ALAIN TOURAINE

Kadnlarn
Dnyas

krmz

ss

KADINLARIN

DNYASI

KADINLARIN
DNYASI

ISBN 975-9169-23-1
KADINLARIN DNYASI / ALAIN TOURAINE
1. Bask: Eyll 2007, stanbul, Knnz Yaynlan
Genel Yayn Ynetmem: Fahri ZDEMR
Kapak Tasarm: Akura Serap ERTEMN
D/'^gr: Krmz Yaynlan
Bask ve Cilt: Euromat
Lbrarie Artheme Fayard, 2006
Krmz Yaynlan, 2007, stanbul
Btn haklan sakldr.
Krmz Yaynlan
Badat Caddesi No. 142/13 Maltepe / STANBUL
Tel: (0.216) 371 36 29
Krmz Yaynlan bir OPUS LTD. T. kuruluudur.

KADINLARIN
DNYASI

Trkesi:
M e h m e t M o ra li

Kadnlar, erkekler kadar iyi anlayan

Simonettaya...

Birok toplumsalfilozof; toplumsal oyuncu, toplumsalha

reket ve zellikle de zne szcklerinin kullanmdan kaldrl
malar gerektiini, nk bunlarn, siyasal eylemin ve bilincin
alm anlaylaryla ilgili olduunu ne srer.
Bu umut kna, hatta kendi kendiniykc gre kar k
y o r ve tersine, bakalarnnyanndafeminist mcadelelerin deyeni
beklentilere ve zellikle de kadnlarn kendileri ve toplumsaly a
amdakiyerleri hakkndayen i tasarmlara- sahip olduklarn d
nyorum.
Ama en bata, kadnlarn gszlklerinin, yanl bilinlen
melerinin ve tam bamllklarnn, olgularcayalanlanan ifadeler
olduunu gstermek isterim. Yapacak bir ey yo k , skneyan
tm, gidip baklmas ve zellikle de, onlar adna konuulacana,
kadnlarn dinlenmesi gerektii. Bir sosyolog iin, kukusuz bir
tepki.
i snfnn bilinci konusunda da ayn neride bulunmu
tum. Hemen hemen her seferinde, bundan, proleterlerin tamamen
tabi olduklar kapitalizmin elikilerinin yansmasndan baka
bir ey olmad dnlerek sz edildi. U^un bir alma, tersine
bunun belli bir durum ve atmalara karlk geldiini gsterme
mi salad. Sanayilemi lkelerde enyksek noktasna 20.yy''n

banda, muzafferfordittn dneminde erien snf bilinci kendini,

iilerin, zellikle de nitelikli olanlarn mesleki zerklikleri ka
rn hikmetine sunulan alma ussallamasyntemlerinin igaline
uradnda ifade etmiti. Eer snf bilincinin varolduunu syleyebiliyorsam, bunun nedeni onun fabrikalarda ve madenlerde, re
tim hatlarnda ve atlyelerde kendisini ifade ettiini duymu ol
mamdr. Fransada son byk parlamas, U p grevi oldu.
Ayn ekilde, kadnlarn yaanm deneyim ve dncelerini
tanyabilmek iin, "gidip baktm ve arada da, kadn y a da er
kek, bu temel tavr taknanlarn ne kadar az olduunu fark et
tim. stelik, kadnlarn dndkleri veyaptklarnn, bi%eyap
tklar ve dndkleri sylenenlerden farkl, hatta tamamen %t
olduunu kefettim.
Dinlediklerimizle uzun saatler geirmi olduumuzdan, bu
basit bir soruturma olmad. 2004ylnda, her biri iki saat sren
altm kadar sylei gibi, oluturduumuz tartma grubunun
u^un toplants da tamamyla aktarld. Mslman kadnlar
rerine tamamlayc aratrma, 2005ylnn ilkbahar ve sonba
harnda gerekleti. bunlar, iki alma grubunun uzun ve tutku
lu toplantlaryla kstl kald. Kitabn banda isimleriy e r alan
birok kadn aratrmac, bu almay benimle birlikte srdrd
ve aratrma raporlarnn gelitirilmesine etkin bir biimde katildi.
Tek tek y a da birlikte dinlediimi%kadnlar, hakszlklara
uram da olsalar, kendilerini her eyden nce kurban gibi deil
kadn gibi tanmladlar ve esas hedeflerinin kendilerini kadn ola
rak ina etmek olduunu ifade ettiler. ou, bu inann en iyi
cinsellik alannda baarlya da baarsz olacan ekledi. Ken
dilerini bu ekilde betimlemeleri, daha karmak bir balamda,
zel bir aratrmann hasredildii Mslman kadnlarda da g
rlr.

Bir erkek olarak, dorudan kadnlan, tavrlarm ve dene

yimlerini ele alan bir kitap yakmaya cesaret edemendim. Her cin
sin yalnzca kendi hakknda yakabileceini dndmden de
il, ki bu sama olurdu; o kadar da youn bir ekilde incelenmi
bu kadnlar evreninde bir kadn kadar iyi hareket edemeyecek ol
mamdan. Bunu y a b a y a kalktm, nk hedeflerim farklyd.
Bir kere, kadnlarn yen i bir kltryarattklarn gstermek isti
yorum, sonra da bu kltrel alt-st olmann tarihsel ve toplumsal
doasn tanmlamak. Bunlar genel sosyoloji kayglan ve bylesi
sorunlar karsnda kadnlarla erkekler ayn drmdalar. Bu a
lmayla, zellikle de "yapacak bir eyy o k tr sylemlerden kur
tulup, kadnlan toplumsal (kadn)* oyuncular olarak hedefle
rini, iinde bulunduklan atmalan ve kendi varolulannn z
neleri olma iradelerini ortaya kartarakyeniden kefetmeyi umu
yorum.

Okuyucu kukusuz bu sfatn, eskilerin malumu ilan dedikleri trden eklenmesine

aracaktr. Bu yzden buraya bir aklama koymay gerekli buldum. Franszcada baz dii
ve erkek biimlerinin farkl olduunu, baz okurlar bilecektir. Oyuncu szc de bun
lardan biridir, erkei acteur, diisi ise actrice olarak kullanlr. eviride genellikle bu
nun belirtilmesi gerekmez. Ancak, elinizdeki kitapta, konunun zelliinden dolay bu vur
gunun aktarlmas gerektiini dndm. Kitabn daha sonraki blmlerinde, dii biimi
olmayan br szc yazarn diiletirmi olmas da, bu tercihimi glendirdi. Mednde yer
yer kalabala neden olan, ama konu gerei de zorunlu olan bu kullanm okuyucunun
anlayla karlayacan umuyorum, (.n.)

Bu kitap, en bata nce eitli kken ve aidiyetlerden

(aralarna birka erkek de kattmz) kadnlarla, sonra da
ikinci bir almada Mslman kkenli kadnlarla srd
rlen syleiler ve alma gruplarndan oluan bir ara
trmaya dayanyor.
Bu giriime katlan aratrmaclarn, ortak bir rapo
run altnda da imzalar var; almann her aamasna or
tak oldular. Daha kapsaml olan birinci almay Sand
rine Bretonnire ve Brigitte Beauzamy yrtt. Onlara
Ccile Coudire ve Patricia Glaizal yardma oldu, ikinci
aamadan sorumlu aratrmaclar, Axelle Emden ve Khadija Marfouktur. Miran Cheong da onlara yardmc ol
du. Teekkrlerim, byk saygm ve mesleki baar te
mennilerim, en bata onlaradr.
Bu aratrma Paris Belediyesinin, zellikle de Anne
Hidalgonun ve Bakan Bayan Nicole Ameline tarafndan
salanan Tam Eitlik ve Frsat Eitlii Bakanlnn mali
destei sayesinde gerekleti, ikinci aratrma da Adil Jalouzinin sayesinde, stihdam, Toplumsal Uyum ve Ko
nut Bakanlnn yardmn ald.
Aratrmann hazrlk ve sunu almas, daha nce
ki almalarmda olduu gibi, Jacqueline Blayac tarafin-

dan ok baarl bir ekilde srdrld. Florence Tanguid ve Laure Venotnun etkili yardmlarn grd.
Bu aratrma ayn zamanda Ecole des hautes tudes
en science socialesdeki seminerlerim ve Michel Wieviorka ynetimindeki Centre danalyse et dintervention
erevesindeki yllk almalarn da bir sonucudur.

BRNCt KISIM

Ol u m l a m a

I. BLM
KADINLAR, KADINLARI ORTADAN KALDIRMAK
s t iy o r m u ?

1. Quee?lerin Radikal Bir Eletirisi

Kadnlarn durumunu zmleyen ya da dntr
meye alan yazarlarn hemen hemen tmnn amac,
bunlar dolaysyla da toplumsal cinsiyet kategorisini
yok etmektir. nk bundan sz eden szckler o kadar
erkek egemenliiyle ykldr, aalk ya da kirlilik beti
sini o kadar net bir biimde iziverirler ki, eitsizlie, id
dete ve yasaklara kar mcadele, erkeklerle kadnlar ara
sndaki, her zaman kadnlar aleyhinde bir rol oynayan
farkllklar ortadan kaldrmak yolundaki daha iddial bir
hedefi benimseyebilecek gibi grnmez. Kimileri niseks bir toplum zler; bakalarysa daha basite, i arz ve
taleplerinden cinsiyetin kaldrlmasn ve kamusal alanda
en kusursuz karmaln yerlemesini (hatta dayatlmasn)
hedefler.
Hedef olduklar aalarma biimlerinin bilincine
vardklarnda hemen hemen tm kadnlarda doan bu
ruh hali, zellikle Birleik Devletlerde ve baz Avrupa
devletlerindeki entelektel veya sanatsal alanda derin
etkisi olan ve hedef olduklar nyarglar protesto eden,

en nde gelen feminist entelektellerde daha da gl

bir ekilde grlr.
Balangta, kadn doas ve hatta kadn psikolo
jisi fikirlerine, bu mevhumlar erkekleri anlamak amacy
la yaratlm ve dolaysyla da onlar aa bir konuma
hapsedenkavramlar kadnlara uygulamakla kstl bir
psikanalizden beslendikleri lde, baaryla mcadele
etmilerdi. te o sralarda, dnyann byk bir bl
mnde hzla kendisini kabul ettiren, ama Fransa gibi l
kelerde iyiden ok kt nedenlerle pek de kabul grme
yen toplumsal cinsiyet (gender) mevhumu ortaya kt.
Kimileri, kadnlardan yle beeni ve iirsellik ieren bir
tarzda sz ediyorlard ki, bu makyajn ardnda kadnlarn
krlgan, akld ama erkeklerin zevki iin vazgeilmez
olduklar inannn olduunu grmek kolayd; ite bu ki
ileri, kadnlarn toplumsal varlklara indirgenmesi, ka
dnlarn srlarnn kefedilmesinin yerini her toplumun
cinsellik biimlerini nasl ina ettiinin zmlenmesinin
ve kadn erkek ilikilerini, ecinsellerinkini de darda b
rakmadan zmlenmesinin almas rahatsz ediyor, sar
syordu. Toplumsal cinsiyet fikrinin yaratlmas ve zel
likle de gender studies araclyla hzla yaylmas, gzel g
rntsnn ardnda kadnlar, Simone de Bauvoirm ku
rucu kitab kinci Cins, (Payel, 1993) {Le Deuxieme Sexe,
Gallimard, 1949} iinde dedii gibi, yalnzca erkekler
iin varolmaya indirgeyen ikiciliin sonunu getirdi.
Ama bu mevhum, derhal hem gszln, hem
de neden olduu hatalar ortaya karan saldrlana hede
fi oldu. Birok yazar kadnln bir toplumsal ina, yiye
cek alkanlklar, eitim programlar ya da ruh hastalk

larnn snflandrlmasnn toplumsal karakterinin altm

izenlerden daha zgn olmayan bir ifade olduunu tek
rarlarken, daha talepkr ve dnemin entelektel radika
lizminin etkisindeki feministler her ie gelir bu mevhu
mu krp, toplumsal cinsiyetin arkasnda erkek egemen
liini buldular. Byk etkiler dourabilmek iin ok basit
kalan toplumsal cinsiyetin toplumsal karakterinin yerini,
daha gelimi kuramlar ald. Kurama en az benzeyeni,
erkeklerin kadnlar zerindeki iktidarn, bir erkek snfn
bir kadn snf zerindeki iktidar olarak tehir etti. Ka
dnn, erkein proleteri ya da smrgelisi olduunun
arks sylendi; bunlar, altml yllarda hl ok etkin
olan son kuak Marksistlerin tm mcadeleleri birletir
melerini ve kadnnkini, dnya kapitalizmine kar mca
deledeki kadnlar cephesine indirgemesini salayan e
retilemelerdir. Bu formlletirmenin basit olma avantaj
vard: kendinizi bildik topraklarda hissediyordunuz; ama
senyrleri ve efendileri tarafndan susturulan, maniple edilen ya da yozlatrlan kadnlar ortadan kaybetmek
gibi ciddi bir mahsuru vard.
Neyse ki, baka feministler zmlemeyi ok daha
ileriye gtrdler. Gerek nderliini Judith Butlern yap
t bir filozoflar grubunun etkisiyle, gerekse de bu filo
zoflarn ounun bal olduu queer grubunun radikaliz
miyle, erkeklerle kadnlar arasndaki ilikilerin normlar
nn, bir toplumsal sistemin egemenliini pekitirmek ama
cyla yaratld fikrinin g kazand grld. Bu top
lumsal sistem, ailelerin yaratlmas araclyla gerekle
tirdikleri toplumsal reme ilevlerinin ayrcalk salad
ve ilerinde, trn ve dolaysyla da toplumun reme bi

imlerinin erkekler tarafndan denedemesine dayanan bir

erkek egemenHinin yerletii karcinsel (heteroseksel)
ilikilere gerek bir tekel salyordu. Kkleri Claude LviStraussun eserlerine kadar uzanan ve Franoise Hritier
tarafndan Masculin-Feminin in (Odile Jacob, 1996) ilk cil
dinde gelitirilen gl bir fikir. Q ueer hareketi, yalnzca
gey ve lezbiyen kategorilerinin varln talep ederek de
il, bu tarihsel kategorilerin de gerek varln reddede
rek, kadn erkek kategorilerini eletirip, bu fikirlere ra
dikal bir biim verdi.
Bu kuan en nemli kitab olan, Judith Butlern
Gender Troubk\ (1990-1999) bizatihi kadn mevhumu
nun, kadn cinsine erkeklerin ve diilerin cinsel ikiciliin
den ayrlamazl dayatan karcinsel bir yaklamla ina
sn tartmaya aar. Egemen dnce kadnlara zg
davranlarn varlk nedeni olarak bir kadnlk tanmlar
ken, toplumsal uygulamalar araclyla olutuunu gr
d ner trl zcl, kadnln tm isel ya da
doalc tanmlamasn reddeder. Bu genel eletiri zellik
le cinselliin iki cinsiyetin tamamlayclna indirgenme
sini reddeden ecinsellerin itirazlarna dayanr. Ama transseksellie ya da baka kategorilere de byk bir nem
verirken, lezbiyenler arasnda da butcffn tikellii zerin
de srarc olur. Edward Saide gre egemen Garpn hem
esrarl, hem semavi ve hem de barbar ark icat etmesi
gibi, erkek iktidar da insanln hem gizli, hem bulank
hem de ekici yz olarak kadn icat etmitir. te Mic
hel Foucault ve Jacques Derridann iaret ettii yollar
izleyerek sklmesi gereken, bu inadr. Judith Butler bi
zi erkein, kadn-doanin zerinde kltrel ve toplum

sal iradesini tesis etmekte kulland o erkek-kadn aras

ikili kartln hibir zaman tam olarak baarl olmam
bir iselletirmesi olup, katiyen birincil bir olgu olmayan
kadn kimliinin, Foucaultnun tanmlad haliyle ece
r e lin i karmaya girimeye davet eder.
Bu zmleme, onunla ortak noktalan olan tm di
erleri gibi, insan tamamen etkisi altna almasalar bile, ka
dnlarn eitlii sylemlerinin (olumlu etkilerine karn)
zayflklarn ortaya karr. Bu eitlik aslnda, ounlukla
kadnlan erkeklerin dzeyine ykseltmek ve onlan, niseks bir toplumun inasnn aratrlmas olduu ne s
rlen bir temann ardndaki, genel bir erkekletirmeye
sokmaktr. Antoinette Fouque, gerekte pekl iki cinsi
yet olduunu ve temellerinin de toplumsal deil, biyolo
jik olduunu sylemiti bile. Ama Amerikal feministle
rin en radikal olanlar, toplumsal cinsiyetle cinsiyeti, san
ki sadece iki toplumsal cinsiyet olabilirmi gibi birletir
dii varsaylan bu sk ba reddettiler. Judith Butler ve
bakalar tarafndan icra edilen yapskme direnmek
zordur. Ve ben de balang noktas olarak bu eletirel
eseri ve daha geni anlamda, feminist eylemin erekliliini
oluturmak zere erkekler tarafndan toplumsal olarak
bolca ina edilen kategorilere duyulan kukuyu ve hatta
bunlann reddini benimsiyorum. Gerekten de, bu for
mlletirme ilk bakta su gtrmez aleni bir gerei ifa
de ediyor gibi dursa da, bu eylem kadnlarn ve onlarn
erkeklerle eitliinin hizmetinde bir kadn eylemi ola
mazd. Bylece gzerghm birdenbire, niseks bir top
lum hayalinden eletirel olmayan bir eitlikilik diyebile
ceimiz bir eye kadar, eitlikilik balamndaki ve er-

keklerinkinden ayn bir kadn doas olduu ve onunkiy

le eit koullarda tannmas gerektii fikrine dayanan her
trl yaklamdan uzaklaacakt. Baka yerlerde olduu
gibi burada da kimlik mevhumu, bizatihi iktidar ilikile
rinin gizlenmesine ve daha da kts kendilerini tehdit
altndaki bir kimliin savunucular ve temsilcileri gibi tem
sil ederek egemenliklerini dayatan yeni iktidarlarn olu
masna meruiyet salanmasna varan bir okkltrlle yol aarak etnik ilikiler alannda daha da aikr olan
tehlikeleri gizler. Bu, feminist milliyetilik kampanyala
rnda hissedilebilecek bir tehlikedir. Ama toplumsal cin
siyet fikrinin bu radikal eletirisi, daha genel bir saldr
nn hedeflerinden sadece biri olmutu. Gerekte, top
lumsal *cinsiyet mevhumunun eletirel zmlemesinin,
ilk bakta grlebilecek olanlardan baka etkileri de vard.
Toplumsal cinsiyet fikri gerekten de iinde kadn
davranlarnn toplumsal, hatta ideolojik bir belirlenim
ciliinitayordu. Kadnlarn toplumdaki yerlerine gre
hareket etmeleri bekleniyordu; znelikleri bir yansma ve
yanlsamalar btnnden baka bir ey deildi ve onlara
zerk davranma yetenei kazandrmyordu. Halbuki, bu
mphem ama genel belirlenimciliin yerine erkek ege
menliinin daha keskin tezi konduu anda, kovulmu
olan her eyin bilincine varmak gerekir: kiisel tarih,
duygular (feelings), kiiler aras ilikiler, szn ksas kiili
in olumasnda etkisi olan her ey. te bu nedenle, top
lumsal bir belirlenimcilikle psikolojik dzeyde bir znelik arasnda bir seim yapmamak gerekir: tekil kimlikle
rin yaratlmasnda, her ey birbirine karr.
lk kez olarak kaba bir toplumsal belirlenimciliin

kovmaya alt yaanm deneyimin ve duygularn kar

maklnn anlamm bulan feminist psikanalist ve psi
kolog Nancy Chodorov olmutur. The Power o f Feelingsm
(Yale University Pres, 1999) etkisi, feminist aratrma
nn, ona byk bir g veriyormu gibi duran ama ger
ekte fel eden ilkelerden kurtulmasn salad. Ayn za
manda psikanalistlerin kiiliin geliimindeki toplumsal
etkenlere olan ilgisizliklerini de eletirmiti.
Ama, gzergahm psikanaliz tarafnda aramadm.
nk, aratrmamn balangcndan beri, bir araya geti
rip dinlediimiz kadnlarda, feelingsin zengin ve deiken
dnyasna dahil olurmu gibi durmayan bir benliini olum
lama duydum. stelik bu yalnzca kurtulu deil, ayn
zamanda benliini yaratma iradesinin ifadesi, bana en g
l ve ayn zamanda da her trl sosyolojik belirlenimci
likten en uzak hakikatmi gibi grnd.
Feminist hareket birok lkede kadnlarn koullarm
derinlemesine deitirdi ve erkek egemenliinin gcn
hl koruduu yerlerde de seferberliini srdryor. Zafederiyle benliin zgrlk ve eitlii mcadelelerinin ne
minin kabul edilmedii yerler giderek azalyor. Bat lke
lerinin yurttalar arasnda, yalnzca kk bir blm
feminizmin kazanmlann ve fikirlerini reddediyor. Bu
nun baars o kadar eksiksiz ki, birok gen kadn ha
reketin onlara salad zgrlkleri aikr gryor ve b
yk mcadeleler dneminin ruhunu ve sz daarcn
hl koruyan feminist grup ya da birliklerin, siyasal ya da
sendikal militan ruhunu yadrgyor.
Gerekte, eitsizlik ve ayrmclk kart eylemler fe
minist hareketin en grnr, en gsterili baarlan elde

eden ve kadnlarn tutumlar zerinde en derin sonular

olan ksmn oluturuyor. Ama, eer toplumsal cinsiyet
mevhumunun eletirisine ncelik veriyorsam, bunun ne
deni reformlarn verimliliinin geriledii inancdr. Mes
leki alanda kadnlar, ticari etkinlikle, yani geleneksel ola
rak kadnlar tarafndan yerine getirilen ve ayn zamanda
da crederin en dk olduu ticaret d hizmetlerin ye
rini alan mesleklere geni apta nfuz etti. Bunun yann
da, mesleki eitliin skandinav lkelerinde olduu gibi,
yalnzca militan bir eylem sonucunda salanabileceini de
biliyoruz. Tersine, kadnlara kar iddetin artt duygu
su iindeyiz. Bu ksmen crm ve sularn eskiye gre
daha kolay ihbar edilmesi, yarglanmas ve cezalandrl
masnn neden olduu bir yanlsamadr. Ama ayn za
manda, kadnlara kar gerekletirilen iddet eylemleri
ni, zellikle de aile ii iddeti daha iyi deerlendirebiyoruz. Daha sonra ele alnacak olan baka bir alanda, Piya
sa toplumu kadn bedenini (ve artk erkek bedenini de)
ticari bir uyarc olarak giderek daha snrsz bir biimde
kullanyor. Szn ksas, bugn en yaygn konu, bu alan
lar ve kadn-kurban alandr.
Bu dnce, kendisine tahakkmc bir karcinselliin hizmetindeki bir erkek inas olmakla sulanan kadn-erkek ikiliini ortadan kaldrmak gibi bir hedef belir
lediinde, radikal bir biim alr. Radikal ecinseller de il
hamlarn buradan alr: eitlik, elerin kimliini ortadan
kaldrmadan, yalnzca erkekler arasndaki ya da kadnlar
arasndaki bir ilikide salanabilir; halbuki kadnlarla er
kekler arasndaki ilikilerde hep eitsizliki bir boyut var
dr. En bata cinsel, devamnda da kiisel ve toplumsal

yaamn her alannda tam bir eitlik arayan kalc ya da

geici karcinsel iftlerin samimiyetinden kuku duyulmasa bile, bylesi ifadeler birok itiraza neden olur. Ama,
anmsatm olduum gibi, fiili eitlik ounlukla yoktur,
yle ki, paylalan bir sevgi ya da inan nedeniyle eitliki
olan ift, akntya kar, ne kadar sreceini bilmedii te
kil bir deneyim yaar.
Ktmser sylemi besleyen ama hi belli etmeden ka
dnlarn erkeklere kar durumuna mdahale eden, top
lumsal balarn, aile ve zellikle de komuluk ilikileri
balarnn genel zayflamasdr. Eitlik biraz azalyorsa
da, her trden aile balarnn salaml daha da hzl aza
lr. stelik birok gzlemcinin ilgisiz kald iktisadi ev
rede kadnlar, geici ya da daha az kalifiye ilerde eskiye
gre daha ok yer alr, en azndan her etnik kategori ayr
ayr ele alndnda: uzun sredir Fransz olanlar, yakn
zamanda Fransz olanlar, yabanclar ya da yabanc k
kenli bir toplulua dahil olanlar.
Nihayet, artc aleladelikte bir gzlemi burada sz
konusu etmek gerekir: erkekler, kadnlardan o kadar sk
bir arzu nesnesi gibi sz etmektedir ki, cinsel tacizin
nnde daha ok parlak gnler olacak gibidir. Bu koul
larda, hl bir erkek toplumuna sk sk demirli olduu
muzu nasl inkr edebiliriz ki? Bu da, biroklan asn
dan bu kadnlarn aal grntsn ortadan kaldr
mann en etkili yolunun, neden kadn kimliini, kiiliini
oluturan eyleri toptan reddetmekten getiini aklar.

