Gordana Vlajčić

Politike teme
Biblioteka
suvremene politike misli
I z d a n ja
C e n tr a
za k u ltu r n u d j e l a t n o s t
S S O Z agreb
H P
V
^
Politike teme
Biblioteka
suvremene politike misli
U r e d n ik
R a d u le K n e e v i
Revolucija i nacije
E v o lu c ija s ta v o v a v o d s ta v a
K P J i K o m in te r n e
1919 1929. g o d in e
G ordan a V la ji
Zagreb, 797.
Kazalo
P redgovor
7
U vod
9
I P O G L A V L JE
V rije m e iste klasne borbe
N eke pretpostavke teorijsk ih osnova KPJ toga vrem ena. Prvi kongres
K om intern e o jug o sla ven sko j revoluciji. Socijalna stru k tu ra
jugoslavenskog sela i seljako pitanje. O snivaki kongres SRPJ(K). Proglas
K om interne b alkanskim k o m u n istim a u o u jk u 1920. godine. Drugi
' kongres SRPJ(K). P ro m ijen jen i u v jeti djelovanja KPJ i prve dilem e.
Druga k onferencija KPJ i intervencija K om in tern e.
' c
17
I I P O G L A V L JE
N a c ije i se ljatvo u f u n k c iji re vo lu cije
Trea k onferencija KPJ. P lenum NRPJ travnja 1924. godine. Peti kongres
Kom interne. O tpori p la tfo rm i tree ko n feren cije KPJ i intervencija
K om interne. J. V. Sta ljin i K om in tern a o o dnosu revolucije i nacionalnog
pitanja u naoj ze m lji u 1925 i 1926. godini. Trei kongres KPJ.
Intervencija K om in tern e 1928. godine, e tv r ti kongres KPJ
71
S k r a e n ic e
151
P o p is lite r a tu r e
153
Predgovor
Ve dulje vremena dio moga znanstvenoistraivakog rada

usmjeren je na izuavanje problematike odnosa jugoslavenskog
komunistikog pokreta i Kominterne prema meunacionalnim
odnosima u Kraljevini SHS. Rezultate toga rada objavila sam
u nekoliko veih i manjih radova. irenje spoznaja o tom pro
blemu sve vie me upozoravalo na veliko znaenje odnosa
jugoslavenske proleterske revolucije prema jugoslavenskom
nacionalnom pitanju. Tako je nastala zamisao o izradi ireg
rada posveenog toj problematici.
U pristupu realizaciji te zamisli ocijenili smo da bi bilo
dobro najprije temeljitije izloiti stavove vodstava KPJ i Komin
terne. koji se nalaze u dijelu objavljene suvremene arhivske
grade njihovih kongresa, konferencija i plenuma. Time bismo
iroj javnosti omoguili kontinuirani i saeti uvid u evoluciju
njihovih stavova u jednom od najdelikatnijih problema jugosla
venske socijalistike revolucije.
Ovakvim pristupom izboru izvora znatno smo umanjili mo
gunost kompletnijeg sagledavanja razmatranja nacionalnog pi
tanja u KPJ i jugoslavenskom komunistikom pokretu i zato
ovaj rad shvaamo kao prilog buduim istraivanjima teorijskog
i praktinopolitikog razvitka jugoslavenskog komunistikog po
kreta izmeu dva svjetska rata.
S obzirom na znaenje povezivanja seljatva za djelovanje
niza graanskih stranaka Kraljevine SHS, kao i s obzirom na
znaenje seljakog pitanja za izvedbu jugoslavenske proleter
ske revolucije, znatnu panju posvetili smo uporednom prae
nju seljakog i agrarnog pitanja. S obzirom na socijalnu i na
cionalnu strukturu Kraljevine SH S smatramo nacionalno i se
ljako pitanje vrlo znaajnim problemima jugoslavenske prole
terske revolucije toga vremena.
Primjedbe i sugestije recenzenata dr Voje Rajevia i dr

Ivana Peria uzela sam u obzir prilikom pripremanja rukopisa
za tisak. Centar za kulturnu djelatnost Saveza socijalistike
omladine preuzeo je na sebe zadatak da ovaj rad bude objav
ljen. Smatram svojom prijatnom dunou da im se na ovom
mjestu zahvalim.
U Zagrebu, listopada 77.
G. V.
UVOD
Uvod
11
Proces ugraivanja problematike nacionalnog pi

tanja u revolucionarne ciljeve K P J trajao je relativno
dosta dugo. Interesi radnike klase ishodita su osno
va teorijskih stavova i sadraja strategije i taktike
svake istinske komunistike partije, a ukoliko takva
partija djeluje u vienacionalnoj sredini iji drutveno-ekonomski i politiki odnosi rezultiraju i nacio
nalnim pitanjem, ona mora biti zainteresirana za n ji
hovo razrjeavanje i o njim a se izjasniti. Takva parti
ja ne moe u svojim osnovama teorijskih stavova, a po
sebno ne moe u sadraju svoje strategije i taktike,
preskoiti problematiku nacionalnog pitanja i koncen
trirati panju iskljuivo na ekonomsko-socijalne cilje
ve proleterske revolucije ili, kako se ee kae, na
isto klasnu borbu. Voditi bitku za socijalistiki pre
obraaj takve sredine, a biti nezainteresiran za razrje
avanje meunacionalnih odnosa, znai ve u zaet
ku revoluciju dovesti u pitanje, izolirati je od naji
rih slojeva naroda, a na utrb radnike klase. Voditi
bitku za socijalizam znai voditi bitku za realizaciju
pune demokracije pod vodstvom radnike klase, a tak
va demokracija podrazumijeva i punu sloboflp, fffzvjtka nacija. Taj princip vai kako unutar pojedinih vie
nacionalnih zajednica, tako i na planu razvitka svjet
skog komunistikog pokreta.
Borba za socijalizam u vienacionalnoj zajednici
prvenstveno se temelji na klasnom jedinstvu proleta
rijata sviju nacija, kao ishoditu borbe za socijalizam,
koji obezbjeuje i jedinstvo interesa nacija.
Povijesni razvitak nacija i nacionalnih manjina,
koje su 1. prosinca 1918. godine pod vodstvom nacio
nalnih buroazija a pod zatitom sila Antante ule u
sastav prve jugoslavenske dravne zajednice, unaprijed
je osuivao na propast svaki pokuaj radnike klase
u naoj zemlji, da izvodi socijalistiku revoluciju is
kljuivo ekonomsko-socijalnog sadraja, tj. istu klas
nu borbu.
K P J je nastala i razvijala se upravo u sredini ko
R evolucija i nacije
12
ja nije garantirala ni minim um ravnopravnosti nacija.

Iz tradicije borbe junoslavenskih naroda za nacional
no ujed injenje u samostalnu dravu, a u uvjetim a pr
vog svjetskog im perijalistikog rata i igre velikih sila
sudbinom m alih naroda, stvorena je K raljev in a S H S .
Poznate su nam, bar u osnovi, sve one dileme koje su
tada izbile oko p itanja naina i oblika ujed injenja na
ih naroda. Poznata nam je i uurbanost kojom su na
cionalne buroazije pristupile aktu dravnog ujedi
njenja bojei se posljedica odjeka Oktobarske revolu
cije i u naim krajevim a. Tu je bio prisutan i faktor
straha da drave iz tabora sila pobjednica jo vie ne
okrnje prostor budue jugoslavenske drave. Plim a re
volucije u zapadnoj Ev ro p i toga vremena, kao i inter
ne raunice koje su pojedine nacionalne buroazije
imale u perspektivi unutar jedinstvene jugoslavenske
dravne zajednice uklopile su se krajem 1918. godine
u planove sila pobjednica oko B alkana i Evrop e u cje
lini. Na taj je nain stvaranje prve jugoslavenske d r
avne zajednice poslalo im perativ toga vrem ena kako
za one koji su o njoj sanjarili kao pobornici panslavistikih i jugoslavenskih ideala, tako i za one koji
su panslavizam i jugoslavenstvo p rihvatili s pozicija
ekonomsko-socijalnih i politikih interesa svoje klase
ili nacije. Zbog loga, kada govorimo o protagonistima
jugoslavenske ideje, o jugoslavenstvu i borbi za stva
ranje prve jugoslavenske drave, moramo biti vrlo pa
ljiv i u analizi motiva koji su pojedine ljude, grupe po
litiara, p artije ili slojeve drutva usm jeravali k ju
goslavenstvu ili protiv njega, k takvoj ili d rugaijoj d r
avnoj zajednici. Ovaj princip vai i u ""pristupu analizi
razvitka'stavova K P J u razrjeavanju meunacionalnih
odnosa u naoj zemlji.
M a koliko narodi koji su se od prosinca 1918. go
dine nali u sklopu K raljevin e S H S bili u svojoj ve
ini etniki srodni i ma koliko bio opravdan napor u
borbi za njihovo dravno ujedinjenje, povijesni raz
vitak do 1918. godine zahtijevao je daleko veu postup
nost i opreznost u procesu dravnog ujedinjenja. la
ko je jugoslavenska buroazija kao klasa u prvim go

dinama postojanja zajednike drave bila sklona poli
tici vrste ruke i jaoj centralizaciji kako iz razloga
meunarodne situacije, tako i zbog plime revolucionar
nih previranja u naoj zemlji, u isto vrijem e nije bila
sklona preputanju vlasti u dravi samo jednoj naci
onalnoj buroaziji. Njezino klasno jedinstvo manife
stiralo se samo u odnosu na proces konstituiranja dr
ave i na radniku klasu, kao i na sve one drutvene
slojeve koji su svojim djelovanjem remetili razvitak
mladog jugoslavenskog kapitalistikog sistema. Sm at
rali su da u svemu drugom im aju zasebna prava, kako
na planu ekonomskog, tako i politikog razvitka dra
ve. Upravo su iz redova jugoslavenskih nacionalnih
buroazija potekle teze o potrebi uvoenja federativ
nog, konfederativnog ili centralistikog dravnog ure
enja zemlje, ovisno o interesima koji su m otivirali
pojedine nacionalne buroazije u novoj dravi. S as
pekta njihovih meusobnih odnosa, jugoslavenska bur
oazija nikada nije bila klasno jedinstvena, a ta pocijepanost je imala korijen prvenstveno u nacionalnoj
pripadnosti, to je vidljivo i iz djelovanja graanskih
stranaka monarhistike Jugoslavije u cijelom periodu
do njezina rasula. N ijedna od graanskih stranaka nije
se uspjela afirm irati izvan okvira svoje nacije, to zna
i da objektivno nijedna od njih nije djelovala u smi
slu stvaranja jake i homogene jugoslavenske drave.
To se nesumnjivo odrazilo na cjelokupni ekonomski
i politiki razvitak zemlje i na nain njezinog dezintegriranja u 1941. godini. Ekonom ski slaba, a d jeluju
i u izrazito agrarnoj sredini, svaka od nacionalnih
buroazija potraila je oslonac u najbrojnijem sloju
jugoslavenskog drutva, seljatvu. Parcijalnom agrar
nom reformom usporila je njegov savez s malobrojnim
proletarijatom, a nacionalnim programom svaka od
njih ponudila mu je svoju viziju dovravanja nacional
ne revolucije.
Strah od svjetske i jugoslavenske proleterske revo
lucije bio je ve krajem 1920. godine sveden na m ini
^4
mum, otvarajui jugoslavenskoj buroaziji velike mo

gunosti meusobnog razraunavanja bez straha od ve
ih socijalnih ili p olitikih porem eaja na njezinu te
tu. Razraunavanje je zavrilo pobjedom srpske
buroazije i njezinih koncepcija dravnog ustrojstva
K raljev in e S H S . Pobijedio je princip dravnog centra
lizma i nacionalnog unitarizm a, ko ji su se u k ra jn jo j
lin iji svodili na stvaranje velike S rb ije pod platem
K raljev in e 9 H S . Takav zavretak'striroba unutar jugo
slavenske buroazije bio je i potpuno logian. S rp
ska buroazija bila je jedina junoslavenska pob
jednika buroazija iz prvog svjetskog rata, je d i
na koja je im ala i objektivne mogunosti da izabere
korisnog saveznika. Uz snanu podrku
Francuske,
stvara branu prodoru maarizacije i germanizacije na
Balkanu, a u isto vrijem e spreava i prodor talijan
skog u tjecaja na drugu stranu Jad rana. Ona je u isto
vrijem e trebala posluiti i kao brana prodoru kom uni
stike ideologije na B alkan u i b iti zatitnik emigran
tim a iz Sovjetske Rusije. Ostale nacionalne buroazi
je, prvenstveno hrvatska i slovenska, bile su iz tabora
pobijeenih. One su bile jae ekonomski, a srpska po
litiki. Prve su im ale kapital, a druga vlast. N ijedna
od n jih nije bila spremna d ije liti ono to ima, pa se
cijela politika igra svela ili na prisilu ili na pogaa
nje. Snaan adut u rukam a nesrpske buroazije bilo
je nerijeeno nacionalno pitanje, koje je im alo daleko
veu mo nego to je srpska buroazija oekivala.
S tim kapitalom je graanska klasa ugnjetenih nacija
ve krajem 1920. godine stekla politiku prednost u
redovima seljatva, sitne i srednje buroazije, a da se
pri tome nije ni najm anje potrudila da bilo to m ijenja
u ekonomsko-socijalnim osnovama jugoslavenskog ka
pitalistikog sistema. Cak ni djelom ino izvedena ag
rarna reform a nije seljatvo ud aljila od nacionalnih
buroazija, je r je vjerovalo da e u svojim buduim na
cionalnim dravama ostvariti i socijalnu pravdu. inje
nica je da su seljatvo i mase ugnjetenih nacija preva
rene od svojih buroazija, a te mase su ipak godinama
l'vod
\5
svoje glasove davale nacionalnoj buroaziji. Tako se

stvarao teak jaz meu naim narodima udaljavajui
ih od velike ideje jugoslavenskog ujedinjenja. Upravo
je jugoslavenska buroazija dovela u pitanje pojam
jugoslavenstva profanirajui njegovu prvotnu sutinu
i dovodei u sumnju svrsishodnost ujedinjenja iz pro
sinca 1918. godine kod nacija, koje su ule u sastav
novostvorene dravne zajednice Kraljevine S H S , odno
sno Jugoslavije. M rnja prema srpskoj buroaziji i
rila se i na srpsku naciju dovodei je u k ra jn je nezavi
dan poloaj branioca dravnog centralizma i nacional
nog unitarizma.
U vezi s drutveno-ekonomskom i politikom si
tuacijom prvih godina razvitka jugoslavenske dravne
zajednice postavlja se pitanje kakve su bile objektiv
ne politike anse jedne revolucionarne radnike orga
nizacije. M iljenja smo da su one upravo u procesu
stvaranja nove drave, nerijeenog agrarnog i nacio
nalnog pitanja, u vrijem e kada seljatvo jo nije ma
sovno prihvatilo vodstvo nacionalnih buroazija bile
optimalne. Radnika organizacija opejugoslavenskog
znaaja koja bi u svoje revolucionarne ciljeve ugradi
la i zahtjev nacionalne ravnopravnosti, vrlo brzo bi
postala ona vodea snaga koja bi nacionalne i selja
ke pokrete uklopila u proces proleterske revolucije,
a time i sebi otvorila mogunost politike afirm acije
na irem planu. U jugoslavenskim uvjetim a toga vreme
na revolucionarna radnika organizacija opejugosla
venskog tipa nije mogla biti usko klasna organizacija,
zbog postojeih meunacionalnih odnosa i ponaanja
seljaka. Trebalo je voditi rauna o injenici da dolazi
vrijem e potiskivanja ekonomsko-socijalnih ciljeva revoluoije od strane nacionalnog pitanja, u ijem je rje
avanju veina masa iz redova ugnjetenih nacija vid
jela i rjeenje svoga ekonomsko-socijalnog poloaja.
Radnika p artija trebala se prilagoditi takvim politi
kim procesima, prihvatiti mogunost povezivanja ekonomsko-socijalne i nacionalne komponente klasne bor
be jugoslavenskog proletarijata. Pri tome je, naravno,
jq
trebala strogo vod ili rauna o socijalnoj strukturi ju

goslavenskog drutva, posebno jugoslavenskog sela.
M i smo im ali mnogo bezemljaa, ali daleko vie sitnog
i srednjeg seljatva koje je oekivalo poveanje svog
zemljinog fonda i nije bilo sklono ko lektivizaciji zem
ljine svojine. Sam o je m ali dio jugoslavenske p rivre
de poivao na radu poljoprivrednog proletarijata i m a
lo je bilo onih p oljop rivred nih dobara koja su prihva
tila kap italistiki nain proizvodnje, a sitni i srednji
seljak nije znao za proirenu reprodukciju.
to se tie radnike klase, ona je b ila koncentri
rana prvenstveno u razvijenijim zapadnim krajevim a,
ali je i ona bila vie zanatskog, a m anje industrijskog
tipa. Po ljoprivrednog p ro le ta rijata bilo je neto u V o j
vodini i d ijelovim a Slavonije. Tako m ali postotak rad
nike klase trebao je biti drugi znaajni ind ikator bu
duoj opejugoslavenskoj revolucionarnoj radnikoj
p artiji u pristupu ko ncipiranju sadraja i naina izvo
enja revolucije u naoj zemlji.
I POGLAVLJE
V rijem e iste klasne bo rb e
V rijem e iste klasne borbe
ig
Neke pretpostavke teorijskih osnova KPJ toga

vremena
Dravnopravnim konstituiranjem Kraljevine S H S
1. prosinca 1918. godine, otvorio se pred radnikim po
kretim a naih naroda i narodnosti problem njihova
idejnog i organizacijskog objedinjavanja. Dotada od
je liti radniki pokreti i njihove organizacije, razliitih
idejnih utjecaja, kao i razliitih ekonomsko-socijalnih
i politikih uvjeta njihova dotadanjeg razvitka, ote
avali su radnikoj klasi nove jugoslavenske drave
proces idejne i organizacijske integracije. N jihovo ob
jedinjavanje ipak je bilo diktirano injenicom drav
nog ujedinjenja pod vodstvom nacionalnih buroazija,
a pod zatitom jednog dijela lanica Velike Antante.
Budui da je proces dravnog ujedinjenja naih naro
da i narodnosti pod vodstvom nacionalnih buroazija
bio ubrzan strahom od revolucionarnih p reviranja u
Evro p i i u naoj zemlji i od teritorijalnih pretenzija
nekih od sila pobjednica, vodstvim a radnikih pokre
ta ostalo je malo vremena za dublju analizu osnova te
o rijskih stavova i sadraja strategije i taktike budu
eg jedinstvenog jugoslavenskog radnikog pokreta.
Taînjenica vid ljiva je u idejnom i organizacijskom
rascjepu na j ugoslavenskoj razini u 1919. i u 1920. godini, Tfao i u sa m o m jugoslavenskom komunistikom
pokretu do 1929. godine. Id ejn i sukobi i frakcijska raz
raunavanja unutar vodstva i d ijela lanstva komuni
stikog dijela jugoslavenskog radnikog pokreta u cije
lom periodu do 1929. godine odraavaju svu teinu pro
cesa bitke za form iranje jedinstvenog jugoslavenskog
radnikog pokreta pod vodstvom K P J. Sam komuni
stiki pokret u ovom periodu povremeno se ponaa kao
zbir jo neasimiliranih radnikih pokreta, plaajui
danak vremenu ivljenja u razliitim ekonomsko-socijalnim i politikim prilikam a i velikom utjecaju soci
jaldem okratske idejne tradicije. Tim e je proces iz
gradnje K P J u p artiju lenjinskog tipa i opredijeljenosti
bio bitno usporen i otean. Zato se i K P J tee odupi
20
rala u tjecaju ideologije graanskih stranaka, koje su

imale dulju tradiciju politikog djelovanja.
Objektivne drutveno-ekonomske i politike p rili
ke u novoj dravi pridonosile su usporavanju procesa
integracije jugoslavenskog radnikog pokreta. Po liti
ko djelovanje graanskih stranaka toga vrem ena p ri
donosilo je d aljnjem zaotravanju krize drutva u cje
lini, u kojem nijedna od njih nije djelovala na opejugoslavenskom planu, u cilju zbliavanja nacija i na
cionalnih m anjina pridonosei od p rvih dana postoja
nja nove drave pojavi niza nacionalnih pitanja.
Posebno je snaan bio utjecaj graanskih opozi
cijskih stranaka iz redova ugnjetenih nacija, tj. nesrp
skih, koje su upravo na nerijeenom nacionalnom p i
tanju u prvoj jugoslavenskoj dravnoj zajednici, up
ravo u vrijem e o kojemu govorimo, stekle velik autori
tet u svojim nacijam a, prvenstveno u seljakim masa
ma. Prostorno mala, ekonomski zaostala i agrarna,
zemlja kao to je bila jugoslavenska drava toga vre
mena bila je idealna sredina za razvitak seljake ide
ologije prilagoene ob jektivnim meunacionalnim od
nosima. G raanska klasa u usponu, nedovoljno snana
da samostalno djeluje, prihvaa seljatvo kao savez
nika da bi izborila svoje pravo ekonomskog i politi
kog razvitka. Nesposobna da izgradi modernu graan
sku dravu temeljenu na zajednikim ekonomskim i
p olitikim interesima, ona se zatvara u okvire svoje
nacije. Tim e objektivno usporava razvitak jugoslaven
skog kapitalistikog sistema, a i sebe kao klase.
Takvi procesi usporavali su rast radnike klase i
njezino ob jedinjavanje u novoj dravi. Tim e je selja
tvo u buduem sukobu izbilo u prvi plan kao saveznik
proletarijata ili buroazije. K a ko je seljatvo inilo jez
gro veine graanskih stranaka nae zemlje toga vre
mena, nacionalno i seljako pitanje postali su central
ni problemi politikog ivota K raljevin e S H S . Seljako
pitanje prvenstveno kao klasno pitanje, odnosa buraazije i p roletarijata prema seljatvu, kao pogodnom
ili manje pogodnom savezniku u borbi za vlast.
21
Kod analize razvitka teorijske misli jugoslaven

skog komunistikog pokreta toga vremena moramo
strogo voditi rauna o injenici njegove idejne i orga
nizacijske povezanosti, a esto i zavisnosti od centrale
svjetskog komunistikog pokreta, poznate u njegovoj
povijesti pod nazivom Kom interna. Njezin ugled i au
toritet, proiziao iz injenice uloge Lenjina i sovjet
skih komunista u realizaciji prve socijalistike revo
lucije, kao i injenice idejne i organizacijske nezrelo
sti ogromne veine ostalih kom unistikih partija, bit
no su utjecali na jaanje autoriteta Kom interne u pro
cesu form uliranja sadraja buduih socijalistikih re
volucija kod mnogih komunistikih partija, pa tako i
nae. Kod toga treba voditi rauna i o injenici da re
voluciju u naoj zemlji, kao i u drugim zemljama, ni
je Kom interna prom atrala izolirano od globalne stra
tegije i taktike svjetskog komunistikog pokreta u od
reenim etapama, to je esto i nehotice um anjivalo
anse afirm acije pojedinih p artija u vlastitim sredi
nama. Naravno, te anse su rasle to vie to su poje
dine komunistike p artije bile zrelije i sposobnije da
na idejnim osnovama marksizma-lenjinizma grade vla
stite poglede na sadraj i nain provedbe socijalisti
kog preobraaja sredine u kojoj su nikle i u kojoj su
se razvijale.
Prvi kongres Kominterne o jugoslavenskoj revoluciji

Osnivaki kongres Kom interne iz oujka 1919. go
dine bio^je tek na poetku stvaranja jedinstvenih os
nova .teorijskih stavova i sadraja strategije i taktike
komunistikog dijela svjetskog radnikog pokreta. Pod
dojmom drutveno-ekonomske i politike krize kapita
lizma toga vremena, a potcjenjujui njegovu sposob
nost odranja, ocjenjuje da se svjetski im perijalistiki
rat pretvorio u graanski iz kojeg je izrasla nova epo
ha, ... epoha raspadanja kapitalizma, njegovog unu
tranjeg rasula, epoha ko m u n isti k e revolucije, nraleta-
22
Z U O ta Jis t. u orig. prim . G. V .) 1. U graanskom ratu

p ro le ta rijat e osvo jiti vlast, uvesti d iktaturu proleta
rija ta i provesti izgradnju kom unistikog drutva. K o
ristei iskustva Oktobarske socijalistike revolucije,
O snivaki kongres Ko m interne predvia uvoenje sov
jetskog oblika vlasti. U tom sistemu rukovodea uloga
daje se ind ustrijskom p roletarijatu, ... obezbeuje
se prem oan poloaj u svojstvu rukovodee, najbolje
organizovane i p olitiki najzrelije klase, pod ijom he
gemonijom mogu da se postepeno izdignu poluproleterski elem enti i seoska sirotinja.2 Privrem ena pred
nost industrijskog p role ta rijata m ora se iskoristiti
. . . da se istrgnu sirom ane sitnoburoaske mase sela
ispod u tic aja seoskih kulaka i buroazije, da ih se organizuje j privue kao saradnike ka delu kom unistike
izgradnje. K o d toga se prvenstveno m islilo na budu
e uee sitnog seljaka u proizvodnji kolektivnog
vlasnitva u p oljop rivred i, je r u prvoj fazi diktature
p role ta rijata K ongres ne predvia eksproprijaciju
sitnih zem ljinih vlasnika. Po njegovoj ocjeni, (T)taj
e sloj b iti uvuen u sferu socijalistike organizacije
postepeno preko p rim jera i prakse ko ja e pokazati
p reim ustva novog poretka k o ji e osloboditi sitno se
ljatvo i sitnu buroaziju gradova od ekonomskog p ri
tiska kulaka i veleposednika .. ..J
T akva vizija svijeta mogua je pod uvjetom da
K o m interna ... potini takozvane nacionalne interese
interesim a meunarodne revolucije, ostvarie time uzajam nu pomo od stra ne proletarijata raznih zemaIJa T a bez ekonomske i druge uzajamne podrke prole
ta rijata n iju u stanju da izgradi novo drutvo.4 U toj
1
Rezolucija o platformi, Prvi kongres Tree internacionale, Ma
terijali, Rad, Beograd 1953, str. 200.
2
Izvor isti, str. 203.
3
Izvor isti, str. 204 205.
4
Izvor isti. str. 206.
23
borbi svjetskog proletarijata Kom interna prua punu

podrku borbi kolonijalnih naroda, ije osloboenje
u isto vrijem e rui i kolonijalno carstvo im perijalisti
kog sistema.
S obzirom na problematiku koju razmatramo, pot
rebno je istai da K o n zres daje veliko znaenie irenju
sovjeta i u selu. Meutim, uee TTnjima predvia is
kljuivo za poljoprivredni proletarijat i siromane se
ljake, ali pod vodstvom vrste komunistike veine.'
To je bio odgovor K ongresa pokuajima da se u proce
su revolucionarnih prom jena stvaraju seoski sovjeti u
ijem bi radu uestvovali seljaci bez obzira na ekonomsko-socijalni poloaj.
K ongres je tono procijenio da je postojanje mla

de sovjetske republike stimulans svjetskoj proleter
skoj revoluciji, ali i ogromna socijalna . . . opas
nost za pobedniki im perijalizam (misli se na sile
Antante i njihove saveznike, prim., G. V.), opasnost gu
bitka svih plodova pobede usled navale svetske revo
lucije.6 Po ocjeni Kongresa, pobjednike im p erijalisti
ke sile otvoreno gaze naelo prava naroda na samo
opredjeljenje, pa su tako i . . . (J) jugoslavenska dra
va i Cehoslovaka republika stvorene (su)primenom
oruane s ile .. ..7 N a taj e nain Kom interna godi
nama objanjavati razloge stvaranja prve jugoslaven
ske dravne zajednice, to e u mnogome oteavati
njezino ispravno sagledavanje dravnopravnog aspekta
rjeenja jugoslavenskog nacionalnog pitanja. Naime, u
pristupu rjeavanju ovog aspekta nacionalnog pitanja
u naoj zemlji problem nije bio u njezinoj dezintegra
ciji, ve u nainu izvrenog dravnog ujedinjenja. Iz
takvog pristupa razlozima form iranja jugoslavenske
5
Vidi: Rezolucija na osnovu Lenjinovih teza o buroaskoj demokratiji i diktaturi proletarijata, izvor isti, str. 175.
6
Teze o meunarodnoj situaciji i o politici Antante, izvor isti, str.
236.
7
24
dravne zajednice proizlazi i ocjena K ongresa da je

ona po tinjena i razbojniki p ljakana vazalna dra
va Francuske, iji im p erijafistiFi interesi' na Jad ran u
nalau obranu takve i tako koncipirane
K raljevin e
SHS.* Takva jugoslavenska drava trebala bi poslu
iti silam a Antante da bi, .. .oslan jaju i se na vladaju c klase i socijal-nacionaliste, stvorila centre nacionalno-konlrarevolucionarnog pokreta.9 Takvi pokreti,
po ocjeni osnivakog kongresa Kom interne, . . . treba
da budu up ravljeni protiv pobeenih, treba da uzajam
nom borbom uravnotee snage novoosnovanih drava i
da ih dre u potinjenosti prem a Antanti, treba da slu
e kao konica revolucionarnog pokreta k o ji se razvija
u k rilu novih nacionalnih republika, i, najzad, treba
da stvori belogardejske kadrove za borbu p rotiv me
unarodne revolucije, a naroito protiv ruske revolu
cije.
Rjeenje jugoslavenskog problema, kao i problema
ostalih drava koje su nakon svjetskog rata ule u ig
ru velikih sila, mogue je, po ocjeni Kongresa, samo
u fazi poslednje odlune bitke p rotiv kapitalizma,
ko ja je nastupila ... kasnije nego to su to oekivali
i nadali se apostoli socijalne revolucije. Ali ona je na
stupila.10 U toj epohi, koja poinje izbijanjem Okto
barske socijalistike revolucije, male nacionalne dra
ve teko e nai ivotni prostor. Iz bive Austro-Ugarske M onarhije form iran je niz novih m alih drava,
. . . koje jedva to su se rodile, hvataju ve jedna
drugu za guu zbog dravnih granica." Rjeenje njiho
ve budunosti K ongres vid i. samo. _u svjetskoj proleter
skoj revoluciji, ... koja e proizvodne snage svih ze
m alja osloboditi stege nacionalnih drava, ujedinivi
8
Vidi: izvor isti, str. 239.
9
10
Manifest i memorandum, M anifest komunistike Internacionale
proleterima celog sveta, izvor isti, str. 245.
11
V rijem e iis te klasne borbe
25
narode u najtenjoj ekonomskoj saradnji na bazi opteg privrednog plana, i dati mogunost i najslabijem
i najm alobrojnijem narodu da slobodno i nezavisno
upravlja poslovima svoje nacionalne kulture bez ikak
ve tete za ujedinjenu i centralizovanu evropsku i svetsku privredu. Po litiki aparat tako koncipirane budu
e evropske i svjetske zajednice proletarijata bit e
radniki sovjeti, novi tip politike organizacije radni
ke drave, za koju K ongres kae da je ... nezamenljiva organizacija S A M O U P R A V E R A D N I K E
KLA SE
(ist., G. V.), njene b o rb e ... .11 iroka mrea sovjeta
radnikih, vojnikih i seljakih deputata trebala je, po
ocjeni Kongresa, biti brana protiv kapitalizma i te
melj budue svjetske zajednice proletarijata.
Dajui zavrnu rije na osnivakom kongresu K o
minterne, Lenjin je izrazio uvjerenje da je (P) pobeda
proleterske revolucije u elom svetu (je) osigurana.
Bli i se osnivanje Meunarodne Sovjetske Republik7'
U _pristup_u Prvqg_k.pngresa Kom interne rjeavanju jugoslavenskog nacionalnog pitanja. hio_je u prvom
planu problem n jeg o v o g d ravn op ravn og asp ek ta. Po
lazei od injenice da su jugoslavenskijoarodinainom
izvrenog dravnog _ujedinjenja. u.Xraljviriu^SHS--dovedeni u potinjeni poloaj, zbog ekonomskih i poljtikih pozicija kojel je _ p risvo jila srpska_Jhuroazija, K ongres pravilno procjenjuje situaciju u kojoj su
se nale nesrpske nacije prve jugoslavenske dravni
zajednice. Meutim, perspektivu razrjeavanja njihovog ekonomsko-socijalnog i politikog poloaja vezao
je za perspektivu svjetske proleterske revolucije, to
je objektivno prolongiralo razrjeavanje njihove budunosti vlastitim snagama i dovodilo u zavisnost od
kretanja u redovima svjetskog kom unistikog pokreta. Po naoj ocjeni, Prv i kongres Kom interne-i spustio
12
13
Zavrna sadnica Kongresa, Izvor Isti. str. 261.
Revolucija i nacije
26
je iz vida znaajan momenat, mogunost da se jugo

slavenska p roletersk a r e v o lu c ija od vija sam ostalno,.i
unutar~jugoslavenske dravne zajednice. ^ U cijenivi
njezi no ^mTrarije~isWjTinTV?rkar> re7iiTI3rjn tp rp ga s i la
pobjednica u prvom svjetskom, ratu,- K o m interna je
stvaranje prve jugoslavenske dravne zajednice shva
tila kao igru velikih im p erijalistikih sila protiv-Sovjetske R u sije potejenjujui na taj nain one snage ko
je su unutar jugoslavenskog radnikog i kom unisti
kog pokreta, kao i unutar naih naroda i narodnosni,
o bjektivno bile zainteresirane za stvaranje jugoslavepske drave. Ia k o Ko m interna otvoreno ne sugerira raz
b ijan je jugoslavenske dravne zajednice kao sastavnog
d ijela jugoslavenske proleterske revolucije, ona inje
nicu izvoenja toga u jed injenja ne vezuje za mogu
nost bolje realizacije nae vlastite proleterske revoltu
cije. ini se da je Ko m interna postojanje K raljevin e
S H S vie gledala kroz prizm u m eunarodnih odnosa
mlade sovjetske drave, a manje kao proces relevantan
za eventualno bolje i funkcionalnije izvoenje jugoslavenske proleterske revolucije,
Socijalna struktura jugoslavenskog sela i seljako

pitanje
Jugoslavenska dravna zajednica, temeljena na na
cionalnoj neravnopravnosti i klasnoj eksploataciji, bi
la je vrlo labilan saveznik sila Antante ukoliko se na
nju raunalo u buduem sukobu s mladom sovjetskom
dravom. To je bila izrazito agrarna zemlja koja je
1921. godine imala 78,9% stanovnitva koje je ivjelo
od poljoprivrede, u kojoj je postotak zaposlenih u po
ljop rivred i iznosio 80,4%, a domainstava iji se
starjeine bave poljoprivredom 75,9%. Osnovna gra
na proizvodnje bila je poljoprivreda ekstenzivnog
tipa, nesposobna da samu sebe proiruje i jaa, a lim e
i privredu zemlje u cjelini.14 Se ljak i pokreti u toku
1918. i 1919. godine b ili su prvenstveno usm jereni na
v rtfc m e cisie Kiasnc uoroe
27
raspodjelu zemlje velikih posjednika u privatno vlas

nitvo bezemljaa ili siromanih seljaka, kao izraz gla
di jugoslavenskih seljaka za zemljom. P ri tome mora
mo voditi rauna i o injenici da je seljaka bezemljaa
ili onih s feudalnim obvezama bilo prvenstveno u kra
jevim a koji su do dravnog ujedinjenja b ili u okviru
Austro-Ugarske Monarhije, kao i na podruju Make
donije i Kosova. U nastojanju da sprijei proces obje
dinjavanja seljakih i radnikih pokreta u novoformiranoj dravnoj zajednici, vlada i regent u toku 1919.
godine angairaju se oko izvedbe agrarne reforme ko
ja bi pomou zakonskih form i otupila revolucionarni
aspekt seljakih pokreta, a time oslabila i prve poku
aje revolucionarnog d ijela jugoslavenskog radnikog
pokreta da seljake pokrete uk ljui u oruanu revolu
ciju jugoslavenskog proletarijata. Osim toga, lako se
moglo desiti da se seljaki pokreti u redovima ugnje
tenih nacija i nacionalnih m anjina spoje u jedinstveni
zahtjev za nacionalnom i socijalnom emancipacijom
naroda ko ji su dravnim ujedinjenjem od 1. prosinca
1918. godine dovedeni u nacionalnom i ekonomsko-socijalnom pogledu u podreen poloaj. Jugoslavenska
buroazija bila je u tome pitanju jedinstvena. Ve u
toku 1919. godine seljatvo je potezima vlade i k ra lja
udaljeno od radnike klase, a time je i jugoslavenska
socijalistika revolucija dovedena u pitanje.
U socijalnoj strukturi jugoslavenskog sela, a po
sebno u krajevim a u kojim a se ja vilo snano nacional
no pitanje, preovladavao je sitni i srednji seljak, a ma
nje bezemlja. Takva socijalna struktura, ojaana i
djelominom izvedbom agrarne reforme, stvorila je
ja k sloj sitnog i srednjeg seljatva, vrlo znaajnog u
eventualnom procesu izvoenja socijalistike revoluci
je u naoj zemlji. Jo 1931. godine u naoj zemlji ima:
33,8% gospodarstava ispod 2 ha zemlje ili 6,5% od ukupne obradive zemlje; 34% od 2-5 ha ili 21,5% ukup
14
B. Stojsavljevi,
1952. str. 36.
Seljatvo Jugoslavije
(1918 1941), Zagreb
28
ne obradive povrine; 29,3% od 5-20 ha ili 49,3% ukup

ne obradive zemlje i 2,5% od 20-50 ha zemlje ili 13%
od ukupne obradive zemlje." Ekonomsko-socijalni zah
tjevi sitnih i srednjih seljaka usm jereni su na dobiva
nje vie zemlje, a bezemljaa u pravcu dobivanja vla
stite zemlje. U najb urnijim godinama poslije prvog
svjetskog rata malo je takvih zahtjeva koji idu na p ret
v aranje velikih zem ljinih posjeda u kolektivno vlas
nitvo seljaka, a k je i jugoslavenska buroazija mo
rala odustati od stvaranja daleko vie velikih p oljop ri
vrednih dobara, u sitnjavaju i ih radi zaustavljanja se
lja kih pokreta. Latentna p olitika kriza prve jugosla
venske dravne zajednice i nesposobnost jugoslaven
ske buroazije da izvede zemlju iz zaostalosti onemo
guile su razvitak modernog kapitalizm a u p oljopriv
redi, a tim e i bru socijalnu diferencijaciju jugoslaven
skog sela. U cijelom periodu izmeu dva svjetska rata
jugoslavenska drava ostala je zemlja sitnih i srednjih
seljaka, slabe industrije i m alobrojne radnike klase i
nacionalnih buroazija, s apsolutnim pom anjkanjem
sposobnosti djelovanja na jugoslavenskom planu. M a
lo je bilo uvjeta da se prva jugoslavenska dravna za
jednica razvije u jedinstvenu ekonomsko-socijalnu i po
litiku cjelinu.
Osnivaki kongres SRPJ (K)

Ko liko su osnivai komunistikog dijela jugosla
venskog radnikog pokreta bili u to vrijem e u stanju
procijeniti mogunosti afirm acije pokreta, n ajrjei
tije govore dokumenti Osnivakog kongresa S R P J (K).
_U temeljnom dokumentu Kongresa, Podlozi u je d in je
nja, p ro jiciraju svoje dugorone i kratko rop eîljevc^
m aksim alni i m inim alni program pokreta^JMaksimalnim programbriT) sm atraju izvoenje socijalistike re
M. Mirkovi, Ekonomska historija Jugoslavije, Zagreb 1968, str.

