Hidrauline i pneumatske maine XVI predavanje

Hidraulike i pneumatske maine XVI - 03/29

RADNE KARAKTERISTIKE NETURBINA

HIDRAULINE I PNEUMATSKE
MAINE
11.Radne karakteristike turbomaina i
regulacija njihovog rada

- KARAKTERISTIKE NAPORA NETURBINA

Napor fiktivnog radnog kola toplotne neturbine sa beskonano mnogo neizmerno tankih
lopatica je:
2
D 2
D
ctg 1L
1 b ctg 2 L
Yth = u22 1 1 +
1 1 1 1
Vok
D2 u1 D1 b1 D2 k b2 ctg 1L

Vok - zapreminski protok na ulasku u radno kolo

Yth = n 2 ( K1 + K 2 Vok )

Hidraulike i pneumatske maine XVI - 02/29

u2 = ( n D2 ) / 60

u1 = ( n D1 ) / 60

2
2
D D
K1 = 2 1 1
60 D2
2
2

D 60 ctg 1 L D1
1 b1 ctg 2 L
K2 = 2

1 k

2
2
b2 ctg 1L
60 n D1 b1 D2

Hidraulike i pneumatske maine XVI - 04/29

Tokom rada, zbog razliitih uzroka, menjaju se snage, protoci, napori i

brojevi obrtaja turbomaina.

Kod hidraulikih neturbina, ako se usvoji:

Kod neturbina promena radnih svojstava se moe ispitati priguivanjem pomou

ventila u potisnom vodu. Pri konstantnom broju obrtaja mere se protok, napor, snaga i
stepen korisnosti.

Yth = n 2 ( K1 + K 2 Vk )

Kod turbina promena radnih karakteristika se vri priguivanjem slobodnog prolaza u

protonim organima (ventilom, lopaticama pretkola, itd.).
Kod hidraulinih turbina prigunica se fiksira, napor se odrava konstantnim, a
menjaju broj obrtaja i verovatno protok.
Kod toplotnih turbina prigunica se fiksira, a pri konstantnom broju obrtaja menjaju
protok i napor.
Merenjem spregnutih vrednosti

(V ; Y ; P; , n )

( ; ; )

U odgovarajuem koordinatnom sistemu odreuju se dimenzijske ili bezdimenzijske radne

karakteristike razmatrane turbomaine.

Vk = Vok = const.

2
2
D D
K1 = 2 1 1
60 D2

2
2
b1 ctg 2 L
D 60 ctg 1 L D1
K2 = 2

2
2
60 n D1 b1 D2 b2 ctg 1 L

Zakljuak:
Napor radnog kola neturbine (hidrauline i toplotne) sa beskonano mnogo neizmerno
tankih lopatica pri konstantnom broju obrtaja i konstantnoj ulaznoj temperaturi
radnog fluida linearno zavisi od zapreminskog protoka na ulasku u radno kolo.
Stvarni napor radnog kola (sa konanim brojem lopatica) izraunava se preko stepena
umanjenja napora radnog kola.

Yth = Yth
(Vok ) = const.

ili

= (Vok ) const.

Hidraulike i pneumatske maine XVI - 05/29

Hidraulike i pneumatske maine XVI - 07/29

Unutranji hidraulini gubici u nepokretnom delu neturbine (usmernim i sprovodnim
organima).
Radni fluid gubi deo strujne energije zbog trenja i udara u pretkolima, zakolima i spirali.

Stepen umanjenja napora radnog kola neturbine

* Unutranji hidraulini gubici u pretkolu:

** Gubitak napora zbog trenja u meulopatinim kanalima pretkola

YHupt =

Lpr ,sr
Rh , pr ,sr

c 2pr ,sr
2

= m pt VI2

c pr ,sr = c 2pr ,1 + c 2pr ,2 2

** Gubitak napora zbog udara radnog fluida kao posledice nejednakosti uglova
nadolazee struje i lopatica pretkola
YHupu = p

Korisni jedinini napor, odnosno energija kojom se obogati svaki kilogram masenog
protoka radnog fluida pri prolasku kroz radno kolo neturbine dobija se kada se od stvarnog
napora radnog kola (sa konanim brojem lopatica) oduzmu gubici usled trenja u
meulopatinim kanalima i udarni gubici - zbog nepodudarnosti ulaznih uglova lopatica
radnog kola i ulaznih relativnih brzina.

c 2pr ,1u
2

= m pu (VI VI* ) 2 + Y pr,const

p = 0,5 0,8
c pr ,1 , c pr ,2

VI*

- apsolutne brzine na ulazu i izlazu iz pretkolo

- zapreminski protok na ulazu u neturbinu
za bezudarno strujanje kroz pretkolo

Hidraulike i pneumatske maine XVI - 06/29

Hidraulike i pneumatske maine XVI - 08/29

* Unutranji hidraulini gubici u zakolu:

Odreivanje korisnog napora radnog kola neturbine

Unutranji hidraulini gubici u
radnom kolu

** Gubitak napora zbog trenja u meulopatinim kanalima zakola

YHuzt =

Yk = Yth YHk
YHk = YHkt + YHku

YHku =

Vok*

Lk
w2
sr = mkt Vok2
4 Rhksr 2

2
wu2
= mku (Vok* Vok ) + YHku 0
2

- protok bezudarnog ulaza

u radno kolo

2
2
czak ,sr = czak
,1 + c zak ,2 2

** Gubitak napora zbog udara radnog fluida kao posledice nejednakosti uglova
nadolazee struje i lopatica zakola
YHuzu = z

YHkt = r

2
Lzak ,sr czak
, sr

= mzt VI2
Rh ,zak ,sr
2

2
c zak
,1u
= mzu (VI VI* ) 2 + Y zak ,const
2

z = 0, 5 0,8

czak ,1 , czak ,2 - apsolutne brzine na ulazu i izlazu iz zakolo

VI*

- zapreminski protok na ulazu u neturbinu

za bezudarno strujanje kroz zakolo

Hidraulike i pneumatske maine XVI - 09/29

Hidraulike i pneumatske maine XVI - 11/29

* Unutranji hidraulini gubici u spirali:

Gubici napora u spirali posledica su trenja o unutranje
zidove spirale i skretanja radnog fluida zbog poveanja
poprenog preseka spirale.