2. Tarihin Oyuncular Olarak Kadnlar

Kadnlarn gerek alma koullar gerekse de aile ya
amlar zerine birok betimsel aratrmaya nfuz etmi
olan ktmserlik, baka yollardan, zellikle gnmz Ame
rikan feministleri tarafndan giriilen, nemli sosyolojik
ve felsefi almalarla ayn sonulara vanr. Kukusuz,
eitsizliklere ve iddete kar mcadele ok etkiliydi ve
nemli yasalar kadnlara kiisel yaamlar zerinde, zel
likle de remede egemenlik salamtr. Ama bu bize iyim
ser olma hakk vermeye yetmez. Kadnlarn eitliini ve
zgrln salamak iin, erkek egemenliinin damga
sn grr grmez bize kadnlarn yalnzca belirleyici ka
tegori olarak varlklarn reddedip, eitlii farklla yele
yerek ve onlardan nce gelenlerin snfsz bir toplum z
ledii gibi, cinsiyetin olmad bir toplum zleyerek kur
tulabilecekleri bir kafes gibi grnen bir mevhum olan
toplumsal cinsiyetin nemini azaltmak ya da yok etmek
ten baka bir yol tanmlayamyoruz.
Bakalar gibi benim iin de, bu kadar cesaret kna ve
birka yldan beri beni, kadnlarn sosyolojisini birok kez
olduu gibi toplumsal bilimlerin bir uzmanlk alan ya da
genel yaklamlarn ounun buluma noktas gibi deil de
genel sosyolojinin ana balang noktas olarak dnmeye
iten yaklamlara kar kan bu sonulaa kabullenmek zor
dur. Dikkatimi post-feminist an, yani feminist hareke
tin, kadnlarn kurtuluu denilen eyi dayatmay baard
bir durumun kadnlarnn dnce ve davranlan zerine
yneltmemi salayan bu tutumu, engellerin ve eitli ba
mllk biimlerinin ortadan kaldrlmasna ynelik eylem

lerin aratrmas iine nasl sokabilirim? '

ncelikle iinde bulunduumuz, toplumsal alann her
sektr gibi, kadnlar zerine aratrmalara da gl bir
ekilde damgasn vuran konjonktrden sz etmem ge
rekir. Nazizmin dnn ok sonrasnda, komnist
imparatorluk ve ideolojinin yklmasnn ise hemen son
rasnda, kapitalizmin dnya iktisadi sisteminin siyasal ve
toplumsal kurum ve glerle tm balarn kopard a
r biimi olan iktisadi liberalizm tarafndan fethedildik.
Her yerde oyuncularn bu yok olular ve iktidarszlklar,
mali ebekelerle uluslarst giriimlerin zaferi ve Leni
nizm ve Maoizmden, sosyal demokrasiye ve koruyucu
devlete kadar solun dourduu tm glerin dalmas
grlebilir. Ufukta artk hibir nemli toplumsal hareket
grlmyor; smrgeciliin sona erdirilmesi savalarnn
yerini, uzun sredir post-kolonyal rejimlerin i krizleri
ald; partiler ve sendikalarn ii, yelerinden ve umutla
rndan boalyor. Her yerde, btn dillerde, ayn yakn
ma duyuluyor: artk hibir ey yaplamyor. Bir zamanlar
zorlayc bir toplumsal dzen olarak alglanan ey, bugn
artk toplumsal dzen ve bireysel tavrlar kadar, dnce
dnyasn da etkileyen, sonu olmayan bir sosyalsizletirme hareketi olarak yaanyor.
Amerikan feminizminin, genellikle sylemi oldu
um gibi Michel Foucaultdan etkilenen en iyi alma
lar, bu egemen ruh haline tamamen katlmaktadr. Eko
nominin kresellemesinin srkledii liberalizm buldo
zerine direndiimizde, kapatlyor, izleniyor, maniple edi
liyor ve hatta cezalandrlyoruz.
Szn ksas, Kurtulutan sonra Bandung grubu l

kelerde olduu kadar Fransada ya da daha sonralar,

Berlin Duvar yklana kadar Sovyet egemenliine kar
isyan eden dou ve orta Avrupa lkelerindedoan umut
lardan ok uzaktayz. Reform ve yeniden yaplanma a,
feminist harekete geni bir alan amt ve her yandan
eitliin gelimelerine ve bedenin kurtuluuna inanld.
Sonra, kurtulular anda tasarlanan toplumsal deime
projeleri, siyasal ve toplumsal kurum ve glerin artk
ynlendiremedi^ dnya iktisadi sistemi tarafndan birbi
ri ardna bir kenara atld. Yalnzca ihbar, fedakrlk ya
da sessizlie yer brakan bu kapanma, Bolivyann derin
liklerinde esir alnan ve Bolivya bakanyla Amerikan el
isinin emirleriyle ldrlen peygamberimsi Che Guevara kiiliinin egemen olduu bir dnemin belirleyici
zellii oldu. Onun seferi ve zverisi, toplumsal oyun
culara, toplumsal hareketlere hibir yer brakmyordu;
bir tek k vard: devrim. te o zaman, erkek egemen
lii zerine, ama feminist hareketten hi sz etmeyen ki
taplar yaymland, tpk Latin Amerika devrimci savala
rnn, hareketli ve kapitalizmin hizmetinde olduu d
nlen bir siyasal sistemin iindeki her trl ittifaktan ve
uzlamadan zgr devrimci odak (foco) kuramn do
urmalar gibi.
Halbuki ben tm yaamm, toplumsal oyunculara ve
znelere her trl gndermeyi saf d brakmaya alan
bu dnya betimlemesiyle mcadele etmekle geirdim. S
rekli bir ekilde siyasal bir mekn amaya, sorumlu oyun
cular harekete geirmeye, stratejiler gelitirmeye ve re
form kampanyalar yrtmeye alan hareketleri, onlan
destekleyerek tanmladm ve zmledim. ki kez Fran

sada, ama ayn zamanda da ilide ve Sodarnosc zama

nnda Polonyadaki ii snfnn bilinci zerine alma
larmdan, Fransadaki Mays 68 hareketinden ve 19641968 yllarnda Amerikan niversitelerindeki benzer ha
reketten ve hatta 1970-1973 yllarnda ilideki halk birli
inden geerek, Chiapasda oluan yeni Zapatist hareketi
yorumlamama kadar iddetli ya da deil, toplumsal a
tmalara katldklar gibi, ilerleme hedeflerine doru da
yol alan toplumsal hareketlerin varln ispatladm. Fran
sadaki post-feminist dnemde kadnlarn eylemleri ze
rine dorudan bir almaya giritiim srada, baka alan
larda olduu gibi bu alanda da zellikle bir dnce tar
znn ve bir tarihsel dnemin tkeniine karlk geldii
ne inandm umutsuzluk grnden kamaya al
yordum. En azndan on be yldr, modern tarihin, top
lumsal ve siyasal atmalaryla hareketlerinin yeni bir
betimlemesini izmeye karar verdim.
Bu kitabn banda, dncemin ve aratrmamn ze
rinde rgtlendii kayglan ve ynelimleri birka satrda
sunmak benim amdan artt. nk bu aratrmann var
lk nedeni, tam anlamyla aratrma alannn iinde bu
lunmaz; nsel olarak toplumsal oyunculann ve hareket
lerin olumasn olanaksz klan radikal bir egemenliin
etkilerine indirgenmi bir toplumsal yaam betimleme
sinden kamak yolunda srekli bir iradede yer alr. Bu
kitap, nihayetinde, aradm bana verdi: onlar hakknda
ya da onlar adna konuan kadnlann ounluunun ak
sine, kadnlar kadn kimliinin illaki de ortadan kalkmas
gerektiine inanmyor, hakszlklara ve iddete hedef ol
mu olsalar bile kendilerini kurban gibi grmyor ve k

sa srede ikna olunabilir ki, olumlu projelere, kendileri

tarafndan dntrlm. bir varl yaama arzusuna
sahipler.
Tutumumun bylece takdimi, sanki kendi rollerinin
ve kendine zg deerlerin savunucusu olacak ve etkin
ibirlikisi olmad srece kukusuz hi kimsenin varl
n reddedemeyecei bamllk ve eitsizlik biimlerinin
tesinde zgrln ne sren bir kadn imgesine dn
me iddiasndaymm gibi, yaplm olan ve bazen de a
rya karlan yapzm almasn nsel olarak reddet
tiim anlamna hibir ekilde gelmez. Tam tersine, ba
lang noktas olarak en azndan iki kuaktr gerekleti
rilen muazzam eletirel almay alyorum. Bu nedenle,
u formlletirmeler zerinde zaman kaybetmeyi gerek
siz grdm: erkek kltr temsil eder, kadn da doay,
ya da: kadnn ulvi saygnl, yaam tamasndan kay
naklanr. Ayn ekilde, bu tr yaklamlar kadnlar birey
sel ve toplu dii oyunculara yer vermeyen genel katego
rilere hapsettikleri srece, herhangi bir kadn psikolo
jisine gndermede bulunmadm ve bulunmayacam.
Buna karlk, geleneksel betimleme ve zmleme
kategorilerinin yok edilmesinin neden kendi dnme
abama gerekli bir nkoul olduunu belirtmem gerekir.
Bir kadn doasnn varl reddedilmelidir. Sylemi
tim: kadn davranlarnn zmlemesi, toplumsal cinsi
yetin, dorudan ya da dolayl bir erkek iktidar icad ol
duu ve zclkle doalcla kar yararl olan bu top
lumsal cinsiyet mevhumunun eletirilmesi gerektii olgu
sunun kabulyle balar. ok farkl ynlerde seyredebi
lecek, ama hep kimsenin vazgeemeyecei ortak bir ele

tirel balang noktasna sahip olan dnceler, radikal

feminisder, zellikle de queer grubu tarafndan o kadar
etkin bir ekilde yklan bu mevhumun ykntlar ze
rinde olumutur. Burada, kadnlarn kendilerini byle
ifade ettiklerini, ana hedef olarak kendiliklerinden zgr
zneler olarak ina olmay aldklarn ve bu ina abas
nn baarl ya da deilcinsiyet zerinden gerekleti
ini dndklerini gstermeye alrken, erkek ege
menliindeki karcinsel modelin tek bana egemenliini
ykmay seen ve geleneksel olarak erkek/kadn iftine
verilen merkezi konumu reddederek, yerine bir deiken
ve ksmi cinsellik biimleri oulluu koyan kadnlarla
ayn balang noktasn setim. Bu konumlan da o ka
dnlan en byk nemi gey ya da lezbiyen ecinsellere,
ama onlarn yannda transseksellere, biseksellere,
dralete, travestilere ve einin cinsiyetinden ok her
hangi bir cinsiyet tryle tanmlanan birok gruba da ok
nem vermeye itti. Yerleik fikirlerin bu radikal eletiri
almas olmasa, uzun sredir hedef olduklan bir aa
lk tarafndan tanmlanan kadnlan, ileride grlecei gi
bi erkeklerden oluan stnlerle aralannda kadmlann
da bulunduu aalar arasndaki uzaklklar ve gerilim
ler zerine ina edilmi kutuplam bir modernleme
modelini amann esas failleri haline getiren bir kltrel
tarih anlayna dayanan, her trl doalclktan ve psi
kolojiden kurtulmu bir zmleme ina etmem olanak
sz olurdu. Yukarda sz edilen bu model artk yknt
halindedir ve dnyamz yalnzca bu kutuplamadan kur
tulmakla kalmam, blnm olan yeniden birletirme
ye, yrtlm olan yeniden dikmeye bal yeni bir top

lumsal ve kltrel evren oluturma denemesindedir ve

yaanm deneyimin bu yeniden olumasna en ok bal
olanlar da kadnlardr.
Bu kitabn nihayetinde iki balang noktas vardr:
bir yanda, bizatihi kurtulu gereksinimlerinin de tesin
de yaamlarnn (kadn) oyunculan olarak kadnlarn ara
trlmasnn peindedir. Dier yandaysa, diyaloga girdii
miz kadnlarn szleri ve eylemleri araclyla kltrel
bir deimeye zellikle yukarda szn ettiim ve tale
bi bugn birok biim altnda duyulan, dnyadaki yeni
den oluumatanklk eden derin hareketleri kefetmeye
almak. Birbirlerinden uzaklamak bir yana, bu iki oku
ma srekli bir ekilde yaklamaya ve birbirleriyle btn
lemeye alacaktr. Hatta bu btnlemenin yollann
bulmak, bu kitabn merkezi hedeflerinden biridir.
3. Yntem Hakknda Bir Not
zellikle feminist yazlara adanm uzun bir hazrlk
sonrasnda, bu kitab kiisel syleiler ve tartma grupla
rndan oluan iki dizinin sonularndan hareketle ina et
meye karar verdim.
Birinci dizi altm sylei ve her biri er saatlik er
oturumdan oluan grup toplantsndan olutu. Dinle
nen ve sorgulanan kadnlar, ok farkl kategori ve or
tamlardan geliyordu. Bazlar lezbiyen olduklarn beyan
etti; Mslman olduklarn syleyen de oldu; bazs Fran
sann gney dousundan gelmeydi; dierleri Paris bl
gesinde yayordu. Bu gruplarda, toplam yedi tane erkek
de vard. Hibir ekilde temsili bir rnekleme sz ko

nusu deildi ve hedefimiz de hibir zaman istatistiksel

bir zmleme olmad. Zaten elde edilen bilginin byk
bir blm de yantlardan deil, gerek anlk ifadeler
den, gerekse de pek ynlendirme olmadan yrtlen
grup tartmalarndan oluuyor. Ksa olmalarna karn,
grup tartmalar sosyolojik mdahale temel ilkeleri dorul
tusunda yrtld. ki aratrmac almay bltler,
biri grubu konumlarn ayrntlandrmaya iterken, dieri
gruba alma varsaymlarmz beyan etti. Her grubun son
oturumunun banda, ben bu varsaymlar daha ayrntl
ve dorudan sundum ve grup yeleri de bu nermelere
tepki gsterdiler.
Bu ilk aratrma, 2004 ylnda Sandrine Bretonniere
ve Brigitte Beauzamy tarafndan yrtld ve bu aratr
maclar, benimle birlikte 150 sayfalk bir rapor kaleme
aldlar. Daha sonra bu rapor aratrmaya mali kaynak
salayan Paris Belediyesi ile Eitlik ve Kadn Haklan Bakanlna teslim edilmitir.
Ayn tekniklerle oluturulan ikinci, tamamen kendi
lerini yle tanmlayan ama ok farkl grlere sahip olan
Mslman kadnlara ayrlmtr. Bu kadnlarn yans,
zellikle de gen olanlar, rtlyd. Bu aratrma, 2005
ylnn mays-ekim aylarnda gerekletirilmitir. Khadija
Marfouk ve Axelle Emden tarafndan kaleme alnan bir
aratrma raporu, aratrmann bu ikinci ksmna mali
destek veren Sosyal ler Bakanlna sunulacaktr.
Bu aratrmann esas belirleyici zellii, sosyolojik m
dahalelerde olduu gibi, aratrmaclarla katlmc kadn
lar arasndaki srekli bir etkileime dayanmasdr. Bu ka
dnlar, yaamlannda ilk kez olarak kendileri hakknda

konumalarn salayan bu etkileimlere kar samimi bir

tutku gstermilerdir. Aratrmann esasn oluturan da
zaten szlerinin aratrmaclar tarafndan dinlenmesi ve
katlmclarn deneyimlerini, fikirlerini, aclarn ve umut
larn daha ak bir ekilde ifade etmeleri iin onlarn sarf
ettikleri abalar olmutur.
Her syleinin ve her grup toplantsnn ayrntl d
km, her seferinde ve olanak bulunursa, ilgili kiilere
aktarlmtr. Katlmc kadnlar bu aratrma boyunca
srekli bir ekilde kendilerini kefetmekten ve kendi ya
amlarndan sz etmekten duyduklar mutluluu gster
mitir. Her aratrma grubunun sonunda, etkinlii uzat
mak istediler. Birou aratrmaclarla kiisel balarn
srdrd.

II.

BLM

B en B r K adin im

1. Olumlama
Kadnlar kendilerini ilk nce kadn olarak tanmlarlar.
Bu olumlama, ok farkl evre, ya ve grten bu
kadnlarla yaptmz syleilere egemendi. Onlar asn
dan bu bir soruyu yantlamak deil, bu aleniyeti aka
ortaya koymak ve bu kadnlarn kendilerini baka ekil
lerde, bir ou hakszlklara uram olsa da, zellikle de
kurban olarak tanmlamalarn saf d brakacak bir ton
da sylemekti. Kadn olmak bir durumun saptanmas
deil, bir varolu iradesinin olumlanmasyd. Hepsi iin
nemli olan, kadn olmaktan ne anlyorlarsa, o olmakt.
Sz konusu olan bir fikre ya da herhangi bir feminist
harekete dahil olmak deildi; birounda feminizm hak
knda olumsuz bir izlenim vard, nk bunu siyasal bir
eylem tarz olarak gryorlard. Kendini kadn olarak ta
nmlamak, yaamnn orta yerine benliin benlikle belli
bir ilikisini yerletirmek, benliin kadn olarak bir imge
sini ina etmekti. Birka szcn yorumlanmas kuku
suz her zaman zordur, ama srdrdmz syleilerin

ve grup tartmalarnn esas, anlam onlar asndan ok

ak olan u ben bir kadnm formlnn akla ka
vuturulmas olarak dnlebilir.
Kadnlar hakknda, genellikle kadnlar tarafndan in
a edilmi, erkek egemenliini aa kartan, kadnlarn
cinsel nesneye indirgenmesini ele veren, onlar lehine ye
ni yasalar neren ya da iftlerin ve ailenin giderek artan
knlganlklanm anlamaya alansylemleri okumaya ve
dinlemeye almzdr ve ideolojik yorumlamalara oldu
u kadar siyasal stratejilere de direnen bir kadn hakikati
nin olup olmadn neredeyse unuturuz. Halbuki, me
sajlarla ve grltyle dolu bu evrende, basite ama ak
bir kararllkla sylenen ben bir kadnm szn duya
rz; ne iktisadi trden nesnel bir zmlemeye, ne de soy
aratrmasna indirgenemeyecek bir hakikat kefederiz.
Birdenbire, sanki eletirel zmleme dalgalan plajn o
yakasn kaplamyormu gibi korunakl grnen bir alan
nmze kar. Bu ben hibir yorumu ne onaylar ne
de reddeder; onu yukarya ya da aaya, saa ya da sola
yerletiremezsiniz. Psikanalize ne kardr ne de taraftar,
queerilen n fikirlerine ne kardr ne de taraftar; o yle bir
yerdir ki, oradan tm evrenin alglanmas, oyuncularn
z gvenine ve deneyimine dsal belirleyicilere dayanan
tm zmlemelerin bize nerdiklerinden farkldr.
Bundan baka olas hibir balang noktas yoktur.
Tm kuaklarda ve Fransz toplumu tarafndan olutu
rulan ayn btnn ierisindeki tm toplumsal evreler
de duyulan bu iddiann varln ve gcn aklamayan
kabul edilebilir bir yorum da yoktur. Eer iilerin ken
dilerini ii snf olarak tanmladklar duyulmasa ve

snf bilinci, bireysel olduu kadar topluca da, atma

larn iinde olduu kadar dnda da, o kadar sklkla ifa
de edilmese, ii hareketinden sz edilebilir miydi, ya da
o, ona atfedilen neme sahip olabilir miydi?
Ben kadnm, benim kadn olmamla, davranlarm
ve onlara atfettiim ilk nce kadn olma bilincimi des
teklediklerinde olumlu, kendimi kadn olarak olumlama
m gizlediklerinde olumsuzdeer yarglarnn, kadn kim
liim evresinde ina oluyor olmalaryla ben olduum
anlamna gelir. Bu tanmlamay bir snfa, bir ulusa ya da
hatta bir etnik gruba gndermede bulunan dierlerinden
ayrt eden, bu aidiyet gruplarnn da rgtl ve stratejileri
ya da ideolojileri bir kimlik olumlamasna indirgenme
yen, ama daha ak bir eliki boyutuna sahip toplumsal
ve siyasal oyuncular olmalardr. Ben, politikas ve top
lumsal rgtlenme biimleri zerine bir yargda bulun
madan kendimi bir ulusun yurtta olarak olumlayamam.
Ve eer bu ayrmn bir nemi varsa, bunun nedeni zel
likle, yaygn bir kannn tersine, kadn olma bilincinin er
keklere kar ve daha da nemlisi, erkeklerle kadnlar
arasndaki u ya da bu iliki biimine kar ynlenmemi
olmasdr.
Kadn olmak birincil bir olumlamadr ve ncelii, ile
ride de grlecei gibi teki, yani erkekle olan ilikiden
ok benliiyle olan ilikiye verir. Kadnlarn mcadele ve
deneyimlerini karcinsel ilikilerin ve erkek egemenlii
nin karna ileyen egemenlik sistemleriyle aklayan
zmlemeleri dorudan tartmaya amadan benliini ka
dn olarak olumlamak, dinlediimiz ve syletiimiz ka
dnlar asndan, en bata kendileri tarafndan ve kendi

leri iin var edildikleri anlamna gelir ve bu olumlama,

bamllklarnn bilincinde olduklar zamanlar da dahil
olmak zere, desteklenmitir.
Benliini kadn olarak tanmlamann cinsel bir ierii
var mdr? Sorgulanan kadnlarda erkeklerle kadnlar ara
sndaki, zellikle de reme rolleri asndan biyolojik fark
llk gereklii konusunda bir kuku olmasa da, burada
sz konusu olan zaten cinsel bir yaamn, zellikle de
cinsel davranlarn savunulmas deildir. Biraz ileride bu
kadnlarn gerekletirmek istedikleri benliin inasnda
cinselliin merkezi nemi grlecektir, ama ncelikli
olarak sz konusu olan, cinsel davran ve ilikileri de
ieren, ama baz davran ve tavrlarn savunmasna in
dirgenmeyen, benliin olumlanmasdr.
Kadnln, kadnlara zg ve onlar erkeklerden
ayran bir tutumlar btnnn savunulmas, daha da az
sz konusudur. Kadns bir evren, bir kiilik ve davran
lar fikri,'kayglarnn barna kendileriyle yaratc bir ili
kiyi yerletiren bu kadnlara hayli yabanc geliyor. Genel
likle feminisder hakknda eletirel yarglara sahip olan bu
kadnlar, feministler tarafndan dntrlm bir top
lumda yayor ve ne feminisderin saldrsna urayan du
ruma bir dn ne de ebedi kadn taleplerini arzulu
yor. Kadn cinsiyetinin, onu aalayan erkek cinsiyetin
den ayrlmasyla nasl da olumsuz tanmlandn bize gs
teren tm yazarlar, herhangi bir redde deil de kendileri
ne odaklanm kadn olumlamasnn nemini anlamam
z salad. zellikle Luce Irigayin kitaplar (Ce sexe qui
n en est pas un, 1977 veya Spculum. De l autre femme, 1974),
oluan alt-st olmann neredeyse duyulmadk nemini

iyi lmeye hazrlad. ilerin, zellikle de kalifiye iile

rin mesleklerini ve mesleki zerkliklerini yalnzca karn
hizmetindeki bir alma rgtne kar korumak zere
ayaklanana kadar ii hareketinin geliememi olmas gi
bi, kendi olumlu varlklarnn olumlanmas da, onlara
gl bir zsayg kazandrarak, kadnlarn kendi yaam
larnn ve kadn-erkek herkesin yaamnn (kadn) oyun
cusu olmalarn salamtr.
2. Egemenlik deolojilerinin Devrilmesi
Hl burada sylenenlere kar kan ve reformist
olarak deerlendiren, aynca gerekli grdkleri, kapitalist
egemenlii devirecek tek g olan devrimci frtnay z
leyen bir ok gr vardr; ama, yalnzca insanlktan
karlma bilincine dayanan bir hareketin, genellikle devir
diklerinden daha hain olan devrim sonras ynetici se
kinlere tabi olmaya mahkm, kendi hareketlerini ynet
mekten aciz toplumsal oyuncularn yok olmasna ka
nlmaz bir ekilde vard dramatik bir ekilde anlald
iin, bu itirazclarn says hzla azalyor. Ama burada s
z edilen ne devrim, ne de reformizm; sz konusu olan,
yalnzca yoksunluk, yabanclama ve gszlk bilincine
kar kan toplumsal oyuncularn olumlu varl ve olum
lamas.
Byk atma yllan srasnda, polemiin dnce
ve szleri kendilerini gl bir ekilde duyurdu. Bu yz
den, durumlarnn ve eylemlerinin bu salt eletirel algla
nndan ekinen bugnn kadnlan onlara, bu btnle
me hibir zaman tam olarak gerek olmasa da, siyaset

