T.C.

KLTR VE TURZM BAKANLII

TELF HAKLARI VE SNEMA GENEL MDRL

TRK SNEMASININ MAL YAPISI VE PROBLEMLER

UZMANLIK TEZ
Sadk KESKN

OCAK 2008
ANKARA

T.C.
KLTR VE TURZM BAKANLII
TELF HAKLARI VE SNEMA GENEL MDRL

TRK SNEMASININ MAL YAPISI VE PROBLEMLER

UZMANLIK TEZ
Sadk KESKN

Tez Danman
Sinema Daire Bakan
Nejat GKE

OCAK 2008
ANKARA

GR

Sinema; sanat ve endstri etkileimiyle ortaya km bir olgudur. Sanat ve

ekonomik yap arasndaki diyalektik iliki sinemay bugnlere tamtr.
Sinema, sanatn toplumsal retiminin bir paras olarak grlebilecei gibi,
ticari bir olay olarak da grlebilir. Bu konuya bak as, devletin sinemaya
verecei destek asndan nemlidir.
Sinema, hibir sanat dalnda olmad kadar sermaye ile ilikilidir. Sinema
endstrisi tm dnyada silah ve ila sanayinden sonra nc byk endstridir.
Dnyada sinemadan salanan toplam ciro yaklak 200 milyar dolar, Trkiyede ise
250 milyon dolardr. Byle byk bir endstrinin, lke tantmnda en etkili ara olan
sinemann, tm dnyada zellikle ABDde olduu gibi lkemizde de nnn
almas gerekmektedir.
Bu tezin amac; Trk Sinemasnn mali yapsn sistematize etmek, mali
problemlerini ortaya koymak ve neriler sunmaktr. Bu amala her dnem kendi
iinde incelenecek, Trk Sinemasnn mali problemleri ortaya konulacak ve neriler
sunulacaktr.
Bu erevede tez blm iinde deerlendirilecektir. lk blmde; sinemaekonomi ilikisi, ikinici blmde; Trk Sinemasnn Mali Yaps, son blmde ise;
Trk Sinemasnn Mali Problemleri ortaya konulacaktr. Sonu blmde ise genel
deerlendirme yaplacaktr.

I.BLM
SNEMA EKONOM LKS

Sinema sektr; kendi iinde katma deer yaratan, istihdam yaratan, lkelerin
yaknlamasn salayan en nemli sektrlerden birisidir. Sinema; lkeleri dnyaya
tantma, turizm faaliyetlerini hzlandrma ve turizme bal tm yan sanayi ve ticari
sektrlere canllk kazandrma gibi mali ilevlere sahip kltr ve sanat olaydr.
Sinema, bir sanat dal olmasnn yannda ayn zamanda bir endstridir.
Sinema, hibir sanat dalnda olmad kadar sermaye ile ilikilidir. Sinema
maliyetlerinin yksek oluu nedeniyle kapitalist ilikilerden en ok etkilenen sanat
dal olmutur.
Sanat ve kltr politikalarnn oluturulmasnda, sinema zelinde gie
haslatlarnn dikkate alnmas(seyirci faktr), sanatn toplumsal retiminin bir
paras olarak grlebilecei gibi, sanat yalnzca bir metaya indirgeyen s bir
yaklam olarak da alglanabilir. Film endstrisinin yapsn belirleyen, filmin bir
mal olarak alnp satlma zelliidir. (Armes,1998:14)
Sinemann sanat yan; fikir, tasarm ve estetik srelerini ieren bir sanat
rn iken; ekonomik boyutu; gie gelirlerinden yapm maliyetlerine, sinema
teknolojisi, laboratuarlar ve ekipmanlarnn retimine kadar byk bir alan
kapsamaktadr. Sinemay endstri haline getiren de bu sretir.
Ekonomik adan deerlendirildiinde ise grlmektedir ki, sinema endstrisi
tm dnyada bykl itibariyle ila ve silah sanayilerinden sonra (baz
aratrmalara gre silah sanayinden sonra) ilk srada yer almaktadr. Sinema yapm
faaliyetleri pek ok yan sanayiye (senaryo, zel efekt, k, grsel efekt, oyunculuk,
film oaltma, datm, pazarlama, catering, nakliye, inaat, perakende, konaklama,
ekipman v.b.) de hizmet ettiinden, ekonomik akvitiviteler ve istihdam zerinde de
nemli bir etkiye haizdir.
2

Dolaysyla sinema; pek ok yan sanayiye olan katks, uluslararas

ilikilerdeki konumu, toplumun eitilmesi, bilinlendirilebilmesi gibi ekonomik,
sosyo-kltrel, sosyo-politik boyutlar ile katma deeri llemeyecek kadar nemli,
kendine zg bambaka bir sektr durumundadr.
Sinemann gelimesinde ve de endstrilemesinde kent olgusu nemli bir
yere sahiptir. Sinema dier sanat dallarndan farkl olarak kitle ile btnleerek bir
halk sanat haline gelmitir. Halk, kentlerde sinema ile buluma olanana sahip
olmulardr. Gezici sinemalar 1900lerin banda yerleik dzene gemeye
balamtr. Kentler i iin insanlar kendine ekerken, sinema ucuz elence arac
olarak isiz gszler iin bir elence arac olmutur. Bylece sinema, dier sanat
dallarndan farkl olarak alt snfa dayanarak geliimini gstermitir. Bunu fark eden
giriimciler, sinemann endstrilemesini salamlardr.
Sinema genel ekonomin ve kendi i dinamiklerinin etkisiyle yaplanmtr. Bu
yaplanma temel olarak yapm, datm, gsterim srelerini iermektedir.
Sinemann endstri olabilmesi, iinde yer ald kltrn, iktisadi yapnn ve
toplumun zelliklerine bal olduu kadar, ekonomik olanaklarn ve dinamiklerini
gelitirip yaplandrabilmesine de baldr. Sinema endstrisinin yapm-datmgsterim yaplanmas tarihsel bir sre iinde tamamlanm, ekonomik bir sektr
olarak oluumu ise 1895-1910 yllar arasnda gereklemitir.

II. BLM
TRK SNEMASININ MAL YAPISI

Trkiyede

sinema

endstrisinin

tarihi

genellikle

film

yapm

ile

balatlmaktadr. Ancak, Trkiyede sinema 1896da gsterimle balam ve

Osmanlnn son dnemine denk den sinemann Trkiyedeki ilk yllar, zellikle
yabanc film datmnn ve gsteriminin baskn olduu bir dnem olmutur.
Ekonomik ve siyasal artlar altnda kendi i dinamikleriyle ekillenen Trk
Sinemas, Trkiyenin iktisadi tarihine ve kendi i dinamiklerine bal olarak u
ekilde dnemselletirilebilir(Erkl,2003:10).
1) lk dnem: Sinema ile tanma ve resmi kurumlar (1896-1922)
2) zel yapmevleri (1922-1949)
a. zel yapmevleri ve Muhsin Erturul tekeli (1922-1939)
b.zel yapmevlerinden sektrel oluuma gei(1939-1949)
3)Sinemann sektr olarak varl(1950-1980)
a.1950-1960 yapmevleri-yapmclar dnemi
b.1960-1970 blge iletmecilii retim tarz
c.1970-1980 blge iletmecilii retim tarznn sonu
4) Farkl retim tarzlarnn birbirine eklemlenmesi
a. 1980-1990 video iletmecilii
b. 1990-2007 yeniden yaplanma

2.1 Sinema le Tanma

ncelikle sinemann ilk yllarna ait almalarn devam ettiini belirtmek

gerekmektedir. Dolaysyla verilen her ad, her tarih, her an deiebilmektedir.
lk dnem; sinemann ilk yllardaki servenini, resmi kurumlar aracyla
belge film retiminden dzenli konulu film retimine geii ierir. Cumhuriyetin
kurulduu 1923 ylna kadar yalnzca onsekiz film yaplmtr.
Trkiye, sinemayla Lumiere Kardelerin kameramanlarndan Alexandre
Promionun

Hali

ve

Boaziinde(1897)

ekim

yaplmasyla

tanmtr(ekerolu,1897). 1897 ylnda halka ak ilk gsterinin, Weinberg

tarafndan Sponeck Birahanesinde yapld yaygn bir kan iken, zmirde
yaymlanan Ahenk Gazetesini inceleyen Beyru, ilk gsterimin 1896 ylnda zmirde
gerekletiini ileri srmektedir(Beyru,2000:257). ou kaynaa gre; Trk Sinema
tarihinin balangc, 1914te Fuat Uzknay tarafndan ekilen Ayastefanostaki Rus
Abidesinin Ykl adl film ile olmutur.

2.1.1 Sinema Salonlarnn Durumu

Filmlerin seyirciyle bulutuu ilk yer sinema salonlardr. Sinema salonlar,

kltrel ve sosyo-ekonomik adan gelimiliin gstergesi olmakla beraber sinema
ekonomisin hayata getii ve scak paraya dnt yer olma zellii tamaktadr.
Baka bir deyile, sinemann seyirciyle, devletle(vergi) ilikiye girdii yer sinema
salonlardr(Erkl,2003:16).
lk yerleik sinema olan Pathe Sinemas Weinberg tarafndan 1908 ylnda
almtr. Bata Beyolu/Pera olmak zere stanbulda ksa srede yerleik sinema
says artmtr.
5

Sinema salon saylarnda zellikle 1908den sonra art gzlenmitir. Bu

dnemde sinemalarn birounun ya aznlklarn ya da yabanc iletmecilerin elinde
olduu grlmektedir. Cevat ve Murat Boyer kardeler, Fevziye Kraathanesi sinema
salonunu, Milli Sinema yapmlardr (1914). Yine ayn yl iinde Kemal ve akir
Seden Kardeler ile amcalar Ali Efendi ortaklnda, Ali Efendi Lokantasnda ayn
adla bir sinema amtr.
Cemil Filmerden rendiimize gre sinema 1920li yllarda iyi gelir getiren
bir i alandr. Gazete ilan etkilidir ve seyirciyi salona ekmektedir. Haftalk gelir
250 lira, sinema ise 5-10 kurutur (Filmer,1984:98-103).
Sinema, stanbulun yan sra zellikle zmir ve Trabzon gibi Anadolu
kentlerinde de kendine yer bulabilmitir. Osmanl mparatorluunun stanbuldan
sonraki en nemli ticaret ve kltr merkezi olan zmirde 1908 ylndan itibaren
yerleik sinema salonlar almtr.(Makal,1999) Sinemann karl bir i olduu
zmirde yoksul insanlara yardm amacyla zel gsteriler yaplarak gelirinin
yoksullara datlmasndan anlalmaktadr. gal altndaki zmirde 1920-1921
yllar arasnda ou aznlk ve yabaclarn olmak zere 17 sinema salonu
bulunmakta ancak bunun 13 iletilebilmektedir. 1922de zmirde yaayan
Rumlarn ve Yunanllarn kayla salon says 5-6ya inmi ve bu sinemalar
gsterecek film bulamaz olmulardr.
Sinema, 1909 ylndan itibaren Dou Karadenizde kendine yer bulmutur.
Pilosyon adndaki gayrimslim, 1909 ylnda Trabzonda Osmanl Sinematograf
irketi adyla bir irket kurmutur (Beyolu,2001:47).Bu dnemde Karadenizdeki
sinemalarn belediye ile vergi sorunlar yaanmtr. Sinema sahipleri Dahiliye
Bakanlna itiraz ederler. Sinemaclarn en byk sorunlarndan biri olan rsum,
1909 ylnda Trabzon ve Giresunda da problem olmutur.
Pilosyon; belediyeye 3000, ilanlarn pullarndan dolay Dyun- Umumiyeye
3000, temett adyla Maliyeye 500 olmak zere senelik 6500 kuru vergi
demektedir. Bu vergilere ek olarak, 50 paraya(5 kr) satlan sinema biletlerine
karlk 20er paralk Hicaz Demiryolu ane lmhaberi yaptrlmas mecbur
tutulmutur. Bu da rnein Pilosyonun haslatnn % 40na el konmas anlamna
6

gelmektedir. Bu dnem Avrupada temett(kazan) vergisi alnmad gze

alndnda, vergi orann ne kadar yksek olduu grlmektedir. Pilosyon, biletlere
yardm pullarnn yaptrlmasn haksz ve adaletsiz bulmaktadr. Bunun Path
Frres ve Gaumont gibi irketlere kar rekabeti imkansz klarak, meydan yabanc
irketlere brakmak anlamna geldiine dikkat ekmitir. Pilosyon bu uygulamann,
hem fakir halkn sinemadan mahrum edilemesi, hem de bu iin sadece ecnebi
irketlere braklmasn saladn belirterek, biletlere Hicaz ane lmhaberi
pullarn yaptrmak yerine, yalnzca belirli bir vergi konarak adaletin salanmasn
istemitir. Hkmet, bu istei olumlu bulmu, Hicaz ane lmhaberi pullarn
kaldrm, yalnzca Darl-acez anesi yaptrlmtr(29 Mays 1909). Pilosyonun
sinema iini yabanc irketlere braklmamas konusunda yapt vurgu, dnemin
sosyo-politik asndan nemlidir.
Giresunda I.Dnya Sava yllarnda sinema biletlerine belediye vergi
koymutur. 1919 ylnda Madam Pavlidinin ilettii ve daha sonra Lale Sinemas
olan sinemadan aylk 1000 kuru vergi istenmitir. Pavlidinin Dahiliye Nezaretine
ikayeti

zerine

belediyeye

soruturma

alm,

vergiden

vazgeilmitir

(Beyolu,2001:48).
Sinemann ilk yllarndan itibaren rsum ad altnda alnan verginin hep sorun
olduu grlmektedir.

2.1.2 lk Kurumlar ve Filmler

I.Dnya Savann balad gnlerde yedek subayln yapan Fuat Uzknay,

Trk Sinema Tarihinin ilk filmi olan Ayastefanostaki Rus Abidesinin Ykl 14
Kasm 1914te eker.

Ynetmenliini ve senaryosunu Celal Esat Arsevenin stlendii Koruyan

l, 1917de yurtdnda ekilen ilk film olarak tarihe gemitir. lk konulu film
denemesi olan Leblebici Horhor Aann ekimi ise, 1916 ylnda barol
oyuncularndan birinin lmyle yarm kalmtr. Sedat Simavinin 1918 ylnda
ektii Alemdar Mustafa Paa, ilk tarihi belgesel film denemesi olmutur
(www.40ikindi.com).
Film iletmecilii zellikle yabanc ve gayrimslim nfus tarafndan
yaplrken, sinema zerine ilk kurumsallama devlet eliyle gerekletirilmitir.
Almanya gezisinde propaganda ve eitim amacyla sinema aygtnn kullanmn
gren Harbiye Nazr Enver Paa, orduda da benzer bir kurumun kurulmasn
istemitir. Merkez Ordu Sinema Dairesi (MOSD) askeri konularda film yapmak
amacyla 1915te kurulmu ve bana Weinberg getirilmitir.
Weinberg ve Uzknay MOSDda eitli sava, manevra vb. belge filmleri
ekmi, bununla yetinmeyip konulu filmlere de ynelmilerdir.
1913te kurulan Mdafaa-i Milliye Cemiyeti (MMC) yar-askeri bir
kurumdur ve sivil halkn orduya desteini salamak amacndadr. eitli aktiviteler
yapan cemiyetin, kurulu szlemesinin l5.maddesinde yer alan konser, tiyatro,
msamere

vesaire

dzenlemek

ibaresinden

hareketle

film

gsterileri

gerekletirilmitir. (Polat,1998:193) MMCnin yelerinden biri olan Sedat Simavi,

cemiyet bakan Dr. Hikmet Hamdi Beyi ykl film yaparak gelir kazanmak
konusunda ikna etmitir (alapala,1946). Divanyolunda bu amala bir stdyo
kurulmu ve Simavi, burada Pene (1917), Casus (1918) adl filmleri ekmitir.
Bu filmler, lkemizde ekilen ilk konulu uzun metraj filmlerdir.
I.Dnya Sava bitiminde, nce MOSD daha sonra MMCnin faaliyetlerine
son verilince, kullanlan aralarn igal kuvvetlerinin eline gememesi iin savata
yaralanm askerlere yardm amacyla kurulmu yar-resmi bir kurum olan Malul
Gaziler Cemiyeti'ne devredilmitir. Malul Gaziler Cemiyeti (MGC) 1919 ylnda film
yapmna balamtr. Cemiyet yalnz film ekmekle kalmam, sinema ile ilgili
cihazlar satan bir dkkan da amtr.

Bu dnemde sinema para getiren bir olayd. I.Dnya Sava yllarnda

yurtdnda yaayan Celal Esad Arseven, anlarnda para kazanmak iin film
yaptklarn belirtmitir (Arseven,1993:144).
MGCnin

ilk

filmi,

Hseyin

Rahmi

Grpnar

uyarlamas

olan

Mrebbiyeyi(1919) Ahmet Fehim Efendi ekmitir (Fehim,2001:139) MGCnin

ikinci filmi ise yine ayn ylda yaplan Binnazdr. Binnaz, 500 liraya malolmu,
seyircilerin byk ilgisini ekmi, yalnz stanbul'da on kat kazan salam,
ngiltereye bir iddiaya gre de Amerikaya gnderilmi olmas sinemann karl bir i
olduunu ispatlamaktadr.

2.1.3 Deerlendirme: Veriler ve Yorumlar

Almanyay rnek alarak oluturulan MOSD, yine Almanyadaki gelimeleri

izleyememi; onun gibi endstrileememitir. MOSDun aygtlar eitli yar askeri

kurumlar dolatktan sonra yine MOSDa dnmtr.

Cumhuriyetin kurulduu 1923 ylna kadar yalnzca onsekiz film yaplmtr.

Sinema seyirciyle kurduu ba ile ekonomik bir alan olduunu gstermitir.

zellikle Binnazn baars bunun en tipik rneidir

Sinema iletmecilii ya aznlklarn ya da yabanclarn elindedir.

Bu dnem ierisinde stanbulda 32 devaml, 12 yazlk olmak zere 44

sinema vardr(avdar,2001:49). Ayrca zmir, Trabzon, Giresun ve Orduda sinema

salonu olduu bilinmektedir.

Yaplan filmlerin, ham film girdisinin ve laboratuar teknik malzemelerinin

nereden ve nasl salandna dair bugne kadar ulalm bir belge yoktur.

Sinema salonlarnda vergi sorun olmaktadr.

9

2.2 zel Yapmevleri ve Muhsin Erturul Tekeli

Trkiye sinemayla sava yllarnda tanm, konulu filmler yar-resmi

kurumlar tarafndan yaplm, halk sinemay benimsemeye balam ve sra yerli zel
yapmevlerinin kurulmasna gelmitir. Kurtulu mcadelesini baaryla tamamlayan
lke yeniden yaplanmaya balamtr. Cumhuriyetin ilanyla birlikte yeni kurumlar
kurulmaya balanmtr. Yar-resmi kurumlardan sivil yapmevlerine geilmesi
sinemann da kendi kurumlarn oluturmaya baladnn gstergesidir. Bu dneme
ilk yapmevi Kemal Film (1922) ve pek Film (1928) damgasn vururken ynetmen
olarak tek isim 17 yl boyunca Muhsin Erturuldur.
1914te Ali Efendi Sinemasna sahip olan Seden Kardeler ilk yapmevinin
kurulmasna da nclk ederler. Bylece, Trk Sinemasnn iletmecilikten
yapmcla geiinin de ncln yaparlar. Millet Tiyatrosu ve skdar Park
Sinemasn altran Sinema leri irketi (Ali Efendi, Hac mer Efendi, akir ve
Kemal Bey) ile film yapm iine girer. irket, 1922 ylnda 11.000 sermaye ile
kurulmutur.
Erturul ile Kemal Filmin ilk yapm gerek bir olaydan yola km olan
stanbulda Bir Facia-i Ak(1922) adl filmdir. Film seyirciden byk ilgi grm,
yerli film retimine ve yerli filme ilgiyi artrm ve Beyolunun en byk
sinemasnda

yaplan

ilk

gsterimin

geliri

filmin

maliyetini

karlamtr(Erturul,1989:299). Filmin baars zerine Erturul, Kemal Filme bir

stdyo yaptrmay teklif etmi ve irket bunu uygun grerek almalara balamtr.
Erturul, bu stdyoda Kemal Filmin ilk almas olan Yakup Kadri
uyarlamas Nur Babay ekmitir (1922). Halide Edip uyarlamas Ateten
Gmlek (1923), Kurtulu Sava srasnda ak, Trk kadn oyuncular gibi
zellikleri ile seyirciden olumlu tepki alrken Kemal ve akir Kardelerin de
yapmcl rendiklerini gstermitir(Erturul,1989:303).

10

Erturul daha sonra ektii Leblebici Horhor (1923) ve Kzkulesinde Bir

Facia (1923) adl filmler baarl olmamtr. Bu durum Erturul ile Kemal Beyin
arasn am, Dikimevindeki ynetici ve oyuncular arasndaki tatsz bir olay bahane
edilerek stdyo kapatlmtr.
Erturulun bu ilk dnemi, Kemal Filmin de ilk dnemini oluturmaktadr.
Kemal Film, 1951de yeniden yapmcla balayana kadar film ithalatlna ve
sinema salonu iletmeciliine devam etmitir.
Burada sinema ekonomisi asndan belirleyici bir e karmza kmaktadr:
letmecilikten yapmcla geen irket, iler kt gidince yapmclktan ekilmi,
ithalat ve iletmecilie geri dnmtr. Bu iki adan nemlidir. Birincisi Trk
sinemasnn iletmecilik ve ithalatla dayanan ekonomik yapsn gstermesi
asndan; ikincisi ise yapmcln ana sermayesinin yine sinemadan ithalat ve
iletmecilikten gelmesine karn eer yapmevi kendi kendini amorti etmezse,
sinemann dier alanna geri dnlebilmesi bakmndan.

2.2.1 Dneme Ait Tarihi Belgeler

Kurtulu Sava kazanlm, daha Cumhuriyet ilan edilmeden, lkenin

yeniden inas iin almalar balamtr. Bu durum ierisinde, devlet sinemadan
yararlanmak istemi, 17 ubat-4 Mart 1923 tarihleri arasnda gerekletirilen I.zmir
ktisat Kongresinde Ziraat ve Maarif Meselesi blmnde halkn eitimi iin
sinemadan yararlanlmas gndeme gelmitir. Ziraat ve Maarif Blmnn
9.maddesi yledir(kn,1968:391):
Ahlaka aykr olanlar yasaklamak kouluyla, ziraat, sanayi,
corafi, iktisat ve salk ile ilgili sinema filmleri gstererek
kyllere gereken yararl bilgileri vermek ve kylerin istatistik
bilgilerini saptamak ve uygulamak, konferanslar vermek zere,
imdilik her livada (beldede) birer gezici Ziraat okulu almas.

11

Bu maddeden anlalaca zere devlet sinema sanayine yatrm yapmay

dnmemektedir. Ancak; daha Cumhuriyet ilan edilmemiken, devletin halk
itmek amacyla sinemay kullanma dncesini, sinema iin olumlu bir adm olarak
grmek gerekir.
Dneme ait bir dier belge ise; Amerikan gizli belgeleridir. Trk Sinemas
zerine hibir kii ya da kurum istatistiki bilgi ve belge tutmazken, Amerikallar
Hollywoodun dnyaya alma srecinde, 1926 ylnda stanbul/Trkiye piyasasn
aratrmlardr (Duru,2001:253-260). Alan, piyasa aratrmas yapmak, baka bir
deyile dnyadaki eilimleri renmek ve pazar payn sorgulamak, endstrilemenin
ve kurumsallamann en nemli gstergelerini oluturmaktadr. Raporda; sinemann
lke geneline dald, Trk filmlerine seyircinin ilgisinin olduu, biletlerden eitli
belediye vergisi ve rsumu alnd belirtilmi, Amerikan filmlerinin korsan olarak
Avrupadan getirildiine vurgu yaplm, stanbulda resmi bir temsilcinin olmasnn
filmlerin izinsiz gsterilmesini engelleyeceini ileri srmtr. Rapor, Trk Sinema
piyasasnn Amerikan Sinemasnn yerlemesi asndan olduka uygun olduunu
vurgulamaktadr.
Asker emeklisi ve sinema sanayi uzman Naci Beyin 1929 ylnda Siirt
Milletvekili Mahmut Beye, Meclis'te grlmek zere sunduu, Trkiyede
sinemann durumunu ve ne olabileceini anlatan rapor, sinema zerine hazrlanan ilk
alma olmas asndan tarihi bir neme sahiptir(1984,Film Market:8-9).
Sinema endstrisinin geleceini grebilen Naci Beyin saptamalar ve
nerileri yle deerlendirilebilir: Devlet yurtdnda olduu gibi kendi sinemasn
kontrol etmeli, desteklemeli ve korumaldr. Film iletmecilii aznlklarn elinde
olduu, Yahudilik, Hristiyanlk propagandas ieren ve genel ahlak bozacak
nitelikli olan ithal filmlerin denetimi iin sinema ile ilgili bir kurumun kurulmas
zorunludur. Bunun iin de yurt apnda yaygnlam olan Tayyare Cemiyetinin bir
tekel olarak film ilerini yrtmesinin hem ekonomik hem de kltrel olarak lkeye
yararldr. Yerli film retimi gereklidir. Konulu filmler ile kendimizi yurt dna
tantabileceimiz gibi, retici filmler ile renciler ve toplum eitilebilir.

12

Dnyadan sinema endstrisi rneklerinin verilmesine karn, Trkiyede nasl

bir sinema endstrisi kurulacana dair herhangi bir saptamaya rastlanmamaktadr.
Naci Bey, iin kurumsallamasndan ok, ticareti ile ilgilenmi ama bu bile, 1929
ylnda dnlp, rapor halinde Meclise sunulmas asndan olduka nemli bir
belge oluturmutur.

2.3 pek Film ve Stdyo Kurulmas

Kapalarda ipekilik yapan, Eminnnde bonmare ileten ve fotoraf,

sinema ara-gereleri satan pekiler, 1920li yllarn bandan itibaren film
iletmecilii ve ithalatl ile uramaya balamlardr. Kemal Filmin
yapmclktan ekilmesinden sonra bo kalan alan pek Filmi kurarak doldurmu ve
1928-1939

yllar

arasnda

bu

alanda

lkedeki

tek

yapm

irketi

olmutur(Erkl,2003:38).
Muhsin Erturul, 1928 ylnda Sovyetler Birliinden lkeye dndkten sonra
stanbul ehir Tiyatrolarnn bana atanmtr. pek Film ynetmen Erturulla
anlamtr. Buna gre; tiyatro mevsimi bittiinde bo kalan oyuncularla tiyatro
oyunlarn beyazperdeye aktarmlardr.
pekiler sinemaya sesin gelmesi zerine yeni filmlerini sesli ekmeye karar
vermi, Trkiyede sesli filmin teknik koullar hazr olmad iin bir ortak yapma
ynelmilerdir. D sahneler stanbul, Yunanistan ve Msrda, i sahneler ve
seslendirme ilemleri Fransada yaplan stanbul Sokaklarnda hem ilk sesli
filmimiz hem de ilk ortak yapmmz olmutur (Trk- Yunan-Msr). Filmin,
seyirciden byk ilgi grmesinden etkilenen pekiler, Erturulun ynlendirmesiyle
stdyo kurmaya karar vermilerdir.