Sumarni dijagramski prikaz dobijanja

korisnog napora neturbine u funkciji
protoka

Oba gubitka obuhvaena su relacijom:

YHusp = sp

cII2 ,sp
2

= msp VI2 + Ysp ,const

sp = 0, 22 0, 24

Hidraulike i pneumatske maine XVI - 10/29

Volumetrijski gubici u neturbini

m ok = o Vok

mo = o V0

m I = I VI

m I = m ok m o
;

VI = (Vok Vo ) o
I

Stvarni maseni protok kroz radno kolo neturbine, zbog volumetrijskog dejstva, bie vee od
protoka na ulasku u neturbinu za:
o
m = V = V
VI = Vo
o

SNAGE NETURBINA

Karakteristika hidrauline snage kod hidraulinih neturbina dobija se iz izraza:

m o = o (2 rs si ) 2 Ym = o Vo 2 Ym

Na prethodnoj slici dobijena kriva predstavlja proraunom dobijenu krivu korisnog napora
neturbine.
Proraunom dobijena karakteristika, u principu, e se razlikovati od ispitivanjem dobijene
karakteristike. Proraunom nisu obuhvaeni mnogi efekti, kao naprimer sekundarna i
povratna strujanja.
Zato, jedini pravi pokazatelj karakteristika neturbina su podaci sa ispitivanja.
- KARAKTERISTIKE

U analizi volumetrijskih gubitaka je pokazano da:

Hidraulike i pneumatske maine XVI - 12/29

Zbog manjeg masenog protoka na ulasku u neturbinu poveava se i korisni napor neturbine
prema narednoj slici (manje protoka vie napora).

PH = I VI Y
Karakteristiku izentropske snage toplotnih neturbine odreuje se iz relacije:

Piz = m I Yiz = I VI Yiz

Iz ve analiziranih utroaka snage moe se dobiti dijagramski prikaz raunskog odreivanja
karakteristika snage neturbina.

Hidraulike i pneumatske maine XVI - 13/29

Ponavljanje definisanih snaga za neturbinu

Hidraulike i pneumatske maine XVI - 15/29

Proraunom dobijena karakteristika snage neturbine, u principu, e se razlikovati od
ispitivanjem dobijene karakteristike. Proraunom nisu obuhvaeni mnogi efekti, kao
naprimer sekundarna i povratna strujanja.
Zato, jedini pravi pokazatelj karakteristika snage neturbina su podaci sa ispitivanja.
- KARAKTERISTIKE UKUPNOG STEPENA KORISNOSTI NETURBINA
Karakteristika ukupnog stepena
korisnosti moe se dobiti raunski iz
prethodne dve analize.

PH (iz )
P

Jedini pravi pokazatelj karakteristika

ukupnog stepena korisnosti neturbina
su podaci sa ispitivanja.

Hidraulike i pneumatske maine XVI - 14/29

Hidraulike i pneumatske maine XVI - 16/29

REZIME Radne karakteristike neturbina
Merodavne vrednosti radnih karakteristika
napora, snage i ukupnog stepena korisnosti
neturbina dobijaju se eksperimentalno.
Radne karakteristike neturbina se daju preko
znaica kao bezdimenzijske radne krive ili u
obliku univerzalnog radnog dijagrama.

Hidraulike i pneumatske maine XVI - 17/29

Hidraulike i pneumatske maine XVI - 19/29

- UTICAJ IZLAZNOG UGLA LOPATICE RADNOG KOLA NA RADNE KRIVE

NETURBINA
Oblik krive stvarnog napora kola sa beskonano mnogo lopatica i sa konanim brojem
lopatica najvie zavisi od izlaznog ugla lopatice 2 L radnog kola.

V ctg 2 L
V ctg1
Yth = u2 u2
u1
D b2
D b1

1 = 0

V ctg 2 L
u2 ctg 2 L
2
Yth = u2 u2
V
= u2

2
2
2

Yth = K1 n K 2 n V ctg 2 L

ctg1 = 0

; u2 = 60 n

Za n=const.

Yth = A B V
2L

- ugao izmeu negativnog smera obimske brzine u i

relativne brzine w2 na izlasku iz radnog kola.

Hidraulike i pneumatske maine XVI - 18/29

Hidraulike i pneumatske maine XVI - 20/29

Na prvi pogled izgleda da je reenje sa lopaticama povijenim unapred optimalno reenje. U
realnim izvoenjima koristi se reenje sa lopaticama unazad iz sledeih razloga:
- Kolo sa radijalnim lopaticama unapred imaju veliki ugao irenja i vee hidraulike gubitke.

- to je izlazni ugao lopatice vei to je koeficijent reakcije manji.

Poveava se udeo dinamikog dela napora, koji se kasnije transformie u spirali, to
poveava hidraulike gubitke

o
Ako je apsolutna ulazna brzina radijalna 1 = 90

Protok: V = D b c2 m = D b w2 sin 2 L
Stvarni napor neturbine sa beskonano mnogo neizmarno tankih lopatica je:

Yth = u2 c2 u u1 c1u =

V ctg 2 L
V ctg1
= u2 ( u2 c2 m ctg 2 L ) u1 c1m ctg1 = u2 u2
u1

D b2

D b1

rth =

Yths 1 tg 1L
= 1 +

Yth 2 tg 2 L

rth ( 2 L < 900 ) > rth ( 2 L > 900 )

Hidraulike i pneumatske maine XVI - 21/29

- Reenje sa lopaticama unapred moe da ima karakteristiku Y = Y (VI ) da njen maksimum
bude desno od protoka VI = 0, pa postoji mogunost pojave nestabilnog rada.

- Snaga radnog kola sa beskonanim brojem

lopatica se najmanje menja za reenje sa
lopaticama unazad, to je dobro za pogonski
motor.
U praksi

2 L = (16 50) o

Hidraulike i pneumatske maine XVI - 23/29

- RADNA TAKA NETURBINE

Karakteristike 1 do 4 odreuju se eksperimentalno (daje proizvoa), a karakteristika

cevovoda 5 raunski.
Radna taka R neturbine dobija se u preseku krive napora neturbine i krive cevovoda.
Kratkotrajni poremeaj: YB > YB ubrzava se strujanje i protok do ravnotee u taki R.
Kratkotrajni poremeaj: VC > VR usporava se strujanje i protok do ravnotee u taki R.