dnyasyla tamamen btnlemi gibi gzken cretli

alanlarn umudarn tayor olmalarna karn, parti ve
sendikalarn da dt gibionlarn gznden den
bir feminizm zlemi karsnda, rahatszlk ve kayg
ifade ediyor.
Erkek iktidarnn genel reddiyle bir kadn bilincinin
olumlanmas arasndaki neredeyse eksiksiz kartlk nasl
grlmez? Baka bir karlatrma nme kyor: zel
likle de kentsel orta snf kkenli genlik (yabanc em
peryalizme kar mcadele eden renciler) tarafndan
rgtlenen krsal ya da kentsel gerillalar, gl halk se
ferberliklerine neden olamam, buna karlk, ordunun,
genellikle hain mdahalesine neden olmulard. Tersi
ne, Meksikann Chiapas blgesindeki yerli Maya halklar
tarafndan balatlan ve yrtlen Zapatista hareketi, kl
trel savunma eylemini, Meksika demokrasisinin geli
mesi programyla birletirmeye almt.
Syleiler ve tartma gruplarnda telaffuz edilen ilk
szcklerin dayatt perspektif alt-st oluunun zerinde bu
kadar durmamn nedeni, bir kere, benimsenen sylemle
rin tmnn, u temel beyann geliimi olarak dnlebilmesidir: Ben bir kadnm. Birou ok nitelikli, ba
klar sistemli bir ekilde genel toplumsal rgtlenme ve
kltrel egemenlik biimlerine kaydran o kadar zm
lemeden sonra, kadnlarn kendileri hakknda konuma
larm dinlemeye baladmzdan beri, kendi tarihlerinin
oyuncular olarak kadnlara ya da her halkrda kadn
larn yaamlarnn ve yelemelerinin oyunculan olma ira
delerinedndk.
Bu ilk anda sert bir ekilde nmze kan perspek

tif alt-st oluu, baz tikel kategorilere deil, hepsine uy

gulanabilir. Ak lezbiyenler, incelenen poplasyonda sa
ylar az olmasna karn, ecinsellerin zel bak asn
temsil etmektense, bu genel dnmeye katlmay zel
likle talep ettiler. Buna paralel olarak, ayn nedenlerle,
gene ok aznlkta olan gmen kkenli kadnlar genel
dnmeye katld, bu doaldr ki, aratrmann ikinci
aamasnda incelenecek olan slmla bat kltrnn
karlamasnn neden olduu sorunlar hibir ekilde
zmez.
Kadn davranlarn erkek egemen bir karcinsel kl
trn egemenliinin etkisinin bilinli ya da deil, gnll
ya da deil, tanklar olmaya indirgeyen kadn ve erkek
ler, neden kadnlarn, efendilerinin onlara syletmek is
tediklerinin tersini sylediini aklamakta zorluk ekecek.
Yaam olduumuz ok zel dnemde, toplumsal
atmalarn yerini, genellikle ounluun kabullenip i
selletirdi^, her tarafta dayatlm bir tahakkm gren sy
lemler ald. Bu sylemlere gre, toplumsal (kadn) oyun
cu, iselletirdii egemenlik sistemi araclyla, (erkek)
oyuncunun olumsuzlanmasnn simgesi haline dn
mtr. Dinlediimiz kadnlarn hepsi post-feministtir,
yani feminizmin zaferini aikr olarak grr ve gemie
deil, gelecee bakarlar. Artk ok dzenli bir ekilde
bakalarnn dayatt arzulara, kurallara veya ilevlere bo
yun eecei kabul edilen kadnlarn, yalnzca d koulla
ra deil, isel ve kiisel gereksinimlere yant vermeye de
yeteneklerinin olduunu kabul etmek gerekir.
Ben bir kadnm kadnlarn bu ^nelik fethinin ka
ntlaryla radikal bir olumlamasdr. Baz dinbilimciler ka

dnlarn ruhu olduundan kukuluydu. Bugn artk en

azndan ahlkl, zgr, sorumlu, kendilerini dardan da
yatlm anlamlarla ykl nesneler deil, ana gayesi ben
liini (kadn) oyuncular, zgr varlklar olarak yaratmak
olan (kadn) oyuncular olarak dnen (kadn) oyuncular
olma bilincine sahip olduklar aktr. Ben bir kadnm
demek, u anlama gelir: kadn olarak, ben bir kadn ol
ma ve bu simgeye kendi setiim ierii ykleme hakk
na sahibim. Bu seim benim zgrlmn, kendimi ken
dime gre tanmlama, davranma ve deerlendirme yete
neimin bir kantdr.
Bu ilk tespitin dourduu soruyu daha yantlayamam: bu dn, bu kurtulu, zneliin bu fethi nereden
kt? nk tm bu kitap bu sorunun peinde olutu.
Ama daha imdiden bildiimiz, bu dnn aldatc, ba
z maniplasyonlarn etkisi, yanl bir bilinlenme olma
d. Burada gerekten (kadn) oyuncular ve bir kltrel
hareket sz konusu, nk kadn hareketinin neredeyse
tm siyasal ifadesini yitirdii doruysa da, zneliin ka
dnlar tarafndan bu fethi kdesel, toplumsal dzeyler
den ve alardan taan ve kltrmzdeki derin bir d
nmle kesinlikle ilgili bir olgudur.
3. Eski Tartmalar
Bu tespider kadnlar zerine ne srlen en gl
sylemlere o kadar dorudan kardr ki, bu iki kart im
ge arasnda nasl bir ilikinin olduu sorulabilir: kadnla
rn kadn olma bilincinin yzeysel olduu ve entelektel
eletirinin bunu ykabilecei, ya da tam tersine, kadn mev

humunun yapskmne yaratc bir yant olduu mu

sylenmelidir?
Bu iki yantn hi biri kabul edilemez, nk hem bi
ri hem de dieri, bir doruyu bir yanlla keyfi bir biim
de kar karya getirmek demektir. Ben tersine, her iki
olumlama dzeyinin, her iki kadn imgesinin hibir e
kilde elikili olmadn, hatta birbirlerini tamamlayc
olduunu, birinin dieri olmadan varolamayacam d
nyorum. nk, en radikal feminisder tarafndan k
tlenen, hatta reddedilen imge, toplumsal bir iliki ve
roller tarafndan tanmlanr. Bize bir kadnn doas
nn, cinslikli varlklar arasndaki meru ilikilerin tekeli
ni erkek egemenliindeki ve kadna erkek tarafndan rgdenen ve denetienen bir reme rol atfeden karcinsel bir ilikiye brakma toplumsal iradesi tarafndan ina
edildiini gsterir.
Ortada, bizim dinlediimiz kadnlarn bu tr bir
zmlemeyi reddettiini dnmemizi gerektiren hibir
ey yok, ama kadnn, onu znelikten fiilen mahrum b
rakan, teki tarafndan bu tanmlanmasnn yaanm de
neyimlere karlk geldii durumlarda bile, onlarn kendi
kendileri hakknda verdikleri tanma yabanc. Gerekten
de, hibir kadn, erkekler toplumsal yaamn yaratclar
ve efendileriyken, kadnlarn erkeklere, toplumun onlara
atfettii ve onlar ksmen doadan yana yerletiren ilev
lere tabi olduundan habersiz deil. Ama kadnlarn olumlad bu kimlik yalnzca toplumsal egemenliin reddi de
il; zellikle grnr tabiliin yaanm deneyiminin ve
dolaysyla da benlii iin dnme, harekete geme, umut
lanma ya da ac ekme yeteneinin olumlamas. Bu ne

denle, kadnlarn erkeklerden, ngrldnden ok da

ha az sz etmesi, kendilerini giderek daha az erkee gre
tanmlamas ve karma olmayan mekn ve anlarn ge
rekliliinde srarc olmalarok nemli.
Toplumlann genelde farkllk, eitlik, karmalk, denk
lik ve daha da nemlisi erkekmerkezcilikleri temalar h
l tutkulara ve tartmalara neden oluyor ve yasalardaki
deiiklikler ya da buna kar kan engeller zerinde et
kisi oluyorsa da, kadnlarn szleriyle karlamamzn da
ha balangcnda, nemini kmsemek gibi bir amacm
olmayan tm bu tartmalarla, duymu olduklarmz ara
snda oluan uzakla dikkat ekmem gerekir. Kadnlar
tarafndan benimsenen tm sylemler ilericidir, kadnlann kurban olduu eitsizlii eletirir ve ayn zamanda
da farkllk haklarn da talep eder. Eitlik ve farklln
bu birleik savunusu, fikirlerine ve kampanyalarna dire
ni gleri kadar feminizmin barnda deil midir? Ka
dnlara bu byk konular hakkndaki ifadelerini duymak
ve bunlar onlarla tartmak istediimizi syleyebilirdik.
Ama onlar szlerinde zgr braktk ve bu klasik tart
malarla bugnn szleri arasndaki uzaklk da bazlarnn
gznde bile grlecek kadar byk ve artc. Buna
karn, yer almam olan, sorguladmz kadnlan ilgilendirmiyormu gibi duran bu tartmalarn ieriinden bu
rada ksaca sz etmek gerekiyor.
Tm insanlar eit olduuna gre, kadnlar iin zel
nlemler alma olgusunun bizatihi eitliin temellerini yk
mak olduunu onlann karsnda savundunuz mu? Ksa
ca, geleneksel eitsizliin mevcut ve ykl olduu, ka
dnlardan sz etmeyi reddetmenin erkek egemenliini

kabul etmek ve erkekmerkezcilik etmek anlamna geldii

ve bunun da en iddetle reddettikleri ey olduu yantn
verirler. Hepsinin denklie taraftar olmad dorudur,
ama gerekesi, bunun tam eitliin elde edilmesi yolunda
bir geri adm onaylayaca endiesini tayor olmalardr.
Ve kadnla erkek arasndaki farkll kabul etmek onlara,
Sylvaine Agacinskinin dedii gibi, cinsel ikilii dn
mek, farkllkta kalmay gerektirir, yani ikisinin arasnda
kalmaya, ne ayn anlama, ne de basit bir kimlie gelme
yecek bir bakal dnmeyi (Politique des sexes, s. 77).
Bu yazar, balang noktamz kusursuz bir ekilde ta
nmlam: toplumsal cinsiyetin toplumsal belirlenmesi
nin tannmas, cinsiyet farkllnn reddi anlamna gel
memelidir. Kadnlarn erkeklerle zdeletirilmesine va
ran evrensellik, somut, yaanm ve eitlik mcadeleleri
nin temelinde yer alan bir farkllk bilincini tatmin edemez.
Tarihiler sayesinde, hl kadnlarn oy hakkndan o
kadar uzun bir sre mahrum braklmalarn ya da siyasal
meclislerde o kadar dk bir oranda temsil edilmeyi ko
layca kabul etmi olmalarn dorulayan yazlan okuya
biliyoruz. Bu konuda, entelektel olduklan kadar siyaset
i de olan feministler, baardklan eserden tatmin olabilir
ler: eski tartmalarn byk bir ksm gemie yuvarland.
Kadnlarn kendileri hakknda sahip olduklan ya da
olabilecekleri iki imgeyi ayran fark o kadar byk. Y
kn srtlarnda tadklan bamll ve tabi olduklan ta
hakkmn erkeklerinki olduunu grmezden gelemez
ler. Ama ayn zamanda da, sanki dieri erkeklerle kadn
lar arasndaki ilikiyi anlatrken, burada oynanan kadn
lardan sz eden baka bir oyunmu gibi, kendilerini do

al bir ekilde kendilerine gre tanmlarlar. Temel oldu

u iin basitmi gibi duran bu tespitten bizi hibir ey
uzaklatramaz.
Bu, kadnlar iin olduu kadar, sosyoloji dncesi
iin de byledir. nk bir yandan kadnlar bir toplum
sal yapnn, iktidar ilikilerinin, onlara normlar, grev
ler ve karlar dayatan kurumlarn ve radikal feminisderin ok gzel anlattklar gibi, erkek egemenliindeki bir
toplumun varolu ve ileyi tarz olan, kadnlar doaTa
dntren ideolojilerin yk altndadr. Ve dier bir
yandan da kendileri iin varolan kadnlar imgesi, byle
konumak kendi kendinin varlk nedeni haline gelecek
bir bilin halinin iine kapanarak tm aklama srecini
bir kenara atmak anlamna gelecei iin, klasik sosyoloji
dncesinin reddettii bir imge kendisini bize dayatr.
Bu itiraza yant vermek bugn, kiisel ya da toplu davranlan yalnzca toplumsal, iktisadi ve siyasal rgtlen
meyle aklamak isteyen eski ve dar tanmndan kurtul
maya alan bir sosyolojinin ana grevidir. Ama bu yeni
sosyoloji dnce tarzna yneltilen rasgele olma sula
masna yant vermek kolay deildir. Kalmaz bir ekilde
e sze (totoloji) dermi gibi duran ve biroklarnn
sahte bir bilincin kantn grdkleri bu benliinin olum
lamas ve bilin nerden kt? Bu bizi endielendirmez,
nk bu sahte bilin fikri bilin fikrinden de gszdr.
Bu zor bir i de olsa, bakas iin var olma bilinci yok ol
madan, ama onun tarafndan da yok edilmeden kadnda
yerleen bu benliin bilincinin doasna bir yant getir
meyi deneyelim, zira bu arttr.

4. zne, Haklar ve Demokrasi

Eer bu yant bulunabilirse, nedeni kadnlarn duru
munun, tarihteki dier aktrlerin durumundan temelde
farkl olmamasdr. Tahakkm altnda olan ve znelikten
mahrum braklanlarn hepsi itiraz etmiler, ama sadece
bazlar, onlarda yklan, yasaklanan ve kidetilenlerin olum
lu deerine gndermede bulunarak bunu yapmtr. Pro
leter olumsuz olarak, yalnzca mlkiyetten deil, alma
snn anlamndan da yoksun olarak tanmlandysa, emek
iler, zellikle de kalifiye olanlar bir emeki toplumunu
ve kapitalist rakibin y k lm asn tahayyl edebilmitir. Po
lonyadaki Dayanma (Solidarnosc) sendikaclar (19801981) bir tahakkme kar savatklar bilincine sahipti,
ama yalnzca uluslar, zgrlk ve refahlar iin; eylem
lerinin hedefi olumlu, olumlayicyd. Bu nedenle de be
raberinde fedakrlk inan, dayanma ve ruhunu tayor
lard. Bu durumda, savaanlar varolduklarn ya da sahip
olduklarn, onlara toplum, dzeni ve ksdamalar tara
fndan dayatlan bir iktidara kar savunuyordu. Benin
bu hem toplum ve dayatt dzen tarafndan belirlenen
hem de bir zgrlk talebinin ve onlar tarafndan belir
lenecek yerde, toplumu ve toplumsal ilikileri ina etme
yeteneinin taycs olan bu ikiliini kavramak gerekir.
Bir toplumun yeleri kurulu bir dzeni srdrmektense onu deitirme becerisi ve iradesi araclyla ken
dilerini tanmlyorsa, yalnzca aidiyederiyle tanmlanyor
olamazlar. Bir toplumsal oyuncu domutur. Ama bu,
tekilerin bilincinden ayrlm olarak benliin bilincinin
ok daha fazlasdr; iinde zgrlk ve yaratma hakkn,

herkese ait olan doal bir hakk tar. Ve bu hakkn olumlanmas, ilgili bireylerin, iinde giderek fazlalaan denge
sizlikler yaratarak toplumu dnmeye iten giriimlere
katlma duygusuna sahip olduklar anlamna gelir. Bu
g, toplumsal eylemin tm biimlerini alr. nce kar
aratrmas; ama bir o kadar da tikel bir zellik tarafn
dan tanmlanm bir grubun olumlanmas ve bana yle
geliyor ki, daha da fazla, bireyin ya da grubun ve cemaa
te kar haklarnn olumlanmasnn bir modelinin yaratl
mas. Hem bir hareket hem de bir are olan bu g, top
lumun kendi zerindeki nfuzu ve kendi kendisini d
ntrme yetenei ben bunu tarihsellii diye adlandr
dmarttka, giderek yaanan gerekliin daha dnda
biimler almtr. Bireylerin topluma kar gelirken da
yandklar mudak, dinsel bir biim aldktan sonra nce
tarihin hareketi, sonra da mantn zaferi ya da snfsz
bir toplumun olumas olmutur. Bizimki gibi, teknoloji
lerin ok hzl yenilenmesi sayesinde kendisi zerine ey
lemlerin ok yksek bir dzeyine erimi toplumlann ye
ni bir meta-toplumsal kefiTe bavurmalarna artk ge
rek yoktur. Yaratc ve kurtarc eylemin temelini olutu
ran, bireyin bir hak varl olarak olumlanmasdr. Birey
kendi kendisinin temeli haline gelir, haklan olan bir bi
rey olma iradesinde, meruiyetini bulur. Toplu eylemin
yararclk ya da tam tersine cemaatilik tarafndan igal
edildii de olur. imdiye kadar bu dnmlerde kadna
zel bir nem vermek iin bir neden grmedim. Aksine,
kadnlar tarafndan telaffuz edilen ve onlar tarafndan
oluturulan imgeleri en derin varlk nedenlerinin bulun
masn gerektirecek kadar kkten deitiren, hatta onlan

kurumsallatran Ben bir kadnm ifadesinin anlamnn

grlmesini salayacak olan, genel bir zmlemedir. Bu
varlk nedenleri, hareketlerinin iinde zne fikri, haklara
bavuru ve yasann stnl gibi demokrasinin ayrl
maz ve onu devrimci durum ve politikalardan ayran
unsurunun bulunmasndadr.
zne fikri haklar fikrini, haklar fikri de demokrasi
fikrini artrr, demokrasi ise, zneler adna konuan
toplumsal oyuncu ve hareketler tarafndan olumlanan ve
savunulan haklarn, yani bireylerin haklara sahip olma hak
larnn hizmetindeki yasann ynetimi olarak tanmlana
bilir. Bu mevhum birbirlerinden ayrlamaz, tpk ege
menlik, kar ve devrimin bir btn oluturduklar gibi.
Buradan, hep demokrasiyle devrimin kart olduklar so
nucuna varlr. Demokrasi yalnzca bireylerin ve toplum
sal oyuncularn haklarnn kurumsal bir ortamda, yani
yasayla korunduklarnda var olabilir. Ama yasal varlk
demokrasinin rn deil, kouludur. te bu nedenledir
ki, baz Protestan lkelerde demokrasi dine dayanm ve
bu lkelerde ok gl olmutur. Tersine, din kart,
monari kart ve oligari kart mcadelelerden kan
Fransa, uzun sre bat dnyasnda devrimin lkesi ol
mutur. Ama ayn zamanda Hmanizme, Aydnlanma
nn felsefesine, an bir bireycilie ynelmesiyle, hem
Hristiyan dnyasndan, hem de bireyselci ve burjuva
dnyadan kan bir siyasal gelenek olarak, despota ikti
dara kar bakaldrma hakkna sahip bir dinsel gcn
edeerini de grmtr.
imdi artk, her iki radikal anlayn hem etkileri, hem
de i mantklanyla birbirlerine kart olduu aktr. Bi

rincisi, mutlak bir egemenlie kar bakaldr anlay,

olumlu bir ierii olmayan bir kurtulua, devrimci bir an
lay ve eyleme varr. kincisi, haklar ve bu haklar yasa
erevesinde savunma olanan olumlayan anlay, de
mokratik yolu oluturur. Devrimci zmn radikal, de
mokratik yolun ise lml olduunu dnmek yanltr.
Her ikisi de ayn lde radikal olabilir, dier yandan, saf
ve katksz eitlik talebi de hem demokratik hem de dev
rimci eylemin lml bir biimi olabilir.
Bu iki tarihsel deime sreci, sosyal demokratlar r
neinde de grld gibi, her an karr. Byk farkl
lklarna karn, uzun sre birlikte yaamlar, ama Sov
yet devrimi, ikinci Enternasyonalin zlmesi ve n
c, devrimci ve Leninist Enternasyonalin kurulmasyla
ayrlmlardr.
Bu anmsatma, bat dnyasndaki feminist hareketin
ve post-feminist tavrlarn doas hakknda kukuya yer
brakr m? Kadn hareketi nasl olur da devrimci olarak
grlebilir? Dayanma (Solidarnosc) hareketini devrim
ci bir hareket olarak grmek kadar garip bir varsaym.
Baka vakalar daha da karmaktr. Fransz Devriminin
amalarna, halkn egemenlii olumlandnda, ayrcalk
lar kaldrldnda ve nsan ve Yurtta Haklan Bildirgesi
kaleme alndnda, demokratik derim. D sava, i sa
va ve Konvansiyon dnemindeki i mcadeleler sonra
dan demokrasiyi devrime ve nihayetinde de devrim son
ras mutlak iktidara gtrmtr.
Kadnlarn hareketi, ok radikal olmasna karn, hi
bir zaman devrimci bir tarzda hareket etmemitir; yasa
lar dntrm, haklar olumlam, kadnlarn erkekler

le ayn haklara sahip olmasn salamtr. Ve en byk

gsterileri, zellikle Byk Britanyada oldua gibi, de
mokrasinin genilemesine yardmc olmutur. Dinledii
miz kadnlarn sylemleri devrimci deil, demokratikti.
Kukusuz bazen devrimci unsurlar da duyuldu, ama bun
lar ikinci planda kald. Bu nedenle, her eyden nce de
mokratik olan bir harekete devrimci bir aklama atfet
mek, elikilidir (ve sonunda, kabul edilemez).
5. Lezbiyenlerin Rol
Sonu olarak, kadnlarn bu ben olumlamasna fark
l, kstl bir anlam vermek gerekir. Dinlediimiz birka
kadnn aka olduu gibi, kadnlar lezbiyen olduunda
kendilerini daha ok byle tanmlyodar. Lezbiyenler geylerden de fazla, toplumsal cinsiyetin, dolaysyla erkek/
kadn ayrmnn ecinsel/karcinsel kartl karsnda
ki ilksel nemini olumluyor, bu kartlk, ecinsel olma
yanlar daha ge tarihli bir terim olan karcinsel olarak
kendilerini tanmlamadklar ve bir aidiyet grubu olutur
madklar iin, daha gszdr. Buna u da eklenebilir:
gey imgesi lezbiyen imgesi karsnda egemendir, nk
erkeklerinki kadnlarnki karsnda egemendir ve ecin
sel erkek klasik terimlerle eril olarak tanmlanrken, e
cinsel kadnlar ecinsel olmayan kadnlara benzer bir e
kilde, ak ilikilerinde erkeklere gre daha istikrarl ola
rak betimlenir. Gey evlilii fikrinin kuvvetlerinden biri,
erkekleri, kadnlara aitmi gibi duran bir efkat alemine
sokmasdr, ama bu da erkei geylere etkilerinden birini
salayan unsurlarn birinden yoksun brakmtr: riskin

tad, hatta back-roomfnn* kaba cinsellii. Lezbiyenlik, ka

dn kimliinin reddi deildir; tersine, kadnlar iin karma
olmayan bir mekn yaratarak, bunu glendirir, halbuki,
geleneksel olarak yalnzca erkekler, kulplerde hatta
uzun bir sre kadnlarn giremedii seim brolarnda
bylesi bir ayrcalktan yararlanyordu. Ecinsel ya da
deil, kadnlar kendilerini ilk nce kadn olarak tanmlar
ve hatta bu kimliklerini, mesleki, ulusal ya da baka kim
liklerin nne yerletirir.
Bu nedenle, geyler cinsel zgrlk lehine eylemlerde
daha byk bir yer aldlarsa da, kadnlar ve tm cinsel
kategori ve uygulamalar kapsayan kurtulu hareketleri
nin tm zerine dnceleri en ileriye gtren lezbiyenler oldu.
Lezbiyenler, geyler gibi, kendilerini bir nc ya da
drdnc cins gibi dnemezler. Lezbiyen olmak bir
doa deildir, cinsel zevki remekten ayran tm davra
nlar gibi (uzun sredir ve bir oklar tarafndan cinsel
liin reme kadar nemli baka ilevleri de olduu kabul
edilmi olsa da), genellikle olumsuz toplumsal yarglarla
damgalanan kiisel bir deneyimdir.
Olasdr ki, lezbiyenler birincil tanmlamalarnda re
medeki bu rollerinden kandklar iin, kadnn erkee
gre tanmlanmasnn yapskmnde o kadar nemli bir
rol oynamlardr. Bu avangard rol Fransada hl byk
bir direnle karlayor, ama birok lkede, zellikle de
Birleik Devletlerde -stelik yalnzca queer>\tt arasnda
deil ok belirgindir. Marie-Helene Bourcier gibi fe* Gizli-sakl yaplan iler, (.n.)