13

pekiler, Niantandaki bir ekmek fabrikasn alarak stdyo haline

getirmilerdir. Erturulun ynetiminde gerekletirilen stdyo Alman teknik
adamlar tarafndan gnnn teknolojik imkanlarna uygun olarak donatlmtr.
pekiler, 1932 ylnda Alman sistemine gre sesli ekim yapmaya uygun bir
stdyo kurarak, Trk Sinemasnda en byk yatrm gerekletirmilerdir. Bu,
ayrca 1943 ylna kadar srecek olan Trk Sinemasnn sesli dneminin balangc
olacaktr(Erkl,2003:40).

2.3.2 Trkiye Sinema ve Filmcileri Birlii

1932 ylnda stanbulda Trkiye Sinema ve Filmcileri Birlii adl, sinema ve

filmciliin

geliimi

ve

ilerlemesi

kurulmutur(Akura,1995:132).

iin

Kurucu

almay
yeleri

amalayan

dnemin

bir

dernek

ithalatlar

ve

iletmecilerinden oluan dernek, ilk sinema rgtlenmesidir.

Dernek, filmcileri hukuki olarak korumak, hkmet ile ilgili ilerde
savunmak, kendi aralarnda oluabilecek sorunlar zmek, sinema ve filmcilik
zerine konferans vermek, yabanc lkelerdeki benzer kurulularla ilikiler kurmak
gibi almalar amalamtr. Dernek, yelerini ithalat girdileri ve ilettikleri sinema
salonlarnn durumuna gre snflayp ona gre aidat almaktadr. Dernek olumlu
karlanm ancak 1933te Halil Kamilin Amerika ziyaretinde kendisini Trkiye
Sinema ve Filmcileri Umumi Mmessili olarak tantmas gerekesiyle, ynetimin
istifasn takiben dalmtr(Erkl,2003:41).

14

2.3.3 Atatrkn Sinemaya Katks

Atatrkn film izlemeyi sevdii(Erksan,1989), sevmenin tesinde okumayazma orannn ok dk olduu Trkiyede filmler araclyla halk eitmek
isteini 1923 ktisat Kongresinde gsterdiini, bunun uygulamasn da 1932den
itibaren halkevlerinde dzenli tm gsterimleriyle (eitim amal haber tantm ve
ksa filmler vb.) ortaya koyduu bilinmektedir(Duruel,2002). 1935 ylnda 124
halkevinde toplam 713 film gsterilmitir; 1950 ylnda kapanan Halkevlerinin
hemen hemen her birinde 16 mmlik gstericiler mevcuttur(Korkmaz,1997).
Belediye vergisi, 1930larda da sorun oluturmaktayd. Belediyeler her
biletten % 33 vergi alyordu. Atatrk, bir film izlerken salonun bo olduu grm ve
vergiyi % 10a indirmitir.
Atatrk sanatlara verdii bir davette Muhsin Erturula Devlet Reisi olarak
size soruyorum: Hkmetten ne gibi yardm istersiniz.diye sormutur. Erturulun
yant sinema asndan olduka arpcdr: Beni en ok ilgilendiren bizden sonraki
tiyatronun durumuydu. Onun iin benden cevap bekleyen Gazi Mustafa Kemale
Bir tiyatro mektebi istiyorum Paam! diyebildim.(Erturul,1989:306) Erturul
bylece belki de sinemann nndeki en byk ans deerlendiremedii gibi,
geleceini de engellemitir. Erturul hep tiyatrocu olmu, sinemay ek bir i olarak
grmtr(Erkl,2003:43).

2.4 zel Yapmevlerinden Sektrel Oluuma Gei

Bu dnem iersinde sansr yasas, pek Film dnda, Ha-Ka Film, Ses Film,
Atlas Film gibi yapmevlerinin yapmcla balamas; sessiz film ekip dublaj
yapma ynteminin benimsenmesi; 1948 vergi indirimi; Msr ve Amerikan
filmlerinin etkisi sinema alanndaki balca karakteristik olaylardr.

15

2.4.1 Yeni Yapmevlerinin Kurulmas

peki ve Erturulun tekeli, Halil Kamilin 1934te Trk Film Stdyosu

olarak kurduu irketi sonradan Ha-Ka Film (1937) yapmasyla son bulmutur.
Ynetmen Faruk Ken ile anlaan Halil Kamil, Sovyet teknisyenlere yaptrd
garajdan bozma stdyoda konulu film almalarna balamtr.
Necip Ersesin kurduu Ses Film, dublajclktan yapmcla gemeye karar
verir. thalat, dublaj ve iletmecilik yapan Ses Filmin ilk filmi ironik bir ekilde
sessiz ekilen: Dertli Pnar (1943) olur. Ken, kamera ve stdyo bulamaynca
zm sessiz ekmekte bulmu ve filmi batan sona kadar sessiz ekmitir.
Bu dnemde sektre daha birok yeni yapmc ve ynetmen girmitir. Faruk
Ken ve Turgut Demirba gibi baz ynetmenler de yapmevi kurmulardr. Bu
dnemde oluan yapmc-ynetmen modeli halen gnmzde de devam etmektedir.
Ayrca bu dnemde yksek sermayeli, modern yapmevleri ve stdyolar kurulmutur.

2.4.2 1948 Vergi ndirimi

Atatrkn talebiyle % 33ten % 10a drlen elence resmi, Atatrkn

lmyle %75e ykseltilmitir. 1948 ylnda Belediye Gelirleri Kanununda yaplan
deiiklikle bu oran yabanc filmler iin % 70, yerliler iin ise % 25 olarak
deitirilmitir. Bu indirim itah kabartm, birok yapmevi ve sinema alan alana
girmitir. Yerli filmlerden alnan elence vergisinin dk olmas nedeniyle,
Anadolu sinemalar yabanc filmlerden uzaklaarak yerli yapmlara ynelmitir.
zellikle 50li yllarda olumlu ve olumsuz birok zelliini gsterecek olan bu vergi
indirim ayn zamanda sinema ekonomisi asndan bir dnm noktas olmaktadr.

16

2.4.3 Dnem Raporlar

Bu blmde, Fikret Adilin notlarndaki sinema raporu, Yerli Film Yapanlar

Cemiyeti Raporu ile Amerikan Eliliinin tuttuu sinema raporu deerlendirilecektir.

Fikret Adil Sinema Notlar

1901-1973 yllar arasnda yaam olan yazar Fikret Adilin tuttuu sinema
notlarndan

40l

yllarn

sonunda

Trk

sinemasnn

durumunu

reniyoruz.(Akura,1991:85)Adil, hem dnemin ekonomik verilerini saptam hem

de eksiklikleri belirterek zm nerileri sunmutur:
180 sinema salonu olduu, 60 ehirde film gsterildii, filmlerin vasati 100
lira olduu, Trke dublaj yaplm film 400 lira olduu, yabanc bir filmin 7000
liraya kadar alnd belirtilmitir. Bir filmin Trke dublaj 7000, musikili ise 9000
lira, dublaj iin stdyo kiras ise 3500 liradr. Stdyo kiras 10.000 lira. Yerli filmin
maliyeti 30-35 bin TLdir.
Yerli film yapmak iin 3 stdyo var. pek Stdyosu, Ses Film Stdyosu ve
Halil-Kamil Stdyosu. Dublaj iin Marmara Stdyosu ile Doan Stdyosu. Sesli film
stdyosuna ihtiya olduu, bunun iin ise 350.000 lira gerekiyor. Sinema sektrnde,
rejisr, makyajc, dekoratr, elektriki, operatr, prodksiyon efi, ses mhendisi
elemanlara ihtiya duyulmaktadr. Bu elemanlar asgari 3 yl stdyoda almak
zorunda olmaldr. Bu i iin kaynak olarak Basn Yayn Umum Mdrlnn her
yl 300.000 lira btesi olduu ve bunun gereksiz yere kullanldna dikkat
ekilerek, bu i iin kaynak olabilecei belirtiliyor. Sinemaya baka sanayi
kollarndan finans destei olmas gerektii belirtiliyor. Sinemann sorunlarnn
zm iin: Kltr ii olarak ele alnmas gerektii, dardan gelen filmler
azaltlarak ihracata nem verilmesi gerektii, d satn hi olmazsa komularla
gerekletirilebilecei ve kltrel bir propaganda olarak deerlendirilmesi gerektii,
d pazarlarla gelir kayna yaratlabilecei belirtiliyor.

17

Yerli Film Yapanlar Cemiyeti Raporu

1946 ylnda Yerli Film Yapanlar Cemiyeti ile Sinemaclar ve Filmciler

Cemiyeti adl iki yeni dernek sinemamzdaki rgtlenme abalar olarak karmza
kar. Yerli Film Yapanlar Cemiyetinin kurulu szlemesinde ve daha sonra
Filmlerimiz adl brornde yer alan bildiride devletin, endstri ekline gelmesi
zorunlu olduu belirtilen bu sanat dalna yardm etmesinin art olduu
vurgulanmaktadr(Scagnamillo,1989:97-98). Bildiride Trk Sinemasnn i pazara
mahkum oluunun sorunlarna dikkat ekilerek sinemann kalknmas iin yaplan
neriler unlardr:
Yapmclara gre filmler 40-60 bin liraya mal olmakta (1946-1948), ayn film
muhtelif

ehirlerde

en

ok

85

sinemada

gsterilerek

40-50

bin

lira

toplayabilmektedir. Her ynden yardma ve yaplanmaya ihtiyac olan yerli film

sanayisinin kalknabilmesi iin;
1-

Telif ve tercme eserleri kazan vergisinden muaf tutan kanun, bu sahada da

uygulanmal ve filmlerin sat-icrar(iletme) gelirleri de kazan vergisinden muaf

tutulmaldr.
2-

Yerli filmde alan artist, mzisyen, teknisyen ve btn sanatlar kazan

vergisinden muaf tutulmaldr.

3-

Herhangi bir sinemada yerli film gsterildii srece, biletler zerinden

alnmakta olan %75 temaa vergisi ya tamamen kaldrlmal, ya da tiyatro, konser ve

yabanc sanatlarn gsterileri srasnda alnmakta olan orana (%20) indirilmelidir.
4-

Yeni stdyolar kurulabilmesi iin dardan getirilecek ara ve dier

malzemelerle, bo sinema filmi gmrk resminden muaf tutulmaldr.

Amerikan Belgelerinde Trk Sinemas

Amerikan stanbul Elilii grevlilerinden Zissi Hadji Savva ve P.C.

Huttonn hazrlad 1946-1949 yllarn ieren raporlardan Trk sinemas zerine
zetle u bilgileri ediniyoruz:

18

1946-47 yllarnda Amerikan, ngiliz, Yunan, Msr, Rus, Fransz, sve,

svire, talya ve Hollandadan film ithal edilip bunlara srasyla 266.254TL ve
159.115 TL harcanrken, ayn yllar Kbrs, Msr, Yunanistan ve Fransaya film
satm gerekletirilip srasyla 18.903 ve 55.079 TL gelir salanmtr. Yani film
ithalatna harcanan para film ihracnn yaklak 1946 yl iin 8, 1947 yl iin 5
katdr. Trkiye d pazara film satan bir lke olmaktan ok, d pazardan film ithal
eden bir lke grnmndedir. Ayrca Trkiye uluslararas telif protokolnde yer
almad iin telif haklarn koruyan herhangi bir yasal dzenleme bulunmamaktadr.
Trk film endstrisinin karakteristik problemi olanakszlk ve deneyimli
eleman eksiidir. Ham film malzemesi retimini yapacak imkanlar yoktur.
Hkmetin yerel film retimini destekleyen herhangi bir yasal giriimi
bulunmamaktadr. Yapmclar yerli filmlerin vergiden muaf olmas ya da en azndan
yabanc filmlere oranla daha az vergi alnmas iin yasal bir dzenleme nerisini
onaylatma giriimindedirler. Yerli sinemaclara gre vergi oran yksektir. 1948
vergi indirimi ncesinde net bilet fiyatnn % 75i vergi olarak alnmaktadr.
Trkiyede film endstrisinden elde edilen gelire dair (yapm, datm, gsterim)
herhangi rakamsal bir veri yoktur. Ticari tahminler bu rakamn 20.500.000 TL
olduu ynndedir.
Amerikan yetkilisi 1946, 1947, 1948 yllar iinde Amerikan rnlerinin
satnda Amerikan filmlerinin etkisinin olmad, ama ileriki yllarda olabileceine
dikkat ekmektedir. Buzdolab, radyo ve benzeri ev eyalar ile motorlu tatta vergi
sorunu olduu, ileriki yllarda filmlerin etkisiyle pazar oluturulabilecei
belirtilmektedir.

2.5 Deerlendirme: statistiki Veriler ve Yorumlar

Sinema, balangcndan itibaren seyirciyle ba kurmu, kendi iinde bir

ekonomik dng oluturmu, zellikle 1948 vergi indiriminden sonra ekonomik
deer atfedilen bir alan olmutur.
19

1949 ylnda 18 yapmc, 228 salon bulunmaktadr. Bu yl gsterime giren

yabanc film says 150 iken, yerli film says ise sadece 19dur. Bu dnemde sinema
iinde en ok tantm ve reklam alan ihmal edilmitir.
Trk Sinemasnda ithalatlar, iletmeciler, datmclar her zaman belirleyici
olmutur. Kemal Film, pek Film, Halil Kamil Stdyosu, Ses Film ithalatlk ve
iletmecilikten, sermaye birikimi salam bununla yapmcla gemilerdir. Baka
bir kaynaktan beslenemeyen Trk Sinemasnda ithalatlarn egemenlii bir
zorunluluk olmutur. Kapal bir ekonomik retimde yalnzca seyirciden gelen para
ile sektr dndrlebilmi, bu da iletmecilik datmcl kanlmaz olarak sinema
endstrisinin omurgas yapmtr.
1940l yllarn sonunda Trk Sinemasnn sektrel varlnn 20-25 milyon
TL civarnda olduu tahmin edilmektedir. Bu zayf ekonomik yap, 50li yllarda
artan

film

says

ve

yapmc

arlkl

retim

ekliyle

kendi

modelini

oluturabilecektir.

2.6 Sinemann Sektr Olarak Varl(1950-1980)

1948 vergi indirimiyle birlikte ivme kazanan Trk Sinemasna 1950-1960

arasnda yapmevleri arlkl retim sreci, 1960-1970 arasnda blge iletmeleri
egemenliinde bir retim tarz hakim olmutur. 1970-1980 aras dnemde ise
1970lerin ortalarndan itibaren televizyonun yayn hayatna girmesi ile gndelik
yaam etkileyen iddet ve terr olaylar yznden dalma srecine girmitir. Bu
dnemlerin belirleyici esini seyirci oluturmutur ve 60l yllar gerek nitelik
gerek nicelik bakmndan Trk Sinemasnn Altn a olarak nitelendirilmitir.

20

2.6.1 1950 - 1960 Yllar Arasnda Trk Sinemasnn Mali Yaps

Bu dnemin karakteristik zellikleri yle sralanabilir: Ekonomik hayatta

ithal-ikameci serbest piyasa ekonomisi ve enflasyonist tutum, halkn tketim
taleplerinin art, elektrik ve ulam a hizmetlerinin geliimi, askeri, siyasi ve
ekonomik adan ABD ile yaknlama, AETye girme abalar, kyden kente g,
radyonun yaygnlamas ve basn zgrlnn snrlandrlmasdr.
Bu dnemde 1948 vergi indirimine bal olarak yapmevi ve film saysnda
art gzlenmitir. Artan yapmevi says, film saysnn srekli ykselii ithalatlk
ve iletmecilik yapan sinemaclar yerli film yapmna yneltmitir. Ancak sinema
kurumsallama abalar iinde deildir. Ekonomideki en kk oynamalardan
olumlu ya da olumsuz ekilde etkilenmekte, kurumsallaamad iin kendi i
dinamiklerini oluturamamaktadr. Bu dnem iinde 126 irket kurulmu olmasna
ramen bunlarn ou ksa soluklu olmutur. Bu yeni yapmclarn arasnda alana
sinema dndan sermaye getirenler bulunmakla birlikte, sinemann kendi
sermayesini oluturabilecei fikrinden hareket edenler ounluktadr. Bunlar
arasnda oyuncu ya da ynetmenlerin kurduu kk yapmevleri vardr; yapmcynetmen tipi bu dnemde ortaya kmtr. Bu durum, yapmclar arasnda
ortaklklara ynelimi zorunlu klmtr. 50li yllarda retilen 560 filmin 365in
ortak yapmlar oluturmaktadr(zn,1967:256). Artan yapmevi ve filme ramen
yeterli sermaye birikimi yoktur. 1950li yllarda ncelikle seyirci ile ba kurmu
ve artan seyirci-salon says ile sektr dndrebilmitir. Anadoluda elektriin
yaygnlamas ve byk kentlere g yerli yapmlarn seyirci kitlesini geniletmitir.
1940larn sonunda 20 milyon olan seyirci says 58-59 yllarnda 60 milyon, koltuk
says ise 175 binden 400 bine ykselmitir.(Die verileri) 1950lerin banda birinci
vizyon sinemalarda yerli yapma yer vermeyen iletmeler, 1950lerin sonuna doru
yerli filme hafta ayrma zorunluluunu hissetmilerdir(Scognamillo,1989). 1951
ylnda 5846 sayl Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu kabul edilerek, telif konusunda
Trkiyede ilk kez yasal bir dzenleme yaplmtr.

21

2.6.2 Yzdelik Uygulamas

Ltfi Akad, ilk almas olan Vurun Kahpeyi filmini o sralarda

muhasebesini tuttuu Erman Filmle gerekletirmitir. Akad, olduka ilkel
koullarda alm ancak Vurun Kahpeye ticari adan baarl olarak 45 gnde
masraflar

karmtr.

Bunda

yapmc

Hrrem

Ermann

pay

byktr(Dorsay,1973:24).
Filmin tm maliyeti 36.000 TLdir. Film Taksim Sinemasnda 5
hafta oynad. 1.haftasnda 6000 ksur lira hisse aldm. 2.haftaya
devam edecek misiniz dedim. Tabii dediler. Bu sefer ben onlara bir
teklif yaptm. 2. ve 3. hafta iin 5000 er liraya siz bana sinemay
kiralayn dedim. Grlmemi eydi bu. Hisseme 7000 TL dt.
Yalnz birinci vizyon olarak Ankarada hissesine den, ald para
30.000 TL olmutur. "Damga ile baladm pursantaj yoklamasn
bu filmde iyice genilettim. Bursada Setbanda Mustafa Beyin
bir sinemas vard. Vurun Kahpeye iin 5000 TL istedim...
Sonra pursantaj olarak rsum ve reklam masraflar ktktan sonra
kalan zerinden % 50ye anlak. 7000 ksur lira aldm, filmin
Bursa gsterisinden.

Franszca pourcentage szc yzdelik anlamna gelmektedir. leriki

yllara Trk sinemasna bir yntem olarak yerleecek olan pursantaj uygulamasnda
yapmcnn grevlendirdii yapmevi eleman, (pursantaj memuru) filmi gsterime
sokmak iin eitli ehirlerdeki sinema salonlarna gtrr. Sinema salonu sahibi ile
kar zerinden anlaarak filmin gsterimini salar. Pursantaj memuru, gsterim
srasnda kesilen biletleri kontrol ederek sinema salonu sahibinin ya da iletmecinin,
biletten karmasna olanak tanmaz. Kar, rsum ve reklam giderleri ktktan sonra
%50-%50 ya da filme gre yzde yapmcnn lehine artrlarak paylatrlr. Bu
sistem yapmcya, yatrmnn daha ksa srede ve eksiksiz olarak geri dnmesini
salar(Erkl,2003:69).

22

2.6.3 Blge letmelerinin Kurulmas

Pursantaj sistemini takip eden blge iletmelerinin tam olarak hangi yl ve

nasl kurulduklar hakknda kesin bilgilere rastlamak zordur. Ancak 1950li yllarda,
ube gibi alan bu iletmeler, zamanla glenerek blge iletmeleri halini
almlardr.
Yapmevi arlkl bir retim tarznn hkm srd 1940l yllarn sonu,
1950li yllarn banda yapmclar, Anadoluya giderek film datmlardr. Datm,
posta ya da demiryolu ile salanmtr. Bu tr datm, kargo tamacl ve ulam
yollar gelimedii iin zahmetli bir itir. Pursantaj memuru olarak Anadolu'yu
dolaan Turan Tung, Adana blge iletmesini, 1951 ylnda kurduunu iddia
etmektedir.(Film Market,1982:5) Adanay Ankara ve Samsun blge iletmeleri
izlemi daha sonra da zmir ve Zonguldak iletmeleri kurulmutur. Trkiye 6 iletme
blgesine ayrlmtr. Blge iletmecisi, anlamal olduu filmlerin kendi blgesinde
datmn stlenip, iletmeciliini yapmtr. Alana dardan sermaye girmemesi ve
Anadoluda sinemaya artan ilgi blge iletmeciliini yapm aamasnda sz sahibi
yapm, bylece 60l yllarda sinemamzda blge iletmeciliine dayanan bir retim
tarz olumutur.

2.6.4 Yerli Film Yapanlar Cemiyetinin Raporu

Yerli Film Yapanlar Cemiyeti, 1953 ylnda Trk Filmciliinin Dertleri adl
bir raporla, genel olarak Trk Sinemasnn durumunu deerlendirip, temel sorunlarn
ortaya koyarlar(ener,1971).

23

Bugnk Trk Filmcilii 8 milyon cirosu, 7 milyon tesis

sermayesi, 4 milyon aktif ve 2 milyon pasif sermayesiyle cem'an 21
milyon Trk liralk bir endstri ve sanat koludur. Trk Filmcilii
1908 ylndan 1945 ylna kadar senede azami 2 film imal etmiken
1945-1948 yllar arasnda 52 film vcuda getirmitir. Mteakip
yllarda senede 50 filme ykselmi ve 1953-54 sezonunda 60 film
prodksiyonuna ykselmi bulunmaktadr.

Bir endstri ve sanat dal olarak sinemann sorunlar hammadde ve rsum

olarak belirlenmitir. Cemiyet sinemayla daha ok endstri olarak ilgilenmektedir.
Ham film ithalat konusunda dviz snrlandrmas ve kota uygulamasna gidilmesine
karlk, ilenmi film (yabanc film) ithalinde herhangi bir snr olmamasn eletiren
cemiyet, ham film ithalatn byk bir sorun olarak deerlendirmitir. Cemiyetin
tespit ettii ikinci byk sorun ise; belediyelerce 1948 vergi indiriminin farkl
uygulanmasdr. Baz belediyeler, yerli film lehinde olan oranda % 60-% 40 ya da
%25-%25 indirimler yaparak, yerli filmi, yabanc filmin karsna koyduklarn tespit
etmilerdir. Belediye rsumu zlebilir grnrken, ham film sorunu Trk
sinemasnn temel sorunlarndan biri olmutur.
Ham film almnn Ticaret Bakanl denetiminde kotalarla snrlandrlmas,
3000 mlik filme 6100 m negatif (ham film) kotas,(ener,1971:70) dviz aknn
kontrol ham filmde sorunlar yaratm ve karaborsann ortaya kmasna zemin
oluturmutur. Bu durum film maliyetlerinde beklenmedik bte artlarna neden
olmutur. Yapmevleri uygulanan kota karsnda ya baka irketler kurup, bu
irketler araclyla yeterli film alma yoluna gitmiler ya da o ylki film yapm
srasnda kendileri kstlamlar veya projelerini ertelemilerdir.
Ham filmin karaborsaya dmesi zerine Halk Film sahibi Fuat Rutkay, ham
film yapmak iin giriimlerde bulunur. Bu amala Bakrkydeki stdyoya yabanc
uzmanlar getirtir, ama baarl olamaz. lkede ekonomik durum ktye gidince,
1957 ylnda ekonomide koruma kanunlar arlatrlr.

24

2.6.5 Sinemaya D Finansman

Trk Sinemasnn en nemli sorunlarndan birini oluturan sinema d alann

sinemaya finansal destek olmay, 1950lerin banda krlacak gibi grnm; fakat
bu gereklememitir.
1950lerin banda Yap Kredi Bankas sinemayla ilgilenmeye balam ve
kk bir stdyo kurma giriiminde bulunmutur. Erturul byk olanaklarla ilk
renkli Trk filmi denemesini gerekletirdii Halc Kz (1953) baarsz olur.
Seyirciyi memnun etmedii gibi, sinema d finansman da rktr. Yap Kredi
Bankas sinema alanna yatrm yapmaktan vazgeer. Kurduklar stdyoda Doan
Karde adna lhan Arakona belgeseller yaptrrlar.

2.6.6 Bono ve Amortisman Sistemleri

1950lerin ortalarnda Trk Sinemas 60 civarnda film yapmaya balaynca,

ekonomik olarak da ciddi bir sektr haline gelmitir. Oyuncularn kendilerini
gvence altna alma istekleri bono uygulamalarn gndeme getirmitir. Bonolu
sistemde yapmc pein para ile almamaktadr. Filmin kk bir ksm pein
paralarla gerekletirilmekte kalan vadeli ticaret senedi olarak nitelenen bonolarla
denmektedir. Para yerine bono alan oyuncu ya da dier alanlar, bunu kk bir
farkla serbest piyasada krdrarak paraya evirmektedirler. Trk Sinemasnn bir
anlamda olumsuz olarak etkileyen tefeci-bonocu sylemlerinin yerlemesini
salayan bu sistem ayn zamanda sinemada az paraya i yapmay yerletirmitir.
zellikle 60l yllarda blge iletmecilii egemenliindeki sinema tamamen
bonolarla almaktadr.

25

Amortisman sistemi ise verginin deme ekli olarak zetlenebilir. Bir filmin
kendisini 5 ylda amorti edecei ngrlr. Yllara gre kazan yzdeleri birinci yl
% 60, 2.yl % 20, 3.y1 % 10, 4. ve 5. yl ise % 5 olarak hesaplanr. Filmlerin
gelirinden amortisman paylar ayrlp vergileri pein olarak denir. Film parasn
karmadan vergisini demek anlamna gelen bu sistem yapmcy zarara
sokmaktadr. Yapmclar bu zarar karlamak iin bir zm bulmulardr. Yl
sonunda bir film yaplr, bu filmin maliyeti o yl iin denmesi gereken vergiden
fazladr. Bu durumda ylsonunda zarar gsterilerek vergi denmez. Yl sonunda
yaplan bu filme amortisman filmi denilir. Artan film saysnda ve kalitenin
dmesinde sadece vergi dememek iin yaplan amortisman filmlerinin roln de
unutmamak gerekmektedir(Erkl,2003:80).

