekonosmisti koriste nevidljivu ruku kako bi objasnili da se pomou trita moraju
otkloniti ekonosmki rpoblemi nezaposlenost, inflacija, deficit platnog bilansa... Vjerovanje u
slobodno trite dostiglo je vrhunac sa oktrinom laissez-faire pusti ih da djeluju. To je ideja po
kojoj drava ne treba da ima nikakvu ekonosmku ulogu. Takav ekonosmki individualizam zasniva
se na vjerovanju da e neograniena tenja za profitom dovesti do opte koristi. Vjera u slobodno
trite opet oivljava krajem 20.v,kroz neoliberalizam
SOCIJALDARVINIZAM
Jedno od obiljeja klasinog liberalizma je njegov stav prema siromatvu i drutvenoj jednakosti.
Individualistiko politiko vjerovanje teie da drutvene okolnosti objasni u odnosu na talente i
vrijedni rad pojedinca. Oni koji su sposobni da rade, napredovae. Izraz ove idejeje je naslov
knjige Semjuela Smajlsa Samopomo. Takve ideje o individualnoj odgovornosti koriste
pristalice laissezfaire a u 19. Vijeku. Idejeje oslanjanja pojedinca na samog sebe dostigle su
najupeatljiviji izraz u djelu Herberta Spensera- ovjek protiv drave. On je teoriju lassezfaire-a
razvio pomou ideja Darvina. (Porijeklo vrsta- iznio je teoriju evolucije . Njegova zamisao je da
svaka vrsta prolazi kroz niz sluajnih fizikih i mentalnih promjena ili mutacija. Neke od ovih
promjena omoguavaju vrstama da napreduju, a druge ine opstanak vrsta tekim ili nemoguim.
Proces prirodnse selekcije odluuje koje je vrste priroda osposobila za opstanak,koje ne.) Spenser
je dokazivao da proces prirodne selekcije postoji i u drutvu. Oni koji su najbolje prilagodjeni za
opstanak penju se na vrh, manje sposobi padaju na dno. Nejednakosti u drutvu su stoga
neizbjrene i vlada ne bi trebalo da s eu njih mijea.
NEOLIBERALIZAM:
(neoklasini liberalizam) odnosi se na oivljavanje ekonosmkog liberalizma 70ih godina 20.v. On
je kontrarevolucionaran- njegov cilj je da se zaustavi i obrne trend ka velikoj vladi i dravnoj
intervenciji. Najvei poetni uticaj imao je u 2 drave, VB i SAD. U oba sluaja neoliberalizam
ini dio veeg ideolokog projekta nove desnice koja nastoji da spoji laissezfaire ekonomiju sa
konzervativnom filosofijom drutva. Njega oblikuju i snage nov globalizacije i uticajan je i
izavan angloamerrikog podruja. Neoliberalizam predstavlja jedan oblik drutvenog
fundamentalizma. Trite se smatra superiornim u odnosu na vladu i bilo koji oblik politike
kontrole. Iz neoliberalne perspektive vlada ima mnoge nedostatke Hajek i Fridman napadali su
ekonosmku ulogu vladeHajek je dokazivao da planiranje mora biti neuspjeno jer su dravne
birokrate suoene sa sloenosu informacija koje prevazilaze njihovu sposobnost da njima
rukuju. Ekonomska interevencija je prijetnja individualnoj slobodi, jer bilo kakav pokuaj
intervencije vodi ka totalitarizmu. Fridman je kritikovao kejnzijanizam zato to politike oporezuj
i troi pothranju inflaciju jer podstiu vlade na zaduivanje. Teoretiari javnog izbora dovodili su
u pitanje legitimnost vlade osporavajui njenu vezu sa javnim interesom . Poto su ljudska bia
stvorenja koja racionalno tee sopstvenom interesu, dravni inovnici e teiti da unaprijede
sopstvene interese, ne opte. Trite ima skoro udotvorne odlike nasuprot tome. Poto
dugorono tei ravnotei, trita samsam sebe reguliu. Hajek je povezao trite u ogroman
nervni sistem koji je sposoban da reguulie ekonomiju , jer je u mogunosti da putem mehanizma
cijena prenosi beskonaan broj poruka. Drugo, trita su prirodno uspjena i produktivna. Na
makroekonomskom nivoutritasu uspjena jer se reusrsi koriste na najprofitabilniji nain i zato
to i bogati i siromani imaju motiv za rad. Na mikroekonomskom nivou, privatni poslovi su
efikasniji od javnih tijela zato to ih disciplinuje motiv za profitom, prisiljavajui ih da trokove
odravaju na niskom nivou, dok e poreski obveznik uvijek platitit raun za javne gubitke.
Tree, trita su dostupni, ak demokratski mehanizmi. Konskurencija garantuje da proizvoai
proizvode samo ono to e potroai kupovati i pocijeni koju e platitit. . Najzad, trita
odravaju pravinost i ekonomsku pravdu. Ona svim ljudima daju priliku za uspon i pad.