minisderin bu eilimlerinin zellikle de lezbiyenler ara

snda daha iyi tannmasn salamaya alan yazarlarn
yreklendirilmeleri gerekir. Lezbiyenler arasnda da Butch
ve fem kimlik abalarnn daha iyi tantlmas gerekir.
Lezbiyenler, dier kadnlara gre kendilerini daha ok
dlanm ve zneliklerinden yoksun braklm hissedi
yor. Ama, yasal adan tannmasn istedikleri tikel dene
yimlerini yayorlar. Kendilerini yalnzca bir yoksunlukla
deil, zellikle bir hak olarak grlmesini isteyecekleri ka
dar gl deneyimle tanmkyorlar. Ve bunlar da bir kadn-znenin haklardr, nk lezbiyenlik tercihi toplum
sal nedenlere indirgenemez. Lezbiyenlerin feminist dn
cede nde gelen bir rol oynamalarnn nedeni de budur.
Feminist dncenin baka dzeylerindeki yararllk
larn kesinlikle reddetmeden uzaklatm zmleme
ler, dinlemi olduumuz kadnlarn szlerinden bu kadar
uzakta olmalarna karn, nasl olup da bu kadar egemen
bir yer edinebildi? Erkek egemenliinin bu kadar gl
olduunu ve olmakta devam ettiini, bu nedenle de n
ce kadnlarn doallam ve zlemi betimlemesini
vererek (ve zellikle de bu egemenlii saklayan maskeyi
yrtarak) bunu tehir etmenin gerektiini sylemekle iin
iinden klmaz. Aslnda, bu aklama en batan te
mann birlemesinin nnde bir engel olmadndan, ye
terli deildir: kadn-doa, kadm-kurban ve kadm-zne.
Feminist dncenin bir ksmn kadn bilincinin bu
inkrna iten, en bata siyasal adan etkili bir dil, dolay
syla da olabildiince ok sayda sava toplama aratr
mas oldu. Bedenlerini denetleme hakkndan yoksun b
raklan kadnlarn ektiklerini tehir edecek gl bir kam

panya srdrlmeden, krtaj hakk tanyan yasa kabul

edilemedi. Ama burada da derhal bu aklamann yeter
sizlii grlr: benliinin, Ben bir kadnm sznde
var olan pozitif olumlamas, doal olarak feminist kam
panyalara ok gl bir destei ifade etmez mi? Eer,
onlarn byk zaferlerinden sonra, birok kadnn zor
yaam koullarnn betimlenmesi gibi bilimsel almalar
bamlln tehir edilmesine odaklanyorsa, nedeni bun
larn (kadn) yazarlarnn, grnrdeki bir feminizm ad
na kadnn idealletirilmi ve ahlk vazedici bir imgesini
yeniden kuracak bir dnceye srklenmekten korkma
sdr. Ve bu ret, doal olarak toplumsal bilimlere uzun bir
sre egemen olan daha geni zne mevhumunun red
dine dahil olmutu.
Kadn bilincinin olumlanmas, toplumsal rolleriyle,
hatta kadnlarn yaam aktarma greviyle ve kadn, er
kek ya da dii, ocuuna balayan istisnai baa bile gn
dermede bulunmaz. Kukusuz bu konulara girilmesi ge
rekir, ama nce zne fikri talebinin sosyolojide, d
manlarnn ona yaktrdklarndan farkl bir anlamnn
bulunduunu anlamak gerekir. Bu zne fikri toplumsal
gereklerin zerinde, dinsel ya da ahlaklatinc temalar
la gzlemlenebilir gereklik arasnda salnmaz. zne, bir
kadnda bulunsun, ya da herhangi baka bir kategoride,
yaanan deneyimin, aralarnda imgelerin ve btn betim
lemelerin maniplasyonunun giderek artan bir rol oyna
d iktidar biimleri tarafndan igali karsnda bir sa
vunmadr. retken kadn, savann yata kadn, o
cuklarn eitmeni kadn ve tehir araclyla reklam faili
kadn, kadnn kendisi hakknda kendisinin yaratcs ola

rak sahip olduu bilinci etkin bir biimde ykar, yle ki,
bu kadn betileri iinde bir kurtulu iradesinin olumla
masn fark etmek zorlar.
Benliinin zne olarak bilinci en bata egemen siste
me kar bir protestodur. zerine o kadar hizmet ve g
rev dayatlan kadn, isyan eder ve kendi hakkndaki bilin
cini kurtarmak iin savar. syan eder ve byk lde
feministler sayesinde kazand eitim haklarn harekete
geirmesini bilir. Kadnlarn kurtulu hareketlerine bir
nem atfedilirse, onlar kadnlarn en bata kendilerine
kar sahip olduklar sorumluluun bilincinde zgr var
lklarn eylemi olarak ele almak gerekir. Kadnlar hakkn
da yazlan kitaplarn, birok zafer elde edilmi olmasna
karn, hemen hemen her zaman bize baml ve tahak
km altnda bir kadn imgesi sunmalan bir eliki deil
midir? Eitsizlik ve iddetin kadnlan vurmay srdrd
olgusu, tehir almasnn sryor olmasn hakl gs
terir, ama eer zgr topraklarda gelien kadn bilincine
dayanyor olsayd, daha gl olurdu.

III. BLM
BENLN NASI

1. Benlie Bak
Kadn deneyiminin kumcu Ben bir kadnm ifade
sinin bize rettii, yaratan, seven ya da reddeden ben
ile, teki tarafndan oluturulan ve dolaysyla da teki
tarafndan grlen, tekiyle olan ilikileri araclyla ta
nmlanan ben arasnda zdelik olmaddr. Erkekler ta
rafndan, erkek-kadn ikiliinin, yani karcinselliin us
tun karlanna tabi bir toplumsal cinsiyet oluturulmak
zere yaratlan haliyle kadn dnyasna, kadnlar hl k
slm durumdadr. Benlii iin kadn olmak, kendisini
bir kadn olarak ina etmek, tersine, bu kadn teki iin,
benlii iin kadn haline dntrmektir. Ama ikisi ara
snda tam bir kopu olmamas gerekir, yoksa Monique
Wittigin bir an iin zihni elen, ama bir ok kadn tara
fndan kabul edilmeyen elikilerine dlr.
Evet kadnlar, erkeklerin baz znitelikler verdii ve
egemen olmaya altklar, cinsiyeti olan varlklar, dii
lerdi; ayn zamanda, kadnlar da kadnlar tarafndan ve n
celikle kendileri iin yaratlm kadnlar olmak ister. Ben
liin inas, ona kar belli bir sevgi duyulmasn gerekti-

rir. Luce Irigarayyi okuyalm: benlik sevgisi tikel bir ha

reket, etkenle edilgen arasnda, ego ve ego arasnda ne
tam etken ne de tam edilgen olmayan o ikili ilikinin yer
ald, bir tr oyun yaratr. Tamamen biimsiz bir mad
deyi devreye sokmuyorum. Bana zaten ksmen verilmi.
Ne zne ne de benlik, ne konumlarnda ne de verilerin
de kesinletirilmi deiller, yoksa bir sevgi olasl olma
dan, ayrlm olurlard, kodlandrlm ya da kodlandrlabilir hibir ileme karlk gelmeyen bir ba olumu
tur: ne etken ne de edilgen ne de, bu ilem gene de ger
ee en yakn olan da olsa, yar edilgen (Ethique de la
difference sexuelle, Editions de Minuit, 1984, s. 63).
Bana yle geliyor ki, bu zmleme hareketini bize
dinlediimiz kadnlarn tutumlar dayatmtr. Bununla
birlikte bunun artc, kendisini kadn olarak ina et
mek isteyen kadnlarn abalarnn amanszca aleyhine
alt kadn imgesine tamamen kart olduunu kefet
mek gerekir. Durmadan buraya dnmek gerekiyor: ba
lang noktasndan itibaren, kadnlarn szleri, birok ka
dn tarafndan ok gl bir ekilde iselletirilen erkekiin-kadn betimlemesini ykmaya alr. Eletirel femi
nizm erkek tarafndan dayatlan kadn imgesiyle savar,
ama olumlu bir kadn imgesi ortaya kartmay da baa
ramaz. Kadna dayatlan kadnln tesinde, bamsz
davranlarn olumas ve kurtuluu zgn almasn
kefetmek o kadar zordur ki: teki-iin-kadndan, kendisi-iin-kadna karken oluan dn ortaya kart
mak iin burada denediim ayn davranlar.
Burada, baz saptamalara kar durmaktan kanma
mak gerekir: tm o saader sren bireysel sylei ve grup

tartmalar srasnda, kadnlar her eyden nce kendileri

iin deil, kendileri hakknda konutular ve erkekler ve
onlarla srdrdkleri ilikilere bizim beklediimizden
ok daha snrl bir yer verdiler. Burada sz konusu olan
bencillik ya da tekilerin durumuna kaytszlk deil, ken
diliiyle olan ilikiyi, tekilerle olan ilikiye gre artk
daha merkezi bir konumda grme tavrna dnm
olan bir iradedir. H er ey, sanki aratrmalarmzda to
parlanan belgeler kadnlarn ve hedef olduklar tahak
kmn betimlemelerini tekrarliyormu gibidir; ama yal
nzca ama olarak ya da tekiler, erkekler tarafndan kendi
kendilerini inann (kadn) oyuncular olarak tanmlanan
kadnlar dntren bir alt-st olu olarak deil, uygula
mada da onlardan hareketle ileyerek. Aratrmamza ka
tlan kadnlar, bu alt-st oluun bilincindedir. zgrle
mekle meguldrler ve tavrlarm belirleyen her neyse,
bunlardan kurtulabilmek amacyla, tanmaya alrlar.
Bu n ed en le, iin d e bulunduklar bamll yorumlamak
ve bunlara son verecek yollar bulmak amacyla, kadn
larn karlarna v e fetihlerine yaslanrlar. Bizim aratr
mamz da onlara yardmc olur, nk aratrmacnn ara
trdklar karsndaki konumunu deitirir. Kadnlar, he
deflerini ve mcadelelerinin anlamn en iyi aratrmacy
la ilikileri araclyla bulur.
Kadnlarn yaamlarndaki ve bunu nasl grdkle
rindeki bu dnm ok bilinli bir ekilde yaand. Bu
nu tanmlamakta kullanlan ifadeler bazen arya kaar.
Gene Luce Irigaray, bugnn kadnlarn her yana doru
giden ve yeni bir yaam matrisi ina etmeye alan deli
molekller olarak tanmlar. Kadn kategorisinin zl-

meine ve zellikle de tm geleneksel kadn, kadnlklan ve

duyarllklar tanmlarn reddetmeye varan ar bir konum.
Daha lml bir gr, zmlemenin daha ilerilerin
de grlecek: bu dnm kadnlar, eski kadn mode
line tamamen kar ksalar da, erkeklere kar kmaz.
Tersine, kurtulular her birinin kendisine tekinin bir
parasnn nfuz etmesine izin verdii anlamna gelir.
Erkeklerdeki kadnlk paynn artt gibi, erkeklik pay
da kadnlarda yaylr, ama srekli bir ekilde ve aka
reddedilen niseks fikri kabul grmez. Bu, incelenen ka
dnlara en iyi karlk gelen benlii ina imgesidir. Bir ego
kurtarmaya ya da yeniden kurmaya almyorlar; klasik
yoruma gre tekilerin bakyla oluacak bir Benlii
savunmaya da almyorlar. Aka kendileri zerinde,
tekilerden daha fazla etkili olmak istiyorlar.
Kadnlar, kendilerini, kendi kendilerinin karsna yerletiriyqr. Baklar ne iseler onu alglyor ve deerlen
diriyor, bu da byk lde bilinlerinden ve ne olmak
istiyorlarsa ondan hareketle ne yapldlarsa odur. Bu ta
vr hi de narsist deildir. Tersine, kendilerine hedefler
belirler ve buna erimek iin atklar mesafeyi ya da
tersine, buna yaklamaktaki gszlklerini deerlendi
rirler. na ettikleri bir kendilik (ipseite) deil, bir ilikiler
ve amalar adr.
Buna karlk kesinlikle erkeklerin tahakkmc varl
ndan kamak iin deil, kadnlar kendi durumlar hak
knda daha ok konutuu, daha ok ve daha iyi
zmledii iin karma olmayan meknlara, kadnlar aras
sz deiimine gereksinim duyarlar, bu da bir talep gibi
deil, bir olgu gibi olumlanr.

En nemlisi kadn imgelerinin dnmesi, daha olum

lu, daha etken hale gelmesi deil, kadnlann nesne olma
bilincinden, zne olma bilincine gemi olmalardr. Er
kekleri eletirileri lmldr, nk erkek egemenlii, ken
dilerini uzaklam hissettikleri, ama nemli eserlerini ka
bul etmelerinin gerektiine inandklan o tarihsel femi
nistlerin eylemi sonucunda byk lde azaltilmur.
Gerekten de kendi kendilerinin yaratlmasna ynelmi
lerdir ve bu tema hemen hemen hibir zaman bir kurtu
lua indirgenmez. Amalan salt olumsuz, bir egemenli
in yklmasna ynelik deildir; olumludur da. Erimek is
tedikleri amalara belli bir anlam verirler, benliin inas.
Bu ina, her trl bamll reddetseler ve etraflarnda ya
da ilerinde karlarna ktnda onu sulasalar da, salt er
kekler tarafndan dayatlan bir kadnlktan kurtulmaktan
ibaret olmayp, kadn olarak olumlanmalann da ierir.
Bu benlii inann biim ve ieriini henz tanmla
mam olsak da, hakknda o kadar ok ey biliyoruz ki,
sklkla reddedilen, nefret edilen ya da aalanan ve bir
ok yazarn kalc olarak ortadan kaldrmak istedikleri o
szc kullanyoruz. Kadnlar zne olarak hareket et
mek istiyorlar, kendilerini yle gryorlar; bu o kadar net
ki, kadnlar toplumumuzda, zne fikrini ve toplumsal bi
limlerde bunun getirdii ynelim deiikliini en bariz
ekilde tayan kategoridir.

2. Perspektif Deimesi
Perspektifteki alt-st olu nemli ldedir. Top
lumsal bilimlerin btn iin kadar nemlidir ki, zerin

de oyalanmaktan ekinmemek gerekir.

Yzlercesi arasndan bir rnek, sylemek istedikleri
mi akla kavuturur. Bunu yazdm srada, niversite
lerin tamamnda ve aratrma merkezlerinde, birok otu
rumda Fransadaki feminist (kadn) aratrmaclarn en
iyilerinin nemli bir ksmn bir araya getirecek bir ko
lokyumun dzenlendii akland. Bu program, kadnla
rn yaamnn esas alanlarn kapsyor: alma ve istih
dam, cret, kariyer, aratrma, siyasal haklar ve kullan
m, kadnlarn erkekler ve ocuklarla olan ilikileri, evli
lik, boanma ve gnmzde ailenin edindii ve sosyo
loglarn, olumsuz yargdan kanarak zmledikleri tm
biimler. Bu mkemmel programdan, tarihsel ve kar
latrmal aratrmalar da eksik olmayacak.
Buna karlk, kadnlarn durumunun (hemen hemen)
tm veheleri gzden geirildiyse de, kadnlar yalnzca
eylemleri, feminist kampanyalarda ve rgtlenmelerde
olduu gibi rgtl toplu bir hareketin iinde yer al
d lde (kadn) oyuncular olarak kabul ediliyor. (Ka
dn) Organizatrler olasdr ki, ou daha piyasaya ve
rilmemi ok sayda soruturmada kadnlarn grleri
ve tavrlar zerine ortaya kan verilerin baka bir ev
renden sz ettiini, kadnlarn znelikleri zerine gster
gelerin daha gsz ve dolaysyla da kadnlarn durumu
zellikle de bamllklan, aalatnlmalan ve hedef ol
duklar iddethakkndaki nesnel veriler karsnda daha
az dikkate deer olduunu dndler.
Karlatrma noktalan alalm. Smrge durumu hakkndaki bilgiler, ne kadar derin olsalar, bu durumun kur
ban olan smrge yerlileri veya klelerin bilinci hakkn-

daki bilgiye pek yer vermez. Ama bylesi bilginin gerek

lilii kendisini hissettiriyor. Bu ii hareketi iin de ak
a byledir, bu nedenle E. P. Thompson ad, sanayi top
lumu boyunca ve hatta ngiliz sanayi devriminin he
men ncesi dnemde iilerin durumunu ve eylemlerini
inceleyen herkesin hayranln ve saygsn kazanmtr.
Kadnlar zerine sylemlerle kadnlarn kendileri hakkndaki szleri arasndaki bylesi bir kopukluk nasl ak
lanabilir? Kukusuz, belge eksikliiyle deil; kamuoyundaki bir ilgi eksikliiyle hi deil; tam tersine. Erkekler
giderek daha kt ve erkek varlklar insanln btny
le kartran bir erkek egemenliinin daha az kurban ola
rak tanmlanan bir kategori olutururken, dikkatler yo
un biimde kadnlara yneliyor. Bir varsaym beliriyor:
betimleme ve aratrmalar, zellikle erkek egemenliine
eletirel yaklamak istediklerinde, bu egemenliin iine
bazen o kadar eksiksiz dahil olmakta ki, her trl olumlu
zm saf d brakr gibi oluyorlar. zellikle kadnlan
bu egemenlikten kurtarmann her trl yolundan yoksun
brakacak ekilde, bu egemenliin yalnzca etkisi haline
indirgedii zaman, erkek egemenliinin tehirine kadar
baary kendine eken baka bir ey yoktur. Tutunmas
g, ama feminizmi ii snf eyleminin basit bir cep
hesi haline getiren bir konum. Yaylm ok geni ve he
nz tam anlamyla ortadan kalkmam, ama totaliter re
jimlere, savalara, iktisadi krizlere, varoluu edebiyata
ya da sosyal demokrasiye Marksist bir aklama getirme
ye alanlarnki kadar yanl bir yorum. Topraklarmz
modem siyasal ve toplumsal yaamn her vehesini, oyun
cular yalnzca onlarn ynelimlerine yabanc betimleme

ve zmleme kategorileri araclyla tanmlayarak, snf

ve egemenlik terimleriyle nesnel aklama giriimlerinin
kalntlaryla doludur. Szn ksas, kadnlarn bilinci
zerine bu kadar az konuulup yazlyorsa, bunun nede
ni sz konusu mevhumun yaanm gereklik alanna
nasl girileceini artk bilemeyecek duruma gelinecek ka
dar kesin bir biimde reddedilmi olmasdr. Bylece, bir
ok zmlemeci niversiteli uzmanlar tarafndan kulla
nlamayacak kadar dk nitelikli olduunu dndkle
ri malzemeleri salayan kamuoyu yoklamalarn ylesine
okumakla yetinir.
Feminist hareket artk byk mcadeleler vermekten
(geici olarak) vazgetiine ve zel yaamn sorunlar da
en azndan kamusal alandakiler kadar nemli grnd
ne gre, kadnlarn davranlarnn aklamasn, onlar
tehlikeli olmaktan ok gln olan bir kadn psikolo
jisi iine kapatarak deil de, kendi kltrel davranlar
mzdaki uzun vadeli dnmleri anlamaya alarak ken
di ilerinde aramann zaman gelmemi midir?
Kim kendisini ina ediyor ve ne ina ediliyor? Bu iki
yeni soruya verilecek dorudan bir yant yok, nk olu
turulmu kii olarak, hatta birinciden daha yapay baka
bir beti yaratmak zere kendi kendisi zerinde etkili ola
bilecek bir z olarak bir kadn fikrine dn cesa
retlendirme tehlikesini ierirler. zellikle on yldr But
ler, Sedgwick ve biroklar tarafndan srdrlen yapzm almas sonrasnda, kabul edilmesi olanaksz hale
gelmi nyarg ve inanlarla ykl bir dnce tarz. s
telik benim benimsediim yaklam, efendisi ya da tam
tersine kendi psikolojik ya da toplumsal baz zellikle

rince tanmlanan bir kadnn varolduu fikrine tamamen

kardr.
Kadnlarn davranlarnn anlalmasna, kadnlarn
onlara atfedilen aa konumla kstl kalmamalarn sa
layan eyle balanabilir. Eer kadnlarn kimlii onlara
erkeklerin ve egemen olduklar kurumlarn onlar nasl
betimlediiyle belirlenirse, bir kadn tarafndan benliin
inasnn bir anlam olmaz. nk hedefi olduklar ta
hakkmn mant, en bata znelikten yoksun brak
maktr, bu da evvelce karlatmz ben bir kadnm
olumlamasnn ilksel nemini dorular, nk bu ben
tm ilevsel kadn tanmlamalarndan kopmu durum
dadr. Onlar aala hapseden bu kendileri hakkndaki
toplumsal betimlemeye direnen, trn retimiyle olan
dorudan badr, ki bu da onlarda, toplumda onlar ze
rine retilen tm sylemlere direnir. Dinlediimiz kadn
larn bize sylediine gre, kadnn sahip olup erkein
sahip olmadn gsteren, annelikten ok hamileliktir. Bu
konuda, Antoinette Fouque ile ayn grteler. Kadn
yaamnn belirleyici zellii olan fizyolojik gerekler, ka
dnlarn toplumun gelitirdii aalk imgesini iselletirmekle yetinmemelerini salar. Ayn zamanda, insanlarn
kadnlar tarafndan retilmesi, onlara bu insanla dnce
ve benliinin bilinci olarak daha dorudan bir iliki salar.
Kadn, kendisinde oluan ve kurumsal bir role indirgenemeyecek olan yaam hakkndaki deneyimiyle, top
lumsal rollerinin dna kar. Kadnlan toplumsal rolleri
karsnda dengesiz bir konuma sokan bu reme ilevi
dir, erkee gelince, egemen konumundan dolay, onu el
verili bir konuma getiren toplumsal rollerle daha kolay

zdeleir. yle ki, kadnlar tarafndan benliin inasnn

balang noktas gsterilebilirse de, erkekler iin ayn
ey geerli deildir, nk onlar toplumun sper egosu
na dorudan katlrlar ve dolaysyla da toplumun modeli
olan kendi Benlikleriyle aralarna mesafe koyabilirler.
Tam tersine tekilerin bak tarafndan tanmlanan
benlik olamayacana gre, benliin inasndaki ben
likten ne anlamak gerekir? deal bir biime ya da ona
taklan herhangi bir ada gndermeyi saf d etmek gere
kir. Tersine, kadnlar znelikten yoksun brakldklar ve
erkekler tarafndan ina edilen ilevleri araclyla ta
nmlandklarna gre, benliin inas kadnlar asndan
sorumlu bireysellie geiten baka bir ey olamaz. Bu
rada, yaamndan sorumlu ve insan deneyiminin kstla
malaryla kar karya Sartrec bireyin en etkili imgele
rinden biri olduu zne mevhumu devreye girer.
Nasl ki ii ya da PolonyalI zne yoksa, dii ya da
erkek zne de yoktur. Ama, zneliin, dardan ve te
kiler tarafndan nesnel bir ekilde tanmlanan insanlarn
iine dahil etmeyi hedefledii, bedenin deneyimine da
yanan kadn durumunu yktna gre, tikel bir kadn
znelii vardr.
Burada bir kadn kimliinin yaratlmas sz konusu
olamaz; sz konusu olan, bunun yklmasdr, her trl
kadn doas imgesinin ya da erkek kategorisiyle farkll
veya kartlyla tanmlanan her trl kadn kategori
sinin yklmas. Kadnlarn kurtuluu, eer onlar z var
lklarna, doalarna ya da psikolojilerine olan tm gn
dermelerden kurtarmazsa eksik kalacaktr. Kadnlar tara
fndan benliin inas toplumsal kimliklerine direnen e

yin, yani bir kltre ya da toplumsal bir rgtlenmeye

indirgenm eyen bir doann zerine kuruludur. Kadnlar
bylece, dardan dayatlan tm tanmlara muhalefede
tanmlanan, tekilliklerinin ve yaamlarn seme zgr
lklerinin olumlanmasna kadar ykselir.
Dinlediimiz kadnlar, bu merkezi nemdeki nokta
da feminist dncenin en canl ve en eletirel akmla
ryla uyum halindedir. Esas dman, zclktr, kadn
larn doas zerine ve erkek psikolojisiyle kadn psikolojisi
arasndaki fark zerine sylemdir. zcle kar saldrlar,
yalnzca kadn davranlarn erkeklerinkiyle karlatran
bir magazin edebiyatnn bayalyla aklanmaz.
En radikal feminisder, zellikle queer grubundakiler
asndan her trl zclk, kadn ya da kadnslk ar
tk tikel, zgl bir ierikle deil, edinilen ve aktarlan dav
ranlarla, yerleik dzenin, yani karcinselliin tekelinin
hizmetine sokulabilecek
Judith Budern dilbilimciler
den, zellikle de John Austinden dn ald mevhum
labir edimsellikle tanmlanacak hale gelene kadar orta
dan kaldrlmaldr. Hibir ey doal olmazsa, her ey
olasdr ve en yararl entelektel eylem tm kadn imge
lerinin paralanmasdr. Baka feminisder de genellikle,
bir kadn doasnn olumlamasna hibir zaman indirgenemeyecek olan kadn bilincinin alann yok etmekle
tehdit eden bir okkltrllkle mcadele etmek ama
cyla, bu tartmalarn siyasal etkileriyle ilgilenir. Kadnla
rn tmne yaplan arlarn cemaati bir iktidarn ya da
birbirleriyle rekabet halindeki mini-merkezler halinde
paralanm bir btnn hizmetine gireceinden, ama
ayn zamanda da erkekler tm insanlkla zdelettrilme-

ye devam ederken, kadnlarn bir aznlk statsne kstrlacandan endie ederler. Yakn zamann feminizmi,
zcle kar mcadelesinde byk zaferler kazand.
Srdrdmz syleilerin merkezi temas da her trl
doalcln, her trl zcln reddidir, ama burada
yerini, kadn yaynlarnda nemli 'lde temsil edilme
diine inandmz bir benlii ina iradesinin olumlama
sna brakmtr.