2.6.7 1958 Devalasyonun Sinemaya Etkisi

Sinema sektr olarak kendi dinamiklerini tam olarak oluturamamken,

ekonomik gidiatn olumsuzluklar kendini sinemada hemen gstermitir. Demokrat
Partinin ithal ikameci liberal ekonomi anlay, ksa srede kinci Dnya Sava
srasnda biriktirilen rezervlerin kaybedilmesine neden olmu, Marshall yardm gibi
suni yardmlarla geici canlanmalar salansa da temel ekonomik verilerde olumsuz
bir duruma yol amtr. Borlarn denememesi ve da bamllk kambiyo krizi
yaratm ve hkmet 1958 ylnda 2.80 TLnin 1 dolara eit olduu resmi kura
karlk dolarn karaborsada 20 TLye eit olmasndan dolay dolan 9 TLye
eitlemitir(Kazgan,2002).
Bu ekonomik olumsuzluun sinemaya etkisi 2 ekilde olmutur. Birincisi
ham film giderlerinin ykselmesi, ikincisi ise film ithalatlarnn zarara girmesi
eklinde grlmtr. thal filmin maliyetinin 3 katna kmas zerine film ithalatna
kota uygulamasna balanmtr. Bu durum, yerli yapmlar iin olumlu bir adm
olarak deerlendirilmitir(ener,1971:71). Ekonomik kriz film maliyetini arttrm,
26

karaborsay younlatrm, buna karn ithal edilen yabanc filmlere konan kota ile
de olumlu bir ilevi grmtr.

2.6.8 Deerlendirme: statistiki Veriler ve Yorumlar

Tablo Ide grld zere; 1958 krizi ile birlikte yabanc filmlerdeki
azalmaya karlk, yerli film yapmnda byk bir art olduu grlmektedir. Bu
dnemde; 126 yeni irket kurulmu, ancak bu irketlerin ou uzun mrl
olmamtr. Ayrca bu irketlerin birou oyuncu ya da ynetmenler tarafndan
kurulduundan sinema d alandan bir para ak da sz konusu olmamtr. Buna
karlk sinema sektr olarak geliimini srdrm, rantabilite salayan bir alan
haline gelerek kendi iinde sermaye akn gerekletirebilen bir yapya
dnmtr. Sinema sektrn besleyen temel e seyirci saysndaki art
olmutur.
Tablo I: 1950-1960 aras film, seyirci, salon ve yapmevi saylar
(Bozis,1969).
Yl

Yerli
Film
Says
23
31
50
52
51
57
49
63
95
95

1950
1951
1952
1953
1954
1955
1956
1957
1958
1959

Yabanc
Film
Says
229
201
240
308
323
324
317
424
253
246

Toplam
Film
Says
252
232
290
360
374
381
366
487
348
341

Seyirci
Says

Salon
Says

11.822.000
12.268.000
14.315.000
15.372.000
20.615.000
21.350.000
23.500.000
25.684.000
28.123.600
25.161.000

450
600
-

27

Yerli
Yapmevi
Says
5
10
9
10
15
17
12
21
18
9

Bu yllarda vizyona giren Onu Ben ldrdm ve U Baba Torik

filmlerinin maliyetlerinin yaklak 5 kat kadar haslat yapmas yapmclarn itahn
kabartmtr. Bu filmlerin gsterimleri ilk ylla snrl kalmam, azalan haslatlara
ramen filmler birka yl daha vizyon yapabilmilerdir.
Film saysnn azl ve yerli filme ilgi, sektrn kapal bir ekonomik yaps
olmasna karn, filmlerin geni bir zaman diliminde vizyon olana bulmasyla kendi
ekonomik dngsn oluturabilmitir. Film maliyetini kard gibi, yapmcsna
azalarak da olsa gelir getirmeye devam etmektedir. Pursantaj ve amortisman sistemi
ile birleen bu gsterim ekli sinemann ekonomik bir alana dnerek yapmcln
egemenliindeki retim tarznn olumasna yol amtr(Erkl,2003:90).

2.7 1960-1980: Blge letmecilii Egemenliindeki retim Tarz

Bu dnem siyasi olarak iki darbe arasn kapsar. 1960 ihtilali ve 1980 askeri
darbesi. 1960-1970 dnemi Trk Sinemasnn Altn a olurken, 1970-1980 ise
artan iddet olaylar ve televizyonun etkisiyle bu srecin zlmeye balad yllar
olmutur.

2.7.1 1960-1970: Sinemann Altn a

Bu dnemde planl ekonomiye geilmi, ithal ikameci politikalar izlenmi ve

AET ile Ortaklk Anlamas imzalanmtr.
60l yllar nicelik ve nitelik asndan Trk Sinemasnn Altn a olmu
ve ulusal karakterin yerli yapmlarda ortaya kmasn salamtr. Metin Erksann
Susuz Yaz adl filmi 1964 ylnda Berlin Film Festivalinde Altn Ay dln
almtr.

28

2.7.2 Blge letmeciliine Dayanan retim Tarz

1950li yllarda kurulan blge iletmecilii, 60l yllarn banda yerli film
retiminde nemli bir finans kayna olmu, 60larn ortasnda ise retim tarzna
tamamen egemen olmulardr. Trkiye 6 iletme blgesine ayrlmtr.
stanbul Blgesi: stanbul, Tekirda, Kocaeli, Sakarya, Bursa, anakkale,
Edirne.
zmir Blgesi: zmir, Aydn, Mula, Manisa, Burdur, Balkesir, Isparta,
Antalya, Afyon, Ktahya, Uak, Denizli.
Adana Blgesi: Adana, Konya, Nide, Mersin, Malatya, Kayseri, Van, Hatay,
Gaziantep, Siirt, Urfa, Elaz, Diyarbakr.
Ankara Blgesi: Ankara, ankr, Krehir, Bolu.
Samsun Blgesi: Samsun, Amasya, orum. Artvin, Rize. Trabzon, Ordu,
Sinop, Gmhane, Erzurum, Erzincan, Kars, Ar.
Zonguldak Blgesi: Zonguldak ve evresi.
Blge iletmecileri, yapmc ile sinema salonu sahibi/iletmecisi arasnda bir
tr komisyoncu gibi alr. Blge iletmecileri, filmleri ya nakit ya da bono karl
satn alrlar ya da % 25 komisyon karl blgelerinde iletirler. stanbul blgesinde
avans sistemi uygulanmaz(Erkl,2003:94).
Trk Sinemasnda, kendine zg bir retim tarz olarak blge iletmeciliine
dayanan retim ekli yle gereklemitir: Blge iletmecileri, her yl stanbula,
yapmcya, kendi blgesinde ne tr filmlerin beenildiine dair bilgiler vererek, bir
sonraki dnemin ekilecek filmlerinin says ve niteliinin saptanmasnda en byk
rol oynar ve filmlerin gereklemesi iin yapmclara avans verirler. Bylece
iletmeci salonlarnda oynayacak filmleri garanti altna alm olur. lerleyen srete,
iletmeciler yapmclar ve sinema sektr zerinde hegemonyalarn kurarak,
oyuncu, tr, konu gibi temel eleri belirlemeye balarlar. Blge iletmecileri ayn
29

zamanda seyirci tepkilerini, beklentilerini birinci elden yapmcya ulatrarak bu

beklentiler zerinden yaplan filmleri tecimsel olarak garanti altna alm olurlar.
Amerikan stdyo sisteminin Trkiyeye zg farkl bir adaptasyonu olarak
deerlendirebileceiniz bu sistemin en byk olumsuzluu farkl bir film yapmak
isteyen yapmc ya da ynetmenin ansnn azalmas; artan film says nedeniyle
benzer

retimlere

ynelinmesi

ve

kaliteden

dn

verilmesi

ileri

srlebilir(Erkl,2003:95).
Blge iletmeleri arasnda da zaman zaman farkllklar olmaktadr. rnein
zmir Blgesi iin efeleri konu alan filmler yaplrken, bu filmler Adana Blgesinde
tutmamaktadr. Samsun blgesinde daha muhafazakar filmler yaplrken, Adana
Blgesine vurdulu-krdl, gbekli sazl filmler yaplmaktadr. Bu filmlerin byk
bir ksm stanbul Blgesinde i yapmayabilmektedir(Abisel,1994:100).

2.7.3 Yldz Sistemi

Blge iletmecilii retim tarznda oyuncular n plana km, filmler

oyuncularn adlaryla anlr olmutur. Bu durum oyuncu cretlerine yansm, film
yapm giderlerinde oyuncu creti ciddi bir kalem oluturmutur. 1963 ylnda
hammaddeye 35.000TL, ynetmene 15.000TL, stdyoya 14.000TL verilirken, erkek
yldz iin 40.000TL, kadn yldzlar iin ise 15.000TL verilimitir. Film maliyetinin
bete biri yldz oyunculara gitmekteydi.
Yldz olgusu, oyuncunun yetenei ile ilgili olsa da daha ok toplumun
dlerinin, gereksinimlerinin dolayl ya da dolaysz yansmalarndan olumaktadr.
Bu

sistemde

yldz

seyirci

yaratm,

yapmc

da

seyircinin

seimini

deerlendirmitir(Bker,1993:11-16). Trk sinemasnn yldzlar, sultan, kk

hanmefendisi seyircinin seimleri dorultusunda ortaya kmtr. Yldzlarn
geliiminde Yldz Dergisinin oyuncu yarmas ve sonunda kazananlar
desteklemesi de etkili olmutur.

30

Oyuncunun, yldz olgusu ile birlikte nemli bir yer oluturmas, yapm
giderlerinde oyunculara ayrlan payn artmasna neden olmu; yldzn bir filmin
tamamlanp tamamlanmamasn belirleyecek bir gce ulamasna neden olmutur.
Yldzlar, yapmclarla belli bir i gn zerinden anlaarak filme balarlar. Bu i
gn iinde film tamamlanamazsa, ya oyuncunun insafna kalr ya da oyuncuyla
yeniden anlama yaparak filmi tamamlamak mmkn olurdu(Erkl,2003:99).
Yldz sistemi, filmi seyirci karsnda garantiye alyor gibi gzkse de, bu
sistemin sektr asndan olumsuzluklar da olmutur: Yapm maliyetinde yksek yer
tutmas nedeniyle dier kalemlerde ksnt yaplmas, belli tipler, karakterler, konular
zerinde younlalmas, yldzlara verilen parann sektr dna kmas, yldzlara
denen parann yksek olmas nedeniyle kk yapmevlerinin ayakta kalmamas vb.
Metin Erksan, 60l yllardaki youn retim iinde kendi filmlerini kendi
olanaklaryla yapma yoluna gitmitir. Filmlerinde yldz oynatmam fakat
oynattklarn yldz yapmtr. 1962de Ac Hayatla Trkan oray yldz yapan
Erksan, 1963te Susuz Yazla Hlya Koyiiti yldz yapacaktr. Erksann Hlya
Koyiit'e rol vermesi yldz sisteminin tutumu sonucu olmu, buna karlk Erksan
yeni bir yldz ortaya karmtr. Erksan, Trkan oray ve Ayhan Ik oynatmak
istemi ancak para konusunda anlaamamlardr. Yazhanesinde alan Hlya
Koyiiti ve orta Ulvi Doan bu filmde barol vermitir.
Susuz Yaz 1964 Berlin Film Festivalinde Altn Ay dln almadan nce
gsterime girmi ve seyirciden byk bir ilgi grmtr. Susuz Yazn tannmam
oyuncularla yakalad baar dier yapmc ve iletmecileri kzdrm, Erksandan
dolayl olarak byle iler yapmamas istenmitir. Susuz Yazn baarsna ramen
basnda da pek yer almamas, dnemin sinemaclar ve eletirmenler arasndaki
soukluu gstermektedir.
Yldz olgusuna farkl bir yaklam da, Ylmaz Gneyin oyuncu olarak
irkin Kral mitosunu ortaya karmasnda grlr. Gney 1965te Tun
Baarann On Korkusuz Adam filminde canlandrd kanyak tiplemesiyle
seyirciyle ba kurar. Bunu vurdulu-krdl aksiyona dayal filmleri izler. Gneyin bu
filmleri zellikle Anadoluda byk ilgi grr. Buna karlk stanbulun kenar
31

sinemalar dnda gsterim olana bulamaz. Ancak Gneyin bu baars

yapmclarn dikkatini eker. Dar bteli, kk yapmevlerinin gerekletirdii bu
filmlerin Anadoluda i yapmas zerine byk yapmevleri dolayl olarak kk
yapmevlerini destekleyerek Anadoludan gelen gelire el atarlar. Gney, irkin Kral
ile yakkl adam hegemonyasna da darbe vurur. Ylmaz Gneyi irkin Kral yapan
yine izleyici istekleri, beklentileridir. Gney, halkn iinde bir tip yaratmtr: Sert
grnmeye alan, ama alabildiine yumuak bir kenar mahalle delikanls. irkin
olmasna ramen kzlar kendine ak edebilen, halkn szcs olabilen bir
tip.(zg,1974:35-42).

2.7.4 Bono-Senet likisi

Blge

iletmecileri

egemenliindeki

retim

tarznda,

yapmclarn,

iletmeciden aldklar avanslar ya senet ya da nakit olarak verilmekteydi. Filmler

daha ok bono ya da senet olarak alnan avansn krdrlmas ile yaplyordu.
Uygulamaya;

50li

yllarda

oyuncularn

kendilerini

garantiye

alma

isteklerinden dolay geilmitir. 60l yllarda ise bono-senetler film yapm iin
kullanlmaya balanmtr. Bu yapm koullar, tefeci ve bankere dayal olumsuz bir
retim sistemini dourmutur. Yapmc ald bonolar tefeci ya da bankere % 2.5 ya
da % 5 orannda krdrmtr(Dirlik,1977:4). Bu durum yapmcnn elindeki paray
kaybetmesine ve/veya parann sinema sektr dna kmasna neden olmutur. Bu
bono-senet krclarn en nemlisi ise Ferdinand Manukyandr(zg,1965:3-7).
Ferdinand Manukyan, ablas genelev iletmecisi Manukyann destei ile bankerlik
yapmaktadr. Sinema alanndaki borsa-senet ilerinin finans dolayl olarak stanbul
genelevinden salyordu. Manukyanlar sinema irketi kurup bir sre yapmclk da
yapmlard.

32

Yapmclar, bono-senet kskacndan kurtulabilmek iin bankalardan kredi

alma yolunu da denemiler ancak geri demeler dzenli yaplmad iin senetler
protesto

edilmi

ve

bankalar

sinemaclara

kredi

vermemeye

balamtr(Saklamba,1969). Bunun sonucunda yapmclar tefeci ya da bankerlere

baml kalm daha nce sektr iinde kalan ve sinemann kendi kendini finanse
etmesini salayan para sektr dna kaymaya balamtr.

2.7.5 Kombin ve Sinema Ayaklar

Kombin iin en az 3-4 yapmevi bir araya gelmekte ve filmlerini sezon

boyunca gsterecek sinema salonlaryla anlamaktadrlar. Kombinler kendi
sinemalarn olutururken ayaklar denilen bir sistem de kendiliinden oluur.
Ayaklar, sinema salonunun durumu ve gsterdikleri filmlerin kalitelerine gre ayrlr.
Filmler I. Snf, II. Snf, III. Snf olarak gruplanr. Sinemalar da bu gruplamaya
uygun olarak snflandrlr. Kombine giremeyen irketler ya salon bulamammlar ya
da ancak III. Snf ayakta kendilerine yer bulabilmilerdir. Ayak tabir edilen
snflandrma ve kombin sadece stanbulda uygulanmtr. nk stanbul, blge
iletmeciliinin dnda kalan tek blgedir(Erkl,2003:105).

2.7.6 Renkli Filme Geile Artan Maliyetler

60larn ortalarnda ylda 1-2 film renkli olarak yaplrken, 60larn sonunda
bu say 50lere ulamtr.(Scognamillo,1999) Bylece 1970lere balandnda
renkli filme gei sreci tamamlanmtr. Bu gei hem teknik altyap, hem de ham
film girdisinde yeni maliyet sorunlarn da beraberinde getirmitir. Ham film
33

karaborsaya dm, sinemaclar iin art masraf oluturan bu durum krizlere neden
olmutur. yle ki; 1969 ylnda ham film ithalat yznden yaanan sorunlar
nedeniyle 47 film irketi kapanma noktasna gelmitir. Bir kutu film 250den 450
TLye kmtr(Saklamba,1969)
Yaanan krize ramen, seyircinin renkli filme byk ilgi gstermesi zerine
yapmclar, artan maliyeti nemsemeden, teknik altyap ve ekipman hazrl
yapmadan renkli film yapmaya balamlardr. Teknik bilgisizlik ve bunlarn
sonular, filmlerin resim kalitesini olumsuz ynde etkilemi, dolaysyla
sinemaclarn siyah beyaz dnemde oluturduklar estetik ve birikim hazrlksz
olarak balanlan renkli dnemde kaybedilmitir.

2.7.7 Sektre Yatrm Yaplmamas

Trk Sinemas retim, salon ve seyirci saysnda altn an yaarken

sektrde dnen para, alan dna karlm, sektrn geliimi iin yatrma
dntrlmemitir. Sinema piyasasnda bu durum kutuya para yatrna, batarsn
olarak zetlenmitir. Sinemadan kazanlan para, oka eletirildii zere yata, kata
yatrlm;

para

kazananlarn

kendi

gvenceleri

iin

yatrm

olarak

deerlendirilmitir. Sinemadan kazanlan para sinemaya dnmeyince sektr dar

bteler, kstl olanaklar ve yetersiz altyapyla almak zorunda kalmtr. Bu
durum kapal bir ekonomiyi dourmu, dolaysyla Trk Sinemas i pazarla yetinir
olmutur.

Sinemadan

kazanlan

parann

sinema

alana

yatrlmasnda

mevzuatlarn da pay olmutur. thal edilecek malzemelerin alnanda byk vergiler

ve kotalar yatrmcy bu iten soutmutur. Sinema alanna yatrm tevik edici
dzenlemeler yaplmamtr.

34

2.7.8 I.Trk Sinema uras(1964)

Artan film says ve sinemann nemli bir toplumsal olgu haline gelmesi,
devleti sinema zerine dnmeye iter. Susuz Yazn Berlinde Altn Ay dln
alarak uluslararas baar kazanmas zerine stanbul milletvekili Suphi Baykam
Sinema Danma Kurulunu toplar. Turizm ve Tantma Bakanl, ileri Bakanl,
Devlet Planlama Tekilat, Ankara Radyosu, Sinema yazarlar temsilcileri, Film
Prodktrleri Cemiyeti, Sine- Sendikas, sinema ve stdyo sahipleri ve ehir
Tiyatrolarnn katld Sinema Danma Kuruluna Baykam bir teklif sunar. Ancak
teklifi hayata geirmez. Tartmalar 4 ana balkta toplanabilir:
1) Filmlerin ve film senaryolarnn kontrolne dair nizamname ile ilgili
sorunlar 2) Yerli filmciliin dzenlenmesi ve teviki 3) Sinema mesleinin kontrol
altna alnmas 4) Filmcilik ve sinemaclk mesleklerine eleman yetitirilmesi, kurs,
okul vb.(Erkl,2003:110).
Sinema Danma Kurulunda ele alnan konulara derinlemesine inceleme
amacyla, Turizm ve Tantma Bakan Ali hsan Gn bakanlnda 9-16 Kasm
1964 tarihinde I. Trk Sinema uras toplanr. Sinema sektrn oluturan temel
sendika, birlik ve cemiyetler olan Sine-, Trk Film Rejisrleri Birlii, Trk Film
Prodktrleri Cemiyeti temsilcileri, sinema yazarlar ve devlet memurlarnn sinema
meslek rgtlerinin fikrini almadan ura dzenlemelerini protesto ederek, uradan
ayrlrlar.
Sinema yazar ve eletirmenlerin yan sra az sayda sinemacnn
ynlendirdii urada; Trk sinemasnn temel sorunlarna deinilmeden ksa filmin
desteklenmesi, yerli yapmlarda kaliteye prim verilmesi ve kaliteli filmlerden rsum
indirimi, Milli Filmcilik Merkezinin kurulmas gibi neriler getirilir. Bakanlk, ura
sonularna gre bir yasa hazrlar. Bunun zerine daha nce hazrlanan Baykam
tasars rafa kaldrlr. Sinemaclar, ana sorunlar iin zm retilmedii gerekesiyle
ura sonularn ve yasa tasarsn protesto ederler. Hazrlanan tasar hkmete
sunulmaz(Erkl,2003:110).

35

Devletin sinemaya ilgisini ve sinemaclar ile sinema yazarlar arasndaki

atmay gstermesi asndan nemli olan ura somut bir adma dnmeden tarihte
yerini alr.

2.7.9 Deerlendirme: statistiki Veriler ve Yorumlar

Tablo II: Yllara gre film ve yapmevi says(Scognamillo,2002:102)

Yl

s/b film

1960
1961
1962
1963
1964
1965
1966
1967
1968
1969

85
123
131
116
180
213
241
202
153
175

Renkli
Film
1
1
2
7
24
56

Toplam
Film
85
123
131
117
181
215
241
209
177
231

Yeni
Yapmevi
15
23
20
15
22
25
30
25
18
31

Salon
850
1150
1350
1420

60l yllarda Trk Sinemas yldz sistemini yaratm, baars kantlanm

belli bir konu ve temalar ieren filmler yapm, bu filmlerin tantmn
gerekletirerek bir sektr olarak varln gstermitir. Bunda kukusuz blge
iletmecilerinin seyirci izlenimlerini ve beklentilerini birinci elden yapmcya
ulatrmasnn katks vardr. Ancak artan film says kaliteden dne dnm,
seyirci zamanla belli bir doygunlua ulamtr.
10 yllk srete; film ve yapmevi saylar artmtr. 60larn sonlarna doru
renkli filme ynelim balamtr. 1966 ylnda dnya film sektrnde; Japonya 442;
Hindistan 332; Hong Kong 300 film retirken Trkiye 241 filmle 4. srada yer
almaktadr(zon,1985:368).

36

Bu dnem ierisinde yaplan 1710 filmin 631 (%27si) 17 irket tarafndan

gerekletirilmitir. Kurulan birok irket ya bir-iki film yapabilmi ya da ortak
yapmlar sz konusu olmutur.
Tablo III:1969 ylnda sinema salonu ve koltuk says (o,1969:19-26).
Blge(l says)
Marmara(10)
Ege(8)
Akdeniz(7)
Gneydou(6)
Anadolu(10)
Karadeniz(14)
Dou Anadolu(12)
Toplam

Kapal
Salon
397
300
135
87
208
212
81
1420

Ak
Salon
502
335
193
91
176
184
23
1534

Koltuk

Sandalye

246.934
237.000
90.900
49.851
113.360
115.540
38.799
892.474

453.796
360.125
156.909
76.895
130.768
137.264
19.320
1.335.077

Trkiyede toplam 3000 sinema salonu ile sinema seyirci ile geni bir ba
kurmu, halk elence ve bilgilenme mekan olarak sinemay semitir. Bu durum
sektr asndan ekonomik bir dng oluturmutur.
Tablo IV: Salon ve seyirci saysndaki artn yerli ve yabanc filmlere gre
dalm(Scognamillo,2002:102).
Yl
1966
1967

Yerli Film Seyirci Says

27.982.000
28.021.000

Yabanc Film Seyirci Says

22.560.000
22.582.000

Yerli film seyirci asndan 60l yllarda yabanc filmin egemenlii krlm
ve onun nne geilmitir. Bu srete blge iletmelerine dayanan retim tarznn
pay olduu aktr.
Oyuncunun adna gre deien fiyatlarla filmler toplamda ortalama olarak
173.000 ile 240.000 lira arasnda satlmtr. Dolaysyla maliyeti 250.000 TL olan
film byk olaslkla maliyetini karamamtr. Bu, kapal i pazara ynelik
ekonominin sinemaclara dayatt sonutur.

37

Artan film says, filmlerin gsterim olanan ve sat/al fiyatlarn

drmtr. Dolaysyla 400.000 TLye mal olan bir film i yapsa da zarar etmek
zorunda kalmtr.
Bu dnem ierisinde retilen filmlerin 1966 yl iin ortalama maliyeti
250.000 TL olarak dnldnde o yl retilen 229 filmin tm yapm giderleri 57
milyon lira tutar. Oysa ayn yl gazete, dergi ve bror retimi 112 milyon, radyo
alclar retimi 180 milyon olmutur. Bu da Trk Sinemasnn ok dar bir bte ile
altn gstermektedir.(Bozis,1969:8)
Yllk film retiminin 50lerde 70-80 dolayndan, 60larda 200lere
trmanmas, filmin vizyon olanan ortadan kaldrmtr. Filmler belli bir hafta
aralnda gsterim olana bulmu, 50li yllardaki gibi 2. 3. vizyon ansn
yakalayamamtr. Avanslar karl yetitirilmek zorunda olunan filmler, dar
zamanlarda, kstl olanaklarla yaplmaya balanm, kaliteden taviz verilmitir.

2.8 1970-1980 Yllar Arasnda Trk Sinemasnn Mali Yaps

Bu dnemde sinema alannda u deiimler gzlemlenir: MC hkmetlerine

ramen seks filmleri furyasnn olmas, arabesk arkl, trkl filmlerin art,
sinemann niversiteye eitim olarak girmesi, siyah-beyaz film yapmnn ortadan
kalkmas, televizyon ve terrn etkisi ile sinema seyircisinin azalmas, sansrn
(1977) 1939 ylndan daha ar bir biimde yenilenmesi ve Kltr Bakanl Sinema
Dairesi Bakanlnn kurulmasdr

38

2.8.1 ada Sinema Dergisi Trk Sinemas Raporu

Raporda; 48 vergi indiriminden sonra sermayenin sinemaya yneldii ancak

tekelci bir nitelie sahip olmad ileri srlerek, sinema piyasasnda ilkel bir birikim
ve retim ilikilerinin egemen olduu saptamas yapldktan sonra, sermayenin
1970lerin banda tekelci bir yapya dnt ancak baarl olamad
belirtilmektedir. Rapora gre bunda iletmecilerin (arac tccarlar) ve tefecilerin
Trk Sinemasnn oluumunda ve geliiminde ekonomik gleri nedeniyle birinci
derecede sz sahibi olmalar etken olmutur(ada Sinema eki Trk Sinemas
Raporu,1974:5).
Rapora gre tekelci sermayenin geliimini u sorunlar engellemitir: Aractefeci sermayenin yaptrd kalitesiz filmlerle rekabet etme zorunluluu,
iletmecilere verilen dnler, tefecilerle alma zorunluluu, yabanc film ithalatnn
salonlar doldurmas, Trk aznlk ya da iilerinin bulunduu lkeler dnda d
pazar olanann olmay, i pazarda yeterli seyirci kitlesine ulalmam olunmas,
televizyonun seyirciyi almas, yldz olgusunun getirdii yksek maliyet, ham film,
teknik ara girdisi ve karaborsas.
Rapor,

sorunlarn

zm

iin

unlar

nerir:

Kredi

kurumunun

oluturulmas, ithalat dzeninin deitirilmesi, datm ve gsterim dzeninin cep

sinemalar, belediye sinemalar, kulp ve arivleri ieren yeni bir dzenlemeye tabi
tutulmas, rsum indirimi ve mecburi gsterimin getirilmesi, ksa film yapm ve
gsterimin tevik edilmesi, sansrn kaldrlmas ve sinema emekilerinin yasal
haklarnn dzenlenmesi.