322.
29
volucije i prelazak ...p r iv a tn e svojine nad sredstvi

ma za proizvodnju, zemljita, rudnika, sirovina, alata,
maina, saobraajnih sredstava u drutvenu svoji
nu ... . Meutim, bitka za socijalizam ... moe biti
delo samo radnike klase, je r sve druge klase, pored
toga to im se interesi kose, stoje na stanovitu p ri
vatne svojine nad sredstvima za proizvodnju i imaju
zajedniki cilj da odre osnove dananjeg drutva.
Prem a tome, K ongres se zalae za izvoenje socijali
stike revolucije s isto klasnih pozicija, to je bio ne
izvediv zadatak s obzirom na socijalnu strukturu ju
goslavenskog drutva toga vremena. Tim zakljukom
Kongresa preko 80% stanovnitva Kraljevine S H S nije
smatrano saveznicima radnike klase u borbi za soci
jalizam. Takav stav imao je zato tee posljedice to su
uesnici K ongresa smatrali da je ... uao (je) meu
narodni kapitalizam u zavrnu fazu. Klasne
borbe
proletarijata i buroazije razvijaju se u velike socijal
ne revolucije. Time su stvoreni uslovi za ostvarenje
komunistike privrede prenoenjem sviju sredstava za
proizvodnju u ruke drutvene celine.17 Pledirajui za
izvoenje takve socijalne revolucije iz koje e izrasti
novi organi vlasti, radniki, seljaki i vojniki sovje
ti, Kongres jedine saveznike industrijskog proletarija
ta u izvoenju socijalistike revolucije vidi u seoskom
proletarijatu. K ongres prihvaa sovjetski put borbe za
socijalizam oruanom revolucijom, stoga S R P J (K ) pri
stupa Kom unistikoj intem acionali ... sa onim rad
nikim partijam a koje stoje na temelju nepomirljive
i nekompromisne klasne borbe proletarijata s ciljem :
da se uniti kapitalizam i ostvari komunistiko dru
tvo. Tim zakljukom Kongresa stala je S R P J (K ) uz
bok najprogresivnijim radnikim partijam a svijeta to
ga vremena. Ipak, socijaldemokratsko teorijsko nasli16
Podloga ujedinjenja, Kongres ujedinjenja. Prvi kongres KPJ.
Istorijski arhiv Komunistike partije Jugoslavije, tom II, (dalje:
IA II) Istorijsko odeljenje CK KPJ, Beograd 1949, str. 11.
17
30
jede i pom anjkanje uvida u Lenjimov koncept izvedbe

socijalistike revolucije u vienacionalnoj i agrarnoj
sredini, sprijeili su P a rtiju da ve tada uoi najrele
vantn ije probleme jugoslavenske socijalistike revolu
cije.
Podravajui ocjenu Prvog kongresa Kom interne
da je stvaranje
jugoslavenske
dravne zajednice
. . . rezultat velikih ratova u E v ro p i i na B a lk a n u ... ,
Osnivakom kongresu S R P J (K ) ne smeta injenica to
je nae dravno ujed injenje izvreno u smislu stvara
n ja jedne nacionalne drave. Sm eta im samo injeni
ca to do ujed injenja nije dolo revolucionarnom ak
cijom sirom anih masa. Za n jih je i jugoslavenska
buroazija ekonomski i p olitiki jedinstvena klasa, ko
ja u slubi sila Antante zaokruuje Sovjetsku Rusiju,
... pretvarajui nae oblasti u bazu za borbu protiv
revolucije.1* K ongres nae Partije ve u poetku potcjen ju je snage onih graanskih stranaka koje e up
ravo na nacionalnom i seljakom pitan ju graditi poli
tiki kapital. Jugoslavenski kom unisti krivo su proci
je n ili odnos snaga unutar jugoslavenske buroazije,
koja je samo u odnosu na revolucionarni dio jugosla
venskog radnikog pokreta nalazila zajednika rjee
nja. Stoga je ispravan zakljuak K ongresa da je rad
nika klasa K ra lje v in e S H S . . . prinuena (je) da se
vre grupie u jedan ekonomsko-politiki pokret, je r
se samo tako moe odbraniti od punog klasnog porob
ljavanja, s jedne strane, a s druge strane osposobiti da
poe u susret velikim svetskim dogaajima. Neospor
no je tono da je jugoslavenska socijalistika revolu
cija morala b iti koncipirana na ideji jedinstva jugo
slavenske radnike klase, je r je samo tako mogla i ra
unati na konaan uspjeh. M eutim , s obzirom na kon
kretnu drutveno-ekonomsku i meunacionalnu situa
ciju u naoj zemlji, jugoslavenska radnika klasa koju
vode kom unisti nije mogla raunati na uspjean zavr
18
Izvor isti. str. 13
Vrijem e iste klasne borbe
31
etak svoje borbe ovakvim pristupom nacionalnom i

sel j akoan_pitan j u .
' M inim alni prograrn^ SR PJ (K ) odraava i nerazumi
jevanje sutine' moguih ekonomsko-socijalnih i poli
tikih prom jena u naoj zemlji. Zahtijevajui uvoe
nje republikanskog ureenja nae zemlje, Kongres
prihvaa nacionalni unitarizam i zato trai da naa dr
ava bude ... ( J) jedna nacionalna drava sa naji
rom samoupravom oblasti, okruga i optina.1 K asni
ja zbivanja u komunistikom dijelu jugoslavenskog
radnikog pokreta potvruju da je veina komunisti
ke jezgre u S R P J (K ) ve tada bila svjesna postojanja
triju nacija u naoj zemlji. Razlog koji ih je tada, a i
nekoliko godina kasnije, ponukao da se u odnosu na
srpsku, hrvatsku i slovensku naciju ponaaju unitari
stiki, lei u injenici to su u mogunosti priznavanja
vie jugoslavenskih nacija vidjeli opasnost razbijanja
jedinstva jugoslavenskog radnikog pokreta i klase u
cjelini. U nitaristiki pristup jugoslavenskim nacija
ma shvatili su najboljim rjeenjem za jugoslavensku
radniku klasu, koja se u to vrijem e uistinu vrlo pos
tupno privikavala na nove dravnopravne i politike
uvjete djelovanja. Vjerujem o da su i potekoe s re
formistima na podruju Hrvatske i Slovenije toga vre
mena pridonijele shvaanju unitarizma kao znaajnog
faktora u procesu asim ilacije niza nacionalnih radni
kih pokreta u jedinstveni opejugoslavenski. Prihva
anju unitaristike koncepcije jugoslavenskih komu
nista pridonijela je i socijaldemokratska tradicija do
1. prosinca 1918. godine, koja je takoer gajila iluzije
o etnikom jedinstvu Junih Slavena kao pretpostavke
klasnom jedinstvu junoslavenskog proletarijata. To
potvruje i odnos Osnivakog kongresa S R P J (K ) pre
ma nacionalnim manjinama. N jihov neravnopravni po
loaj u naoj zemlji odmah je uoen i za njih se trai
... potpuna pravna i politika je d n ak o st....
19
32
B itk a za stvaranje jedinstvenog jugoslavenskog

radnikog pokreta m anifestira se rasputanjem svih
dotada postojeih radnikih p artija na prostoru K r a
ljevine S H S radi stvaranja jedne jedinstvene proleter
ske partije, a ne saveza partija. Iz pristupa jugosla
venskom nacionalnom pitan ju proiziao je i organi
zacijski princip S R P J (K ), koji se ne m ijenja sve do
1937. godine.
Zbog akcije vlade i regenta oko rjeavanja agrar
nih odnosa u K ra lje v in i S H S , K ongres S R P J (K ) po
svetio je i tome pitan ju zasebnu rezoluciju. Polazei od
teze da feudalni ostaci usporavaju razvitak kapitaliz
ma, radnike klase i njene borbe za socijalizam, K o n
gres zahtijeva . . . korenito uklanjanje svih jo posto
jeih feudalnih ostataka.20 Traei . . .p u n u i defini
tivnu e ksp rop rijaciju i poslednjih ostataka feudaliz
ma ... , R e zo lu c ija istie da ... proletarijat ne priz
naje feudalnim posednicima prava ni na kakvu nakna
du.21 P ri tome se upozorava da bivi km etovi i kolo
nisti koji dobiju zemlju bivih feudalaca nee b ili
u mogunosti razvijati racionalnu poljoprivrednu pro
izvodnju. Zato se u R e zo lu c iji zahtijeva da im dra
va omogui dobijanje besplatnog poljoprivrednog in
ventara . . . i sredstva za podizanje kua i p oljopriv
rednih staja. Zahtijeva se podjela i onih veleposjeda
ko ji su feudalnog porijekla ali nisu nastali . . . u pro
cesu kapitalizacije zem ljoradnje i grupisanjem sitnih
parcela proletarizovanih seljaka ... . U R ezo lu c iji se
odbija mogunost zadravanja nasljednoga zakupa na
zemlju sm atrajui tu instituciju vlasnitva pokuajem
ouvanja prava bivih feudalaca. Iz citiranog dijela
R e zo lu c ije stjee se dojam da je K ongres prihvatio
mogunost individualne obrade zemlje, prvenstveno
sitnog seljaka. to se tie velikih posjeda koji bi doli
pod udar agrarne reforme, u R e zo lu c iji se zahtijeva da
20
Rezolucija o agrarnom pitanju, IA II, n. dj., str. 21.
21
33
se cijeli . . . posao oko podele i organizacije rada na

veleposedima poverava seljakim veima koja obra
zuju svi oni koji na tim im anjim a faktiki rade. Pre
ma tome, drugi oblik proizvodnje u poljoprivredi imao
bi kolektivni karakter, s tim da se u R ezo lu ciji ne pre
cizira ije bi vlasnitvo bila zemlja u prvom i u dru
gom sluaju. To je bio nesumnjivo najvei propust
K ongresa s obzirom na tadanja kretanja na jugosla
venskom selu i akcije jugoslavenske buroazije oko iz
voenja agrarne reforme.
Pravilno ocjenjujui da do stapanja radnika i se
ljaka u jednu klasu ne moe doi u uvjetim a kada se
ljak ima privatnu zemljinu svojinu, u R ezo lu ciji se
istie potreba povezivanja industrijskog i agrarnog
proletarijata u jedinstveni front protiv seoske i grad
ske buroazije. Rad i okupljanja seoskog proletarijata
oko S R P J (K ) zahtijeva se stvaranje partijskih i sindi
kalnih organizacija na selu. U cilju okupljanja seosko
ga proletarijata oko Partije ide se . . . u borbu protiv
kapitalizma i za ostvarenje socijalizma. Bez obzira
na injenicu to se istie potreba izuavanja problema
jugoslavenskog sela i odnosa u njemu, u R ezo lu ciji je
prisutna velika rezerviranost S R P J (K ) prema sitnim
i srednjim seljacima, k o ji su b ili najb rojnija i politi
ki najrelevantnija snaga jugoslavenskog sela toga vre
mena. Sam o nekoliko godina kasnije jugoslavenski ko
munisti postat e svjesni te injenice. Tada, u travnju
1919. godine, zastupali su tezu iste klasne borbe vezu
jui perspektivu izvoenja jugoslavenske proleterske
revolucije za m alobrojnu i nejedinstvenu radniku kla
su, kao i za seoski proletarijat, koji brojem i uticajem
tada nije znaio mnogo u politikim previranjim a ju
goslavenskog sela i poljoprivrede u cjelini.
Negiranjem postojanja nacionalnog pitanja, zapo
stavljanjem uloge sitnog i srednjeg seljaka u politi
kom ivotu zemlje, kao i sasvim nedoreenim odno
som prema zemljinom vlasnitvu Osnivaki kongres
S R P J( K ) otvara etapu dugogodinje borbe jugoslavens
kih komunista za afirm aciju pokreta u irokim sloje
34
vim a jugoslavenskog drutva, koje nije imalo uvjeta

za izvoenje iste proleterske revolucije.
Proglas Kominterne balkanskim komunistima u

oujku 1920. godine
K o lik o je Kom interna uistinu bila upoznata sa si
tuacijom u naoj zem lji i problemom odnosa revolu
cionarnog d ijela jugoslavenskog radnikog
pokreta
prem a dravnopravnom aspektu rjeenja jugoslavens
kog nacionalnog pitanja, potvruje i Proglas Ko m in
terne balkanskih kom unistikih p artija od 5. oujka
1920.
godine. Gotovo godinu dana nakon Osnivakog
kongresa S R P J (K ) K om interna se toj p artiji obraa
kao K om unistikoj p artiji Srb ije , a ulazak S R P J (K ) u
K o m inlernu naziva slubenim p rikljuenjem . . . srp
ske Socijaldem okratske radnike p artije Treoj intern a c io n a li... . Iz naina izvrenog dravnog ujedinje
nja u K ra lje v in u S H S Ko m interna izvlai naziv jugosla
venske drave i p artije u ijem k rilu djeluju jugosla
venski komunisti. O cjenjujui da tadanja kretanja
u Sovjetskoj R u siji i kapitalistikim dravama zapad
ne Evro p e . . . daju proleterskom kom unistikom po
kretu na Balkanskom e poluotoku novi poticaj,
u
Proglasu se upozorava da misao o pobjedi proleterske
revolucije treba . . . duboko usaditi, ne samo u svijest
proletarijata, ve i radnog seljatva balkanskih naro
da. Odbacujui tezu da ekonomski razvitak balkanskih
zemalja ne prua uvjete podizanju proleterske revolu
cije, naglaava se da . .. radne mase balkanskih i
podunavskih zemalja nem aju drugog izlaza iz nastalog
An das Proletariat der Balkan und Donaulander, an die Kommunistischen Parteien Bulgariens, Rumaniens, Serbiens und
der Tiirkei, Manifest. Richtlinien, Beschluse der ersten Kongresses, Aufrufe und offene Schreiben des Exekutivkomitess bis
zum zweiten Kongress, Hamburg 1920, Feltrinelli reprint, (dalje:
FRJ. 229. Dokumenti FR izdanja nalaze se u Sveuilinoj biblio
teci u Zagrebu (dalje: SB).
35
tekog poloaja, do proleterske revolucije.a Ve se

tada upozoravaju balkanske komunistike partije da
govaraju interesim a p role te rskih m asa sviju zemalja,
meu njim a i onima u balkanskim i p od u n a v sk im ze
mljama. O cjenjujui B alkanski poluotok stjecitem
interesa velikih sila, to se manifestiralo i u toku prvog
svjetskog rata, u Proglasu se njegovi rezultati svode
na ogromna teritorijalna proirenja Rum unije, Srb ije
i Grke kao cijene koja im je od strane Antante plae
na za uee na njezinoj strani u toku rata. Zastupaju
i tezu da je stvaranje prve jugoslavenske dravne za
jednice iskljuivi rezultat zainteresiranosti sila Antan
te za stvaranje velike Srbije, Kom interna upozorava da
je postojei ekonomski i politiki poloaj balkanskih
naroda daleko tei nego prije prvog svjetskog rata. Taj
poloaj . . . jo vie zaplie nacionalni problem na B a l
kanskom poluotoku nego to je to ranije bio sluaj/4
Po njezinoj ocjeni (P) pod vladavinu pobjednika dolo
je daleko vie elemenata strane nacionalnosti. Kako
se u navedenim dravama provodi politika nacionalnog
ugnjetavanja, . . . politika nezasitnog m ilitarizm a po
buuje jo veu elju za osloboenjem. Borba za oslo
boenje uzima jo vei opseg.
Takva situacija odraava se i na politike odnose
u proirenoj Srb iji. K o je su te nacije koje po ocjeni
Kom interne iz oujka 1920. godine trae svoje nacio
nalno osloboenje? Ko liko je Kom interna bila upu
ena u nacionalni sastav Kraljevine S H S potvruje nje
zino uvjerenje da se (P) protiv vladavine srpske
birokratske veleposjednike oligarhije podiu (se)
kako makedonski Bugari, tako i Albanci, Crno
gorci, H rvati i Bosanci. Iz citiranog dijela Pro
glasa uoljivo je da Kom interna ne priznaje po
stojanje makedonske nacije, ali zato uoava alban23
Izvor istr, str. 230.
24
sko, crnogorsko i hrvatsko nacionalno pitanje. Is

to tako ona pravilno uoava problem politikog polo
aja te rito rija Bosne i Hercegovine u ok virim a K ra lje
vine S H S , iako uslijed nacionalne isprem ijeanosti to
ga d ijela nae zemlje njegovo stanovnitvo naziva B o
sancima. Sto se u Proglasu ne navodi i slovensko na
cionalno pitanje, m iljenja smo da je to bilo iz razlo
ga nepoznavanja nacionalnog sastava nae zemlje i po
loaja Slovenaca u njoj. Ko m interna vje ru je da (S)
samo pobjeda proleterske diktature moe ujediniti sve
narodne mase u Federativnoj socijalistikoj balkanskoj
(ili balkansko-podunavskoj) sovjetsko j r epublici, oslo
boditi ih kako od veleposjedniko-kapitalitikog izrab
ljiv an ja njihove vlastite i strane buroazije, tako i od
kolonijalne porobljenosti i nacionalnih svaa.25 Ta
kav pristup rjeavanju m eunacionalnih odnosa unu
tar prve jugoslavenske dravne zajednice proizlazi iz
njezina uvjerenja da se kod nas prvenstveno radi o
kolonijalnom p itan ju^tj^ o^ odnosu K raljevin e S rb ije
kao okupatora iJto lo n izatoraîesrpTih nacija, koje su
se voljom v eljk ih sila nale u ok virim a proirene S r b ije, Iz takvog pristupa proizlazi i njezino zanem ariva
nje budunosti srpskog naroda u buduoj balkanskoj
federaciji kao naroda koji, s obzirom na svoj poloaj
u K ra lje v in i S H S , ima ulogu kolonizatora i, prema to
me, ne eli tu i takvu dravu dezintegrirati. Takav od
nos prema problemu budunosti srpskog naroda u
jugoslavenskoj dravi dugo se zadrao u pristupu K o
minterne jugoslavenskom nacionalnom pitanju, dotle
dokle je to pitanje tretirala kao sredstvo revolucioniranja masa, a ne kao sastavni dio jugoslavenske prole
terske revolucije. Takav stav Kom interne odrazio se i
na kom unistiki dio jugoslavenskog radnikog pokreta
u nekim periodima njegovog razvitka. Meunacionalni
odnosi u prvoj jugoslavenskoj dravnoj zajednici dugo
se nisu tretirali kao niz nacionalnih pitanja, pa tako ni
srpskoga, ni nacija i nacionalnih manjina koje su e
ljele zajedniku dravu i u njoj vidjele perspektivu
25
37
svog daljnjeg razvitka. Prem a tome, jugoslavensko na

cionalno pitanje nije bilo kolonijalno pitanje, ve pi
tanje oblika i naina ujedinjavanja, koje nije bilo sa
mo nacionalno ve u isto vrijem e i klasno pitanje jugo
slavenskog proletarijata. Proi e godine dok to Komintema shvati, a to je daleko znaajnije, dok to shvati
i jugoslavenski komunistiki pokret.
Drugi znaajni faktor razum ijevanja pristupa K o
minterne jugoslavenskom nacionalnom pitanju je na
in izvoenja nacionalnog osloboenja naih naroda.
Po njenom m iljenju, ono je mogue samo u suradnji
svih balkanskih komunistikih partija, radnike klase
balkanskih naroda, kao koordinirane akcije u provedbi
proleterske revolucije na Balkanu.
Trei znaajni faktor je odnos K o m interne prema
seljakom p itanjiL Bogato iskustvo sovjetske revoluci
je upozoravalo je balkanske komunistike partije
. . . da osim radnikih masa treba privui u komunis
tiki pokret iroke mase radnog seljatva (ist. u orig.,
prim., G. V.), siromane seljake i srednji stale.26 Za
razliku od S R P J (K ), ona frontu radnike klase proiru
je i na sloj sitnog seljatva, to je bio znaajan faktor u
odvijanju revolucionarnih prom jena nae zemlje. Za
to se u Proglasu i upozorava da (P) pobjeda i uvri
vanje sovjetske moi u Rum unjskoj, Bugarskoj, S rb i
ji, Grkoj i Turskoj i u svim balkanskim zemljama ovisit e o sposobnosti komunista, o utjecaju komunis
tike partije da se proiri u seljakim masama. Po
ocjeni Kominterne, ... mrnja bosanskih i hrvatskih
seljaka prema turskim veleposjednicima, koji su za
drali vlast koju su im ali i pod Habsburgovcima, uvla
enje siromanih bugarskih, makedonskih i trakijskih
seljaka u komunistiku partiju, odluit e o pobjedi
proletarijata na Balkanu. Da bi se takva pobjeda i ouvala, u Proglasu se istie potreba stvaranja istinskih
komunistikih partija koje e u svojim zemljama uis-
3g
tinu zastupati . . . organiziranu vo lju proletarijata i

kada kom unistike p artije sviju balkanskih i podunav
skih zem alja budu stvorile je d in s tv e n i revolucionarni
fr o n t (ist. u orig., prim ., G. V.).
Drugi kongres SRPJ (K) y

K o lik o su gledita Kom interne utjecala na korekci
ju stavova S R P J ( K ) u pristupu nacionalnom, seljakom
i agrarnom pitanju, najbolje pokazuju odluke njezina
Drugog kongresa, odranoga u V uk ovaru lip n ja 1920.
godine. Pod snanim utjecajem tada vaeih ocjena
Kom interne, K o n g res polazi od teze da se (I) im peri
ja listik i rat (se) pretvorio u socijalni rat Zatim sli
jed i i bolje objanjenje, koje glasi: Nova epoha je do
la, epoha raspadanja kapitalizm a, njegovog unutranjeg
kraha, epoha svetske proleterske revolucije.2* Jugosla
venski kom unisti su svjesni injenice da nacionalno i
kolonijalno pitanje igraju znaajnu ulogu u revolucioniran ju p rilik a u svijetu. Svje sn i su nemira po koloni
jam a i vrenja meu potitenim narodim a. Drugo je
pitanje da li su b ili spremni jedno od tih pitan ja uoi
ti i na prostoru K ra lje v in e S H S . Uzim ajui ovakvu
ocjenu kretanja svjetske proleterske revolucije . . . za
polaznu taku svoje borbe, veina delegata K ongresa
zastupa tezu o mogunosti likvid acije kapitalizm a u
suvrem enim uvjetim a oruanim sredstvima. Uzim ajui
sovjetski model drave kao jed ini mogui oblik organi
zacije vlasti p roletarijata, delegati K o n g r e s a vide ko
nano rjeenje poloaja p roletarijata u_stvaranju so
v jetskih republika. U takvoj proleterskoj dravi Kongres predvia . . . to veu centralizaciju sredstava za
proizvodnju i da izvede upravu nad celokupnom proiz
Program Komunistike partije Jugoslavije, II (Vukovarski) kon

gres KPJ, IA II, n. dj., str. 30.
28
39
vodnjom po jedinstvenom planu. Meu prvim m jera

ma socijalizacije proizvodnje
K ongres predvia
. .. socijalizaciju velikih poseda, dok se za sitne pos
jede ne predvia eksproprijacija. To se obrazlae ova
ko: . . . sitni sopstvenici koji ne eksploatiu tui rad
i vre koristan drutveni posao nee biti predmet na
silne eksproprijacije. S itn i seljak, toliko bitan za iz
voenje nacionalnog i socijalnog osloboenja na jugo
slavenskom prostoru, predvien je za postupno uvlae
nje u organizacije kolektivnog rada u poljoprivredi,
. . . gde e se prim erom i praksom uveriti u koristi no
vog drutvenog poretka. Drugi kongres jugoslavenskih
komunista bio je nesumnjivo daleko konkretniji u pris
tupu agrarnom pitanju. On se prema sitnom seljatvu
odnosi mnogo realnije, predviajui ouvanje njego
vog vlasnitva. Ip ak se bavio iskljuivo problemom
njegove neutralizacije u sluaju sukoba buroazije i
proletarijata. Zato ga i ne predvia kao direktnog su
dionika u izvoenju socijalistike revolucije, oslanjaju
i se iskljuivo na seoski i gradski proletarijat.
Nita novo nije reeno ni o nacionalnom pitanju.
Branei'koncept centralistike drave jedne nacije, ve
ina delegata Kongresa izjasnila se za stvaranje so
vjetske republike Jugoslavije kao prelaznog oblika iz
kapitalizma u socijalizam, koja e stupiti u . .. brats
ki savez sa svima susednim narodima radi vaspostavljanja sovjetske federacije balkansko-podunavskih ze
malja, koja e biti sastavni deo meunarodne federa
cije sovjetskih republika.34 Prihvaajui na taj nain
zahtjev Kom interne da se jugoslavenska proleterska re
volucija izvodi u savezu s balkanskim narodima, K o n
gres je sudbinu jugoslavenske revolucije ve 1920. go
dine vezao za perspektivu podizanja i izvoenja socija
listike revolucije na cijelom Balkanu. Proi e godine
dok jugoslavenski komunisti shvate mogunost izvo29
30
40
enja samostalne revolucije, potujui realne m euna

rodne, a posebno balkanske uvjete. Da bi b ili sposobni
za takav veliki potez, trebali su izm ijeniti i svoj odnos
prem a nacionalnom i seljakom pitanju.
Ne moe se tv rd iti da jugoslavenski komunisti ni
su uoili sukobe meu plemenskim buroazijama.
Drugo je pitanje da li su sm atrali jednim od zadataka
budue jugoslavenske proleterske revolucije da preuz
me rjeavanje i tih problema. K ongres uoava .. na
cionalne i p okrajinske raspre . . . , ali ne sm atra po
trebnim izvriti analizu njihove pojave i mogunost po
vezivanja s ekonomsko-socijalnim ciljevim a proleterske
revolucije.31 Za razliku od nacionalnog i seljakog pita
nja, K o n g res je agrarno pitan je shvatio i kao pitanje
jugoslavenskog proletarijata, s tim da ga u to vrijem e
ne povezuje ni sa seljakim ni s nacionalnim pitanjem.
K a sn iji razvitak jasno pokazuje da samo agrarno p ita
nje nije bilo dovoljno u borbi za seljake mase. Iz
navedenih razloga nije tana ni tvrdnja K ongresa da su
sve graanske partije . . . izgubile poverenje toga na
roda.32 Jed an od velikih propusta jugoslavenskih ko
m unista toga vrem ena bilo je izjednaavanje mjesta i
uloge svih nacionalnih buroazija u p olitikom ivotu
zemlje, to je p ridonijelo brem i efikasnijem ubaci
v anju graanskih stranaka, prvenstveno iz redova ug
njetenih nacija, u seljake mase. Dok se proces p ri
bliavanja graanskih stranaka i seljatva dalje odvi
jao, K ongres je uporno tvrdio da je jedno od osnovnih
obiljeja tadanjeg politikog razvitka nae zemlje
. . . sve jae oitovanje jedne prave revolucionarne si
tuacije ... . K o liko je tadanja politika situacija u na
oj zem lji im ala elemenata revolucionarnosti masa,
teko je rei ukoliko pod pojm om revolucionarnosti
shvatim o samo zahtjeve za ruenjem postojeih dru
Politika situacija i zadaci Komunistike partije Jugoslavije, iz

vor isti, str. 39.
32
tveno-ekonomskih osnova kapitalizma. Meutim, tada

nja kretanja u redovima nesrpskih nacija, bilo na pla
nu nacionalnog ili agrarnog pitanja, mogla su biti ele
ment njihovog revolucioniranja da su ih jugoslavenski
komunisti shvatili kao sastavni dio svoje klasne borbe.
Kako to nisu uinili, nacionalni pokreti masa ve su
krajem 1920. godine svedeni pod kontrolu graanskih
stranaka, a time su prestali biti aktualni za socijalisti
ki preobraaj drutva.
Iako Kongres trai iroku propagandu komunisti
ke ideologije . . . i u varoi i u selu, kako meu poluproletarijatom, tako i meu sitnim sopstvenicima, koji
sami obrauju svoju zemlju i niiju radnu snagu ne eksploatiu ..., oito ponueni program Drugog kongre
sa S R P J (K ) nije bio dovoljan za afirm aciju pokreta
u jugoslavenskom selu i u redovima nacionalno ugnje
tenih naroda/3 Nacionalni moment je potisnuo socijal
ni, a toga naa Partija tada nije bila svjesna. To potvr
uje i njezina odluka da ostaje i dalje ... na braniku
ideje nacionalnog jedinstva i ravnopravnosti sviju na
cionalnosti u zemlji.34 Kada govori o nacionalnostima,
iskljuivo misli na poloaj nacionalnih m anjina u na
oj zemlji.
Drugim oblikom vlasnitva u poljoprivredi K o n
gres smatra velika poljoprivredna dobra u vlasnitvu
drave. Ona bi se form irala od bivih velikih posjeda
privatnih vlasnika i ustupila seljakim vijeim a kao
realizatorima proizvodnje. N a alost, ni u pitanju ko
lektivnog ni u pitanju privatnog vlasnitva nad zem
ljom, K ongres nije razjasnio pitanje minim uma i mak
simuma, to je oteavalo konkretnu borbu jugoslavens
kih komunista na planu agrarnog i seljakog pitanja.
Velikom su se upornou jugoslavenski komunis
ti toga vremena odupirali stvarnosti koju su i sami
33
34
Izvor Isti. str. 42.
42
uoavali. Oni su svjesni injenice da je K raljev in a S H S

... tobo jedna drava, ali u est njenih pokrajina vla
daju est razliitih zakonodavstava. Jugoslavija, prema
tome, ni u kom sluaju nije jedna drava nego konglo
m erat nekoliko dravica, koje nem aju zasad niega za
jednikog osim vojske i policije. Pored svega toga,
oni i dalje brane dravni centralizam i nacionalni uni
tarizam ne postavljajui pitan je uzroka takve unutra
nje rascjepkanosti i nepovezanosti jedne nacije. Za
veinu delegata Drugog kongresa S R P J ( K ) razlozi toj
rascjepkanosti lee u nesposobnosti jugoslavenske bur
oazije da vodi zemlju, klase koja po ocjeni Kongresa
djeluje kao jedinstvena cjelina. Sasvim je razum ljivo
da bi idealni uvjeti podizanja jugoslavenske socijalis
tike revolucije p retpostavljali postojanje jedne nacije,
jedne radnike klase i jedne drave. Meutim , od sve
ga toga im ali su jugoslavenski kom unisti toga vremena
samo jednu dravu, u kojoj su tek trebali izboriti je
dinstvo radnike klase, a nacionalni pluralizam p ri
hvatiti kao injenicu trajnijeg karaktera i bitnu za ju
goslavensku socijalistiku zajednicu.
Promijenjeni uvjeti djelovanja KPJ i prve dileme

Pored svih neospornih uspjeha koje je K P J pos
tigla u opinskim i parlam entarnim izborim a u toku
1920. godine, prisutan je i njezin neuspjeh afirm acije
u redovim a seljatva onih nacija koje su ve imale
afirm irane graanske opozicijske stranke s jako izrae
nim nacionalnim programom. Posebno je ta injenica
bila uoljiva u H rvatsko j, . . . gde je seljatvo gotovo
kompaktno glasalo za Radievu H rvatsku
seljaku
stranku, koja je sakupila 50 mandata." N ajvei uspjeh
Proletarijatu Jugoslavije, izvor isti. str. 55.

36
D. Luka, Radniki pokret u Jugoslaviji i nacionalno pitanje
1918 1941, Institut za savremenu istoriju, Beograd 1972, (da
lje: D. Luka, Radniki pokret. . . ) , str. 63.
43
u redovima ugnjetenih nacija postigla je K P J na po

druju Makedonije.31
Izglasanjem Obznane u prosincu 1920. i Zako
na o zatiti javne bezbednosti i poretka u dravi u
kolovozu 1921. godine objektivno se iz korijena m ije
njaju uvjeti djelovanja komunistikog dijela jugosla
venskog radnikog pokreta. Posebno se m ijenjaju i
prilike u svjetskim relacijam a, koje ve od poetka
1921. godine ukazuju na pad intenziteta revolucionarnih
pokreta i postupno oporavljanje svjetskog kapitalisti
kog poretka. Parola Kom interne o vremenu svjetske re
volucije sve vie gubi svoju realnu podlogu, ega je ve
svjestan i Trei kongres Kominterne, odran krajem
lipnja i poetkom srpnja 1921. godine. Navedeni do
gaaji p risilit e i vodstvo K P J da se ve u toku 1921.
godine dotakne problema seljakih stranaka i meu
nacionalnih sukoba.
Ve Plenum C P V K P J odran u travnju 1921. godi
ne u svojim analizama politike situacije u naoj ze
m lji uzima u obzir nacionalne antagonizme buroazije
i znaenje seljakih stranaka. Iako jo uvijek brani te
zu o prerastanju im perijalistikog rata u graanski,
priznaje i injenicu slabljenja udarne moi svjetske
proleterske fronte, koji fenomeni . . . pokazuju nove
tekoe koje e proleterska revolucija m orati savladati
u procesu njenog kasnijeg razvoja i ona (takva situaci
ja, prim., G. V.) radniku klasu stavlja pred nove kon
kretne probleme u vreme revolucionarnih sukoba.'*
Uzimajui kao kriterij p ri ocjenjivanju ponaanja
svjetske buroazije prema proletarijatu njezin odnos
prema Sovjetskoj Rusiji, Plenum konstatira izvjesno
poputanje kapitalistikih zemalja u odnosu prema
prvoj zemlji socijalizma, to se manifestira u obnovi
37
Isto.
38
Rezolucija o politikoj situaciji. Plenum CPV, Arhiv Instituta za
historiju radnikog pokreta Hrvatske, (dalje: IHRPH) Fond Kl,
1921/4, prijevod s francuskog jezika, str. 2.
44
b ilateralnih ekonom skih odnosa. Takvu momentalnu

meunarodnu situaciju sm atra privrem enom pobjedom
struje kom prom isa u svjetskom kapitalistikom bloku,
koja nee biti duga vijeka i zahtijeva od kom unistikih
p artija d aljn ju priprem u u obrani Sovjetske Rusije od
narednog napada svjetske kontrarevolucije. U blok
kontrarevolucije ubraja se i naa zemlja, u iju p ri
prem nu kam panju spada donoenje Obznane kao
akta uperenog i p rotiv Sovjetske R u sije i jugoslavens
kog radnikog i kom unistikog pokreta. K a o jedan u
nizu razloga ko ji su potakli jugoslavensku buroaziju
na donoenje Obznane navodi se . . . ojaani nacio
nalni antagonizam i tenja ka hegemoniji veliko-srpske buroazije s jedne strane i tenja ka nezavisnosti
hrvatske i slovenake sitne buroazije i seljaka s druge
s tra n e ... ." Svoenje problem a nacionalistikih za
htjeva na pokrete sitne buroazije i seljatva oito po
kazuje nerazum ijevanje od strane tadanjeg vodstva
kom unistikog pokreta nacionalnog pitanja i ponaanja
pojedinih klasa u redovima ugnjetenih nacija. U R ezo
lu ciji se konstatira kao negativna injenica nemo ju
goslavenske buroazije . . . da rei njene osnovne istorijske zadatke: realizaciju njenog nacionalnog jedins
tva.40 Po ocjeni uesnika Plenum a, postojee drutveno-ekonomsko i p olitiko stanje u naoj zemlji poka
zuje . . . ne samo da smo danas jo udaljen i i od kon
solidacije ekonomskog ivota, nego da smo istovreme
no mnogo ud aljeniji od realizacije nacionalnog jedins
tva. N acionalni antagonizmi u Jugoslaviji, naroito fa
talni konflikt izmeu srpske s jedne i hrvatske i slove
nake buroazije s druge strane, su danas zaotreniji
no ikad. Svodei na taj nain meunacionalne sukobe
na konflikte unutar jugoslavenske buroazije triju ple
mena, koji ugroavaju proces objedinjavanja jugosla
venskog radnikog pokreta, P lenum C P V K P J svodi me39
Izvor isti, str. 4.
40
Izvor isti. str. 5.
45
unacionalne sukobe na problem koji se odvija isklju

ivo unutar graanske klase. U pristupu pokretima se
ljatva identificira se iskljuivo agrarno pitanje, koje
je u svakom sluaju centralno pitanje seljatva nae
zemlje toga vremena, ali ne i jedino. Iako tadanji raz
vitak seljakih partija u naoj zemlji ne pokazuje ten
dencije njihovog unutranjeg raslojavanja, Plenum
pokuava problem utjecaja tih p artija rijeiti osloncem
na njihova tzv. lijeva krila, koja bi inila seljaku opo
ziciju . . . i da je upotrebi, sa taktike take gledita,
u svojoj borbi protiv reakcije monarho-kapitalistike
klike/' Citirani zakljuak Plenum a najbolje ilustrira
pristup K P J seljakom i nacionalnom pitanju. Oba za
njega ne postoje, postoji samo bitka seljatva za ze
mlju, koju treba privremeno podravati kao pomagaa
u borbi za ruenje kapitalizma. U to vrijem e bilo je
sasvim nerealno oekivati fprm iranje jedinstvenog
fronta jugoslavenskog seljatva protiv kapitalistike
eksploatacije, a da se u isto vrijem e ne pokrene i pita
nje rjeavanja meunacionalnih odnosa. Jedinstveni
front radnika i seljaka iskljuivo temeljen na ekonomsko-socijalnim ciljevim a proleterske revolucije, bio je
u jugoslavenskim uvjetim a toga vremena neizvediv.
Stoga je ostao bez odjeka zahtjev Plenum a da se uz po
mo revolucionarnih dijelova seljakih stranaka u na
oj zemlji vodi bitka protiv seljakih iluzija ... o buroaskoj dem okratiji i njegovim nacionalno-separatistikim tendencijama. B itk u za nacionalno osloboenje
svoditi u tim uvjetim a na separatistike tendenoije zna
ilo je izgubiti bitku u narodu, a ne samo unutar jedne
klase i drutvenog sloja. To je bila vrlo opasna i kraj
nje oportunistika politika tadanjeg vodstva pokreta,
koja, osim registracije postojanja separatistikih ten
dencija i slabljenja nacionalnog jedinstva zemlje, nita
bitno novo ne daje svojim pristupom seljakom i naci
onalnom pitanju.
Iz navedenih razloga, sadraj strategije i taktike
41
Izvor isti. str. 6.
40
K P J ne doivljava bitne prom jene u pristupu navede