Hidraulike i pneumatske maine XVI - 22/29

- RADNE KARAKTERISTIKE RAZLIITIH TIPOVA NETURBINA
Oblik radnih krivih zavisi od tipa neturbine, odnosno
od njenog specifinog broja obrtaja.

Zakljuci:
aksijalne neturbine su osetljive na promenu napora,
radijalne neturbine imaju vei stepen korisnosti pri
malim protocima,
snaga kod radijalnih neturbina raste sa protokom.
Zato se radijalne neturbine putaju u rad sa
zatvorenim ventilom na potisnoj grani, a aksijalne
turbine sa otvorenim ventilom. Tada su potrebne
snage za statovanje najmanje, pa elektromotor vue
najmanje energije iz mree.

Hidraulike i pneumatske maine XVI - 24/29

- NESTABILAN RAD NETURBINSKOG POSTROJENJA - PUMPANJE
Pumpanje je pojava kada je rad neturbine nestabilan:
* protok se naglo menja od maksimalne vrednosti do nule,
* vrednost napora se menja,
* javljaju se hidraulini udari (kompresijski udari)
* uje se um i uoavaju potresi cele neturbine.
Pumpanje se javlja kod neturbina kod kojih je kriva
napora u funkciji zapreminskog protoka
Y = Y V

( )

takva da se maksimum ove krive nalazi u pozitivnoj

oblasti protoka, tj. desno od koordinatnog poetka
(na pozitivnom delu ose protoka).
Pumpanje se javlja kod sprohodih neturbina koje
imaju izlazni ugao lopatica usmeren unaped, tj.

2 L > 90o
Nestabilan rad je pokazan na narednom primeru turbopumpe:

Hidraulike i pneumatske maine XVI - 25/29

Hidraulike i pneumatske maine XVI - 27/29

I sluaj
Faza od M do O

Ako je protok turbopumpe V3 vei od protoka prema potroau, tj. V4 < V3 = VM , onda
e protok kroz turbopumpu naglo postati nulti, V3 = 0, jer se kriva cevovoda naglo
menja i poklapa sa ordinatom koordinatnog sistema. Tako se formira nova radna taka
O.
Posto je pritisak stuba tenosti iznad turbopumpe vei od pritiska u taki O radni fluid
e promeniti smer kretanja (krenuti nadole). Zato se zatvara jednosmerni ventil 2 i
turbopumpa radi u reimu V3 = VO = 0 i naporom Y = YO .

Hidraulike i pneumatske maine XVI - 26/29

Hidraulike i pneumatske maine XVI - 28/31

I sluaj
Faza od A do M

I sluaj
Faza od O do B

Neka je u poetnom trenutku rezervoar napunjen do nivoa a, pumpa radi u reimu A.

Ako je protok V4 , koji otie prema potroau, manji od protoka turbopumpe V
3
tj. V4 < VA , onda e nivo u rezervoaru 5 rasti.

= VA

Karakteristika cevovoda e se translirati nagore i protok turbopumpe V e se smanjivati sve

3
dok radna taka pumpe ne dodje do take M V3 = VM . Tada se postie najvia taka rasta
nivoa tenosti u rezervoaru 5.

Usled nepostojanja dotoka tenosti u rezervoar 5, nivo tenosti e se u njemu smanjivati,

jer radni fluid istie kroz 4. Ako se nivo u rezervoaru 5 smanji ispod visine koja odgovara
naporu Y = YO , pritisak koji ostvaruje turbopumpa pri naporu V3 = VO = 0 postaje vei od
statikog pritiska koji dri zatvoren nepovratni ventil 2.
Zato e se ventil 2 otvoriti i protok skokovito kroz cevovod porasti na V3 = VB , to
odgovara radnoj taki B.
Nivo tenosti opet poinje da se podie ka reimu M i pojava se ponavlja.

Hidraulike i pneumatske maine XVI - 29/31

II sluaj jalov rad

Hidraulike i pneumatske maine XVI - 31/31

Izbegavati, ako je mogue, da maksimum

krive napora neturbine bude desno od
koordinatnog poetka, tj. u oblasti realnih
protoka.

Nivo u rezervoaru 5 ostaje isti.

Ne menja se karakteristika
cevovoda.

to je strmija kriva napora cevovoda to se

oblast sa dva presek sa krivom napora
neturbine (OB, tj. reimi CD) pomera
ulevo i smanjuje oblast nestabilnog rada.

Posmatra se reim u C.
Taka C je na krivoj napora BM.

Ako se u reimu C smanji broj obrtaja (recimo, pad napona u pogonskom elektromotoru)
smanjuje se napor i protok moe da bude jednak nuli.
Pri poveanju broja obrtaja neturbina e poeti da radi u jalovom reimu (V = 0) jer je
napor turbopumpe manji od potrebnog napora statikog cevovoda. Desno od take D protok
se poveava, da bi se na kraju postigao reim u C.

Hidraulike i pneumatske maine XVI - 30/31

Analiza stabilnosti rada neturbine
Sistem je u ravnotei ako se izveden iz
ravnotee sam vrati u preanje stanje.

Rad neturbine u reimu D je nestabilan.

Desno od D, ako se povea napor
cevovoda do E, poto je Y(E)>Y(E),
sistem se vraa u D. Levo od D,
cevovod ima napor vei od neturbine i
sistem je nestabilan.
Rad neturbine je nestabilan za protoke 0 V V ( B ) . Za reime od B do M, javlja se
pumpanje, a za reime od M do O, jalov rad i nestabilnost.
Rad neturbine je stabilan za protoke V > V ( B) , tj. taka B je granica stabilnih reima.

Turbopumpe, koje se koriste za transport

tenosti - vodovod, pri promenljivim
reimima moraju imati stabilan rad u
svim reimima.