39

2.8.2 Seks ve Arabesk Filmleri

Artan film maliyeti ve film ithalatndaki kar marjnn dmesi nedeniyle

sinemaclar, vurdulu-krdl Hong Kong, in filmleri ile seks filmlerine
ynelmilerdir. Bu yneli ve deiim sadece Trkiyeye zg deildir. Btn
dnyada televizyonun yaygnlamasyla sinema salonlar, aile seyircisini byk
lde kaybetmi ve daha ok isiz-eitimsiz kesimi salonlara ekebilecek trdeki
vurdulu-krdl filmlerle, erotik yapmlara vizyon ans verilmeye balanmtr. Bu
durum, yerli yapmclar da etkilemi kk yapmevleri, MC hkmetleri iktidarna
ramen seks, porno film yapmaya balamlardr. Muhafazakar hkmetlere karn,
seks-pomo filmleri sinema salonlarn doldurmu, geleneksel seyirci karlm,
bunun

zerine

dier

yapmclar

ve

yapmevleri

zor

duruma

dmtr(Erkl,2003:120).
1970li yllarda ard arda darbe alan Trk sinema sektr, seks filmleri
karsnda tamamen zlmeye balamtr. Bir taraftan sinema sektrne zarar
veren, ksa yoldan ucuza film yapp kar etme amac gden bu uygulama eletirilmi,
dier yandan bu kardan mahrum kalmamak iin bu retim desteklenmitir. Seyirciye
dayanan bir retim olan Trk Sinemas, bylece kendini vareden seyirciyi
kstrm, siyasal toplumsal olaylarn ve televizyonun etkisiyle seyircisini
kaybetmeye balamtr.
Bu dnemde seks filmlerinin yannda, arabesk trnde arkl trkl filmler
de yaplmaya balanmtr. Kyden kente gn hzlanmas sonucunda yaygnlaan
arabesk mzik olgusu sinemaya gemi, seyircinin alk olduu arkl-trkl
filmler, arabesk arkl ve arabesk ark syleyerlierin rol ald filmlere
dnmtr. Orhan Gencebayn Bir Teselli Ver (1972) filmi bu tre nclk
etmitir. Arabesk filmlerle birlikte ppler mzisyenlere de ynelim olmu, rnein
Emel Sayn arkl filmlerle Hicran, Feride gibi beyazperdede grlmeye
balamtr(Erkl,2003:122).

40

Bu dnemde de iletmeci egemenlii gndemde olmu ve iletmeler kendi

blgeleri iin arabesk filmler yaptrmlardr. Film saysnn 200lerin zerine kt
dnemde stanbulda kombin yznden gsterin olana bulamayan filmler Adana,
Samsun gibi blgelerde gsterilmitir, 80li yllarda krize giren sinema yine arabesk
filmlere ynelecektir(Evren,2000:110-118).

2.8.3 Televizyon Yaynn Sinemaya Etkileri

1971 ylnda TRTnin Ankara dnda da yayn yapmasyla birlikte halk

televizyon byk ilgi gstermitir. Televizyon, hem farkl tr ve yapdaki
programlar hem de sinema filmlerine yer vermesi nedeniyle seyirciyi kendisine
ekmi, onlar karanlk salonlardan evlere tamtr. Televizyon, bir yandan
seyircinin ihtiyalarn ucuza karlarken dier yandan sosyal bir kurum olarak
sinemaya darbe vurmutur.
Televizyonun ksa zamanda halk tarafndan tutulmas, sinema salonlarn
etkilenmi, sinema salonlar yava yava kapanmaya balam, bu durum blge
iletmecilerini zorlam ve yapmclara bono ya da nakit aknda kesintiler olmu,
sinema krize girmitir. 1970 ylnda ekilen film says 224, salon says 2242, seyirci
says 246.662.310 iken; 1979 ylnda ekilen film says 193e, salon says 1126ya,
seyirci says ise 76 milyona dmtr(Erkl,2003:125).
Seyircinin Trk Sinemasndan kopuu yllar sonra televizyonlarda eski
filmlerin yaynlanmas ile giderilecek, seyirci sinemaya televizyonun zerinden
yeniden destek vermeye balayacaktr. Dnyada da televizyonun yaygnlamas ile
sinemalar sarsnt geirmi, ama bunu yeni teknikler ile anlatm yollar
gerekletirerek ve televizyona ynelik programlar yaparak ama yoluna gitmilerdir.
Zamanla televizyon sinemaya sponsor bile olmutur. Trk Sinemas ne yazk ki
byle bir abann iine girememi, 90l yllardaki birka giriimin tesinde sinema
ve televizyon arasnda dzenli bir iliki kurulamamtr.

41

2.8.4 Bu Dnemde Yaanan Dier Gelimeler

70li yllarda eitli toplant ve sempozyumlar yaplm, Kltr Bakanlna

bal Sinema Dairesi kurulmutur.
II. Sinema Danma Kurulu, Kltr Bakan Talat S. Halmann ars zerine
2 Eyll-22 Ekim 1971 tarihleri arasnda, Ankarada Trk Sinemasnn sorunlarna
zm bulmak amacyla toplanm ve I.urada alnan kararlar temel alnmtr. Bu
toplantda yerli yapmn korunmas, ksa filme tevik, gmrk mevzuat ve mali
mevzuatn yeniden dzenlenmesi, sinema salonlaryla ilgili teknik sorunlar, yeni
salonlarn yapm ve mevcutlarnn modernletirilmesi, promosyonla ilgili sorunlar,
filmlerin korunmas konular ele alnm, Trk Sinema Kurumunun kurulmas
kararlatrlmtr.
1971de Trkiye Sanatlar Birlii Sinema Birliince hazrlanan raporda;
Kltr Bakanlna bal bir sanat kurulunun kaliteli filmleri saptamas, ulusal bir
bankann bu filmlere kredi vermesi, kalite belgesi alan filmlerin rsum indiriminden
yararlanmas, d pazar iin Kltr Bakanlnn giriimlerde bulunmas, TRTnin
ksa metraj desteklemesi, sansrn kaldrlarak bir denetim mekanizmasnn
oluturulmas yer almaktadr.
Kltr Bakanlna bal Sinema Dairesi Bakanl, Trk Sinemasnn yasal
dzenlemelerini hazrlamak, yurt dnda film haftalar dzenlemek, yurtd
festivallere gidecek olan filmlerin altyaz kopyalarn retmek vb. grevleri yerine
getirmek zere 1977 ylnda kurulmutur.
70li yllarda yaplan toplantlar ve sempozyumlarda Trk Sinemas hep
sorunlu olarak grlm, sinemann dardan dzenlenmesi abas iinde
olunmutur. Ancak; ne hazrlanan yasa tasars ne de toplantdaki neriler hayata
geirilebilmitir.

42

2.8.5 Deerlendirme: statistiki Veriler ve Yorumlar

Seyirciye dayal retim tarz 70li yllarn ortalarnda bozulmaya balar. Film
retimi azalr. Salonlar kapanmaya balar. 1970 ylnda ekilen film says 224 salon
says 2242, seyirci says 246.662.310 iken; 1979 ylnda ekilen film says 193e,
salon says 1126ya, seyirci says ise 76 milyona dmtr. Seyirci saysnda da
1/3 orannda azalma olmutur. Ancak bu azalmaya karn yerli film seyirci says
70li yllarn sonunda yine yabanc film seyirci saysndan fazladr.
Tablo V: 1978-1979 yllar yerli ve yabanc film seyirci saylar
Yl

Yerli Film Seyirci Says

1978
1979

58.255.850
52.598.073

Yabanc Film Seyirci

Says
22.784.862
24.332.471

Bu oranlar, 70li yllarn banda blge iletmelerinin salon ve seyirci says

ile karlatrrsak sinemadaki kriz daha net grlr(Abisel,1979:100).
Tablo VI: Blgelerdeki salon ve seyirci saylar
Blge
Adana
zmir
Ankara
Samsun
Marmara
Zonguldak
stanbul

l Says
21
12
6
16
9
2
1

Salon
463
646
216
238
343
82
436

Seyirci
37.335.472
51.427.031
29.474.552
20.420.363
27.288.664
13.149.007
67.402.721

1979 ylnda yerli film seyirci says, 1970 ylnda stanbuldaki toplam
seyirci saysndan daha azdr. Neredeyse zmir blgesindeki 1970deki seyirci says
ile 79 ylnn tm yerli film seyirci says ayndr. Seyirciye dayal bir retim iin
bundan daha kt bir durum olamaz.

43

70li

yllarda

s/b

film

retimi

tamamen

ortadan

kalkmtr(Scognamillo,2002). 1974 ylnda 189 film yaplrken bunlardan sadece 6

tanesi siyah/beyazdr.
1979 ylnda renkli filmin ortalama maliyeti 2 milyon liray bulmutur. Renkli
filme geile yldzlar cretlerini artrm, bu da maliyette zaten byk bir yekn
tutan oyuncu cretlerini daha da ykseltmitir. Bu dnemde film bana Trkan
oray 150.000TL, Ylmaz Gney 100.000TL, Hale Soygazi 75.000TL almaktadr.
Bu dnemde ekilen filmlerin ourluunu seks-avantr ve arabesk filmler
oluturur.

1979da

ise

193

olan

toplam

retimin

130u

seks-avantr

flmidir(Dorsay,1990:15).
Sinema salonlarnn kapanmaya balamas ve blge iletmecilerinin skmas
zerine tpk bir nceki dnemde olduu gibi, yldzlarn bir ksm, bono yerine pein
para ile alan gazinolara ynelmilerdir. Blge iletmeleri glerini kaybetmeye
balam, yok olma srecine girmilerdir. 80li yllarn ortalarnda tamamen kalkacak
olan blge iletmecilii ile de bir retim tarz noktalanacaktr.
Ayrca bu dnemde Trk Sinemas yurtdna almaya alm ve film
satlardan yaklak 8-9 milyon TL gelir edilmitir. Ancak bu gelirlerin sektre ne
kadar yansd phelidir.

2.8.6 1980-1990 Yllar Trk Sinemasnn Mali Yaps

80li yllarda sinemada var olan bunalm zerine tartmalar younlar.

Sinema piyasas videoya kayar. Blge iletmeciliinin yerini video iletmecileri alr.
70lerde ortaya kan gen sinemaclar, sinemalarn olgunlatrmaya balarlar.
Arabesk filmler ve Ertem Eilmez gldrleri artar. Sinema salonlar kapanmaya
balar, pasaj ya da market olur. Devlet sinemayla ilgilenir; 1986 ylnda Sinema

44

Video ve Mzik Eserleri yasas karlr. The Share of Media projesi gelitirilir,
Amerikan majrleri Trkiyeye gelir. Aileler evde televizyon seyretmeyi tercih
ederken, gen yeni bir seyirci kua oluur. Trk filmleri yurt dnda dllendirilir,
ama yurt iinde salon ve seyirci bulamaz. Biim ve anlat araylar seyirciye
ulamaz. 1980de kapatlan meslek birlikleri 1984ten sonra yeniden rgtlenir:
Fiyap (1984), Sesam (1987), Soder (1988), Film Yn (1989) kurulur.

2.9.1 Blge letmeciliinden Video letmeciliine

Seyirci says azalmasyla sinema salonlarnn kapanmas sonucu, blge

iletmecilerinin gcn azaltm, yapmclkta sorunlar olumaya balamtr.
Arabesk filmlere ynelen sinemclarn imdadna gelien iletiim teknolojisi video
yetiir.
Yurtdnda yaayan Trk iilerin arasnda yaygn olarak kullanlan video,
80li yllarn banda Trkiyede de yaygnlamaya balar. zellikle yurtdnda
yaayan Trklere ynelik videokaset datmcl yapan Trkola, Minareci Video,
Videola, Trkkan gibi irketler, nce yerli filmlerin video haklarn alarak, sonra da
video film yaptrarak krizdeki sinemay canlandrr, blge iletmeleri yerine geip
video iletmecilii dnemini balatrlar. Video iletmeciliini altndaki retim tarzn
ikiye ayrmak gerekmektedir. Birincisi dorudan video piyasasna ynelik film
retimi, ikincisi sinema seyircisine ynelik film yapmdr. Sinema seyircisine
ynelik yaplan filmlerde, sinemalardaki gsterimden sonra video pazarnda yerini
almaktr(Erkl,2003:140).

45

2.9.1.1 Video Piyasasna Ynelik Film Yapm

Almanya ve Avustralyada Trklere ynelik video iletmecilii yapan

irketler 1982 ylnda, filmlerin video haklarn satn alrlar. Byk yapmevleri
ekonomik skntdan bir an nce kurtulmak iin videonun geleceini ngrmeden,
eski filmlerinin video haklarn elden karrlar. rnein, Uur Film 80 filmini 2,5
milyona, Mine Film 10 filmini 1,5 milyona satar (Abisel,1979:109). Video
iletmecilerine bu filmler yetmeyince videoya ynelik film yapma dnemi balar.
Kk yapmevleri faaliyete geer. 10-15 gnde, 5-15 milyona mal olan video ile
ekilen dar bteli arkc-trkc filmleri yaplmaya balanr(akrcolu,1985).
Trkiyede, 1982 ylnda renkli televizyon yayna girer. Televizyonun
renklenmesi ile videonun albenisi artar. 1984de video artk moda olmutur. Evler,
oteller, kahvehaneler, birahaneler, ayevleri, gazinolar, parklar birer kk sinema
salonuna dnr. Hibir yasal denetim, mevzuat ve vergilendirmeye tabi tutulmayan
video, sinemann nn keser. Sinema salonlar bir bir kapanrken, video kulplerin
says gibi byr. Blge iletmeciliinin yerini video iletmecilii alr. Video
iletmecileri, kendi bayilerine video listesi gnderip, bu listelerin gereklemesi
iinde yapmclarla 4-5 filmlik anlamalar yapp, avans verirler(Abisel,1979:113).
Trk Sinemas yeniden avans sistemine dnm, sektrde canlanma balamtr.
Avans uygulamasnda yle temel bir farkllk vardr. Blge iletmecisi avans
verirken film haklarn almaz, gsterim komisyonundan kendisine deni, nceden
avans olarak yapmcya verir; filmin haklar yapmcda kalr. Oysa video iletmecisi,
filmin video hakkn 5 yllna verdii avansla alr; yapmc avans karl video
haklarn iletmeciye devreder.
Video salgn iin retilen filmler, genellikle video kamerayla ya da 16mm
film ekilmitir. Ksa zamanda zentisiz, dar bteli yapmlar, seyircinin ilgisi
zerine iletmecileri 35mm filme yneltmi; zentili, teknik kalitesi grece yksek
filmler yaplmtr. Ancak 80li yllarn sonunda video pazar da doygunlua ulaarak
tkanmaya balamtr. Yapmclar, video piyasasna daha etkin olmak iin kendi
video irketlerini kurarak da ekonomik g oluturmaya almlardr.
46

2.9.2 FYAP Sinema Raporu

Video piyasasnn sinema sektr karsndaki haksz kazanc, sinemaclar

bir araya getirmi, sinemaclar hazrladklar raporla yetkililerden sorunlarna zm
bulmalarn istemilerdir.
Fiyapn raporuna gre; Trkiyede 5600 video kulp vardr. Bu video
kulpler hibir denetim, vergilendirmeye tabi tutulmadan, korsan kasetlerle
almaktadrlar. Telif ve vergi denetiminde olmayan video, yaygnlam, her
kahvehane, birahane, otel, kafeterya, bar vb. gibi halka ak yerler kk bir sinema
salonuna dnmtr. Bu durum sinema salonlarn etkilemi salon says 500e
dmtr. Evlerde videonun yaygnlamas ve televizyonun renklenmesi ile halk
daha ucuza evde film izlemeyi tercih etmitir. 29.5.1981 tarih ve 17354 sayl resmi
gazetede yaymlanan 2464 sayl Belediye Gelirleri Kanunu ile rsum oranlar
yeniden deitirilmi, yerli filmde % 20, yabanc filmde % 50 olmutur. Sinemac
her bilette rsum derken, video kulpler hibir vergilendirmeye tabi olmadan
almaya devam etmilerdir. Bu dnem iinde video piyasasnda 50 milyar TLnin
dnd ileri srlrken, sinema kriz iindedir(Milliyet Gazetesi,1984).Fiyap
raporunda, ilgililerden ekonomik krizin nlenmesi iin istenenler unlardr:
Halka ak yerlerde video gsterimlerinin engellenmesi, sinema kanununun
karlmas, TRT ile ibirliinin salanmas, film denetleme kurulunun stanbula
alnmas, seks filmlerinin nne geilmesi, TRT ile ibirlii ortak yapmlarn
gerekletirilmesi ve TRTnin yerli film satn alnmas noktasnda belirlenmitir.
Devlet video ile ilgili olarak 5846 sayl Fikir ve Sanat Eserleri Kanununda Baz
Maddelerin Deimesi 2936 sayl 3.11.1983 tarihli kanunu hazrlanm ancak
kanunla ilgili tzk ve ynetmelikler hazrlanmad iin olumlu bir gelime
kaydedilememitir.

47

2.9.3 Sinema Video ve Mzik Eserleri Kanunu:

1985 ylnda Fiyapn giriimiyle hazrlanan taslak, 23.1.1986 tarihinde

Meclisten geerek yrrle giren yasa ile denetleme ii polisten alnp Kltr ve
Turizm Bakanlna verilmitir. Ancak, kamu yneticilerine (vali, kaymakam)
gerekli grld halde denetimden geen filmleri blgesel yasaklama hakk
tannmtr. Bu maddeye istinaden 90l yllarda Su da Yanar ve stanbul
Kanatlarmn Altnda filmlerinin eitli ehirlerde yasaklanmtr. Sinemayla ilgili
bu yasa ile denetim sorununa grece zmler getirilirken, filmler ve videokasetler
bandrol uygulamas ile tescil edilerek telif haklarndan yararlanlmas salanmtr.
Video pazarnn etkisinin azald srete, video da denetim altna alnmtr. Yasa
ile denetim iin oluturulan kurala, ilk kez sinema sektrnn ve akademisyenlerin
katlm salanm, memurlarn arl bir lde kstlanmtr. Ayrca kayt tescil,
bandrol cretleri ve belediye paylarndan alnan oranlarla oluturulan fonla sinemaya
kk de olsa mali destek salanmtr(Erkl,2003:144-145).

2.9.4 The Off-Shore Media Projesi (Kytesi Medya Kanunu)

Devlet Bakan Adnan Kahvecinin gelitirdii The off-shore media projesi

ile Amerikan majrleri Trkiyeye arlm ve burada retim yapmalar istenmitir.
Amerikan irketlerine stdyolar kurmalar karl uzun vadeli vergi kolaylklara
vaat eden proje, tartmalar sonucu ald tepkilerle yasallamamtr. Projeye gre;
Amerikan irketleri Trkiyede stdyolar kurup, filmler yapacak, bu projelerde Trk
sinema sektrnden insanlar alacak, belki de bu stdyolarda bir-iki Trk filmi de
gerekletirilebilecektir. Amerikan stdyo yapmlar ile Trk Sinemasnn teknik
altyaps zlecek, filmlerin teknik kalitesi artrlacak, belki de yurtdna
pazarlanmas

salanacaktr.

Trkiyede

The

48

Off-Shore

Media

projesi

gereklememi ama 1989 ylnda Yabanc Sermaye Yasasnda 17,30,31 nolu

kararnamelerle yaplan deiikliklerle birlikte Amerikan Majrleri teker teker lkeye
girmeye balamlardr. UIP ve WB Trkiyede ube amtr. Amerikan majrleri
lkede sinema altyapsna yatrm yerine Trk Sinemasnn ana dayana olarak
sermaye akm salayan datm alanna el atmlardr. Trk Sinemas kendi
lkesinde salon bulamaz duruma gelmitir. Majrler, anlatklar sinema salonlarnn
yllk olarak kendilerine balamlardr. Byk salonlar klm, sinemalar salon
numaralar ile tannr olmutur. Majrlerin sayesinde yeni yapmlar Trkiyede de
ayn zamanda vizyon bulmu, sinema salonlar teknik ve konfor asndan
yenilenmi, Trk filmlerinin gsterime girebilmek iin majrlerin datm ana
girmeyi baarmas gerekmitir(Erkl,2003:145).

2.9.5 Sinema Alannda Yasa Teklifi

ANAP Krehir Milletvekili Gkhan Maran sinema alannda hazrlad

yasa teklifinde balca u maddeler vardr: 1) Yabanc filmlere dublaj yasa
getirilmesi, 2) Sinemalarda belli oranda (%25) yerli film oynatma mecburiyeti, 3)
Yabanc film irketlerinin kazanlarnn belli bir miktarnn (%40) Trk Sinemas
yararna harcama zorunluluu. Teklif, sinemaclardan da olumlu tepki alamamtr.
nk Trk Sinemasnn yllk retimi %25 orann dolduracak gte deildir ve
yasa bu konuda Trk Sinemasna yardmc olamamaktadr. Ayrca, yabanc film
irketlerinin gelirine getirilen kstlama yurtdnda da byk tepki ekmi,
uygulanmamas ynnde hkmete bask uygulanmtr(Koyiit,1989). MPEAA
(Amerikan Film Pazarlama Dernei) yetkilileri hem kendi giriimleri hem de
Amerikan

yneticileri

araclyla

Trk

Hkmet

yasallamamas konusunda uyarmlardr.

49

yetkililerini

tasarnn

2.9.6 Sinemann Sorunlar zerine Raporlar

Bu blmde sinemann krize girmesi zerine yaplan almalar iki ayr

aratrma zetlemektedir.
Se-Samn Piara Yaptrd Aratrma (1988)
Sinemann iinde bulunduu krize neden olan problemler u ekildedir: Film
yapmnn finans kaynaklarnn snrl olmas, maliyetlerin artmas, TV ve videonun
sinema seyircisindeki azalmaya neden olmas, byk sinema salonlarnn kapanmas,
korsan filmciliin denetim eksikliine bal olarak artmas, Avrupa pazarnn
zellikle Almanyann tkanmas, video kulplerinde sinema filmlerinin yer almas.
zm nerileri ise unlardr: Devlet yardm, TRTnin yerli yapmlara en az
yabanc yapmlarn %50si kadar yer vermesi, TRTnin Trk Sinemasnda ortak
yapmc durumuna gelmesi, TRTnin yerli yapmlar ve dizi filmleri Trk
Sinemasnda yer alan yapmclara yaptrmas, D pazarlarda yeni pazarlar aramak,
kaliteli film yapm.
Devlet yardmndan kast ise: Yeni bir fon oluturulmas ve film yapmna
finans salanmas, dk faizle uzun vadeli kredi verilmesi, verilecek fonlarn
denetiminin Se-sam tarafndan yaplmas, yeni bir kooperatif oluturulmas, Kltr
ve Turizm Bakanlnda Trk Sinemas ile ilgili etkili ve yeterli bir muhatabn
bulunmas, kapanan sinema salonlar yerine 300 kiilik cep sinemalarnn
yaplmasnn

teviki,

her

sinemada

belli

oranda

Trk

filmi

oynatlmas

mecburiyetinin konmas, d festivallere katlma olanaklarnn arttrlmas, nitelikli

filmlere dl sisteminin yaygnlatrlmas, sinema altyapsna (teknik malzeme, lab.
vb.) katkda bulunulmas, stdyo platolarn kurulmas, sansrn kaldrlmas ve
sinema salonlarndaki belediye vergisinin kaldrlmasdr.
Trk Sinemas Sorunlar ve zmleri Etd (1988)
Se-Samn, Piar Aratrma irketine hazrlatt rapora benzer bir baka
alma da, Kltr ve Turizm Bakanl tarafndan hazrlatlmtr. Ett almas
50

Trk Sinemasnn rekabet gcnn dkl zerine younlam ve sektrel

yapya odaklanmtr. Yapmclarla ilgili sorunlar balklar halinde yledir:
1. Eitim ve kltr dzeyi bu sektr iin yetersiz yapmclarn mevcudiyeti:
Ucuz (kalitesiz) filmlerin kendine uygun bir yapmc tipi yaratm olmas. Karlln
ve yerli filmlerin yabanc filmler karsndaki rekabet gcnn azalm olmas
nedeniyle yeterli dzeydeki yapmclarn sektrden giderek ayrlmalar.
2. Yapmclarn mali adan gszlkleri: Gemite mevcut olup bugn ok
azalan blge iletmecilerinin mali gc yetersiz yapmclara avans vermi olmalar
ve bylece mali durumu yetersiz kiilerin sektrdeki mevcudiyeti.
3. Yapmclarn belli bir senaryoda oynayacak oyuncular ynetmene
brakmayp kendilerinin semesi: Seyircinin belli oyuncular grme istei; d pazara
kamamak, i pazar talep profili ile almak. letmecilerin, yaplacak filmleri dikte
ettirmeleri ve bunlarn sonucu olarak yaplacak filmin, ynetmenin sanat gc yerine
ticari amalarn belirlenmesi.
4. Yapmclarn bilgilendirilmesindeki sorunlarda ise Se-samn yeni
kurulmas yznden etkin alamamas ve niversitelerin sektrden kopukluu
gsterilmektedir.
Kltr Bakanl almasnda aka bir dnemin (1960-1975) retim tarzn
yarglamaktadr. Blge iletmecilii retim tarznn olumsuzluklar hakl olarak
vurgulanrken, bu tarzn ayn zamanda sinemamzn Altn an yaratt unutularak
Trk sinemasnn mevcudiyeti yarglanmtr.
Altyap asndan sorunlar unlardr:
1.

Kaliteli film yapm iin gereken altyap yoktur: Sermaye genellikle

ucuz film yapan yapmclarn elinde toplanmakta, onlar da kaliteli film yapmna
yarayacak alt-yap kurmay tercih etmemektedir. Kaliteli altyap kurmak iin gereken
sermaye birikimi yetersizdir. Az saydaki kaliteli film iin altyap kurmak karl
deildir.