nim problem im a. Oni se ap solviraju zahtjevom da ju
goslavenski kom unisti m o raju podravati . . . prole
terske revolucionarne tendencije i polu-proleterske u
seljakim pokretim a.41
M eutim , neki kasniji arh ivski izvori d aju naslu
titi da se ve 1921. godine ja vio pokuaj izrade nacional
nog i agrarnog program a K P J ko ji bi uvaavao objek
tivne p olitike i ekonomsko-socijalne p rilike u naoj
zemlji. Tad anji lan rukovodstva ilegalne P a rtije u ze
m lji pok. Moa Pijad e tvrdio je da je ve poetkom
1921.
godine izradio T eze o nacionalnom p ita n ju i da je
zahtijevao i izradu agrarnog programa. Meutim , po
njegovom m iljenju, taj se pokuaj izjalovio interven
cijom S. M arkovia, k o ji je odbio takvu problem atiku
staviti na dnevni red p artijskih plenuma.41 Iz navedenih
razloga, dio ilegalnog p artijskog vodstva u zem lji isko
ristio je njegovo odsustvo i na Drugom plenumu C P V
K P J , odranom 2. i 3. lip n ja 1921. godine, prihvaa od
luke Druge konferencije Balkanske kom unistike fe
deracije, ilegalnog udruenja kom unistikih
p artija
B alkana, . . . o stvaranju revolucionarnog proleterskog
i seljakog fronta.44 To su ipak b ili samo p rv i poeci
bitke dijela jugoslavenskih kom unista da u ilegalnim
uvjetim a djelovanja izm ijene odnos K P J prem a nacio
nalnom i seljakom pitanju. anse su im bile daleko
vee, kako zbog tadanje objektivne politike situacije
u svijetu koja sve vie um anjuje anse za brzo izvoe
nje svjetske proleterske revolucije, tako i zbog inje
nice to se u proteklo vrijem e mnogo toga u politikom
ivotu nae zemlje moglo bolje uoiti i ocijeniti. Po
42
43
G. Vlaji, Osma konferencija zagrebakih komunista, kolska
knjiga, Zagreb 1976, (dalje: G. Vlaji, Osma konferencija . . . )
str. 33.
44
Pregled istorije Saveza komunista Jugoslavije, Institut za istoriju radnikog pokreta Jugoslavije, Beograd 1963, str. 75.
Vrijem e iis te klasne borbe
47
etni revolucionarni optimizam postepeno zamjenju

je trezvenije i m irnije ocjenjivanje mogunosti afir
macije u vlastitoj sredini, koja je dnevno K P J nameta
la problem nacionalnog i seljakog pitanja. Osnaeni
kapitalizam u Evropi, na Balkanu i u naoj zemlji,
objektivno je postepeno ali sigurno prisiljavao vodstvo
jugoslavenskog komunistikog pokreta da m ijenja i
usklauje ciljeve proleterske revolucije s potrebama i
tenjama irokih masa jugoslavenskog drutva. Kod to
ga e od velikog znaenja po d alji razvitak K P J biti
sve ee intervencije Kominterne, posebno kada se ra
di o sadraju strategije i taktike pokreta u cjelini.
Kako je taj proces tekao dosta sporo, u listopadu
1921. godine vodstvo K P J sukobe na meunacionalnom
planu jo uvijek ocjenjuje kao rezultat sukoba ple
menskih buroazija i tvrdi da . . . hegemonistika ten
dencija srpske buroazije dolazi do izraaja u centra
listikoj koncepciji dravnog ureenja, kao to je spro
vedena u nametnutom ustavu, dok se partikularistiko-nacionalistika tendencija hrvatskog bloka odraava
u federalistikoj koncepciji dravnog ureenja.45 Ocjenjujui ekonomsku pozadinu sukoba, upozorava da
su . . . srpski kao i hrvatski blok u osnovi (su) kapi
talistiki blokovi sa srpskim, odnosno, hrvatskim fi
nancijskim kapitalom na elu. N jiho v meusobni eko
nomski odnos jest, prema tome, odnos konkurencije.
Ovaj se odnos pokazuje u meusobnoj borbi izmeu
beogradskih i zagrebakih banaka, odnosno beograds
ke i zagrebake burze. Takvim pristupom vodstvo K P J
svelo je problem na sukob interesa unutar graanske
klase triju plemena koji bitno ne utjee na ponaanje
i politiko grupiranje unutar ostalih slojeva i klasa ju
goslavenskog drutva. Prem a tome, nacionalno pitanje
ne postoji, a sukobi koji se ja vlja ju u vidu konkuren
cije dvaju financijskih centara iskljuivo su bitka za
45
Teze o politikoj situaciji i zadacima KPJ, prijevod s njemakog
jezika. Fond Kl 1921, Mikrofilm, (dalje: MF), 46/254, Snimka,
(dalje: SN). str. 80.
R evolucija i nac ifgf
Kp
* s j T 'p )
r*J
48
financijsku prevlast na jugoslavenskom tritu, koja

jugoslavenske komuniste ne treba posebno zanimati.
Ip ak, prve dilem e oko nacionalnog i seljakog pi
tanja teko u tiru put. P rv a konferencija K P J , odrana
u B eu od 3. do 17. srpnja 1922. godine, u R e zo lu c iji o
p o liti k o j s itu a c iji i n a jb liim zadacim a P a rtije prvi
put neto vie kae o tim problemima.
Pokuavajui izvriti analizu razloga donoenja
Obznane, kojom je kom unistiki dio jugoslavenskog
radnikog pokreta baen u ilegalnost, K o n fe ren c ija u
navedenoj R e zo lu c iji pravilno konstatira da je ve u
1920. godini . . . intim nim savezom dvora i srpske bur
oazije stvoren temelj na kome je izgraen itav sis
tem p olitike i socijalne reakcije u Jug oslaviji.46 Iz
takvog saveza proiziao je i . . . prip rem ljeni policijsko-centralistiki ustav, koji je imao s jedne strane da
uvrsti m onarhiju, a s druge da sankcionie hegemonistiku p olitiku srpske buroazije.47 O cjenjujui do
noenje Obznane kao akt zastraivanja i ostalih opo
zicijskih stranaka u K ra lje v in i S H S , u citiranoj R ezo
lu ciji se upozorava da njom e nije postignut eljeni efekat. N aprotiv, po ocjeni delegata K o n feren cije, dolo
je do procesa koncentracije opozicijskih stranaka, po
put H rvatskog bloka, . . . ko ji je prem a vladajuem
reimu zauzeo stav jo rad ikalnije opozicije nego ra
nije.48 Proces grup iranja veine p olitikih p artija H r
vatske toga vrem ena K o n fe ren c ija nije dovoljno sa
vjesno proanalizirala, ve je cjelokupni problem svela
na bitku unutar raznih plemenskih buroazija, koja osim konkurentskih razloga nije nosila druga obiljeja.
M eutim , ocjene mjesta i uloge srpske buroazije
u politikom i ekonomskom ivotu nae zemlje proizla
zile su i iz drugih razloga. Osnovni je bio da je srp
46
Rezolucija o politikoj situaciji i najbliim zadacima
IHRPH, Fond Kl 1922/16, str. 1.
47
48
Izvor isti. str. 7.
Partije,
4g
ska buroazija eksponent francuske antisovjetskc

politike na Balkanu, koja jo j omoguuje da se odri
na vlasti u borbi s ostalim plemenskim buroazijama.
Stjee se dojam da je kritika srpske buroazije od stra
ne K P J prvenstveno proizlazila iz uvjerenja da je sa
vez s Vrangelom . .. signatura politike jugoslavenske
vlade prema Sovjetskoj Rusiji/ Po naem miljenju,
iz navedenog pristupa proizlazi i ocjena K o n feren cije
da hrvatska i slovenska buroazija . . . pokazuju vie
simpatije za englesku orijentaciju u spoljnoj politici
uopte, pa i prema Sovjetskoj Ru siji ... , je r nisu . ..
direktno zainteresovane za politiku ratnih odteta ....
Duboko sumnjamo u mogunost da su hrvatska i slo
venska buroazija toga vremena sklone suradnji s ko
munistikom Sovjetskom Rusijom , a ako su i postojale
takve tendencije, one su imale karakter ucjene srp
ske buroazije, a ne dugorone suradnje s jedinom
komunistikom zemljom svijeta toga vremena. M ilje
nja smo da smo blizu istini kada tvrdimo da su tada
nje ocjene politike situacije u naoj zemlji od strane
vodstva komunistikog pokreta u nas bile prvenstveno
rezultat gledanja Kom interne na Kraljevinu S H S kao
dio evropskog i svjetskog antikomunistikog bloka, a
manje rezultat vlastitih sudova o vlastitoj zemlji i
ciljevim a pokreta u njoj. Pratei sadraj citirane R ezo
lucije uoljivo je preplitanje realnih procjena politi
kog stanja u zemlji i apstraktnih rjeenja koje vodstvo
pokreta unosi u sadraj njegove strategije i taktike.
Tako, npr., u citiranoj R ezoluciji pravilno se uoava
da je Bitno obiljeje dananje politike situacije u Ju
goslaviji (jeste) k ra jn ja zaotrenost izmeu dve velike
buroaske grupe: vladajueg bloka srpskih partija i
opozicionog bldka hrvatskih partija.50 Neosporno je
tona ocjena u R e zoluciji da Vladajui srpski blok
i opozicioni hrvatski blok predstavljaju dve glavne ie
49
Izvor isti, str. 8.
50
Izvor isti, str. 9.
50
politikog ivota Jugoslavije: u jednoj se koncentriu

interesi srpske, u drugoj interesi hrvatske buroazije.
Ip a k je procjena podjele snaga u zemlji oito zanema
rila snagu ostalih nacionalnih buroazija, kao i inje
nicu da sukob nije iskljuivo konkurentska borba dviju
najjaih buroazija, je r se time svodi na isto klasno
pitanje unutar jugoslavenske buroazije, a iskljuuje
se faktor u tjecaja ostalih klasa i drutvenih slojeva.
Takav pristup veine delegata Prve konferencije K P J
nosio je u sebi negaciju postojanja nacionalnog pitanja
u naoj zem lji kao vitalnog politikog problema jugo
slavenske drave toga vremena. Zato se i njegovo posto
ja n je negira i svodi na konkurentsku borbu d viju ple
menskih buroazija, zaostalije srpske i razvijenije
hrvatske. Prva, koristei politiku i vojnu mo, nado
knauje svoju ekonomsku inferiornost pljakanjem
razvijenije hrvatske buroazije. Iako priznaje injenicu
da se takva eksploatacija ne zaustavlja samo na prole
ta rijatu ve se iri i na raun ... buroazije u ranijim
Austrougarskim pokrajinam a ... , u R e zo lu c iji se ne
uvia da bive austro-ugarske pokrajine ne ini samo
hrvatska buroazija, a da upravo iz takvih neravno
pravnih p olitikih odnosa u zem lji izrasta nacionalno
pitanje, na kojem u buroazija nesrpskih nacija gradi
p olitiki kapital i suuje polje d jelovanja radnikom
pokretu u cjelini, a posebno njegovom komunistikom
dijelu. Suprotno tome, oni su m iljenja da je sukob iz
meu hrvatske i srpske buroazije . . . u osnovi klas
nog karaktera iako ga i srpska i hrvatska buroazija, iz
sasvim p o jm ljiv ih razloga-, zaodeva u isto nacionalis
tika ruha.51 Svjesni su injenice da i takva politika
moe im ati uspjeha u irokim masama, ali iz nje ne iz
vlae pouke. N aprotiv, oni uspjehe graanskih opozi
cijskih stranaka u hrvatskom narodu ocjenjuju kao
m anevar buroazije, ko ji je, na alost, . . . donekle
uspeo naroito u H rvatsko j, gdje nacionalizam u rad
nikoj klasi jo nije iezao. Zato je bilo i iluzorno
oekivati pozitivnu realizaciju zakljuka K o n fe ren
51
Vrijem e Ciste klasne borbe
51
cije da K P J . . . energino i odluno pred najirim

masama radnog naroda u varoi i na selu na mnogo
brojnim konkretnim pitanjim a otkriva klasni karakter
duela, koji se pod maskom nacionalizma vodi izmeu
srpskog i hrvatskog bloka. Tono je da je sukob iz
meu tih dviju nacionalnih buroazija imao karakter
bitke za trite i pozicije u politikom ivotu zemlje.
Meutim, teko bi graanske stranke iz redova ugnje
tenih nacija mogle postii onakav politiki uspjeh i afirm aciju, da nacionalno pitanje nisu osjeale najire
mase toga naroda i da nisu svoje glasove dale onoj par
tiji koja je upravo na tome pitanju uspjeno gradila po
litiku afirm aciju u svojoj i izvan redova svoje nacije.
To znai da je nacionalno pitanje postojalo, a kako ju
goslavenski komunisti nisu im ali nacionalnog progra
ma, mase ugnjetenih nacija dale su svoje povjerenje onim strankama koje su to pitanje p rije uoile i ugra
dile u svoje politike programe. Utoliko je K P J bilo
tee njihov autoritet ruiti parolom nacionalnog unita-;
rizma i dravnog centralizma. Nesporno je tono da suj
hrvatska i srpska buroazija jedinstveno istupale kada
se radilo o jugoslavenskom proletarijatu i da su tada
vie nego ikada postupale kao jugoslavenska buroa
zija. Meutim, tada je u pitanju bilo ouvanje klasnih
pozicija u odnosu na proletarijat. U tom sluaju su
sve graanske klase svijeta jedinstvene. Kada je opas
nost od proleterske revolucije u naoj zemlji minula,
kada se drava u meunarodnim odnosima stabilizira
la, nacionalne buroazije su nastavile sa sukobom. Je d
na grupacija je nudila nacionalni unitarizam i dravni
centralizam, a druga priznavala nacije i nudila sloenu
dravu. N i jedna ni druga nisu bile u stanju uistinu ri
jeiti meunacionalne odnose u naoj zemlji, je r ni
jedna od njih nije izlazila izvan okvira klase i nacije
kojoj je pripadala. Proces udaljavanja nacija K o n fe
rencija ocjenjuje negativno. Njegov je rezultat da su
uskoro . . . S rb i i H rvati prestali biti j e d a n (ist. u
orig., prim., G. V.) i postali d v a (ist. u orig., prim.,
G. V.) naroda.
52
O ptuujui srpsku buroaziju zbog profanizacije teorije o narodnom jedinstvu u naoj zemlji, K P J
nudi princip sam oopredjeljenja naroda, kao melod
rjeavanja sporova meu narodim a i krize u zemlji. Na
koga bi se odnosilo sam oopredjeljenje u R e zo lu c iji se
ne precizira. Totalno nerazum ijevanje meunacional
nih odnosa u naoj zem lji v id ljivo je iz ocjene u R e zo
lu ciji da se hipokrizija teorije narodnog jedinstva od
strane srpske buroazije najbolje m anifestira . ..
u p itanju odnosa srpske buroazije prem a Bugarim a.
Pri tome ne misle na Bugare u Bugarskoj ve u M ake
doniji. Za veinu vodstva K P J ne postoji makedonska
nacija ve B u g ari u M akedoniji, koji . . . spadaju u
najpotitenije narode u Jug oslaviji. O cjenjujui, da
su B u g ari u etnikom smislu blii S rb im a nego S lo
vencim a upozoravaju da . . . srpska teorija o jednom
jugoslavenskom narodu nikako ne obuhvata Bugare.
U R e zo lu c iji se priznaje i neravnopravan poloaj Alba
naca i M a ara u naoj zemlji, ali se za poloaj H rvata
i Slovenaca tvrdi da u kulturno-nacionalnom pogledu
nisu porobljeni, . . . ali da su nesum njivo zapostavlje
ni. Iz navedenih tvrd n ji v id ljivo je da je etniko je
dinstvo Junih Slavena uistinu bilo ishodite veine
u vodstvu jugoslavenskog komunistikog pokreta u
pristupu rjeavanju meunacionalnih odnosa. Od pr
vog dana potpuno se ispravno p ostavljaju prema naci
onalnom p itanju neslavenskih nacija, dok ih problema
tika slavenskih zanima samo utoliko ukoliko njihovi
meusobni odnosi pridonose ili ne njihovoj asim ilaciji,
a lim e i procesu form iranja jedinstvene jugoslavenske
radnike klase.
Rjeenje krize politikog ivota nae zemlje u R e
zo lu c iji se predvia u zajednikoj revoluciji balkans
kih naroda, u kojoj e svi . . . potiteni narodi Jugosla
vije ba kao i svi balkanski narodi uopte svoje puno
nacionalno i socijalno osloboenje izvojevati samo pu
tem revolucije u B alk. Soc. Federativnoj Sovjetskoj Re
52
53
publici. Kako bi izgledao konkretan sastav balkanske

socijalistike federacije i kojim se narodima predvi
a davanje prava na nacionalnu dravu, u R ezo lu ciji se
ne govori. Iz gore iznesenih sudova moe se zakljuiti
da je veina u vodstvu jugoslavenskog komunistikog
pokreta predviala mogunost ukljuenja jedinstvene
i centralizirane Jugoslavije u balkansku socijalistiku
federaciju.
Vodstvo jugoslavenskog komunistikog pokreta
svjesno je znaenja politikog grupiranja hrvatskog na
roda oko Hrvatskog bloka. Ono je svjesno i injeni
ce da su u njemu . . . udrueni na nacionalistikoj ba
zi u borbi protiv hegemonije srpske buroazije i krup
ni kapitalisti i sitni sopstvenici zajedno sa ogromnom
veinom seljaka i jednim delom proletarijata.54 Meu
tim, ta injenica nije ih navela na pomisao da se radi
o pitanju ekonomsko-socijalnog i politikog poloaja
cijelog jednog naroda i da problem nije u konkurenci
ji dviju plemenskih buroazija, ve da je to pitanje
egzistencije cijele nacije. Takvo ponaanje razliitih
socijalnih slojeva hrvatskog drutva nazivaju nacio
nalistikom psihozom, koja, po ocjeni veine uesnika
K onferencije . . . danas dom inira u Hrvatskoj. Ta
nacionalistika psihoza ipak je ...z a h v a tila i naj
ire slojeve radnog naroda na selu u Hrvatskoj . . . i
. . . nesumnjivo usporava proces klasne diferencija
cije u krilu Radieve partije, ali ga razume se ne moe
trajno zadrati.'5
Budui da su hrvatsko pitanje shvatili kao cen
tralno pitanje politikog ivota nae zemlje toga vre
mena, vrijedno je registrirati odnos K onferencije pre
ma Hrvatskom bloku, grupaciji hrvatskih graanskih
partija toga vremena koje su bile u otroj opoziciji
53
54
55
R evolucija i na cije
54
prem a velikosrpskom ovinizmu. S obzirom da

su
H rv atsk i blok, a posebno H R S S u njem u im ali velikog
u tje caja na politiki ivot H rvatske gradei taj utjecaj
upravo na nerijeenom hrvatskom nacionalnom p ita
nju, znaajan je njezin stav prem a toj grupaciji parti
ja i nain ko jim ih je eljela istisnuti iz irokih sloje
va hrvatskog naroda. U citiranoj R e zo lu c iji se istie da
je K P J spremna ii paralelno s H rvatskim blokom u
b orbu p ro tiv velikosrpskog ovinizma,
. . . ukoliko
H rv . B lo k vodi odlunu borbu p rotiv dananjeg vladajueg reima u Ju g o slav iji .. ..56Meutim , u isto v r i
jem e K P J je duna . . . da bezobzirno izobliava (vjer.,
razobliava, prim., G. V .) klasni karakter nacionali
zma H rv . B lo k a i odluno razbija nacionalistiku psi
hozu ko jo (j)m bitroazija truje radni narod da bi ga
mogla staviti u slubu svojih klasnih interesa. Za K P J
posebno su zanim ljivi poluproleterski i proleterski slo
je v i hrvatskog sela kao budui eventualni saveznici u
provedbi socijalistike revolucije u naoj zemlji. Od
bacujui mogunost ugradnje nacionalnog pitan ja u
sadraj strategije i taktike pokreta, K o n fe ren c ija sma
tra, da je za prid ob ijanje ovih slojeva hrvatskog dru
tva dovoljno ukazivati . . . na klasne suprotnosti koje
sa p rod iranjem kapitalizm a uzim aju sve veeg zama
ha i na selu, budei i razvijaju i klasnu svest ... . V e
ina tadanjeg vodstva jugoslavenskog kom unistikog
pokreta b ila je uvjerena da je ekonomsko-socijalni po
loaj sirom anih seljakih masa dovoljan razlog da se
oni i bez izjanjavan ja K P J o njihovom nacionalnom
poloaju u zemlji, opredijele za revolucionarnu borbu.
S lian stav K o nferencija im a i prem a JMO-u za
ko ju tvrd i da je najjaa . . . politika p artija u Bosni i
sam im tim fakto(m )r, sa ko jim se m ora raunati u
p olitikom ivotu Jugoslavije. Njezina popularnost
obrazlae se vjerskim fanatizmom, k o ji je ipak uspio
56
57
vrije m e ciste Klasne ooroe
55
. . . da pridobije ogromnu veinu muslimanskog sta

novnitva svih socijalnih klasa u Bosni. Ne vodei do
voljno rauna ni o nekim objektivnim razlozima popu
larnosti te stranke, K onferencija je zamiljala da e
taj utjecaj elim inirati borbom protiv vjerskog fanatiz
ma . . . i iskoriujui agrarno pitanje otrzati (vjero
jatno, otrgnuti, prim., G. V.) ispod begovskog uticaja
siromane muslimanske mase, ubrzavajui tako proces
klasnog diferenciranja i razvitak klasne svesti u musli
manskim redovima.M Naravno, u to vrijem e nije ni
pomiljala na mogunost da nacionalnu svijest M usli
mana shvati faktorom borbe protiv velikosrpskog ovinizma i kapitalizma u cjelini.
Sto se tie utjecaja S L S , K onferencija je izrazila
uvjerenje da tako klerikalno koncipirana stranka ...
nc istie nikad u prvi red nacionalni nego versko-socijalni momenat ... , a protiv velikosrpske hegemonije
. . . istie branu pokrajinskih legislativnih autonomi
ja. Zanem arujui bilo kakvu mogunost postojanja
slovenskog nacionalnog pitanja, K onferen cija se izja
njava za . . . sistematsku kampanju protiv klerikalnog
uticaja u radnikim i seljakim masama ... ne vode
i rauna o razlozima tako rasprostranjenog utjecaja
ove graanske stranke.
Veina u vodstvu jugoslavenskog komunistikog
pokreta svjesna je injenice utjecaja seljakih pokreta
i partija na politiki ivot agrarnih zemalja poslije pr
vog svjetskog rata. Ipak, cijeli problem svodi isklju
ivo na klasni sadraj tih pokreta, koji je nesumnjivo
bio znaajan, ali ne i jedini. Mogunost povezivanja
tih pokreta i njihovih organizacija u vienacionalnim
sredinama s nacionalnim i seljakim pitanjem K P J ne
uoava. Dva centralna problema svoje strategije i tak
tike preputa graanskoj klasi ugnjetake i ugnjetenih
nacija, um anjujui tako anse vlastite afirm acije u
zemlji nerijeenog nacionalnog i agrarnog pitanja, pre
58
50
p utajui vodstvo u irokim masama nacija graanskoj

klasi.
V rlo loe poznavanje stvarnog u tjecaja graanskih
stranaka u jugoslavenskom selu i gradu dovelo je K o n
fe r e n c iju do apsurdne tvrd nje da se sve . . . opozicio
ne politike p artije i grupe nalaze (se) danas ili u sta
nju vrlo labilne ravnotee ili u otvorenoj krizi i rasu
lu. Postojeu p olitiku situaciju u naoj zem lji K o n
fere n c ija ocjenjuje kao ope politiko rasulo, kao v r i
jeme . . . kad se sve partije nalaze u procesu raspada
nja ili p reviranja .. ..w Takvu p olitiku situaciju K o n
fere n c ija o cjenjuje povoljnom . . . za revolucionisanje
radnih masa i prid ob ijanje za kom unistiku borbu.
Istiu i zahtjev za jasnou taktike linije i odlunou
u njezinoj provedbi, K o n fe ren c ija tvrdi da kom unisti
ki pokret u ilegalnosti moe b iti samo pokret elite ko
munistikog proletarijata, . . . koja se ja v lja kao ins
trum ent, u rukam a partije, za propagandu komunizma
i kao avangarda u ak cijam a masa.61 Pro klam irajui na
taj nain svoju privrenost samo ekonomsko-socijalnim aspektim a klasne borbe u naoj zemlji, koja bi se
oslanjala samo na elitu radnitva, K o n fe ren c ija nije
ni mogla rei neto vie o problem im a vitalnim po nje
zin d a ljn ji razvitak. Tako agrarno pitanje apsolvira za
htjevom . . . da se onim a k o ji zemlju obrauju stavi
na rapoloenje i sav p oljoprivredni inventar potreban
za moderno obraivanje zemlje." ija bi bila zemlja
koju seljak treba obraivati modernim strojevim a, ka
ko bi bezemlja doao do zemlje, to su pitanja koja
K o n fe ren c ija preskae.
Ip ak, svjesni injenice da postojee stanje jaa
utjecaj graanskih stranaka, a slabi kohezionu snagu
59
Izvor
60
Izvor
61
Izvor
62
Izvor
isti, str. 18.

isti, str. 19.
isti, str. 20.
isti. str. 22.
57
jugoslavenskog radnikog pokreta, veina delegata

K o n ferencije dotie i nacionalno pitanje, na vrlo neoodreen i konfuzan nain. Izbjegavajui priznati pos
tojanje vie nacija u naoj zemlji i znaenje nacional
nog pitanja u klasnoj borbi K P J, K onferen cija problem
apsolvira zahtjevom za borbom . . . protiv imperija
listikih tenja srpske buroazije ..., koja bi bila os
nova . . . za reenje svih nacionalnih i plemenskih
sporova ... , na principu ... samoopredeljenja. K o
ga priznaje kao naciju, a koga kao pleme, o tom se
K o n ferencija ne izjanjava. Ona je jasna samo u pris
tupu pravima nacionalnih manjina, iako je i njihova
prava svela na kulturni razvitak. K onferen cija upozo
rava da K P J . . . mora uloiti svu svoju snagu da
u prvom redu proletarijat sauva od opasne zaraze na
cionalizma, koja je naroito preplavila itavu Hrvats
ku, a uzima maha i u drugim pokrajinama.61
Teza o nacionalnom unitarizmu i dravnom cen
tralizmu kao najoptim alnijim preduvjetima razvitka
jedinstvene radnike klase i proleterske revolucije u
naoj zemlji, prisutna je i u dokumentima osnivakog
kongresa N R P J odranog u Beogradu poetkom sije
nja 1923. godine kao jednog od vidova legalnog djelo
vanja K P J. Svjesni irenja antagonizama meu bal
kanskim zemljama i niza nerijeenih teritorijalnih pro
blema, delegati K onferencije kao rjeenje i u . . . ci
lju suzbijanja ovinistikih mrnji meu balkanskim
narodima i ratnih izazivanja ... prihvaaju suradnju
sa svim radnikim partijam a Balkana, . . . koje vode
klasnu borbu i koje se bore za ostvarivanje federacije
socijalistikih republika na Balkanu.64
to se tie politike situacije u naoj zemlji i me
unacionalnih problema, K onferencija te procese na
ziva plemenskim sporovima koji prvenstveno proiz63
64
Program NRPJ, Osnivaka konferencija NRPJ, januar 1923. g..
IA II, n. dj.. 279
53
laze iz ekonomske borbe . .. izmeu raznih pokraj insko-plemenskih centara. D eklarirajui se za nacionalni
unitarizam , u P rogram u se u isto vrijem e upozorava na
potrebu borbe . . . p rotiv svakog nasilnog i hegemonistikog centralizma, a za sam oopredeljenje radnog
naroda sa punim unutranjim slobodama. Branei
p rincip sam oopredjeljenja naroda, Program nudi i rje
avanje politike krize na B alkan u i zbliavanje nje
govih naroda u buduoj balkanskoj socijalistikoj fe
d eraciji. K a d a se u P rogram u govori o samoopredje
lje n ju naroda na nivou Balkana, misli se p ri tome i na
slobodno sam oopredjeljenje jugoslavenskog naroda
u nutar budue federacije, dok je na planu jugoslavens
kog dravnog prostora P rogram sasvim nedoreen i
nejasan. Naim e, teza o borbi Pa rtije za ouvanje narod
nog jedinstva u koliziji je sa zahtjevom da se vodi bor
ba za pravo naroda na sam oopredjeljenje i za njegovo
pravo na pum i unutranju slobodu. Moda je to tek
nagovjetaj jedne kasnije teze koja e biti mnogo razra enija tek u raspravam a u 1923. godini. Ona e pola
ziti od pretpostavke da izvjesne plemenske razlike unutar jugoslavenskog naroda, povijesno determinirane
i velikosrpskom politikom potencirane, mogu biti ap
solvirane davanjem izvjesnih terito rijalnih autonomija.
Sto se tie nacionalnih m anjina, u P rogram u se za
n jih trai ne samo puna sloboda kulturnog ve i poli
tikog ivota.
Agrarno pitanje nalazi svoje mjesto tek u Akcion o m p rogram u Partije. U njem u se istie da ono jo
nije rijeeno, i predlae se ukidanje feudalnih odnosa,
a zem lja . . . sa potpunim inventarom da seljacim a
bez naknade." Pri tome nije precizirano da li se zem
lja daje u privatnu svojinu ili u kolektivno vlasnitvo.
65
Akcioni program NPRJ, IA II, n. dj. str. 281.
5g
Druga konferencija KPJ i intervencija Kominterne

Meutim, ve izbori za Narodnu skuptinu K ra lje
vine S H S u oujku iste godine demantiraju stav K P J
prema nacionalnom i seljakom pitanju. V elika izborna
pobjeda graanskih stranaka iz redova ugnjetenih naci
ja bila je vrlo znaajno upozorenje jugoslavenskim ko
munistima. Druga konferencija K P J bila je p rilika da
se o tim problemima raspravlja. Ona je odrana od 9.
do 12. svibnja 1923. godine u Beu.
Pod snanim pritiskom zahtjeva iz baze pokreta,
koja je najbolje osjetila posljedice indiferentnosti K P J
prema nacionalnom pitanju u oujskim parlam entar
nim izborima 1923. godine, kada su graanske opozicij
ske stranke iz redova ugnjetenih nacija odnijele veliku
izbornu pobjedu, K onferencija je prvi put u povijesti
K P J priznala injenicu njegovog politikog znaenja^
Zakljuci ove K onferencije u odnosu na problematiku
o kojoj raspravljam o nisu otili mnogo dalje od sta
vova Prve konferencije K P J, ali su nesumnjivo korak
dalje u sagledavanju posljedica negiranja injenice ja
anja graanskih opozicijskih stranaka iz redova ugnjetenih nacija i poticaj za kasniju raspravu u K P J o
ovoj problematici.
U tezama o Politikoj situaciji i neposrednim za
dacim a KPJ upozorava se na opu kriznu situaciju ka
pitalizma u svijetu i u nas, koja se na naem prostoru
jo vie pojaava nacionalnim problemom. Prihvaena
je injenica njegovog utjecaja na ukupnu krizu politi
kog sistema zemlje." Prv i put je dovedena u pitanje i
homogenost jugoslavenske graanske klase i njezinih
interesa, kao i tvrdnja da se eksploatacija velikosrpske
buroazije odnosi samo na radniku klasu. Po ocjeni
progresivne struje u K P J, ljevice, takva politika srpske
buroazije dovodi u povlateni poloaj cijelo srpsko
66
J. Vrinac. Rad i zakljuci Prve, Druge i Tree konferencije KPJ,
Istorija XX veka, Zbornik radova, sv. I, Institut drutvenih nauka,
Beograd 1959, str. 257.
6G
pleme. A nalizirajui socijalni sastav lanstva HRSS-a

dolaze do zakljuka da je ona zatitnik interesa seoske
buroazije, lihvara, krupnih i sitnih kap italista, sirom a
nih seljaka i radnika. Iak o objektivno ne moe biti no
silac borbe radnike klase i seljatva, ona je, po ocjeni
ljevice, apsolutni predstavnik Hrvata. Za takav razvitak
dogaaja iskljuivo je kriva srpska buroazija, koja je
p olitikom nacionalnog ugnjetavanja postavila na dnev
ni red nacionalno pitanje, koje se, da je drava drugai
je koncipirana, vjerojatno ne bi ni pojavilo. Drugim ri
jeim a, njegovo rjeenje mogue je i unutar kap italisti
ke jugoslavenske drave, pod uvjetom da nacionalne
buroazije izvre d rugaiju podjelu interesa. Hcgemonistika i centralistika politika velikosrpske buroazi
je ...p r e tv o r ila (je) hrvatski problem u objekat p lja
ke, raspalila nacionalne strasti, izazvala otpor svih koji
se H rvatim a osjeaju i gurnula bez malo sve hrvatske
mase u Radievu partiju. Tako je Radi za sada uspeo
da svoju p artiju pretvori u hrvatski nacionalni pokret.
M artovski p arlam entarni izbori su najbolje pokazali da
su ekonomski i socijalni momenti doli u pozadinu, a
da su nacionalni i p olitiki momenti igrali glavnu ulo
gu. Is ti proces odvijao se unutar S L S i JM O u Bosni i
Hercegovini, koje su . . . bez malo okupile oko sebe
sve Slovence i sve muslimane.*7
U takvoj politikoj situaciji zahtijeva se jaanje
radnike klase industrijskog tipa, koja e kao jezgro
Partije agitacijom odbiti seljake mase od duhovnog
utjecaja buroazije. Tako je ve od prvih rasprava u
K P J o m eunacionalnim odnosima njihova sutina sve
dena na seljako pitanje.
\ Uzroci sukoba meu plemenskim buroazijama jo
uvijek se svode na konkurentsku borbu, koju izaziva
buroazija srpskog plemena svojim odbijanjem po
djele politike moi s hrvatskom i slovenskom. Po ocje
nam a iz Teza ta ista srpska buroazija, koja je
67
vrt/eme ciste Kiasne oorDe
gj
1920 1921. godine uguila otpor radnike klase, sada

se optuuje i za guenje plemenske opozicije, koja je
svoju snagu i premo pokazala u oujskim izborima
1923. godine. Ipak, delegati K onferencije svjesni su
injenice da su u plemenske sukobe uvueni i iri slo
jevi ugnjetenih plemena i nacionalnih manjina,
a
svjesni su i injenice da muslimansko pitanje nije is
kljuivi problem hrvatskog i srpskog plemena. Is
pravno procjenjujui da su pokreti ugnjetenih masa
snana udarna snaga protiv reima eksploatacije, zah
tijeva se njihovo pridobijanje za liniju Partije, je r su
plemenske buroazije sklone kompromisu iz razloga
unutranje stabilnosti zemlje i ouvanja njezinog dr
avnog integriteta. Kako bi se mase ugnjetenih pleme
na pridobile za liniju Partije, potrebno je propagirati
parolu prava . .. sam oupravljanja svake nacije do obrazovanja zasebne drave, da su radnici jedini nosio
ci te parole partije i da su oni jedini u stanju da izvre
potpuno nacionalno i plemensko osloboenje svih potinjenih nacija i plemena revolucionarnim putem, nepotednom borbom protiv svih buroazija, pojaanom
(borbom) protiv ugnjetaa i im perijalista do njihovog
sloma. Partija duna je baciti se to pre na ovaj posao
i pronai pogodne metode rada, naroito u siromanim
seoskim masama .t*
U vezi s problemom vezanim za pojmove nacija i
pleme, koji se ja vlja ju i isprepliu u dokumentima
Druge konferencije K P J eljeli bismo ukazati na neke
injenice. Naime, m iljenja smo da istovremeno kori
tenje ovih pojmova nije sluajno niti je rezultat nji
hove sadrajne identifikacije. Veina u pokretu pleme
nima naziva pripadnike Srba, H rvata i Slovenaca, dok
se pojam nacije odnosi na nacionalne manjine. To je
posebno uoljivo na pitanju Makedonije. Sm atrajui
je konglomeratom nacija, oni plediraju . . . za prido
bijanje makedonskog stanovnitva na paroli samoopre
djeljenja nacija (a ne nacije, prim., G. V.), iskoriujui
68
62
sve revolucionarne elemente. T aj se pristup ponavlja

i kod citira n ja ugroenih nacija i plemena. Oni govore
o grup iranju srpskog, hrvatskog i slovenskog pleme
na, ali i o grup iranju m uslim anske nacionalne organi
zacije, kao i o o k up ljanju Turaka, N ijem aca, Maara,
B u n je v aca i R u m u n ja pod vodstvom nacionalnih b ur
oazija. N aravno, problem se ja v lja u momentu kada
se teza K o n fe re n c ije o p ravu svake nacije na samo
opred jeljenje do o tcjep ljenja pokuava p rim ijeniti na
prostor jugoslavenske drave. N a to pitanje ne daje
odgovor.
Drugi problem relevantan za pokret bilo je agrar
no pitanje. Ne ulazei u analizu ovog znaajnog pro
blema za irenje u tjecaja P a rtije na seljake mase,
K o n fe ren c ija problem apsolvira zahtjevom . . . da u
radikalnom reenju agrarnog problem a u korist selja
ka bez zemlje uzme najvid nijeg uea. N a taj bi se
nain utjecaj P a rtije na mase sirom anih seljaka pro
irio i tako bi ona . . . mogla raunati sa njim a u svo
jim d aljim akcijam a/
P rava sutina tadanjeg odnosa vodstva K P J p re
ma nacionalnom p itan ju najb olje se objanjava u jed
nom d ijelu citiranih teza u kojem u se istie, da u slu
aju izb ijanja im perijalistikog rata treba K P J . . . da
iskoristi nezadovoljstvo ugnjetenih narodnih masa za
konanu pobedu radnike klase nad kapitalizmom.
Drugim rijeim a, ne da rjeava ve da koristi nacio
nalno pitanje.
Veina u vodstvu K P J ipak je bila svjesna injeni
ce da je potrebno daleko vie rei o nacionalnom pita
nju. Zato donosi odluku da vodstvo pokreta . . . an
gaira sve drugove ko ji se interesuju nacionalnim i
plemenskim p itan jim a da ta p itanja u partijsko j tam
pi odmah ponu p rincipijelno obraivati ..
69
70
Vrijeme ciste klasne borbe
63
Teko je rei kako bi ta diskusija zavrila da se

u problematiku nije uplela Kominterna. V rlo je in
dikativno njezino pojaancrzarumanje zTbalkanski pro
blem u 1923. godini, koje je proizilo iz injenice po
raza proleterskih pobuna i trajkova u zapadnoj Evro p i
krajem 1922. godine. Njezin interes sve se vie pomie
na istok i uvjeti za podizanje revolucije u ovom dijelu
Evrope postaju za nju sve interesantniji. S obzirom
na socijalni sastav Balkanskog poluotoka, ona punu
panju posveuje seljacim a kao onom drutvenom slo
ju koji bi u buduim sukobima izmeu buroazije i
proletarijata imao odluujuu ulogu. Zato u 1923. go
dini form ira S eljaku internacionalu, kao prvi pokuaj
jaeg povezivanja svjetskog komunistikog pokreta sa
pokretima seljatva i nacionalno ugnjetenih masa, i
je su jezgro opet inili seljaci. Meutim, komunistike
partije Balkana svojim su odnosom prema seljatvu i
nacionalnom pitanju razoarale oekivanja Kom inter
ne.
Poelo je u K raljevin i S H S u oujku 1923. godine
velikom izbornom pobjedom graanskih opozicijskih
stranaka iz redova ugnjetenih nacija, a kulm inira pa
sivnim ponaanjem K P Bugarske u lipanjskom porazu
Zem ljoradnike stranke u sukobu s profaistikim elementima. Trei plenum IK K I- a, odran u Moskvi od
12. do 23. lipnja 1923. godine, postavio je u centar pa
nje politiku situaciju na B alkanu u kontekstu pona
anja komunistikih partija. Predsjednik IK K I- a Zinovjev otro je napao odnos balkanskih komunistikih
partija prema nacionalnom pitanju. Bez obzira na i
njenicu to se sutina cjelokupnog napada IK K I- a
moe svesti na zamjeranje komunistima zbog nesposo
bnosti da nerijeeno nacionalno pitanje iskoriste u rue
nju postojeih sistema u tim zemljama, neka od njego
vih objanjenja o odnosu ekonomsko-socijalne i nacio
nalne komponente u klasnoj borbi komunistikih par
tija bitno su utjecala na poznate odluke Tree konfe
rencije K P J.
Odbacujui takvu praksu balkanskih komunisti
54
kih partija, Zino vjcv jc sm atrao potrebnim da ukae

na razliku izmeu odnosa buroazije i p roletarijata pre
ma nacionalnom pitan ju tvrdei da razlika u pristupu
tom problem u izmeu tih d viju klasa nije u tome . ..
to buroazija ima nacionalno pitanje, a mi ga nema
mo, nego u tome, to buroazija u okvirim a kapitalis
tikog drutvenog poretka nije u stanju da na zado
v o ljava ju i nain rijei nacionalno pitanje, a m i ga u
ok viru naeg drutvenog poretka moemo rijeiti.71
Z a m je raju i J^ JE IJL K E Jn g a r& k g ^ n e sp o so b n o st da na
cionalno pitanje u svojim zem ljam a shvate kao jedno
. . . od najvanijih pitan ja sadanjice, Zinovjev je
otvoreno pozvao sve komuniste, a ne samo lanove tih
d v iju p artija . . . da stanu na elo itave nacije.72 Po
sebno je znaajno istai da je otvoreno doveo u sumnju
teoriju o istoj klasnoj borbi zahtijevajui od svih
sekcija Ko m interne da ozbiljno p reispitaju svoja gle
danja na nacionalno pitanje. Predsjednitvo IK K I- a
tvrdi da kod niza kom unistikih p artija postoji . . .
nihilizam prem a nacionalnom pitanju.7 O cijenivi da
je u K ra lje v in i S H S nacionalno pitanje . . . jedan od
najvanijih problem a ... i da jugoslavenska buroa
zija . . . ne moe vladati ako ne moe rije iti nacional
ni problem ... , Zino vjev upozorava na nerazum ijeva
nje lanova vodstva K P J nacionalnog pitanja. Prem a
njegovim navodim a, neki od lanova vodstva K P J , na
zahtjev K o m interne da se pozabave nacionalnim pita
njem u svojoj zemlji, odgovaraju: to se nas tie na
cionalno pitanje, mi smo internacionalisti, proleter ne
ma domovine, zato dakle da to pitanje stavim o u
sredite nae agitacije?74 Prem a m iljenju Zinovjeva,
Vidi, G. Vlaji, KPJ i nacionalno pitanje u Jugoslaviji 1919

