Drutvo fiziara u Bosni i Hercegovini

XIX federalno takmienje iz fizike, 19. 04. 2014., Sarajevo

Grupa D Cjelokupna fizika

Rjeenja zadataka
Zadatak 1.
Autor zadatka: Benjamin Feti
Jedna od posljedica zagrijavanja atmosfere jeste otapanje polarnog leda.
Predvia se da e se u ne tako dalekoj budunosti polarne kape na
Arktiku i Antartiku u potpunosti otopiti, a kao posljedica otapanja leda
srednji nivo mora e se poveati za 60 m. Otapanje leda takoe e
uzrokovati promjenu brzine rotacije Zemlje oko vlastite ose. Iskoristit
emo jednostavan fizikalni model prema kojem moemo smatrati da je
Zemlja idealna homogena sfera mase Mz (ukljuujui i masu polarnog
leda) radijusa Rz. Polarni led moemo smatrati da je u obliku tankog
diska povrine baze S i zapremine V. Objasniti zato e sigurno doi do
promjene perioda rotacije Zemlje i na osnovu sljedeih podataka
izraunati promjenu perioda rotacije Zemlje oko vlastite ose usljed
otapanja polarnog leda:
5, 978 10
Masa Zemlje zajedno sa polarnim ledom
Poluprenik Zemlje
6,378 10 m
26, 5 10 km
Zapremina leda na Antartiku
14 10 km
Povrina leda na Antartiku
180 10 km
Zapremina leda na Arktiku
Povrina leda na Arktiku
9 10 km
g
Gustoa leda
0, 9167
cm

kg

Zemlja se kree u gravitacionom polju koje je po svojoj prirodi centralno polje (konzervativno polje). Za takva
polja vrijedi zakona ouvanja ukupne mehanike energije kao i zakon ouvanja ukupnog momenta impulsa. U
ovom sluaju, koristit emo iskljuivo zakon ouvanja momenta impulsa usljed rotacije oko vlastite ose:

( 6b)
gdje je I moment inercije Zemlje prije otapanja leda, a I' moment inercije nakon otapanja leda, a T i T' su
odgovarajui periodi rotacije Zemlje oko vlastite ose.

Drutvo fiziara u Bosni i Hercegovini

XIX federalno takmienje iz fizike, 19. 04. 2014., Sarajevo
Grupa D Cjelokupna fizika
Prvo emo izraunati mase polarnih kapa:
916, 7
916, 7

kg
26,5 10 10 m
m

180 10 10 m

2, 429 10

0, 0165 10

kg

kg
(2b)

Moment inercije Zemlje kao idealne homogene sfere raunamo prema formuli:
2
5

2
5

2
5, 978 10
6, 378 10
5
9727100 10 kgkm
(2b)

Momente inercije polarnih kapa (tankog diska) raunamo prema formuli:

1
2

1
2

5,415 10

kgkm
(2b)

1
2

1
2

0,0236 10

kgkm
(2b)

Prema tome, ukupni moment inercije Zemlje zajedno sa polarnim ledom je jednak
9727100

5,415

0,0236 10

kgkm

9727105, 439 10

kgkm
(2b)

Nakon otapanja polarnih kapa voda e obuhvati cijelu povrinu Zemlje formirajui tanku sfernu ljusku oko
Zemlje kao to je prikazano na slici. Moment inercije sferne ljuske je jednak:
2
3

2
3

2
2, 429 10 kg 0, 0165 10
3
66, 320 10 kgkm

kg

6, 378 10

Drutvo fiziara u Bosni i Hercegovini

XIX federalno takmienje iz fizike, 19. 04. 2014., Sarajevo
Grupa D Cjelokupna fizika
(3b)
Prema tome, ukupni moment inercije Zemlje nakon otapanja leda iznosi
9727100

66, 320 10

kgkm

9727166, 320 10

kgkm
(2b)

Poreenjem sa I vidimo da e doi do poveanja momenta inercije Zemlje. Dakle, doi e do poveanja i
perioda rotacije Zemlje:
9727166, 320
24 h
9727105, 439
Promjena perioda rotacije je jednaka

24, 00015021 h

0,5408 s
(4b)
(Ukupno 25 bodova)

Drutvo fiziara u Bosni i Hercegovini

XIX federalno takmienje iz fizike, 19. 04. 2014., Sarajevo
Grupa D Cjelokupna fizika