3. zel Kamusal Hale Geldiinde

Bylesi bir zmleme, bizi zel yaamn toplumsal
yaam karsnda olumlanmasna, kukusuz kurtarc bir
yan da olan, ama toplumsal sorunlarda herhangi bir rol
oynayamayacak, dahas bir toplumsal harekete can vere
meyecek bir bireyselcilie gtryor gibidir.
Toplumsal hareketler ve oyuncularn klasik dnya
syla olan bu kartlk gerektir, ama sanayi toplumunun
balangcnda, ii protestolar yurttalk mcadelesinin
yerini ald zaman kendisini gsterenden daha gerek de
ildir. Benliin bu birey olarak inas, bu nedenle kadn
lar hibir ekilde toplumsal yaam ve onun atmalar
nn dna yerletirmez. Tersine, kadn hareketinin tm
gerek nemini ortadan kaldran, kadnlarn eylemini ii
hareketinin bir safhas, emekilerin, smrge halklarnn
ve kadnlarn kurtulu hareketinin bir merhalesi gibi ta
nmlama abalardr, nk onu, geride braklm bir ge
mile ilgiliymi gibi alglanacak lde srekli zayflayan
bir tarihsel btnn iine hapsederler. Benlii ina hare
keti, bylece hemen erkek iktidar tarafndan kadnlara

dayatlan ve her eyin tesinde, onlar kendi varolular

nn (kadn) oyunculan olmaktan ve daha da nemlisi top
lumsal yaamn btnnden yoksun brakan bir toplum
sal statye muhalefet tezahr olarak tanmlanabilir.
Ama bu yant yeterli deildir: bu kurtuluun olumlu
yannn kadn deneyiminin zellemesi, onu erkek ege
menliinden kurtarr altn izer, ama smrgeciliin
sona ermesi ya da emekilerin haklarnn savunulmas
mcadelelerinde grlen, mcadelenin tanmlamasn yap
maz. Demek ki, kadnlar aa, hatta band bir konu
ma yerletiren toplumsal dzendeki kopu, kadnlarn
hedef olduu yeni bir egemenlik kltr tarafndan g
lendirildiini eklemek gerekiyor. O kadar yeni ve her
yerde var olan bir egemenlik ki, kadnlar bunu o kadar
sz edilen ve bugnn kadnlan asndan gerek bir
deneyime karlk gelmeyen nl ataerkillikten daha g
l bir biimde hisseder. Yeni egemenlik, kadnlarn olum
lama hareketi gibi, bireyci ynelimlidir, ama ona mali ba
mszlk salayan ve nnde evlilik ve anneliin tesin
de baka ufuklar aan kurtuluuyla daha knlgan hale ge
len kadn tketiciye dntren de odur. Reklamlarn
giderek artan bir ksm seve seve, batan karma ve be
enilme peinde, bedenini formda tutmaya alan ve er
kekte arzu uyandrmaya muktedir kurtulmu kadn te
masna dnyor. Bu mal ve tehizat, ama ayn zamanda
da gzellik ve jimnastik rnleri tketicisi kadnla, top
lumsal bask glerine kar kendi kendisini ina eden ve
bir benlik bilinci edinen kadn arasndaki snn olabildi
ince net bir ekilde izmek gerekir.
Bu snr, kr peinde komakla sanayi toplumundaki

cretlilerin mesleki zerklik iradeleri gibi birbirinden o

kadar uzak ynelimleri ayrann aynsdr. Benliin inas,
toplumsallamaktan karc bir g deil, aksine, toplu
mun daha eski biimlerinde yurttaln veya ii snf
nn savunulmas kadar, tahakkm altnda bir toplumsal
snf olarak adlandramayacamz bir eyin deil, yabancilanlmasna kar, gelenein deil mal ve parann za
feri adna dayatlan bir smr biimine kar mcadele
eden bir toplumsal cinsiyetin ifadesidir. Tm merkezi
atmalarda ve bunlara hayat veren toplumsal hareket
lerde olduu gibi, oyuncular arasndaki atma her iki
tarafn bir ynelim cemaatiyle ilikilidir. Bu snr, birey
selciliin iki kart imgesini aynr: giderek eidenen bir
tketime, byk ticari alanlarla internet zerinden arzla
rn raflarndaki zenginlie bak olan. Pazarlama aratrma
lar davranlarn byk bir ksmnn kestirilmesine olanak
saladndan, arz sistemi tarafndan ina edilen tketim.
Kadn hareketine esas kuvvetini salayan dier birey
selcilik, tam tersine yaanm deneyimin tm vehelerini
karlkl ilikiye sokan ve bu ekilde znenin inasna kat
kda bulunan tekil bir deneyim retmekten oluur. Ka
dnlar, erkeklerden ok, tekil kiiliklerini ina etmek
iin, kendileri hakknda bir imge icat etmek iin, bu birey
selcilikten, bedene zen gstermekten, giysi seiminden,
vs. geerler. Toplu taleplere ve mal dnyasyla onun drt
lerine direnie esas gcn veren de bu bireyselciliktir.
Bu iki kart bireyselcilik biiminin ortak noktas, ge
nel bireyselcilik fikridir, yani bireylerin iinde snflandrldklar ve kataloglandktan kategorilerin krlmas. a
tma halindeki rakiplerin, ortak bir amalar vardr. Sa

nayi toplumunda, sanayiye, bilime, emee ve tasarrufa

olan gveni paylaan patronlar ve cretliler gibi, bugn
de kendilerini tketim modelinin iinde yerletiren ka
dnlarla kendilerini zne olarak ina etmek isteyenler, ay
n bireyselci ynelime ve gemiten miras kalan kurum
sal ve kltrel engellere kar ayn ret talebine sahiptir.
Rakiplerin fikirlerde ve karlardaki bu ksmi rtmesi,
ne yenidir ne de istisnai; bu her toplumda grlr. a
tma, ancak her iki tarafin da kabul ettii bir kltrel ala
nn iinde biimlenebilir. Dn olduu gibi bugn de l
mne mcadele ne toplumsal atmaya, ne de toplumsal
hareketlerin olumasna gtrr; olsa olsa meydan ticari
bir bireyselcilie ve kadnlann yeni tahakkm biimlerine
tabi klnmalarna aan bir kar-kltre gtrr.
Kadnlara zg bu benliin inas hareketindeki top
lumsal atma alglamasn bozan, hedeflenen amalarla
bireyselciliin iki yorumu arasnda oluan atmalarn
zel karakteri deildir; bu daha ok sava tr karla
malarn yokluudur. nk, toplumsal hareketlerin as
keri bir ehresi olmasna almzdr: snf mcadelesi,
devrimler, kurtulu savalar. Her yanda, toplumsal harekeder i ya da d, savalarla ilikilendirilmitir. Halbuki,
u andaki durumda sosyo-kltrel dnyann iinden
kan hareketlerle bir silahl atmayla sonulananlar ara
snda, bir ayrma olmutur. Bu nemli olgu, yaadmz
daha genel toplumsal dnmden ayrlamaz: ekonomi
nin kresellemesi, dalp ykntya dnen, toplum diye
adlandrlan eyden onu ayrmtr. Kresel atmalar
artk genellikle ulusal bir erevenin iinde yer alan top
lumsal oyuncular deil, kltrler ya da Samuel Hunting-

tonn terimini kullanrsak, sklkla dinleri kapsayan uy

garlklar diye adlandrabileceimiz, kresel btnleri kar
karya getirme eilimindedir. Toplumsal atmalarn
sivil toplumla snrlanmasnn yannda, atmalarn k
resellemesi ve askerilemesi birbirini tamamlayc nite
liktedir. Kadnlarn durumunda, kendi benliinin yaratl
masyla tketici bireycilik arasndaki snrn geilmesinin,
bunlar ne kadar kart grnseler de, kolay olduunu
grdk, bu snr zaten tahkim edilmi de deildir.
Ama, gnmzn toplumsal hareket ve atmalar
nn bu belirleyici zelliinden, rakiplerin aka birbirle
rine kar durmuyorlarm gibi grnecekleri noktaya ka
dar lmlla hapsolaca sonucuna varmak da hatak olur.
Tersine, zel yaam alannda uzun erimli bir atma ya
anyor, bir dieri de evre korumasnda sz konusu. Ba
r, zellikle de devrimci olmayan zellikleri, radikallikle
rini ve iin iindeki karlarn nemini gizlememeli.
Fransadaki Mays 68 olaylar, 1964te balayan Ame
rikan Free Speech Movement (ifade zgrl Hareke
ti) kampanyalar gibi, kltrn siyasal alana giriine ve
dolaysyla da, baz yal laik cumhuriyetiler bunu kabul
etmeseler de, zel yaamn kamusal alana giriineta
nklk etmitir.
Artk, o kadar uzun yaklam almalarndan sonra,
yalnzca genel anlamda tanmladm zne mevhumunu
yeniden iin iine sokabiliriz. Bu szck, bkmadan m
cadele ettiim mevhumlar olan idealist kadn, kadnslk
ve kadn kiilii anlayn yeniden devreye sokar gibidir.
nceki sayfalan okuyanlar, burada bu szcn o an
lamda kullanlmadn biliyor. Tersine, kadn-zne top

lumsal dzenin zneliklerini ykarak kadnlara atfettii

ilevlerden miras kalan tanmlara kar kar. Genelde
zne, zelde de zne-kadn, onu ykmaya alan bir ege
menlie kar mcadele eder. Kadn-zne bir tanra ya
da heykel deil, bozamad toplumsal rolleri arasndaki
ilikileri, ocuklarla ilikisinden ayrlamayacak biyolojik
deneyimini, ayn cinsiyetten olsun ya da olmasn sevdii
bir varlkla ilikisini ve nihayet kendi benliiyle ilikisini,
benliin inasnn merkezinde yer alan benliini tanma
sn (recognition), (zorlukla da olsa) ekip eviren bir in
sandr. zne savalarn zerinde szlmez; yumruk yum
rua savar ve bazen onu ykan yaralar alr, ama ken
dinde, biroklarnn yaamna anlam katan bir mit tar.
Biroklan m, herkes mi? Rahatsz edici bir soru:
zneye doru bu trman, btn kadnlardan destek bu
lur mu? Benim varsaymm, iinde yaad toplum ku
tuplu olduuna ve kadnlan aaln ve bamlln te
mel ahsiyederinden biri yaptna gre, her kadnn iin
de bir zne-kadn taddr. Buna karn, kadnlann o
u byk lde iselletirilmi ve onlan, sanki bunlar
sayg duyulmas gereken normlarm ve ilkesel olarak
doalmlar gibi, yerine getirmeleri gereken devlere ve
toplumun onlara alad duygulara gre kendi kendilerini
yarglamaya zorlayan toplumsal ereveler iinde yaar.
Burada ne srdm kadn-zne imgesi, o gn bu gn
dr, bizimle konumaya uzun saatlerini ayran, bilinli ve
hatta militan bir kadn aznk ilgilendirmiyor mu?
Bu iyi bilinen bir itirazdr. i snfnn sk sk sy
lendii gibi, yalnzca az sayda bilinli ve rgd mili
tanda var olan bilinci zerine aratrmalar srasnda sk-

ikla yinelenmitir. Halbuki benim srdrdm, eitli

sanayi ve irketlerden rasgele alnan rnekler zerine ara
trmalar, dnemlere ve sanayi dallarna gre ii snfnn
bilincinin gcn ya da zayfln belirlemenin olas ol
duunu gstermitir. Bu snf bilinci yalnzca cretlilerin
byk bir blmnde var olmakla kalmaz, ii aleminin
btnnn tepkilerini de ynlendirir. Ayn ekilde, kadn
kltr temalar geni lde yaylmakla kalmaz, kadn
lar arasndaki deiimleri yneten de bunlardr. Sanlabilir ki, tm tekilerde olduu gibi, kadnlarn durumun
da da, gndelik yaamn basklar benliin inas irade
sini, bunun uyarlmad durumlarda sessizlie itebilir.
Ama aratrmaclar, sorular ve sorgulanan kiilerle olu
an tikel etkileim biimleriyle snrlanan bir zgr alan
aar amaz, yantlar yamaya balar. Bu sonular, ayr
sorgulamay yelediimiz Mslman kadnlar iin de geerlidir. Kadnlarn, egemen bir ideolojiye gre baml
lklar zerine sylemler, bu yaanm deneyime ve ilgili
(kadnlarn) kendi deneyimleri ve tekilerinkiler zerine
dnmeyi srdrme yolundaki srarl taleplerine direnemez. Baka trl olsayd ve egemenliin failleri kimile
rinin dnd gibi her eyi belirleme gcne sahip ol
salard, sahte bilin tm psikolojik alan kaplard ve o za
man da demokrasinin hibir dayanann olmadn ka
bul etmek gerekirdi; bu yalnzca sahte bilincin bir yara
ts olurdu. Ama bu ifadenin nasl da her trl keyfilie
kap atn biliyoruz. Ve unu da yinelemek gerekir:
sosyolojik zmleme ancak oyuncularn bilincinin he
sabn verebildiinde anlaml olur. Birok kadna gr
lerini ifade etme ve bakalanyla tartma olana verecek

ok daha fazla grme ve soruturma elimizde olsa, ka

dnlarn durumu ve eylemi zerine dnce ok dha
ilerlemi olurdu. Belgelerin azl, evvelce de sylediim
gibi, kendi varolularnn oyuncular olma yetenekleri nsel
olarak reddedilen kadn ya da erkeklere sz hakk veril
mesini engelleyen o sk rastlanan korkudan kaynaklanr.
Bu zne konusuna dn, zaten bilindii gibi haklar
Un nouveau paradigme (Yeni bir paradigma) iinde de be
lirttiim gibi, zellikle de kltrel haklarmevhumuna
gl bir gndermeyle ilikilidir. Bu haklar kaygs baka
bir biim altnda, Jrgen Habermasn dncesine uy
gun olarak toplumsal oyuncular arasndaki iletiimden kay
g duyan toplumsal felsefede ve daha da dorudan, Char
les Taylorn anlad anlamda tekinin tannmasnda g
rlr. Oyuncudan, taleplerinden ve tekilerle ilikinin
koullarndan hareket eden bu bak alaryla, kendi ken
dilerini ina etme hakkn, dolaysyla da artk tekinin
arzu ve iktidar tarafndan deil, varoluu bir kendi ken
dini olumlama tarafndan tanmlanma hakkn talep eden
kadnlarn eylemleri arasndaki ba gldr.
Baka bir deyile, kadnlarn bu zneleme, kendi
kendini olumlama iradesi, tekiler tarafndan dayatlan
yasalara kar veya zgrlk bilincine deil de toplumsal
sistemin ileyii ve btnlemesine odaklanm kuramla
ra kar herkesin kendisini zne gibi olumlama iradesi
merkezli bir demokrasi anlaynn en iyi rnekleri olur.
Kadnlarn, onlara o szckler demokrasinin ve gerek
liin kant gibi gzkt iin, o kadar basit bir ekilde
kulland szckler, nce yurttalk diye adlandrdmz
eyi en uzak snrlarna kadar geniletti, bu da bize, Etats

Generauxdaki temsilcilerin kurucu meclis ve halkn tem

silcilerine dntkleri, 1789un o byk gnlerini anm
satyordu. Bylece, uygulamalar Hollanda ve ngiltere
de zaten icat edilmi olan modem demokrasi fikri ilan
edilmi oldu. Yurttalarn, sonra da emekilerin eylemin
den, kltrel kurtulu projelerine, yurttaln yayldn
grdk ve kadnlar da zne olma hakkn talep ettiinde,
bu tamamlanm oldu. Demokratik dnce, en salam
temelini insan haklan fikrine dnte bulur. Ve bu fikre
en kapsaml anlamn kazandran da kadn hareketi ol
mutur, bu nedenle de beeri haklar diye adlandrlmas
daha uygun olacaktr.* i harekederine, sonra da s
mrgelere son verme hareketlerine o kadar derinden n
fuz eden cemaati kkrtmann, ne bir cemaat ne de bir
aznlk olmayan ve yalnzca kendi varolulannn znesi
olarak kabul grmek isteyen kadnlar zerindeki etkisi
ayn olmamtr.
Bu dnceler, bizi kadnlann syleminin zmle
mesinden uzaklatrmad. Tersine, balangta ii grev
lerinin ya da smrgecilik kart gsterilerin olduun
dan daha belirgin olmayan genel erimini ortaya kartt.
Toplu eylemin zne ve zneleme koulu zerine odak
lanmas, kadnlarla ve kadnlar tarafndan gereklemi
tir. Kafalarnda sosyalist devrimci hareket modeli olanlarn, kadn hareketinin ykseliini ve nemini anlamakta
yaadklan zorluklar anlalabilir. Burada mantksal olaFranszcada insan hakannn karl Drot dhommedur, ama homme szc
erkek anlamna da geldii iin, terim erkek haklan olarak da anlalabilir. Yazar bu
ikinci cmlede droits humaines diyerek, beeri anlamna gelen ve erkek arm daha
zayf olan bumain sfatn kullanyor, (.n.)

rak yalnzca eitsizlie ve iddete kar bir protesto gr

yorlar, bu da olumsuz bir hedeftir ve balarken de syle
diim gibi, kadnlarn erkeklerden farkl bir kategori ola
rak varln ortadan kaldrmaktan baka amac yoktur.
Tersine, mdahalesi toplumsal ve siyasal yaamn ok
farkl alanlarnda izlenebilecek olan yeni bir genel toplu
eylem ve bireysel deneyim modelini ortaya karacak
olan, kadn hareketidir.
Disiplinin tamamna erien bu perspektif deiiklii
ne k tutann feminist sosyoloji olduu sylenebilir
mi? Hayr, nk bylesi bir sonu, kadnlarn durumu
ve eylemi zerine almalarn ar eitliliini aklamaz.
Ne kadnlarn mesleki ve iktisadi durumunun aydnlan
masnda ok katks olan Fransz maddeci feminist akm,
ne Amerikan quee}lerin dikkat ekici felsefi dnceleri
ne de Lauro Balbo tarafndan balatlan talyan abalan
burada sunduum bak asn benimsemedi. Benim ba
k am, yazannn erkek olmasyla m aklamak gere
kir? Byle bir yorum, derhal reddedilmelidir. Kadnlar
zerine dnp yazan erkeklerin hibir zel avantaj ya
da dezavantaj yoktur. Yalnzca, bu erkeklerin saysnn
az olmasnn, kadnlar zerine almalann yalnzca kadnlann ii olduu izleniminin domasna neden olma
sndan znt duyulabilir. Bu tehlikeli bir izlenimdir,
nk kadnlar zerine incelemeleri toplumsal bilimlerin
tikel, yaltlm bir kesimi olarak tantr, halbuki ben, bu
metnin her sayfasnda, kadnlara adanm almalann
bugn sosyolojinin tamamn yenileme gcne sahip ol
duunu gstermeye alyorum. Bu abaya, kadn sos
yologlar kadar erkek sosyologlann da katks oluyor.

Ne mesafe kat edildi! Bir fikrin gelitirilmesiyle deil,

nk en gl biimde oturtulan zmlemeler, birka
kadnn szlerinin okunu yaad. Erkek egemenliinin
her eye kadir iktidarn ve dolaysyla da kadnlarn bu
egemenlikten kurtulmu bir sylem tutturma yetersiz
liklerini olumluyordu. Ve her yere yaylm olan bu sy
lemin yapayl ortaya ktnda, nce yalnzca kadnla
rn zgnlklerini, farklarn ortadan kaldrmakla sonu
lanacak bir eitlik talebi duyduk.
Oysa ite kadnlar sesini duyurdu ve duymaya hazr
landklarmzdan tamamen farkl eyler duyduk. Kadn
lar, Ben bir kadnm diyorlar, onlarn adna konuan
birok erkek ve kadnn dedii gibi, Ben bir kurbanm
deil. stelik kadnn kendi kendisiyle olan ilikisine mer
kezi konumu veren bu birincil beyan, eski dnemlerin,
toplumsal oyuncunun tanmnn doal olarak dnyann
dntrlmesi, salt toplumsal atma ve tarihsel evrim
terimleriyle yapld zamanlarn beyanlarnn yerini alan
bir benlik kaygs eklinde geliti. Kadnlar kendilerine
doru dnyorlar ve eer byle yapyorlarsa, bunun ne
deni en bata erkek iktidarnn inalar gibi deil, zgr
ve sorumlu zneler olarak kendilerini olumlamak iste
meleridir. Perspektifin alt-st oluundan sz ettim; en az
bu kadar syleyebilirim.