1929, Rasprave, A. Cesarec, Zagreb 1974, (dalje: G. Vlaji: KPJ
i nacionalno pitanje ...), str. 117.
72
73
74
Vrijem e Ciste klasne borbe
gg
...re z u lta t tog prim itivnog shvaanja bio je taj, da

su radnike organizacije u itavim krajevim a Jugosla
vije od nas otpale. N acionalisti s komunistikim obojenjem znali su da ih prolazno osvoje za sebe.
Nastojei objasniti uesnicima plenuma IK K I- a,
kao i zainteresiranim partijam a sutinu komunistikog
pristupa nacionalnom pitanju, Zinovjev je upozorio da
ukoliko komunisti uistinu ele rijeiti nacionalno pi
tanje, ako na njega nailaze . . . moramo odluno pos
tupiti protiv ovog nihilizma pod krinkom internacio
nalizma i radikalizma u nacionalnom pitanju, koji u
stvari provodi lin iju Druge intemacionale.75 Za d alj
nju korekciju stavova K P J u nacionalnom pitanju vrlo
je znaajna izjava Zinovjeva da I K K I mora sve one
komunistike partije koje d jeluju . . . u dravama s
vie nacionalnosti, u svim onim zemljama u kojima
nacionalno pitanje zbog bilo kojeg razloga ima veliku
ulogu, p rip raviti na to, da je to jedno od najvanijih
pitanja sadanjice. Ovom tezom Zinovjeva potvreno
je nae m iljenje da su od 1923. godine Balkan i ostali
prostori s nacionalnim i kolonijalnim pitanjim a uli u
centar interesa Kom interne zbog otpadanja mogunos
ti izvoenja klasinih proleterskih revolucija u razvije
noj zapadnoj Evropi.
Vjerujem o da je vrlo zanimljivo objanjenje Zino
vjeva zato se pojedine komunistike partije ponaaju
nihilistiki prema nacionalnom pitanju. Ono je to
znaajnije to vrlo lijepo objanjava i tadanje ponaa
nje K P J prema istom problemu. Prem a m iljenju Z i
novjeva, te partije su u poetku . . . zadobile veinu u
zemlji ... ali se nisu osjeale . . . partijam a koje se
bore za vlast i koje treba da preuzmu rukovodstvo dr
ave. Po njegovom m iljenju, (V)veina naih partija
jo uvijek posjeduje psihologiju jedne naprosto opo
zicione radnike p artije u okvirim a graanskog dru
tva, partije koja se ne osjea vodeom snagom, nosio
cem hegemonije koja treba da pridobije veinu naroda,
75
66
da obori buroaziju i da je zam ijeni u rukovodstvu.

Ponaanje tih p a rtija Zino vjeva podsjea . . . na psi
hologiju n ajb o ljih socijalno-demokratskih p a rtija iz
doba procvata Druge internacionale. Po njem u . . .
to je uska 'klasna' ideologija ko ja granii sa cehovskom
ideologijom .76 Takve partije u veini sluajeva toliko
su slabe da ne mogu raunati na skoru pobjedu nad
vlastitom buroazijom. Zbog toga im se i moglo desi
ti da . . . previde vanost nacionalnog pitanja.77 S li
na situacija je b ila i s K P J . Da je npr. u naoj jugosla
venskoj p a rtiji ve ivo m iljenje da e ona, ako ne da
nas, onda sutra oboriti buroaziju i postaviti se na nje
no m jesto, to ona ni u kom sluaju ne bi mogla rei da
je se nacionalno p itanje nita ne tie, istakao je Zinov
je v i nastavio: to vie, ona bi znala da je u modernoj
Ju g o slav iji nacionalni problem jedna od najvanijih
poluga u naim rukam a da zbacimo vladajui reim.
D rugim rijeim a, nacionalno pitanje shvaa kao sreds
tvo ubrzanja raspadanja kapitalizm a, a ne kao sastav
ni dio borbe radnike klase za nove ekonomsko-socijalne i m eunacionalne odnose u socijalistikoj Jugosla
v iji. Prem a m iljenju Zinovjeva, K o m interni trebaju
takve kom unistike p artije . . . koje ne samo da ra
zum iju borbu za osamsatno radno vrijem e, nego i one
koje e razum jeti, uz odgovarajuu organizaciju radni
ka, da osvoje veinu radnih masa. Po ocjeni Zinovje
va, one kom unistike p artije koje d jeluju u vienacio
nalnim sredinam a s ja ko izraenom krizom meunacio
nalnih odnosa treba da odbace cehovsku um alost . ..
i da stupe na elo itave nacije. P r i tome treba da
vode rauna o ud aljavanju nacionalista iz svojih redo
va, a kom unistika p artija m ora ostati radnika parti
ja, koja m ora znati . . . na nacionalno pitanje ispravno
odgovoriti u svim zem ljam a gdje je ono jedno od najb olnijih toaka.7
76
Izvor isti. str. 84 85.
77
78
V rijem e lis te klasne borbe
57
K o liko je Kom interna tih godina bila zainteresira

na za kretanja na B alkanu i smatrala ih znaajnim za
sadraj globalne strategije i taktike svjetskog komunis
tikog pokreta, vidi se iz izjave Zinovjeva da . . . ni
jedan komunistiki list u Ev ro p i nije kazao po vlasti
toj inicijativi da se ovdje radi o porazu Komunistike
internacionale, o porazu koji ne moemo svesti na pre
monu snagu neprijatelja, nego na pom anjkanje bor
bene volje u komunistikoj partiji.
Posebno je zanim ljiva analiza Treeg plenuma
I K K I odnosa balkanskih komunistikih partija prema
seljakom pitanju. Ona je izvrena na p rim jeru pona
anja bugarskih komunista prema Zem ljoradni
koj stranci. O cijenivi da ta analiza ima izrazito prak
tine razloge, P lenum istie mogunost da se ista ili
slina situacija ja vi i u drugim zemljama, a da se ko
munistike partije tih zemalja u takvoj situaciji po
naaju kao i K P Bugarske. K o ja bi bila najispravnija
taktika bugarskih komunista u datoj situaciji? Prem a
m iljenju Predsjednitva IK K I- a, oni su trebali ... da
p artiju Stamboliskog ili gum u u koaliciju ili da je po
cijepaju.79 K P Bugarske je zanemarila svoj rad meu
seljatvom, koje je bilo pod jakim utjecajem Zem ljo
radnike stranke, a u sluaju da je Stam boliski odbio
njihovu ponudu za suradnju, komunisti su ga trebali
raskrinkati pred masama tako . . . da bi unijeli ras
cjep u Seljaku stranku.
Rad i shvaanja potekoa na koje je nailazila K P J
u rjeavanju svoga odnosa prema jugoslavenskom naci
onalnom pitanju, a koje nisu izvirale iz njenih vlasti
tih redova, istakli bismo tadanji odnos IK K I- a prema
makedonskom nacionalnom pitanju, koje je razmatra
no u okvirim a problematike K P Bugarske. Po m ilje
nju Zinovjeva, bugarski komunisti nisu makedonsko
pitanje shvatili kao faktor ruenja utjecaja Zem ljorad
nike stranke. Po ocjena drugog lana Predsjednitva
IK K I- a Radeka, U itavoj modernoj historiji Bugarske
79
veliku ulogu igra makedonsko pitanje. Makedonija,

gdje ive seljaci kod kojih teko moemo razluiti da li
su S rb i ili Bugari, stvara stari sporni objekt izmeu
S rb ije i Bugarske. U borbi protiv posrbi javan ja M a
kedonije trebali su bugarski kom unisti potraiti pomo
kod svih onih ilegalnih seljakih m akedonskih organiza
cija koje im aju ... revolucionarnu prolost, borili su
se protiv vlasti turskih velikih posjednika, borili su se
protiv buroazije u S r b i j i . .. ." K a ko su u istom citatu
ne navodi i velikobugarska koncepcija M akedonije, mo
glo bi se zakljuiti da ju je I K K I tretirao kao bugarski
nacionalni terito rij. Ip ak smo skloniji m iljenju da je
M akedo nija trebala posluiti bugarskim kom unistim a
prvenstveno kao jedan od punktova slabljenja K ra lje v i
ne S H S , kao i Zem ljoradnike stranke, koja u svojoj
veini nije bila zainteresirana za prip ajanje Makedonije
Bugarskoj. Tako je i makedonsko nacionalno pitanje
shvaeno kao sredstvo revolucioniranja masa na B a l
kanu radi stvaranja balkanske federacije sovjetskih
socijalistikih republika, u kojoj bi n ajvje roja tn ije M a
kedonija bila sam ostalna cjelina.
Zato se, po ocjeni Predsjednitva IK K I- a , trebala
K P Bugarske angairati u dogaajim a lip nja 1923. go
dine? U izvjetaju izraeno je ovo m iljenje: . . . dri
mo da je dunost kom unistikih partija, kada se odi
grava borba izmeu velikih kap italistik ih slojeva koji
po svojoj prolosti pred stavljaju interese kapitala i ma
lograanskih seljakih slojeva, naa p artija ne smije igrati ulogu posmatraa, neutralnog elementa, ako ve
ne moe vlast uzeti za sebe, da stupi u koaliciju sa mam alograanskim slojevima. N ije m arksistiki mudro
vati i tvrditi, da tu stoje dva sloja buroazije jedan na
suprot drugome, dva sloja koja su nam jednako nepri
jateljska, a da u itavom svijetu seljatvo jo nije vla
dalo.
80
gg
Citirana zapaanja Predsjednitva IK K I- a o selja

kom pitanju u sadraju strategije i taktike K P Bugars
ke od velike su koristi za shvaanje skorih korekcija
Kominterne u odnosu na graanske opozicijske stran
ke iz redova ugnjetenih naroda u naoj zemlji. One su
isto tako bitno utjecale na zaokret u diskusiji jugosla
venskih komunista o mjestu i ulozi nacionalnog i se
ljakog pitanja u revolucionarnom preobraaju jugo
slavenskog drutva.*1
K rajem 1923. godine zavrena je jedna od najinte
resantnijih rasprava u jugoslavenskom komunistikom
pokretu o odnosu revolucije proletarijata prema na
cionalnom i seljakom pitanju. Predstojea Trea kon
ferencija K P J trebala je redefinirati dotadanji stav
pokreta o tim vitalnim problemima jugoslavenskog
radnikog pokreta.*2
81
ire o navedenoj problematici, vidi D. Luka, Radniki pokret
.... n. dj. str. 129 184.
82
ire o navedenim problemima govori slijedea literatura: 1: J.
Pleterski, Komunistika partija Jugoslavije i nacionalno pitanje
1919 1941, Komunist, Beograd, 1921, 2; D. Luka, Radniki
p o k ret
c. dj. str. 3; G. Vlaji, KPJ i nacionalno pitanje
. . . , n. dj.
II POGLAVLJE
Nacije i s elj a tv o u fu nk ciji revolucije
N acije i seljaStvo u fu n k c iji revolucije
73
Trea konferencija KPJ

Trea konferencija K P J, odrana u Beogradu od
1. do 4. sijenja 1924. godine, oznaava poetak procesa
ugradnje nacionalnog i seljakog pitanja u proces re
volucionarnog preobraaja jugoslavenskog drutva. Ona ujedno oznauje i poetak perioda vee zainteresi
ranosti Kominterne za nain i sadraj izvedbe revolu
cionarnih promjena na Balkanu.
K onferencija pokuava raskrstiti s tradicijom

uske klasne ideologije i smatra da (J) jedna proleters
ka partija koja vodi klasnu borbu mora u sebi razvi
jati psihologiju partije koja je svesna da e ona, u jed
noj vie ili manje bliskoj budunosti, povesti radne
mase u borbu protiv celokupnog buroaskog poretka/
Jugoslavenski komunisti postali su svjesni injenice da
revolucija u naoj zemlji nije mogua ako proletarijat
ne vodi veinu radnih i eksploatiranih masa. Usko
klasna ideologija K P J ve joj se do 1924. godine uvelike
osvetila i pokazala je da jugoslavenski komunisti mogu
postati nosioci revolucionarnih preobraaja samo uz
uvjet . .. prenoenja klasne borbe na selo ... , dru
gim rijeima, prihvaanja injenice da socijalna struk
tura jugoslavenskog drutva uvjetuje i izbor saveznika
jugoslavenskom proletarijatu. U vrijem e Tree konfe
rencije nae Partije ti su saveznici vrlo paljivo birani,
ak i za period nacionalno-oslobodilakog rata. Prvens
tveno se rauna na poljoprivredne najamne radnike, poluproletere, siromane i sitne seljake. Tih je, uistinu,
bilo i najvie i zato je opravdana konstatacija delegata
Konferencije da (S) sve ove seoske mase Partija ima
da privue kao potporu proletarijatu, je r one po svo
me drutvenom poloaju mogu u odlunim momentima
uspeno i ozbiljno da pomognu proletersku borbu.M
Politika situacija i neposredni zadaci, Trea konferencija KPJ,

IA II, n. dj., str. 64.
84
74
Da bi se navedeni drutveni slojevi p rivukli K P J

i time olakali njenu borbu protiv kapitalizm a, K o n fe
r e n cija zahtijeva propagandu parole borbe za stvara
nje radniko-seljakih vlada u jugoslavenskoj dravi i
na B alkanu, i to na prostoru Hrvatske, Slovenije, D al
m acije, Bosne i M akedonije, kao kom unistike vizije
rjeenja jugoslavenskog nacionalnog pitanja. K o d to
ga se istie da ko m unisti realizaciju radniko-seljakih
vlada m o raju isticati kao p re la zn i p erio d ka konanom
obaranju kapitalizm a, ka istoj klasnoj borbi. Da bi se
takvi cilje v i postigli, jugoslavenski kom unisti m oraju
se b oriti za pravo svakog naroda na sam oopredjeljenje
do otcjep ljenja, u v je riti jugoslavenski proletarijat . . .
da nacionalno pitan je u Ju g o slav iji n ije p itanje obine
revizije ustava, ve da se mora iz osnova izmeniti sadanje stanje i stvoriti takvo u kome e se suvereno manifestovati volja sviju naroda u Ju g o slaviji da udrueno
ive u jednoj fed eraciji radniko-seljakih
republi
ka . .. Sasvim je v id ljiv o da jugoslavenski kom unisti
o d b ijaju svaku pom isao da se period narodno-oslobodilake borbe razrjeava u procesu dezintegracije pos
tojee jugoslavenske drave.
Da bi se navedeni slojevi jugoslavenskog sela p ri
dobili za ovakav pristup rjeavanju jugoslavenskog
nacionalnog pitanja, K o n fe ren c ija nalae komunistima
izradu stava pokreta prem a agrarnom pitanju, vital
nom problem u jugoslavenskog sela toga vremena. Kroz
jasno izraene stavove pokreta prema agrarnom pita
nju, jugoslavenski kom unisti vide garanciju poveziva
n ja seljaka s p roletarijatom u jedinstveni front rad
nika i seljaka, radniko-seljaku vladu budue federa
cije ravnopravnih nacija u jugoslavenskoj dravi. Ta
ko koncipirana jugoslavenska drava ui e u federaci
ju radniko-sel i akih republika na B alkan u kao prve
eta p e u borbi za socijalistiki preobraaj nae zemlje i
svih zem alja Balkanskog poluotoka/6
85
86
N acije i seljatvo u fu n k c iji revolucije
75
Svjesni snage graanskih opozicijskih stranaka iz

redova ugnjetenih nacija, koje su upravo na nacional
nom pitanju gradile politiki kapital na selu i kod se
ljaka, K onferencija upozorava na potrebu bitke za od
vajanje . . . siromanih masa od buroaskih partija
i organizovanja tih masa pod svoju zastavu i njihovog
osposobljavanja za oslobodilaku borbu koju Partija
v o d i... Jugoslavenski komunisti vjeruju s obzirom
na raslojenost sela u mogunost raslojavanja selja
kih p artija d zato trae od lanova K P J, ... da stupe
u vezu i sa svima leviarskim elementima iz seljakih
organizacija koje postoje u Jugoslaviji. Bez obzira na
injenicu to su tada b ili v id ljivi tek prvi poeci ra
slojavanja seljakih p artija i pokreta, zahtjev Partije
bio je na mjestu, je r nacionalno pitanje nije kod se
ljakih masa jo dugo moglo biti jedini faktor njihova
okupljanja oko p artija koje je vodila graanska klasa.
Posebna rezolucija Tree konferencije K P J bila je
posveena nacionalnom pitan ju. U nemogunosti da
nau vlastito rjeenje dravnopravnog aspekta jugo
slavenskog nacionalnog pitanja, K onferen cija nudi so
vjetsko iskustvo. Za nju je idealno rjeenje ono sovjet
skih komunista: socijalistika xadniko-seljaka repuhlika^koja je ustmu u to vrijem e u pom anjkanju dru
gog bila i najbolje rjeenje.
Dosljedno prihvaajui stavove Kominterne, K on
ferencija stvaranje Kraljevine S H S objanjava poslje
dicama prvog svjetskog rata. Kada je ve formirana na
takav nain, jugoslavenski komunisti su od nje oe
kivali da e barem utjecati na . . . stvaranje objektiv
nih uslova za proces form iranja jedne nacije iz triju
srodnih nacija. Kada govore o trim a srodnim nacija
ma, jugoslavenski komunisti misle na Srbe, Hrvate i
87
88
89
Rezolucija o nacionalnom pitanju, IA II, n. dj. str. 68.
76
Slovence, pokazujui pri tome veliku vjeru u mogu

nost odum iranja nacija u tako kratko vrijem e. Jed ini
razlog udaljavanja tih nacija, a ne asim ilacije, delegati
K o n fe ren c ije ne vide u objektivnim povijesnim uvjeti
ma njihova dotadanjeg povijesnog razvitka. Za njih
ak ni akt ujed injenja nije rezultat razvitka nacional
ne svijesti o potrebi ujedinjenja, ve rezultat pritiska
sila Antante . . . i srpske vladajue klase. Neospor
no je tono da je nain i oblik dravnog ujedinjenja
rezultat tadanjeg poloaja K raljev in e S rb ije u meu
narodnim odnosima i interesa sila Antante na Balkanu.
M eutim , ideja jugoslavenskog ujed injenja plod je po
litikog razvitka naih naroda, koje je logika toga raz
vitka upuivala na nunost stvaranja zajednike drave.
Problem nije bio u stupnju razvitka nacionalne svijesti
o potrebi ujedinjenja, ve u nainu na koji je izvreno
to ujedinjenje. N ije tona ni tvrdnja delegata K o n fe
ren cije da su hrvatska i slovenska buroazija . . . za
jedno sa srpskom buroazijom kroz dve godine sprovodile d iktaturu nad celokupnim narodom Jugoslavi
je. U nacionalnom pitanju to je provodila samo srp
ska buroazija, u klasnom jugoslavenska. Upravo u
razliitosti pristupa nacionalnom pitanju buroazija
ugnjetenih nacija stvorila je velik politiki kapital, ko
ji nije ostao nezapaen u nizu izbora do 1924. godine,
a i kasnije. Kada se radi o meunacionalnim odnosima,
eksploatacija se odnosila na cijele nacije, a ne samo na
radniku klasu. U tome i lei odgovor na pitanje gdje
su korijeni popularnosti graanskih opozicijskih stra
naka iz redova ugnjetenih nacija. Iz navedenih razlo
ga teko je prihvatljiva i teza K o n fe ren c ije da je . ..
usled klasnih interesa celokupne buroazije i nameta
nja monarhije proces form iranja jedne nacije iz triju
srodnih nacija bio zaustavljen ve na poetku. Na nje
govo mesto nastupio je proces razvijanja sve dubljih
nacionalnih suprotnosti.'1
1 Delegati K o n feren cije ipak
su bili blizu istini o razlozima koji su doveli do nacio90
Nacije i seljatvo u fu n k c iji revolucije
77
nalnog trvenja u zemlji. Politika rezolucija K o n feren

cije uvia injenicu da (O) osnovni uzrok zaotrava
nja nacionalnih suprotnosti lei na strani srpske bur
oazije.'1 Optuuju i za kolonijalnu politiku prema
M akedoniji i Albaniji u vrijem e prvog svjetskog rata, a
u K raljevini S H S za nastojanje . . . da se ekonomski
ojaa, delom da parazitski ivi od eksploatacije i plja
ke naroda u novodobijenim krajevim a, pa i na raun
hrvatske i slovenake buroazije. Delegati u svojoj
veini jo uvijek stvaranje jugoslavenske drave treti
raju kao proirenje predratne Srbije, to je vidljivo
i iz njihove konstatacije o sudbini novodobijenih kra
jeva.
Srpskoj buroaziji K onferencija predbacuje i
unitavanje autonomije Crne Gore mislei pri tome
na nain izvrenog ujedinjenja S rb ije i Crne Gore, a ne
i na postojanje zasebne crnogorske nacije. Isti stav
K o n ferencija ima i prema M akedoniji, koju srpska
buroazija asim ilacijom srbizira i . . . postiskuje na
cionalne manjine.
Rezultat takve politike srpske buroazije je
. . . odbranbeno grupisanje hrvatskog i slovenakog
naroda i nacionalnih m anjina kao i pokreti za autono
m iju Crne Gore, Bosne i Vojvodine, kao i za nezavis
nost Makedonije. Po ocjeni veine delegata K o n feren
cije, nosioci nacionalnih pokreta su seljaci, na koje se
oslanja i buroazija ugnjetenih nacija . . . pod pritis
kom sve silovitije hegemonije srpske buroazije ....
Ekonom ska superiornost hrvatske i slovenske buroa
zije nad srpskom, kao i prednosti koje prua eko
nomskom razvitku ovih buroazija jedinstveno trite
ne razvijaju kod hrvatske i slovenske buroazije te
nje ka separatizmu, ve tee . . . za zajednikom d r
avom ali na bazi jednakopravnosti. Velikosrpski na
cionalizam pospjeuje nacionalno grupiranje H rvata i
Slovenaca, kao i naroda u Makedoniji, koji se, po ocje91
Revolucija i nacije
78
ni K o n fe ren c ije , u 1924. godini . . . nalaze u pokretu

za svoje narodno sam oopredeljenje.
Iz navedenih razloga Trea konferencija K P J u svo
jo j politikoj ocjeni stanja u zem lji konstatira da su
kob Srb a s H rvatim a, Slovencim a, Makedoncim a i C r
nogorcim a dobija takve dimenzije . . . da se drava
Srb a, H rv ata i Slovenaca ne moe sm atrati kao homo
gena nacionalna drava s neto nacionalnih m anjina,
nego kao drava u k o jo j vladajua klasa jed n e (srpske)
na cije ug n jeta v a ostale nacije (ist. u orig., prim., G.
Ovom tvrdnjom K P J konano odbacuje tezu o
nacionalnom unitarizm u kao dijelu sadraja strategije
i taktike K P J u pristupu jugoslavenskom nacionalnom
p itanju. Put ka realizaciji socijalistike revolucije K o n
fe re n c ija vid i u borbi K P J za pravo naroda na samo
op red jeljenje kao preduvjeta likvid acije hegemonije
srpske buroazije. Tim e bi, po ocjeni K o n feren cije,
b ili stvoreni uvjeti dem okratizacije jugoslavenskog
drutva, a i likvid acije m ilitaristike klike u naoj ze
m lji, ko ja je . . . jedno od glavnih uporita kontrare
volucije na B alkanu. U borbi za rjeenje nacionalnog
p itan ja u K ra lje v in i S H S jugoslavenski kom unisti mo
raju pomagati borbu seljakih masa i ugnjetenih na
c ija kako bi je usm jerili prem a konanoj likvid aciji
kapitalizm a u naoj zemlji. Tom borbom radnika i se
lja k a potrebno je stvoriti sve preduvjete form iranju
... federativne (savezne) radniko-seljake republike
u Jug oslaviji, na B alkan u i u Podunavlju, s najpotpu
nijom lokalnom samoupravom.
K o n fe ren c ija je nedvosmisleno branila gledite da

(U) ujedinjenje srpskog, hrvatskog i slovenakog naro
da u zajedniku dravu lei u pravcu istorijskog pro
gresa i interesa klasne borbe proletarijata.91
92
93
79
U konkretnoj politikoj situaciji u zemlji jugosla

venski komunisti dobili su u zadatak borbu za ukidanje
Vidovdanskog ustava, . .. a za takav republikansko-
-federalistiki ustav k o ji e znaiti n a jp u n iju ravno

pravnost sv iju nacija (ist. u orig., prim., G. V.).
Da bi se takva koncepcija rjeenja jugoslavenskog
nacionalnog pitanja realizirala, K onferencija zahtijeva
borbu komunista za stvaranje jakog bloka radnikoseljakih masa, kao odgovor na grupiranje nacional
nih graanskih p artija u meusobnoj borbi za vlast..
To je bio jedan od oblika borbe jugoslavenskih komu
nista da se seljatvo otrgne od utjecaja graanskih
opozicionih stranaka, prvenstveno u redovima ugnje
tenih nacija. Tako koncipiran politiki blok pod vods
tvom K P J trebao bi dovesti do obrazovanja radniko-seljakih vlada, u savezu radniko-seljakih republika,
kao jedinog oblika dravnog ureenja u naoj zemlji
koji moe zatititi ...n a ro d sviju n a c ija ... od mahinacija buroazije, koje tee da se sporazumeju na
rauna radnog naroda.
Jedno od krupnih pitanja u pristupu K P J rjea
vanja jugoslavenskog nacionalnog pitanja bila je Make
donija. K onferencija je i o tome prostoru Jugoslavije
kazala svoje miljenje. Po njenoj ocjeni, na prostoru
M akedonije ne postoji zasebna makedonska nacija ve
nekoliko nacionalnosti, od kojih ni jedna nema veinu.
Makedonski seljak treba prihvatiti zajedniku borbu
svih radnika i seljaka Balkanskog poluotoka . . . na
podlozi jedinstvenog fronta sa organizacijama make
donskih naroda, koje oko sebe grupiu radno stanov
nitvo u ime njegovih nacionalnih i kulturnih interesa,
igoui i onemoguavajui svaki pokuaj da borba ma
kedonskog stanovnitva bude iskoriena ma od koje
buroazije susednih balkanskih drava u njene osvaja
ke i ugnjetake ciljeve. U takvom savezu radnika i
seljaka i pokreta nacionalno ugnjetenih obezbijedili bi
94
80
se uvjeti stvaranja radniko-seljake vlade ... u ne

zavisnoj M akedoniji, koja e dobrovoljno ui u federa
ciju nezavisnih balkanskih repubLika. Iz navedene
form ulacije stjee se dojam da K o n fe ren c ija rjeenje
makedonskog nacionalnog p itanja vid i u izdvajanju
M akedonije iz sastava jugoslavenske drave i njenom
samostalnom uklju ivan ju u federaciju balkanskih re
publika. U sluaju da se ovako shvati zahtjev K o n fe
rencije, onda se prethodno izjanjavanje K o n fe ren c ije
o ouvanju integriteta jugoslavenske drave ne bi od
nosilo i na prostor koji je tada obuhvaala Makedonija.
U tisak o spremnosti K o n fe ren c ije da u prvoj fazi re
volucionarnih prom jena na B alkan u makedonsko naci
onalno pitanje rjeava izvan jugoslavenskih dravnih
granica potvruje i posebna rezolucija posveena ma
kedonskom i trakijskom pitanju. U toj rezoluciji is
tie se da e se samo . . . stv a ra n jem a u to n o m n e Ma
k e d o n ije i T ra k ije i n jih o v im u je d in je n je m sa o sta lim

b a lka n sk im ze m lja m a u je d n u fed e ra tiv n u b a lka n sku
r e p u b lik u v a sp o sta v iti za u v e k m ir m e u b a lka n sk im
n a ro d im a . . . , (ist. u orig., prim., G. V.).,s
Ostao je isto tako nedoreen i stav K o n fe ren c ije o
nainu form iranja federativne balkanske republike, uz
uvjet prethodnog form iranja federativne republike J u
goslavije. Je r u zahtjevu K o n fe ren c ije da budua bal
kanska federativna radniko-seljaka republika bude
. . . d o brovoljan savez nezavisnih b a lka n sk ih rep u b li
ka . . . , (ist. u orig., prim., G. V.), oito se ide od pret
postavke postojanja jedne federativne balkanske re
publike, a ne federativne jugoslavenske u federativnoj
balkanskoj dravi.
Oito je da su mnogi problemi dravnopravnog as
pekta jugoslavenskog i balkanskog nacionalnog pitanja
ostali nedoreeni, to je prvenstveno bio odraz neuskla
enih gledita balkanskih komunista i Kominterne.
fD.
Rezolucija o makedonskom i trakijskom pitanju, IA II, n. dj.

str. 75
Nacije i seljatvo 11 fu n k c iji revolucije
81
Prijedlozi Balkanske komunistike federacije, sa

veza balkanskih komunistikih partija, iz kraja 1923,
kao i oni Kom interne iz 1924. godine daju naslutiti da
su samo jugoslavenski komunisti prilazili rjeenju ju
goslavenskog nacionalnog pitanja uz ouvanje dravnog
integriteta svoje zemlje. Otuda i njihova nedoreenost
u pitanju Makedonije i naina ujedinjenja jugoslaven
ske federacije u balkansku.
Meutim, njihovo jugoslavenstvo zavravalo se na
tadanjim granicama nae zemlje. K ada se radi o H rv a
tima i Slovencima u Ju lijsk o j krajini, K on feren cija tra
i od njihove radnike klase i seljatva . . . da se sku
pe oko revolucionarnog proletarijata i radnog naroda
drugih nacija.96 Kod toga se mora priznati da je to is
to K onferencija predlagala i predstavnicima nacional
nih m anjina u naoj zemlji. Problem Slovenaca i H rv a
ta u Austriji K onferencija nije ni spominjala.
Stvarno p rikljuivanje sitnog i srednjeg seljatva
jugoslavenskim komunistima i radnikoj klasi u borbi
za rjeenje jugoslavenskog nacionalnog pitanja ovisilo
je umnogome i o odnosu K P J prema agrarnom pitanju.
Trea konferencija K P J prva je u dotadanjem razvit
ku pokreta postavila na dnevni red agrarno pitanje
kao pitanje revolucije. Veina naih komunista toga
vremena, svjesna socijalne strukture zemlje, svjesna
je i uloge bezemljaa, sitnog i srednjeg seljaka u proce
su borbe za realizaciju parole o radniko-seljakoj
fronti.
U posebnom dokumentu posveenom agrarnom pi
tanju u naoj zemlji K onferencija prvi put u dotada
njemu razvitku naeg komunistikog pokreta definira
mjesto i ulogu sitnih i srednjih seljaka u procesu re
volucionarnih preobraaja u naoj zemlji. Svjesna zna
enja socijalne strukture nae zemlje kao faktora bor
be za socijalizam, K onferencija istie, da . . . pobeda
radnike klase mogua je samo pod uslovom da njenu
90.
Rezolucija o nacionalnom pitanju, IA II, n. dj., str. 72.
Q2
borbu p rotiv kapitalistikog ugnjetavanja potpomognu

i u njoj sudjeluju iroke seljake mase.7 Rad i postiza
nja zacrtanog puta borbe K o n fe ren c ija istie zadatak
suradnje K P J u zajednikim ak cijam a sa . . . selja
kim p artijam a i organizacijam a u svim onim sluaje
vim a u kojim a su tangirani interesi radnika i seljaka,
te e zato iskoristiti svaki sukob za sebe.9' O rijentaci
ja K P J na odreenu suradnju sa seljakim partijam a i
organizacijam a u naoj zem lji nije proizlazila iz pre
orijentacije pokreta na metode borbe tih partija, ve
iz uvjerenja vodstva jugoslavenskog kom unistikog po
kreta da e takvom taktikom K P J seljake p artije biti
. . . p risiljene da istupe p rotiv reima i buroazije ili
da e biti demaskirane pred masama u svojoj sluilakoj ulozi. U konkretnom pristupu problemu vlasni
tva nad zemljom, K P J je na Treoj konferenciji bila
mnogo odreenija i prilago d ljivija prilikam a u naoj
zemlji. Ona zahtijeva pfrcprrtppjarijn cvih
feu
dalnog porijekla iznad 30
naknade i sa
svim inventarom . Posebno treba istai da je K o n fe ren
cija ustala protiv politike vlade da putem agrarne re
forme vri srbizaciju i denacionalizaciju nekih krajeva
drave zahtjevom da se zem lja . . . im a prvenstveno
dati radnom stanovnitvu optine, sreza, oblasti i po
k rajine u kojoj se posed nalazi . .. to se tie kon
kretnog vlasnitva nad zemljom, K o n fe ren c ija je pos
tavila zahtjev . . . davanja zemlje seljacim a bez ze
m lje i sa malo zemljita, bez obzira na veru i narodnost
... . Tim zahtjevom K P J je odustala od teze Prvog i
Drugog kongresa, koja u pristupu zemljinom vlasni
tvu postavlja zahtjev stvaranja seljakih radnih zadru
ga. Naravno, zaokret u 1924. godini bio je jo uvijek
taktiki potez K P J, a ne definitivno odustajanje od ko-
Rezolucija o agrarnom pitanju u Jugoslaviji i o radu na selu, IA