Materijalna nejednakost je samo odraz prirodne nejednakosti. Kao glavna pogonska snaga za
napredovanje neoliberalnih ideja je ekonomska globalizacija. Ona je svjedok inkorporisanja
nacionalnih ekonomija u globalu ekonomiju u kojoj je proizvodnja internacionalizovana, a tok
kapitala slobodan. Uslovi za irenje globalizacije postavljeni su poetkom 70-ih, propau
bertonvudskog sporazuma, sistema fiksnih deviznih kurseva. Kao rezultat toga, MMF, SB, GATT

bile su prilagodjene neoliberalnomporetku. Zato globalizacija ide ruku po9d ruku sa

neoliberlaizmom.
d. MODERNI LIBERALIZAM
Savremene liberalne ideje se vezane za dalji razvoj industrijalizacije. Ona je donijela ogromno
poveanje bogatstva za neke, ali je prati i irenje siromatva i bolesti. Socijalnu nejednakost je
postalo teko ignosrisati. Mnogi su poeli da revidiraju oekivanja ranog liberalizma prosperitet
za sve, pravedno drutvo.... Liberali su sve vie promiljali svoj stav prema dravi. Minimalna
drava klasine teorije bila je nesposobna da ispravi nepravde i nejednakosti graanskog drutva.
Zato su moderni liberali poeli da brane razvoj intervencionistike drave.
Moderni liberalizam se shvata na dva naina. Klasini liberali smatraju da je raskinuo sa idejama
koje su prethodno odreivale liberalizam, da je napustio indiviualizam i prigrlio kolektivizam.
Moderni liberalizam je brak izmeu novog i starog liber. Ideje kojima se odlikuje moderni
liberalizam:
1. INDIVIDUALNOST
Mil je postavio most zmeu novog i starog liberalizma. Vjerovao je u individualizam i
jedinstvenost svakog bia. Vrijednost slobode je to pojedincima omoguava da se razvijaju, da
stiu talentei znanja. Nije se slagao sa Bentamovim utilitarizmom, po njemu postoje via i nia
zadovoljstva. Mil je teio da promovie ona zadovoljstva koja razvijaju intelektualni, moralni ili
estetski senzibilitet pojedincca. Nije bio zaiteresovan za prostu potragu za zadovoljstvom, ve za
lini prospertitet. Postavio je temelje razvojnom individualizmu koji naglaava ljudski procvat.
Ipak, nije donio zakljuak da drava treba da se mijea i vodi pojedince ka linom rastu i viim
zadovoljstvima.
2. POZITIVNA SLOBODA
Do najjasnijeg raskida sa ranim liberalizmom dolo je u djelima Grina koji je vjerovao da
neograniena tenja za profitom vodi u siromatvo i nepravdu. Slijedei Mila, on je odbacio
shvatanje ljudskih bia kao sutinski sebinih stvorenja. Pojedinci prema Grinu jedni prema
drugima gaje simpatije, sposobni su za altruizam. Oni imaju i drutvenene odgovornosti. Njegove
ideje se oznaavaju kao socijalistiki liberlaizam. On je doveo u pitanje i klasini pojam
slobo9de. Negativna sloboda otklanja samo soljanja ogranienja pojedinca, daje mu slobodu
izbora. Ekonomska sloboda moe voditi ka eksploataciji. Grin je dokazivao da radne ugobvore ne
sklapaju slobodni i jednaki pojedinci radnici su ponekad prinudjeni da prihvate zaposlenje jer je
jedina alternattiva gladovanje. Umjesto toga, Grin predlae ideju pozitivne slobode. Sloboda je
sposobnost pojedinca da se razvija i dostigne individualnost; ona ukljuuje mogunost pojedinca
da ostvari svoj potencijal, doe do ispunjenja. Ako trino drutvo pojedincima ne prua jednake
prilike za rast i razvoj, to se moe postii samo putem kolektivne akcije, koju treba da preduzme
vladaGrin je vjerovao da je drava odgovorna za svoje graane. Mada je ovo znailo reviziju
klasinih liberalnih ideja, to nije znailo naputanje njene sri. . Mod4erni liberalizam se pribliio
socijalizmu, ali ne stavlja drutvo ispred pojedinca. Glavni poriv modernih liberala je da
pomognu pojedincima da pomognu sami sebi.