IV. BLM
CNSELLK

Benliin inas temas, stlenmek istemedii toplum

sal rollere onu kstran toplumsal iliki ve zorlamalardan
kopmu bir birey olumlamasna dnk bir istenilie in
dirgenmez. Bu tema ok daha gldr, nk gn
mz kltrnn, bireyi Zygmund Baumann tabiriyle
sv bir dnyann iinde eriten ar eilimlerine kar
koyar. Her ey bizi kendimizden kurtulmaya, egomuzu
kecek ya da dalacak derecede an ykleyen ok sa
yda ve eitli uyarmalann ardnda komaya iter. znede
yok olma eilimi olursa, bunun nedeni iaretlerin, dille
rin, havularla sopalatn onun her yann sard snrsz
bir evrene frlatlm olmasdr. Bir birey ya da grup iin
paralanmaktan, nirengi birimi olarak benliinin deneti
mini yitirmekten, hatta arkasnda srklemek zorunda
kald ve onu eken her eyin peinden komasn en
gelledii iin kurtulmak istedii bir zincir gibi grlebi
lecek olan benlik bilincinden uzaklamaktan daha kolay
bir ey olmaz. Eer sanayilemenin ve kendemenin ba
lang dneminde bu terime Durkheim tarafndan veri
len ikili anlamyla anomiye yakalandysak, bugn krizde
olan toplumsal ortam deil, kendi bireyselliimizdir. Bu

tespitin reddedilmi bir biimi, ocuun kiiliini glen

dirmeye alan okulun en yzeysel eletirmenlerini bile
yeni yntemleri ocuu savunmasz, onu bireyin elence
ya da uyuturucularda eriyip gitmesine kar korunmasn
salayan kurallara bavurmaktan yoksun brakmakla su
lamaya iter.
nceki blmn ierii, gnmz kltrnn svl
nn karsna karttnzda, daha da zgnlk kazanr.
karlarnn ve mesleki projelerinin savunulmasnn te
sinde, hatta benliini iddete ve ayrmclklara kar ko
rumann da tesinde, kadnlarn her trl kiilik dal
mas ve zlmesi biimlerine kar etkin bir biimde di
renecek bir benlik inasna giritiklerini gsterir. Bu dire
ni neyin stne kuruludur? nce, en ak bir ekilde,
feminisderin mcadeleleri sayesinde kazanlan ve hibir
kadnn grmezden gelemeyecei bir eyin: mali bam
szlk, adli eitlik, iddet ve tacizin yetersiz ama gerek
tehiri. Bir kadnn, onun iin srdrlen mcadelelerin,
adna kazanlan zaferlerin bilincinde olmamas mmkn
deildir. Mesleki yaamn sorunlarndan pek de sklkla
sz etmeseler de, muhataplarmz ie byk nem veri
yor, zellikle de isizlik mevcut ya da tehlike halindey
ken. Bu arada, doas gerei, kitle toplumumuz kiili
e tikel gereksinimlere gre daha dolaysz ulayor. Bu ne
denle, bireylere, her yandan gelen kkrtmalara kaplaca
na benliine dnme, yeniden balama ve kiisel zgrlk
lerini yeniden kefetme becerisi verebilecek olan her ne
kadar vazgeilmez olsa dabir toplumsal siyaset deildir.
Aratrmamzn, klasik olmu birok zmleme ve
betimlemeyle ayn noktada buluan en ak sonucu, ben

liin inasnn en bata cinsellik ve daha geni anlamda

bedentarafndan gerekletirildiidir. Benlie dnn
dnyann maceralarna stn gelmesi, beden, zellikle
de arzulayan, ama ayn zamanda da tehdit altndaki be
den araclyla gerekleir. Kullanlan szckler mp
hem kalr ve pekl farkl anlamlara sahip olabilirse de,
hemen hemen btn kadnlarn inancn ve deneyimini
gsterirler: insan kendi benliini cinsellikle ina eder, bir
kadnn yaamna ynelttii ve onu baar ya da baar
szlk hakknda konuturan bak cinselliinin baars ya
da baarszlnn bilinci tarafndan ynetilir. Bu, ok
baarl mesleki yaamlara sahip kadnlar tarafndan bile
formlletirildiinden, ok etkileyici bir sonutur.
Bu sonu, evvelce sunduum ve iki olumlama, Ben
bir kadnm ve Ben kendimi inaya alyorum ev
resinde zedediklerimle birletirildiinde, kefimizin z
n oluturur.

1. Cinsiyet Ve Cinsellik
Benliin inas, esas vehelerinden biri cinsiyet ve
cinsel arzu olan bedenin bir deneyiminden hareketle, bir
cinselliin inasdr. Cinsiyet ve cinsellik arasndaki bu
kartlk, burada yrtlecek mantn ekirdeini olu
turur. Freuda gre kiid (gayr ahsi) olan cinsel arzu
libidoteki elerle ilikiler araclyla benlikle ilikiye,
en nemli olann arzunun varl deil, arzu araclyla
ileyen benlikle iliki ve bunun, teki ya da tekilerle ak
ilikisinin aracl kullanlarak benliin inasna dn
mesi olduunu aka syleyip her eyden nce benliini

arzu duyan varlk gibi alglama ve kendisini yle hisset

me peinde olan varlk olarak benliin bilincine dnr.
Cinselliin kadn asndan merkezi nemi, toplumsal ol
mayan tabanndan gelir, nk toplumsal yaamn farkl
alanlarnda kadn genellikle aa konumdadr. Cinsel
lie ar, bizatihi kurtarcdr. Cinselliin toplumsal in
as var olan eitsizlikleri ve ayrmclklar yeniden retir
se de, bireyin kiisel inas olabildiince toplumsal olma
yan cinsel eyleme dayanr. Bedenin benlikle iliki ve ben
liin inas mekn olarak nemi buradadr. Kadnlar be
denlerinden zevk almaya, onu makyajla, jimnastikle ve
estetik cerrahiyle dntrmeye bakarlar. Bu davranlar,
genellikle erkekler tarafndan batan karma manevrala
r olarak deerlendirilir; ama aslnda kadnlarn zellikle
batan karmak istedikleri kendileridir. Tartma grupla
rnda batan karma konusunu atmzda, iddede red
dedildi ve Birleik Devletlerde kadnlar arasnda kzgn
la yol aan cinsel tacizle zdeletirildi.
Bu ilk yantlar yetersizdir, nk kadn bedeninin ken
disi tarafndan, kendisi iin cinseUetirilmesiyle erkein tale
bine yant olarak yaplan arasndaki snn izmek ok zor
dur. Kadnlarn (cinsel nesne olarak kullanldklarn d
ndklerinden) fkesini eken reklamlarla, kendi cinsellemelerinin glendirilmesinin bir arac olduu iin onlar
(kadnlar) tarafndan benimsenenleri ayrt etmek daha da
zordur.

2. Toplumsal Cinsiyetin Yklmas

Bu gstergeler en azndan burada benimsenen yakla
mlarla toplumsal cinsiyet adna yrtlen birok

zmleme arasndaki fark gstermek asndan yeterlidir.

Bir tr dieriyle ya da bir trn erkeklerini diileriyle
kar karya getirir gibi kadnlar erkeklerle kar karya
getiren doalc hataya tepki gstermek yararlyd. Biyolo
jik varkk diiyle, toplum tarafndan ina edilen kadn
kar karya getirmek de yle oldu. Bu basit fikir, zel
likle toplumsallama ve eitim dzeylerinde, seilen giysi
ve oyuncaklarn, ebeveynlerle retmenlerin beklentile
rinin nasl da ocuklarn uymak zorunda kaldklar mo
deller ina ettiklerini gstererek, bir ok nemli akmaya yol amtr. Bu, Simon de Beauvoirn nl Kadn
doulmaz, olunur formln iine alacak anlamlardan
biridir. Bu yaklam en gzel dorulayan, DNAlannda
ya da yldzlarda bulunabilecek bir kadn doas fikrine
dayanan basmakalplar tayarak ya da yeniden icat ede
rek o kadar byk baarlar salayan kadn doas savu
nucularna kar srdrlen direnitir. Ama erkeklerin ve
kadnlarn DNAlan arasndaki farklarn aslnda ok kk
olmasnn ve zellikle de erkeklii aktaran Ynin daha krl
gan olmasnn, akld mevhumlara seve seve bavuran bu
sylemlerin saf d edilmesinde katks olmutur.
Toplumsal cinsiyet mevhumu, bu keyfi olduklar ka
dar tartmaya da gelmeyen sylemlerin ortasnda bir
bomba gibi patlad. Kadnlarn elindeki frsatlarn ve el
de ettikleri sonularn eitsizlii, ilk bakta bir insanlk
yarats ve kadn-erkek rollerini onlan eitsiz klarak ina
eden bir tahakkmn hizmetindeki bir ideoloji gibi g
zkt. Ama toplumsal cinsiyet mevhumunun Birleik
Devletlerdeki en radikal feministier tarafndan daha de
rinliine bir incelemesi bu anlay ykt ve gzlemledik

leri hakikati yanl yorumlayan almalar glgede brakt.

Toplumsal cinsiyet fikrinin gszl, kadn toplumsal
bir ina olarak tanmlamasna karn bu toplumsal cinsiye
tin toplumsal inasn neyin belirlediine aklk getirmemesindedir, nk tm insan davranlan ve hemen he
men tm toplumsal ilikiler toplumsal inalardr. Farklla
m ve ok kltrl bir toplumda, cinsiyetin tank olunan
toplumsal inalannn eitlilii karsnda, toplumsal cinsi
yet mevhumu ksa srede basit bir saptama rolne indir
genmek zorunda kalmtr. Szn ksas, toplumsal cinsi
yetin farkllaan toplumsal rollerin inas konusu olarak taO zaman feminist dnce daha radikal dnceler
tarafndan yenilenmitir. Bunlar mphem toplumsal cin
siyetin rollerinin toplumsal inas fikrinin yerine, ksmen
Michel Foucaultdan ilham alan ve toplumsal cinsiyette,
cinselliin hegemonyac bir modelinin, erkein egemen
liinde v modern ailenin zerinde ina edildii karcinsel ilikinin hizmetindeki erkek egemenliinin bir ekle
sokulmasn tehir eden Judith Butler ve baka feminist
radikal filozoflarn izinde, bizatihi toplumsal cinsiyetin
radikal bir eletirisini koydular. Toplumsal cinsiyet fikri
ne gndermede bulunan yazarlar kadnlarn kurtuluunu
dilerken, radikal feministler toplumsal cinsiyeti ailevi tr
de karcinsel ilikilerin tekelinin hizmetinde bir ina
olarak tantt. zellikle Monique Wittigde kendiliinden
arla srklenen bu eletiri, her trl kadn kimliini
ykma iradesine yeni bir g katt. Monique Wittig bi
yolojik olarak da olsa, kendisini kadn olarak tantmay
reddediyor ve kendisini lezbiyen olarak tanmlyordu, ya

ni egemen karcinsel modeli reddetmesiyle. Bylesi bir

arcl izlemek zordur, zaten yaltlm halde kalmtr.
Ama artk toplumsal cinsiyet mevhumunu kaplam olan
radikal bir eletirinin yalnzca sivri ucudur.
ki toplumsal cinsiyetin doal ve kltrel ikiliinin
yklmas, en radikal feminisderi, erkeklerle kadnlar ara
sndaki kresel ayrmn yokluunu olumlayan ve herke
sin cinselliini her oyuncunun koullara ve elerine gre
yaadklar eitli cinsellik paralannn btn olarak ta
sarlayan queer konumuna yaklatrd. Karcinsel ifte ege
men ideoloji tarafndan atfedilen nemi reddeden ve ter
sine gerek elerin doas gerekse de onlar arasnda kuru
lan iliki tarafndan tanmlanan cinsel davranlarn eit
liliini savunan queer anlay budur. Burada toplumsal
cinsiyetin cinsiyete dnne deil, cinsiyetin tanmnn
toplumsal cinsiyetin daha geni, erkek egemenliine gn
deren bir tanmnn iine girdiinin kefine tank olunur.
Bu dncenin baars o kadar byk olmutur ki, her
yerde cinsel davranlarn eitlilii yeniden kefedilir:
geyler, lezbiyenler, bisekseller, trans sekseller ve baka
biroklan da ecinsel kategorilerin iinde, lezbiyenlerdeki butchlar ve fem 'let gibi belirlenmesi zor snrlann
izilmesi gerektiini dnd. Baka dnemlerde daha
nemli bir yer igal eden travestilere ve zellikle de zer
lerine birok yaz yazlan drag queenlcrc yeniden nem
verildi. Uzun sredir Birleik Devletlerde transseksellere gsterilen ilgi, yalnzca cinsel kimliklerin gcnn
klasik zmlemesine bir dnle snrl deildir; ayn
zamanda (kadn ve erkek) ilgililerin eski ve yeni kimlik
leri arasndaki ilikilerin alglanmas zerine daha btn

leyici aratrmalara da neden olmutur.

Feminist sahneyi alt-st eden ve yanklar artmaya
devam eden tartmalara yol aan bu zmlemeleri
zedeyelim. Bu yanklar o kadar gldr ki, feminist
entelektelleri Birleik Devletlerde ve baka yerlerde en
grnr, ahlaki felsefe ve siyasal felsefe tarafndan olu
turulan alann btnnde de en etkili entelektel grup
larndan biri haline getirmitir. Bylece her trl doal
clk ve zclk, zellikle de toplumsal yaamn temelleri
olduu anlamyla kadn ve erkein ikilii bir kenara atl
m oldu. Toplumsal cinsiyetin bu eletirel yklmas, cin
siyete, zellikle de toplumsal normlarn inenmesine
daha dolaysz bir mevcudiyet salar.
Benim de benimsediim ve incelediim kadnlarn
davranlarn aklamaya alan yol o kadar farkl ki, ilk
bakta queer dncesine kar duruyor gibi gzkebilir.
Bu benim reddettiim bir yarg, nk queer grubu tara
fndan gerekletirilen zor alma olmasa, bir taraftan belli
bir kltrel grelilii devreye sokarken, dier yandan cinsiyet eylemi ortadan kaldran kadn davranlarnn top
lumsal bir tanmndan kanmam olanaksz olurdu.
Bununla birlikte, birbirlerini dlamasalar da, farkl
evrenlerde yer alan iki yaklamn arasndaki kartl da
hibir ey gizleyemez: anlald gibi, benim zmle
mem Ben bir kadnm olumlamas zerine kuruludur,
queer yaklam ise, dier bakalar gibi, kadn kimliini
krmaya veya yok etmeye eilimlidir. Kukusuz, birlikte
altm ve ncelikle kendilerini kadn olarak olumlayan kadnlar bir kadn psikolojisi fikrini savunmadlar ve
rnein moda gsterileri sz konusu olduunda o kadar

sk kadnslktan sz edilmesinden rahatsz oldular. Ama

kadnn zgn varolu iradesinden hareketle ve benliin
in-asyla tanmlanmas, urad hakszlklara ve iddete
indirgenmi kadn imgesinden, bazlarnn kimlikleri par
alamak amacyla seferber ettikleri abalarn olduu ka
dar uzaktr.
Klasik zmlemelerin ekseni cinsiyetin toplumsal
cinsiyete dntrlmesiyken ve bu kincinin zaferi, cin
siyetin biyolojik gerekliini tartma konusu etmeye ka
dar gidebilecekken, benim zmlemem cinsiyet-cinsellik ekseni etrafnda ina olur. Bu da anlamlarnn oklu
u altnda ezilen cinsiyet szcnn ak bir tanmn
gerektirir. En bata, cinsiyetin arzu ve libido, reme sis
temi ve nceki tekiyle iliki olan birincil varln ortaya
koymak gerekir. Dier yandan, ne sevgiyle ne de bir
(kadn ya da erkek) tekiyle olan ilikiyle ve zellikle de
benliin inas araclyla ina edilen dier cinsellik bi
imlerinin iletiim projesiyle ykl olmayan erotik dav
ranlar ayrt etmeye gtren bir olumlama. Eylem ola
rak toplumsal olmayan, dolaysyla da erkek toplumun
tahakkmnde olmayan bir ilke olarak cinsiyetten hare
kede cinsiyetli varoluun benliin tannmasna dn
m byle iler.

3.Toplumsal Cinsiyete Kar Cinsiyet

Toplumsal cinsiyet zmlemecileri iktidarn karcinsel ilikilerin lehine etkileri zerinde ne kadar srar eder
se, bizatihi cinsiyet de o kadar toplumsal cinsiyetin y
netimi altna sokuluyordu. yle ki Judith Butler, Bodies

tbat matter (Routledge, 1993) iinde, bedeni dzenleyici

normlar tarafndan yaratlm gibi sunar. naclk, kad
nn doa, erkein de kltr gibi grlmesinden kanl
mak isteniyorsa, kendisini vazgeilmez grr. Halbuki
ben, izlenmesi gerekenin tam aksi yn olduunu d
nyorum. Toplumsal cinsiyet fikri ne kadar erkek ege
menliine tabi olursa, yaanm deneyimin tamamn ak
lamas o kadar zor olur.
Bedenin toplumsal cinsiyetin iaretlerini tad tar
tlmaz. Birok aratrma, bedenin durular ve biyolojik
ilevlerin salt doal olmadn, ulusal ve toplumsal grup
lar aras farkllklar gsterdiini ortaya kartmtr. Ama
en bata tekiler iin beden sz konusudur ve bu da bi
reyin bedeniyle olan ilikilerinin yalnzca bir blmn
temsil eder. zne nce beden bilincinde, daha dorusu
cinsiyetli beden bilinci devreye girmeden bedene, bir
uzvun hareketine veya tm bedenin ssna yneltilen ba
kla ortaya kar. Bize gl bir ekilde etki eden imge
ler, armha gerilmi sann bedeninin, kuruna dizilmi
ya da aslm Nazizm-kart direniilerin ve spanyol 3
Mays kurbanlarnn imgeleridir. Benliin zgr ve so
rumlu, zne onuru adna lm kabul eden zne olarak
olumlanmasna egemen olan, bu imgelerdir. Bylesi bir
zne olma bilinci, bir toplumsal cinsiyete aidiyetten (hat
ta aidiyet bilincinden) ok daha derin deil midir?
Cinsiyetin kendisi de toplumsal cinsiyede karmaz,
ama tekiyle iliki ve benlikle iliki araclyla cinsiyetten
ina olan cinsellik diye adlandrdm eyle daha da az
karr. Cinsel arzu dolaysz bir ilikidir, grece daha az
toplumsal olarak, daha ok bir bireyle gereksinim olarak

hissedilen itkiler arasnda, Nancy Chodorovun sz ettii

feelingsin ierii tarafndan belirlenir. Kendi bana kiid olan libido, ok daha karmak bir ekilde teki ar
zusu olmadan bile nce, bireysel arzu olur. Bu ncelik
de erkek/kadn ikiliinin tm dier kategorilerin zerin
de yer ald anlamna gelmez; hatta tersinin sylenmesi
daha doru olur. Toplumsal cinsiyetin inas ne kadar
karcinsel modelin tahakkmndeyse, cinsiyetin rollere
gre tanmlanamayacak olmas da o kadar geerlidir. Top
lumsal erkek/kadn kartl genel olarak ne kadar ber
raksa, cinsel arzu da o kadar ein doasna gre grece
birincildir. Karcinsel erkek ya da kadn iin, ecinsel er
kek ya da kadn iin, transseksel (erkek ya da kadn)
iin farkl bir cinsiyet yoktur; ierii cinsiyetten ok top
lumsal cinsiyetten kaynaklanan kategoriler arasnda, ber
rak bir snr yoktur.
stelik, ecinsellerle karcinseller arasndaki, srekli
bir biimde alt izilen kartlk, toplumsal olarak ina
edilmi imgelere dayanan toplumsal cinsiyetten ok da
ha kstldr. Benim tanmladm ekliyle cinselliin, ben
liiyle iliki kadar tekiyle iliki tarafndan da gl bir
ekilde etkilendii lde, ei hakknda da belli bir cin
siyet kaytszl grlebilir.
Bu cinsiyet, toplumsal cinsiyet ve cinsellik ayrlnn
bir sonucu da, ne toplumsal ina, ne tekiyle iliki ne de
benliiyle iliki iermeyen salt cinsel davranlarn illaki
de var olmasdr. Pornografik olarak adlandrabilecei
miz bu davranlar, cinselliin inasnn sfr dzeyini tem
sil eder. Bu yzden de reddedilir ve mahkm edilirler.
Ama cinselliin inasnn birinci dzeyini temsil ettikle-

tindendir ki, yok edilemezler ve hatta, cinsellik toplum

sal normlardan kurtulduu lde, giderek daha geni
bir yaylmlar olur. Bu da, btn yorumlamalardan ve
sevgi ilikilerine btn antrmalardan ayr cinsel eylem
ler karsnda, biroklarnda belirsiz ya da elikili tep
kilere neden olur; ama ayn zamanda, bunun yaylmn
yasaklamann tehlikeli olacan pekl hissediyoruz, n
k bilinli bir ekilde sert bu temel olmadan, cinsel
liklerin tm her zaman tehditkr bir bask tarafndan
krlganlatrlabilir, hatta silinebilir. Ama bu yalnzca y
zeysel bir tepkidir, nk kltrmzde, cinsiyet Tan
rya ve eytana normlarn ve emirlerin olduundan daha
yakndr. Bu yzden, cinsel davranlarn dzenleyici norm
larnn hem berisinde hem de tesinde, birbirine kar
m bir halde, arzunun gcn ve bizatihi insan varl ze
rine sorgulamay grrz. Hem biri hem de dieri, eer er
keklerde ve kadnlarda, eitli toplumsal ortamlarda ve
farkl dnemlerde farkl biimler alyorlarsa, toplumsal ya
amn, iktidara libido ve zne adna direnen toplumsal ol
mayan temelinde her zaman mevcut deil midirler?
Cinsellik, dinlediimiz kadnlar tarafndan da gl
bir ekilde olumland gibi benliin yaratlmasnn esas
gc olana kadar safhalar halinde biimleniyorsa, btn
kltrlerde bireyleri kendi kendilerinin karsna dikmek
iin ve dolaysyla da onlar zne olarak hareket etmeye
yneltmek iin toplumsal rollerinden kopartan derin de
neyimler devreye girer.
Burada maksat, karcinsel ilikilerin hegemonyasnn
hizmetindeki dzenleyici ideallerin tahakkm altndaki
bireyler ve gruplarn sahip olduu zerklik snrlar ve

eylem yeteneini tartmak deildir. Maksat, yaldzl

sosyoloji kadar keyfi olan bir kara sosyolojinin snrla
rn iaretlemektir. Toplumsal ereveler ilevlerimizi
denetleyerek, bizi egemen sisteme tabi klan (Michel
Foucaultnun zneletirmeye {subjectivation} verdii
anlamlardan biri) ve bize bilgi ve eylem biimleri dayata
rak olduundan daha ok belirlemezler. Belgelerimizin
hi birinin yakasn brakmayan, kadnn daha az sos
yal olduu, erkeklere gre toplumsal roller tarafndan
daha az tanmland fikri, kendisini byle dayatr.
Kadnlar tam tersine normlarn aktarmnn ve yerle
ik dzenin tekrarnn failleri olarak o kadar sk takdim
edildi ki, perspektifin ykldn iaret etmek ve toplum
sal roller tarafndan gl bir ekilde belirlenen erkee
kar, hem kana ve yaama daha yakn hem de toplumsal
yaamda kendisinin tesinden gelene daha duyarl olan
kadnlan kartmak nemlidir. Simone de Beauvoir da
cinsiyetin toplumsal cinsiyetten aynlmas iin srar et
miti. Cinsiyetin tm zerkliini kaldrmak ve tm dav
ranlarn zerine egemen toplumsal ve kltrel modeli
yayma giriimleri baansz olmu ve bu baarszlk da tam
bir egemenlie dolaysyla da harekete geme olanakszl
na tm gnderme biimlerinin tkeniinin iinde yer al
mtr. Bu nedenle, lm kutlanmak istenen zne temas,
bireyin yaam, arzulan, lm ve benliinde egemen top
lumsal normlarla olan bir kaymayla olan karlamasndan
yeni bir yaam elde etmitir. Bu da, neden o kadar dolaysz
ve dzenli bir biimde dinlediimiz kadnlarn kendi-kendilerinin retimini cinselliklerinin baansyla bu kadar g
l bir ekilde baladklarn daha iyi aklar.