51

2.

Yabanc sermaye altyap kurmak iin gelmemektedir: Yabanc

sermaye Trkiyenin ekonomik ve siyasal yapsna duyduu pheden dolay

gelmemekte, tevikler yeterince anlatlamamakta bylece doal ve kltrel
zenginlikleri birer plato olarak deerlendirebilecek ve bylece altyapya yatrm
yapabilecek yabanc sermaye Trkiyeye gelme konusunda ekingendir.
Bakanlk yabanc sermayeye tevik yolunu gsterirken, asl nemli konu yerli
yapmclar iin teknik malzeme almnda tevik ve vergi indirimi gibi elerden
bahsetmemektedir.
Pazarlama asndan sorunlar unlardr:
1.

Filmlerin d pazara satlmas konusunda yerli irket azl: Yerli

filmlerin d pazarda rekabet gcnn azl, yerli filmin d pazara satlmas

konusundaki teviklerin yetersizlii, i pazarn yeteri kar getirmemesi.
2.

Trk filmlerinin genel olarak pazar ihtiyacna cevap vermeyii

yznden uluslararas film pazarlarnda alan irketlerin Trk filmlerine ilgi

gstermemesi.
3.

Uluslararas

pazar

aratrmasnn

yaplmamas

ve

uluslararas

hretteki kii ve kurumlardan yararlanlmamas.

Etd almas dorultusunda alma program oluturulmu ve 1989 yl
iinde sorunlarn zm takvime balanmasna karlk, somut gelimeler
kaydedilememitir.

2.9.7 Deerlendirme: statistiki Veriler ve Yorumlar

Yerli yapmlardaki d, videonun yaygnlamas ve video iletmecilii ile

1984te ykselie gemi; bu retim tarznn da doygunlua erimesi ile 1989da

52

yeniden de gemitir. Yerli film seyircisi 1982 ylndan itibaren yabanc film
seyircisinin altnda kalmtr. Toplam seyirci 1980 ylnda 63 milyon civarndayken,
1989da 21 milyon dolayna dmtr. Salon says 1980de 941 iken 1989da
383e inmitir. Akhava sinemalar, semt sinemalar kapanmtr. 1987 ylnda
Gmhane, Hakkari, Mu, Krklareli ve Tunceli illerinde ak sinema salonu
yoktur(Evren,1997:91).Seyirciye dayal bir retim tarznn sonunu aka gsteren
bu veriler, Trk Sinemasndaki deiimi ve krizi de sergilemektedirler. 1989 ylnda
210 yabanc filme karlk 13 Trk filmi gsterime girebilmitir(Evren,1997:91).
Tablo VII:80li yllarda film, salon ve seyirci saylar(Die,2001).
Yl

Film Says

Salon Says

1980
1981
1982
1983
1984
1985
1986
1987
1988
1989

68
71
72
78
126
123
184
186
117
99

941
991
1014
975
854
767
675
460
424
383

Yerli Film Seyirci

Says
38.553.202
41.523.345
33.479.210
35.835.614
26.753.374
21.284.575
20.345.721
11.734.923
7.736.401
7.165.710

Yabanc Film
Seyirci Says
24.027.301
34.629.209
34.858.379
45.133.962
29.562.237
21.386.030
19.857.030
13.097.248
12.550.466
13.882.149

Krize ramen yine de bu kadar ok sayda filmin yaplm olmasnda en

byk etken video piyasasdr. Yaplan birok film, hemen video listelerinde yerini
almtr. Video iletmeciliinin getirdii ekonomik olanaklar, hzl bir biimde
tketilerek, tkanma noktasna gelinmitir. Blge iletmecilii retim tarznda olduu
gibi kontrolsz retim, artan film saysyla sektr tkama noktasna getirmitir.
80lerin banda video iletmecilii sayesinde artan yapmevleri, bu retim
tarznn 80lerin sonuna doru doymas zerine kapanrken, yeni yapmevlerinin
almamas sinemadaki krizin boyutlarn gstermektedir.
Blge iletmecileri ve video iletmeciliinin krize girmesiyle yapmclar
maliyeti gsterimden kartamazken, geriye televizyon ve yurtd satlar kalmtr.

53

Bu dnem ierisinde Natuk Baytann Topran Teri (1983) 21 milyon TL, Halit
Refiin Beyaz lm (1983) stanbul geliri 27 milyon, Atf Ylmazn Aaah
Belinda (1986) 40 milyon, Zlfi Livanelinin Yer Demir Gk Bakr 138 milyon,
Atf Y1mazn Kadnn Ad Yok 140 milyon haslat elde etmitir. Ertem
Eilmezin Arabeski ise 1 milyarlk haslat ile rekor krmtr.
Televizyonun ve videonun yaygnlamas zerine, sinema seyircisi saysnda
byk bir azalma olmutur. Seyirci azalmas sonucu Trk filmi gsteren sinemalar
yava yava kapanmaya balam, sinema salonlar ar veya depoya dnmtr.
Gelien video teknolojisi sinemaclara yeni bir finans kayna olmu, blge
iletmecileri egemenliinden kurtulan yapmclar yeni araylara ynelmi ancak
seyirciyle ba kuramayan filmler ile artan kalitesiz yapmlarla da bu retim tarz
tkanm, Amerikan majrlerinin geliiyle de tamamen krize girmitir. Trk Sinemas
retim yapamaz bir hale gelmitir.

2.9 1990-2007 Yeniden Yaplanma Dnemi

Dnya ve Trkiye yenidnya dzeni iinde ekillenirken sinema alanndaki

temel deiimler u ekilde olmutur: 90l yllarda Amerikan majrlerinin geliiyle
birlikte, Trk sinemas, salon ve seyirci bulamazken, zellikle son yllarda seyirci
says asndan yabanc filmlerle yarr duruma gelmitir. 1990lar Trkiyede sanat
sinemas ve popler sinemann ayrmaya balad yllar olarak tanmlanabilir.
zleyici

profili

deimi,

sinemaclarn

anlatlarnda

belirgin

deiiklikler

gzlemlenmeye balamtr. Trk filmlerinin teknik dzeyi dnya standartlarn

yakalam, sinemaya sinema okullarndan yetimi eitimli genler hakim olmaya
balamtr. Trk Sinemasnn gemi yllardaki rnleri televizyonda kendi
seyircisiyle bulumaktadr. Televizyon iin filmler ve diziler retilmeye balam,
sinema televizyondan beslenir hale gelmitir.

54

Trk Sinemasnn gemi yllardaki rnleri televizyonda kendi seyircisiyle

bulumaktadr. Gen/yeni ynetmen kua belirmeye balar. Bamsz yapmlar,

yapmc-ynetmenler, sponsorlar, ortak yapmlar bu dnemin farkl retim tarzlar
olarak ayn anda ortaya kar. Bir taraftan Trk sinemas seyirci bulamazken,
Amerikal, stanbul Kanatlarmn Altnda, Ekya, Vizontele, Komiser ekspir, Gora,
Kurtlar Vadisi Irak, Hababam Snf buuk, Hokkabaz, Snav, Babam ve Olum,
Beyaz Melek gibi filmlerle seyirci says Amerikan majrlerinin filmlerini aar;
milyonlarla ifade edilir. Sinema yeni bir yaplanma sreci iine girer. Trk
Sinemasnn, iinde olduu krizden zellikle Kltr ve Turizm Bakanlnn
desteiyle kmaya balad gzlenmektedir. 10lu saylara den yllk film yapm
says son yllarda 50lere ykselmitir.

2.10.1 Sinema Kurultay

3-5 Mays 1990 tarihinde stanbulda Kltr Bakan Namk Kemal Zeybek
koordinasyonunda gerekletirilen Sinema Kurultay, kriz iindeki sinemann
sorunlarnn

tartld,

zmlerin

arand

bir

ortama

dnr.(Kltr

Bakanl,1990) Devlet destei, koruma, tevik, sosyal gvence vb. sorunlarn

tartld kurultay, daha sonra yeniden gndeme gelen Ulusal Sinema Kurumunun
itici gc olur. Kurultaydaki tartmalarn sonucunda balca u kararlar
alnr.(Hrriyet Gsteri Dergisi,1990:115) a) zerk Trk Sinema Kurumu b) Sinemai yasas c) Filmlerin sanatsal btnlnn zedelenmemesi iin denetime yasal
gvence d) Televizyonda devlet tekelinin kaldrlmas e) Sinema ve televizyon
sektr ibirlii iin yasal dzenleme f) Trk sinemasnn yabanc sinema karsnda
varln koruyabilmesi iin yasal dzenleme.
Bu kararlardan yalnzca televizyon yaynlarndan devlet tekelinin kaldrlmas
1993 ylnda gerekletirilirken, dier maddeler konusunda olumlu bir adm
atlmamtr. Kurultayn aka gsterdii udur: Sinemaclar kendi balarna, sektr
55

olarak bu krizi atlatmalar mmkn deildir. Devletin sinemaya sahip kp, tevik ve
destek vermesi gerekmektedir. Kltr Bakan Namk Zeybek zamannda, sinemaclar
tarafndan oluturulan kurul, devlet katksnn sinemaclar arasndaki paylamn
stlenmi, filmlerin teknik kontrol MS Sinema- Tv Merkezine verilmitir.
Kltr Bakanlnn katks hep tartlr olmasna ramen, sinemaclar
asndan hep nemsenir olmu; sponsor arayanda ise bir anlamda referans ilevi
grmtr. Kk bteli bamsz yapmlar iin bu kk katk, nemli bir kaynak
olmutur. Aynca, 2001 ylndan itibaren, sinema biletinden kesilen rusmn %75i
sinema fonuna devredilmitir. Ancak, lkenin iinde bulunduu kriz gereke
gsterilerek, bu kaynan kullanm yeterince sinemaclara almamtr. Bu fiili
durum, sinemann dal ve yeniden yaplanma sreci iine girdiini gstermektedir.

2.10.2 Farkl retim Tarzlar

Sektr kriz iinde olunca, sinemaclar farkl retim modelleri sergilemeye

balamlardr. Bunun ilk rneini yapmcln da stlenen ynetmenler
oluturmutur.

2.10.2.1 Yapmc Ynetmenler

Sektrdeki kriz, en ok yapmclar vurmutur. Yeterli sermaye birikimi

salayamayan yapmclar, sektrden birer birer uzaklamtr. Film yapm unsurunun
en temel esi olan yapmclk, 90l yllarda neredeyse ortadan kalkmtr. Film
yapmak isteyen ynetmen, bunun finansmann da bulmak zorundadr. Birok
ynetmenin kendi yapm irketleri araclyla filmlerini gerekletirdii bir dnem
balamtr. Filmler, sposor, ortak yapm, Eurimages ve Kltr Bakanl katklaryla
yaplmtr.

56

1950li yllardan itibaren ynetmenler ya kendilerini ekonomik adan

gvence altna alabilmek iin ortak yapmc olarak ya da istedikleri filmi yapabilmek
iin sektrn izin verdii lde kendi irketlerini kurarak yapmc ynetmen olarak
almlardr. Gemi yllarda bu zelliin dikkat ekmemesindeki en byk etken
film saysnn fazlal ve yapmclk kurumunun gl varl olarak gsterilebilir.
Oysa 90l yllarda krizle birlikte azalan film says, yapmn zorlamas, bu zorluu
yenen ynetmenleri n plana kmtr. Bu dnemin yapmc ynetmenlerini gemi
yllarn yapmc ynetmenlerinden ayran bir dier nemli nokta da yalnz kendi
flmlerinin yapmclklarn stlenmeleridir. Oysa Memduh n, Trker nanolu,
Kemal Seden gibi ynetmenler kendi filmlerinin dnda yapmc olarak da sektrde
g sahibi olmulardr(Erkl,2003:163-164).
Gnmzde bamsz yapmclar olarak adlandrlan Nuri Bilge Ceylan, Zeki
Demirkubuz, Serdar Akar, Semih Kaplanolu gibi ynetmenler yine kendi yapm
irketleri

adna,

kendi

filmlerini

gerekletirebilmektedirler.

Bu

tutum

ynetmenlerin, kendilerini sektrn dayatmalarndan korumak iin setikleri bir yol

olarak grlmektedir. Ynetmen bylece daha zgr hareket edebilmektedir. Ancak
bunun

olumsuz

ynn,

seyirci

faktrnn

gz

ard

edilmesi

oluturmaktadr(Erkl,2003:164).

2.10.2.2 Televizyon Sinemaya likisi

Televizyonun sinemaya olumsuz etkisi 70li yllardan itibaren balarken,

90l yllarda zel televizyon kanallarnn oalmas ile birlikte iliki farkl bir boyuta
tanmtr. Televizyonlar nce yayn saatini doldurabilmek iin Trk filmlerine
ynelmilerdir. Filmlerin televizyonlara devri iki aamada gereklemitir. nce
belli bir sre iin gsterim haklar satn alnm, daha sonra tm haklar satlmtr.
Yeilam Sinemas diye kmsenen filmler eski siyah/beyaz Trk filmleri olarak
deer kazanmtr. Bu satn alma srecinde iki nokta zerinde durulmas gerekir:
57

Birincisi; byk meblalara satlan bu filmlerden elde edilen gelirin sektre

dnnn olup olmad ikincisi ise yllardr kimsenin ilgilenmedii, unuttuu bu
filmlerin nerede ve nasl korunduudur. Birincisinin yant, yapmclar tarafndan
yllardr grmezlikten gelinen filmlerin, byk bedeller karl televizyon
kanallarna satndan oluan ekonomik dngnn sektr iin kullanlmaddr. Oysa
kriz iindeki Trk Sinemas, televizyon sat gelirleri ile sektrel olarak
canlanabilecekken, hibir yapmc bu yola gitmemitir. Bu satlarla Trk
Sinemasnn byk bir blmnn ticari haklar zellikle Show TV ve Star TVnin
eline gemitir.(Trk Filmleri Katolou,1999). TV, basn ve bankaya sahip olan
sermaye (ukurova Grubu, Uzan Grubu, Doan Grubu, Bilgin Grubu) dolayl olarak
sinemaya el atm, ancak bu yatrma dnmemi, eski Trk filmlerinin tecimsel
haklarnn almyla kalmtr. kinci sorunun yant ise kltrel bir miras olarak
yllarca bu filmleri hibir ekonomik kar gzetmeden arivleyen, restorasyonunu
yapan Mimar Sinan niversitesi Sinema- TV Merkezine arivleme maliyeti
asndan destek olunmamtr. Sinema-TV Merkezi olmasayd, bugn televizyonda
izlenilen birok filmin belki de gnmze ulaamayaca gereine birka yapmc
dnda kimse dikkat ekmemitir.
Sinema-televizyon ilikisi Fransz Canal Plus, Arte; talyan RAI, ngiliz
Channel Four gibi bir uygulamaya ynelmi, bunun sonucu olarak televizyon
kanallar n sat yntemi ile senaryo aamasnda film yapmna destek olmaya
balamlardr.(Antrakt,43:34-39) Televizyon gsterim haklarnn nceden sat ile
gerekletirilen, bu yntemle 92-94 yllar arasnda yerli yapmda televizyon destei
nemli bir boyut kazanmtr. Bu sre ierisinde Kanal 6, ATV, Show, Kanal D,
TGRT Kanallar, Trk filmlerini n sat yoluyla, senaryo aamasnda destek
olmulardr.
Sinema-televizyonun yapmda gerekletirdii verimli iliki, filmlerin giede
baarsz olular, televizyonda eski Trk filmlerinin seyirci tarafndan ilgi grmesi,
94 ekonomik krizi (5 Nisan kararlar) gibi etkenlerle bozulmutur.( Uluda,2003:62)
Televizyon kanallar yeni yapmlara yatrm yapmaktansa, ellerindeki flmleri tekrar
tekrar gstermeyi daha ekonomik bulmulardr. Televizyon kanallarnn, zellikle
zel televizyonlarn, ellerindeki filmleri srekli yaynlamalar, sinemann kendine
58

zg olan finans sisteminin yok olmasna neden olmutur. Seyirci, sinemaya gidip
parasn deyerek film izlemektense, evde kendine cretsiz sunulan filmleri tercih
etmitir. Bu dnem ierisinde yaplan filmlerde ksa srede televizyon ekranna
gelmitir.
Sinema-televizyon ilikisi film yapm ile snrl kalmam, sinema sektr
televizyonun ihtiyac olan dizi filmleri karlamaya ynelmitir. Sektr, dizi
yapmlar ile kendisine yeni bir alan yaratm, televizyondan destek alan
ynetmenler, televizyon iin diziler ekmeye balamlardr.
Televizyon destei, Kltr Bakanl ve Eurimage katksyla film yapm
sreci balam, bu sre ierisinde seyirci faktr unutulmutur. Seyirciyi gz ard
eden retim tecimsel anlamda baarszla uramtr. Ticari baarszlk filmlerin
gsterimine engel olmu, Arya Dn ve Bir Sonbahar Hikayesi adl filmler
sinemada oynamadan televizyonda gsterilmitir.

2.10.2.3 Eurimages Katks

Eurimages, 1989 ylnda, Avrupa Konseyi tarafndan Avrupa kltrnn

desteklenip yaylmas ve film endstrisine parasal yardm amacyla 12 Avrupa
lkesiyle kurulmutur. Trkiyenin 28 ubat 1990da ye olduu Eurimages, ye
lke sinemaclarna 2 ortak (yine ye lkelerden) bulmalar artyla film projelerine
katk salamaktadr. Ayrca ye lkelerin en az % 50 Avrupa filmleri gsteren
sinemalarna da desteklemektedir. Kurumun btesi ye lkelerin parasal yardmyla
oluturulmaktadr.
Trk Sinemasnn 90l yllarda yaad ekonomik krizi amann bir yolu
olarak, Eurimages katklar grlmtr. Ancak ortak yapm olan bu projelerin ulusal
sinemay ne kadar yanstt tartma konusu olmutur. Eurimages destekli birok
yapm ne yazk ki seyirci asndan baarl olamamtr. Ancak retim asndan
59

Eurimages katks yadsnamaz bir ekilde grlmektedir. 1990 ylndan itibaren Trk
Sinemas Eurimages katks ile retim gerekletirebilmitir.
u ana kadar Trk ortak yapmcya sahip 61 uzun metrajl filme 13.848.099
Eurimages destei verilmitir.
Eurimages, birou stanbulda olan 22 adet sinema salonuna destek
vermektedir. Europa Cinemas tabelasn takm durumda olan bu sinemalar en az
% 50 Avrupa filmi gsterimi yaparak bu fondan maddi destek almaktadr.

2.10.2.4 Sponsorluk Kurumu

Tarihi boyunca sektr dndan destek gremeyen Trk Sinemas, 90l

yllarda sponsorluk kurumunun olumasyla az da olsa bu kalplar ykmtr. Artk
her trl kltrel etkinlik, sivil toplum giriimi sermaye tarafndan desteklenmeye
balanlmtr. Bankalar kltr merkezleri, kitapevleri amaya balam, holdingler
farkl kltrel etkinlikleri destekler olmulardr. Bunda kltr-sanat alannn ticari bir
alan olarak deer kazanmasnn yannda gelien kapitalizmin evrilmesinin de rol
olmutur(Erkl,2003:170).
Sponsorluk kurumundan sinema da yararlanmaya balam, hatta birok film
sponsorlar sayesinde tamamlanabilmitir.
Sinemaya sponsor olan kurumlar:
Anadolu Holdinge bal Efes Pilsen kltr ve sanata yatrm yapm, tiyatro,
mzik ve sinemay desteklemitir. Efes Pilsen katky dorudan yapt gibi, stanbul
Film Festivali Fibresci dln alan ynetmene bir sonraki almasnda
kullanlmak zere 30.000$ katk salamaktadr. Bu tutum, Trk Sinemasna
sreklilii olan bir sponsorluu kazandrmtr. Efes Pilsenin sponsorluunda
zlmeler, Kz Kulesi Aklar, Akrebin Yolculuu, Bir Erkein
60

Anatomisi, Mektup, Sinema Vakfnn Ak zernine Sylenmi Her ey ve

Yerekimli Aklar, Mays Sknts gibi filmler gerekletirilmitir. Ata Menkul
Kymetler Bir Erkein Anatomisine, Kodak Sar Tebessme sponsor olmutur.
Telsim; Herey ok Gzel Olacak, arkc ve Vizonteleye sponsorluk
yapmtr. Persil; Hemoya sponsor olmutur. Kltr Bakanl Trk filmlerine
katklar yapm, TRT Mavi Srgn ve Yolcuya katkda bulunmutur. Eczacba
Vakf, stanbul Film Festivalinden en iyi ulusal yarma birincisine 15.000$ dl
vermektedir(Erkl:2003:170-171).

2.10.2.5 Bamsz Yapmlar

Geleneksel anlatm tarznn dnda olan bamsz yapmlar, filmlerin sanatsal

ynlerini n plana karmaktadr.
90l yllarn ortalarnda gen ynetmenler kendi olanaklaryla film yapmaya
balamlardr. Bu filmler eletirmenler ve belli bir seyirci (sanat sinemas izleyicisi)
tarafndan benimsenmitir. Zeki Demirkubuz C Blok Masumiyet, 3.Sayfa,
Yazg, tiraf, Kader; Nuri Bilge Ceylan Kasaba, Mays Sknts, Uzak,
klimler; Serdar Akarn Gemide, Dar Alanda Ksa Paslamalar, Maruf,
Dervi Zaim Tabutta Rvaata, Filler ve imen, H. Semih Kaplanolu
Yumurta ve St filmlerini yapmlardr. Ynetmenlerin kendi yapm irketleriyle
gerekletirdii bu filmler popler kavram ve kiilerden uzak, dar ekip ve bteli
almalardr.
Anlat ve tema olarak dier filmlerden ayrlan, ynetmenlerinin kiisel
dnyalarn anlatan, marjinal yklere de yer veren bu yapmlar, seyirciden yeterli
ilgiyi grmemektedir. Sanat sinemas izleyicisi denilen kitle de filmleri srekli olarak
desteklememektedir. Bu filmlerin dier bir ortak zellikleri de yurt iinde ve
yurtdndaki festivallerde ilgi grmeleri ve dl almalardr(Erkl,2003:172).

61

2.10.2.6 Beyaz Sinema

1970li yllarda Ycel akmakl tarafndan temsil edilen Milli Sinema

anlay, 1990l yllarda Trkiyede deien konjonktrel ortam dolaysyla beyaz
sinema olarak adlandrlmaya balanmtr(Erkl,2003:173).
Beyaz Sinema ile sinema d alandan sinemaya sermaye ak olmu, yaplan
filmlerin gsterilmesi iin salonlar alnm, ksacas kendi yapm ve datm a
kurulmu, kendi seyircisi oluturulmutur. Bu filmler, belli bir seyirci grubundan ilgi
grm, tecimsel baar kazanmtr. zellikle Minyeli Abdullah 525.441 kii
tarafndan izlenerek byk baar elde etmitir. Minyeli Abdullah 1, Srgn,
Hasret, izme, ve Bize Nasl Kydnz filmleri yurt iinde ve dnda birok
dl almtr.
Beyaz sinema rnei filmler: Minyeli Abdullah (Ycel akmakl, 1999),
skilipli Atf Hoca (Mesut Uakan, 1993), Bize Nasl Kydnz (Metin amurcu,
1994), Srgn (Mehmet Tanrsever, 1992), izme (Mehmet Tanrsever, 1994),
Sonsuza Yrmek (Mesut Uakan, 1991), Garip Bir Kolleksiyoncu (Nurettin
zel, 1994), Beinci Boyut (smail Gne, 1993), The mam (smail Gne,
2005), Anka Kuu (Mesut Uakan, 2007) Bu filmlerden Srgn ve Beinci
Boyut yurtd festivalierine katlm dl almtr. Bu filmlerde dini konular ele
alnp ilenmitir.

2.10.2.7 thalat ve letmeciler Yeniden Yapmclkta

Trk Sinemasnda sermaye ak her zaman film ithalat ve iletmecileri ile

datmclardan salanmtr. Kemal Filmden, pekilerden gnmze bu kural
deimemitir. 50li ve 60l yllardaki retim tarz hari, sinemaya ana sermaye ak
datmc firmalardan salanmtr. 60lardaki zgn retim tarznda da datmn
pay yadsnamaz.

62

90l yllarda datm ve iletmecilik alann arlkl olarak Amerikan

majrlerine kaptran, yerli ithalat ve datmclar, yerli film retimindeki krizde
yapmclk da yapmaya balamlardr(Erkl,2003:174).
Belge Film (Sebahattin etin), Yolcu ve Ar Roman, zen Film
(Mehmet Soyarslan) Ar Roman , Asansr, Kahpe Bizans, By, Eve
Giden Yol, Son Osmanl Yandm Ali, Umut Sanat rnleri stanbul
Kanatlarmn Altnda , Dar Alanda Ksa Paslamalar, Avar Film(kr Avar),
Salkm Hanm'n Taneleri, Hemo, Kolay Para Babam ve Olum, ve
Ulak, filmlerini yapmlardr.
thalat, iletmecilik ve datm, Trk Sinernasnda her dnem sermaye
aknn saland alan olmutur.

2.10.2.8 Reklamclktan Film Yapmcla

Trkiyede reklam sektr, 1990l yllardan itibaren dnya standartalarn

yakalamaya balam, teknik altyaps, alanlar ve sermaye birikimiyle sektr
haline gelmeye balamtr. Bu durum reklam filmiyle birlikte sinema ve televizyon
alanna da yansmtr. Reklam irketleri, sinema filmi yapmclna soyunmutur.
Reklam sektrnde hizmet veren Filma-cass (Mine Yarg) irketi, sinema
yapmclna da balam, erif Grenin Amerikal(1993) filmine ortak yapmc
olarak katlmtr. Filma-cassn ikinci projesi Yavuz Turgulun Ekya (1996)
filmidir. Ekya Turgulun sinemasal zelliklernden ve yapmc irketin, baarl
tantm kampanyasndan dolay seyirci rekorlar krmtr. Filma-cass; Herey ok
Gzel Olacak (mer Varg, 1998), ve O da Beni Seviyor (Bar Pirhasan, 2001)
ile yapmclkta kararl olduunu gstermektedir. Bir dier reklam filmleri yapm
irketi FR, Tabuta Rvaata, Gnee Yolculuk filmlerini gerekletirmitir.
Reha Erdemin ortak olduu Atlantik Yapm, Ka Para Ka, Haylaz Production,
Semih Kaplanolunun Herkes Kendi Evindesini; PTT mit nal'n 9unu
ekmitir(Erkl,2003:175-176).
63

Reklam alannda

faaliyet

gsteren irketlerin,

film retiminde

bir

sreklilikleri olmasa da, zaman zaman yaptklar filmlerle az saydaki retime destek
olmulardr.
90l yllardaki gelimeler, teknik altyapya da yansmtr. Yeni Lale
Stdyosu, Fono Film, afak Film Stdyosu, Sinfekt laboratuvararn reklam
filmlerinden

kazandklanyla

yenilemilerdir.