3. SOCIJALLIBERLAIZAM
Tokom 20. Vijeka moderna drava je postala drava blagostanja. Moderni liberali brane
velferizam na temelju jednakosti prilika. Ako su neki pojedinci ili grupe u nepovoljnom poloaju
zbog drutvenih okolnosti, tada drava ima socijalnu odgovornost da ovaj poloaj smanji ili
otkloni. Moderni liberali smatrau da takav poloaj vlade prije proiruje nego umanjuje
individualna prava. Tokom 20. Vijeka liberalne partije i liberalne vlade obino su podravale
institut socijalne zatite. Temelje socijalne drave u VB postavila je pred 1. Svj. Rat
ASKVITOVA liberalna vlada koja je uvela starosne penzije i ogranieni sistem zdravstvenog
osiguranja za sluaj nezaposlenosti. U SAD liberalni velferizam razvio se tokom tridesetih godina
(vrijeme Ruzvelta). . Za vrijemem njegovog Nju dila, javna pomo je uvedena za nezaposlene ,
stare, udovice... Velferizam je dostigao vrhunac 60-ih sa politikom Dona Kenedija Nova
granica i programom Veliko drutvo Lindona Donsona (prava crnaca i prljavtina u
amerikim gradovima)Preklapanje liberalizma i socijalizma postalo je najizrazitije u 2. Pol. 20
vijeka sa pojavom socijaldemokratskog liberalizma djela Dona Rolsa. Njega odlikuje podrka

relativnoj drutvenoj jednakosti. On je predlagao princip razlike: drutvene i ekonomske

nejednakosti treba da budu ureene tako da od njih najmanje koristi imaju imuni.
4. EKONOMSKO UPRAVLJANJE
Pored pruanja socijalne zatite zapadne vlade 20. Vijeka su prosperitet nastojale da postignu i
putem upravljanja svojim ekonomijama. Laissezfaire je naputen zbog svoje sloenosti i
nesposobnosti da garantuje opti napredak. Nakon 2 svj,. Rata sve zapadne zemlje usvojile su
politike ekonomske intervencije. . One su bile inspirisane djelima Kejnza koji je odbacio
vjerovanje da trite smao sebe regulie. On je sugerisao da vlade utiui na nivo ukupne
potranje mogu upravljati svojim ekonomijama. Vladini trokovi su ubrizgavanje potranje u
ekonomiju. Nezaposlenost ne moe biti rijeena nevidljivom rukom, ve intervencijom vlade,
stvaranjem budetskogg deficita. Kejz nije bio protivnik kapitalizma, on je smao dokazivao da
neogranienoprivatno preduzetnitvo ne moe funkcionisati u okviru velikih industrijskih
drutava. Prvi pokuaj da se ove ideje primjene je u SAD-u, za vrijeme RuzveltaPraktino sve
zemlje poslije 2. Svj. Rata koristile su ekonomsko upravljanje. Ponovna pojava ekonomskih
tekoa 1970. Obnovila je naklonost prema klasinoj politikoj ekonomiji.
KEJNZIJANIZAM u uem smislu, odnosi se na ekonomske teorije Kejnza, a u irem na
podruje ekonosmkih politika pod uticajem ovih teorija. Kejnzijanizam prua alternativu
neoklasinoj ekonomiji. Kejz je dokazivao da su nivoi rasta i zaposlenosti u velikoj mjeri
odreeni nivoom ukupne potranje i da nju vlda moe regulisati prvenstveno kroz regulisanje
fiskalne politike
. Liberalizam u 21. Vijeku
20. VIJEK JE TRIJUMF LIBERALIZMA IRROM SVIJETA. To je dokazivao i Fukujama, ija
se tea moe lako potkrijepiti. Slom faizma 1945, kao alternativu je ostavljao komunizam,
meutim i on se 1989. Sruio. U Africi, Aziji, Lt. Americi, proces demokratizacije se
ukorjenjivao. Ipak trijumf liberalizma treba biti umanjem priznanjem novih izazova koji tjeraju
liberale na reviziju svojih gledita. U 21. Vijeku izazovi liberalizma dolaze iz razliitih izvora a
wegova zajednika tema sa poraenim socijalizmom je priznanje znaaja razlike ili
razliitostiOsnovu za jedan od najranijih napada na liberalizam dao je MEKINTAJER i SENDL.
(komunitarizam). Liberalno drutvo koje propovjeda da svaki pojedinac treba da vodi dobar ivot
u smislu u kojem ga sam definie, prijeti da se ndegenerie u egoizam i nesposoban je da generie
saradnju . Femisnistkinje su razvile sopstvenu viziju politike razliitosti. One napadaju
liberalizam jer on je uspjeva da prepozhna znaaj rodnih rzlika. One smatraju da ene treba da
usvoje koncepciju,vrijednosti i identitet koji ih identifikuje kao ene.
Liberalizam se takoe suoio sa tekoama multikulturnih drutava. On ih suoava sa 2 problema:
povezan je sa kolektivnim pojmom identiteta i vrijednosti bitne za kulturni identitet moraju se
prihvatiti kao validneU Istonoj Evropi se pojavio povampireni nacionalizam a na Bliskom istoku
razliiti oblici fundamentalizma. Karakteristika svijeta u 21. Vijeku moe da bude sve vea
ideoloka raznolikost.
MULTIKULTURALIZAM koristi se kao deskriptivni i kao normativni termin kao
deskriptivni, odnosi se na kulturnu razliitost. Kao normativni termin podrazumijeva prihvatanje
lokalne razliitosti. On tako pojedincima i grupama priznaje vanost razliitosti.