Zadatak 2.
Autor zadatka: Benjamin Feti
Optiki sistem sastoji se od dva tanka sabirna soiva S1 i S2 inih daljina f1 = 10 cm i f2 = 20 cm. Ispred prvog
soiva postavi se predmet visine P = 1 cm na udaljenosti p = 30 cm od prvog soiva kao to je prikazano na slici.
a) Ako je udaljenost izmeu soiva d = 50 cm odrediti poloaj, karakter i visinu konanog lika. Skicirati
krajnji lik predmeta.
b) Ako je udaljenost izmeu soiva d = 5 cm odrediti poloaj, karakter i visinu konanog lika. Skicirati
krajnji lik predmeta.

a) Nakon prelamanja prvom soivu S1 dobija se lik

1

. Ovaj lik je realan i nalazi se na udaljenosti

15 cm
(1b)

od prvog soiva. Ovaj lik je realan predmet za soivo S2 . Udaljenost ovog predmeta od soiva S2 je
35 cm
(1b)
odnosno, konani lik nalazi se na udaljenosti
1

46,67 cm
(1b)

Drutvo fiziara u Bosni i Hercegovini

XIX federalno takmienje iz fizike, 19. 04. 2014., Sarajevo
Grupa D Cjelokupna fizika

Uveanje nakon prelamanja na soivu S1 je jednako

0, 5

0,5 1 cm

0,5 cm
(1b)

Uveanje nakon prelamanja na soivu S2 je jednako

1,33

1,33 0,5 cm

0,66 cm
(1b)

Konani lik je realan, uspravan i umanjen. Formiranje konanog lika je dato na sljedeoj slici.
(2b)

(3b)

Drutvo fiziara u Bosni i Hercegovini

XIX federalno takmienje iz fizike, 19. 04. 2014., Sarajevo
Grupa D Cjelokupna fizika

b) U ovom sluaju formiranje konanog lika predmeta je sloenije jer je udaljenost izmeu soiva manja od
zbira inih daljina f1 + f2 . Lik kojeg formira soivo S1 nalazi se sa desne strane soiva S2. Ovo znai
da je lik imaginarni predmet za soivo S2 . Na sljedeoj slici je predstavljeno crtanje konanog lika .
Lik formira se kao u prethodnom zadatku. Ako od lika povuemo svjetlosnu zraku 3 koja prolazi
kroz centar soiva S2 ona e sjei zraku 2 koja prolazi kroz iu soiva S2 . U taki presjeka ovih dviju
zraka formira se konani lik L.

(8b)
Poloaj lika

odredili smo u prethodnom zadatku tako da je njegov poloaj u odnosu na soivo S2 :

15 cm

5 cm

10 cm
(2b)

Drutvo fiziara u Bosni i Hercegovini

XIX federalno takmienje iz fizike, 19. 04. 2014., Sarajevo
Grupa D Cjelokupna fizika

Jednaina za soivo S2 glasi:

1

6,67 cm
(3b)

Visinu lika

poznajemo tako da je visina konanog lika jednaka:

0, 66

0, 33 cm
(2b)
(Ukupno 25 bodova)

Drutvo fiziara u Bosni i Hercegovini

XIX federalno takmienje iz fizike, 19. 04. 2014., Sarajevo
Grupa D Cjelokupna fizika

Zadatak 3.
Autor zadatka: Selver Pepi
1. Na udaljenosti 25 svjetlosnih godina od Zemlje u sazvijeu Piscus Austrinus nalazi se zvijezda
Fomalhaut, jedna od najsjajnijih zvijezda na nonom nebu. Ova zvijezda je posebno vana jer je u orbiti
oko nje Fomalhaut b, prva planeta van Sunevog sistema uslikana u spektru vidljive svjetlosti1
Pomou te slike, koju je napravio Hubble teleskop, odreeno je da njen radijus orbite oko zvijezde
Fomalhaut iznosi 110 AU (astronomske jedinice), te da je ona u period izmeu 2004. i 2006. godine
prela put od 1,4 AU.
Ovaj zadatak je sastavljen iz dva dijela. Rezultati prvog dijela koriste se za raunanje u drugom dijelu
zadatka.
Prvi dio
a) Planeta Fomalhaut b krui oko zvijezde po krunoj orbiti radijusa R sa periodom revolucije T.
Izraziti masu zvijezde Fomalhaut preko R, T i gravitacione konstante . Uzeti da je masa zvijezde
mnogo vea od mase planete.
b) Izraziti masu zvijezde Fomalhaut preko mase Sunca, poznavajui radijus Zemljine krune orbite
Rz , period revolucije Zemlje oko Sunca i masu Sunca. Koristiti podatke iz priloene tabele.
Osnovni podaci su dati u tabeli
Univerzalna gravitaciona
konstanta