Gnmz

teknolojisine

uygun

cihazlarla donatlmlardr. Reklam ve televizyon yapmclar stdyolar, platolar da

yenilenmitir. TEM, ATA stdyolar, Taksim Platosu gibi stdyolar stanbulda bu
ihtiyac karlarken, Antalyada Tekfen Holding bnyesinde Avrupann sayl
byklkteki stdyolarndan biri olan Antalya Studios almtr(Erkl,2003:176).
Reklamclktan film yapmclna geen ynetmen says gn getike artmaktadr.

2.10.3 Deerlendirme: statistiki Veriler ve Yorumlar

Tabloda grld zere; 2002de dibe vuran, 1982 ylnda seyirci says
stnl yabanc filmlere kaptran Trk Sinemas, son yllarda aradaki fark
kapatarak 2006 ylnda baaba noktasna ulamtr. 2006 ylnda; Kurtlar Vadisi
Irak; 4.256.567, Hababam Snf buuk; 2.068.165, Hokkabaz; 1.710.212, Snav;
1.160.848 seyirci saysna ulamtr. Son yllardaki Trk Sinemasnn gelimesinde
Kltr ve Turizm Bakanlnn destei yadsnamaz. 2005 ylnda; 9, 2006 ylnda;
23, 2007 ylnda ise 34 adet uzun metrajl filme Kltr ve Turizm Bakanlnca
destek verilmitir. Ancak; yaplan yerli film says artmasna ramen nitelik
bakmdan filmlerin yeterli olmad grlmektedir. Hereye ramen, yerli film
seyirci says orannda Trkiye, dnyada sayl lkeler arasnda yer almaktadr.

64

Tablo VIII: 1990-2007 yllar aras film ve seyirci istatistikleri(Die 2001,

Yavuz, 2006 :4)

Film Yabanc Film

Yllar Vizyona Giren Vizyona Giren Yerli
Yab.
Film
Says
Seyirci
Says
Seyirci Says
Yerli Film Says

1990
1991
1992
1993
1994
1995
1996
1997
1998
1999
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007

25
17
10
11
16
10
10
13
10
14
14
18
9
16
18
27
34
37

194
193
165
159
161
164
171
195
172
155
172
154
168
172
189
194
204
198

5.668.705
4.135.653
3.082.474
3.356.713
1.185.408
1.509.502
2.467.300
2.100.769
2.097.503
2.897.103
11.070.277
6.755.056
1.572.865
5.631.832
11.108.044
11.441.856
18.058.346
8.134.150

3.565.271
12.408.040
10.158.925
9.163.881
9.282.056
7.796.192
7.861.138
8.877.127
13.650.177
20.686.086
14.187.049
21.404.734
21.984.231
18.988.317
18.594.427
15.809.133
16.802.498
17.317.306

1990 ylnda Trkiyede 354 sinema salonu varken, gnmzde 411 sinema
kompleksi, 1.299 sinema salonu ve 198.489 sinema koltuuna ulalmtr. Byk
alveri merkezlerine kk sinema salonlarnn yaplmas ve byk sinema
salonlarnn blnmesi gibi nedenlerle salon saylar artmaktadr.
Halen Trkiyede 9 ilde sinema salonu bulunmamaktadr. Bunlar; Ar,
Ardahan, Bayburt, Bitlis, Idr, Mardin, Siirt, Kars illerimizdir. Koltuk says
bakmndan illerimiz; stanbul, Ankara, zmir, Bursa, Antalya, Kocaeli, Adana
eklinde sralanmaktadr.
Film maliyetleri 100 bin dolardan Uzak, 10 milyon dolara Kurtlar Vadisi
Irak kadar farkllklar gstermektedir. Yine film maliyetlerinin bu kadar yksek
olmas kuku uyandrcdr. Trkiyeye oranla yksek rakamlar, dnya standartnn
65

ok altndadr. 1 Milyon $a malolan bir filmin kendi masraflarm karp, yapmcya

para kazandrabilmesi iin 600 bin seyirciyi amas gerekmektedir. Oysa Avc
filmi o yl yalnzca 35.000 seyirciye ulamtr. Dolaysyla yapmcsn byk bir
zarara sokmutur (Erkl,2003:179).
Bamsz olarak nitelenen filmlerle, sanat yapmlar daha dk bir bte ile
gerekletirilirken, popler yapmlar byk btelerle gerekletirilmitir. Gie
dncesi, ynetmenleri/yapmclar televizyonun popler oyuncular ile almaya
yneltmitir. Yine giede baarl olan filmler, arlkl olarak (beyaz sinema
rneklerini saymazsak) komedi trndeki yapmlardan olumaktadr.
1995 ylnda ynetmenlerin kurduu Sinema Vakfi, Trk Sinemasnn
canlandrlmas iin yasal dzenlemeler ve sponsorluk yapan firmalara vergi
muafiyeti konusunda almalar yapm, Efes Pilsen sponsorluunda Yerekimli
Aklar ve Ak zerine Sylenmi Her ey adl ksa filmlerden oluan iki film
gerekletirilmi fakat vakf baarya ulaamadan kapanmak zorunda kalmtr.
ubat 1991de, 1 Ocak 1991 tarihinden geerli olmak zere, belediyeye
denen vergi oranlar (rsum) yeniden dzenlenmitir. Yerli filmlere uygulanan %
10 oran sfrlanrken, yabanc filmlere uygulanan % 30 oran % 25e indirilmitir.
Amerikann siyasal basks ve ikili anlamalar gerei rsumda deiiklie
gidilmitir. 9 Aralk 1997 tarihli Bakanlar Kurulu kararyla Trk filmlerine % 10
rsum konurken, yabanc filmlerden alnan oran %25ten %10a indirilmitir. Trk
sinemasna bir darbe vuran bu ayarlamadan sonra, 1.1.2001 tarihinde 4625 sayl
kanunun 6.fkrasna ek konularak, 3.3.2001de yrrle giren madde ile kesilen
rsumlarn %75i Kltr Bakanl'na devredilmitir(rmeci,2002:600).
Son dnem retim tarznn eklektik olmas zorunluluktur. Televizyon
satlar, sponsorlar, eitli kurumlarn katklar, yurt ii ve d festivallerde
dllendirmek bu retim tarznda belirleyici olmaktadr(Erkl,2003:184).
lkemizde ylda ortalama 25-30 milyon sinema bileti satlmaktadr. Bu say;
Trkiye'nin nfusuna oranla kktr. ngilterede Haziran ay gibi l bir sezonda
20 milyon bilet satlmaktadr. ngiltere, Almanya ve Fransa gibi lkelerde ylda 150-

66

160 milyon seyirciye ulald dikkate alndnda lkemizdeki bilet satn ne kadar
dk olduu daha kolay anlalacaktr. Buna gre Avrupada bir kii ylda ortalama
kez sinemaya giderken, Trkiyede ise ylda bir kez gitmektedir. lkemizde
bilet satlarndan elde edilen toplam haslat ise; 200 milyon YTL civarndadr.

Tablo IX:2002-2007 yllar aras yerli ve yabanc film izlenme oranlar

Tabloda grld zere Trkiyede yerli film seyredilme orani gayet iyi bir
seviyededir. Trkiye, yerli filmlerin seyredilemsi oraninda dnyada sayl lkeler
arasnda yer almaktadr. Ancak toplam seyirci saysnn dnya standartlarnn ok
altnda olduu unutulmamaldr.

67

III. BLM
TRK SNEMASININ MAL PROBLEMLER

3.1 Vergi adesi

Kresellemenin hz kazand gnmzde, lkeler de birbirleriyle rekabet

ierisine girmekte, uluslararas yatrmlardan daha fazla pay kazanmak ve ekonomik,
sosyal

ve

kltrel

bir

takm

amalara

ulamak

iin

mevzuatlarn

uyumlatrmaktadrlar.
Son yllarda, artan ii ve yapm maliyetleri nedeniyle ABDli byk film
yapm irketleri yabanc lkelerde film yapm olanaklarn aratrmakta, bu
aratrmalarn sonucu olarak byk yapmlarn bir ksmnn yabanc lkelere
kaydrld grlmektedir. Bu eilim sadece Amerikan film endstrisi iin deil,
dier pek ok lke, hatta lkemiz sinema sektr iin de geerli olan bir eilimdir.
Bu nedenle film yapmclar, yapm maliyetlerini drmek iin film tevikleri ve
vergi iadeleri veren lkelere ynelmeye balamlardr. Vergisel tevik asndan
bakldnda genel olarak vergi iadesi sisteminin uyguland grlmektedir. adeye
hak kazanmak iin de belli artlar getirilmektedir.
ABDli film yapmclarnn daha uygun maliyetlerin salanabilecei lke ve
yapm olanaklar aratrmalarna paralel olarak Yeni Zelanda, Bulgaristan, Kanada,
Macaristan, Romanya, Yunanistan, Fas, rlanda, ngiltere ve Avustralya gibi lkeler
yabanc film projeleri iin tevik nlemleri ile vergi indirimlerini hayata geirerek
ABDli byk film yapmclarna olumlu mesajlar gndermekte ve pek ok ABD
filminin lkelerinde ekilmesini salamaktadrlar. Bu uluslararas rekabet ABDde,
eyalet arasnda da gzlenmektedir. California, Louisiana vb. pek ok eyalet,
endstrinin sunduu byk pastadan pay alabilmek iin, eitli vergi kolaylklar
salanmaktadrlar. Ksaca; film sektr konusunda lkeler arasnda hatta lke ii
68

eyaletler arasnda nemli bir rekabet yaanmakta ve buna ynelik olarak da pek ok
tevik dzenlemelerinin yrrle girdii gzlenmektedir.
Yurtdndaki uygulama ve politikalar izlendiinde, sinemann stratejik ve
ayrcalkl bir sektr olarak ele alnd grlmektedir. rnein, ngilterede film
sektr iin planlanan tevik paketi, Avrupa Komisyonu Devlet Yardmlar Kurallar
erevesinde Avrupa Birlii Komisyonu tarafndan onaylanmtr. Sz konusu tevik
paketinde, ngiliz kltrn konu alan ve tantan film yapm irketleri, ngiliz vergi
kanunlarnn indirimine izin verdii giderlere ek olarak yapm maliyetlerinin belli
orannn da matrahtan indirilmesini ngrlmektedir. Bu vergi tevik paketi ile film
yapmclarn

ngiliz

kltrn

konu

alan

film

yapmaya

zendirilmek

amalanmaktadr. Filmin ngiliz kltr eleri tayp tamad da resmi

makamlar tarafndan yaplan ve deiik kriterlerin yer ald puanlamaya dayal bir
teste tabi tutularak tespit edilmektedir.
Yabanc yapmlarn lkemize kazandrlmasna ek olarak yerli yapmcnn
yurt dnda verilen teviklerden yararlanmak amacyla yurt dna gitmesini
engellemek iin yurt dndaki trendler gzetilerek lke koullarna uyan bir model
gelitirilmesi gerekmektedir. Zira Trkiye, uluslararas film endstrisi iin destek
program olmayan says giderek azalan lkelerden biridir. Yurtd yapmlar lkeye
ekmek, Trk ekonomisine de ciddi bir katk salayacaktr. Trkiyenin corafi ve
kltrel zenginlikleri de gz nne alndnda, bu tarz bir destek programndan
salayaca nisbi yarar artacaktr. Nitekim sinema, kltrel etkileimden, kltrel
tantma; toplumsal eitimden bilinlendirmeye kadar, ok geni bir etki alanna
sahiptir. Dier bir ifadeyle, bir film, elence arac olmann tesinde, sosyo-kltrel
bir misyon tayan ok etkili bir kitle iletiim ve aracdr. Sinemann ekonomilere
dolayl olarak yapt katks aktr, nk bir toplum kltrn tantp,
pazarlayabildii lde rettii rnleri satp ve ayn oranda da uluslararas
piyasalarda markalaabilir.

69

Konuyla ilgili olarak yapmc Sekan akarerin grleri yledir:

Vergi iadesi artk yabanc film projelerinin olmazsa olmaz
bir talebi. lkede harcadklar bte iinde yer alan KDVnin iadesi
ciddi bir tevik. Hatta ve hatta Macaristan, Yeni Zelanda, Porto
Rico, gibi lkeler son yllarda KDV iadesinin yan sra Tax Rebate
dedikleri,
harcanan btenin belli bir bykle ulamas
durumunda (rn 10 milyon USDyi gemesi) bir blmnn
(genelde %20) yabanc yapmcya iade edilmesi gibi uygulamalar da
yapyorlar. Bu sayede Macaristan bir ylda 300 milyon dolarlk
Hollywood prodksiyonunu lkesine getirebiliyor.
Bu lkelerin saladklar ok ynl tevikler, filmlerin ekim maliyetini
kaliteden dn vermeksizin, Maltada 5,3 milyon, Kanadada 5,1 milyon, Cape
Townda

4,9

milyon,

Romanyada

ise

4,4

milyon

ABD

dolar

olarak

gerekleebilmektedir.
Ayn balamda, zellikle Dou Avrupa lkelerinin, Hollywood bata olmak
zere, btn Bat lkelinden ciddi sermaye girileri olduu; bu lkelerde gerek
stdyo yatrmalarnda, gerekse baka ekipmanlar itibariyle ciddi projeler
gerekletii gzlenmektedir. rnein Cold Mountain filmi Romanyada ekilmi;
filmin yapmn gerekletirenler, ekimi Romanyada yaparak 20 milyon ABD
dolar kar ettiklerini aklamlardr.
Yabanc yapmclar lkeye ekilebilmesi iin gerekli artlar yle
sralanabilir.

Ucuz ve esnek igc maliyet avantajlar

Teknik altyap, stdyo altyaps ve yeterli teknik eleman

Mekan(tarihi, doal v.)

Mali ve vergisel tevikler

70

3.1.1 Baz lkelerdeki Uygulamalar

Avustralya

Film sektrne Avustralyada tannan tevikler yledir:

a. Vergi adesi
Avustralyada film ekmek isteyen yabanclara getirilmi tevik dzenlemesi
uyarnca, btesi en az 15 milyon dolar olan yabanc yapmlara, filmin
tamamlanmasn takiben, % 12,5 orannda vergi iadesi imkan tannmaktadr. Bu
tevik, yabanc yapmlarn yapm sresince Avustralyada kalmas salamaktadr.
Tevik artlar arasnda, Avustralyann tantmna katk salama art yer
almamakta; tevik sistemi yle ilemektedir:

Maliyeti 15-50 milyon dolar arasnda olan yabanc filmler iin retim

maliyetinin en az % 70inin Avustralyada harcanmas kouluyla (mal, hizmet alm

ya da arazi, bina v.b. temini), sz konusu bedelin % 12,5i orannda vergi iadesi
verilmektedir. Finans, telif haklar, genel ynetim giderleri, tantm ve reklam gibi
harcamalar bu kapsamda deerlendirilmez.

Avustralyada 50 milyon dolar veya daha fazla harcama yapan film

projeleri iin, % 70lik arta baklmakszn, %12,5 orannda vergi iadesi

verilmektedir. Bu tevik, bte harcamalarnn ne kadarnn Avustralyada
yapldna bal olarak, % 9 ila % 12,5 arasnda nakit destek salamaktadr. nk
dzenlemenin retim maliyetinde yol at d, yapmclara finansman imkan
yaratmaktadr.
Vergi iade talebi, Avustralyadaki tam mkellef biri tarafndan ya da
Avustralyada daimi iyeri olan yabanc yaplabilmekte; filmin tamamland yl
kurumun vergi beyannamesi ile birlikte vergi dairesince verilmektedir.

71

b. Avustralya-Filmlerine Yatrm (Gelir Vergisi Kanunu 10B ve 10BA)

Kanun hkmleri, belirli yapmlara % 100 yatrm indirimi hakk
tanmaktadr. Yapmn bu vergi tevikinden yararlanmaya hak kazanmas iin,
Avustralyal firma ya da Avustralyada yerleik bir firma tarafndan Avustralyada
gereklemi olmas art vardr.
10 B Hkm:
Vergi indirimi dzenlemesi, mevcut ya da yeni ekilecek olan bir Avustralya
filminin telif haklar iin yaplan harcamalar kapsamaktadr. Sz konusu indirim,
filmin tamamland yl tahakkuk eden kazan zerinden yaplmaktadr. ndirim,
filmin tamamland yl dahil, iki yl iinde ya da filmin telifin faydal mr
ierisinde yaplabilir. Faydal mr Vergi daresi Bakanlnca be yl olarak kabul
edilmitir.
Bu dzenlemeden, hem yerleik hem de yerleik olmayan tam ve dar
mkellef yapmclar yararlanmaktadrlar. Ancak, filmin Kltr Bakanl tarafndan
Avustralya Filmi olarak nitelendirilmesi gerekmektedir. Dier bir ifadeyle,
endstriye tannan bu zel yatrm indiriminden yararlanabilmek iin, Avustralya
konseptinin kullanlmas gerekmektedir. Avustralya Konseptinin belirlenmesindeki
kriterler unlardr:
Yapmn ekildii yer, oyuncular, senarist, tasarmc v.b. yapma dahil
olanlarn uyruklar, finans kaynaklar, retim harcamalarnn ayrnts, Bakanln
uygun grd dier hususlar.
10BA Hkm:
Avustralya, film yapmnda harcamalarn % l00ne kadar indirim hakk
tanmaktadr. Yapmc, yapt filmin telif hakkna sahip ise, bu hkm dahilinde
indirime hak kazanr. ndirim, harcamann yapld ylki kazan zerinden
yaplmaktadr. ndirim hakk sadece bir yl ile snrldr ve sadece Avustralyadaki
tam mkelleflere tannan tevik dzenlemelerini iermektedir.

72

Bu hkmden yararlanmak iin filmin tamamen ya da belli lde

Avustralyada ekilmesi ve Avustralya Konseptini tamas art bulunmaktadr.
c. Aratrma- Gelitirme Yatrmlarnda Vergi Ayrcal
Yaratc projelere Ar-Ge alannda vergi avantaj salanmas amalanmakta
olup, gerekli yasal dzenlemelerin hazrlk aamasnda olduu anlalmaktadr.
d. Mal ve Hizmetler Vergisi adesi
Avustralyada ekim yapan yabanc film irketleri Mal ve Hizmetler Vergisi
itibariyle de vergi iadesi almaktadrlar.
e. cretliler zerindeki Gelir Vergisinden Muafiyet
Yabanc film irketlerinin Avustralya'ya getirdikleri personel, cretleri
itibariyle gelir vergisinden muaftr.

Fas

Bu lkede yabanc film yapm iin gereken izinler, 1944 ylnda kurulan,
Centre Cinematographique Marocaine-CCM (Fas Sinematografi Merkezi)
tarafndan verilmektedir. Fasta yabanc film yapmna u iki temel alanda tevik
uygulanmaktadr.
a. Vergi Muafiyeti Uygulanmas
Yabanc film yapmclar, Fasta kald sre iinde, KDVden muaf
tutulmaktadr. Koullarda basitlik ilkesi temel prensip olarak benimsenmitir.
Muafiyetten yararlanmak iin, filmin senaryosunun nceden onaylanm olmas ve
filmin uzun metrajl olmas halinde, Fasl firmayla yaplan szleme rneinin ilgili
makamlara ibraz gerekmektedir.

73

b. Brokratik lemlerin Kolaylatrlmas

Yabanc film yapmc taleplerine ilikin ilemlerin muhatab, tmyle ve
sadece CCMdir. Dier bir ifadeyle, tm brokratik ilemler CCM bnyesinde
toplanmtr. ekim izin talepleri CCMye iletilmekte, eitli Fas Makamlarnca
gerekletirilmesi gereken ilemlerle ilgili yazmalar-vb brokrasi, CCM
tarafndan yrtlmektedir.
CCMnin kadrosu, film yapm itibariyle uzman kiilerden olumaktadr.
Ama, yabanc film yapmclarnn Fasta ihtiya duyabilecekleri teknik vb. her trl
destein CCM tarafndan salanmasdr. rnein, film yapm iin gerekli
malzemenin

gmrkten

ekilmesi

srasnda

bile

CCM

personeli

devreye

girebilmektedir.
Fas mevzuatna gre, Fasta ekilecek uzun metrajl filmler iin Fasl bir
yapmcyla allmas gerekmektedir. Bu erevede gerekli teknik destek Fasl firma
tarafndan da verilebilir.

Fransa
Fransada yabanc film ekimlerine salanan vergi kolaylklar aadaki
gibidir:
a. Laboratuar almalarnda bulunmak zere getirilen ve almalarn
bitiminde tekrar ihra edilen filmler, KDVden muaftr.
b.Fransada yerleik olmayan yabanclar iin denen KDV iade edilmektedir.
ade yaplan harcamalar yledir:
1.

Fransada satn alnan hizmetler (mekan, malzeme vb)

2.

Malzemelerin tanmas iin ara kiralama

3.

Yurtdndan gelenler iin tama bedeli (kara-deniz-hava)

4.

Geici olarak ithal edilen malzemenin tama bedeli

74

Kanada

Kanada, son yllarda film yapm sektr iin popler bir lke haline gelmitir.
Devlet politikas, genel olarak, lkede film ekimi konusunda yabanc yapmclar
tevike dnktr. Bu yaklam, ayn zamanda yabanc sermayeyi lkeye ekmenin de
etkin bir yolu olarak grlmektedir. Son verilere gre, bir ylda Hollywoodda
retilen filmlerinin yaklak % 25i Kanadada ekilmitir.
2002-2003 sezonunda, Kanadada retilen film ve TV yapmlarnda %4
orannda bir art salanm ve bu artla, 4.93 milyar Kanada dolar civarnda bir
haslat dzeyine ulalmtr. Kanada, izgi film (animasyon) alannda da nemli
baarlar elde ederek birok yapmn gerekletirildii bir lke haline gelmitir.
Kanadada yabanc film ekim prosedr iki ekilde gereklemektedir:
l. Yabanc yapmlarn tmyle Kanada snrlar dahilinde gerekletirilmesi
2. Kanada- Yabanc ortak yapmlar
Bata

Kanada

(hkmetleri)

ve

Federal

belediyeler,

Hkmeti
yabanc

olmak

zere,

eyalet

film yapmclarna

ynetimleri

eitli

tevikler

salamaktadrlar. Bu tevikleri genel hatlaryla yledir:

Federal ve Eyalet Hkmetleri ile Belediye ynetimleri tarafndan

alnan vergilerde indirim salanmaktadr.

Film ekiminde kullanlacak mekanlar iin alnacak izin cretlerinden

feragat edilmektedir.

Film ekimlerinde kullanlacak mekanlarn seiminde profesyonel

rehberlik hizmetleri sunulmaktadr.

Yabanclarn tabi olduu brokratik ilemler kapsamnda, film ekibi

mensuplarna eitli devlet kurum ve kurulular nezdinde takip edecekleri ilemlerde

75

yardm, hatta bu kurulularla yaplacak her trl yazma ve iletiimde araclk

hizmeti salanmaktadr.

Altyap hizmetleri cretsiz veya ucuz bir ekilde salanmaktadr

(rnein, cretsiz park yeri ve resmi gvenlik, cretsiz veya ucuz belediye
hizmetleri).

Film ekibi mensuplarna konaklama olanaklar salanmas konusunda

yardmc olunmaktadr.
a.

Kanadada Vergi adesi Uygulamas

Yabanc film yapmclarna salanan vergi iadesi miktarlarnn ykseklii ve

dviz kuru farknn salad avantajlar, Torontoda film yapma masraflarn
ABDdeki stdyolara kyasla, neredeyse yarya azaltmakta ve bu ehri film ekimi
iin cazip bir merkez haline getirmektedir.
Torontoda film yapan yabanc bir firma aada belirtilen ayr vergi
indirimine tabi tutulmaktadr.
1.

Kanada Federal Hkmeti tarafndan salanan Tax Credit (Film veya

Video Yapm Vergi ndirimi)

Vergi indirimi uygulamas, genel anlamda, kii veya kurulularn elde ettii
gelir zerinden hkmete vermek zorunda olduu vergi orannda ya da miktarnda
hkmet tarafndan peinen indirim yaplmas anlamna gelmektedir. Yabanc film
yapmclar kapsamnda bu uygulama, vergiye tabi harcamalarn bir ksmnn dolayl
olarak hkmet tarafndan finanse edilmesi anlamn tamaktadr. Bu yaklam,
federal hkmete denecek vergi miktarnda indirime gidilmesini ngrmektedir.
2.

Ontario Eyalet Hkmeti tarafndan salanan Film ve Televizyon Yapm

Hizmetleri Vergi indirimi

Ontario Eyaletinde film eken yabanc yapmclara film ekimi srasnda
yaplan toplam harcamalarnn % 18i karl kadar, yapmcnn eyalet hkmetine
verecei vergi miktarnda indirime gidilmesi salanmaktadr.

76

3.

Ontario Eyalet Hkmeti tarafndan salanan Ontario Bilgisayar Animasyon

ve zel Efektler Vergi ndirimi

Bu vergi indirimi, Ontaria Eyaleti snrlar ierisinde animasyon ve zel
efektler alannda yaplan iilik masraflar toplamnn % 20 oranndaki karl
kadar, yapmcnn Eyalet Hkmeti'ne verecei vergi miktarnda indirime
gidilmesini salamaktadr.
Yukardaki oranlarn toplanmas sonucunda, Federal ve Eyalet hkmetleri
tarafndan yabanc yapmcya yapt masraflar zerinden verecei vergi miktarnda
yaklak % 29-31 orannda vergi indirimi salanmas, film retimi maliyetinin ciddi
lde azalmasn salamaktadr.
b. Gmrk Harlar Balamnda Salanan Tevik ve Kolaylklar
Kanada Federal Hkmeti tarafndan salanan tevikler kapsamnda ise,
yukarda belirtilen vergi indirimi uygulamasnn yan sra, gmrk harlar
balamnda da tevik ve kolaylklar gsterildii tespit edilmitir. Sz konusu tevik
ve kolaylklar aada sralanmtr.

Film ekiminde kullanlmak zere geici olarak Kanadaya getirilen

ekipman ve eyalar, 18 aylk bir sreyi amayacak ekilde ve bu sre zarfnda lkede
kalmak artyla gmrk harcndan muaf olarak lkeye sokulabilmektedir. Buna
geici ithalat ad verilmektedir.