Demek ki, cinsellik bir biyolojik veri deildir, erkek

iktidar tarafndan dayatlan bir toplumsal ina hi deil
dir. Cinsellik toplumsal olmayan bir veriyi kendisi de
toplumsal olmayanyaratc bir zgrln olumlama
sna dntrdne gre, cinsel arzularn benliin ina
sna dnmesidir. Cinsellik, insan deneyiminin zerine
yanssnlar ve evresi tarafndan belirleneceine, kendisi
zerine etki eden oyuncunun yaratlmasna katkda bu
lunsunlar diye cinsel itkileri yeniden dzenler. Israr ede
ceim: zne, ne bencillik ne de tek bana alnan zevk
deil, benliin arzu varl ve tekinin kendi zgrl
nn yarats gibi tannmas olarak olumlanmas olan ben
lie kesin dn olarak ina edilmedii iin, bu tema her
zaman muazzam bir yaratc role sahip olmutur.
Kltrmz zerine sylemlere egemen olan cinsel
lik imgeleri, arzunun bastrlmasyla, nihailii kendi g
lendiricisi olan toplumsal yaamn kstlamalan arasnda
ki bir kartln bilincini glendirmitir. Bu iki kart
kuvvet arasnda, biri neredeyse srekli bir ekilde teki
ne egemen olur ve byk bir ksmn bilinaltnn dier
eleriyle kart iine atma hapishanesine kapatr. z
gr bir bireysel znenin kendisini ina edebilecei me
kn kstldr ya da hi yoktur. Toplumsal dzenin etkisi
o kadar gldr ki, arzularn ve yaamsal glerin aka
bilmesi iin duvarlarnda bir gedik almas gerekir. Ka
dnlar iin serbest mekn daha da ksddr, nk onla
rn libidosu toplumsal reme ilevine dntrlme ei
limindedir. Kamusal yaamda hkm sren toplum d
zeni, kadnlarn zel yaamlarnda hkm srmesini sa
ladklar dzen tarafndan tamamlanr ve glendirilir:

reme iini yerine getiren kadnlar, babalk adna iktida

rn kabul ettikleri erkee gvenlik de salarken, zellikle
de ocuklarn eiticisidir. Yuvaya egemen olan kadn ve
erkek egemen dzen gibi imgeler dzenli bir biimde zel
yaamla kamusal yaamn ayrlmasn destekleyecektir.
Sylenen szleri hemen yorumlamaya kalkmadan,
ama grnmez hale gelenle, kendi zerine odaklanm
bir benle, cinsiyetin ksmen tekiyle bir iliki kefederek,
ksmen de d nesnelerle tm zdeletirmelere kar m
cadele ederek, yani narsisizmden kaynaklanr gibi gr
nen ama aslnda suyun aynasnn bize yanstt grntde
benliin aranmasndan ok benlie dn olan bir eyi ge
litirerek, cinsellik haline dnmesi araclyla benliin in
asyla kar karya kalmaya da hazr olarak, kadnlan din
lemekle edindiimiz deneyime geri dnmek gerekir.
Her gn, eer kulaklarmz ve gzlerimiz dikkatli olur
sa duyduumuz ya da grdmz, en gl bir ekilde
oluturulan sylemlerin bize ilan ettiklerinden o kadar
farkldr ki, varsaymlarmz formlletirmekte zorluk
ekeriz. ncelenen alan genellikle, tikel oyunculann de
netimlerinden ayn lde uzak glerin, bir yanda ya
sayla, dier yanda itkilerin, bir yanda sper egoyla dier
yanda idin arasndaki atmann egemenliindeymi gibi
gsterilir. Bu da egoya, daha dorusu bene belirsiz bir
yer brakr, o kadar belirsiz ki, znenin kendine zg bir
varlnn olmadn, itkilerle dzen arasndaki kopu
izgisinden baka bir ey olmadn dnme eilimi do
ar. Bu yorumun ok tesinde, incelenen alann btn
iinde bir benin, onu gszle ve yanl bilince indir
mek iin dzenler kururmu gibi duran glerden hare

ketle kendini ina eden kiisel bir znenin ortaya kt

ve kendisini olumladn gryoruz. Ama genellikle ba
ka bir gzergh seme eiliminde oluruz: cinsel arzu da
ha az bastrlr; sklkla kiisel yaam ve kamusal alan
kaplar. Buna paralel olarak, dzen, otorite savunucusu
baba yasas imgeleri dalr, zellikle de kreselleme ola
rak da adlandrlan an kapitalizmin zaferi toplumsal
dzenin kendi eylemini ykt ve tm otorite biimleri
nin yerine piyasa ve kar koyduu iin. Normsuz, oto
ritesiz, zgrlemi libidoyla i gerginlikleri yattrma
gereksinimi arasna bir snr koymaktan aciz bir toplu
mun olumakta olduuna tank oluyoruz. Bylece, gele
neksel anlaylara en uzak noktada dururuz, ama grmek
istediimizden, yani cinsel gereksinimi cinsellie ve ken
dini dnyann fethinin yerine koyabilecek benliin ina
sna dntren hareketten de ayn lde uzak kalrz.
te o zaman herkesin bireysel yaamnda, cinsiyeti cin
sellie ve otorite saygsn da kendi kendini zne olarak
yani herkesin kendi zerinde tad deer yarglan kayna
olarak ina etme iradesine dntren bir zne oluur.
Benliin arzu varl olarak ve bilin varl olarak ya
ratlmas, tam da toplumsal dzenin yklmasn ve itkile
rin kurtuluunu andmz srada, neden kadnlarda, er
keklerde olduundan hem daha iyi hem de daha gnll
bir ekilde iler? Bunun nedeni ncelikle belki de en
batakadnda hem yaamn hem de yaamn remesi
nin mevcut olmas, bunlarn her birinin kadnn bedeni
ni, erkein bedenini olduundan daha fazla etkilemesi ve
en yksek glerine hamilelik srasnda erimeleridir. Sor
guladmz kadnlar, (doumdan ve annelikten ok) ha

milelii kadn olarak yaamlarnn en gl deneyimi ola

rak gsterdiler. ki deneyim birbirini tamamlar: bedenle
rinin dnemsel tezahrlerinde kendisini hissettiren biyo
lojik varolu ve bu birincil anneyle kaynama halinde do
an (kz ya da erkek) ocuklarn, anneyle olan ilikisi. O
zaman, birok kadnn kendisini anne olarak hissetme
dii veya anne olmak istemedii, ya da bazlarnn, d
nemsel olarak adet grmelerini psikolojik etkileri olabil
diince azaltlmas gereken bir hastalk olarak grd
itiraz ortaya kar. Ama, yelerinin hepsinde benzer tep
kilerin, duygularn, fikirlerin domasna hangi kategori
neden olabilir ki? Buna karlk, bu iki deneyime ve re
mede sahip olduklar ileve gerekten de kaytsz kalan
ok da kadn bulamazsnz. Buna karlk, g kaybeden,
kadnlarn kendi toplumsal rollerine olan bilinleridir.
Bugn, Vichy ynetimi srasnda uygulanan formllerin
kullanlabileceini dnmek zordur. Kadnlar, en azn
dan erkekler kadar kendilerine, en iyi durumda da kendi
kendilerinin retilmesine odaklanmtr ve topluma kar
sahip olduklar varsaylan grevler adna kiisel yaamla
rn ilgilendiren kararlar almay reddederler.
Bizi en merkezi zmlemelerimize bizi gtrecek
yol bylece izilmi olur. Kadnlar, toplumun onlara yk
ledii rollerden, erkeklere gre daha fazla uzaklamtr;
bylece srekli bir ekilde toplumsal normlara direnen
lerle kar karya yaarlar ve daha ok antropoloji olarak
adlandrlabilecek temel bir deneyimden ortaya karlar.
Kadnlar, erkeklerden daha ok, yaam ve lm kuvvet
leriyle birlikte, cinselliin hep tamamlanmam inas kar
snda ve dourduklar ocuklarn imgesiyle har-neir

olarak yaarlar. Bylesi formller, kadnlarn toplumdaki

rolleriyle, zellikle de kimi zaman yksek mesleki nitelikle
re sahip, kimi zaman da yorucu ve monoton olan ileriyle
zdeleen erkeklere gre aa olduu fikrini alt-st eder.
Ama zmlememizin gerekletirdii en nemli alt
st olu, cinsiyet bir hapsolma iken, cinselliin benliin
inasnn ana ortam haline gelmesidir. Kadnn bedeni
ilevlerini, dolaysyla da grevlerini tanmlyordu; artk
kurtuluun bir arac ve dili haline gelir, cinselliin cinsi
yetten hareketle inas da bedensel, ruhsal, cinsel, estetik
ve ahlaki deneyimin tm safhalarnn btnlemesiyle i
ler. Bu dnmler kimileri tarafndan, halk arasnda ev
velce zengin ve eitimli, toplum yaamnn merkezinde
yer alanlarla snrl baz davranlarn genellemesi olarak
yorumland. Sk sk ne srlen sekinci bir toplumdan
kide toplumuna geii onadndan hibir yenilik ier
meyenbu mantk, inandrc olamaz. ncelikle, halk
kesimlerinde, ii ya da yevmiyeci kadnlar zenginlikleri
onlara daha fazla zgrlk salayacakm gibi duranlar
dan daha fazla zgrlk kullandklar ve zellikle de fa
hieliin her yerde, kadnlarn (daha ender olarak da er
keklerin) bedenlerinin para karl kiralanmasna da
yanmas gibi, kadnlarn aal ve boyun emelerinin
iarederi toplumun st kesimlerinde alt kesimlerinde ol
duu kadar grld iin. Kadnlarn genel bir kurtu
luundan sz edilemez. Var olan gerekler, bylesi olum
lamalara direnmemize neden olur. Yeni olan, kadnn,
kendi kendisinin, tm kaynaklarnn, zellikle de kendisi
ne bir cinsellik seme ve gelitirmekte kullandklarnn
seferber edilmesi araclyla inas yoluyla kendi kendi

siyle olan bir ilikisinin glendirilmesi ve yaygnlamas

dr. Kadnlarn kendi kendilerine olan gvenleri, kiisel
yaamlarnda cinsellie verdikleri nemden ayrlamaz.
Cinselliin oynad bu rol, olas ifade biimlerinin
eitliliini akla getirir. Ama gene de cinsel uygulamala
rn kesin bir betimlemesinin sunulabilmesi gerekir ki, so
ruturmalar kadnlarn (ve erkeklerin) kendi davranlar
na verdikleri anlam nadiren aydnlattndan, bu zordur.
Lezbiyenler zerine tanklklar da, geyler zerine olan
dan daha azdr. Bu da bizi, kadnlarn erkeklere gre en
eski davran modellerinin egemenlii altnda daha fazla
kaldn ve bu dorultuda, lezbiyen ifderin daha istik
rarl ve tekeli olmalarna karn, geylerin byk bir b
lmnn daha ok ee sahip olduunu dnmeye ite
bilir. Doru ya da yanl, bu olumlamalar kadnlarn ve
erkeklerin geleneksel betimlenmelerinin nasl bir gle
desteklendiine tanklk eder, ama burada sunulan ve bi
zim gzlemlerimizden kaynaklanan varsaym zedele
mez: yle ki, erkeklere gre, kadnlar benliin inasnn
arac olarak cinsellie daha fazla nem verirler ve ter
sine, erkeklere gre kadnlar toplumsal rolleriyle daha az
zdeletirilirler.

4. Geyler ve Lezbiyenler
Toplumsal cinsiyederin dnmnde ve dolaysyla
da kadnlarn durumunda ecinsellerin nemi, en bata
kadn ve dolaysyla da erkek yaamnn vehelerinin (cin
siyet, ak, ift, aile) birliine kar saldnlanndan kaynak
lanr. Burada artk, ecinsel deneyimlerin aynntlanna ve

eitliliine olduu kadar, karcinsel deneyimlerinkilere

ve bunlarn eit ya da stn eitliliine girmemize gerek
yoktur. nemli olan, ecinsellerin taknd zgn rol
dr: en bata, drag queen1lerle zirvesine ulaan tm travestilik biimlerinin gl bir biimde etkisinde kalan, rol
lerin inenmesi ve alt-st edilmesi rol. Bu davranlar,
doa kart yani evliliin esas ilevi olan remenin n
celiine kar tavrlar ve akn ancak bir ailenin yaratl
masyla sonulanabilecek bir ilikinin balangc olarak
dorulanabilecei fikrine dayanarak, Katolik Kilisesi ta
rafndan zellikle iddetli bir biimde mahkm edildi.
Ama, giysilerden tbbi reetelere her eyin yapay olduu
bir toplumda, bu doaya kar hareket etme sulamas
gcnden ok ey yitirdi. Cinsel adederin ve uygulama
larn eitlilii de ecinsellerin yaklmlklann azaltt. Ama
bunlarn zerk hareketi nceleri az ya da ok Mark
sizmden kaynaklanan devrimci retilerin iinde kslp
kald. Elleri sonradan derinden deitiren, bat lkelerini
vuran haliyle AIDS salgn oldu. Televizyon izleyicileri
hasta erkekleri, oullarn tehdit eden lm tehlikesinden
eken anneleri, ama ayn zamanda da dayanma tavr
larn grme olanana sahip oldu. Bu lkelerde AIDS
sistemli bir ekilde ldren bir hastalk olmaktan kp,
kronik, ciddi, tedavisinin karlanmas zor bir hastala
dnnce, ecinsellerin grnts deiti: onlar artk
doa kart olarak sulanmaz oldu, bir yandan aclar
paylalrken, dier yandan da nleyici nlemler almalar
{safe sex) ynnde baskya baland.
Bu dramatik anlardan balayarak, ecinseller trele
rin dnmnde tannan oyuncular oldu. zellikle de

geyler cinsel davranlara bir eitlilik imgesi katt. Ama

bu, en ar ya da tahrik edici gruplarda ve San Francisconun gey mahalleleri, New Yorkta East Village ve Pa
riste Maraisde grlen uygulamalarca ksmen yalanlan
d. Lezbiyenlerin grnebilirlii hep daha zayf oldu,
ama i farkllatrmalar da ayn tarzda artar. Bir yandan
btnlemi bir cemaat imgesine uyarken, queer eletiriyi
sahiplenmek elikili olmaz m? Gerekte, toplumsal cin
siyete bal tm kategoriler zayflyor ve paralanma ya
da yok olma eilimi gsteriyor.
Gene de, bu kategorilerin hangi davran dzeyinde
tanmlandklarn belirlemek gerekir mi? Ecinseller sz
konusu olduunda, nemli olan onlar bir toplumsal cin
siyet olarak dnmemek, onlar baz karakter zellik
leri ya da baz meslekler gibi baz cinsellik biimleriyle
zdeletirmemektir. Onlar hakknda sahip olunan im
geler, hemen hemen hep ret ya da en azndan marjinallik
ve aalk simgeleriyle ykldr. Hep bu basmakalplann ve nyarglarn zayflamasndan sz edilir ve her yer
de ecinseller hakknda sempati ve sayg ifadeleri duyu
lur; tekinin, ne kadar uzakta olursa ve zellikle de genel
bir kategoriye ait olduunda o kadar iyi kabul edildii,
ama insann kendisinin teki ile olan ilikide, zellikle de
aile balar erevesinde iin iinde olduunda direncin
artt olgusunun burada yinelenmeyeceinden emin ol
mak istenir. En azndan ecinselliin toplumdaki imgesi
nin, karcinsellerin imgesi gibi zayflamaya ve paralan
maya aday olduu sylenebilir mi? Hatta giderek ecin
sellerle karcinseller arasndaki duvarlarn alaldna ta
nk olacak kadar?

Tersine, cinsiyet kategorileri arasndaki farkllklarn

zayflama eiliminde olduunu gsteren hibir belirti yok.
Giderek artan sayda birey iftcinsel tavrlara sahip olsa
ya da queeftetm nerdii, daha ak bir cinsel yaam mo
deline yant verseler de, toplumsal cinsiyetlerin zayfla
dn ve cinsiyetlerin gl bir kimlie sahip olmay sr
drdn olumlamakta hi bir eliki yoktur.
Ne olursa olsun, geylerle lezbiyenlerin zgl davra
nlar olduunu dnmek iin hibir neden yoktur.
Gey ya da lezbiyen, ecinsellere kar sahip olunan n
yarg biimleri iinde yklmas en zor olan, sanki ecin
sellik kimsenin karcinsellere yaktrmaya eilimli olma
d eksiksiz bir kiilik ve eylem trn tanmlarm gibi
kresel imgelerin yaratlmasdr. Aslnda, ecinsellerin im
gesi toplumsal arlkldr ve bu da cinselliin anlamn
daki deimedeki rollerini zayflatr.
Paralellii gl bir ekilde tartma konusu edilen iki
kategori olan geylerle lezbiyenler arasndaki fark, bir erkek
seen bir erkein ayn zamanda, istese de istemese de, bir
iktidar konumuna sahip olan ya da olmu olan birini se
mesidir. Okullarla, askeri birimlerle ya da spor takmlanyla
zdeletirilen ecinsel imgelerin de anmsatt gibi, bu z
gllk geylere kendi kendileri hakknda gl bir olumlama
(gay pride) salar. Kadnlara gelince, Adrienne Rich bir continuum lesbierftn sz eder, yani cinsel iliki olmadan yaa
nan sevgi ya da arkadalk ilikisiyle bizatihi cinsel ilikiler
arasnda net snrlarn yokluundan. Lo Bersani tarafn
dan Homos (1995) iinde kullanlan aynlk (homoness)*
Leo Bersani tarafndan gelitirilen, ilikilerin kartlk antran bir hiyerari iinde deil,
tam bir eitlik halinde olumasn aklayan terim, (.n.)

mevhumunu kadnlara uygulamak, erkeklere uygulamaktan

daha kolaydr. Lezbiyenlerde tahakkmc ya da kibir
olumlayan bir irade yoktur, ama onlar da bir yandan bu
aynya yaknlk duyma hissine sahip olurken, dier yan
dan da ayny aramaya indirgenemeyecek bir ecinsel ar
zu duyarlar. Bu nedenle lezbiyenler bu ad da reddeder
ve kadn olarak tannan kadnlar diye adlandrlmay ye
lerler. Nihayet, daha geni bir dzlemde, ecinsellik (ve
dolaysyla da karcinsellik) zerine sylemler iki trden
tanmn kanmndan kurtulamamtr: bir yandan ecin
sellerin bir cinsellik tr tarafndan tanmlanan bir kate
gori olarak olumlanmas, dier yandan da, nc cinsi
yetten ve benzerlerinden sz edilmesine neden olan, er
kek ve kadn cinsellii arasnda bir snrn yokluu fikri.
Tannma ve haklar mcadelesi daha ok ayrlk bir an
laya dayanrken, bu toplumsal aama bir kez alma
ya grsn, toplumsal cinsiyetler arasnda snrlarn yok
luundan daha ok sz edilmeye balanr ki, bu da queer
eletirinin erkek ve kadn kategorilerini reddeden an
biimlerine kadar varabilir. Bu srekli karmaklk, hatta
kanklk Eve K. Sedgwick tarafndan Epistemology o f the
Closet (University of California Pres, 1990) iinde dikka
te deer bir biimde zmlenmitir. stn olarak d
nlen kategori olarak erkekler, btnletirici bir yakla
m ne karmaya, yani kadnlarda ve erkeklerdeki e
cinsel eilimlerin tanmn olabildiince geniletmeye
eilim gsterirken, kadnlarn daha savunmac bir tavra
sahip olacaklan ve kendilerini bir aznlk ya da tekiler
den farkl bir grup gibi tanmlayacaklan dnlemez mi?
Bu da ecinsel kadnlar kendi iine kapanrken, geylerin

daha byk bir grnebilirlik peinde olmalarm ve ken

di kategorilerini daha geni tanmlamalarn aklayabilir.
Ama bu varsaymlar, Eve K. Sedgwickin merkezi fikri,
yani ecinsellerin tanmlanmalarnda grnd kadanyla
almas olanaksz bir tutarszlk olduu fikrinin yannda,
yalnzca ikincil bir neme sahiptir. Bu da, ecinsellerin
kendileri hakkndaki dnceleri etkinletike, kadnlarn
kltrel dnmlerindeki ve tarihsel anlamlarndaki yer
lerinin artmasn aklar, ki bu da, ecinsellik, zellikle de
kadn ecinsellii temasnn topladmz tanklklarn ve
kendi zmlemelerimizin iinde grece az yer almasn
aklar. Ama bu da kurtulularnn neminin nemsizletirilmesine neden olmamaldr.

5. kideerlilik
Kadnlarn davranlarna zellikle iyi oturan ve kul
lanm tplumsal yaamn bir ok alanna yaylm olan
ikideerlilik kavramn burada iin iine sokmak gerekir,
kideerlilik, iki kart konum arasnda bir tercihin red
dedildii, bu kart konumlarn her ikisini de korumann
ve birletirmenin kanlmaz gzkt ve bylece ey
lemde bulunanlar, bunlardan hi birini tam anlamyla
benimseyemedikleri iin, tm davranlarndan honut
suz olmaya iten durumlarda sz konusudur. Ayn za
manda, eksik tercihlerin bileiminin olas zmlerin en
iyisi olduunun, buna karlk her durumun bir tek yan
na tam katlmn ok olumsuz sonular dourabilece
inin ve ikideerli davranlarn tercihiyle saf d brak
labilecek ya da snrlandrlabilecek krizlere neden olabi

leceinin de bilincinde olmak gerekir. Sorgucularn ya

amlarnda ncelii mesleki etkinlie mi, kiisel etkinlie
mi vermeyi arzuladklarn sorduklan gen talyan ka
dnlarnn durumu, klasik rnek haline gelmitir, onlar
da nce anlamadklar iddiasyla sorunun yinelenmesini
istemi, sonra da ikisi arasnda bir tercih yapmak isteme
diklerini, her etkinlik alannda ksmi bir katlmn dier
alanlardaki baarlarn kstekleyeceini bildikleri halde
(alan kadn bilir ki, zel yaamndaki nemli bir olay
iine ara vermesini gerektirdiinde meslek yaam tehli
keye girecektir; ayn ekilde, alan anneler ocuklaryla
yeteri kadar ilgilenemeyecekleri endiesini tar), onlar
birletirmek istediklerini ifade etmilerdi. Ama hepsi de
iki yaam birletirmenin gerekli olduuna karar vermiti.
Uyumaz olarak deerlendirilen iki davran arasn
daki radikal tercih karsnda ikideerli davranlarn ne
minin giderek artmas, o kadar derin bir kltrel dn
me iaret eder ki, iinde bulunduumuz dnemin ka
dn davranlarnn zmlemesinin merkezine yerleti
rilmesi gerekir. Y a... ya da ... tarznda bir kartlkla
tanmlanan davranlar, toplumun veya tarihin belli bir
betimlemesince ynlendiriliyordu, halbuki merkezi ko
numu sisteme deil, bylece toplumsal bir katlm bii
mini kiisel bir zerklik biimiyle birletirmek zorunda
olan ve birletirebilen oyuncuya veren ikideerlilik tema
s, her trl tarih yasasn veya her trl ilevselci top
lumsal dzen anlayn bir kenara atar. Her birey bir
durumu o durumun anlamna gre deil, kendisine
gre deerlendirdii andan balayarak, bu durum ona
ikili, ayn anda hem iyi hem kt, hem gelecee hem de

gemie dnk olarak grnr. te bugn bizim ba

mza gelen tam da budur. Gelime hem yaama, ama hem
de lme hizmet eder. Demek ki, ikideerlilik iki kart
konum arasndaki bir tereddte, hatta ikircikli bir durum
iin aklc bir zme tanklk etmez. A. M. Calabro gibi,
Simonetta Tabboni de, bu kavramn Simmel, Elias, Met
ron ve yakn zamanda Baumanndaki uzun gemiini ele
alarak, byle tanmlanrsa olumlu ya da olumsuz yargla
rn tamamen bir yanda ya da dierinde yer almasnn ok
ender olduu hemen hemen tm tarihsel durumlara uy
gulanabilecek olan bu mevhumun bu ok zayf, ok
mulak kabuln bir kenara atmlardr. kideerli yarg
nn asl, tersine, kart ama ayn zamanda hem olumlu
hem de olumsuz unsurlar ieren konumlar arasnda bir
taraf tutmaktr. kideerlilik durumunda semek zorun
dayz ve bunu yalnzca tarihin anlamnn olmadn
kabul ederek ve durumlar artk deerlendirilen duruma
ait olmayan, her zaman iin o ya da bu biimde oyun
cuya deerlendirme ilkesi olarak bavuruda bulunan bir
d deerlendirme ilkesine gnderme yapan kstaslara g
re deerlendirmede bulunarak yapabiliriz. Dinsel dn
celer ite bu anlamda ikideerlidir, nk gereklikte hem
semavi, kutsal ve rhsal olann izini, hem de bu izi gizle
yen ve bizi onun gsterdii ynde hareket etmekten al
koyan dn, ktnn ya da zayfln izini bulurlar.
u modern dnyada, en yksek ikideerlilie sahip
mevhum liberalizmdir. Yalnzca ayn anda sorumlu oyun
cularn zlemlerini olduu kadar ekonominin denetlen
mesinin ortadan kalkmasn da karakterize ettii iin de
il, toplumsal balarn ve gvencelerin ayn anda hem

kurtarcs, hem de ykcs olduu iin. Sklkla liberal

olarak tanmlanan davranlarmz, bu szcn iki anla
m arasnda bir tercihte bulunamayacaklarn, olas en iyi
tercihin bu iki anlamn birbirinden ayrlamaz olduunu
kabul etmek olduunu, yani bu tercihin tam bir tatmin
salayamayacan, ama bu tercihi reddetmenin felkete
neden olacam bilir. Burada F. W. Taylorn bunun tam
tersine, sanayi retiminde bir one best w a j in, bir tek iyi
alma yolunun olduu iddiasn anmsatmamak mm
kn mdr? Bu konumu benimsemiti, nk yalnzca
endstriyel aklclk terimleriyle dnyordu ve emeki
leri yalnzca uzmanlar tarafndan alnan aklc kararlan
uygulamas gereken edilgen aralar olarak gryordu.
Liberalizm hakknda sylenmi olanlar, sosyalizm iin
de, Jean-Franois Lyotardn hakl olarak klasiklemi
szleriyle sonunu ilan ettii byk anlatlarn btn
iin de geerlidir. Bunlarn en gl olan, devriminkidir.
Bugn, birok lke, 17. ve 18. yy.lann byk rneklerin
den, otoriter rejimlere son veren 20. yy.nkilere kadar,
kurtarc devrimlerini kutluyor. Ama ayn zamanda, devrimlerden sz edip de aklmza Terr, gulag ve in top
lama kamplarn getirmememiz mmkn deil. Byk
anlatlar silindi; tarihin felsefeleri yalnzca kuku ve aa
lama hisleri uyandryor ve tarihi kendisine gre deil,
insan haklarnn hedef olduu sayg ya da aalamaya
gre deerlendirmeyi (kukusuz zorlukla) reniyoruz.
kideerlilik fikrini benlik kaygs ve teki kaygs gibi
karlkl baml kart gereklilikleri, ya da eitliliin ka
bulyle btnleme iradesini gsterecek ekilde genile
tebileceimiz dorudur. Ama bu durumda bizi tarihin