Hidrauline i pneumatske maine XVII predavanje

Hidraulike i pneumatske maine XVII - 03/24

- Regulisanje priguivanjem (promenom karakteristike cevovoda)

HIDRAULINE I PNEUMATSKE
MAINE

Promena protoka

V1 > V2

V1 V2

Karakteristika neturbine se ne menja.

U potisnom vodu se ugrauje
regulacioni-priguni ventil kojim se
upravlja-menja otpor u cevovodu.
Menja se karakteristika cevovoda i
dobija radna taka 2.

11.Radne karakteristike turbomaina i

regulacija njihovog rada
1. NASTAVAK

Y2 = Y2 + Yventila
Mane:
- ventil izaziva dopunske gubitke,
- smanjuje se stepen korisnosti,
- neekonomino reenje.

Hidraulike i pneumatske maine XVII - 02/24

REGULISANJE REIMA RADA NETURBINA

Prednosti:
- jednostavno reenje,
- iroka primena u praksi.

Hidraulike i pneumatske maine XVII - 04/24

- Regulisanje promenom broja obrtaja radnog kola
Poznate karakteristike za n

Odgovarajuim radnim karakteristikama neturbine i cevovoda odgovara samo jedna

radna taka. Ako iz nekih razloga treba menjati protok, to se moe ostvariti promenom
karakteristika ili cevovoda ili neturbine. Navedene promene, da bi se obezbedio traeni
protok, nazivaju se regulacija reima neturbine.
U principu regulacija reima rada neturbina se vri na sledee naine:
Regulisanje priguivanjem (promenom karakteristike cevovoda)
Regulisanje promenom broja obrtaja radnog kola
Regulisanje podsecanjem radnog kola
Regulisanje uz pomo pretkola
Regulisanje uz pomo zakretanja lopatica radnog kola
Regulisanje povratnim (optonim) vodom (by-pass)

n n
Iz afine slinosti

n
VB = VA
n
n
PB = PA
n

n
YB = YA
n

B = A

Broj obrtaja se menja pogonskim

motorom: motori jednosmerne struje,
parne i gasne turbine, SUS motori.
Za pogon neturbina najee se koriste asinhroni motori sa kratkospojenim rotorom, koji
praktino ne doputaju promenu obrtaja. Ovo se moe prevazii ugradnjom promenljivih
elekto otpornika na namotajima rotora.
Regulacija sa promenom broja obrtaja je ekonominija od reenja sa prigunim ventilom.

Hidraulike i pneumatske maine XVII - 05/24

Hidraulike i pneumatske maine XVII - 07/24

- Regulisanje uz pomo pretkola

- Regulisanje podsecanjem radnog kola

Treba obezbediti radnu taku

2[V ; Y ]

Napor u taki 2 je ispod napora u taki 1.

1[V ;Y ]

2[V ; Y ]

Promenom izlaznog ugla lopatica pretkola menja se

obimska komponenta apsolutne brzine radnog fluida na
ulasku u radno kolo i utie na promenu napora neturbine.

n = const.
2[V ; Y ]

Napor se smanjuje umanjenjem spoljanjeg

prenika radnog kola.

D2 < D2
Iz jednakosti znaica protoka i napora sledi:
Iz prakse:

V = V ( D2 D2 )

Parabola podsecanja:

2
V = V ( D2 D2 )

Y = Y ( D2 D2 )

Y = Y ( D2 D2 )

2
Y = Y (V V ) = (Y V 2 ) V '2 = k pod V 2 Y = k pod V

Hidraulike i pneumatske maine XVII - 06/24

Postupak odreivanja novog podseenog spoljanjeg prenika:
2

2
2[V ; Y ] k
1[V ; Y ] D2 = D (V V )
= Y V 2 Y = k V
pod

pod

Diapazon moguih podsecanja, a da stepen

korisnosti doputeno devalvira, zavisi od
znaice specifinog broja obrtaja

nsv = n V 1 2 Y 3 4

Zona ABCD radno polje podsecanja

neturbine sa doputenim smanjenjem
stepena korisnosti.

Hidraulike i pneumatske maine XVII - 08/24

Promena radnih karakteristika neturbine zbog promene izlaznog ugla lopatica pretkola.

Hidraulike i pneumatske maine XVII - 09/24

Hidraulike i pneumatske maine XVII - 11/24

Postupak odreivanja regulacije by-pass-om

- Regulisanje uz pomo zakretanja lopatica radnog kola

Zakretanjem lopatica radnog kola menja se reim rada neturbine.

- Od karakteristike neturbine 3 oduzeti karakteristiku by-pass-a 1.

- Dobija se redukovana karakteristika neturbine sa oduzetim by-pass-om (3-1).
- Na horizontalama u preseku sa odgovarajuim krivama dobijaju se take 1, 11 i 21.
1 protok neturbine
11 protok ka potroau
21 protok kroz by-pass

Primenjuje se kod srednjih i velikih aksijalnih neturbina.

Koeficijent korisnog dejstva malo se menja zbog zakretanja lopatica radnog kola.

Hidraulike i pneumatske maine XVII - 10/24

Hidraulike i pneumatske maine XVII - 12/24

REDNO I PARALELNO SPREZANJE NETURBINA SA CEVOVODOM

- Regulisanje povratnim vodom (by-pass)

Kada nije mogue regulacijom ostvariti potrebni napor ili protok pribegava se sprezanju
dve ili vie neturbina.
Deo radnog fluida se vraa iz potisnog voda u usisni vod
preko obilaznog voda (by-pass).
Promenom veliine otvora ventila 2 menja se protok kroz
by-pass VI 21 , odnosno protok prema korisniku V
.
I 11

Regulacija je neekonomina jer se strujna energija radnog

fluida, koji protie kroz by-pass, pretvara u toplotu.

- Sprezanjem na red poveava se napor.

- Paralelnim sprezanjem poveava se protok.

Hidraulike i pneumatske maine XVII - 13/24

- REDNO SPREZANJE NETURBINE SA CEVOVODOM

Hidraulike i pneumatske maine XVII - 15/24

Shema rednog sprezanja dve neturbine istih radnih karakteristika sa cevovodom

Sprezanjem na red poveava se napor.