II, n. dj., str. 79 80.
98
99
83
lektivizacije zemlje. Utoliko je nerazum ljiviji bio zah

tjev K onferencije, ekonomski i neopravdan, da se po
sjedi iznad 30 ha, rasparceliziraju, to je ve unaprijed
stvaralo potekoe u buduem eventualnom procesu
stvaranja velikih dravnih poljoprivrednih dobara.
Ovaj zahtjev im ao je u svakom sluaju vie politike,
a manje ekonomske logike.
Svjesni injenice da ovom R ezo lu cijo m nisu iscrpli
problematiku agrarnog pitanja, delegati K o n feren cije
predviaju form iranje posebne komisije koja e u do
gledno vrijem e izraditi projekt agrarnog p itanja i dati
ga na diskusiju lanstva. Tek tada e Konferencija ili
kongres K P J donijeti definitivan agrarni program.
Velika je zasluga Tree konferencije K P J iz sije
nja 1924. godine to je nacionalno, seljako i agrarno
pitanje postalo sastavni dio sadraja strategije i takti
ke jugoslavenskog komunistikog pokreta. Iako su na
vedena pitanja svedena na sredstvo revolucije, umno
gome je olakan prodor komunistike vizije revolucio
narnih prom jena u naoj zemlji u iroke mase. Ostaje,
meutim, injenica da K P J pitanje revolucije dovodi u
ovisnost od koncepta Kam intem e na cjelokupnom bal
kanskom prostoru, oduzimajui sebi mogunost sa
mostalne procjene situacije u zemlji i naina provedbe
bitke za socijalizam. Njezin koncept jugoslavenske fe
deracije razraen je dosljedno samo kada se radi o
problemu Srba, H rvata i Slovenaca, a i taj samo do
faze kada se jugoslavenska federacija treba ukljuiti u
balkansku federativnu zajednicu radniko-seljakih re
publika. M iljenja smo da jo j se ne moe odvie za
m jeriti odnos prema makedonskoj naciji i problemu
u kljuivanja Makedonije u balkansku federaciju, je r
tada nije samostalno odluivala o sudbini toga dijela ju
goslavenske drave. K o d toga moramo pripomenuti
da ni jugoslavenski komunisti toga vremena nisu im ali
raien stav o postojanju ili nepostojanju makedons
ke nacije, kao to su b ili nedoreeni i u pristupu pro
blemu Bosne i Crne Gore. Ostaje injenica da su te
probleme naznaili, to je samo po sebi velik korak
84
naprijed u petogodinjem razvitku stava K P J u pristu

pu rjeavanju meunacionalnih odnosa u K raljev in i
SH S.
Plenum NRPJ travnja 1924. godine

D aljn ja razrada stava K P J prem a nacionalnom i
seljakom pitanju moe se p ratiti i u R e zo lu c iji o poli
ti k o j situ a ciji, koju je donijelo Zem aljsko vijee
N R P J, na svom Plenum u odranom 13. i 14. travnja
1924. godine. K o liko je jo uvijek prisutno nerazum ije
vanje znaenja nacionalnog i seljakog p itan ja u izved
bi revolucionarnih prom jena u naoj zemlji, potvruje
i zakljuak Plenum a . . . da je za obaranje kapitalizma,
pre svega, potrebna jedna velika revolucionarna vojska
p roletarijata, form irana u mone organizacije, sposob
ne za stvaranje revolucionarne borbe i osvajanje vlas
ti. K o liko je, po toj procjeni, trebao jugoslavenski
kom unistiki pokret ekati da bi se u naim uvjetim a
izvela proleterska revolucija, nije potrebno posebno is
ticati. Iskustvo Oktobarske revolucije malo je utjeca
lo na ovaj oblik razvitka idejnih osnova i sadraja stra
tegije i taktike K P J. Iak o su svjesni znaenja saveza
radnika i seljaka, ... koji(u) je proklam ovala revo
lucionarna Internacionala ... i koji . . . predstavlja
jedini od puteva kojim revolucionarni proletarijat mo
ra ii u svojoj borbi, ne samo protiv reakcije i ofenzi
ve kapitalizm a ve i za osvajanje vlasti,101 taj oblik sa
veznitva ipak su rezervirali za prvu fazu revolucio
narnih prom jena u naoj zemlji, kada se dovravaju na
cionalne revolucije, za koje su, po ocjeni K P J toga vre
mena, iskljuivo zainteresirani seljaci. U skladu s tak
vim predodbama o izvoenju nacionalnog osloboe
0 politikoj situaciji, Odluka Zemaljskog vea NPRJ od 12 14

aprila 1924. godine, IA II, n. dj., str. 291 292.
101
g5
nja u naoj zemlji. Plenum podrava mogunost poma

ganja sviju onih politikih snaga koje rade na obaranju
svih koji podravaju ili uvaju sistem vladavine ve
likosrpske buroazije. P ri tome se upozorava da je
podravanje tih snaga motivirano iskljuivo stvara
njem mogunosti ... potinjenim i obespravljenim
nacijama da se slobodno opredele. Plenum odbija sva
ku mogunost podrke onim partijam a koje bi bile
spremne s velikosrpskom buroazijom d ijeliti vlast,
smatrajui to izdajom narodnih masa, . . . je r te mase
daju snagu opoziciji protiv centralistike i hegemonistike velikosrpske buroazije .... Te mase nakon obaranja centralizma i unitarizma . .. oekuju svoje
nacionalno osloboenje i poboljanje svoga ekonoms
kog i socijalnog poloaja.102 U R ezoluciji Plenuma isti
e se cilj N R P J na planu rjeavanja nacionalnog i se
ljakog pitanja. Taj cilj sastoji se od zahtjeva . . . da
ugnjeteni narodi u Jugoslaviji, a u prvom redu se
ljaci i siromane varoke mase Hrvatske, Slavonije,
Dalmacije, Makedonije i Bosne, mogu doi do svoje
slobode jedino otvorenom borbom pod parolom radniko-seljakog saveza, za stvaranje radniko-seljakih
vlada svih ugnjetenih nacija, a koju borbu u Jugo
slaviji jedino vodi N R P J .... U nastojanju da doe do
realizacije ovog programa, u R ezoluciji se istie odlu
nost legalne partije jugoslavenskog komunistikog po
kreta u pomaganju borbe . . . hrvatskih, slovenakih,
dalmatinskih, makedonskih i bosanskih radnih siro
manih sela i varoi za njihovo nacionalno, ekonomsko
i socijalno osloboenje ....
Odluke Tree konferencije K P J ipak su snano dje
lovale na izmjenu dotadanjeg dosta povrnog pristupa
jugoslavenskog komunistikog pokreta seljakom pi
tanju. Zato je i sasvim razumljivo da se Plenum ozbilj
no pozabavio agrarnim pitanjem koje je bilo jedno od
kljunih preduvjeta pridobijanja jugoslavenskih selja
ka za revolucionarne promjene u naoj zemlji.
102
gg
Uesnici Plenum a svjesni su injenice nepravilne

provedbe agrarne reforme, koju je buroazija svih na
c ija izigrala i u kojoj je bila jedinstvena. Iak o s izvjes
nim zakanjenjem, Plenum je uoio znaajnu injeni
cu da je agrarna reform a im ala prvenstveni cilj da odi
je li radnike od seljaka, a tim e um anji mogunost re
volucionarnih p re viran ja i rad ika ln ijih zahvata u poli
ti k i sistem prve jugoslavenske dravne zajednice. To
je bila znaajna konstatacija, ko ja je olakavala d alj
n ji prodor K P J u seljake mase. M eutim , nain na ko
ji je naa P a rtija eljela rije iti agrarno pitanje bio je
neadekvatan naim uvjetim a i vie je tetio nego ko
ristio njezinom pribliavanju seljaku, prirodnom savez
niku jugoslavenskog proletarijata u borbi za nacional
no i socijalno osloboenje naih naroda. K ritiz iraju i
sve seljake stranke zbog oportunizm a u pristupu raz
rjeavanju agrarnog pitanja, naa P a rtija je posegla za
iskustvom Sovjetske R usije i izjavila ... da je Rusija
jed ina zem lja u kojoj je reeno agrarno pitafijeTi da ne
m a drugog reenja osim onoga koje je sprovedeno u
R u siji: sva zem lja sa inventarom u ruke seljaka, bez ot
kupa i naknade.103 Ia k o nigdje nisu decidirano kazali
da trae ko lek tivizaciju zemlje, oito je bilo da je naa
P a rtija jo uvije k zastupala takvo m iljenje, koje se ni
je uklapalo u opa kretanja jugoslavenskog sela toga
vremena, prvenstveno s obzirom na njegovu socijalnu
strukturu i povijesnu tradiciju.
Peti kongres Kominterne

Iz dosada nedovoljno objanjenih razloga i zato
ih ne navodimo, Peti kongres Kom interne, odran u
Moskvi od 17. lip nja do 8. srpnja 1924}godine, radikal
no m ijen ja svoj stav o nainu F o b liku razjeavanja
m eunacionalnih odnosa u naoj zemlji pod vodstvom
K P J, a u savezu radnika i seljaka.
Rezolucija po agrarnom pitanju, IA II, n. dj., str. 305.
87
Po ocjeni delegata Petog kongresa Kominterne,

. . . (N ) nacionalno pitanje u Jugoslaviji nije ustavno
pitanje, i stoga ga ne ne treba izjednaavati sa pitanjem
revizije Vidovdanskog ustava.10' Ono je pitanje . . .
borbe nacionalno ugnjetenog stanovnitva za pravo nje
govog nacionalnog samoopredeljenja ... , kao i ... pi
tanje revolucionarne borbe radnih masa u celoj Jugo
slaviji. Iz navedene ocjene o znaenju problema me
unacionalnih odnosa u funkciji jugoslavenske prole
terske revolucije proiziao je zakljuak o potrebi borbe
jugoslavenskih komunista protiv velikosrpske buroa
zije, m onarhije i Vidovdanskoga ustava, to je pro
blem svelo iskljuivo na ulogu srpske buroazije, a
ne i drugih nacionalnih buroazija i njihovog negativ
nog utjecaja na politiki ivot zemlje. Kako su b ili uvjereni da sistem radniko-seljake vlasti moe defi
nitivno rijeiti jugoslavensko nacionalno pitanje i ka
ko je intenzitet nacionalnih pokreta u naoj zemlji po
rastao, delegati Petog kongresa Kom interne postavili
su pred jugoslavenske komuniste zadatak da se ... opta parola prava naroda na samoopredeljenje, koju is
tie K P J, mora izraziti u form i izdvajanja Hrvatske,
Slovenije i Makedonije iz sastava Jugoslavije i stvara
nja od njih nezavisnih republika.105
Tako je poslije pet godina bavljenja problemom
mjesta i uloge jugoslavenskog nacionalnog pitanja na
prostoru Balkana, Kom interna izrekla svoj sud o sud
bini nae zemlje. Rjeenje vidi u razbijanju postoje
ih dravnih granica Kraljevine S H S . Nedosljedno shva
eno rjeenje meunacionalnih odnosa u naoj zemlji
odrazilo se i u izboru dijelova koji su trebali izii izvan
okvira jugoslavenske drave, kao i u tretmanu srp
skog nacionalnog pitanja u okvirim a jugoslavenskog
ili balkanskog nacionalnog pitanja. Mogunost stva
104
Rezolucija V kongresa Kominterne o nacionalnom pitanju u
Jugoslaviji, IA II, n. dj., str. 420.
105
88
ranja sam ostalnih nacionalnih drava vid jela je samo

na prostoru nacionalno ugnjetenih H rv ata i Slovenaca,
a neusklaenost balkanskih kom unistikih p artija u
pristupu problem u makedonskog nacionalnog pitanja
Ko m interna apsolvira zahtjevom za stvaranjem samos
talne makedonske drave. Tako je i za Kom internu hr
vatsko i slovensko nacionalno pitanje sredstvo revolu
cije, kao to istoj svrsi slui i teritorij koji naseljava
makedonsko stanovnitvo. Po njenoj ocjeni, srpski
narod nije nacionalno ugnjeten i zato mu nije potreb
na nacionalna drava, a osim H rvata i Slovenaca dru
gih ugnjetenih nacija u naoj zemlji nema. Prem a to
me, u okvirim a jugoslavenske drave, u prvoj fazi raz
vitka revolucije u naoj zemlji, ostaju srpska nacija i
nacionalne m anjine dok Hrvatska, Slovenija i Makedo
nija ulaze kao nezavisne drave u sastav federacije rad
niko-seljakih republika Balkana.
Sto se tie dijelova hrvatske i slovenske nacional
nosti izvan nae zemlje, Peti kongres Kom interne uzima
u obzir samo one u okviru Italije. Kom interna svojim
Petim kongresom obvezuje K om unistiku p artiju Ita
lije . .. da vodi propagandu i agitaciju u duhu gore
pom enutih parola u sporazumu sa bratskom K P J . Mo
ramo priznati da nam nije dovoljno jasno da li je to
znailo borbu K P Ita lije za pripojenje svih hrvatskih
i slovenskih zemalja unutar nezavisnih nacionalnih dr
ava ili je to bila d irektiva ouvanja postojeeg grani
nog stanja izmeu talijanske i jugoslavenske drave.
K o liko je takav stav Petog kongresa Kom interne
bio rezultat razgovora izmeu S. Radia i lanova Se
ljake inlernacionale lip nja i srpnja 1924. godine u Mos
kvi, teko je rei. Tak tik i potez voe HRSS-a razlii
to je kom entiran u redovima svjetskog komunistikog
pokreta. Njegovo ulanjenje u Seljaku internacionalu
srpnja 1924. godine, u vrijem e odravanja Petog kon
gresa Kom interne, moglo je a nije moralo pridonijeti
citiranim stavovim a K ongresa. Nedostajanje adekvat
ne suvremene arhivske grae onemoguava donoenje
konanih
sudova o povezanosti
tadanje
taktike
89
HRSS-a s taktikom Kom interne u pristupu hrvatskom

nacionalnom pitanju.1"6
Otpori platformi Tree konferencije KPJ i

intervencija Kominterne
Meutim, ugraivanje nacionalnog i seljakog pita
nja u sadraj strategije i taktike K P J toga vremena,
kao i nain izvedbe procesa nacionalnog osloboenja
u ovisnosti od balkanske revolucije, nisu naili na punu
podrku ni u lanstvu, a ni u vodstvu pokreta. Velike
diskusije o toj problematici nastavljene su i u 1924. go
dini, prim oravajui vodstvo K P J da kroz legalne forme
svoga djelovanja objasni svoj stav u tim problemima.
Tako je u rujnu 1924. godine Centralni odbor
NRPJ-u objavio svoje vienje sukoba unutar vodstva
i dijela lanstva K P J u pristupu proleterske revolucije
nacionalnom i seljakom pitanju. Kod toga, smatrali
su potrebnim upozoriti da se navedena problematika
ugrauje u sadraj strategije i taktike jugoslavenskog
komunistikog pokreta iz razloga je r je . . . dub o ka
privredna i politika kriza u svim b a lkan skim zem lja

ma znak jednog revolucionarnog perioda (ist. u orig.,
prim., G. V.).m Budui da je, po njihovoj ocjeni,
takva situacija u naoj zemlji i na cijelom Balkanu,
dunost je komunista da nacionalno i seljako pitanje
prihvate kao dio revolucionarnih promjena u naoj ze
mlji i na Balkanu. To je nesumnjivo daleko kvalitetniji
106
Djelomian uvid u ovu problematiku omoguuju slijedei ra
dovi: 1. B. Krizman, Korespondencija Stjepana Radia 1919
1928, sv. 2. Institut za hrvatsku povijest, Zagreb 1973; 2. S.
Cvetkovi, Stjepan Radi i komunistiki pokret 1923 1925. g..
Istorija XX veka, Zbornik radova, sv. XII, Institut za savremenu istoriju, Beograd 1972; 3. S. Radi, Politiki spisi. Zna
nje, Zagreb 1971.
107
Teze Centralnog odbora NRPJ o sporu u Partiji, IA II, n. dj. str.
312.
90
pristup problem im a od onoga ko ji negira znaenje tih

p itan ja ne samo za tadanju fazu razvitka pokreta,
. . . je r sm a tra da se u J u g oslaviji k a p ita listi k i reim
sve vie k o n so lid u je (ist. u orig., prim., G. V.) i da, pre
m a tome, p ro le ta rija t treba da ogranii s v o ju b o rb u na
b o rb u za p o stiza n je pu n e bu ro a sk e d e m o k ra c ije (ist.
u orig., prim., G. V.), ve i iz uvjerenja, da nacionalno
i seljako p itanje bitno ne pridonose revolucioniran ju masa.
Suprotno takvim stavovim a, Centralni odbor N R P J
tvrd i . . . da se nacionalno pitanje moe reiti samo
borbom za puno pravo sam oopredeljenja, za nezavis
nost i slobodu ugnjetenih nacija. Tu borbu, po njiho
voj ocjeni, . . . moe uspeno voditi jedino p roletarijat
u savezu sa seljatvom, nastojei da je vee za opu
borbu radnih masa protiv buroazije i kapitalizm a.10*
P ri tome ne m isli na objedinjavanje nacionalnog i ekonomsko-socijalnog osloboenja u jedinstveni proces,
ve na irenje u tjecaja pokreta na radne mase, s ko
jim a e u budunosti izvoditi proletersku revoluciju.
Konano rjeavanje meunacionalnih odnosa u naoj
zem lji lje v iari vide u federalizaciji zemlje i obrazova
n ju radniko-seljakih republika, koje e ui u jedin
stvenu federaciju radniko-seljakih republika B a lk a
na.
Potrebno je upozoriti da u pristupu K P J nacional
nom p itan ju im a jo jedan veliki nedostatak, a to je
vrlo slabo razraena strategija i taktika pokreta u p ri
stupu srpskom nacionalnom pitanju i ulozi srp
skog seljatva u ovako koncipiranoj revoluciji. N a
ime, cijela ko nstrukcija izvoenja revolucije u naoj
zem lji tem elji se na problemu ugnjetenih nacija, to
bi znailo da je pokret imao izvjesnih rezervi prema
srpskom seljatvu. Ovaj nedostatak doi e do pu
nog izraaja tek 1928. godine u detaljnoj razradi teze
o nainu dezintegracije jugoslavenske dravne zajed108
gj
nice. U Tezam a se istie znaenje primjene seljakog

pitanja ... za reenje nacionalnog i agrarnog pita
n ja ... .1" K P J je ...r a d na vaspostavljanju saveza
radnika i seljaka i radniko-seljake vlade, odnosno
federacije radniko-seljakih republika, postavila kao
osnovu celokupne svoje politike. U pristupu seljakim
partijam a u naoj zemlji, m iljenja smo, K P J je pre
tjerala kada je tvrdila da ... seljake p artije u Jugo
slaviji predstavljaju pokrete irokih masa seljatva za
njihovo socijalno osloboenje, a kod seljakih parti
ja ugnjetenih nacija i za nacionalno osloboenje. Ako
se samo prisjetim o ponaanja tih partija u provedbi
agrarne reforme, a i prethodnih ocjena istog vodstva
K P J o ulozi tih partija u agrarnom pitanju, uoit e
mo sve slabosti vodstva pokreta toga vremena u p ri
stupu seljakim strankam a i pokretima toga vreme
na, pod vodstvom buroazije.
U otrim polemikama unutar vodstva K P J krajem
1924. godine doao je do izraaja jo jedan stav koji
je potrebno istai. Suprotstavljajui se unitaristikoj
koncepciji u pristupu nacionalnom pitanju, Centralni
odbor N RPJ-u smatrao je potrebnim istai da pravo
na samoopredjeljenje naroda i njegovu nacionalnu
nezavisnost i slobodu ne treba shvatiti jedino izvedivim . . . u okviru integriteta Jugoslavije.110 To je je
dan od rijetkih dokumenata K P J do etvrtog kongresa
Partije u kojemu se prihvaaju stavovi Petog kongre
sa Kominterne, ali samo kao alternative, a ne i kao
direktiva.
Do kraja studenog iste godine novi referendum u
N R P J potvrdio je stavove Tree konferencije K P J. N a
alost, ni Kom interna ni Balkanska komunistika fe
deracija nisu dovoljno ozbiljno shvatile teinu idejnog
sukoba u jugoslavenskom komunistikom pokretu. Idui linijom kompromisa i nastojei ouvati brojano
109
110
Zavrna re Centralnog odbora NRPJ, IA II, n. dj., str. 321.
92
stanje pokreta, K om interna zahtijeva kompromis u

p ristupu seljakom i nacionalnom pitanju. Rezultat je
P la tfo rm a sp o ra zu m a C entralnog odbora i op o zicije iz

sredine studenog 1924. godine. Njezin sadraj je kla
sian p rim jer pokuaja izm irenja dvaju idejnih pra
vaca u pokretu, dvaju pristupa m jestu i ulozi nacio
nalnog i seljakog p itanja u revolucionarnim prom je
nama naeg drutva. Ip ak, na svoj nain objanjava
sutinu spora u pokretu i s toga aspekta zasluuje
panju.
P rv i problem oko kojega je trebalo uskladiti sta
vove bila je procjena svjetske i balkanske politike
situacije. Pa rtijsk a veina odustaje od svoje poznale
teze o akutnoj krizi kapitalizm a i aktualnosti revoluci
onarne situacije u svijetu, dok partijska opozicija odu
staje od opeg negiranja kriznog slanja kapitalizma.
Tako se u P la tfo rm i sporazum a ova problem atika na
vodi u buduem vremenu, kao procesi koji se tek ku
m uliraju i koji e u dalekoj budunosti doi do punog
izraaja. U p itanju B alkan a odbacuje se teza o aktuelnosti snanih meunacionalnih sukoba. Sam o je kon
statirano da im p erijalistika politika koju provode vladajue nacije sve vie pojaava ... borbu ugnjetenih
nacija ... , u koju se ne integriraju seljaki pokreti
ve uplie ... borba siromanog seljatva za reenje
agrarnog pitanja, pojaavajui tu borbu i stvarajui
preduslov za obrazovanje borbenog saveza radnika i
seljaka."1 O vakva form u lacija mjesta i uloge selja
tva na B alkanu otkriva i sutinu sukoba kada se ra
di o pristupu K P J seljakom pitanju. Seljatvo se p ri
hvaa kao saveznik samo na polju iste ekonomsko-socijalne borbe, na planu agrarnog pitanja. Ista oc
jena prenosi se i na prostor jugoslavenske drave, u
kojoj nacionalna i socijalna reakcija . . . daju realnu
mogunost za razvitak radnikog pokreta i za obrazo
vanje jednog jedinstvenog fronta radnike klase i ug-
Platforma sporazuma Centralnog odbora i opozicije, IA II, n. dj.

str. 332.
X tici je i seljaStvo u fu n k c iji revolucije
93
njetenih nacija protiv hegemonistike

velikosrpske
buroazije i kapitalizma. Istiui u prvi plan samo
pitanje saveza radnike klase i nacionalnih pokreta,
preskaui ulogu seljatva, jo jednom je potvrena
sutina spora izmeu ovih dviju idejnih struja u ko
munistikom dijelu jugoslavenskog radnikog pokre
ta u pristupu seljakom pitanju. Zaotravanju spora
nesumnjivo je pridonio i tadanji pojaani interes K o
minterne i K P J za suradnju s HRSS-om, koji je uisti
nu bio pretjeran i esto zanemarivao klasni sadraj te
partije i pokreta u cjelini.
Posebno je za ovu raspravu zanim ljiv sadraj R e
zolucije o nacionalnom p itanju koji pokazuje u emu
je bila sutina spora. Kao prvo, priznaje se da je Par
tija od svog osnutka ... u nacionalnom pitanju pra
vila greke, iako se pritom partijska linija postepeno i
stalno ispravljala. Prema tome, nita posebno se ni
je desilo, pravile su se pogreke dosta nebitnog sadr
aja, je r se tek ... danas nacionalno pitanje postav
lja u sve otrijoj formi, ukoliko se sve vie nacional
no ugnjetavanje zaotrava od strane svetskog imperi
jalizma. Prema tome, nije p rije 1924. godine ni bilo
potrebno raspravljati o nacionalnom pitanju, je r je
ono na svome znaenju dobilo tek od te godine, a do
punog izraaja e doi tek u budunosti. Za tu budu
nost trebamo se priprem iti i to ne zbog samih nacija,
ve je ... u interesu proletarijata da ovu borbu vee
sa svojom borbom protiv imperijalizma i kapitalizma.
Ocjenjujui da je partijski referendum ispravio par
tijsku liniju u nacionalnom pitanju, u Rezoluciji se
istie da jo im a krivih ocjena komunista iz kojih pro
izlazi ... da. se nacionalno pitanje ne moe reiti u
okviru kapitalizma."2 Prem a tome, ako se moe rije
iti u kapitalizmu, a vjerojatno se u naoj zemlji moe
rijeiti revizijom ustava, onda nema potrebe taj balast vui u socijalistiku revoluciju i nametati joj pro11 2 .
Rezolucija o nacionalnom pitanju, IA II, n. dj., str. 333.
94
bleme bez ko jih moe biti. Ia k o priznaju da u krilu

kapitalizm a nema konanog rjeavanja nacionalnog pi
tanja, iz teksta izviruje teza o nacionalnom pitanju
kao ustavnom pitanju. Da ne bi sluajno netko posum
njao u proturivanje takve teze, u R e zo lu c iji se istie da
se nacionalno p itanje ne moe identificirati s ustav
nim pitanjem , ... je r se tim e zastupa odranje inte
griteta im p e rijalistikih drava ... , to nije u skladu
s m arksistikim stavom o nacionalnom pitanju. M i bi
smo pridodali, ni sa stavovim a Tree konferencije K P J
o dravno-pravnom aspektu rjeenja jugoslavenskog
nacionalnog pitanja. O cje n ju ju i Ju g oslaviju kao isk
lju iv produkt svjetskog im p erijalistikog rata ... u
kojoj se kao vladajua nacija ja v lja srpska, koja ugnje
tava sve ostale nacije u Jug oslaviji, u R e zo lu c iji se
istie nacionalna posebnost Srba, H rv a ta i Slovenaca,
koje ni ekonomski razvitak n ije doveo u fazu ... uje
d injavanja i stapanja u jednu naciju. Po naem sudu,
problem n ije bio samo u priznavanju triju nacija, ve
u m jestu i ulozi nacionalnog pitan ja u borbi protiv ka
pitalizma. Zatim se u tekstu R e zo lu c ije ponovo ja vlja
teza o parlamentarno-ustavnoj metodi nacionalnih bur
oazija u rjeavanju nacionalnog pitanja, kao metodi
kom prom isa . . . na tetu socijalnih i nacionalnih in
teresa radnih masa sviju nacija. P r i tome se zabo
ra v lja na prethodni tekst u kojem u se istie mogu
nost rjeenja nacionalnog pitan ja i u kapitalizmu, ia
ko se unosi zahtjev o potrebi angairanja komunista
... i u aktuelnoj ustavnoj borbi, kao doprinosu ko
m unista razbijanju parlamentarno-ustavnih metoda na
cionalnih buroazija. Zatim se ponovno ja v lja teza da
... nacionalno pitanje moe definitivno reiti u inte
resu radnih masa tek radniko-seljaka vlada.
Zatim slijedi vrlo interesantna konstatacija koja
je vie tetila nego koristila K P J i koja umnogome ob
janjava odnos pokreta prema nacionalnom pitanju u
revoluciji. Pozivajui u borbu p rotiv nacionalizma i ovinizm a u ugnjetenim nacijam a, u R e zo lu c iji se poseb
no istie potreba borbe . . . protiv velikodravnih
95
predrasuda koje se nalaze u srpskom radnitvu i se

ljatvu. Na taj je nain srpski radniki pokret i nje
govo seljatvo ocijenjeno kao baza velikosrpskog ovinizma, a time jefuToga srpske nacije i njezine radni
ke klase ocijenjena kao nepodobna u procesu borbe za
nacionalno osloboenje. U pitanju integriteta jugosla
venske drave takoer je bilo velikih razlika. Problem
je apsolviran izjavom da K P J mora razotkrivati sve one
fraze ... o nacionalnoj ravnopravnosti i nacionalnom
m iru p ri odranju im perijalistike Jugoslavije i pri
odranju ekonomske hegemonije buroazije koje bilo
nacije. Takvom form ulacijom otvorena je mogunost
borbe jugoslavenskih komunista za ouvanje dravnog
integriteta jugoslavenske zajednice, pod uvjetom da
ona ne bude im perijalistika i pod dominacijom bilo
koje nacije.
U pitanju taktike prema paroli o jedinstvenoj
fronti zahvaena su dva njena aspekta, odnos prema
drugim idejnim strujam a u radnikom pokretu nae
zemlje i odnos prema seljatvu. U pitanju suradnje s
ostalim strujam a u radnikom pokretu prihvaena je
solucija prim jene taktike suradnje s vodstvima poje
dinih struja i organizacija, ali je teite na politici je
dinstvene fronte . . . kroz mase putem zajednikih M S
(Mjesno sindikalno, prim., G. V.) vea i saveza, produbljavanjem ideje radnikih poverenika i njihovog organizovanja kao i aktivnom revolucionarnom borbom
meu nezaposlenim radnicim a."3 Meutim, daleko je
interesantniji kompromis uinjen u pitanju taktike u
provoenju u djelo saveza radnika i seljaka. Ocjenju
jui da se u svim balkanskim dravama toga vremena
ja vlja ju ... samostalni seljaki pokreti koji im aju ob
jektivno revolucionarni karakter, ak i tada kad se na
laze pod najteim uticajem b uroazije..., prihvaa
se prim jena taktike . . . saveza radnika i seljaka, u
cilju jaanja revolucionarnih tendencija u tim pokre
tim a i odvajanja siromanog seljatva ispod uticaja
113
Jedinstveni front, IA II, n. dj., str. 334.
uc voiuc i/a t naci/e
96
buroazije. Takva taktika p rim jen jiva la bi se isklju

ivo u redovim a seljatva srpske nacije, koje nije op
tereeno problemom nacionalnog ugnjetavanja i zbog
toga nepodobno za suradnju na planu nacionalnog pi
tanja. U p itanju taktike prema seljatvu iz redova ug
njetenih nacija istaknuta je parola . .. saveza radnika
i seljaka radi borbe protiv hegemonije velikosrpske
buroazije za pravo sam oodreenja do otcepljenja.
uvajui u isto vrijem e svoju idejnu i organizacijsku
neovisnost, K P J se mora u isto vrijem e sluiti ... svo
jim orujem kritike. Precizirajui pojam radniko-seljake vlade kao oblika rjeavanja meunacionalnih
odnosa u periodu koji prethodi proleterskoj revoluci
ji, upozorava se, da taj pojam ... ne znai kompromis
sa seljakim partijam a na terenu buroaske demokra
cije. To je bio odgovor nekim kadrovim a K P J iz re
dova ugnjetenih nacija koji su b ili skloni takvu surad
n ju shvatiti kao podjelu vlasti izmeu radnike klase
i opozicijskih seljakih partija. Ovim dokumentom fa
za radniko seljakih vlada je shvaena kao parola
... za m obilizovanje radnih masa u borbu protiv kapi
talizma. .. .iskljuivo kao proces ... ruenja kapitaliz
ma. Drugim rijeim a, nacionalno pitanje za K P J sred
stvo je revolucioniziranja ugnjetenih nacija u funkciji
bre i efikasnije izvedbe socijalistike revolucije.
V rlo je interesantna dopuna stavova K P J u kon
kretnoj p rim jeni parole o pravu naroda na samoopre
djeljenje do otcjepljenja. Upozorava se na nedovoljno
isticanje prava na ... nezavisnu hrvatsku i slovenaku
republiku kao i pitanje Albanaca. U ovom dokumen
tu p rvi se put istie nacionalno pitanje Albanaca u na
oj zem lji i upozorava na problem Makedonije, o ko
jo j je . . . tek u poslednje vreme, jasnije (je) precizi
ran stav Partije na nezavisnu M akedoniju. U kontek
stu albanskog i makedonskog pitanja upozorava se
... na borbu protiv srpskog ovinizma u srpskim se
ljakim masama i kod srpskih kolonista. P r i tome
ne vodi se rauna o razliitom socijalnom sastavu ko
lonista ovih krajeva, to je izviralo iz ve citirane k ri
ve teze o srpskom seljaku kao jednom od nosilaca
g7
velikosrpskog ovinizma. Ovakva teza samo je ila u

prilog albanskom i makedonskom nacionalizmu, a ne
komunistikom konceptu rjeavanja albanskog i ma
kedonskog nacionalnog pitanja.
Zatim slijedi dio teksta u kojemu opozicija u K P J
priznaje pogreku, ... to je nedovoljno procenila zna
aj nacionalnog p ita n ja ... , negirajui ga kao zada
tak proletarijata i kao mogunost potiskivanja ekonomsko-socijalnih . . . i klasnih interesa proletarija
ta. Opozicija priznaje da je ovakvim svojim stavovi
ma stvarala plodno tlo . . . velikodravnim predrasu
dama srpskog proletarijata i srpskog seljatva. Ovo
je teka optuba preko koje je K P J olako prela.
Opozicija priznaje pogreku u pristupu
savezu
radnika i seljaka u redovima ugnjetenih nacija. P ri to
me cijelo vodstvo K P J ne pretpostavlja mogunost su
radnje na tom planu sa srbijanskim seljakom, a da ne
govorimo o problemu odnosa prema srpskom seljaku i
radniku izvan Srb ije, ko ji uope ne p rim jeu ju i o i
joj eventualnoj pojavi u buduim revolucionarnim
prom jena uope ne vode rauna. Inae je to vrijem e
kada K P J ne vodi rauna o injenici vienacionalnog
sastava svih buduih republika federativne sovjetske
socijalistike Jugoslavije ili nezavisnih republika po
jedinih nacija.
N a k ra ju zajednike izjave vodstva K P J i opozici
je istie se niz pogreaka u sadraju strategije i taktike
pokreta toga vremena. P r i tome se istiu propusti u
irenju parole .. .o nacionalnom pitanju, jedinstve
nom frontu i radniko-seljakoj vladi. Upozorava se i
na pom anjkanje kritike politike S. Radia, naroito u
vrijem e njegovog pribliavanja partijskoj platformi
saveza radnika i seljaka, mislei p ri tome na zbivanja u
1924. godini, kada je po ocjeni potpisnika ovog Sp o
razuma, S. Radi na parolama K P J irio svoj utjecaj u
radnikoj klasi Hrvatske. Takoer se kritikuje i stav
K P J prema Hrvatskom bloku kao grupaciji partija s
kojom bi jugoslavenski komunistiki pokret eventual-
98
no mogao suraivati u borbi protiv velikosrpske hege

monije.
Meutim , citira n i S p o ra zu m nije bio dugovvijeka.
Ve krajem studenog iste godine p artijski ga plenum
odbacuje. N ije potrebno posebno isticati konfuziju ko
ja je izazvana u bazi pokreta estim izm jenama stavo
va vodstva. Ip a k je raskid S p o ra zu m a bio u isto v rije
me i pobjeda onih kadrova u vodstvu kom unistikog
dijela jugoslavenskog radnikog pokreta ko ji su po ci
jenu zam jeranja K o m interni pokuali dati to p rim je
re n iji sadraj strategiji i taktici pokreta u nacional
nom i seljakom pitanju. Neosporno je tono da ti
kadrovi nisu znali kako tu platform u treba izvesti, ali
su znali to treba izvesti.
Oni su svjesni injenice . . . da spor k o ji je izbio
u P a rtiji nosi p rincip ijelni i taktiki karakter.114 Oni
p ravilno zakljuuju da ... u reavanju spornih prin
cip ijelnih p itanja ne moe biti kompromisa. Polazei
od teze da (S)svetska kriza kapitalizm a traje i dalje,
Plenum konstatira da je i situacija na B alkanu (je)
revolucionarna.115Takvu ocjenu donose na temelju uv
je re n ja da p olitika ugnjetavanja od strane vladajuih
nacija na B alk an u jaa . . . borbu ugnjetenih nacija,
uplie se borba siromanog seljatva za reenje agrar
nog pitanja, p ojaavajui tu borbu i stvarajui preduslov za obrazovanje borbenog saveza radnika i se
ljaka. V je ru ju i u mogunost da revolucionarni pok
ret u jednoj balkanskoj zem lji ... m oe p o sta ti p o
lazna taka za revolucionarni p o k r e t u su se n im z e m

lja m a (ist. u orig., prim., G. V.), plediraju za stvaranje
jedinstvene fronte balkanskog proletarijata. U slua
ju rata balkanski kom unisti trebaju uzeti kao polaznu
Odluka Zemaljskog vea NRPJ o sporu u Partiji, IA II. n. dj.,

str. 336.
Nacije i se ljaitvo u fu n k c iji revolucije
g9
toku borbu ... za vlast radnika i seljaka i za Fede

raciju radniko-seljakih republika Balkana (ist. u
orig. prim., G. V.).
Iz ocjene situacije u svijetu i na Balkanu proizi
la je i ocjena o krizi kapitalizma u naoj zemlji, koja
se . . . reflektuje (se) i u politikoj i u ekonomskoj
krizi Jugoslavije u kojoj vlast . . . u zemlji im aju
monarhija, m ilitarizam i hegemonistika velikosrpska
buroazija, koji pod maskom 'narodnog jedinstva S r
ba, H rvata i Slovenaca p rikrivaju hegemonistiku po
litiku velikosrpske buroazije radi eksploatisanja rad
nih masa i ugnjetavanja ostalih nacija u Jugoslaviji.
Po ocjeni Plenuma tu revolucionarnu krizu ine (S)sve
ja i pokreti ugnjetenih nacija, u koje se upliu revo
lucionarni pokreti se ljatva... , to stvara ... sve uslove za obrazovanje borbenog saveza radnika i selja
ka, za obaran je kapitalizma i radniko-seljaku
vlast.114 Odbacujui politiku sporazuma nacionalnih
buroazija kao rjeenje nacionalnog p itanja u naoj
zemlji, oekuje u budunosti vrst savez radnike kla
se sposobne da form ira jedinstvenu frontu sa selja
tvom ... protiv hegemonistike velikosrpske buroa
zije i kapitalizma. Ponovo je ostavljeno otvoreno pita
nje naina saveza sa seljatvom u S rb iji i srpskim se
ljatvom izvan Srb ije, problem koji e K P J dulje vre
mena rjeavati.
Plenum C P V K P J nije propustio p riliku da donese
i posebnu R ezoluciju o nacionalnom p ita n ju u Jugo
slaviji, to ukazuje na svu ozbiljnost s kojom je p ri
ao toj problematici. Zastupajui gledite da se pro
blem meunacionalnih odnosa u naoj zemlji ne moe
rijeiti u okvirim a kapitalizma, smatra da je u interesu
p roletarijata da borbu ugnjetenih nacija vee ... sa
svojom borbom protiv im perijalizm a i kapitalizma.
Ipak, konano rjeenje meunacionalnih odnosa u na
oj zemlji mogue je samo u prooesu obaranja kapi116
100
talizma i stvaranja radniko-seljake vlasti, iako se pri