Nm
kg
1,49 10 km
2 10 kg
6,955 10 m
m
3 10
s
1 AU

6,67 10

Astronomska jedinica
Masa Sunca
Radijus Sunca
Brzina svjetlosti

AU
Ms
Rs
c

Udaljenost Zemlje od Sunca

Rz

Drugi dio
U ovom dijelu zadatka odreujemo radijus zvijezde pomou eksperimenta u kojem mjerimo spektar
zvijezde Fomalhaut.
c) Prema Einsteinovoj teoriji gravitacije foton emitovan sa povrine masivne zvijezde gubi dio svoje
1

Paul Kalas et al, Optical Images of an Exosolar Planet 25 Light-Years from Earth, Science 322 , 1345 (2008)

Drutvo fiziara u Bosni i Hercegovini

XIX federalno takmienje iz fizike, 19. 04. 2014., Sarajevo
Grupa D Cjelokupna fizika
energije na raun savladavanja gravitacione sile. Ako pretpostavimo da je gravitaciona masa fotona
jednaka inercijalnoj masi fotona, pokazati da je promjena frekvencije emitovanog fotona usljed
gravitacionog crvenog pomaka jednaka

gdje su:

frekvencija fotona u trenutku emisije

frekvencija fotona na velikoj udaljenosti od zvijezde
masa zvijezde Fomalhaut
radijus zvijezde Fomalhaut

Mjerenjem gravitacionog pomaka moe se odrediti odnos

d) Sa planete Fomalhaut b lansira se svemirska letjelica prema zvijezdi Fomalhaut. U jednom dijelu
letjelice nalazi se komora sa jonima helija koji apsorbuju samo one fotone koje i emituju. Na
povrini zvijezde Fomalhaut nalaze se joni helija koji emituju fotone. Meutim, usljed
gravitacionog crvenog pomaka frekvencija ovih fotona se smanji tako joni helija u komori ne mogu
da apsorbuju date fotone. Da bi se javila apsorpcija, joni helija moraju se kretati ka zvijezdi radi
kompenzacije uticaja gravitacionog crvenog pomaka na frekvenciju fotona.
U sljedeoj tabeli su date vrijednosti brzine jona u komori u odnosu na zvijezdu u zavisnosti od
udaljenosti d od povrine zvijezde. Iskoristiti ove podatke da odredite srednju vrijednost radijusa
zvijezde Fomalhaut.
Napomena:
Poto je promjena frekvencije fotona vrlo mala, uzmite da se efektivna masa fotona ne mijenja. Za
1 vrijedi aproksimacija

Podaci za uslov rezonatne apsorbcije

Parametar brzine
Udaljenost od povrine

10
10

1,841

1,792

1,722

1,616

1,440

6,00

5,00

4,00

3,00

2,00

Drutvo fiziara u Bosni i Hercegovini

XIX federalno takmienje iz fizike, 19. 04. 2014., Sarajevo
Grupa D Cjelokupna fizika

AstronomyPictureoftheDay2008November14, http://antwrp.gsfc.nasa.gov/apod/ap081114.html
ImageCredit: NASA, ESA, P. Kalas, J. Graham, E. Chiang, E. Kite (Univ. California, Berkeley), M.
Clampin (NASA/Goddard), M. Fitzgerald (Lawrence Livermore NL), K. Stapelfeldt, J. Krist (NASA/JPL)

PRVI DIO
a) Gravitaciona sila ima ulogu centripetalne sile koja uzrokuje kruno kretanje planete:

(3b)
b) Ista formula vrijedi i za Sunce:
4

Dijeljenjem ove dvije relacije dobijamo

10

Drutvo fiziara u Bosni i Hercegovini

XIX federalno takmienje iz fizike, 19. 04. 2014., Sarajevo
Grupa D Cjelokupna fizika

(2b)
Period revolucije planete Fomalhaut b moemo izraunati na osnovu podataka iz teksta zadataka
kao i iz priloenih podataka u tabeli:
2

110 AU
2 god
1, 4 AU

986, 85 god
(2b)

Uvrtavanjem u gornju relaciju nalazimo da je masa zvijezde Fomalhaut jednaka

1,37

2,74 10

kg

(2b)
c) Za izlazak iz jakog gravitacionog polja foton troi svoju energiju na savladavanje gravitacione sile, tj.
vri rad nasuprot gravitacione sile. Gravitacionu (inercijalnu) masu fotona odreujemo iz relacije

(2b)
Promjena energije fotona je jednaka radu gravitacione sile:

(3b)
gdje je

frekvencija fotona u trenutku emisije, a

frekvencija fotona u trenutku detekcije fotona.