P (1) P1 = P11 + P12

Poznato:

Y1 = Y11 + Y12

V1 Y1 V11 Y11 V12 Y12

=
+
1
11
12

1 =

V11 = V12 = V1

11 12
11 12 Y1
=
Y12
Y11 11 Y12 + 12 Y11
11
+ 12
Y1
Y1

V11 = V12 = V1

Hidraulike i pneumatske maine XVII - 14/24

Y11 = Y12 = Y1 2

1 = 11 = 12

Hidraulike i pneumatske maine XVII - 16/24

-PARALELNO SPREZANJE MEDUSOBNO BLISKIH NETURBINA SA CEVOVODOM

Upozorenja:
- Kod sprezanja obezbediti da taka 1
ne bude desno po protoku od take K,
odnosno dovoljno levo od take K da bi se
koristile obe neturbine.
- Ako je pritisak na ulazi u neturbinu II iznad
vrednosti koju dozvoljava krutost stukture
ove neturbine, udaljiti neturbinu II od
neturbine I, tako da pad pritiska doe do
vrednosti bezbedne za konstrukciju neturbine II.

Paralelnim sprezanjem se poveava protok.

Neka su neturbine I i II bliske jedna drugoj, na istoj geodezijskoj visini i neka se zbog
dugakog cevovoda mogu zanemariti lokalni gubici u usisnim i potisnim delovima
cevovoda do rave R (iz mehanike fluida L D > 1000 ).

U sluaju rednog sprezanja dve neturbine istih radnih karakteristika vai:

V11 = V12 = V1

Y11 = Y12 = Y1 2

1 = 11 = 12

11 = 12

Upozorenje: Neturbine I i II treba da imaju takve krive napora da taka K bude po protoku
ispred take 1.
Polazno:

V11 + V12 = V1

Y11 = Y12 = Y1

P1 = P11 + P12

Hidraulike i pneumatske maine XVII - 17/24

P1 = P11 + P12

V1 Y1 V11 Y11 V12 Y12

=
+
1
11
12

1 =

11 12 V1
=
V12
V11 11 V12 + 12 V11
11 + 12
V1
V1
11 12

Ako se paralelno spregnu dve bliske neturbine istih radnih karakteristika na istoj geodezijskoj
visini dobija se:

Hidraulike i pneumatske maine XVII - 19/24

2
Ymod = YI Yv , AR = YI m AR VAR
2
Ymod = YII + g h Yv ,CR = YII + g h mCR VCR

2
Ymod = g z D + Yv ,DR = g zD + mDR VDR

VRD = VAR + VCR

Dalje isto kao dve paralelno

spregnute meusobno bliske
neturbine

Y11 = Y12 = Y1

1 = 11 = 12

V11 = V12 = V1 2

Treba paralelno sprezati neturbine sa krivama napora koje nisu strme vei protok.

Hidraulike i pneumatske maine XVII - 18/24

- PARALELNO SPREZANJE MEUSOBNO UDALJENIH NETURBINA SA
CEVOVODOM
Razmatra se paralelno sprezanje u cevovodu dve meusobno udaljene, po karakteristikama
razliite, neturbine. Ne mogu da se zanemare gubici (lokalni) do rave R.
U ravi R je postavljen pijezometarski dava totalnog
pritiska. Primenom Bernulijeve jednaine sledi:
deo AR:

YI = p*R + g z R + Yv , AR

deo CR:

YII = pR* + g ( z R h ) + Yv ,CR

deo RD:

p*R + g z R = g zD + Yv ,RD

Yv ,**

- ukupni hidraulini gubitak u delu **

Iz protoka:

VRD = VAR + VCR

Neka je modifikovani napor:

Ymod = pR* + g zR

Hidraulike i pneumatske maine XVII - 20/24

ODREIVANJE RADNE TAKE NETURBINE SPREGNUTE SA SLOENIM
CEVOVODOM
Primer postupka za odreivanje radne take
neturbine spegnute sa sloenim cevovodom.
Prema slici mogua dva sluaja:
- Visina totalnog pritisaka u ravi R vea od
kote slobodne povrine u rezervoaru D.
Radni fluid od rave R tee u rezervoare
C i D.
- Visina totalnog pritisaka u ravi R manja od
kote slobodne povrine u rezervoaru D.
Radni fluid kroz cevovod RD struji od
rezervoara D ka ravi R, ako u cevovodu RD
nema nepovratnog ventila, koji ovo teenje
spreava.

Hidraulike i pneumatske maine XVII - 21/24

Hidraulike i pneumatske maine XVII - 23/24

2.sluaj Teenje iz rezervoara A i D u rezervoar C

1.sluaj Teenje iz rave R u rezervoare C i D

Visina totalnog pritisaka u ravi R vea od kote
slobodne povrine u rezervoaru D.
Radni fluid od rave R tee u rezervoare C i D.
U ravi R je postavljen pijezometarski dava
totalnog pritiska. Primenom Bernulijeve jednaine
sledi:

Visina totalnog pritisaka u ravi R manja od kote

slobodne povrine u rezervoaru D.
Radni fluid kroz cevovod RD struji od rezervoara D
ka ravi R.Rezervoar C se puni iz rezervoara A i D.
U ravi R je postavljen pijezometarski dava
totalnog pritiska. Primenom Bernulijeve jednaine
sledi:

deo AR:

Y = pR* + g zR + Yv , AR

deo AR:

Y = p*R + g z R + Yv , AR

deo RC:

pR* + g z R = g zC + Yv , RC

deo RC:

pR* + g zR = g zC + Yv , RC

deo RD:

pR* + g z R = g zD + Yv , RD

deo RD:

pR* + g z R = g zD + Yv , RD

protok u R:

V1 = V11 + V12

protok u R:

Ymod = pR* + g zR

Hidraulike i pneumatske maine XVII - 22/24

Ymod = Y Yv , AR = Y m ARV12

Ymod = g zC + Yv , RC = g zC + mRC V112

Ymod = g zD + Yv , RD = g z D + mRD V122

V1 = V1 = V11 + V12

V11 = V1 + V12
Ymod = pR* + g zR

Hidraulike i pneumatske maine XVII - 24/24

Ymod = Y Yv , AR = Y m ARV12 Ymod = g zC + Yv ,RC = g zC + mRC V112

Ymod = g zD Yv , RD = g z D mRD V122

V11 = V1 + V12 = V1 + V12

Hidraulike i pneumatske maine XVIII - 03/31

Hidrauline i pneumatske maine XVIII predavanje

RADNE KARAKTERISTIKE TURBINA

HIDRAULINE I PNEUMATSKE
MAINE
11.Radne karakteristike turbomaina i
regulacija njihovog rada
2. NASTAVAK

- KARAKTERISTIKE NAPORA TURBINA

Napor fiktivnog radnog kola toplotne turbine sa beskonano mnogo neizmerno tankih
lopatica je:
D 2

ctg 1L
1 b ctg 2 L
Yth = u12 1 2 +
1 1 1
Vok
D1 u1 D1 b1 T b2 ctg 1L

Vok - zapreminski protok na ulasku u radno kolo

u1 = ( n D1 ) / 60

Yth = n 2 K1 K 2 Vok

2
2
D D
K1 = 1 1 2
60 D1

2
1 b ctg 2 L
D 60 ctg 1 L
K 2 = 1
1 1 1

2
2
60 n D1 b1 T b2 ctg 1L

Hidraulike i pneumatske maine XVIII - 02/31

Tokom rada, zbog razliitih uzroka, menjaju se snage, protoci, napori i brojevi
obrtaja turbomaina.
Kod neturbina promena radnih svojstava se moe ispitati priguivanjem pomou
ventila u potisnom vodu. Pri konstantnom broju obrtaja mere se protok, napor, snaga i
stepen korisnosti.
Kod turbina promena radnih karakteristika se vri priguivanjem slobodnog prolaza u
protonim organima (ventilom, lopaticama pretkola, itd.).
Kod hidraulinih turbina prigunica se fiksira, napor se odrava konstantnim, a
menjaju broj obrtaja i verovatno protok.
Kod toplotnih turbina prigunica se fiksira, a pri konstantnom broju obrtaja menjaju
protok i napor.
Merenjem spregnutih vrednosti

(V ;Y ; P; , n )

( ; ; )

U odgovarajuem koordinatnom sistemu odreuju se dimenzijske ili bezdimenzijske radne

karakteristike razmatrane turbomaine.

Hidraulike i pneumatske maine XVIII - 04/31

Kod hidraulikih turbina, ako se usvoji:

Yth = n 2 K1 K 2 Vk

Vk = Vok = const.

2
2
D D
K1 = 1 1 2
60 D1

2
b ctg 2 L
D 60 ctg 1 L
K 2 = 1
1 1

2
2
60
n

b
b

1
1
2 ctg 1L

Zakljuak:
Napor radnog kola turbine (hidrauline i toplotne)
sa beskonano mnogo neizmerno tankih lopatica pri
konstantnom broju obrtaja i konstantnoj ulaznoj
temperaturi radnog fluida linearno zavisi od
zapreminskog protoka na ulasku u radno kolo.
Ve je reeno da se kod turbina promena radnih
karakteristika se vri priguivanjem slobodnog
prolaza u protonim organima (ventilom,
lopaticama pretkola, itd.).

Hidraulike i pneumatske maine XVIII - 05/31

Hidraulike i pneumatske maine XVIII - 07/31

Jedinini napor, odnosno energija na ulasku u radno kolo, koju svaki kilogram masenog
protoka radnog fluida, pri prolasku kroz radno kolo turbine, predaje gonjenom agregatu
dobija se kada se stvarnom naporu radnog kola (sa konanim brojem lopatica) dodaju
gubici zbog trenja o spoljanje povrine, volumetrijski gubici, gubici u obrtnom kolu i
gubici u usmernim organima.

Unutranji hidraulini gubici u radnom kolu

Potreban napor:

Yk = Yth + YHk

Y = Yi + YR + Ym + YH = Yi + YR + Ym + YHk + YHu
Gubici u obrtnom kolu i usmernim organima javljaju se zbog trenja u odgovarajuim
kanalima, kroz koje prolazi radni fluid, i zbog udara (zbog nepodudarnosti ulaznih uglova
lopatica radnog kola i ulaznih relativnih brzina).

YHk = YHkt + YHku

Y = Yk + YHu = Yi + (YR + Ym + YHk + YHu )

Yk = Yth + YHk = Yi + (YR + Ym + YHk )

YHkt = r

Yth = Ykn + Ym = Yi + (YR + Ym )

YHku =

Ykn = Yi + YR

Yi = Y ( YR + Ym + YH )

Hidraulike i pneumatske maine XVIII - 06/31

Neka se razmatra turbina sa konstantnim otvorom pretkola i konstantnim brojem obrtaja.

a = const .

n = const .

Stvarni napor radnog kola turbine (sa konanim brojem lopatica) izraunava se preko
stepena umanjenja napora radnog kola.

Yth = Yth

gde je

(Vok ) = const.

ili

Vok*

YH = YHk + YHu

= (Vok ) const.

Lk
w2
sr = mkt Vok2
4 Rhksr 2

2
wu2
= mku (Vok* Vok ) + YHku 0
2

- protok bezudarnog ulaza u radno kolo

Hidraulike i pneumatske maine XVIII - 08/31

Unutranji hidraulini gubici u nepokretnom delu turbine
(usmernim i sprovodnim organima).
Radni fluid gubi deo strujne energije zbog trenja u
dovodnoj spirali, zbog trenja i udara u
pretkolu, i gubitaka na izlasku iz turbine (sifonu).

Y = Yk + YHu
* Unutranji hidraulini gubici u dovodnoj spirali:
Gubici napora u dovodnoj spirali posledica su trenja o unutranje zidove spirale i
skretanja radnog fluida zbog promene poprenog preseka spirale.