tome ne objanjava stupanj ekonomsko-socijalnih pro
m jena koje nosi taj proces. To je bila velika praznina
u sadraju strategije i taktike vodstva K P J. Ta faza
u razvitku revolucionarnih prom jena u naoj zemlji
n ije ni p rije ni ovom prilikom dovoljno objanjena u
kontekstu likvid acije kapitalistikog sistema u naoj
zemlji.
M eutim , ostalo je otvoreno i pitanje da li e se
nacionalne revolucije naih naroda izvoditi unutar ili
izvan o k vira jugoslavenske drave. Iz form ulacije ci
tirane R e zo lu c ije stjee se dojam da je K P J prihvatila
sugestiju K o m interne o rjeavanju jugoslavenskog na
cionalnog pitanja dezintegracijom K raljevin e S H S . N a
ime, u R e zo lu c iji se kao cilj postavlja (O)obaranje vla
sti buroazije i uspostavljanje vlasti radnika i seljaka
svake nacije i njihov dobrovoljni savez u Federaciji
radniko-seljakih republika B a lk a n a ... , kao jedino
rjeenje ... nacionalnog pitanja u Jug oslaviji i na
B alkan u u interesu radnih m a s a ... . U R e zo lu c iji je
istaknut jo jedan moment bitan za shvaanje evolu
cije stavova veine u pristupu izvoenju prve faze na
e revolucije. Po njihovoj ocjeni, ona ne mora biti do
vedena u ovisnost istovremenom izvoenju balkanske
revolucije, je r bi to znailo . . . odlagati jedno pitanje
od najvee aktuelnosti. Tim e je prvi put izvoenje
jugoslavenske narodnooslobodilake borbe osloboeno
ovisnosti o balkanskoj revoluci istih sadraja, a time
je i otvoren put samostalnom odluivanju jugoslaven
skih komunista o vrem enu izvoenja te revolucije. U
to vrijem e to je bio samo pokuaj, ko ji godinama nije
postao realnost i stvarna mogunost. On je ipak indi
k ator shvaanja vrijednosti svih onih osnova teo rij
skih stavova i sadraja strategije i taktike jugoslaven
skih komunista koji su inicirani u dvadesetim godina
ma. To je bio ogroman kapital na kojemu je genera
cija tridesetih godina gradila proces emancipacije i
sazrijevanja K P J.
K P J se ne odrie mogunosti da dio nacionalne
Nacije i se lja itvo u fu n k c iji revolucije
101
emancipacije naih nacija izvede i u uvjetim a kapita

lizma, ... da pod vlau buroazije vodi(mo) najener
giniju borbu za ostvarenje toga prava.117 Pri tome ne
misli na ustavno rjeenje nacionalnog pitanja, ... jer
se time zastupa odranje integriteta im perijalistikih
drava, to je u suprotnosti sa osnovnim marksistikim
stavom u nacionalnom pitanju: pravom samoopredeljenja naroda do njihovog otceplenja, konstituisanja u
zasebne drave ili prisajedinjenja drugim dravama.
Tim stavom veina je prihvatila mogunost izvoenja
nacionalnog osloboenja naih naroda i izvan postoje
ih granica jugoslavenske drave, a time i stav Petog
kongresa Kominterne. P r i tome taj stav nije shvatila
kao jedino rjeenje problema, ve kao jednu od mogunosh rjeavtmja problematike.
K ritik a K P J proiruje se na cijelu srpsku naciju,
koja ... ugnjetava sve ostale nacije u Jugoslaviji, to
bitno m ijenja dugogodinji stav jugoslavenskih komu
nista u pristupu ocjeni sadraja pojma jugoslavenske
buroazije kao jedinstvene klase. Ne odbacujui mo
gunost angairanja jugoslavenskih komunista u bor
bi za reviziju ustavnog sistema nae zemlje, upozora
va se da je to samo jedna od etapa u borbi za rjeava
nje meunacionalnih odnosa, do njihovog konanog
rjeavanja u uvjetim a form iranja radniko-seljake
vlasti u naoj zemlji. Iz navedenih razloga, u R ezoluci
ji se istie zadatak K P J da vodi borbu ugnjetenih na
cija ... u cilju form iranja nezavisnih drava kako H r
vatske, Slovenije, Makedonije i Crne Gore, tako i ra
di osloboenja Albanaca. Tako je krajem 1924. godi
ne proiren broj priznatih nacija u naoj zemlji to
ukazuje na d aljn ji proces sazrijevanja jugoslavenskih
komunista u pristupu rjeavanju ove problematike.
Ipak, i dalje ostaje otvoren problem odnosa prema
srpskoj naciji i njezinoj sudbini u procesu dezintegra
cije nae drave, za ije se radnitvo i seljatvo jo
117
102
uv ije k tvrd i da je optereeno velikodravnim predra

sudama.
V je ru ju i da je takva revo lucija izvediva, veina
p ledira za ruenje . . . fraze o nacionalnoj ravnoprav
nosti i nacionalnom m iru p ri odranju im perijalistike
Ju g oslavije i p ri odranju ekonomske hegemonije bur
oazije bilo koje nacije.11' Ia k o citirana form u lacija u
R e zo lu c iji namee zakljuak o njenom prihvaanju
zahtjeva Petog kongresa K o m interne o potrebi razbi
ja n ja nae drave radi rjeavanja meunacionalnih
odnosa, takva tvrd n ja ne bi se mogla dugo odrati.
Upozoravam o na stavove iz R e zo lu c ije o nemoguno
sti rjeavanja meunacionalnih odnosa u uvjetim a im
p erijalistik e Jugoslavije, to znai da postoji mogu
nost u ok virim a socijalistike Jugoslavije.
U ponovnom referendum u u lanstvu Partije sta
vovi citirane R e zo lu c ije p rihvaeni su u veini. Meu
tim, intervencijom K o m interne dio partijske opozicije
vraen je u redove pokreta i njegovog vodstva, to je
izazvalo i u ovom p itan ju idejne sukobe i frakcijska
razraunavanja.
J. V. Staljin i Kominterna o odnosu revolucije i

nacionalnog pitanja u naoj zemlji u 1925. i 1926.
godini
U nastojanju da pridonese broj afirm aciji stavo
va Tree konferencije K P J u nacionalnom pitanju, pre
uzeo je u oujku 1925. godine J. V. S ta ljin zadatak ob
ja n je n ja sutine nacionalnih pitan ja u K ra lje v in i
SH S.
O dbacujui tezu o mogunosti njihovih razrjeava
n ja i u sklopu graanske jugoslavenske drave kroz
reviziju ustavnog sistema, S ta ljin istie da novi jugo
118
103
slavenski ustav mora biti ... rezultat pobede revolu

cije."
Po njegovoj ocjeni, nacionalno pitanje nakon Ok
tobarske revolucije prestalo je biti unutranje-politiki problem pojedinih zemalja, je r se u uvjetim a prvog
svjetskog rata i nakon njega pretvorilo u kolonijalno
p ita n ja U postoktobarskom periodu kolonijalno pita
nje prerasta u svjetsko pitanie i zato se . . . na na
cionalno pitanje (se) gledalo kao na deo opteg pitanja
proleterske revolucije, kao na deo pitanja diktature
proletarijata.
Iz citiranog Staljinovog pristupa nacionalnom pi
tanju proizlazi i njegova ocjena da je nacionalno pitanje . .. u sutini seljako pitanje. Ta identifika
cija ne proizlazi iz identifikacije njihovih osnovnih sa
draja, ve iz uloge seljatva u procesu rjeavanja na
cionalnog pitanja u balkanskim i jugoslavenskim uvje
tima, jasno, gledano u funkciji balkanske i jugoslaven
ske proleterske revolucije. Iz navedenih razloga Staljin
zamjera potcjenjivanju seljakog pitanja, koje u sebi
krije ... potcenjivanje unutranje snage nacionalnog
pokreta i nerazumevanje duboko narodnog, duboko re
volucionarnog karaktera nacionalnog pokreta.
Problem oko kojeg je takoer dolo do polemike
jest pitanje procjene meunarodne situacije i njenih
im plikacija na Balkanu. Po Staljinovoj ocjeni, nacio
nalno pitanje, ako ve nije, moe postati . . . sasvim
aktuelno ako pone rat, ili kad pone rat, ako se u E v
ropi razbukti revolucija, ili kad se ona razbukti. A da
e rat neizbjeno poeti i da e se oni (ist. u orig.,
prim., G. V.) tamo bezuslovno poupati, u to ne moe
biti sumnje, ako se ima u vidu priroda i razvitak im
perijalizm a."1
119
O nacionalnom pitanju u Jugoslaviji, Govor druga Staljina u ju
goslavenskoj komisiji IKKI 30. marta 1926. g. IA II, n. dj., str. 421.
120
121
104
Po S taljin o vo j ocjeni, nacionalni program K P J mo

ra polaziti od ...p o s ta v k e o sovjetskoj revoluciji u
Jug oslaviji, od postavke da bez sovjetske revolucije
nema rjeenja nacionalnog pitan ja u naoj zemlji. U
nacionalnom program u K P J m ora isto tako biti p ri
sutan zahtjev o . . . pravu nacija na sam oopredeljenje
sve do dravnog otcepljenja.122 Za nacije koje odlue
da ostanu unutar jugoslavenske dravne zajednice,
K P J m ora pred vid jeti pravo na nacionalno-teri tori ja l
nu autonom iju. S ta ljin je naroito inzistirao na mogu
nosti razbijanja jugoslavenske drave poslije pobjede
revolucije, u smislu izdvajanja nekih nacija iz njenih
okvira, ali je doputao i mogunost da neke nacije od
b iju izdvajanje. Iz navedenih razloga K P J mora u svom
nacionalnom programu p redvidjeti autonomiju, . ..
ima jui u vid u preobraaj jugoslavenske drave u fede
raciju autonomnih nacionalnih drava na osnovu sov
jetskog sistema.
U pitan ju prava na otcjepljenje S ta ljin upozorava
da ... p ravo (ist. u orig., prim . G. V.) na otcepljenje
ne treba shvatiti kao d u n o st (ist. u orig., prim., G. V.),
kao obaveznost otcepljenja.
Iz ko jih razloga S ta ljin u 1925. godini toliko inzistira da se nacionalno pitanje shvati kao seljako pi
tanje u fu n kciji proleterske revo lucije? Po njegovom
sudu, svijet je uao u novu povijesnu situaciju, ... u
novu epohu, u epohu svetske p ro le te rsk e (ist. u orig.,
prim., G. V.) re v o lu c ije ... 123 Masovni seljaki pokreti
ugnjetenih nacija pod vodstvom kom unistikih partija
pridonose podrivanju kapitalizm a i tako postaju
... sastavni deo proleterske revolucije.
U procesu xazvitka revo lucije na jugoslavenskom
dravnom prostoru, po S taljin ovoj ocjeni, jugoslaven
122
123
Jo jednom o nacionalnom pitanju. Povodom Semievog lanka
(1925. g ). IA II, n. dj., str. 428.
1Q5
ski komunisti m oraju voditi rauna ... da sc sama

jugoslavenska drava form irala kao rezultat boja dveju osnovnih im perijalistikih koalicija . . Zato je pot
rebno voditi rauna o injenici . . . da se dananje
granice jugoslavenske drave (misli na 1925. godinu,
prim., G. V.), koje su se form irale kao posledica rato
va i nasilja, ne pretvaraju u polaznu taku i zakonitu
bazu za reenje nacionalnog p itan ja."
Identinu misao mogue je nai i u govoru Manuilskog na Petom kongresu Kom interne kao i u nekim
istupima Zinovjeva, to ukazuje na injenicu da se
ideja o potrebi razbijanja jugoslavenske drave u re
dovima Kom interne poela form irati jo sredinom
1923, a da je do punog izraaja dola ve sredinom
1924. godine."
Pratei polemiku u redovima Kom interne od 1923.
do 1925. godine, stjee se utisak da Staljinova teza o
seljakom pitanju kao sutini jugoslavenskog nacio
nalnog pitanja nije samo njegova ideja, ili da je ve
tih godina njegov autoritet u Kom intem i bio presudan.
Navedena teza ne moe se znanstveno obarati tvrd
njom da seljako nije u funkciji nacionalnog pitanja.
Uistinu su socijalna struktura tadanje jugoslavenske
drave, kao i uloga seljatva u seljakim strankama i
pokretima do 1929. godine bile p rim am i faktori poli
tikog ivota zemlje. Navedena teza moe se obarati
samo ukazivanjem na injenicu da nacionalne pokrete
nisu inili samo seljaci i da nisu samo oni bili osjetlji
vi na velikosrpsku hegemoniju. U protivnom sluaju
doli bismo do apsurdne tvrdnje da pripadnici radni
ke klase nemaju nacionalnog osjeaja i da nisu bitno
zainteresirani za meunacionalne odnose u zemlji.
124
125
ire o navedenoj problematici, vidi, G, Vlaji, Kominterna i
KPJ o dravnopravnom aspektu rjeenja jugoslavenskog nacio
nalnog pitanja (1919 1929), Nae teme, br. 10, Zagreb 1971,
1692 1722.
fg g
Iz navedene rasprave J. V. S ta ljin a jasno se vidi

da u 1925. godini Ko m interna privrem eno odustaje od
teze o potrebi provedbe revolucionarnih prom jena u
naoj zem lji u d vije faze, narodnodem okratsku i prole
tersku revoluciju. Ona ekonomsko-socijalnu i nacional
nu komponentu klasne borbe jugoslavenskog proleta
rija ta spaja u jedinstven proces. Zato se i u periodu
izgradnje socijalizm a predvia mogunost federaliza
cije jugoslavenske drave, kao i mogunost egzisten
cije nekih njenih b ivih dijelova kao sam ostalnih cje
lina.
Gledita Ko m interne i J. V. Sta ljin a u pristupu
rjeavanju jugoslavenskog nacionalnog pitan ja u 1925.
godini najb olje je sintetizirao Peti proireni plenum
IK K I- a , odran u M oskvi od 21. oujka do 6 . travnja
1925.
godine. S vo j pristup jugoslavenskom nacional
nom p itan ju otpoinje tvrdnjom cfa je naa zemlia_u
stvari srpska m ilita ristika m o narhija, koja ... izazi
va stalnu opasnost novih ratova svojom tenjom za
hegemonijom na B alkanu.11* I K K I ak smatra da su
odnosi izmeu balkanskih drava toliko zaotreni, a
odnosi unutar pojedinih zem alja toliko pogorani da
su ... u nutranje rane svake pojedinano mnogo ot
vorenije i dublje nego ikada pre svetskog rata. Juni
Slaven i su se vrlo malo okoristili ujedinjenjem a ob
je k tivn a situacija vodi raspadu balkanskih drava i
sistema kapitalizm a u njim a. Traei uzroke takvom
stanju na Balkanu, I K K I ih vid i u nerijeenom naci
onalnom i seljakom pitanju. Ova su p itanja za njega
velika ansa za kom unistike p artije Balkana, ...
kom binacija revolucionarnog radnikog pokreta sa po
kretim a seljatva i ugnjetenih nacija. Po ocjeni
IK K I- a (U) u toj kom binaciji, koja im a ogromno po
litik o znaenje, lei tendencija da se kriza balkanskih
drava ne samo kriza Jugoslavije zaotrava i vodi
ka sve dubljoj revolucionarnoj krizi. U navedenim
126
Rezolucija V proirenog Plenuma Izvrnog komiteta Komunisti
ke internacionale o jugoslavenskom pitanju, IA II, n. dj. str. 430.
107
uvjetim a razvitka jugoslavenske dravne zajednice, za

radne mase bit e privlanije parole o republici, pro
tiv centralistikog dravnog ureenja, protiv kapita
lizma i za radniko-seljaku vlast.
Potcjenjujui ulogu graanskih opozicijskih stra
naka iz redova ugnjetenih nacija u procesu konsolida
cije jugoslavenske drave, plenum IK K I- a proglaava
najglavnijim zadatkom revolucionarnog radnikog po
kreta u naoj zemlji ... sak u p lja n je snaga (ist. u orig.,
prim., G. V.) raznih pokreta protiv glavnog neprijate
lja, pro tiv vlaajue v e likosrpske buroazije i njene
m ilitaristike m onarhije (ist. u orig., prim., G. V.).1
Problem meunacionalnih odnosa u naoj zemlji I K K I
svodi na problem poloaja srpske buroazije, za
postavijg f l i mjesto i ulogu graanske klase iz redova
ugnjeteriifr nacija. îm e, njena uloga u procesu for
m iranja i jaanja kapitalistikog sistema u naoj zem
lji bila je daleko vea i jaa nego to je to I K K I mi
slio. Tu tvrdnju povijesni razvitak kasnije je i doka
zao. Osim toga, snaga buroazije iz redova ugnjetenih
nacija b ila je mnogo jaa nego to
to I K K I pret
postavljao, a takva su bila i njihova nastojanja da se
ouva graanska jugoslavenska drava.
Posebno je zanim ljiva analiza uzroka velikog op
timizma IK K I- a u 1925. godini kada govori o slijedu
dogaaja u naoj zemlji. Po njegovoj ocjeni, politika
situacija se kree u pravcu revolucije i zato je osnovni
cilj komunista u naoj zemlji ubrzanje revolucionar
nih prom jena ... putem obilato inicijativne primenc
ta ktike radniko-seljakog bloka, (ist. u orig., prim., G.
V.), kao putem to tenje veze i koordiniranja toga
rada sa kom unistikim radom na elom B alkanu pod
ujedinjavajuim ru k o vo d stv o m K o m u n isti k e balkan
s k e federacije (ist. u orig., prim., G. V.).12*
127
128
108
Upozoravajui jugoslavenske komuniste na znae

nje nacionalnog pitan ja u revolucioniranju masa u uv
je tim a kapitalizm a, plenum IK K I- a upozorava na ulo
gu nacionalnih pokreta u procesu . . . ru en ja d ik ta
tu re v e lik o sr p s k e b u roazije i u brzanja p ro le te rsk e

revo lu cije (ist. u orig., prim., G. V.). Da bi se posti
gao taj cilj, upozorava jugoslavenske komuniste na
potrebu odlune i dosljedne borbe . . . za pravo sa-
m o o p re d e lje n ja do o tc e p lje n ja svih u g n jete n ih nacija

(ist. u orig., prim., G. V.). K a o konani cilj u rjeava
n ju jugoslavenskog nacionalnog pitan ja plenum IK K I-a p ostavlja pred K P J zahtjev ... za Federaciju radni
k o -se lja k ih re p u b lik a na B alkanu, (ist. u orig., prim.,
G. V.), je r samo dobrovoljno ujedinjenje organizovanih nacija u radniko-seljake drave (ist. u orig.,
prim., G. V.) moe dovesti do stvarnog reenja (ist. u
orig., prim., G. V.) nacionalnog pitanja.
S v a k i pokuaj da se rjeenje m eunacionalnih od
nosa u jugoslavensoj dravi svede na ... (L) legendu
o narodnom jedinstu Srba, H rvata i Slovenaca treba
dem askirati kao masku politike nacionalnog ugnjeta
van ja od strane velikosrpske buroazije ... , a i poku
aj da se takvo narodno jedinstvo obrazlae prirodnim
procesom ... stapanja, koje toboe i sam privredni
razvitak nalae .. .IN Isto tako treba odbaciti i tezu
... da se baza nacionalnih pokreta nalazi samo u kon
kurentskoj borbi izmeu kapitalista raznih nacija i
da prema tome kompromis tih kapitalista ukida sve
uzroke nacionalnih pokreta i borbi.
Pokuavajui objasniti sutinu pojave i razvitka
nacionalnog pitanja u K ra lje v in i S H S , plenum IK K I- a
istie da uzroci njegove pojave lee u seljakom pita
nju, a glavnu osnovu nacionalnih pokreta u naoj zem
lji ine seljake mase. Za sada, nismo u mogunosti
u stvrditi je li ova d efinicija sadraja nacionalnog pi
tanja u naoj zemlji u tome vremenu bila rezultat ut
129
Nacije i seljaStvo u fu n k c iji revolucije
10g
jecaja autoriteta J. V. Staljina na Kominlernu, ili je

bilo obratno.
Po ocjeni plenuma IK K I- a, potlaene mase selja
ka u Hrvatskoj, Sloveniji, Crnoj Gori i Makedoniji
trae pravo na nacionalnu nezavisnost i raskidanje m i
rovnih ugovora kojim a je stvorena Kraljevina S H S .
Sto se tie hrvatskih seljaka, njihov zahtjev istog sadr
aja prisutan je ve u 1919. godini i ponavlja se u
svim kasnijim godinama. Ova konstatacija IK K I- a pr
va je otvorena negacija teze K P J da se nacionalno pi
tanje u naoj zemlji javilo tek nakon prelaska K P J
u ilegalnost, ime je naa partija objanjavala neko
liko godina svoju nezainteresiranost za nacionalno pi
tanje.'1
" M iljenja smo da je navedena ocjena IK K I- a
na mjestu, kao i kritika politike jugoslavenske socijal
demokracije i austromarksistike struje u vodstvu
K P J. Ta kritika vjerno odraava i stupanj marksistike
zrelosti K P J u pristupu problemu uloge nacionalnog pi
tanja u jugoslavenskoj revoluciji. U isto vrijeme, od
raava i negativni stav Kom interne prema postojanju
jugoslavenske dravne zajednice. Po njoj, dravno uje
dinjenje naih naroda, gledano s meunarodnog sta
jalita ili sa stajalita unutranje-politikog razvitka
jugoslavenskih nacija, nema nijedne pozitivne osobine.
Iz navedenih razloga, i plenum IK K I- a negira pozitiv
ni utjecaj zajednikog ivota jugoslavenskih nacija na
razvitak jugoslavenskog radnikog pokreta ... kao
potrebu proleterskog klasnog interesa.... Sasvim je
prihvatljiva teza da klasno jedinstvo na jugoslaven
skom prostoru ne moe izvirati iz etnikog jedinstva
naih naroda, kao i da nain dravnog ujedinjenja
prosinca 1918. godine nije mogao ubrzati objedinjava
nje jugoslavenske radnike klase. Meutim, propagan
da objedinjavanja naih naroda na ravnopravnoj os
novi, u republikanskoj i federativnoj dravi, bila je
korisna i sa stanovita interesa razvitka proleterske
130
Usporediti stavove veine u vodstvu KPJ do 1923. godine, a po
sebno stavove dr S. Markovia
110
revolucije u naoj zem lji pogodnija parola. Teko je

dokazati da je p rva dravna zajednica naih naroda
isklju ivi rezultat prvog svjetskog rata i ak cija srp
ske buroazije. Mnogo bi se lake moglo dokazati
da je id eja jugoslavenskog u jed injenja upravo nam et
nuta i A ntanti i srpskoj vladi. N am etnuli su je up
ravo p ripadnici onih n acija i nacionalnih m anjina koji
su do prosinca 1918. godine ivjeli izvan K raljev in e S r
bije, kao i srpski narod. Ta injenica ni u redovima
Kom interne, a neko vrijem e ni u redovim a K P J nije
uzim ana u obzir.
I K K I im a potpuno pravo kada tvrd i da je neis
pravna teza o potrebi uspostavljanja nacionalnog m i
ra kao preduvjeta stvaranju slobodnog polja za klasnu
borbu p roletarijata. Tona je isto tako i njena tvrd
n ja da m ora K P J shvatiti ... razliku izm e u revoluci
on a rn og i u sta v n o g o rije n tisa n ja (ist. u orig., prim.,
G. V .) u nacionalnom p itan ju .111 Tona je isto tako i
njena tvrd n ja da jugoslavenski kom unistiki pokret
treba vjerovati u revolucionarnu ulogu nacionalnih po
kreta u budunosti, kao to je i vrlo diskutabilan zah
tjev da svoje pozicije stvara samo ... u seljakim i
proleterskim redovim a tih pokreta i da u njihovim
levim k rilim a osigura sebi vrst oslonac. Ako se na
cionalno pitan je shvati kao seljako, znailo bi da K P J
njegovo rjeenje vidi samo u savezu rad nika i seljaka,
to je preuska osnovica i za buroaskolemokratsku
revoluciju.
Da uistinu neto nije bilo u redu s tezom o izjed
naavanju nacionalnog sa seljakim pitanjem u naoj
zem lji toga vrem ena potvruje i konstatacija plenuma
IK K I- a da su prolih godina u Jug oslaviji ... seljaki
nacionalni pokreti povukli za sobom veinu proleter
skih masa. Da bi se sprijeio i zaustavio taj proces,
Rezolucija V proirenog Plenuma Izvrnog komiteta Komunis

tike internaclonale o jugoslavenskom pitanju, IA II, n. dj., str.
435.
Nacije i seijastvo u jtmKciji revolucije
111
I K K I zahtijeva od K P J ... da povede samostalnu na

cionalnu proletersku politiku i da je tako snano raz
vije da njome seljake mase Jugoslavije budu privu
ene kao saveznici proleterske revolucije .151
Sasvim je opravdan oprez IK K I- a prema moguno
sti povezivanja radnike klase i seljatva u naciona
listike pokrete koji bi mogli zavriti svoju ulogu kao
saveznici nacionalnih buroazija. Meutim, trebalo je
voditi rauna i o injenici da se proletarijat jugosla
venskih nacija nije mogao dugo vremena ponaati kao
klasa koja ne osjea nacionalnu neravnopravnost i na
vlastitoj koi. Drugim rijeima, prije ili poslije K P J
i Kom interni moralo je postati jasno da nacionalno pi
tanje u nas nije seljako pitanje, ve eminentno P IT A
N J E K L A S N E B O R B E JU G O S L A V E N S K O G P R O L E
T A R IJA T A .
injenica da je u naoj zemlji ekonomsko-socijalni
i politiki poloaj nacionalnih buroazija i njihovih
p artija i pokreta bio razliit potakla je I K K I da upo
zori i na razliitost pristupa K P J tim pokretima. Ple
num IK K I- a prvenstveno je upozorio na razliit pri
stup jugoslavenskih komunista ugnjetenim i ugnjeta
koj naciji. Zato upozorava da ... moe do izvesne li
nije biti umesna d iferencijacija ta k tik e k o m u n ista
raznih nacija (ist. u orig., prim., G. V . ) . . To je
ujedno bio i odgovor IK K I- a onim kadrovima u K P J,
koji su povremeno napadali komuniste iz Hrvatske i
Slovenije zbog podilaenja nacionalnoj buroaziji i
sklonosti da vie napadaju srpsku buroaziju od
vlastite. M iljenja smo da je takva taktika komunista
iz redova ugnjetenih nacija bila ispravna, pod uvjetom
da nisu dozvoljavali prodor ekskluzivnog nacionalizma
u vlastite redove i preputali vodstvo graanskim opo
zicijskim strankama svojih nacija. To im se, na alost,
132
133
112
povremeno deavalo. S druge strane, neki komunisti

iz S rb ije zaboravljali su ulogu vlastite buroazije, na
cije i radnike klase u pojavi i rjeavanju jugoslaven
skog nacionalnog pitanja.
Traei na selu saveznika jugoslavenskom proleta
rijatu, plenum IK K I- a naao ga je prvenstveno u pro
letarijatu i sitnom seljaku. Svjestan uloge srednjeg
seljaka u politikom ivotu nae zemlje, istakao je i
znaenje njegovog p rivlaenja u radniko-seljaku
frontu. M eutim , oito je da nije dovoljno ozbiljno
shvatio ulogu srednjaka u politikom ivotu zemlje. S
obzirom na socijalnu strukturu jugoslavenskog sela i
strukturu zem ljinih posjeda, tolika rezerviranost
IK K I- a i K P J mogla im je samo tetiti. Posebno je to
bilo znaajno za podruje H rvatske i Slovenije, koje
su tada sm atrane jezgrom seljakih nacionalnih pok
reta nae zemlje.
K r itik u ju i negativni stav K P J prema seljakom
pitanju, plenum IK K I- a konstatira da je on rezultirao
ne samo udaljavanjem seljatva od K P J ve i pristu
panjem masa p roletarijata ... sitnoburoaskim se
lja kim partijam a. Da bi se takva situacija izmijenila,
potrebno je u borbi za seljake mase jasno postaviti
i odnos K P J prem a agrarnom pitanju. Ne objanjava
ju i nain njegova rjeavanja, stavlja ga u funkciju
borbe za seljake mase i njihovo postupno pridobijanje ... p r o tiv k a p ita listi k e drave i ka p ita listi k e
vladavine (ist. u orig., prim., G. V.).IM Ip ak, I K K I sma
tra da je prodor ispravnog stava K P J prema nacional
nom pitan ju ... prvi preduslov za jaanje uticaja
K P J na selu. M ilje n ja smo da je ovakva procjena
snage nacionalnog p itanja u politikom ivotu nae
zemlje toga vrem ena u potpunosti ispravna, to pot
vr uje i utjecaj graanskih opozicijskih stranaka iz
redova ugnjetenih nacija u politikom ivotu K ra lje
vine S H S . Ovom tvrdnjom elimo samo upozoriti na
134
113
odnos ekonomsko-socijalnih i nacionalnih zahtjeva u

programima tih stranaka. injenica je da je to v rije
me kada su nacionalni istisnuli socijalne momente, o
emu K P J godinama nije ozbiljno razmiljala. Iz nave
denih razloga plenum IK K I- a upozorava da se takve
partije ne mogu iskljuivo tretirati kao buroaske s
kojima jugoslavenski komunistiki pokret ne bi mogao
stvarati zajedniku politiku platformu. Za jugoslaven
ske komuniste treba biti odluujua injenica ... da
te partije pretstavljaju pokret irokih radnih seljakih
masa, koje objektivni razlog gura u suprotnost sa veleposednicima i kapitalistima. N i taktika K P J prema
svim seljakim strankam a i udruenjima ne moe biti
ista. N ju prvenstveno d iktira nacionalna pripadnost
lanova tih stranaka i saveza. Meutim, ukoliko selja
ke stranke ili savezi iz redova srpske nacije prih
vate nacionalni koncept srodnih stranaka ili saveza iz
redova ugnjetenih nacija srodnih po socijalnom sasta
vu lanstva, onda K P J treba i prema njim a da ima
istu taktiku, propagiranje parole radniko-seljake vla
de.
Ukoliko bi takve stranke ili savezi prihvatili kon
cept K P J u pristupu nacionalnom i seljakom pitanju,
moe doi i do stvaranja radniko-seljakog bloka
... sa onim seljakim organizacijama ili grupama ko
je su zaista spremne za borbu da izvojuju radnicim a
i seljacima izvesne zajednike zahteve.m Dok god u
naoj zemlji ne bude izrazito revolucionarna situacija,
od tih partija jugoslavenski komunisti ne mogu i ne
smiju traiti izrazit protukapitalistiki stav. Takav bi
odnos, po ocjeni plenuma IK K I- a, mogao poremetiti
proces pribliavanja K P J seljatvu u tim partijama. U
svemu tome K P J ne smije odustati od borbe za vlast
radnika i seljaka, je r bi svaka druga taktika znaila
jaanje pozicija graanskih opozicijskih stranaka uz
pomo jugoslavenskih komunista. Zbog brojnih slabo
135
^4
sti jugoslavenskog kom unistikog pokreta toga vrem e

na, K P J m ora voditi rauna o opasnosti da u savezu
s ja k im seljakim strankam a ne izgubi svoju organi
zacijsku i politiku samostalnost. Stoga K P J mora u
prim jen i parole
radniko-seljakog bloka ouvati
... svoju revolucionarnu lin iju i da je uini shvatlji
vom masam a .116 Sam o na taj nain K P J moe izboriti
vodeu ulogu u takvom politikom bloku, koristei se
kom unistikom kritikom i politikom bazom u lijevom
k rilu takvih p artija.
Bez obzira na dobro zamiljenu taktiku u odnosu
na seljake p artije i organizacije u naoj zemlji, osta
je injenica da je I K K I zaboravio da K P J toga vrem e
na ne ivi u uvjetim a legalnosti i da princip koalicije
graanskih stranaka ne v rije d i i za K P J. To jo uvi
je k nije vrijem e koalicije kom unistikih i graanskih
stranaka ni u razvijenijim kap italistikim zemljama,
koja pretpostavlja daleko jau kom unistiku p artiju i
daleko veu krizu kapitalizma. O bjektivno gledajui,
K P J nije b ila atraktivan saveznik seljakim strankam a
toga vrem ena i zbog svoje idejne opredijeljenosti i
zbog objektivno slabog u tjecaja na p olitiki ivot zem
lje toga vrem ena. Upravo zbog toga iznenauje zahtjev
IK K I- a da K P J u pristupu rjeavanju jugoslavenskog
nacionalnog p itan ja pokrene ak ciju stvaranja politi
kog bloka sa seljakim strankam a iz redova ugnjetenih
nacija. Naim e, to je vrijem e koalicije velikosrpske bur
oazije i HSS-a, politikog saveza na kratki rok, ali
ipak indikativnog za ponaanje jedne od najjaih se
lja k ih stranaka iz redova ugnjetenih nacija. Ova i
njenica jo jednom potvruje povrnost s kojom cen
trala svjetskog komunistikog pokreta pristupa proble
m u revolucije na jugoslavenskom prostoru.
Slab o poznavanje p rilika u naoj zem lji pokazalo
je i P re d sje d n itv o IK K I- a na svojoj sjednici u travnju
1926. godine. N a alost, ova sjednica, kao i prethodni
136
U 5
plenum IK K I- a bitno su utjecali na d aljn ji idejni i

praktino-politiki razvitak K P J. Temeljei rjeenje
nacionalnog pitanja u naoj zemlji na seljakom i ag
rarnom pitanju, P redsjednitvo IK K I- a dovodilo je
njegovo rjeavanje u usku ovisnost od ponaanja se
ljakih stranaka iz redova ugnjetenih nacija. Ne pozna
vajui dovoljno objektivne politike prilike na hrvat
skom selu, P redsjednitvo je ulazak S. Radia u koalicizu s najdesnijim strankama iz Srb ije oznailo poet
kom klasnog i partijskog podvajanja u K raljev in i S H S .
Oito precjenjujui snagu ove stranke i pokazujui ne
razumijevanje njene politike platforme, P redsjedni
tvo IK K I- a predvia da e njezin politiki potez
... dovesti do pregrupisanja klasnih snaga i p artija u
celoj Jugoslaviji .157 Oekujui da e u takvoj situaoiji
doi do udaljavanja seljakih masa od nacionalnih
buroazija, P redsjednitvo IK K I- a oekuje porast ug
leda K P J na osnovu parole o predaji . . . celokupne
zem lje seljacim a bez o tku p a i za pravo naroda na sam oo predeljenje sve do o tcepljenja (ist. u orig., prim.,
G. V . ) .... Toj paroli K P J trebao bi pomoi i njezin
odnos prema agrarnom pitanju, s parolom ... preda
je celokupne zemlje seljacim a bez otkupa.1" Ne iz
janjavajui se o vlasnitvu nad zemljom koja treba
biti podijeljena seljacima, to je veliki propust, Pred
sjed n itvo IK K I- a oekuje da e takav stav K P J u ag
rarnom pitanju rijeiti i problem form iranja radniko-seljakog bloka.
U tome pravcu usmjerena je i direktiva P redsjed
nitva IK K I- a ... za ostvarenje jedinstvenog fronta
sa svim seljakim partijam a koje su gotove da potpo
mognu ovaj zahtjev. K oliko je ovako koncipirana
platforma K P J u agrarnom pitanju bila prihvatljiva
za seljake stranke u naoj zemlji toga vremena, po
137
Rezolucija Predsjednitva Izvrnog komiteta Komunistike Internaclonale o jugoslavenskom pitanju, IA II, n. dj., str. 444.
138
Izvor Isti, str. 446.
kazuje neuspjeh K P J da u narednim godinama takvu

platform u i realizira.
Trei kongres KPJ

Trei kongres K P J , odran lip nja (1926^godine u
Beu , jo jednom p otvruje afirm aciju teze potrebe
stvaranja saveza radnika i seljaka u cilju realizacije
radniko-seljake fronte kao pretpostavke ... ubrza
n ja p a aT tap ita li m a'T 'p o b ed e proleterske revoluci
je. To je jo uvije k vrijem e kada se K P J zanosi mo
gunou da savez radnika i seljaka realizira u surad
n ji ... sa svima seljakim partijam a koje su voljne
i gotove da se bore za zatitu zajednikih
interesa
radnika i seljaka. To jo nije vrijem e u kome e se
K P J odluiti na sam ostalan istup u seljatvu i nacio
nalno ugnjetenim masama. Iz navedenih razloga mo
rala se prilagoditi i izm ijenjenoj taktici HSS-a, stranke
koja je 1925. godine radikalno izm ijenila svoju takti
ku ulaskom u zajedniku vladu s radikalim a. K ako vi
e nije mogla propagirati frontalnu suradnju sa stran
kom koja je ak i iz svoga naziva odbacila republi
kansku perspektivu dravnopravnog preureenja na
e zemlje, K P J je svojim Treim kongresom inauguri
rala vrlo neargum entiranu i teko izvedivu taktiku
borbe ... da preko svojih frak c ija jaa levicu u se
lja kim partijam a i da na platform i borbenog saveza
radnika i seljaka radi na obnovi hrvatskog nacional
nog seljakog fronta u duhu popularnih parola stare
H R S S , ali na novoj bazi taktike saveza radnika i se
lja ka radi borbe protivu srpskog im perijalizma. Istu
p olitiku predvia i za podruje Makedonije, dok je
problem slovenskih graanskih nacionalnih stranaka
preskoila.
Rezolucija o politikoj situaciji i zadacima Partije, IA II. n. dj.,

str. 109.
^7
Po ocjeni Kongresa , radniko-seljaki blok trebao

bi biti jezgro borbenog saveza radnika i seljaka u na
oj zemlji u slamanju kapitalizma i obrazovanju radni
ko-seljakih vlada. Vraajui se ovom formulacijom
na staru tezu Kominterne i K P J o provedbi revolucio
narnih promjena u naoj zemlji u dvije faze revoluci
je, Kongres pokazuje izvjesno odstupanje od radikal
ne teze iz 1925. godine koju je lansirala Kominterna, a
eksplicirao J. V. Staljin. Godine 1926. privremeno se
odustaje od teze o aktualnosti svjetske proleterske re
volucije, pa se Kom interna i K P J vraaju na postavke
Tree konferencije K P J. U tom kontekstu, Kongres
propagira borbu za form iranje federacije radniko-se
ljakih republika na Balkanu kao garancije trajnog
nacionalnog mira u ovom dijelu Evrope.
O rijentacija Kongresa na dugoroniju pripremu
jugoslavenskog prostora za proletersku revoluciju vid
ljiva je i iz uvjerenja delegata K ongresa ...d a se, u
dananjem periodu relativne stabilizacije kapitalizma,
na osnovni zadatak sastoji u prip rem i revolucije (ist.
u orig., prim., G. V . ) ..
Shvaajui epohu imperijalizma kao ishodite na
cionalnog, kolonijalnog i polukolonijalnog poroblja
vanja, K ongres je istakao znaenje form iranja irokog
antiimperijalistikog fronta pod vodstvom Kom inter
ne. Kako je nacionalno pitanje ishodite pojave nave
denih problema, K ongres podrava zahtjev Kom inter
ne da se antiim perijalistika fronta shvati kao proces
ubrzanja uvjeta za podizanje svjetske proleterske re
volucije. Zato se sve komunistike p artije moraju bo
riti ... za pravo samoopredeljenja sviju nacija do otcepljenja, da bi (stekla) stekle poverenje irokih masa
ugnjetenih nacija i na taj nain proiril(a)e svoj revo
lucionarni front14' Ustajui protiv negiranja nacional
140
141
Rezolucija III. kongresa KPJ o nacionalnom pitanju, IA II, n. dj..
str. 110.
jjg
nog p itan ja kao faktora revolucioniranja masa ili nje

govog svoenja na ustavno pitanje, K o n g res unosi i
jed nu novinu u pristupu problem u poloaja srpske na
cije u zemlji. On vie ne svodi velikosrpski hegemonizam na poloaj srpske buroazije u zemlji, ve
upozorava da je Ju g oslavija mnogonacionalna drava
u kojoj se srpska nacija ja vlja kao vladajua .142 DovoeT ovom form u lacijom cije li srpski narod u pozi
c iju eksploatatora, K o n g res u isto vrijem e nije panju
posvetio i posljedicam a ovakve form ulacije na ire
nje utje caja K P J u S rb iji. Naim e, veliko je pitanje ko
liko su uistinu srpski seljak i radnik profitirali od
povlatenog poloaja svoje nacionalne buroazije, a
koliko K P J ne razraujui svoju strategiju i taktiku
na prostoru Srb ije . Neosporno je tono da je srp
ska buroazija i nehotice p rid onijela drugaijem po
litik om poloaju svoje nacije u cjelini, ali ne i ekonomsko-socijalnom. Tona je tvrd n ja K o ngresa da je
takva politika srpske buroazije pridonijela . . .
fo rm ira n ju nacionalnih pokreta u H rvatsko j, Sloveniji,
M akedoniji, V o jvo d in i i Crnoj Gori, ali je i propust
ne uoiti znaenje srpskog pitan ja u jugoslavenskoj
revoluciji.
Prostorno lociran je pojave ja k ih nacionalnih po
kreta u naoj zem lji nije znailo i priznavanje postoja
n ja form iranih nacija na svim tim prostorima. Inae
je karakteristino za Trei kongres K P J da izbjegava
navoenje bilo koje nacije poimence, kao i oblika-!
naina dravnopravnog reguliranja njihovih nacional
nih pitanja. M i lje n ja smo da je to rezultat neprihvaa
n ja teze K om interne o potrebi razbijanja jugoslavenske
drave, kao i procijepa u kojem u se K P J nala u suko
bu s konkretnim p olitikim ivotom zemlje.
Navedena tvrd n ja moe se izvesti i iz zahtjeva
K o n g resa da se kao osnovna parola u borbi za rjeenje
jugoslavenskog nacionalnog p itanja propagira ... za142
jjg
htev za Federaciju radniko-seljakih republika na