Federal Hkmetin kii ve kurumlardan almakta olduu Eya ve

Hizmet Vergisi sz konusu olduunda ise gene geici olarak film ekimleri iin ithal
edilen ekipman ve eyalar; zelliklerine gre; 1/6 orannda ksmi GST indirimi,
tamamyla muafiyet ya da tmyle vergiye tabi olma eklinde snflara ayrlmaktadr.
Kanadada yabanc film ekimleri, ayrca Kanada-Yabanc ortak yapm
eklinde de gerekletirilmektedir. Yaplan incelemeden, Kanadann halen 53
lkeyle ortak yapm anlamas imzalam olduu anlalmaktadr.

77

Ortak yapmlarn temel amac, Kanadann ulusal film endstrisinin

gelimesini salamak ve Kanada kltrnn lke ierisinde ve yurt dnda
tantmna katkda bulunmaktr.
Yabanc yapmlarda olduu gibi ortak yapmlarda da vergi indirimlerine ek
olarak, Federal Hkmet tarafndan eitli fonlar araclyla mali destek
salanmaktadr. Bu desteklerden faydalanlabilmesi iin, sz konusu ortak yapmda
Kanada kltr ile dorudan bir balant kurulmas ve Kanadann kltrn ve
sosyal deerlerini yanstacak unsurlara yer verilmesi n koul olarak istenmektedir.
Sonu itibariyle, Kanadann ulusal film endstrisini gelitirmek, lkenin
tantmna katk salamak ve yabanc yatrm ekerek ekonomik fayda oluturmak
amalar dorultusunda, yabanc film irketlerine eitli ayni ve nakdi tevikler
uygulad grlmektedir. Bu dorultuda, federal, eyalet ve belediye ynetimleri
baznda benimsenen aktif ve birbiriyle uyumlu politikalar uyarnca, resmi olanak ve
hizmetlerin de gerektiinde dorudan devreye sokulabildii uygun bir ortamn
oluturulduu anlalmaktadr.
Kanadada film evirmek isteyen yabanclarn dikkate almas gereken bir
dier nemli konu ise, alma izniyle ilgilidir. Genel uygulamada, yapmclar
dnda, oyuncular, kamera arkas alanlar ve set ekibi dahil olmak zere, herkes
alma iznine tabidir. alma izni alnmas birka ay sren bir prosedre tabi
olmakla birlikte, eyalet hkmetleri ve Federal Hkmet bu konuda da yabanc film
irketlerine ilemlerini kolaylatrc ve hzlandrc destek vermektedirler. Bu
balamda Federal Hkmet baznda Kanada Kltrel Miras Bakanl iinde yer alan
Telefilm Canada ve National Film Board of Canada adl resmi kurulularn
devreye girdikleri grlmektedir. Eyaletler baznda ise, film endstrisinin gelimi
olduu Toronto, Montreal ve Vancouver ehirlerinin bulunduu Ontario, Quebec ve
British Columbia eyalet ynetimleri bnyesinde faaliyet gsteren resmi film
komisyonlar rol oynad anlalmaktadr.

78

Toronto Belediyesi bnyesinde Toronto Film and Television Office

(TFTO) kurulmutur. Bu kurulu yabanc yapmclar iin gerekli izinleri veren
mercidir. Bu ofis, yabanc film irketlerinin Tomntoda almalarn kolaylatran
baz dier hizmetleri de sunmaktadr.
Toronto, film endstrisinin altyapsn oluturan birok meslek dalnda eitim
veren okullarn da bulunduu bir kenttir. Bu sayede, uzmanlk eitimi alm
personelin de (rnein, grsel-ses efektleri uzmanl, makyaj uzmanl, dublrlk,
film kurgu ve montaj uzmanl, dekoratrlk gibi) istihdama hazr bulunduu bir
ehirdir. Yabanc yapmclar, Amerikan Dolarna kyasla deeri daha dk olan
Kanada Dolarnn salad avantajla, daha az maliyetle daha fazla uzman istihdam
edebilmekte ve kalitesi yksek, uzman hizmetlerden yararlanabilmektedirler.

Gney Afrika

Gney Afrikada, film yatrmlarla ilgili vergisel avantajlar, Gelir Vergisi

Kanununun 24F Blm hkmleri ile dzenlenmitir. Teviklerin amac, Gney
Amerikay bir film yapm ss haline getirmektir.
Bu yasal dzenleme, filmin yapm ya da yapm sonras harcamalarn gider
olarak

vergiden

indirimine

imkan

tanmaktadr.

Yapmcnn

vergilenebilir

kazancndan, yani matrahtan indirebilecei miktar, filmin toplam yapm maliyetini

aamaz.

Matrahtan

yaplacak

indirim,

filmin

tamamland

vergilendirme

dneminde, hem yapm, hem de yapm sonras tahakkuk etmi olan tm maliyetlerin
toplanmas suretiyle bulunmaktadr. Film yapmnda eer yabanc ortaklk sz
konusuysa ve Gney Afrikal yapmcnn film projesindeki pay, yabanc yapmcnn
payndan daha fazlaysa, sz konusu indirim mekanizmasndan yararlanlabilinir.
Gney Afrika Hkmeti, 2004 ylnda, film endstrisini gelitirmek amacyla
ek baz dzenlemelere gitmitir. Bu dzenlemeler uyarnca, btesi 4 milyon dolar

79

aan yatrmlar, lkede yaptklar harcamalar zerinden vergi iadesi almaktadr. Uzun
metrajl filmler, belgeseller, TV filmleri ve diziler de vergi iadesi alabilirler.
Gney Afrika Ticaret ve Sanayi Bakanlna gre bu lkenin retim
maliyetleri, ABDdeki maliyetlere kyasla %40a varan oranlarda, Avustralyadaki
maliyetlere kyasla % 20ye varan oranlarda daha dktr.
1994den bu yana Gney Afrikada pek ok yabanc film ekilmitir ve bu
yapmlarn yerli sanayi zerinde ok olumlu bir etkiye yol at bilinmektedir.
Ancak, endstrinin geliimi iin daha pek ok admn gerekli olduunu da Hkmet
yetkililerince ifade edilmektedir.
1994 ylnda kanunlatrlan vergi indiriminden nce, Gney Afrikada be
yapm irketi ve bu irketlerde toplam 50 alan varken, gnmzde 150 yapm
irketi ve bu irketlerde srekli alan 1650 kiinin yan sra, yetimi 10.000
kalifiye eleman daha bulunmaktadr.

Amerika Birleik Devletleri

a. Montana Eyaleti
Montana Eyaletinde film ekenlere uygulanan destekler, ana hatlaryla
aadaki gibidir:

Montanada yerleik olanlara denen maalarn tamamnn % 12si

miktarnda vergi iadesi,

Film ekimim srasndaki harcama kalemlerinin ouna getirilen %

8lik vergi iadesi (otel, yemek, yakt, ara kiras, gnlk harcamalar, kamera kiras
v.b.).

30 gnn zerindeki sreler iin, otellerde % 7lik yatak vergisinden

muafiyet.

80

Montana Valisinin Mays 2005de hazrlatt rapora gre; film ekimleri

iin Montanada 53 milyon dolar harcand, bu harcamann ekonomiye katksnn
81,4 milyon dolar olmutur. Ayrca; film sektrnde 930, sektr dnda ise 444 yeni
ve devaml i imkan salanmtr. Net 4,3 milyon dolar vergi kazanc salanm;
film iin harcanan her bir dolarn % 8,2si, vergi olarak eyalet ynetimine gelir
salamtr.
b. Hawaii Eyaleti
Eyalette film sektrne tannan iki tr tevik vardr:
Film yapm aamasnda, yapmcya, toplam yapm maliyetlerinin %4
orannda vergi kredisi tannmakta; bu mebla, denecek vergiden dlmek suretiyle
verilmektedir.
Yapmclar, otel vergisinden muaf tutulmaktadr.
Bu eyalette ekilen film ve TV projeleri, aada belirtilen koullara uyulmas
halinde, % 100 orannda vergi kredisine hak kazanmaktadrlar.
Yapmn adnda Hawaii ad olmas,
Yapmda Hawaii grntleri, kltr veya rnlerini ieren sahnelerin
olmas,
Uzun metrajl filmlerde, minimum 2 milyon dolar, televizyon projelerinde
minimum 750 bin dolarn adada harcanyor olmas.
Film ya da TV projesi, aadaki koullara uymas durumunda, % 75 vergi
kredisine hak kazanmaktadr:
Uzun metrajl film yapmlarnda minimum 3 milyon dolar, TV projelerinde
ise minimum 1 milyon dolar harcanyor olmas.
Yapmda alanlarn en az %50sinin Hawaiide yerleik kiilerden
oluuyor olmas.

81

Bu avantajlardan yararlanabilmek iin, yapmcnn, yapmn tamamland

vergilendirme dnemini takip eden yl ierisinde eyalet ilgili makamlarna gelir
vergisi beyannamesi vermesi ve vergi dairesine, vergi iadesi talebinde talepte
bulunmas gerekmektedir.
c. Kaliforniya
2001 ylnda kan yasa uyarnca, yapm bana 300.000 dolara varan
miktarlarda iade yaplmaktadr. Ayrca her trl devlet arazisinde cretsiz veya
minimum cretle ekim iin izin verilmektedir.
d. Florida
Florida, ABDde yapmclara en ok eit tevik veren eyalettir.

Yapm firmalarnn harcama zelliklerine gre kademelendirilmi bir

finansal tevik sistemi vardr.

Sat vergi muafiyeti sz konusudur. Eyalette, ekilen film, dizi vb.

rnlerin satnn bir ksmndan vergi alnmamaktadr.

Gelir vergilerinde indirimler, elektrik, gaz kullanmnda vergi

alnmamas vb. dier baz indirimler daha vardr.

e. New York Eyaleti
Film pre-prodksiyonu ve post prodksiyon ile ilgili bte harcamalarnn %
75ini eyalette gerekletiren yapmclar iin % 10 vergi mahsubu uygulanmaktadr.
f. Lousiana
Lousiana, farkl teviki ngrmektedir:
Yatrmc Vergi ndirimi: Bu dzenleme sadece eyalette yerleik olan kiiler
iin geerlidir. 30.000 dolar ile 1 milyon dolar arasndan yapm maliyeti olan projeler
iin, % 10 vergi indirimi mevcuttur. Eer yatrmn toplam yapm maliyeti 1 milyon
dolarn stndeyse, % 15 indirime hak kazanr.

82

 stihdam Vergisi Mahsubu: 2006 ylndan itibaren geerli olan bir

dzenlemedir. Yapmn eyalette gerekleen toplam maliyeti, 300.000 dolar ile bir
milyon dolar arasnda ise, istihdam vergilerine % 10 vergi indirim tannmaktadr. Bir
vergilendirme dneminde yapm maliyeti 1 milyon dolar aan projelerde ise sz
konusu vergi indirim oran (tax credit rate) % 20 olarak uygulanmaktadr.
Sat Vergisi Muafiyeti: Uzun metrajl film, video ve TV dizisi yapm iin
250.000 dolar ve st harcama yapan irketler, % 4 sat vergisinden muaf
tutulmaktadr.
g. British Columbia
Bu eyalette, meneinin baklmadan, ekilen btn filmler iin % 18 vergi
iadesi yaplmaktadr. Ayrca, yine meneine baklmadan, gerekletirilen yapanlarda
istihdamn BC kaynakl olmas halinde, ek % 30 vergi mahsubu daha
salanmaktadr.
h. Nova Scotia
Nova Scotiada vergi mahsubu uygulamas vardr. Eyalette yerleik kalifiye
eleman kullanlmas durumunda, ii maliyetinin %35ini (bu toplam btenin %
15e kadar kabilir) geri denmektedir.
Wisconsin, kendi film yapm destek sistemini, dier eyalet ve lkelerin film
endstrisini kendi topraklarna ekerek saladklar kazanlar gz nne almak
suretiyle ekillendirmitir. Bu sisteme gre film, endstrisine verilen tevik ve
destekler, yledir:
Eyalette yaplan film yatrmlarna % 25 vergi muafiyeti.
ekim ve ekim sonras, yani post-prodksiyon aamalarda kullanlan
makine, ekipman ve servisler iin sat vergilerinden kapsaml muafiyet.
Eyalette yerleik film yapmclar ve bunlara hizmet veren kurululardan
alnan hizmet bedellerinin tamamna vergi muafiyeti.

83

 Sinema filmi, TV filmi, dizi filmler, videolar ve reklam ekimlerine ynelik

direkt harcamalara, % 25 orannda vergi indirimi.
Film, TV ve video oyun alanlarnda eyalette irket kurmak suretiyle yatrm
yapacak olan yapmclara, eyalet gelir vergisi erevesinde % 15 vergi
indirimi/mahsubu.
Yukarda anlan destek ve teviklerin yan sra, eyalete bal kamu bina ve
mekanlarnn cretsiz kullanma almas; bu amala alnacak izin bavurularnn
cretsiz olmas; ekim srasnda yol trafiinin dzenlenmesi amacyla, gerektiinde
cretsiz polis destei ve vergi destei; ilgili kapsama giren harcamalarn
hesaplanmas konusunda cretsiz hizmet. Ayrca, otel igal vergisi dahil olmak zere
otel cretlerinde, kal sresi ve oda saysna gre salanan, zel indirimler.
2003de, bir blm Wisconsinde ekilmi olan Mr. 3000 adl filmin
ehrin ekonomisine olan katks 19 milyon dolarn stnde olmutur.

3.1.2 Film ekimi iin Trkiyeye Gelen Yabanc Yapmclar

lkemizde 2006 ylnda verilen 180 ekim izninin sadece be tanesi sinema
filmi, iki tanesi televizyon filmidir. ekim izinlerinin byk ounluu belgesel iin
verilmi olup; klip, video ekimi, video filmi, tantm filmi, televizyon program,
televizyon dizisi gibi konularda da yabanclar lkemizde ekim yapmlardr.
2007 ylnda ise toplam 157 ekim izni verilmi olup; bunlardan sadece bei
sinema filmi ve televizyon filmidir.

84

3.1.3 neriler:

Yurtd yapmlar lkeye ekmek, Trk ekonomisine de ciddi bir katk

salayacaktr. Trkiyenin corafi ve kltrel zenginlikleri de gz nne alndnda,
bu tarz bir destek programndan salayaca nisbi yarar artacaktr. Yabanc
yapmlarn lkemize kazandrlmasna ek olarak yerli yapmcnn yurt dnda verilen
teviklerden yararlanmak amacyla yurt dna gitmesini engellemek iin, yurt
dndaki trendler gzetilerek, lke koullarna uyan bir model gelitirilmesi
gerekmektedir. Zira, Trkiye, uluslararas film endstrisi iin destek program
olmayan (ve says giderek azalan) lkelerden biridir.
Bu nedenlerle, ortak yapmlar da tevik ederek, kltrmz ve kltrel
mirasmz dnyaya anlatabilecek yapmlara destek verilmesi nem arz etmektedir.
Ancak, film sektrndeki yatrmlar tevik edilirken, sektr kalkndrmak ve
yurtdna almak iin, tevik, yabanc-yerel ayrm yaplmakszn verilmelidir.
Tevik dzenlemeleri erevesinde, zellikle sinema alanna, kltr alanna
dnk olarak teknokent benzeri bir yer de kurulabilir. Dubai, Medya Kent olarak
adlandrlan, iinde sinema, televizyon, basn-yaynn bulunduu, geni bir alan
zerine kurulu, vergiden arndrlm, tamamen teknopark hviyetindeki serbest
blge kurmutur. Benzeri uygulama Trkiye iin de dnlebilir. Bu blgelere bir
takm post prodksiyon, stdyo vb. imkanlar gtrlerek, burada retilecek filmler
zerinden bir takm vergi avantajlar getirilebilir.
leri teknolojik imkanlar sunabilen, yetimi igc katks salayabilen ve
eitli tarihi ve kltrel avantajlaryla ABDli film irketleri tarafndan ilgiyle
izlendii grlen lkemiz, verilecek tevikler ve getirilecek etkin hukuksal
almlarla pek ok yabanc film projesi iin cazip bir mekan haline gelecektir.
Yabanc film yatrm projelerine tevik verilmesi halinde, bu ynde yaplacak
dzenlemelerin tantm iin endstrinin nde gelen dnya merkezlerinde (rn. Los
Angeles, Londra, Berlin vb.) film ofisleri kurulmal; bu ofisler, Trkiyedeki
hukuksal ve mali tevik ve destekler hakknda yabanc yapmclar bilgilendirmelidir.

85

3.2 Rsum

Elence vergisi ad altnda, sinema biletlerinden % 10 orannda kesilen vergi

alnmaktadr. Bu kesintinin % 25i ilgili belediyelerce alnmakta ve geri kalan % 75i
Kltr ve Turizm Bakanl Merkez Saymanlk Mdrlne aktarlmaktadr.
1930larda belediyeler her biletten % 33 vergi almaktayd. Atatrk, bu vergiyi
%10na indirmitir. Atatrkn lmyle bu oran %75e ykseltilmitir. 1948 ylnda
Belediye Gelirleri Kanununda yaplan deiiklikle bu oran yabanc filmler iin %70,
yerliler iin ise % 25 olarak deitirilmitir. 1981 ylnda 2464 sayl Belediye
Gelirleri Kanunu ile rsum oranlar yeniden deitirilmi, yerli filmde % 20, yabanc
filmde % 50 olmutur. 1 Ocak 1991 tarihinden geerli olmak zere, belediyeye
denen vergi oranlar (rsum) yeniden dzenlenmitir. Yerli filmlere uygulanan %10
oran sfrlanrken, yabanc filmlere uygulanan % 30 oran % 25e indirilmitir.
9.12.1997 tarih ve 97/10349 sayl Kararname ile 16.12.1997 tarihinden geerli
olmak zere yerli ve yabanc filmlere ayr oranlarda uygulanan rsum oran % 10
olarak uygulanmaya balamtr. 1.1.2001 tarihinde 4625 sayl kanunun 6.fkrasna
ek konularak, 3.3.2001de yrrle giren madde ile kesilen rsumlarn %75i
Kltr Bakanlna devredilmitir(rmeci,2002:600).
Yaplan kesintinin tekrar sinema sektrne dnerek sinemann desteklenmesi
amacyla kurulan sistemin, amacna hizmet ettii sylenemez. Kltr ve Turizm
Bakanl Merkez Saymanlk Mdrlne yatan rsum gelirlerini Maliye
Bakanl keserek Kltr ve Turizm Bakanl hesaplarna aktarmaktadr.
lgili kanun gereince; rsum geliri olarak Merkez Saymanlk Mdrlne
2004 ylnda 14.102.000YTL, 2005 ylnda 13.311.241YTL, 2006 ylnda
17,372.537YTL ve 01.01.2007-20.09.2007 tarihleri arasnda 12.588.481YTL
yatrlmasna ramen, Maliye Bakanl, Kltr ve Turizm bakanl btesine 2005
ylnda 6.200.000YTL, 2006 ylnda 6.278.000YTL ve 2007 ylnda 5.773.000YTL
denek aktarmtr.

86

Bu rakamlardan anlalmaktadr ki; sinemann desteklenmesi amacyla

yrrle giren rsum, sektre yeterince dnmemekte, lkenin bte an
kapatmak amacyla kullanlmaktadr.
lkemizde

elence

biletleri

zerinden

alnan

vergiler

aada

gsterilmektedir. Rsum, KDV ncesi fiyat baz alnarak hesaplanr.

Bilet bedeli zerinden:
Sinema

: %8 KDV+ %10 Rsum= %17.1

Tiyatro

: %8 KDV

Bale

: %8 KDV

Vergi ncesi bilet bedeli zerinden:

Spor, Konser vb.

: %18 KDV+%10 Rsum=%29.9

Tablo X: Farkl lkelerde uygulanan rsum oranlar

Tabloda grld zere Trkiyede uygulanan rsum oran dier lkelere

gre yksektir. Gnmzde, sinema biletleri genellikle pahal grlmektedir. Sinema
bileti zerindeki vergi yknn(%17.1) bu deerlendirmeye katksnn byk olduu
dnlmektedir. Ancak; bir elence olarak dnldnde, sinema biletlerine

87

uygulanan % 8 KDV orann yksek olmad aikardr. Bu yzden KDVnin

drlmesi pek olas grlmemektedir. Biletlerden alnan rsum orann rnein %
5e drlmesi 10YTLlik bilette 50Ykrluk bir de neden olacaktr. Bu indirim
izleyici etkilemeyecek kadar dk olduu iin rsum orannda yaplacak olas bir
indirim sinema seyirci saysn artrmayaca gibi sinema fonunda ciddi bir azala
neden olacaktr.
Rsum konusunda yapmc Serkan akarerin grleri yledir:
Rsum bir tevik ve destek unsuru olarak kullanlabilir. Bununla
ilgili eitli neriler yaplabilir. rnein: 20.000 kii giden bir film
ile 3.000.000 kiinin gittii bir filmden ayn oranda rsum alnyor.
rnein Kltr Bakanlndan destek gren Hacivat Karagz
Neden ldrld filmi 675.000 seyirci toplayp buradan da
Bakanlktan alm olduu 225.000 YTLnin ok stnde bir rsum
geliri yaratt halde yapm desteini geri demesi istenebiliyor.
Zaten destek fonunun ana kayna rsum. Yani film bu seyirciyi
topluyorsa yapm desteini geri demesi talep edilmeyebilir. Bunun
yan sra yurt dnda festivallerde baar gstermi, dller alm
filmlere Trkiye gsterimlerinden elde ettii rsumlar iade
edilebilir. Bylece rsumun tamam sadece yapm destei olarak
verilmez, filmlerin baars da dllendirilmi olur.
Rsum; dilim usul azalan oranl tarifeyle alnabilir. Seyirci saylar eitli
dilimlere ayrlarak; rsum oranlarnn %2si %3,%4 ve rnein 1 milyon seyirci
saysn geen filmlere de dl mahiyetinde kazandrd rsum kazancnn yars
yapmc irketine verilebilir.
Ali zgentrkn(yapmc-ynetmen) konuyla ilgili grleri ise:
Dnyann en yoksul lkesinden en zengin lkesine kadar, kk
deiikliklerle, ayn ey yaplmaktadr; sinema biletlerinden kesilen
bir pay sinema filminin retimini desteklemeye ayrlmakta, bylece
devletin btesine arlk getirmeden sinema filmi retim says
arttrlmaktadr. Trkiye'de belediyeler hi haklar olmad halde
sinema biletinden pay almaktadrlar. Bugnn yasa yapclarnn bu
konuyu kknden deitirerek bu pay, sinema yaratclarna
vermesi gerekmektedir.

88

Rsumda; belediyenin sinema biletinden alm olduu % 2.5 pay karlnda

ne gibi hizmet verdii tartma konusudur. Belediyelerin alm olduu pay
kaldrlmal veya filmlere cretsiz bilbordlar tahsis edilmelidir.
Ayrca; sinemann desteklenmesi amacyla sinema biletlerinden %7.5
orannda Kltr ve Turizm Bakanl Merkez Saymanlk Mdrlne yatan payn
tamamnn Bakanlk btesine aktarlmas gerekmektedir.

3.2

Amortisman:

letmede bir yldan fazla kullanlan ve ypranmaya, anmaya veya kymetten

dmeye maruz kalan gayrimenkullerle, gayrimenkul gibi deerlenen iktisadi
kymetlerin deerinin kanun hkmlerine gre her yl belli orann yok edilmesi
amortisman ayrma anlamna gelir.
5024

Sayl

Kanunun

3nc

maddesiyle

deien

hkm

ekildedir:(Yrrlk;01.01.2004) Mkellefler amortismana tabi iktisadi kymetlerini

Maliye Bakanlnn tespit ve ilan edecei oranlar zerinden itfa ederler. lan
edilecek oranlarn tespitinde iktisadi kymetlerin faydal mrleri dikkate alnr.
Amortisman oran, Maliye Bakanlnca tespit ve ilan edilmektedir. 333
numaral Vergi Usul Kanunu tebliine ekli listede 44.9 srasnda filmler iin faydal
mr 2 yl olarak (ilk yl % 60, ikinci yl % 40) belirlenmitir. 1950li yllarda ise bir
filmin kendisini 5 ylda amorti edecei ngrlmtr. Yllara gre kazan yzdeleri
birinci yl % 60, 2.yl %20, 3.y1 % 10, 4. ve 5. yl ise % 5 olarak hesaplanmtr.

89

Amortisman konusunda Mehmet Soyarslann grleri u ekildedir:

Sinema ve dizi sektrnde sat ve tahsilatlarn %90 ilk iki ay
ierisinde yaplmaktadr. Filmin maliyeti ise iki ylda gider
yazlmaktadr. Bu nedenle, tebli ile film iin belirlenen % 60 ve %
40lk oranlarn deitirilmesi ve daha byk bir ksmn ilk ylda
amorte edilmesine imkan salanmaldr. Bu gerekelerle, Maliye
Bakanl yapaca tebli dzenlemesi ile, filmler iin amortisman
orann ilk yl iin % 90 ikinci yl iin % 10 olarak yeniden
belirlemelidir. Sinema filmleri 6 ay iinde vizyonunu tamamlayp
ekonomik deerlerini tkettikleri halde maliyece amortisman mal
olarak kabul edilmekte ve ilk yl % 60 amortisman ayrlmas ve
yatrmn dier yllara blnmesi istenmektedir. Bu haksz durum
karsnda maliyetini bile kurtarmayan filmler karda gzkp vergi
borlusu durumuna dmektedir.

Uygulamada grlmektedir ki; sinema filmlerinin en byk geliri seyirci

haslat olmasna ramen, yapmclarn televizyon satlarndan ve DVD-VCD
satlarndan da iyi gelir elde ettikleri ve bu satlar ou zaman ikinci yl yaptklar
grlmektedir. Yeilam filmlerinin halen satlp televizyonlarda izleniyor olmas
filmlerin ekonomik mrnn sinemaclarn iddia ettii gibi 1 yl olmadn
gstermektedir. Yani, yaplan filmler ilk yl iinde tm deerini kaybetmemektedir.
Bu nedenle amortsimann 2 yl uygulanmas yani filmin maliyetinin iki ylda
giderletirilmesi doaldr. Ancak; amortisman oranlar % 70e % 30 veya % 80e %
20 olarak deitirelebilir.

3.3 Sponsorluk

Sponsorluk, btn dnyada baaryla uygulanan bir tantm, reklam ve halkla

ilikiler yntemidir. Sponsorluk bata spor olmak zere, sanat, kltr, eitim, salk
gibi konularda uygulanmaktadr.