Kao kod neturbina, i kod turbina je blie

stvarnosti veza:

Oba gubitka obuhvaena su relacijom:

= (Vok ) const.
Ukupan koeficijent otpora spirale:

YHusp = sp

cII2 ,sp
2

= msp VI2 + Ysp ,const

sp = 0, 22 0, 24

Hidraulike i pneumatske maine XVIII - 09/31

Hidraulike i pneumatske maine XVIII - 11/31

* Unutranji hidraulini gubici u pretkolu:

** Gubitak napora zbog trenja u meulopatinim kanalima pretkola

YHupt =

Lpr ,sr
Rh , pr ,sr

c 2pr ,sr
2

= m pt VI2

c pr ,sr = c

2
pr ,1

+c

2
pr ,2

Volumetrijski gubici u turbini

m I = I VI

c 2pr ,1u
2

= m pu (VI VI* ) 2 + Ypr ,const

U analizi volumetrijskih gubitaka je pokazano da:

p = 0,5 0,8
c pr ,1 , c pr ,2

VI*

- apsolutne brzine na ulazu i izlazu iz pretkolo

m o = o (2 rs si ) 2Ym = o Vo 2Ym
Stvarni maseni protok kroz radno kolo turbine, zbog volumetrijskog dejstva, bie manji od
masenog protoka na ulazu u turbinu za:

- zapreminski protok na ulazu u turbinu

za bezudarno strujanje kroz pretkolo

* Unutranji hidraulini gubici u odvodnim organima (sifonu) turbine

YHusi = msi V

qsi
I

m o = o Vo = I VI

Y = Y (VI , n = const., a = const.)

Y = Yk + YHu
YHu = YHusp + YHupu + YHupt + YHusi

VI =

o
Vo
I

Zbog smanjenja masenog protoka kroz radno kolo menja se i neto napor turbine.

Hidraulike i pneumatske maine XVIII - 10/31

Karakteristika neto napora turbine

mo = o V0

m ok = m I m o

Vok = (VI Vo ) o
I

** Gubitak napora zbog udara radnog fluida kao posledice nejednakosti uglova
nadolazee struje i lopatica pretkola
YHupu = p

; m ok = o Vok ;

Hidraulike i pneumatske maine XVIII - 12/31

Veza izmeu zapreminskog
protoka na ulasku u turbinu i na
ulasku u njeno radno kolo je:

VI = o Vok + Vo
I

Zbog volumetrijskih gubitaka

kriva potrebnog napora radnog
kola Yk moe predstaviti u funkciji
zapreminskog protoka kroz
turbinu, tako to se svaka taka
krive Yk pomera udesno za:
0
Vo = f (Vok )
I

Postupak prevoenja krive potrebnog napora sa

protoka na ulasku radno kolo na protok na ulasku u
turbinu dat je na desnoj slici.

Hidraulike i pneumatske maine XVIII - 13/31

Za hidrauline turbine je:
Dobijena kriva

o = I = const.

VI = V = const.

Y = Y (VI )

Hidraulike i pneumatske maine XVIII - 15/31

Raunska karakteristika ukupnog stepena
korisnosti sledi iz izraza:
hidroturbina:

je proraunski dobijena kriva neto (potrebnog) napora turbine. Ona je saglasna sa

eksperimentalno dobijenom krivom onoliko koliko su kroz proraun uzeti u obzir realni
strujni fenomeni, koji se deavajuu turbini.
Pored karakteristike neto napora, za turbine treba definisati i karakteristike snage i stepena
korisnosti. Obe ove karakteristike mogu se dobiti postupcima saglasnim sa procedurom
upotrebljenim za odreivanja krive napora.

= P PH
toplotna turbina:

= P Piz
Raunski ukupni stepen korisnosti dat je na
desnoj slici.

Hidraulike i pneumatske maine XVIII - 14/31

Dijagramski prikaz raunskog
odreivanja karakteristika
snage turbine:

Hidraulike i pneumatske maine XVIII - 16/31

Radne karakteristike turbine mogu se predstaviti u obliku bezdimenzijskih radnih krivih
preko znaica ili u obliku zavisnosti momenta na vratilu turbine od otvora pretkola i
broja obrtaja radnog kola.

hidroturbina:

PH = I VI Y
toplotna turbina:

Piz = I VI Yiz

Podseanje:
= ( 4 V ) ( De2 ue ) - znaica protoka

= 2 Y ue2

- znaica napora

Hidraulike i pneumatske maine XVIII - 17/31

Hidraulike i pneumatske maine XVIII - 19/31

Kriva neto napora turbine zavisi od broja obrtaja radnog kola i otvora pretkola.

RADNE KARAKTERISTIKE RAZLIITIH TIPOVA TURBINA

Radne karakteristike turbine zavise od tipa
turbine, odnosno specifinog broja obrtaja:

nsp = n P1 2 Y 5 4
n [ o min ] - broj obrtaja radnog kola
turbine u minuti,
P [ kW ] snaga turbine,
Y

[J

kg ] - neto snaga turbine.

Na desnoj slici data je zavisnost protoka kroz

turbinu u funkciji broja obrtaja, za tri otvora
pretkola, pri konstantnom bruto naporu turbine.

Y = Ybr mV 2

Hidraulike i pneumatske maine XVIII - 18/31

Hidraulike i pneumatske maine XVIII - 20/31

Preraunavanje neto napora turbine zbog promene

broja obrtaja pri fiksnom otvoru pretkola realizuje sa
na isti nain kao kod neturbina. Recimo sa:

Y = Y (VI , n1 = const ., a = const.)

Y = Y (VI , n2 = const., a = const.)

= ( P)

n11 = n De Y 1 2

Vai preslikavanje:

= (VI )

razliitih tipova turbina pri konstantnoj bruto

raspoloivoj energiji Y na ulazu u turbinu, tj.

treba preraunati

n1 n2

Zavisnosti

De - karakteristini prenik radnog kola turbine

G (VI ,G , YG ) G '(VI ,G ' , YG ' )

Veza izmeu neto napora turbine sledi iz uslova

slinog rada za dva reima:
2
2
V
V
YG ' n2
n
= ; I ,G ' = 2 YG ' = I ,G ' YG
V
YG n1
VI ,G n1
I ,G

Y = YG ' ; VI ,G ' = VI ; k = YG VI2,G Y = k (VI)2

Take G i G lee na krivoj afinih napora (istih

).