Balkanu (1st. u orig., prim., G. V.), je r samo dobrovolj
no ujedinjenje organizovanih nacija u radniko-seljake drave moe dovesti do stvarnog reenja nacional
nog pitanja (ist. u orig., prim., G. V.).14J Trei kongres
K P J ak i ne krije svoje kriterije p ri identifikaciji na
cija u naoj zemlji. Osnovni mu je kriterij da to mora
ju biti organizovane nacije. Oito su kod toga misli
li samo na Srbe, H rvate i Slovence.
1926.
godina je vrijem e kada K P J prvi put identi
ficira i pojavu ekonomsko-socijalnog aspekta srpskog
pitanja. Iako ga locira iskljuivo na srpskom se
lu, ona ga ipak registrira, to je korak dalje u stvarnom
sagledavanju kompletnog . problema jugoslavenskog
nacionalnog pitanja. U godinama do 1926. K P J ocjenju
je ulogu srpskog seljaka kao kontrarevolucionarnu, je r su to godine koje, po njenoj ocjeni, donose po
vlateni poloaj srpskom seljaku, godine kada je . . .
srpsko seljatvo objektivno gradilo kontrarevolucionarnu ulogu u itavom periodu najotrije agrarne krize .144
Po ocjeni K P J, od 1926. godine srpski seljak nala
zi se u istom ekonomsko-socijalnom poloaju kao i se
ljaci u ostalim dijelovim a zemlje. Stoga Trei kongres
K P J ocjenjuje da su . .. stvoreni objektivni uslovi za
privlaenje i srpskog seljaka u jedinstveni seljaki
borbeni front buroazije. Iz navedene teze K ongresa
moe se izvui zakljuak da je slubeni stav vodstva na
eg komunistikog pokreta do Treeg kongresa K P J u
odnosu na realizaciju teze o raniko-seljakoj fronti
polazio od pretpostavke njene realizacije bez uea
srpskog seljatva. Takav pristup sadraja seljakog pi
tanja na prostoru Kraljevine S H S ukazuje na stvarno
svoenje nacionalnog na seljako pitanje i nerazumije
vanje za mjesto i ulogu srpskog pitanja u konteks143
144
Rezolucija po agrarnom I seljakom pitanju, IA II, n. dj., str.
122.
120
tu revolucionarnih prom jena u naoj zemlji. Nakon ta

kve konstatacije K ongresa K P J , mnogo je razum ljivi
ji i p ristup K o m interne dravnopravnom aspektu rje
enja jugoslavenskog nacionalnog pitanja. On je proizi
ao iz uvjerenja da su seljaci u naoj zem lji spremni
na revolucionarne prom jene samo uz uvjet ako pripa
daju ugnjetenim nacijam a i da je ideja federativnog
u reenja p rih v atljiv a samo u nacionalno ugroenim
krajevim a. Iz navedenih u vjerenja proiziao je i zahtjev
K o m interne o izdvaianiu iz jugoslavenske dravne za
je dnice samo H rvatske, Slovenije i M a k e d o n ija dok
hi preostali d ijelovi zemlje inili i dalje jugoslavensku
dravnu zajednicu, tem eljenu na autonom iji ekonoms
kih cjelina i lokalnoj samoupravi.
Prem a tome, nacionalno i seljako pitanje u doku
m entim a Treeg kongresa K P J m ijen ja samo njenu
strategiju i taktiku prem a hrvatskoj i slovenskoj na
c iji i makedonskom stanovnitvu a ne i osnove nje
nih teo rijskih stavova. N a taj nain srpskom selja
ku nam etnuta je sve do 1926. godine vrlo nezahvalna ocjena branioca dravnog i nacionalnog unitarizma, jez
gre budueg ponovnog objed injavanja sa Slovencim a i
H rvatim a u fazi izvoenja iste proleterske revolucije.
Djelom ino je tono da je srpski seljak, s ob
zirom na povijesni razvitak svoje nacije bio u to v ri
jem e neto ud aljeniji od nacionalne problem atike na
e zemlje i tee p rije m ljiv za koncepcije K P J u nacio
nalnom i seljakom pitanju. Meutim , dokle je K P J
srpsko pitanje u cjelini izgledala izolirano od hrvats
kog ili slovenskog, makedonskog ili muslimanskog,
dotle je i kom unistika ideologija teko prodirala u re
dove srpskog seljaka.
Poetnim izmjenama u pristupu K P J srpskom
seljaku p ridonijela je i injenica zaokreta u politici
HSS-a, koja je ulaskom u vladu objektivno poremeti
la viegodinju koncepciju Kom interne o mjestu i ulozi seljakih stranaka iz redova ugnjetenih nacija u
procesu realizacije radniko-seljake fronte u naoj
121
zemlji. Vodstva seljakih stranaka pokazala su se vrlo

nestabilnim politikim partnerom za K P J, to je ob
jektivno pripomoglo i K P J i Ko m intem i da postepeno
uoavaju potrebu direktnog djelovanja u seljakim ma
sama u realizaciji koncepcije radniko-seljake fronte
pod vodstvom K P J.
U 1926. godini to su tek prvi poeci dublje ana
lize ponaanja seljakih partija i organizacija, to je
posebno uoljivo kada K o ngres razmatra politiku K P J
u agrarnom pitan ju. Polazei od injenice da nijedna
od navedenih p artija i organizacija ne temelji svoje
politike zahtjeve na izmjeni odnosa u agraru i u so
cijalnom poloaju jugoslavenskog seljaka,
Kongres
zahtijeva da i agrarno pitanie. uz nacionalno, bude te
melj u pristupu jugoslavenskih komunista seljakom
pitanju. Jedinu moguu platformu K P J u pristupu ag
rarnom pitanju Kongxes vid i u-nainu kako je^rijeen
u Sovjetskom Savezu. Zato zahtijeva . . . predavanje
zemlje u ruke onih koji je rade, bez ikakvog otkupa i
naknade bivim nasilnicima, feudalnim gospodarima i
veleposjednicima, kao i konfiskovanje inventara feuda
laca i veleposednika i davanje istog bez naknade uz
z e m lju .T a k a v pristup rjeavanju agrarnih odnosa u
naoj zemlji najradikalniji je u to vrijem e ali i krajnje
nedoreen u temeljnom pitanju pristupa svake komuni
stike partije agrarnom pitanju: ije je vlasnitvo zem \ja2-K ongres ne daje na njega direktan odgovor. On
je izvediv samo iz analize tadanjeg rjeenja agrarnog
pitanja u Sovjetskom Savezu. Takvo rjeenje u posto
jeim ekonomsko-socijalnim i politikim uvjetim a u
Kraljevin i S H S nije bilo dovoljno atraktivno da bi ga
seljake mase prihvatile u onoj m jeri kako je to oe
kivala K P J. U ostalom, to je potvrdio i kasniji povijes
ni razvitak.
K o liko je znaenje K P J pridavala seljakom i agrar
nom pitanju, potvruje i zahtjev K ongresa o potrebi
145
122 ^
skorog sazivanja posebne partijske konferencije .. .ko

ja e se poglavito baviti agrarnim i seljakim pitanjim a
i doneti agramo-seljaki program Kom unistike partije
za Ju g o slav iju .144 O vaj zahtjev rjeito govori da uesni
ci K o ngresa nisu citiranu rezoluciju o agrarnom i se
ljakom p itan ju shvatili konanom platform om pokre
ta u pristupu seljakom i agrarnom pitan ju u naoj
zemlji.
Intervencija Kominterne 1928. godine

M eutim , p latform a Treeg kongresa K P J, kao i
d irektive IK K I- a i K o m interne usm jerene na realizaci
ju saveza rad n ika i seljaka, baziranom na nacionalnom,
seljakom i agrarnom p itanju, nisu se sprovodile. Te
ke frakcijske borbe unutar vodstva jugoslavenskog ko
m unistikog pokreta dovele su ga krajem 1927. godine
na rub idejnog i organizacijskog rascjepa. Nesposobni
da sam i razrijee problem, trae interven ciju IK K I- a.
rasputa CK J C P J b iran na Treem kongresu K P J i pos
tavi izup r ivrem eno rukovodstvo sa zadatkom da po dire ktivam a K o m interne priprem i i odri etvrti kongres
K P J , 1" U priprem am a za saziv etvrtog kongresa K P J
angaira se i IK K I- a u razradi platforme pokreta u na
cionalnom i seljakom pitanju.
I K K I polazi od uvjerenja da K P J nije jo uspjela
u provedbi parole saveza radnika i seljaka. Je d n i su tu
parolu shvaali kao bezrezervno partnerstvo sa selja
kim opozicijskim strankam a, gubei klasni karakter
fronte, dok su drugi naelno negirali oportunost save
za radnika i seljaka, branei toboe pokret od utjecaja
graanske ideologije. Suprotno takvim
kretanjima,
146
147
ire o navedenoj problematici, vidi, G. Vlaji, Osma konferen
cija ..., n. dj.
123
I K K I upozorava da u svijetu ima malo zemalja u ko

jim a bi pitanje . . . taktike jedinstvenog fronta igralo
tako znaajnu ulogu za nau p artiju (misli se na parti
ju komunistike orijentacije, prim., G. V.) kao u Ju
goslaviji14*. P ri tome se upozorava da u naoj zemlji,
osim pitanja jedinstvenog fronta radnike klase, pos
toji i problem jedinstvenoga fronta radnika i seljaka,
saveza radnike klase i seoske sirotinje. Kao trei pro
blem vezan za sadraj parole o jedinstvenoj fronti u
naoj zemlji, navodi se nacionalno p itanje, a kao e
tvrti agrarno pitanje. D efinirajui vrlo precizno teze
Kom interne u pristupu sadraju parole o jedinstvenoj
fronti u naoj zemlji, predstavnik IK K I- a upozorava
da osnovica taktike . . . j edinstvenog fronta u Jugosla
viji treba da bude u savezu radnika i seljaka. Partija
mora da uzme kurs na pridobijanje seljake sirotinje,
arendatora, porobljenih poljoprivrednih radnika i osta
lih ~TuguTha selu.w iJ-odnosir-Tia~pfethodne godine.
Kom interna u 1928. godini suava krug saveznika K P J
na selu, izbjegavajui kategoriju srednjeg seljaka, ko
ji je, s obzirom na opu strukturu zemljinog vlasni
tva u naoj zemlji, ipak bio siromaan iako ne i isti
proleter, ali i najb rojnija kategorija seljatva u K r a
ljevini S H S . S obzirom na objektivni ekonomski polo
aj srednjaka u naoj zemlji, kao i na socijalnu struktumTrahovnitva ugroenih nacija njihov problem nije
shvaen u tim raspravam a Kom interne najbolje. I da
lje piie odgpvnrpnn na pitanie mjesta i ulnrce trp
kog seljaka u sadraju strategije i taktike Kom interne.
usprkos konstataciji da je prolo vrijem e . . . kada je
srbijanski seljak bio slepo orue u rukama srbijanske
buroazije za ugnjetavanje seljakih masa u 'novo-osloboenim' krajevim a i za guenje njihovih pokreta.
U razradi metoda
provedbe parole
jedinstvene
148
Izvod iz govora druga Remele u Jugoslavenskoj komisiji, Klas
na borba, br. 10/12, god., IV, decembar-Jan. 1928/29, str. 13.
149
124
fronte u naoj zemlji, predstavnik IK K I- a upozorava da

ne postoje jedinstvene metode za sve zemlje, ali pos
toji niz osnovnih principa koji spreavaju . . . da se
ne bi jedinstveni front pretvorio u oportunizam i likvidatorstvo. Jed an od osnovnih ciljeva stvaranja saveza
radnika-komunista sa radnicim a ostalih orijentacija,
ili sa seljatvom, jest provedba zajednikih ak cija . . .
radi ostvarenja zajednikih zadataka i delim inih zahteva revolucionarnog pokreta. N i u pregovorima i or
ganiziranju zajednikih akcija, radnici-komunisti ne
sm iju se isto tako nikada odrei svojih p rincipijelnih
stavova prem a zahtjevim a jedinstvene fronte . .. ili
da preute svoj p rincip ijelni stav prema pitanjim a, oko
kojih se m obiliu mase, u nadi da e takvim manevrisanjem svoje kompanjone za jedinstveni front lake p ri
dobili za akciju.1'1 U provedbi zajednikih akcija ko
m unisti m oraju vriti stalnu kritiku svojih privrem enih
saveznika ukoliko su neodluni i nepouzdani pred m a
sama. Konano, taktika jedinstvene fronte . .. ne srne
se sprovoditi na raun kom unistikih principa i revo
lucionarne politike, niti se smeju oni preutati.
Prid ravajui se navedenih tem eljnih principa u
pristupu realizaciji parole o jedinstvenoj fronti preds
tavnik IK K I- a je izvrio vrlo otru kritiku pogreaka
jugoslavenskih komunista. Optuujui ih da su se po
naali oportunistiki, naroito u izborima stvarajui po
svaku cijenu savez sa protukom unistikim strujam a u
radnikom pokretu nae zemlje, on takvu mogunost
djelom ino dozvoljava samo . . . sa levim i borbenim
seljakim organizacijam a, da bi se stvorila eventualno
parlam entarna opozicija .1'1 Takva ocjena protukomunistikih struja u naem radnikom pokretu svakako
je odraz stava Kom interne prem a tome dijelu svjets
kog radnikog pokreta, koji e biti najotrije izraen
na njenom estom kongresu i nanijet e svojim netole150
Izvor isti, str. 15
151
Nacije i selja ilvo u fu n k c iji revolucije
^25
rantnim stavom velike tete cjelokupnom svjetskom

radnikom pokretu tridesetih godina.
Shvaajui taktiku jedinstvene fronte iskljuivo
kao vanparlam entamu akciju, delegat IK K I- a istie da
ona u naoj zemlji . .. mora pre svega da poslui po
novnom pridobijanju radnikih masa na nau stranu,
to e partiji omoguiti stvaranje vrstog saveza rad
nikih i seljakih masa.
Odnos revolucije i nacija komunistikog dijela ju
goslavenskog radnikog pokreta dalje razrauje esti
kongres Kominterne, odran u M oskvi od 17. srpji.13. do
1. rujna 1928. godine. LTradu K ongresa uestvovali su
i delegati K P J, koji su u svoj-im istupanjima na K o n
gresu pokazali kako Kom interna i jugoslavenski komu
nisti ocjenjuju politiku situaciju u naoj zemlji i na
Balkanu.
Pledirajui za to skorije ozdravljenje vodstva K P J
od frakcijskih borbi, delegat K P J Jakob orga upo
zorava da je . . . ratna opasnost na B alkanu (ist. u
orig., prim., G. V.) krajnje akutna kako zbog nerije
enih sukoba izmeu balkanskih drava, tako i zbog
m iljenja velikih sila, . . . koje ih nagone na meusob
ni rat ili u rat protiv Sovjetskog Saveza.1" U sluaju
izbijanja rata na Balkanu, po ocjeni delegata K P J, mo
ra doi . . . do konflikta u svjetskim razmjerima. Ia
ko predvia uplitanje Kraljevine S H S u ratne sukobe
na Balkanu ili sa Sovjetskim Savezom, delegat K P J
ocjenjuje njenu unutranju politiku situaciju krajnje
nepovoljnom. Iako vienacionalnog sastava, nalazi se
pod dominacijom srpske buroazije, dok je radni na
rod . . . hrvatske, slovenske, crnogorske i makedonske
nacionalnosti, te maarske i njemake manjine potpu
no opljakan od srpske buroazije, to je dovelo do
teke krize u industriji i poljoprivredi, a koja je jo po152
Protokoli. Sechster Weltkongress der Kommunistischen Internacionale, Carl Hoym Nachfolger, Hamburg-Berlin 1928 1929.
FR. SB. str. 114.
^26
otrena nacionalnim ugnjetavanjem .153 N akon zbivanja

u N arodnoj skuptini, ko ja na delegat ocjenjuje kao
odgovor velikosrpskih hegemonista . . . lakejskoj opo
ziciji hrvatske Radieve p artije ... , priprem a se otvo
rena diktatura, s faistikom generalskom vladom. Tak
va situacija izazvala je irenje i jaanje narodnog ot
pora kroz . . . revolucionarni nacionalni i se lja ki p o
k r e t (ist. u orig. prim., G. V.). O cje n ju ju i da se po
litik a situacija u naoj zem lji od vija m im o volje ...
vlad inih partija, pa i p rotiv volje opozicijskih p arti
ja ... , delegat K P J . . . ukazuje na veliku revolucio
narnu napetost meu radnicim a i seljakim masama
Ju g o slavije .153 O ekujui konsolidaciju K P J , uz vrstu
pomo Kom interne, delegat K P J kao p rim aran zadatak
naeg pokreta postavlja borbu K P J za vodstvo . . . u
irokim radnikim i seljakim m asama .135 Strateko-taktiki zadaci pokreta sastoje se u borbi protiv impe
rijalizm a, rata, protiv napada na Sovjetski Savez, . ..
za politike i privredne odnose sa Sovjetskom Ru si
jo m i p rotiv faistike d iktature za samoodreenje na
roda sve do otcjepljenja, za federaciju samostalnih
radnikih i seljakih republika na Balkanu.
Iz navedenog izlaganja v id ljivo je da su K P J , a pre
ma tome i Kom interna, u drugoj polovini 1928. godine
meu ugroene nacije priznale crnogorsku i'makedonsku; to je bio velik i korak naprijed u sagledavanju komplSksa problem a vezanih za jugoslavensko nacionalno
pitanje. Inae, sadraj strategije d taktike K P J ostao
je neizm ijenjen, osim to je prenaglaena mogunost
ratnog angairanja K raljev in e S H . S obzirom na po
litike p rilike u naoj zem lji toga vremena, koje i sam
delegat prikazuje realno, mogunost ratnog angairanja
K raljevin e S H S bila je vie pretpostavka Kominterne,
153
154
155
127
a manje rezultat stvarnih ipnilika u zemlji. Odjeci do

gaaja u Narodnoj skuptini iz sredine 1928. godine
takoer su loe procijenjeni kako s obzirom na karak
ter dogaaja u bazi, tako i s obzirom na utjecaj gra
anskih opozicijskih stranaka na mase iz redova ug
njetenih nacija. B udui da se ve tada ne spominje mo
gunost borbe radnikih i seljakih masa u okvirim a
jugoslavenske drave, ve se propagira stvaranje samo
stalnih republika na Balkanu, v ieroiatno je ve tada
sazrela ideja u redovima Kom interne da se obnovi sta
ri prijedlog iz 1924. godine o rjeavanju jugoslavenskog
nacionalnog pitanja razbijanjem jugoslavenske dravne
zajednice. Momentalni meunarodni poloaj- Sovjetskog Saveza i politika situacija u naoj zemlji pridoni
jeli su obnavljanju te teze.
etvrti kongres KPJ

etvrti kongres K P J, odran u Drezdenu listopada
1928. godine, nastavlja s razradom problematike veza
ne za jugoslavensko nacionalno pitanje. Po ocjeni nje
govih delegata, ubojstva u jugoslavenskoj Narodnoj
skuptini oznaila su . . . poetak ubrzanog razgolia-
vanja i suavanja baze hegem onije v e liko srp ske buro

azije, poetak jednog novog perioda poveanih nacio
nalnih su koba i zaotrene dravne krize (ist. u orig.
prim., G. V.), perioda u kome potlaeni narodi Jugosla
vije otvoreno postavljaju pitanje svoje borbe za nacio
nalnu nezavisnost, za otcepljenje.'* Ocijenivi da je
ubojstvo poslanika HSS-a bilo povod jaanju separatis
tikih tendencija u pokretima nacionalno ugnjetenih
naroda. K ongres nae partije u tim procesima vidi mo
gunost . . . kombinovanja revolucionarnog radnikog
pokreta sa pokretima seljakih masa i ugnjetenih na
cija. Takvo jedinstvo omoguilo bi i jedinstvo . .
156
Rezolucija o privrednom i politikom poloaju Jugoslavije i o
zadacima KPJ, IA II, n. dj.. str. 146.
^28
revolucionarne borbe protiv hegemonije velikosrpske

buroazije i njene m o narhije .'57 To bi znailo da bi ta
kvo jedinstvo bilo mogue samo u fazi rjeavanja jugo
slavenskog nacionalnog pitanja, a ne i u fazi izvoenja
socijalistike revolucije. S tara teza Kom interne i K P J
o provedbi revolucionarnih prom jena u naoj zemlji u
d vije odvojene faze ponovno je obnovljena, kao rezultat
krive procjene politike situacije u naoj zemlji i abloniziranog pristupa izvedbi revolucija.
Po slije takve procjene politike situacije u naoj
zemlji, zvui apsurdno ocjena K ongresa da se . .. cje
lokupna spoljna i unutarnja p olitika situacija Jugosla
v ije razvija (se) poslednjih godina u znaku priprem a
za rat .158
A nalizirajui politiku situaciju u domeni meu
nacionalnih odnosa, K ongres ocjenjuje da je politika
HSS-a doivjela krah, da je ugnjetavanje hrvatskog
naroda sve vee, kao i . . . masovni pokret hrvatskog
naroda za pravo na sam oopredeljenje i nacionalnu ne
zavisnost.15 Atentat u N arodnoj skuptini od 20. lipnja
1928. godine ocijenjen je_kao signal ponovnog rasplam
savanja borbe hrvatskog seljaka, po svome sadraju
identine onoj do 1925. godine, tj., do ulaska predstav
nika HSS-a u vladu K raljevin e S H S . Ta borba, po ocje
ni K ongresa, sadri u sebi zahtjev . . . za nacionalnu
nezavisnost Hrvatske, republiku i vlast radnog naro
da. M ilje n ja smo da takvi zahtjevi HSS-a nisu do
1929. godine postojali, ni zahtjevi za nezavisnou ni
zahtjev za takvim oblikom politikog ureenja H rvats
ke. Tona je jedino injenica da je pokret seljaka oko
HSS-a i u njem u bio u svojoj osnovi uvije k republikans
ki, to se ne bi moglo sa sigurnou tvrd iti za vodstvo te
stranke. O djek atentata u hrvatskom narodu K ongres
157
158
159
Nacije i seljatvo ii fu n k c iji revolucije
129
hipertrofira kada ocjenjuje sadraj, a ne obim toga

revolta. Teko bi se moglo dokazati da je seljaki po
kret u Hrvatskoj pod vodstvom HSS-a bio do 1925. i
od sredine 1928. godine po svome sadraju . . . nacionalno-revolucionarni pokret irokih radnih masa hr
vatskog naroda, koji se sada pojavljuje (misli se na dru
gu polovinu 1928. godine, prim., G. V.) pojaanom sna
gom.
etvrti kongres K P J jedan je od rijetkih skupova
nae Partije do 1929. godine koji razmatra problem srp
ske nacije u Hrvatskoj. T aj krupni problem usko po\ ezafr^~lrrvatskTm pitanjem toga vremena, tek je ovaj
kongres K P J postavio na dnevni red. Po njegovoj ocje
ni, (S) srp sk o seljatvo u preanskim krajevim a (ist.
u orig., prim., G. V.), koje je do 1926. godine, zadojeno
ideologijom narodnog jedinstva, bilo glavno uporite
vladajueg reima u preanskim krajevim a, sada se
nalazi u koaliciji s hrvatskim nacionalnim pokretom. "
M iljenja smo da tako grubu ocjenu ponaanja srpskog
seljatva u Hrvatskoj toga vremena ne bismo mogli pri
hvatiti. Ideologija narodnog jedinstva potekla je upra
vo iz redova hrvatskog naroda, koji se germanizaciji i
maarizaciji suprotstavljao jugoslavenstvom. Osim to
ga, srpski seljak u Hrvatskoj isto je tako malo imao od
nove drave kao i hrvatski. On je bio isto tako zaintere
siran za ispravno rjeenje hrvatskog pitanja kao i hr
vatski seljak, je r je politiko i ekonom sko-soc ijalno ugnjetavanje Hrvatske znailo i njegovo ugnjetavanje.
Malo je u Hrvatskoj bilo seljaka srpske nacije koji su
koristili blagodati svoje nacionalne pripadnosti. Ta pri
vilegija bila je rezervirana za pripadnike graanske
klase i tanki sloj bogatih seljaka. Oni su uistinu imali
povlateni poloaj i obilato su ga koristili, na tetu
svoga i hrvatskog naroda. Iz navedenih razloga nije
prihvatljiva ni tvrdnja K ongresa o nekim b itnijim po
goranjima u politici velikosrpske buroazije u nesrps
kim zemljama od 1927. godine, je r tu godinu K ongres
160
130
uzima kao prelom nu zbog stvaranja politikog saveza

izmeu HSS-a i Sam ostalne demokratske stranke, p r
vog koraka u sporazum ijevanju najjae srpske i n a jja
e hrvatske stranke u H rvatsko j, a ne zbog bitnijih
pogoranja u ivotu srpskog naroda u H rvatsko j. Kom interni i K P J toga vrem ena ponaanje vodstava gra
anskih stranaka vaniji su kriterij od stvarnih proce
sa u masama koje te stranke pred stavljaju u politikom
ivotu nae zemlje. To je vrlo labav i nepouzdan krite
rij ako se u obzir uzme samo program tih stranaka, a
ne i stvarni zahtjevi masa nacija koje te stranke pred
sta vljaju u politikom ivotu nae zemlje toga vre
mena.
Neosporno je tono da je zaokretom u politici S a
mostalne dem okratske stranke u 1927. godini nacio
nalna baza vladajueg reima suena, a da se . .. ba
za pokreta ugnjetenih nacija p roirila .161 Meutim ,
p roirila se u graanskoj klasi iz redova srpske naci
je, dok je seoska sirotinja, sitni i srednji seljak srpske
nacije u H rvask oj bio jednako ekonomsko-socijalno ugroen i nita se bitno nije izm ijenilo u njegovom na
inu ivota.
N i u p ristupu , crnogorskom nacionalnom pitanju
K o ngres nije raistio osnovne dilem e. On ne govori o
crnogorskoj naciji, ve o pokretu crnogorskih seljaka,
kao revoltu jednog drutvenog sloja ko ji tei . . . k
nezavisnosti Crne Gore. Zato je u pitan ju makedons
kog naroda K ongres iao mnogo dalje. On vidi srbizaciju toga naroda u K ra lje v in i S H S , kao i bugarizaciju ma
kedonske nacije u Bugarskoj. On mu nudi saveznitvo
sa ostalim ugnjetenim nacijam a u naoj zemlji i na
B alk an u u borbi za njegovu em ancipaciju. Meutim,
ne nudi konkretan p artijski program, ve podrava ta
danju p olitiku U nutranje m a k e d o n sk e revolucionar
ne organizacije (u jedinjene). V M R O (ob), koja objek
tivno gledana, nije nudila realniju perspektivu rjeenja
makedonskog nacionalnog pitanja.
161
131
Slina nedoreenost prisutna je i u analizi poloa

ja albanskog naroda u K ra l jevini S H S. Nudi mu se sa
vez s ostalim balkanskim narodima . . . u masovnoj
nacionalnorevolucionarnoj borbi kako protiv velikosrp
skog, tako i protiv italijanskog im perijalizma i domae
begovske kontrarevolucije
Posebno je zanim ljiv nain na koji K ongres treti
ra pitanje onih podruja Vojvodine koja naseljavaju
pripadnici maarske nacionalne m anjine u naoj ze
mlji. Po njegovom sudu to je maarski teritorij anek
tiran . . . Jugoslaviji Trijanonskim ugovorom o m i
ru ... , na kojemu . . . velikosrpska buroazija (spro
vodi) takoer svoju denacionalizatorsku politiku. Ta
kav pristup problemu jedne od nacionalnih m anjina na
citiranom dravnom prostoru Kraljevine S H S takoer
omoguuje uvid u tadanja gledanja Kom interne i K P J
na dravnopravni aspekt rjeenja jugoslavenskog nacio
nalnog pitanja.
Sto se tie slovenskog nacionalnog pitanja. Kongres otro osuuje kapitulantsku politiku slovenskih
graanskih stranaka prema velikosrpskoj buroaziji,
ocjenjuje da . . . iroke seljake mase slovenakog na
roda tee uspostavljanju nezavisne Slovenije, pa je sto
ga i klerikalna partija toliko ojaala pre svega zato
to se ranije zalagala za uspostavljanje autonomne Slo
venije. Kao i u pitanju zahtjeva nacionalnoga pokreta
u Hrvatskoj, tako je i u pristupu slovenskom nacional
nom pokretu Kongres promaio u procjeni njegovog
odnosa prema dravnom integritetu K raljevine S H S .
O cjenjujui suvremenu ekonomsko-socijalnu i po
litiku situaciju u svijetu kao vrijem e svjetske revolu
cije, K ongres posebnu panju obraa situaciji na B a l
kanu kao onom dijelu Evrop e koji ve od 1923. godine
Kom interna ocjenjuje kao centar iz kojega e poeti
revolucionarna previranja u Evropi. Iz takve ocjene ka
raktera nacionalnih pokreta Balkana, Kongres nae
162
J32
P a rtije njihovu sadrinu ocjenjuje kao buroaskodemokratsku revoluciju pojedinih nacija koje iz objektivnih
ili subjektivnih uvjeta svog povijesnog razvitka taj
proces nisu dovrile prije. Te pokrete, po ocjeni K o n
gresa, naa p artija m ora podravati jer, (U) u dana
njoj eposi im perijalizm a, buroasko-demokratske revo
lucije uopte, pa i buroasko-demokratska revolucija u
Jug oslaviji, ine sastavni deo svetske proleterske revo
lucije, koja je jedan sloeni proces seljakih, nacionalno-revolucionarnih, kolonijalnih i proleterskih pokre
ta i ustanaka .163 P r i tome K ongres nae partije proces
buroaskodem okratskih revo lucija shvaa kao uvod u
drugu fazu revolucionarnih prom jena, prijelaz u pro
letersku revoluciju. To je vrijem e kada svjetski komu
nistiki pokret sm atra idejno i praktinopolitiki neiz
vedivom mogunost spajanja ovih dvaju procesa ukoli
ko se ne eli otetiti klasnu sadrinu proleterske revo
lucije. To je vrijem e kada nacionalno i seljako p ita
nje ulaze samo u sadraj strategije i taktike svjetskog
kom unistikog pokreta, vrijem e kada se ona koriste
kao sredstvo revolucioniranja masa za budue soci
jalistike preobraaje u uvjetim a diktature p roletarija
ta.
Period koji, po ocjeni Kom interne i naeg K ongre
sa, prethodi proleterskoj revoluciji . . . prettavlja
p rela zn u fa zu (ist. u orig., prim., G. V.) k socijalisti
koj revoluciji. M eutim , pod pojmom buroaskodemokratske revolucije K ongres ne podrazumijeva
pobjedu buroazije i u granicama buroaske demokratije ... . N ju bi izveli radnika klasa i seljatvo ..
p rotiv buroazije, s uspostavom d e m o k r a ts k e d ikta tu re
r a d n itva i se lja tv a na bazi so v je ta (ist. u orig., prim.,
G. V.). Prenosei iskustva Boljevike partije na tlo
Balkana, K o n g re s predvia form iranje Federacije ra
dniko-se ljakih republika Balkana, s politikim siste
mom temeljenim na sovjetima. Takva revolucija prva
jeTaza revolucionarnih prom jena koju, po ocjeni K o n
gresa, balkanski narodi ne mogu preskoiti. Kada bi se i
163
J33
desilo da u jugoslavenskoj dravnoj zajednici doe do

revolucije u kojoj bi pod vodstvom proleterijata selja
ki i nacionalni pokreti sruili vlast buroazije, objek
tivna ekonomsko-socijalna i politika situacija u naoj
zemlji transform irala bi je u po sadraju buroaskodemokratsku. Ovisno o situaciji u naoj zemlji, na B alka
nu i u Evrop i vrit e se i proces ... njenog prerasta
nja u prvu fazu socijalistike revolucije, tj. uspostave
diktature proletarijata i izgradnje socijalizma .'64 Mo
gunost istovremenog odvijanja nacionalnog i socijal
nog osloboenja nacije i radnike klase K ongres odbi
ja, a time otupljuje i snagu udara nacionalnih pokreta
u korist proleterske revolucije.
Da bi se prva faza revolucionarnih promjena u na
oj zemlji uspjeno odvijala, K ongres pretpostavlja
prethodno zadobijanje veine radnike klase nae ze
m lje za liniju K P J, savez te veine sa seljatvom, preu
zimanje vodee uloge u nacionalnim pokretima i us
pjenu realizaciju borbe protiv uvlaenja nae zemlje u
rat.
Priprem ajui se za svjetsku revoluciju, koju e
najaviti niz buroaskodemokratskih revolucija na B a l
kanu, K ongres predvia osnivanje partijskih elija na
selu, stvaranje p artijskih sindikalnih organizacija po
ljoprivrednih radnika, kao i borbu komunista za pridobijanje srednjeg seljatva, koje, po ocjeni Kongresa,
u K raljevini S H S objektivna ekonomska situacija gura
ulijevo i pribliava interesima seoskih proletera i sitnog
seljatva. Odbacujui tezu seljakih stranaka o mogu
nosti voenja samostalne seljake politike, koja je u
svojoj sutini, po ocjeni Kongresa, samo agraristika
ideologija, suprotstavlja jo j parolu o radniko-seljakoj vlasti. Svjesni znaenja agrarnog pitanja u borbi
za pridobijanje seljakih masa, delegati Kongresa buroaskoj agrarnoj reform i suprotstavljaju agrarnu revo
luciju, tj., zapljenu . . . celokupne veleposednike ze164
134
m ije i in ve n ta ra bez ika k v e o tte te (ist. u orig., prim.,