90

Sponsorluk sayesinde prestij ve imaj kazanlr, var olanlar pekitirilir,

glendirilir, tantm gerekletirilir, medyann ilgisi ekilir, kurumsal kimlik
kazanlr, hatrlanma oran artlr,

kamu yarar orta karlarak bu yararlarla

sponsorluun kimlii arasnda iyi niyet ba kurulur.(Kzan,1997:17)

Kltrel alanlarda ve sinemada da sponsorlukla ilgili eitli dzenlemeler
yaplmtr. 5225 sayl Kltr Yatrmlar Ve Giriimlerini Tevik Kanunu ve bu
kanuna bal olarak karlan; Kltr Yatrm ve Giriimlerine Tanmaz
Kullandrlmas Hakknda Ynetmelik ve Kltr Yatrm ve Giriimlerinin
Nitelikleri ve Nicelikleri Ynetmelii 2005 ylnda yrrle girmitir.
Bu kanun ve ilgili ynetmeliklerle ktphane, ariv, mze, sanat galerisi,
sanat atlyesi, film platosu, sanatsal tasarm nitesi, sanat stdyosu ile sinema,
tiyatro, opera, bale, konser ve benzeri kltrel ve sanatsal etkinliklerin ya da
rnlerin yapld, retildii veya sergilendii meknlar ile kltrel ve sanatsal
alanlara ynelik zel aratrma, eitim veya uygulama merkezlerinin yapm, onarm
veya iletilmesi gibi konularda tevikler salanmak amalanmtr.
5225 sayl Kanunun tevik unsurlar unlardr:
a)

Tanmaz mal tahsisi; Bakanlk, bu Kanun kapsamnda kltr yatrm

ve giriimleri iin tanmaz mal tahsis etmeye yetkilidir.

b)

Gelir vergisi stopaj indirimi; bu Kanun uyarnca belge alm kurumlar

vergisi mkellefi yatrmc veya giriimcilerin, ilgili idareye verecekleri aylk sigorta
prim bordrolarnda bildirdikleri, mnhasran belgeli yatrm veya giriimde
altracaklar iilerin cretleri zerinden hesaplanan gelir vergisinin, yatrm
aamasnda yl amamak kaydyla % 50si, iletme aamasnda ise yedi yl
amamak kaydyla % 25i, verilecek muhtasar beyanname zerinden tahakkuk eden
vergiden terkin edilir.
c)

Sigorta primi iveren paylarnda indirim; bu Kanun uyarnca

belgelendirilmi kurumlar vergisi mkellefi yatrmc veya giriimcilerin, ilgili

idareye verecekleri aylk sigorta prim bordrolarnda bildirdikleri, mnhasran belgeli
yatrm veya giriimde altracaklar iilerin, 506 sayl Sosyal Sigortalar
91

Kanununun 72 ve 73 nc maddeleri uyarnca prime esas kazanlar zerinden

hesaplanan sigorta primlerinin iveren hissesinin, yatrm aamasnda yl
amamak artyla % 50si, iletme aamasnda ise yedi yl amamak artyla % 25i,
Hazinece karlanr.
d)

Su bedeli indirimi ve enerji destei; kltr yatrm ve giriimleri; su

cretlerini yatrm veya giriimin bulunduu yrede uygulanan tarifelerden en

d zerinden derler. Bu yatrm veya giriimin elektrik enerjisi ve doal gaz
giderlerinin % 20si be yl sreyle Hazinece karlanr.
e)

Yabanc uzman personel ve sanat altrabilme; belgeli yatrm veya

giriimlerde, Bakanlk ve ileri Bakanlnn gr alnarak alma ve Sosyal

Gvenlik Bakanlnca verilen izinle yabanc uzman personel ve sanat
altrlabilir.
f)

Hafta sonu ve resmi tatillerde faaliyette bulunabilme; belgeli

giriimler ile belge kapsamndaki dier birimler belgede belirlenen alma sresi
iinde hafta sonu ve resmi tatillerde de faaliyetlerine devam edebilirler.
Deerlendirme Komisyonu; zel tesis ve projelere, yatrm belgesi veya
giriim belgesi veya ksmi giriim belgesini vermeye yetkilidir. Komisyon;
Mstearn bakanlnda ilgili Mstear Yardmclar, Yatrm ve letmeler Genel
Mdr, Kltr Varlklar ve Mzeler Genel Mdr, I. Hukuk Maviri ile bavuru
konusuna gre ilgili birim amirleri ve sektr temsilcisinden oluur.
5520 sayl Kurumlar Vergisi Kanununun Dier ndirimler bakl Madde
10da yer alan d bendi, 193 sayl Gelir Vergisi Kanununun Madde 89, ve Kltrel
alandaki destek(sponsor)faaliyetlerinin tevik edilmesi hakknda genelge(Genelge
2005/13) ile Kltr ve Turizm Bakanlnca desteklenen ya da desteklenmesi uygun
grlen; somut olmayan kltrel miras, gzel sanatlar, sinema, ada ve geleneksel
el sanatlar alanlarndaki retim ve faaliyetler ile bu alanlarda aratrma, eitim veya
uygulama merkezleri, atlye, stdyo ve film platosu kurulmas, bakm ve onarm,
her trl ara ve tehizatnn tedariki ile film yapmna, ilikin harcamalar ile bu
amala yaplan her trl ba ve yardmlarn % 100 (Bakanlar Kurulu, blgeler ve

92

faaliyet trleri itibaryla bu oran, yarsna kadar indirmeye veya kanuni seviyesine
kadar getirmeye yetkilidir)kurumlar vergisi matrahnn tespitinde kurum kazancndan
indirilecei; gelir vergisi matrahnn tesbitinde, gelir vergisi beyannamesinde
bildirilecek gelirlerden indirilecei hkme balanmtr.
Grld zere yaplan mevzuat deiikleriyle Bir takvim yl iinde
yaplan ba ve yardmlarn toplam o yla ait beyan edilecek gelirin % 5ini,
kalknmada ncelikli yreler iin % 10unu aarsa fazlas indirilmez. hkm
deitirilerek bahsi geen alanlarda yaplacak harcamalar ile bu amala yaplan her
trl ba ve yardmlarn tmnn elde edilen gelirden indirilebilecii eklinde
deitirilmitir. Yaplan bu deiikliklerle sponsorluk konusu problem olmaktan
karak bir tevik haline dnmtr.
Bu konuda nemli olan iki husus unlardr:

Yaplacak olan harcama, Kltr ve Turizm Bakanlnca desteklenmeli veya

desteklenmesi uygun grlmelidir.

Bu harcamalar; ba ve yardm olarak yaplmaldr.

3.5 Stopaj
3.5.1 Gelir Vergisi Stopaj

2006/11449 sayl Bakanlar Kurulu Karar ile 01.01.2007 tarihinden itibaren

oyuncu ve ynetmenlerin iin % 20, senarist ve besteciler iin ise % 17 stopaj
uygulanmaktadr. Kurumlar vergisinin % 30dan % 20ye drld bir ortamda
serbest meslek kazanlar zerindeki % 17 ve % 20lik stopaj oran olduka yksek
kalmtr. Yapmclarn yapm btelerinin nemli bir ksmnn da serbest meslek
kazanlar kapsamna giren nitelikteki demelerden olutuu ve stopajlarn

93

yapmclarn zerinde kald dikkate alndnda, en byk maliyet unsurlarndan

birini oluturmaktadr. Stopaj oranlarnn ok yksek oluu yapmclar iin ok
nemli bir maliyet tekil etmektedir. Bunlara ek olarak; % 18 KDV dendii de
dnldnde ar bir vergi yknn olduu grlecektir. Stopaj oranlarnn
yksek oluu kaytdla neden olarak vergi karlmasna neden olmaktadr.
G.V.K. 94/2nci maddenin a bendindeki besteci ve senaristler iin % 17lik
oran % 10 olarak; G.V.K. Md. 94/2nci maddenin b bendindeki ynetmen ve
oyuncular iin % 20lik oran da % 15 olarak yeniden belirlenebilir.

3.5.2 Dar Mkelleflerde Yaplan Stopaj

Yerli sektrn yurtd ile birlikte alabilmesi ve/veya yurtd yapmlarna

kar rekabet gcn arttrabilmesi iin yurtdndan hizmet almas veya yurtdnda
yerleik uzmanlar kiralamas gerekmektedir. Sektrn geliebilmesi iin kalifiye
eleman, k, senarist, kameraman vb. kullanlmas gerekmekte olup, yurtdndaki
know-hown Trkiyeye kazandrlmas iin de yabanc yapmclarla ve yabanc
ekiplerle almak nem arz etmektedir. rnein yurtdnda senaristte 300.000$
deme iin anlaldnda, bu tutar zerinden % 20 (2006/11447 Sayl B.K.K. ile
belirlenen) orannda dar mkellefiyette stopaj yaplmakta, buna ek olarak sorumlu
sfatyla % 18 KDV denmektedir. Bu da yapm maliyetlerini nemli lde
arttrmaktadr.
Yerli yapmclar yabanclarla almaya tevik etmek, sektrde know-how
transferi oluturmak ve sektrn standartlarnn ykseltmek ve yabanc eleman
kullanmn yaygnlatrmak iin Kurumlar Vergisi Kanununun 30. maddesi
uyarnca yaplan tevkifatta orann, ilgili kanun maddesinin 8. bendi uyarnca
Bakanlar Kuruluna verilen yetkiye istinaden sinematografik yapmlar iin daha

94

dk bir orana rnein % 15e drlmesi faydal olacaktr. Kurumlar Vergisi

Kanununun 30. maddesinin 8. bendi uyarnca Bakanlar Kuruluna tevkifat orann
faaliyet kollar itibariyle farkllatrma yetkisi verilmitir. Bu yetkiye istinaden
B.K.K. ile petrol arama faaliyetleri dolaysyla yaplacak demelerden yaplacak
kesinti oran % 5 olarak belirlenmitir. Bakanlar Kurulu ayn yetkiyi sinematografik
eserler iin de kullanmaldr.
Sektrde yazar, senarist, oyuncu gibi sanat erbabna yaplan demelerin
yksek olmas da, stopaj ykn ve maliyetleri arttran dier bir husustur.

95

SONU

Trk Sinemas, sektrel olarak zayf temeller zerine kurulmu olmas

nedeniyle siyasal ve ekonomik dalgalanmalardan oka etkilenmitir. Devletten ve
finans-sanayi gruplarndan istedii destei alamam olan Trk Sinemas, kendi i
dinamikleriyle son yllarda tekrar ivme kazanarak canlanma iinde olan bir
sektrdr.
lke tantmndan turizmin canlanmasna, kltrel etkileimden toplumsal
eitim ve bilinlendirmeye kadar pek ok mali ve sosyal ilevlere sahip sinemann
endstrileebilmesi ve daha salam temeller zerinde durabilmesi iin baz mali
problemlerin de giderilmesi gerekmektedir.
Btn dnyada, lkeler yerli yapmcnn yurt dnda verilen teviklerden
yararlanmak amacyla yurt dna gitmesini engellemek ve yabanc yapmlarn lkeye
kazandrmak amacyla tevik demeleri ve vergi indirimleri uygulanmaktadr.
Yurtdndaki uygulamalar baz alnarak lkeye uygun bir model gelitirmeli,
teknopark hviyetinde serbest blge kurulmaldr. Turizm, otomotiv v.b. sektrlerde
yabanc yatrmcya verilen tevikler film sektr iin de verilmelidir.
Sinemann desteklenmesi amacyla alnan sinema biletlerinden alnan rsum,
sinema tarihi boyunca hep problem olarak sregelmitir. Rsumda, belediyenin
paynn kaldrlmas ve rsum paynn hepsinin Kltr ve Turizm Bakanl hesabna
aktarlmas Trk Sinemasnn gelimesi asndan yararl olacaktr.
1950li yllarda filmin ekonomik mr 5 yl olarak hesaplanmaktayd.
Gnmzde, amortismann 2 yl olarak belirlenmesi makul bir sre olup, amortisman
oranlarnn ilk yl iin % 70, ikinci yl iin % 30 veya % 80 - % 20 olarak
deitirilmesinde yarar olabilir.

96

Mevzuatta yaplan deiikliklerle kltrel alanda sponsor olmak isteyen

gerek ve tzel kiiler yaptklar ba ve yardmlarn tamamn matrahlarndan
drebilmektedirler.

Dolaysyla sponsorluk konusundaki sknt

giderilmi

durumdadr.
Stopaj oranlarnn yksek olmas film yapmclar asndan byk maliyet
oluturmaktadr. % 20 olan ynetmen ve oyuncu stopaj orann % 15e, % 17 olan
besteci ve senarist stopaj orann ise %10a drlmesi gerekmektedir.
Trk Sinemasnn mali kaynaklarn artrmak amacyla Milli Piyango
Biletlerinden ve zel televizyonlarn reklam gelirlerinden belli bir pay alnabilir.

97

KAYNAKA

ABSEL, Nilgn
1979 Uluslararas Film Pazar Ve Trkiye
1994 Trk Sinemas zerine Yazlar
AKURA, Gkhan
1991 Sinema Sanayimizle lgili Krk Yllk Bir Rapor
ARMES, Roy
1998 Kapitalizm ve Sinema
ARSEVEN, Celal Esad
1993 Sanat ve Siyaset Hatralar
BEYOLU, Sleyman
2001 Sinema Karadenizde(1909-1933)
BOZS, Yorgo
1969 Saylamalara Gre Trk Sinemasnn Ekonomik Durumu
BKER, Seil ve C. ULUYACI
1993 Yeilamda Bir Sultan
ada Sinema eki Trk Sinema Raporu
1974
ALAPA, Rakm
1946 Trkiyede Filmcilik
AKIRCIOLU, Nurdan
1985 Sanat Olay
AVDAR, Tevfik
2001 Milli Mcadeleye Balarken Saylarla Durum ve Genel Grnm-II
ETN, C ve H.Arslanbay
1995 Bir htimal Daha Var, Antrakt
O, Nezih
1969 Trkiyede Sinemalarn Dal
DE
2001

statistiki Gstergeler(1923-1998)
98

DURU, Orhan
2001 Amerikan Gizli Belgeleriyle Trkiyenin Kurtulu Yllar
DURUEL, Senem
2002 Sinema Tarih likileri ve Trk Sinemasnda Tarihe Bak (Yaynlanmam
Sanatta Yeterlilik Tezi)
DORSAY, Atilla
1973 Senaryo Yazar Blent Oranla Konuma
1990 Sinemamzn Umut Yllar
ERKILI, Hakan
2003 Trk Sinemasnn Ekonomik Yaps ve Bu Yapnn Sinemamza Etkileri
ERKSAN, Metin
1989 Atatrk Filmi
ERTURUL, Muhsin
1989 Benden Sonra Tufan Olmasn
EVREN, Burak
1997 Deiim Dnemcinde Trk Sinemas
2000 Deiim Dnemecinde Trk Sinemas
FLMER, Cemil
1984 Hatralar
Film Market
1982 Film letmeleri
FEHM, Ahmet
2001 Sahnede 50 Sene
KN, A.Gndz
1968 Trkiye ktisat Kongeresi
Film Market
1984
KAZGAN, Glen
2002 Tanzimattan 21. Yzyla Trkiye Ekonomisi
KOYT, Cokun
1989 Trk Sinemasna Amerikan Darbesi

99

KORKMAZ, Asiye
1997
Balangcndan Bugne Trk Sinemasnn inde Bulunduu Ekonomik,
Politik, Toplumsal ve Teknolojik Koullar ile Bunlarn Sinemamz zerindeki
Sonular (Yaynlanmam Sanatta Yeterlilik Tezi)
Kltr ve Turzim Bakanl
1988 Trk Sinemas Sorunlar ve zm Etd
1989 Trk Sinemas Sorunlar ve zm Etd Aksiyon Plan
Milliyet Gazetesi
1984 Video Piyasasnda Her Yl 50 Milyar Dnyor
RMEC, Musa
2002 Tm Vergi Kanunlar
ZG, Agah
1965 Altna Hcum ya da Trk Sinemasnda Enflasyon
1974 Neden Ylmaz Gney
ZN, Nijat
1967 Trk Sinema Kronolojisi
1985 Sinema
Piar Aratrma Raporu (Yaymlanmam Se-sam Belgeleri)1988
Saklamba Dergisi
1969 Bankalar Fimcilere Kredileri Kesti
SCOGNAMILLO, Giovanni
1989 Dalm Maceras
1999 Trk Sinema Tarihi
2002 Trk Sinemasnn Ekonomik Tarihine Giri
ENER, Erman
1971 Kurtulu Sava ve Sinemamz
ULUDA, lhan ve Eriah ARICAN
2003 Trkiye Ekonomisi
Vergi Konseyi
2006 Film Sektrnn Kurumsallamas ve Da Almas
YAVUZ, Deniz
2006 Trk Sinemasna Bak 2000 2005

100

http://www.40ikindi.com/ikincidonem/sinema/icerik/11.htm
Grmeler:
Aydn Sayman(yapmc-ynetmen)
Serkan akarer(yapmc)
Necdet nce(GB ef)
Murat iek(Avar Film)

101

ZET

7.sanat olarak adlandrlan sinema, ayn zamanda byk bir endstridir.

Sinemann endstrilemesi; sinemann geliimi ve srdrlebilirlii bakmndan ok
nemlidir. Devlet destei, d sermaye, uluslararas d pazarlara alma, kaliteli
yapmlar ve ilgili mevzuat almalar endstrilemeyi salayacak unsurlardr.
lkenin yaad siyasi ve ekonomik olaylardan en ok etkilenen sanat dal
sinema olmutur. Sinema, son yllar hari hkmet programlarnda yer almamtr.
Bu yzden Trk Sinemas kendi olanaklaryla oluup gelimitir.
Son yllarda tekrar ivme kazanan Trk Sinemasnn mali problemleri devam
etmektedir. Yabanc yapmclar lkeye ekecek vergi tevik ve dzenlemelerinin
olmay, rsumun yeterince sinema sektrne geri dnmemesi, stopaj oranlarnn
yksek oluu Trk Sinemasnn mali problemleri olarak gze arpmaktadr.

102

SUMMARY

Cinema, which is called 7. art branch, is also a big industry. Industrialization

of cinema is very important as regards of improvment and sustainability of cinema.
State support, foreign capital, fading in international markets, high quality
productions and related legislation studies are the factors which provide
industrialization.
The most affected art branch by the countrys pollitical and economical
events has become cinema. Cinema, except for recent years has not taken place in
government programs. Therefore, Turkish Cinema has devoloped by its own
possibilities.
Fiscal problems of the Turkish Cinema which have got acceleration again in
recent years have been stil going on. Nonexistence of tax incentives and
arrangements to attract foreign producers into country, inadequate return of the taxes
to cinema sector and high withholding rates stand out as fiscal problems of Turkish
Cinema.

103

SINAV YETERLK KOMSYONUNA

BEYAN

Bu belge ile bu uzmanlk tezindeki btn bilgilerin akademik kurallara ve

etik davran ilkelerine uygun olarak toplanp sunduumu; ayrca, bu kural ve
ilkelerin gerei olarak, almada bana ait olmayan tm veri, dnce ve sonular
andm ve kaynan gsterdiimi beyan ederim.

Sadk KESKN
Kltr ve Turizm Uzman Yardmcs

Sadk KESKN tarafndan hazrlanan TRK SNEMASININ MAL YAPISI

VE PROBLEMLER adl bu tezin Uzmanlk Tezi olarak uygun olduunu onaylarm.

Nejat GKE
(Danman)

Bu alma, jrimiz tarafndan oy birlii / oy okluu ile Kltr ve Turizm

Uzman Tezi olarak kabul edilmitir.

Ad ve Soyad

mzas

Bakan : ______________________________________ .
ye : ________________________________________ .
ye : ________________________________________ .
ye : ________________________________________ .
ye : ________________________________________ .

Tarih : .......././

NSZ

Son yllarda k yakalayan, ylda 50 civarnda yerli film reten, yabanc

seyirci saysn tekrar yakalayan Trk Sinemas, btn bu olumlu durumlara ramen
halen ayaklar yere salam basmayan sektr durumundadr. Kltr ve Turizm
Bakanlnn desteiyle nicelii artan Trk filmleri nitelik bakmndan yeterli
seviyede deildir. Trk Sinemas mali problemlerini amas durumunda standartlarn
ykseltecek ve endstrileme yolunda nemli bir adm atm olacaktr. Trk
Sinemas

mali

problemlerini

gidermesi

byk

lde

devlet

eliyle

gerekleebilecektir. Beni bu almaya ynelten de bu olmutur. Bu balamda; Trk

Sinemasnn mali yapsn sistematize etme, mali problemlerini ortaya koyma ve
neriler sunma gereksinimi duyulmutur.
Tez almasnn, Telif Haklar ve Sinema Genel Mdrlnn sinema
alanndaki almalarna yardmc olaca ve Trk Sinemasna faydal olaca
dnlmektedir.
Trk Sinemasnn mali problemleri ile alakal yeterli kaynak olmay ve
sinema camiasnn konuya yeterli ilgiyi gstermemesi iimi zorlatrmtr. Bu
konuda Vergi Konseyinin almas en byk kaynam olmutur.
almam sresince bilgi, neri ve destekleriyle bana yardmc olan tez
danmann Sinema Daire Bakan Nejat Gkeke, yapmc-ynetmen Aydn
Saymana, Serkan akarere, Avar Filmden Murat ieke, Gelir daresi
Bakanl efi Necdet nceye teekkr ederim.
Ayrca gsterdii sabr nedeniyle eim Melahat Keskine teekkr ederim.

Sadk Keskin

NDEKLER
NSZ.I
NDEKLER..II
TABLO VE EKLLER CETVEL...............VI
GR ...................1
I.BLM
SNEMA EKONOM LKS...............2
II. BLM
TRK SNEMASININ MAL YAPISI................4
2.1 Sinema le Tanma.....5
2.1.1 Sinema Salonlarnn Durumu...5
2.1.2 lk Kurumlar ve Filmler...7
2.1.3 Deerlendirme: Veriler ve Yorumlar...9
2.2 zel Yapmevleri ve Muhsin Erturul Tekeli......10
2.2.1 Dneme Ait Tarihi Belgeler...11
2.3 pek Film ve Stdyo Kurulmas....13
2.3.2 Trkiye Sinema ve Filmcileri Birlii.................14
2.3.3 Atatrkn Sinemaya Katks.....15
2.4 zel Yapmevlerinden Sektrel Oluuma Gei......................15
2.4.1 Yeni Yapmevlerinin Kurulmas16
2.4.2 1948 Vergi ndirimi...............16

II

2.4.3 Dnem Raporlar........................17

2.5 Deerlendirme: statistiki Veriler ve Yorumlar19
2.6 Sinemann Sektr Olarak Varl(1950-1980)..20
2.6.1 1950 - 1960 Yllar Arasnda Trk Sinemasnn Mali Yaps..............21
2.6.2 Yzdelik Uygulamas.22
2.6.3 Blge letmelerinin Kurulmas.23
2.6.4 Yerli Film Yapanlar Cemiyeti'nin Raporu.23
2.6.5 Sinemaya D Finansman...........................25
2.6.6 Bono ve Amortisman Sistemleri25
2.6.7 1958 Devalasyonun Sinemaya Etkisi...............26
2.6.8 Deerlendirme: statistiki Veriler ve Yorumlar.27
2.7 1960-1980: Blge letmecilii Egemenliindeki retim Tarz..............28
2.7.1 1960-1970: Sinemann Altn a.28
2.7.2 Blge letmeciliine Dayanan retim Tarz29
2.7.3 Yldz Sistemi.30
2.7.4 Bono-Senet likisi.32
2.7.5 Kombin ve Sinema Ayaklar..33
2.7.6 Renkli Filme Geile Artan Maliyetler..33
2.7.7 Sektre Yatrm Yaplmamas34
2.7.8 I.Trk Sinema uras(1964)...............35
2.7.9 Deerlendirme: statistiki Veriler ve Yorumlar.............................36

III

2.8 1970-1980 Yllar Arasnda Trk Sinemasnn Mali Yaps.....38

2.8.1 ada Sinema Dergisi Trk Sinemas Raporu39
2.8.2 Seks ve Arabesk Filmleri...............40
2.8.3 Televizyon Yaynn Sinemaya Etkileri..41
2.8.4 Bu Dnemde Yaanan Dier Gelimeler...............42
2.8.5 Deerlendirme: statistiki Veriler ve Yorumlar.43
2.8.6 1980-1990 Yllar Trk Sinemasnn Mali Yaps.44
2.9.1 Blge letmeciliinden Video letmeciliine..45
2.9.1.1 Video Piyasasna Ynelik Film Yapm.46
2.9.2 FYAP Sinema Raporu..47
2.9.3 Sinema Video ve Mzik Eserleri Kanunu.48
2.9.4 The Off-Shore Media Projesi (Kytesi Medya Kanunu).48
2.9.5 Sinema Alannda Yasa Teklifi...49
2.9.6 Sinemann Sorunlar zerine Raporlar.50
2.9.7 Deerlendirme: statistiki Veriler ve Yorumlar.52
2.10 1990-2007 Yeniden Yaplanma Dnemi54
2.10.1 Sinema Kurultay.55
2.10.2 Farkl retim Tarzlar..56
2.10.2.1 Yapmc Ynetmenler...............56
2.10.2.2 Televizyon Sinemaya likisi57
2.10.2.3 Eurimages Katks.59

IV

2.10.2.4 Sponsorluk Kurumu..60

2.10.2.5 Bamsz Yapmlar...............61
2.10.2.6 Beyaz Sinema62
2.10.2.7 thalat ve letmeciler Yeniden Yapmclkta62
2.10.2.8 Reklamclktan Film Yapmcla.63
2.10.3 Deerlendirme: statistiki Veriler ve Yorumlar...............64
III. BLM
TRK SNEMASININ MAL PROBLEMLER
3.1 Vergi adesi...68
3.1.1 Baz lkelerdeki Uygulamalar..............71
3.1.2 Film ekimi in Trkiyeye Gelen Yabanc Yapmclar.84
3.1.3 neriler..85
3.2 Rsum..86
3.3 Amortisman.............89
3.4 Sponsorluk90
3.5 Stopaj....93
3.5.1 Gelir Vergisi Stopaj......93
3.5.2 Dar Mkelleflerde Yaplan Stopaj.....94
SONU..96
KAYNAKA.................98
ZET...102
SUMMARY.103

TABLO VE EKLLER CETVEL

Tablo I: 1950-1960 aras film, seyirci, salon ve yapmevi saylar

Tablo II: Yllara gre film ve yapmevi says
Tablo III:1969 ylnda sinema salonu ve koltuk says
Tablo IV: Salon ve seyirci saysndaki artn yerli ve yabanc filmlere gre dalm
Tablo V: 1978-1979 yllar yerli ve yabanc film seyirci saylar
Tablo VI: Blgelerdeki salon ve seyirci saylar
Tablo VII: 80li yllarda film, salon ve seyirci saylar
Tablo VIII: 1990-2007 yllar aras film ve seyirci istatistikleri
Tablo IX: 2002-2007 yllar aras yerli ve yabanc film izlenme oranlar
Tablo X: Farkl lkelerde uygulanan rsum oranlar

VI