tako da moemo pisati

Na velikoj udaljenosti od povrine zvijezde

1
odnosno,

11

Drutvo fiziara u Bosni i Hercegovini

XIX federalno takmienje iz fizike, 19. 04. 2014., Sarajevo
Grupa D Cjelokupna fizika

to je i trebalo dokazati.
(3b)
d) Na isti nain moe se dobiti da je odnos frekvencija emitovanog i detektovanog fotona u datom
eksperimentu jednak
1

(1b)
gdje je d rastojanje izmeu svemirske letjelice i povrine zvijezde. Crveni gravitacioni pomak mora se
kompenzirati plavim Dopplerovim pomakom ako elimo da joni helija detektuju emitovane fotone.
Promjena frekvencije usljed Dopplerovog efekta mora biti jednaka promjeni frekvencije usljed crvenog
gravitacionog pomaka:
1
1

(3b)
frekvencija koju detektuje komora. Ova frekvencija mora biti jednaka frekvenciji
.
gdje je
Koritenjem navedene aproksimacije dobijamo

0
(4b)

Rjeenje dobijene kvadratne jednaine je

1
2

4
(1b)

12

Drutvo fiziara u Bosni i Hercegovini

XIX federalno takmienje iz fizike, 19. 04. 2014., Sarajevo
Grupa D Cjelokupna fizika
Nakon uvrtavanja vrijednosti iz tabele dobijamo

d(

109 m )
6,00
5,00
4,00
3,00
2,00

= v/c (
1,841
1,792
1,722
1,616
1,440

10-6 )

RF( 108 m)
9,741
9,736
9,735
9,738
9,736

Srednja vrijednost je 9,7 108 m, to je oko 1,4 radijusa Sunca, tako da je zvijezda Fomalhaut malo
vea i masivnija od naeg Sunca.
(4b)

13

Drutvo fiziara u Bosni i Hercegovini

XIX federalno takmienje iz fizike, 19. 04. 2014., Sarajevo
Grupa D Cjelokupna fizika

Zadatak 4.
Zadatak predloila: Amra Salinovi Feti
Zadatak je preuzet iz Zbirke zadataka za III razred Matematike gimnazije
Fizika 3 M autora Natae alukovi i Milana Raspopovi (Beograd, 2001)
Na slici je prikazan model elektromotora. Provodni tap OA moe da rotira klizei du provodnog prstena
poluprenika l. Normalno na ravan prstena je homogeno magnetno polje indukcije B. U strujnom kolu su izvor
elektromotorne sile i otpornik R. Otpori ostalih provodnika su zanemarljivo mali. Nai izraz za konstantnu
ugaonu brzinu rotacije tapa koja se uspostavi nakon odreenog vremena i jainu struje ako je sila trenja na
kontaktu tapa sa prstenom F.

Neka se tap u poetnom trenutku nalazio u poloaju prikazanom na

slici. Tada na njega djeluju Amperova sila u naznaenom smjeru, usljed
ega on poinje da rotira u istom smjeru. Sila trenja djeluje u suprotnom
smjeru. Moment Amperove sile moemo izraunati kao polovina
Amperove sile na kraju tapa puta duina tapa. Ovo vrijedi samo ako je
), tako
sila proporcionalna rastojanju, kao to je ovdje sluaj (
da vrijedi
1
2
Do istog rezultata moemo doi ako integriramo po definiciji momenta sile:

1
2
(4b)

14

Drutvo fiziara u Bosni i Hercegovini

XIX federalno takmienje iz fizike, 19. 04. 2014., Sarajevo
Grupa D Cjelokupna fizika
Jednaina koja odreuje rotaciju tapa je
1
2
(3b)
Indukovana elektromotorna sila u tapu, usljed smjera njegovog kretanja, imat e suprotan predznak u odnosu na
elektromotornu silu , te je jaina struje u kolu odreena sa
2
2
(3b)
Uvrtavanjem u gornju relaciju dobijamo

2
gdje je moment inercije tapa.

(3b)
Ugaono ubrzanje

predstavlja izvod ugaone brzine po vremenu,

. Ako je desna strana pozitivna tada

ugaona brzina raste, to odgovara sluaju kada tap iz stanja mirovanja pone da se kree. Onog trenutka kada
desna strana dostigne vrijednost nule, tada je

const.

Iz dobijenog izraza se vidi da e ugaona brzina tapa rasti sve dok izraz na desnoj strani ne bude jednak nuli. Od
tog trenutka tap nastavlja rotaciju konstantnom ugaonom brzinom:

(5b)
Uvrtavanjem u izraz za jainu struje dobijamo
2

(2b)
(Ukupno 20 bodova)

15