G. V.), i davanje te zemlje sa inventarom radnom se
ljatvu bez otkupa .165 Zatim , K ongres istie potrebu
konkretne borbe p rotiv gladi, za ponitenje svih lih
varskih dugova, dravnog monopola, uk idanje posred
nih poreza, osloboenje sirom anih seljaka od poreza
Ta T a uvoenje progresivnog poreza), protiv velikog
dravnog budeta, p riprem a za rat, protiv faizma i b i
jelog terora. Po uzoru na sline organizacije u radni
koj klasi, K o n g res predlae stvaranje seljakih obram benih_eta, a u periodu priprem a revolucije . . . u ko
je m jo ne postoji vrem e za obrazovanje sovjeta kao
organa ustanka radnikih i seliakTh~masa ... . Ko. 1g res predlae i stvaranje seljakih odbora kao protu
teu propagandi graanske klase i voama seljakih
stranaka .166 Zajednike radniko-seljake konferencije i
radniko-seljaki akcioni odbori b ili bi jedan od oblika
konkretnog organizacijskog objedinjavanja radnike
klase, siromanog i srednjeg seljatva u priprem i izved
be prve faze revolucionarnih prom jena u naoj zemlji.
To bi b ili p rvi oblici budue radniko-seljake vlasti i
protutea graanskom konceptu rjeenja nacionalnog
pitanja.
O cjenjujui srp sku buroaziju glavnim nepri
ja te lje m radnike klase, seljatva i nacionalno ugnje
tenih nacija u K ra lje v in i S H S , K ongres konkretizira
zadatke K P J u redovim a svake nacije. K P J u Srb iji,
. . . gde je baza hegemonistikog reima . . . , treba
b iti prva u zahtjevim a ... na o tce p lje n je i pravo na
oru a ni u sta n a k p ro tiv nacionalnog u g njeta va n ja (ist. u
orig., prim., G. V.), i propovedajui i sama ukazujui
s is te m a ts k u p o m o p o k r e tim a u g n jete n ih nacija (ist. u
orig., prim., G. V .) .167 Odbacujui tendencije da se kri
tika svodi na stranke ili pokrete iz redova ugnjetenih
165
166
167
Nacije i seljatvo tt fu n k c iji revolucije
135
nacija, a ne na ugnjetaki reim, K ongres odbacuje i

pojednostavljenu kritiku jugoslavenske buroazije,
koja u sebi krije pokuaj izjednaavanja svih nacional
nih buroazija u krivici za postojeu meunacionalnu
situaciju u zemlji. Ovaj stav Kongresa u potpunosti je
toan je r objektivna ekonomsko-socijalna i politika
situacija u zemlji, ni do 1921. ni od 1921. godine, nije
stvorila mogunosti form iranja jugoslavenske buroa
zije kao kompaktne klase, osim kada se radilo o obrani
klasnih interesa u odnosu na proletarijat. Svjestan te
injenice, Kongres upozorava da je nepravilno . .. pra
viti znak jednakosti izmeu vladajue buroazije i bur
oazije ugnjetenih nacija, ili to vie, izmeu vladajueg reima i pokreta ugnjetenih nacija. K ongres ne
ulazi u d aljnju analizu posljedica ovakvog odnosa pre
ma buroaziji ugnjetenih nacija, ali je on toliko rastez
ljiv da je narednih par godina mogao nanijeti tete ko
munistikom pokretu u Jugoslaviji.
Koliko je povrno K ongres upoznat sa stvarnim
politikim prilikam a u naoj zemlji, potvruje i njego
va teza . . . da mase naroda tee ka otcepljenju . .. .
Iz takvog uvjerenja proiziao je i zahtjev da se pris
tupi konkretizaciji parole o pravu naroda na samo
opredjeljenje do otcjepljenja na nain da se pristupi
pomaganju . . . sviju akcija masa koje vode ka obrazo
vanju nezavisne H rvatske (ist. u orig., prim., G. V.).
To bi znailo odbiti suradnju svima onima u Hrvatskoj
koji su u pristupu nacionalnom pitanju ili od teze o
potrebi ouvanja dravnog integriteta K raljevine S H S .
Spajanje ovog s prethodnim zahtjevom o potrebi razli
kovanje uloge srpske od buroazije ugnjetenih na
cija, moglo je dovesti konkretnu strategiju i taktiku
K P J do povezivanja s najekstrem nijim ovinistikim
snagama iz redova ugnjetenih nacija. O takvim poslje
dicama svoje politike platforme Kongres nije razmi
ljao, otvarajui u narednom periodu povijesti K P J te
ke dileme.
Iz navedenih uvjerenja Kongres se obara i na H S S ,
koja po njegovoj ocjeni ivi u iluzijama . . . o postig-
136
gnuu nacionalnog osloboenja u okviru drave

S H S ... i nastoji svesti . . . nastojanje hrvatskog na
roda u gradu i na selu na put svoje politike priprem e
novoga sporazuma. K ongres nije pogrijeio kada je
p olitiku HSS-a nazvao sporazumakom, antirevolucionarnom, ali je teko pogrijeio ocjenjujui da je hrvats
ki narod spreman razbijati jugoslavensku dravu. U tje
caj haesesovske ideologije prevladao je u hrvatskom
narodu ideologiju separatizma. Te injenice K ongres ni
je bio svjestan i zato konano rjeenje hrvatskog nacio
nalnog pitan ja vidi u okvirim a balkanske federacije
radniko-seljakih republika.'** U pristupu hrvatskom
nacionalnom pitan ju K ongres je ipak svjestan jedne
injenice, da za njegovo rjeenje nisu zainteresirani
samo radnici i seljaci nego itav narod, i u tome pita
n ju bio je vrlo blizu kasnijoj paroli o narodnoj fronti.
Iz navedenih razloga i ne predvia da bi parola o radniko-seljakoj vladi i balkanskoj federaciji bila . . .
uslov za nae uee u borbi za nezavisnost H rv a t
ske ... , ve bi K P J tek . . . u toku borbe za nezavis
nost H rvatske ... vodila bitku za afirm aciju svog rje
enja hrvatskog nacionalnog pitanja. Iz navedenih sta
vova K ongresa v id ljivo je da su se K P J i Kom interna
zanosile idejom da je hrvatski narod mogue dobiti
u borbi protiv srpske buroazije samo na paroli
razbijanja jugoslavenske drave i zadrati ga pod svo
jim utjecajem naknadnim naturanjem koncepcije rad
niko-seljake vlade i dravnopravne zajednice s osta
lim narodim a na Balkanu.
S istih pozicija K ongres pristupa i rjeavanju cr
nogorskog nacionalnog pitanja. Priznajui postojanje
crnogorskog naroda i isp ravljajui na taj nain dugo
godinje zablude K P J u tome pitanju, KgngL&s. rjeenje
njegovog politikog poloaja vidi u izdvajanju Crne Go
re iz sastava jugoslavenske drave i njenom p rikljue
n ju balkanskoj radniko-seljakoj federaciji.
168
137
U makedonskom nacionalnom pitanju K o n sres ie

ipak neto neodreeniji. On ne spominje makedonski
rfarod, vec dorou nacionalnorevolucionarnoga pokre
ta (ne kae ijega), odobrava da taj pokret vodi Unu
tranja makedonska revolucionarna organizacija (uje
dinjena) i poziva radniku klasu naih naroda ... da
svestrano pom ae borbu za nezavisnu i ujed in jen u Ma

ked o niju (ist. u orig., prim., G. V.). Zahtjev se oito
odnosi na borbu za objedinjavanje svih onih dijelova
koji su u sastavu balkanskih buroaskih drava u samo
stalnu makedonsku radniko-seljaku republiku. Tu
najvjerojatnije i lei razlog zato K ongres ne govori o
makedonskoj naciji ve o makedonskom nacionalnorevolucionamom pokretu to se moe shvatiti kao revo
lucija makedonske nacije i kao revolucija nacija na
prostoru budue Makedonije.
U pitanju poloaja albanske nacije u naoj zemlji
K ongres takoer upotrebljava termin: nacionalnorevolucionami pokret, podravajui Kosovski komitet j po
zivajui proletarijat i seljatvo ostalih nacija u naoj
zemlji da pomognu borbu . . . za nezavisnu i ujedinje
nu Albaniju. Po konceptu Kongresa, nova albanska
drava izrasla bi iz dijelova postojee albanske dra
ve i dijela koji naseljava taj narod u K raljevin i S H S .
U pristupu problemu sudbine nacionalnih manjina
u V ojvodini K oneres nije najjasniji. Traei za ma
arsku i njemaku nacionalnu m anjinu puna nacional
na prava, istie nemogunost takvog rjeenja u posto
jeoj maarskoj buroaskoj dravi ili u savezu s nje
makom buroazijom. Rjeenje vidi u njihovoj zajed
nikoj borbi s . . . radnicim a i seljacima ostalih ugnjetenih nacija Jugoslavije, a u prvom redu sa srp
skim radnicim a i seljacima protiv vladajueg reima
nacionalnog i klasnog ugnjetavanja, kao i protiv savez
nika toga reima, maarske i njemake buroazije u
Vojvodini. Stjee se utisak da K oneres predvia mo
gunost zadravanja Vojvodine u okvirim a Srbije, jas
no, na drugaijim osnovama. Kakve bi te osnove bile.
K ongres ne kae. Ip ak je njegova ocjena povezanosti
138
interesa njem ake i maarske buroazije sa srp

skom na podruju V ojvodine vrlo diskutabilna i zau
uje da na tome prostoru nae zemlje K o ngres nije
izvrio d istink ciju interesa nacionalnih buroazija ona
ko kako je to uinio za hrvatsku, slovensku i srpsku
buroaziju u drugim d ijelovim a zemlje.
U p itanju poloaja slovenskog naroda K ongres ta
koer polazi od u v jerenja da je tenja . . . za nezavis
nou Slovenije duboko usaena u m a s a m a
, isticui parolu borbe K P J za stvaranje nezavisne Slovenijc. Kongres nae Partije bio je uvjeren da e samo
takvim stavom . . . odgovoriti tenjama irokih masa
slovenakog naroda. Da ne bismo ponavljali stavove iz
prethodnog izlaganja problem atike poloaja slovenskog
naroda u o k virim a jugoslavenske drave, elimo istai
da je slovenski narod uistinu elio svoju nacionalnu ne
zavisnost ali uz rije tk e iznimke, kao i u hrvatskom na
rodu elio je tu nezavisnost postii unutar jugosla
venske drave. To ie eliela ak i nacionalna buroazija, koja je upravo na slovenskom nacionalnom pitanju
godinama gradila svoj p olitiki kapital u slovenskom
narodu.
Iz navedenog pristupa K ongresa dravnopravnom
aspektu rjeenja nacionalnih p itanja u K ra lje v in i S H S
uoljivo je izostavljen prostor Srb ije , Bosne i Hercego
vine i onih podruja Slovenaca i H rv ata koja su dogo
vorom velikih sila i indolentnim ponaanjem jugosla
venske vlade ostala izvan svoga matinog naroda.
Odgovor na pitanje zato K ongres ne rjeava i pitanje
Srb ije , lake je nai. To je vrijem e kada K P J i K om in
terna d ijele jugoslavensku revo luciju na d v ije ja z e. buroaskodem nkratsku i proletersku. K a ko su prvu fazu
jTredvidjeli za one nacije koje nisu u svome povijesnom
razvitku stigle form irati nacionalne drave, a srpska
nacija je to postigla, nisu vjerovale da bi je zaintere
sirale za proces razbijanja jugoslavenske drave. Zato
od srpskih radnika i seljaka samo trae podrku
Sac ijc i seljatvo u fu n k c iji revolucije
13 g
u izdvajanju ostalih nacija pretpostavljajui da e te

procese srpski narod i njegova radnika klasa po
drati. Slian pristup K ongres ima i prema prostoru
Bosne i Hercegovine, koji s obzirom na svoj nacionalni
sastav nema naciju koja je u veini, pa je zato i ostav
ljen u okvirim a jugoslavenske drave.
Kako se dalje trebala odvijati sudbina S rb ije i
Bosne i Hercegovine u okvirim a jugoslavenske drave,
K ongres ne kae. N ajvjero jatnije bi ti dijelovi nae ze
mlje inili zasebnu radniko-seljaku republiku, s odre
enom autonomijom povijesnih cjelina.
Sto se tie problema hrvatske i slovenske nacio
nalne manjine u susjednim zemljama, Kongres je naj
vjerojatnije njihovu sudbinu vezao za revolucionarne
akcije komunistikih partija tih zemalja, a u okvirim a
globalne strategije i taktike Kominterne.
Tako bi, po zamisli delegata etvrtog kongresa
K P J i Kominterne, u prvoj fazi revolucionarnih pro
mjena u naoj zemlji dolo do njezine dezintegracije.
Vjerujui da je to najbolji nain rjeenja"meunacio
nalnih odnosa u naoj zemlji u funkciji proleterske re
volucije, pretpostavljali su da je to i najlaki nain oslo
baanja proleterske revolucije u naoj zemlji, a i na
Balkanu, od nacionalnog pitanja. N a taj bi nain dru
ga faza revolucije na B alkanu dobila isto polje djelo
vanja i balkanski komunisti bi lake proveli ekonomsko-socijalne promjene objedinjavajui Balkan u je dinstvenu zajednicu sovjetskog socijalistikog tipa. Otada, pa~"ve~o
godine. K P J i Kom interna nacionalno osloboenje naih naro d aT nacionalnih manjina,
osim Bosne i Hercegovine i citiranoga podruja Sfblje,
vide izvan jugoslavenske drzaveTaTu okvirim a balkans
ke radniko-seljake federacije republika. Tako su sud
binu jugoslavenske nacionalne 1 socijalne revolucije
etvrtim kongresom K P J vezale za sudbinu balkanske
re volu cije, takvim gledanjima niie pridonijela samo
Kom interna ve i stvarni poloaj tadanje K P J i ostalih
balkanskih komunistikih partija. to se tie K P J, tu je
bilo prisutno i uvjerenje da e u uvjetim a rata ili revo-
140
lucije doi do raspadanja jugoslavenske drave po elji

njenih naroda i da bi u takvim uvjetim a bila neizvediva
i proleterska revolucija. Iz navedenih razloga Kongres
m isli da ide ispred povijesnih dogaaja kada daje di
rektivu o izdvajanju H rvatske, Slovenije, Makedonije,
Crne Gore i Kosova iz ok vira jugoslavenske drave. M o
ra se priznati da su procjene K ongresa i Kom interne o
stabilnosti jugoslavenske graanske drave u uvjetim a
rata bile tone, kao i procjene zahtjeva jugoslavenskih
nacija za stvaranjem vlastitih drava. Meutim , pogri
je ili su u tem eljnom pitanju: Da li su nai narodi i
nacionalne m anjine voljne svoje nacionalno osloboenje izvojevati izvan ili unutar o k v ira jugoslavenske dr
avne zajednice?
Za bolje razum ijevanje m jesta i uloge nacionalnog
p itanja u revo luciji naih naroda i narodnosti do 1929.
godine, pomau jo neka dokumenta etvrtog kongresa
K P J. Tad anji meunarodni poloaj Sovjetskog Saveza
bitno je utjecao i na odluke estog kongresa K om inter
ne, koji je veliku panju posvetio upravo problemu eventualnog napada kap italistikih zemalja na Sovjetski
Savez. Tad anji meunarodni poloaj prve zemlje soci
jalizm a uistinu je bio ugroen ekonomskim i politikim
pritiscim a, ko ji su pogaali ekonomsku i politiku sta
b ilizaciju socijalizm a u toj zemlji. Tadanji svjetski
kom unistiki pokret, noen logikom vlastitog i sovjets
kog razvitka, sve se vie oslanja na jedinu zemlju koja
je objektivno u to vrijem e bila i jedini zatitnik i p ri
m jer svim kom unistikim partijam a svijeta. Tada jo
nema druge zemlje s kom unistikom partijom na vlas
ti, pa je sudbina sovjetskih kom unista i sovjetskog so
cijalizm a postala briga svih sekcija Kom interne, pa
tako i K P J. K ada je esti kongres Kom interne jugo
slavensku dravnu zajednicu ocijenio kao jednog od
potencijalnih agresora na Sovjetski Savez, onda je za
ono vrijem e bilo logino da tu ocjenu ponovi i etvrti
kongres K P J . Ia k o ih je logika unutranjopolitikog
razvitka K raljev in e S H S vodila ocjeni o njezinoj ne
stabilnoj unutranjoj situaciji, K ongres je ipak tvrdio
da se cjelokupna . . . spoljna i unutranja politika J u

goslavije kree (se) posljednjih godina sve vie u zna
ku priprem a za rat .169 Taj rat nije samo rezultat su
protnosti meu balkanskim dravama, naina konsti
tuiranja K r aljevine S H S , ve i osnovne suprotnosti u
i Sovjetskog Saveza. O cjenjujui da se oko Sovjetskog
Saveza . . . sve vie grupiu meunarodni proletarijat
i revolucionarni pokreti seljatva i ugnjetenih nacija,
Kongres izvlai zakljuak da se velike sile trude . . . da
Balkan pretvore u bazu za kontrarevolucionam i rat
protiv Sovjetskog Saveza. O cjenjujui akt naeg dr
avnog ujedinjenja rezultatom interesa sila Antante za
pretvaranje . . . predratne S rb ije u sadanju dravu
S H S . .. . K ongres nae Partije istie da su . . . pobedniki im perijalisti Antante ostavili vie stotina hi
ljada Slovenaca i H rvata pod jarm om italijanskog im
perijalizm a . . . .
Ne shvaajui njihovo nacionalno
pitanje dijelom jugoslavenske revolucije, orijentiraju
se iskljuivo na prostor Kraljevine S H S . Za njih je in
teresantna sama injenica da su im perijalisti Antantinih sila ... stavili pod vlast velikosrpske buroazije
ne samo Slovence (ist. u orig., prim., G. V.), H rvate
(ist. u orig., prim ., G. V.) i do rata nezavisne Crnogor
ce (ist. u orig., prim., G. V.) i ostavili pod njenom vla
u 1913. godine osvojeni najvei dio M akedonije (ist. u
orig., prim., G. V.), nego su jo j priklopili znatna alban
ska, bugarska i m aarska podruja (ist. u orig. prim.,
G. V.). O cjenjujui na taj nain stvaranje prve jugo
slavenske dravne zajednice, negiraju postojanje bilo
kakvog interesa junoslavenskih naroda za dravno
ujedinjenje. Zato Kongres mora doi do krive pre
dodbe o zainteresiranosti nesrpskih nacija za po
stojanje jugoslavenske drave. Otuda i njegov zahtjev
da se nacionalno pitanje u naoj zemlji rijei putem
izdvajanja veine njenih dijelova u samostalne nacio
nalne drave ili pripajanjem matinim nacijama. Me169
0 ratno] opasnosti i naim zadacima u borbi protiv rata, IA II.
n. dj., str. 182.
142
utim , potrebno je ukazati i na vrlo zrelu procjenu

K o n g resa nae P a rtije o mogunosti da e novi rat
... probuditi mone revolucionarne pokrete, ko ji e
u m nogonacionalnim i agrarnim zemljama, kao to je
Jug oslavija, obuhvatiti iroke seljake mase i najire
slojeve nacionalno ugnjetenih naroda .170 U vrijem e
odravanja etvrto g kongresa K P J , a pod utjecajem
tuih iskustava, delegati K ongresa oekuju da iz krize
kapitalistikog sistema jo prije izbijanja svjetskog ra
ta . . . mogu da poniknu m asovni revolucionarni pok
reti ... , ko ji e pod vodstvom kom unistikih partija,
revolucionarnom ak cijo m sruiti buroaziju i usposta
viti ... radniko-seljaku vlast. U uvjetim a budueg
rata, po ocjeni K ongresa, moe doi samo do realiza
cije prve faze revolucionarnih prom jena u naoj zem
lji, koje e po svome sadraju b iti ... graanski rat.
P rih vaa ju i podjelu estog kongresa Kom interne
na tri oblika buduih ratova (izmeu im perijalistikih
zemalja, izmeu im p erijalistikih i socijalistikih ze
m a lja i nacionalnorevolucionarnih ratova) K ongres
p rihvaa tezu da (P) p roletarijat nema otadbine dok
nije osvojio p olitiku vlast i otrgao sredstva za proiz
vodnju iz ruku eksploatatora .171 Iz citirane teze slije
di i zakljuak K ongresa da parola o odbrani otadbi
ne znai opravdanje rata, a u fazi im perijalistikih
ratova takva teza znai ... obranu eksploatacije i iz
daju socijalizm a.
U pristupu K ongresa nae P a rtije problemu rata
nacionalno i seljako pitanje zauzimaju istaknuto
mjesto. To su dva p itan ja ko ja trebaju dovesti do gra
anskog rata u naoj zemlji, k o ji e unititi K raljevin u
S H S , dovesti do potpunog nacionalnog osloboenja
i nezavisnosti ugnjetenih nacija, do svrgavanja buro
azije i uspostave radniko-seljake vlasti u okvirim a
170
171
* ... Balkanske federacije radniko-seljakih

ka.
143
republi
Da bi se svjetski im perijalistiki rat mogao pret

voriti na naem prostoru u graanski rat radniko-se
ljake fronte protiv buroazije i u proces dezintegra
cije jugoslavenske drave, K ongres zahtijeva borbu
protiv pacifistikih i kompromisnih koncepcija graan
skih opozicijskih stranaka iz redova ugnjetenih nacija,
koje, po ocjeni Kongresa, vode te pokrete u slubu
... im perijalistike politike i ratnih priprem a vladajueg reima i im perijalistikih velesila .172
Pristupajui konkretno problemima meunarod
nih odnosa izmeu Ita lije i Jugoslavije, K ongres zastu
pa tezu ... da reim ko ji ugnjetava tolike nacije, me
u njim a H rvate i Slovence u Jugoslaviji, ne moe os
loboditi H rvate i Slovence u Ita liji i da samo borba
radnike klase i seljatva u Jugoslaviji protiv svoje
vlastite buroazije i njihova zajednika borba sa italijanskim radnitvom i seljatvom protiv rata moe os
tvariti nacionalno osloboenje H rvata i Slovenaca:
bratske odnose na Jadranu. Kako bi izgledala takva
dravnopravna zajednica u kojoj bi bilo rijeeno i na
cionalno pitanje H rvata i Slovenaca u Ita liji, Kongres
ne govori. Meutim, njegova teza o nemogunostima
jugoslavenske buroazije da rijei to pitanje na mjestu
je, kao i zahtjev da jugoslavenski i talijanski komuni
sti u procesu revolucionarnih prom jena na B alkanu i
Sredozemlju komunistiki rjeavaju pitanje poloaja
nacionalnih m anjina u dravama koje bi se form irale
u realizaciji niza buroaskodemokratskih revolucija
na ovom prostoru. Is ti koncept vai i za rjeenje odno
sa izmeu bugarske i jugoslavenske drave. Po ocjeni
Kongresa, balkanski prostor treba se transform irati u
balkansku socijalistiku federaciju, kao savez radniko-seljakih republika ... ko ji e biti izgraen na os
novi prava samoopredeljenja sviju balkanskih naroda
172
144
i koji e osiguravati kako m ir meu njim a, tako i n ji

hovu nezavisnost, nasuprot im p erijalistikim drava
ma.1
Da bi se postigao zam iljeni savez radnika i selja
ka na prostoru nae zemlje i Balkana, K o n g res upozo
rava na potrebu form iranja vrstog saveza radnike
klase u naoj zemlji. Ta parola nije n ajjasn ija ako se
uzme u obzir zahtjev za razbijanjem dravnog integri
teta nae zemlje. Isto je tako teko ostvarljiva bila i
parola o borbi radnike klase nae zemlje za savez sa
seljatvom kao jezgrom budue revolucionarne arm ije
balkanskih i naih kom unista u razbijanju dravno
p ravnih cjelina u ovom dijelu Evrope. Pored svih tih
nedoreenosti, K ongres odlino uoava znaenje naci
onalne i agrarne revolucije, kao d ijela izvedbenog pla
na graanskog rata u naoj zemlji, ko ji e izvirati iz
revolucionarnog bloka . . . ra d n i k e klase, se lja tv a i
p o k r e ta u g n je te n ih nacija (ist. u orig., prim., G. V.) u
Jug oslaviji, protiv kapitalizm a i im perijalistikog ra
ta ..
Z a sluaj izb ijanja im perijalistikog rata K ongres
zahtijeva p rim jenu iskustava sovjetskih komunista, t j.
... p retvaranje rata im p erijalistikih drava u graan
ski r a f p roletarijata p rotiv buruja, zaTradmcko-setjaku vlast, za^socijalizam putem revolucionarnih ak cija u
pozadini i b ratim lje n ja na frontu .175 U sluaju izbija
n ja rata, po ocjeni K ongresa, osnovna parola ne smije
biti m ir, ve revolucija. Da bi se tako koncipirana plat
form a K ongresa realizirala, zahtijeva se borba za stva
ranje jedinstvenog fronta radnika i seljaka ozdola, bit
kom za mase, a ne pregovaranjem s vodstvom selja
kih p artija ili reform istikih pravaca u radnikim po
kretim a. To je u svakom sluaju bio korak naprijed u
173
174
175
f4 5
odnosu na viegodinje forsiranje Kom interne da ko

munistike p artije Balkana stupe u kontakt s vodstvi
ma seljakih stranaka, koje su na prostoru Balkana to
ga vremena znaile autoritet u politikom ivotu. K o
liko je, objektivno gledano, K P J u to vrijem e bila u sta
nju stati na elo seljakih i radnikih masa nae zem
lje, K ongres ne kae.
Meutim, sasvim je ispravna procjena Kongresa
da se u sluaju izbijanja rata K P J mora u redovima ug
njetenih nacija orijentirati na parolu ... nacionalno-
-revolucionarnog u stanka i obrazovanja nacionalno-recolucionarnih eta (ist. u orig., prim., G. V.).17 P ri to

me, po ocjeni Kongresa, K P J mora poraditi na pretva
ranju imperijalistikog rata ... u graanski rat i iskoriavajui takav masovni pokret za obrazovanje e
ta i neposredno razvijanje graanskog rata.
V rlo su interesantne procjene Kongresa o ponaa
nju komunista u sluaju da svjetski rat otpone napa
dom im perijalistike drave na Sovjetski Savez. Po
ocjeni Kongresa, u buduem svjetskom ratu postojat
e vee mogunosti revolucionarne djelatnosti masa,
koje e svojim pokretima sprijeiti napad na Sovjet
ski Savez. U sluaju da do takvog napada doe, K on
gres predvia pretvaranje takvog rata u graanski rat
u pojedinim zemljama uesnicima agresije na Sovjet
ski Savez. Graanski rat b it e svojevrstan saveznik u
slabljenju kapitalistike intervencije. U tom momen
tu, komunistike partije koje djeluju u sredinama po
put Jugoslavije trebaju uiniti sve ... da se podigne
ustanak ugnjetenih nacija protiv reima nacionalnog
ugnjetavanja i ostalih im perijalistikih neprijatelja so
vjetske vlasti.177 Tako e meunarodni proletarijat vo
diti bitku protiv vlastite vlade i aktivno e pomagati
pobjedu sovjetske vlasti. Po ocjeni Kongresa, takva
176
177
R ev o lu c ija i nacije
ta ktik a jugoslavenskih kom unista prid onijet e ... in

teresim a klasne borbe u Ju g o s la v iji... , kao i intere
sim a ... rata na klasnom frontu buroazije p rotiv pro
leterske drave. Iz k o jih razloga m eunarodni prole
ta rija t m ora stupiti u borbu za obranu prve zemlje so
cijalizm a? Po ocjeni delegata etvrtoga kongresa nae
P artije , m eunarodna p olitika SSSR- a je u svojoj os
novi p olitik a m ira. N jezin je cilj ... da stoji na strai
revo lucije i titi izgradnju socijalizm a, ko ji ve samim
svojim postojanjem revolucionie svet, ona ide za to
je mogue veim odlaganjem ratujueg sukoba sa im
perijalizm om .
S obzirom na m eunacionalne odnose u naoj zem
lji, K o n g res jp na m r i to istakao znaenje ... nacionaln o -revolucionarnog rata (ist. u orig. prim.. G. V.). narocito p ri p retvaranju im perijalistikog rata u graan
ski rat.17 D a b i efekat te politike bio potpun, K ongres
zahtijeva angairanje K P J na p aroli o pravu naih na
roda na sam oopredjeljenje do otcjepljenja, da pripre
m i te mase na ustanak p rotiv vladajue buroazije. Iz
navedenih razloga jugoslavenski kom unisti m oraju vo
d iti sam ostalnu politiku u radniko-seljakim masama
prip rem ajui se na rukovodeu ulogu u buduem gra
anskom ratu izmeu radniko-seljakih masa i jugo
slavenske buroazije.
U p uujui proglas lanovim a K P J , etvrti kongres
P a rtije upozorava da se odravao u vrijem e ... otre
borbe izmeu p roletarijata i buroazije za hegemoniju
u nacionalno-revolucionamom i seljakom pokretu i u
vrem e akutne opasnosti novog im perijalistikog ra
ta i u prvom redu im perijalistike intervencije protiv
S S S R ... ' Istiu i da je drugo od dvaju centralnih
p itan ja K ongresa nae P a rtije bilo .. .osvajanje vei
ne radnike klase i rukovodea uloga u borbi za rue
nje hegemonistikog reima velikosrpske buroazije,
178
179
lanovima Komunistike partije, IA II, n. dj., str. 213.
u Proglasu se upozorava na postojeu politiku situ

aciju u naoj zemli, koja hi trebala imati sve elemen
te skore realizacije prve faze revolucionarnih prom je
na, onako kako ih je zacrtao etvrti kongres nae Par
tije.
U skladu s takvom procjenom politike situacije
u K raljevini S H S , u Proglasu se ocjenjuje da se K P J
nalazi u uvjetim a ... zaotrene borbe nacionalno ug
njetenih naroda ... u vrijem e kada se u svim pokra
jinam a nae zemlje revolucionira seljatvo i njihovi pokreti.' O cjenjujui da se velikosrpska buroazija na
lazi u ekonomskoj, politikoj i dravnoj krizi, upozo
rava se na znaenje afirm acije jugoslavenskog komu
nistikog pokreta u redovima naeg proletarijata, a
zatim u nacionalnim i seljakim pokretima, radi obaranja ... gospodstva hegemonistike velikosrpske bur
oazije, koja je na glavni neprijatelj, i ruenje impe
rijalistike tvorevine jugoslavenske drave... Po
lazei od krive pretpostavke da opstojanje jugoslaven
ske dravne zajednice ovisi iskljuivo o snazi veliko
srpske buroazije, etvrti kongres potcjenjuje ulogu
ostalih nacionalnih buroazija u ouvanju dravnog
integriteta K raljevine S H S , a pokazuje i nerazumije
vanje sutine zahtjeva nacionalnih i seljakih pokre
ta u odnosu na taj problem. Uostalom, zbivanja nakon
atentata u Narodnoj skuptini i previranja u redovima
graanskih opozicijskih stranaka u drugoj polovini
1928. i u 1929. godini pokazala su svu teinu promaaja
politikih ocjena etvrtog kongresa K P J u pristupu rje
avanja jugoslavenskog nacionalnog pitanja. Jugosla
venska dravna zajednica opstala je sve do travanjskog
rata 1941. godine upravo zbog kompromisa razliitih
grupacija nacionalnih buroazija, koje su obilato kori
stile razvijeni osjeaj zajednitva kod veine masa na
cija i nacionalnih m anjina Jugoslavije. Svaki pokuaj
rjeavanja jugoslavenskog nacionalnog pitanja razbija
180
-f4g
njem integriteta jugoslavenske dravne zajednice ob

jek tivno je ve unap rijed osuivan na propast, je r ni
je pogaao sutinu zahtjeva masa, kao ni objektivne
meudravne odnose na B alk an u i meu velikim sila
ma, N astojei po svaku cijenu id entificirati centar kon
trarevolucije na B alkanu, K o m interna ga je krivo lo
cirala, je r je povijest pokazala da su ve tada, a poseb
no u kasnije vrije m e sve nacionalne balkanske buro
azije bile antikom unistiki raspoloene i inile su, u
klasnom smislu, kom paktnu frontu u borbi protiv Sov
jetskog Saveza i kom unistike ideologije na Balkanu.
Osim toga, p ovijesni razvitak balkanskih nacija i naci
onalnih m anjina bio je p rekratak da bi omoguio rea
lizaciju balkanske federacije sovjetskih socijalistikih
republika. Teza etvrtog kongresa K P J o potrebi de
zintegracije jugoslavenske dravne zajednice vie jc
ila na ruku separatistikim pokretim a u naoj zemlji,
a m anje procesu ob jedinjavanja jugoslavenskog rad
nikog pokreta.
Skraenice
CPV Centralno partijsko vijee

CV Centralno vijee
HRSS Hrvatska republikanska seljaka stranka
HSS Hrvatska seljaka stranka
IKKI Izvrni komitet Komunistike internacionale
JM O Jugoslavenska muslimanska organizacija
Kominterna Komunistika internacionala
KP Komunistika partija
KPJ Komunistika partija Jugoslavije
Kraljevina SH S Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca
NRPJ Nezavisna radnika partija Jugoslavije
SLS Slovenska ljudska stranka
SR PJ(K ) Socijalistika radnika partija Jugoslavije (Komu
nista)
Popis literature
Cvetkovi dr Slavoljub, Stjepan Radi i komunistiki pokret

1923 1925. g.. Istorija XX veka, Zbornik radova, sv. XII, Insti
tut za savremenu istoriju, Beograd 1972, 375 402.
Krizman dr Bogdan, Korespondencija Stjepana Radia 1919
1928, sv. 2, Institut za hrvatsku povijest, Zagreb 1973.
Luka dr Duan. Radniki pokret u Jugoslaviji i nacionalno pi
tanje 1918 1941, Institut za savremenu istoriju, Beograd 1972.
Mirkovi Mijo, Ekonomska istorija Jugoslavije, Informator, Za
greb 1968.
Pleterski dr Janko, Komunistika partija Jugoslavije i nacional
no pitanje 1919 1941, Komunist, Beograd 1971.
Pregled istorije Saveza komunista Jugoslavije, Institut za isto
riju radnikog pokreta Jugoslavije, Beograd 1963.
Radi Stjepan, Politiki spisi. Znanje, Zagreb 1971.
Stojsavljevi dr Bogdan. Seljatvo Jugoslavije (1918 1941), Za
druna tampa, Zagreb 1952.
Vlaji Gordana, Kominterna i KPJ o dravnopravnom aspektu
rjeenja jugoslavenskog nacionalnog pitanja (1919 1929), Na
e teme, br. 10, Zagreb 1971,1692 1723.
Vlaji Gordana, KPJ i nacionalno pitanje u Jugoslaviji 1919
1929, Rasprave. August Cesarec, Zagreb 1974.
Vlaji dr Gordana, Osma konferencija zagrebakih komunista,
kolska knjiga, Zagreb 1976.
Vrinac Julijana, Rad i Zakljuci Prve, Druge i Tree konferen
cije KPJ, Istorija XX veka, Zbornik radova, sv. I. Institut drutve
nih nauka. Beograd 1959, str. 235 285.
Politike teme
Biblioteka suvremene politike misli
mala edicija
Gordana Vlaji: Revolucija i nacije
Izdava: Centar za kulturnu djelatnost
Saveza socijalistike omladine Zagreba,
Za Izdavaa: Branko Miki, ureduje: Radule Kneevi,
oprema: Mihajlo A rsovski
Zagreb 1978, tisak: Zrinski, akovec

Gordana Vlajčić

Загружено:

Сведения о документе

Авторское право

Доступные форматы

Поделиться этим документом

Поделиться или встроить документ

Параметры публикации

Этот документ был вам полезен?

Это неприемлемый материал?

Авторское право:

Доступные форматы

Gordana Vlajčić

Загружено:

Авторское право:

Доступные форматы

Politike teme

Ve dulje vremena dio moga znanstvenoistraivakog rada

Primjedbe i sugestije recenzenata dr Voje Rajevia i dr

U Zagrebu, listopada 77.

Proces ugraivanja problematike nacionalnog pi

ja nije garantirala ni minim um ravnopravnosti nacija.

ko je jugoslavenska buroazija kao klasa u prvim go

mum, otvarajui jugoslavenskoj buroaziji velike mo

svoje glasove davale nacionalnoj buroaziji. Tako se

trebala strogo vod ili rauna o socijalnoj strukturi ju

V rijem e iste klasne borbe

Neke pretpostavke teorijskih osnova KPJ toga

rala u tjecaju ideologije graanskih stranaka, koje su

V rijem e iste klasne borbe

Kod analize razvitka teorijske misli jugoslaven

Prvi kongres Kominterne o jugoslavenskoj revoluciji

Z U O ta Jis t. u orig. prim . G. V .) 1. U graanskom ratu

V rijem e iste klasne borbe

borbi svjetskog proletarijata Kom interna prua punu

K ongres je tono procijenio da je postojanje mla

dravne zajednice proizlazi i ocjena K ongresa da je

V rijem e iis te klasne borbe

je iz vida znaajan momenat, mogunost da se jugo

Socijalna struktura jugoslavenskog sela i seljako

v rtfc m e cisie Kiasnc uoroe

raspodjelu zemlje velikih posjednika u privatno vlas

(1918 1941), Zagreb

ne obradive povrine; 29,3% od 5-20 ha ili 49,3% ukup

Osnivaki kongres SRPJ (K)

M. Mirkovi, Ekonomska historija Jugoslavije, Zagreb 1968, str.

V rijem e iste klasne borbe

volucije i prelazak ...p r iv a tn e svojine nad sredstvi

jede i pom anjkanje uvida u Lenjimov koncept izvedbe

Vrijem e iste klasne borbe

etak svoje borbe ovakvim pristupom nacionalnom i

B itk a za stvaranje jedinstvenog jugoslavenskog

V rijem e iste klasne borbe

se cijeli . . . posao oko podele i organizacije rada na

vim a jugoslavenskog drutva, koje nije imalo uvjeta

Proglas Kominterne balkanskim komunistima u

V rijem e iste klasne borbe

tekog poloaja, do proleterske revolucije.a Ve se

sko, crnogorsko i hrvatsko nacionalno pitanje. Is

V rijem e iste klasne borbe

svog daljnjeg razvitka. Prem a tome, jugoslavensko na

tinu zastupati . . . organiziranu vo lju proletarijata i

Drugi kongres SRPJ (K) y

Program Komunistike partije Jugoslavije, II (Vukovarski) kon

Vrijem e iste klasne borbe

vodnjom po jedinstvenom planu. Meu prvim m jera

enja samostalne revolucije, potujui realne m euna

Politika situacija i zadaci Komunistike partije Jugoslavije, iz

V rijem e iste klasne borbe

tveno-ekonomskih osnova kapitalizma. Meutim, tada

uoavali. Oni su svjesni injenice da je K raljev in a S H S

Promijenjeni uvjeti djelovanja KPJ i prve dileme

Proletarijatu Jugoslavije, izvor isti. str. 55.

Vrijem e iste klasne borbe

u redovima ugnjetenih nacija postigla je K P J na po

b ilateralnih ekonom skih odnosa. Takvu momentalnu

V rijem e iste klasne borbe

unacionalne sukobe na problem koji se odvija isklju

K P J ne doivljava bitne prom jene u pristupu navede

Vrijem e iis te klasne borbe