Hidraulike i pneumatske maine XVIII - 21/31

- RADNE TAKA TURBINE

Zavisnosti

= (VI )

Hidraulike i pneumatske maine XVIII - 23/31

= ( P)

Radne karakteristike svake turbine daje proizvoa, najee u obliku univezalnog dijagrama.

1 akcijska turbina
2 radijalna reakcijska (centripetalna) turbina
3 radijalno aksijalna reakcijska (centripetalna)
turbina

n11 =

n De
- jedinini broj obrtaja
Y1 2

V11 =

V
- jedinini protok
De Y 1 2

De - karakteristini prenik radnog

4 - aksijalna reakcijska (centripetalna) turbina

kola turbine ( XVIII 20/28)

Za poznati otvor pretkola a i poznati broj

obrtaja radnog kola n dobija se zavisnost:

5 - turbina sa mogunou zaokretanja lopatica

radnog kola (Kaplanova turbina)

Y = Y (VI , a = const., n = const.)

Hidraulike i pneumatske maine XVIII - 22/31

Brzohodost u funkciji tipa turbine (rafirana oblast pokazuje zonu maksimalnog broja obrtaja).
1 akcijska turbina
2 radijalna reakcijska (centripetalna) turbina
3 radijalno aksijalna reakcijska (centripetalna)
turbina
4 - aksijalna reakcijska (centripetalna) turbina

Hidraulike i pneumatske maine XVIII - 24/31

Y = Y (VI , n = const., a = const.)

Gornja jednaina predstavlja krivu potrebnog napora turbine za jedininom (po jedinici
protoka) strujnom energijom na ulazu, tj. krivu turbinskog postrojenja.
Svaka turbina se spree sa izvorom energije. Sve ove izvore energije karakterie neki
potencijalni nivo, tj. nivo raspoloive jedinine strujne energije jedinini bruto napor :

Ybr
Jedinini bruto napor se ne menja sve dok se ne promeni neki od parametara na izvoru
energije. Energetske izvore, koji se spreu sa turbinama, karakterie da bruto energija
ostaje konstantna tokom vremena i nezavisna od protoka radnog fluida.
Recimo, kod hidroturbine spregnute sa akumulacionim jezerom, jedinini (po jedinici
protoka) bruto napor se zanemarljivo malo menja u funkciji protoka :

Ybr g H geo
Isto tako, izvore energije toplotnih turbina odlikuje konstantnost energetskih parametara
tokom vremena i nezavisnost ovih parametara od protoka radnog fluida.

Hidraulike i pneumatske maine XVIII - 25/31

Hidraulike i pneumatske maine XVIII - 27/31

Obnavljanje

Kriva potreba turbine za strujnom energijom

Energetska jednaina za preseke - i I-I

Y = Y (VI , a = const., n = const.)

c2
+ gz A =
+ gz I + I + Yvu

p0

pI

pI

p0

+ g ( z A zI )

Kriva mogunost izvora strujne energije

Y = Ybr mVI 2

cI2
Yvu
2

Energetska jednaina za presek II-II i donju vodu je:

pII

+ gz II +

p
cII2
= 0 + g ( hII + zII ) + Yvp

pII

Neto napor turbine po definiciji:

p0

+ ghII + Yvp

cII2
2

Y = ( pI pII ) + (cI2 2 cII2 2) + g(zI zII )

Uvrtavanjem razlike pritisaka u neto napor dobija se:

Y = g ( z A hII z II ) Yvu Yvp

Hidraulike i pneumatske maine XVIII - 26/31

Iz geometrijski uslova sledi:

Hidraulike i pneumatske maine XVIII - 28/31

- REGULISANJE RADA TURBINA

H geo = z A ( z II + hII )

Turbine se najee koriste za pogon generatora. Potroai elektrine stuje trae pre svega
postojanu uestanost f [Hz]. Najee se kod elektrana koriste sinhroni generatori kod kojih je:

Y = g H geo Yvu Yvp

n=
Y = g H geo Yvu Yvp

L c2
c2
Yvu = u + u u u ; Yvp = II
du 2
2

Ako se brzine

cu i cII

Diferencijalna jednaina koja definie rotaciono kretanje radnog kola turbine i svih elemenata
koji su spojeni i vrte se sa kolom (rotor generatora, spojnice, vratilo, eventualni zamajci) je:

J [kg m 2 ]

Y = Ybr mVI 2

Neto napor turbine, tj. raspoloiva jedinina strujna energija na ulasku u turbinu je:

Y = Ybr mVI

Veliina p je broj pari polova generatora.

Kod svih turbina vezanih na elektro generatore mora se vriti regulisanje broja obrtaja radnog
kola u granicama koje diktira generator.

izraze preko protoka V dobija se

Lu cu2 cII2
Y = gH geo u + u
du 2 2

60 f 3000
=
p
p

d
= MT MG
dt

d dt [1/ s 2 ]

MT
MG

- moment enercije svih rotirajuih elemenata

- ugaono ubrzanje svih rotirajuih elemenata
- aktivni pogonski moment turbine
- kontramoment generatora uvean za otporne
momente (u leajevima, zaptivaima, ...)

Hidraulike i pneumatske maine XVIII - 29/31

Hidraulike i pneumatske maine XVIII - 31/31

Moment generatora zavisi od optereenja elektrine mree, koje je sluajna promenljiva, pa se

zbog uslova:

= const. d dt = 0
J

d
= MT MG
dt

mora neprestalno regulisati

MT

M T M T (VI , Y ) M G

Kod hidraulinih turbina napor se malo menja u vremenu, pa se broj obrtaja regulie promenom
protoka (menjanjem otvora pretkola).
Kod toplornih turbina reguliu se i protok i napor.
Regulisanje uestanosti f elektrine struje dobijene u generatoru spregnutim sa turbinom
obino se vri automatski. Merno regulacionom opremom se meri trenutni broj obrtaja n
radnog kola, uporeuje sa zadatom vrednou i po potrebi automatski aktivira upravljajua
komanda za pokretanje regulacionih organa (usmernih lopatica).

Hidraulike i pneumatske maine XVIII - 30/31

Hidraulike i pneumatske maine XVIII - 32/31

KURS JE ZAVREN!!
Hvala na panji!