felsefelerinden syrma ve evrimin anlamna aldatc bir

bavurunun yerine de bizatihi oyuncunun ve toplumsal
deimelerin ortasnda kimliini ina etme yeteneini
bavuruyu koyma gcn de elinden alm oluruz.
Perspektifte nasl da bir genel alt-st olu! Dnyaya
odaklanmken, birden bire kendimize odaklandk. Ama,
bu byk deiiklikten, konu kadnlarken neden sz edi
yoruz diye sorulabilir. Bu byk deiiklikte, erkekler
den fazla ne yapyorlar ki? Bu zor soruya ncelikle so
ruturmamzn esas bulgusunun, kadnlarn kendi zerle
rine bilinlerinin gc olduu yantn vermek gerekir.
Bu kadnlar gemiin karsna bugn, kle kadnlarn
dneminin karsna zgrlemi kadnlarn dnemini
koymadlar. Buna ok ardm, nk yaammn byk
bir ksmn tarihe inanan bir toplumda geirdiim iin,
ben de kendiliimden bu terimlerle konuuyordum. Ka
dnlarn durumlarn bir evrimin belli bir aamasnn var
saylan anlamna gre deil, kendilerini bu durum iinde
ina edebilme yeteneklerine gre deerlendirdiklerini ka
bul etmeliydim. Dinlediimiz kadnlar ne ilerlemeden ne
de gerilemeden sz etmiyordu. Halbuki erkekler, dolay
syla da tekeline sahip olduklar kamusal sylemler, s
rekli bir gelimenin karsndaki tehditlerden kayglandkla
rnda bile, hemen hemen hep bu terimlerle konuur.
Bu gzlem o kadar garip duracaktr ki, okuyucu ku
kusuz bunu kabul etmekte zorluk ekecektir. Belki de
dinlememizin ya da yorumlamamzn niteliinden ku
kuya decektir. Kadnlarn, durumlarnn evrimi zerine
tarihsel bir yargda bulunacaklarna inanmak iin benim
herkesten fazla nedene sahip olduum iin, bunu anla

mam kolay olurdu. Onlara evrimci trde bir zmleme

sunmak iin ben ahsen srar ettim, nk feminist ve
post-feminist syleme en iyi uyduunu dndm ak
lama buydu. Ama bu srpriz, bu beklenmedik yalanla
ma, bizi gzlemlerimizin en nemli sonucuna ulatrr,
yani bir kadnn cinsellik yoluyla kendisini ina edip de
erlendirmesine; nk cinsellik, arzunun amac haline
gelen kendi kendisinin kurucusu zneye dnmesi, bi
reyin iindedir, halbuki kurtulu, gelime ya da sadece iler
leme fikirleri, durumun hatta tarihin anlam fikrini ortaya
atar. Cinsellii deneyimin merkezine yerletirmek, bir dn
ya dncesinden, benlik dncesine ynelmektir. Ve er
keklerin ayn tarzda kendilerini ifade edeceklerini dn
mek zordur, nk erkeklerin sylemi her yere yaylrken,
kadnlarnki kamusal alanda hl nerdeyse yoktur.
Kadnlarn koullarnn her trl tarihsel betimleme
sinden uzaklalmasna bizatihi tanklk eden cinsellie
bu srekli gndermeyi iitebilmemiz iin, onlara szle
rine ayrlm bir mekn sunmamz gerekti.
Yalnzca varlndan kuku duyulmamas gereken
kurban kadndan deil, eitliini yava ama emin adm
larla fetheden ve akln, hesabn ve tekniin davranlara
egemen olduu kamusal alana girebilmek iin ev yaam
nn glgesinden kan kadndan ok uzaktayz. Kadnlar
kendi kendilerini deerlendirmenin gvenilir bir aracna
sahiptir, yani cinsel arzunun cinsellie dnmesi aracl
yla kendi kendilerini ina etmi olma bilinci. Kadnlk
koulu denilen eyin dnmleri sz konusu olduun
da en azndan ikideerli olmalarnn nedeni budur. n
k, eitlie doru bir yry iinde olduklarnda konu-

acaklan gibi konumayacaklardr. Evet, nemli gelime

ler elde edilmitir, ama ulalacak ama hl ok uzakta
dr ve hi kimse ne zaman ulalacan sylemeye cesa
ret edemez. Kadnlar bugn hl ok eitsiz ve zellikle
de siyasal temsil ilevlerine ulamn onlar iin ok zor
olduu bir toplumda yayor. Benliin cinsellikle inas
fikri ve eitlie doru srekli bir ilerleme perspektifi bir
birine zt yaklamlardr. Erkekler, stnlklerine son
vermelerine neden olacak gl nedenlere sahip deildir.
Tersine, kadnlar evrimcilikten ve ilerlemecilikten kopup,
bizi bir dnya grnden bir benlik anlayna geire
cek radikal bir bavuru deiikliine doru ilerliyor.
Bu bireyselci giriim, karn ya da zevkin kovalan
masna indirgenmekten ok uzaktr; bir etiin, yani her
kesin kendisiyle, tekilerle ve bu ahlki ynelimi hayata
geiren kurumlarla olan ilikilerinin normatif bir anlay
nn ve dolaysyla da ona bir toplumsal biim veren an
layn temelidir. Bylece, kadnlarn kendileriyle olan
ilikilerini erkeklerle olan ilikilerinin ve dolaysyla da
bileimi ne olursa olsun sadece olduu gibi kabul edilen
bir iftin ya da bir ailenin olumasna yol aan tm top
lumsal iliki biimlerinin zerine koyma tercihlerinin g
c aklanm olur.
Kiisel ahlktaki bu byk alt-st olu hakknda eksik
siz bir gr sahibi olabilmek iin, kadnlarn dndkle
rine -zellikle de erkeklerden ne beklediklerineerkeklerin
yantn bilmek gerekir, ama bizim aratrmamz bu soru
lara yant getirmez, bunu aydnlatmak iin, erkekler tarafn
dan retilen ya da erkeklerle kadnlarn arasndaki karla
malarn ieriini anlatan belgelere gerek vardr.

Kesin olan, kadnlarn gl bir ekilde kendi kendi

lerini tanmlamalarn artk erkeklere gre yapmama ei
liminde olduklardr, hele onlara ayrlan toplumsal ya da
psikolojik ilevlere gre hi yapmazlar. Hatta en derin
hareketleri, kendilerinin erkeklere gre yaplan tanmlar
n reddetmektir. Herhalde yaanmas erkekler iin, ka
dnlar iin olduundan daha zor bir durum. Kadnlar, ki
isel cinselliklerinin nceliini olumlayarak, egemen mo
dele uyan erkeklerin davrand gibi davranrlar. Demek
ki, kadnlarn tarafndan, ciddi sorunlar yaratmaktan da
geri durmayan bir karlkllk beklentisi var; nk bu,
aka her trl ortak yaam trn krlganlatrr: o ka
dar uzun bir sredir kadnlar erkeklerle olan ilikileriyle
tanmlamaya alm olan erkekler nasl olacak da kadn
larn tutumlarn anlamak ve ngrmekte giderek artan
bir glk ekmeyecekler? Erkeklerle kadnlar arasndaki
btn cinsiyet ilikileri biimlerinde alglanan rahatszl
n nedeni de budur.
Baz lkelerde kadnlarn cinsel eitimi, kadnlarla er
kekler arasndaki ilikideki bu alt-st olua uygun olarak
bir dnm yaamtr. Bu, seksologlarda ve psikolog
larda olduu kadar kadnlarn kendilerinde de klitorise
yeni yeni verilen nemde grlebilir, halbuki erkeklerin
dikkati vajinaya yneliktir. Bunun anlam, kadnlar gide
rek daha fazla klitoris araclyla hatta vajinaya hi gi
rilmedenorgazm olmaya ynelmektedir. Bu da treler
de bir sarslma ve grmelerimiz ve tartma gruplan
nz araclyla algladmz deimelerin en genel anla
mnn somut bir ifadesidir. Fransada ve daha birok l
kede, betimlemelerin ve uygulamalann dnm daha

yava ve tereddtl olmakta. Hatta cinsel eitimin, kiili

in olumasnn merkezinde olmasna karn, cinselliin
psikolojik boyutlarna hi girilmeden yalnzca biyolojik
bilgiler verilmekle snrlandrld sklkla grlr. Hal
buki, cinselliin her vehesiyle bir kltrn ynelimleri
nin doas arasnda var olan ok dorudan balarn fark
edilmesi ok da acildir. Aratrmamz (ve bakalar) tara
fndan retilen belgeler bu balarn varln aka orta
ya karr ve toplumsal mdahaleler de kiiliin oluma
snda ve kiileraras ilikilerde cinsellie daha fazla yer
verilmesine ynlendirmelidir.
Toplumlanmz betimlemekte, ahlki modellerin yoz
lamasndan ve cinselliin sevgi ve kltr asndan yok
sullamasndan sz edildiini ok sk duyuyoruz. Bu ne
denle, sradan seslerin dinlenmesi gereklidir, nk sy
lediklerinin yeniliine hzla ikna olunur. Kadnlar tanm
layan, onlarn kadn-zne olarak yaratlmalarn, toplumsal
koullardaki ayrlklarn ve dili kullanmadaki becerinin te
sinde ana koul haline getiren bir tavr alt-st oluudur, bir
toplumsal ilev ya da kltrel modeller deil. Sz konusu
olan gndelik szlerin anlalmas olduundan, talep edilen
ve arzulanan deiiklikler nemli bir hale gelir.

Sonu
Kadnlarn durumu feminisderin eylemleri sonucu d
nt iin, kadnlarn durumunu feministlerin azar
azar ortadan kaldrmay ya da en azndan zedelemeyi baardklan bamllklara indirgeme eiliminde oluruz. Hal
buki, dinlediimiz kadnlarn genellikle olumlu ierikleri

ni kavrayabilmek iin, kadnlarn yaamlarm erkek ege

menliinin etkilerine indirgemekten kanmamz gerekir.
Aka belli olan bu eyin anmsatlmas, eletirel bir
zmlemenin gerekliliini azaltmaz, ama duyduumuz
olumlayc ve gvenli yandarn neden olduu aknl
yumuatlmasna katks olur.
Burada sunulan zmlemeler genellikle, kadnlarn
koullan ve eylemi zerine zengin literatrde okuduklanmzn oundan hayli farkldr. Ama o almalarda da,
varolmamalan durumunda kadnlann olumalannn ok
zor hale gelecei destekler bulunur. nermelerimi des
teklemek amacyla iki nemli rnei ele alacam.
Birincisi, giderek daha ok sayda grdmz, ka
dnlarn hedef olduklan iddete ayrlm almalardr. Sklklannn artp artmadn kestirmek gtr, nk ba
ka birok yerde olduu gibi burada da, toplumsal ista
tistiklerde bir suun bildirilmesi eilimi, bir ok nedene
bal olarak deikenlik gsterir. Ama dikkatleri kadnlar
zerine eken ve toplum yaam anlaymz etkileyen
bu iddet eylemlerine giderek artan bir nem atfederiz.
Daha birka yl ncesine kadar, aile ii iddet hatta aile
ii tecavz kategorileri ayrlm deildi ve kadnlarn he
def olduu iddet sz konusu edildiinde, bunlar faille
rin dk iktisadi ve eitim dzeyleriyle aklanyordu.
Artk bunun gerei yanstmadn, kadnlara uygulanan
iddetin ve kzlar, eler ve hayat arkadalarnn esas kur
banlarn oluturduu ensestin ok daha yaygn olduu
nu biliyoruz. Erkeklerin uygulad bu iddetin bilinci,
bizim kadnlarn kurtuluu ve erkeklerle eitliklerine do
ru yava, ama kesin ilerlemeden sz etmemizi engelliyor.

Kimileri toplumsal hiyerarilerin ve stat tanmlarnn

zlmesinin etkilerinden sz ediyor; ama bu olas ak
lamalarn yalnzca biri. Bu tespitten alnacak ilk ders, ta
rih hakkndaki her trl ilerlemeci felsefeden vazgeil
mesinin gerektii; bu da bizi, yukarda szn ettiim,
zmlemenin alt-st edilmesine zorunlu brakr. Ka
dnlarn eylemi tarihin anlamyla aklanmaz; tersine bizi
ikideerlilik terimleriyle tarihsel durumdan ve evrimin
den sz etmeye, dolaysyla da erkek/kadn kartln
gzden geirmeye zorlayan, kadnn zne olarak kabul
dr. Bu konumu dorulayan, Amerikal feminist filozof
larn almalarnn olaanst niteliinin tesinde kad
nn her trl toplumsal tanmnn yklmasdr. Queer
dncesi iinde geirilecek bir sre, kadnlarn kiilii,
sezgiye, kiisel sevgi ve ilikilere atfettikleri rol zerine
hem kolayc hem de tehlikeli tm sylemlere kar kalc
bir koruma salar. Eitlik temasna sklkla bahedilen
merkezi konumdan da tatmin olamayz.
ncelikle, Antoinette Fouqueun da uzun sredir be
lirttii gibi, iki cinsiyetin varln hemen kabul etmek
gerektii iin, zellikle de kadnn zne olarak inas
zmlemenin merkezine kadnn gereki bir tanmn
deil, zne mevhumunu yerletirdii iin. Kadnlarn o
ok yeniliki davranlannn anlam, ne eitliin kovalan
mas, ne de farklln olumlanmas deildir. Kukusuz,
eitlikle farklln bileimi ahlki dncemizin merkezi
sorunlarndan biridir; kukusuz, kadnlarn ounluu
biriyle dieri arasnda bir tercihte bulunmay reddeder ve
dolaysyla da, tercihlerinin bu merkezi alannda, sz
cn tam da benim kullanmak istediim anlamyla iki-

deerlilik durumundadrlar. Ama kendilerini olumlama

larnda baka eyler de vardr, nk yaadklan farkllk
kadnlan erkeklerden ayrt etmeye yarayan deil, erkek
lerle kadnlarn paylam olduklar modelden uzaa ve
hzla uzaklaan yeni bir yaam tarznn, yeni bir ahlkn
ortaya kmasn kolaylaorandr. Yani, bu blm yeni
bir betimlemenin ortaya kyla deil, kadnlarn beden
leriyle zellikle de cinsellik deneyimleri iinde kurduklar
yeni bir ilikiyle balamak gerekir, nk kadnlar tara
fndan balatlan yeni kltr burada tezahr eder. Bedenin
ve kiinin, arzularn ve zlemlerin, zevkin ve keyfin mut
lulua doru bir hareket olan bu aynma-bidemesi, kiili
in arzu ve zevke indirgenmesinden, var olma iradesinin
yerini tketim beklentisinin almasndan ok uzaktadr.
Kadn, kendi iinde bedenle bir beden dncesi ya
da ryas arasnda almasna yol at uzaklkla kendisi
ni zne, yani benlik iradesi olarak oluturur. Bu neden
ledir ki, cinsellik kadnlarn kendileri zerine yaadklar
deneyimde o kadar merkezi bir yer alr. Bu, kadnlarn
gzellik malzemeleri ya da eitim programlar gibi cin
siyet tketme peinde olduklarna inanrsanz, hatal ve
tehlikeli olabilecek bir ifadedir. Erkekler kendi ilerinde
yatan bu yabanclk ksmn o kadar iyi tanmaz. Erkek
varoluunun anlamn, varlk nedenini iten, savatan ve
sorumluluktan hareketle ina eder. Kadn en derin ili
kiyi kendi kendisiyle, yani benlikle tm ilikilerin iine
yerletii, yaamn ve lmn gleriyle yaar. Erkekler
bunu bilir ve bu yeni yaama tarznn ekiciliine kaplr,
ama buna nasl yaklaacaklarn bilmezler ve doa, tek
nik ve kadnlar zerine egemenliklerini ina ederken ina

ettikleri kendi kendilerinin imgesine balanrlar. Kadn

larn, duyulmas her zaman iin zor olan, ama bizim ya
rattmz trden zgrlemi bir ortamda daha iyi algla
nabilen szleri, kadmlann ounun kendilerinin bile san
dklarndan daha yenidir; nk kadnlarla erkeklerin
niseks yani fiilen erkeklemi bir toplumda yaknla
malarn talep etmez. Dikkatsiz bir dinleme, kiisel pro
jeler kadar zel yaamdan da sz eden ve sylediklerinin
karma olmayan ortamlarda duyulmasn seven bu szleri
hayli geleneksel grebilir. Ama burada, sz konusu ola
nn, yani kadnlarn toplumdaki yeri ve erkeklerle iliki
lerinin nemi o kadar byktr ki, bu szleri dikkatlice
dinlemek gerekir. Halbuki duymu olduumuz, srar edi
yorum, bize yenilii, tutarll ve zellikle de kadnlar
sz aldklarnda, erkekler kadar kadnlarn da duymay
umduklarndan uzaklyla kendini gstermitir. Demek
ki, duyulanlarn kabul edilmesi ve kadnlarn kendi ken
dileri hakkndaki betimlemelerinin neler getirdii zerine
dnlmesi gerekir.
Burada sunulan ve olabildiince dinlediimiz kadnla
rn kullandklarna yakn terimlerle ifade edilmeye allan
sonular, o kadar genel bir menzile sahiptir ki, bir an iin
durup, en genel anlamlarn ortaya kartmak gerekir.
Dorudan etkilerinin tesinde, Un Nouveau paradigme
(Yeni Bir Paradigma, 2005) ve birok daha eski yaznn
uzantsnda, uzun bir zne fikrinin reddi dneminden
sonra gerek dmanlara kar savamann zamannn gel
dii, hatta getii inancn gstermeyi hedeflemektedir.
Kresellemi bir ekonomiye daldk; totaliter rejim
lerden, bunlarn toplama kamplarndan ve sansrlerin

den daha kmadk; yasalarn ve yasaklarn kltrlere

sayg adna dayatma iddiasndaki ordu ve vaizlerle kar
karyayz. Daha yeni doan yzyln bandan beri
rendiimiz gibi, tehlikeler dnyann hemen hemen her
yerinden geliyor. zne fikri ite tm bu tehlikelere kar,
tam boyutuna kavuuyor. Bizi piyasalarn mutlak gcne
kar koruyor; cemaati diktatrle kar haklarn ev
renselliini olumluyor; ocuu ya da renciyi, onu her
ne olursa olsun bir kutsalln hizmetinden alp, eitimin
merkezine yerletiriyor.
Fetihlerin yceltilmesini tkettik ,ve adarmzn, ma
kinelerimizin ve dilimizin ayaklar altna aldklarna neden
olduumuz aclar tandk. Yeni dengelerin aray iin
deyiz, ama zne fikrine gemite, Hristiyanlktan Aydn
lanmann filozoflarna, yurtta ve emeki devrimlerinden
smrge halklarnn ve baml kadnlarn kurtuluunun
sahip olduu merkezi yeri vermezsek, bu dengeleri kur
may baaramayz.
Her yandan byk giriimlerin balatldnn, yeni
sylemlerin olutuunun tamamen bilincindeyim. Amartya Senin toplumsal tutumlara sahip iktisadi modellere
kar giriimi, benliin saygsna giden en ksa yolun, te
kinin tannmasndan getiini gsterdi ve bu noktada,
Amartya Sen Charles Taylora katld. eyrek yzyl a
kn bir sredir, sosyologlar, kendi taraflarndan, bu kita
ba hayat veren ynelimin ve yaamlarn ina etmede en
dk ansa sahip bireylerin capabilitiesim kurtarabilmek
iin ok zor koullarda mdahalelerde bulunan eitimci
lerin ve sosyal alanlarn verimliliini gsterdiler.
nsanlarn srekli bir ekilde bir zne imgesine gn

dermede bulunarak hareket ettiine kani olan tm erkek

ve kadnlar kendilerini, zgrlmzden ve bu dnya
da zneler olarak yaama ansmzdan sorumlu hisset
melidirler, hem de mmkn olann snrlarna kadar.

 K tN c l K i i m

E r k e k l e r T o plu m u n d an
KADINLAR TOPLUMUNA

V. BLM
KADINLAR VE ERKEKLER

1. Kadnlar zerine Sylemlere Kar

Kadnlarn Szleri
kendi kendilerini olumlamalar, yasalar
deitirmek ve eitsizlikleri ortadan kaldrmak iin ver
dikleri mcadele, grld kadaryla, erkeklerle kadn
lar arasndaki ilikinin atmal boyutunu ortaya kar
yor. Bu atmann en iyi formlletirmesi, en basiti de
il midir: erkekler, kadnlara egemendir? Bu dn geerliydi, bugn de, en azndan ksmen ve yeni biimler al
tnda, hl geerlidir. Demek ki, ilk saldrlmas gereken
erkektir, nk eitsizlii kendi lehine kuran ve srdren
odur. Sklkla formlletirilen bylesi sulamalarn ve
kadnlarn erkek egemenliine son verme iradelerinin
anlalmas o kadar kolaydr ve gndelik deneyimlere o
kadar iyi karlk gelir ki, zmlemeyi burada brakma
eilimine kaplabiliriz.
Halbuki, en basit dnme bile bu yantn yanltc
olduuna ikna edebilir. nk bildiimiz gibi, kadnlar
bugn kendileri hakknda olumlu hedeflere sahiptir ve
erkek egemenliine kar mcadeledekiler de yanlca olum
K adnlarn

suz hedefler deildir. stelik, erkeklere kar genelde

olumsuz yarglar sklkla bir ekince ierir: bunu kendim
iin sylemiyorum, nk hayat arkadam benim arzula
rm konusunda ok dikkatlidir. Baz ideoloji paralan d
nda cinsiyetler sava yoktur, hatta kadn hareketlerinden
klasik toplumsal hareketler gibi sz etmek de mmkn de
ildir, nk bunlar bir toplumun ana kaynaklarnn kul
lanm konusunda toplumsal gruplan kar karya getirir:
bilgi, sermaye, rgtlenme, medyalarn kullanm.
Kadnlann erkekleri onlar smren efendiler gibi
grmedii sonucuna varmak, byle bir atmann ol
mad anlamna gelmez. Tersine, gzlemlenen, her ka
tegorinin toplumsal karlann taran iki genel dnya
grnn kartldr: erkekler, st kategoriler ve bun
lar tarafndan aalatnlanlar arasnda kutuplatrlm
bir toplum yaratm ve srdrmtr, halbuki kadnlar,
ok uzun bir sredir ayrlm olan unsurlan bir btn ola
rak yeniden oluturmak ister. Toplumsal olduu kadar
kltrel de olan bu kartlk, snf mcadelesi terimleriyle
formlletirilemez. Ama eer kadnn erkein proleteri
olduunu sylemek kolaysa da, bu imgenin, erkeklerle
kadnlar arasndaki ilikilerin gerekten anlalmasnda
hibir yardm olmaz. Hibir eyi aklamayan bu laflara
bir son verelim. Ak ilikilerinin, aile ii rollerin ve ift
ilikilerinin, cinsiyetler savann klk deiiklikleri oldu
una gerekten kim inanr? Erkeklerle kadnlan en mah
rem ilikilerinde sklkla kar karya getiren atma (hat
ta sava) unsurlarm aa kartmak ne kadar gerekliyse,
gerekle ok zayf bir balants olan bir betimlemeye
direnmek de o kadar gereklidir.

Kadnlarn nermelerinin bize onlar hakknda dayat

t imge, ok geni bir ekilde yaylandan o kadar farkl
ki, hl ortalkta dolaan geleneksel imgelerin biri ya da
dieriyle uyumas pek olas deil. Ama burada sz ko
nusu olan, soruturma sonularna dayanmak deil. n
celikle, elimizdeki malzeme hibir ekilde kadnlann o
unluu yle ya da byle dnyor trnde nicel so
nulara varlmasna izin vermiyor, sonra ve zellikle, bi
zim amacmz farkl bir doaya sahip.
Grdk: sorguladmz ve Fransada, daha dorusu
21. yy.n banda Pariste yaayan kadnlar, kendilerini
kesinlikle bir erkek iktidarnn kurbanlar olarak deil ka
dn olarak olumluyor ve ana hedefleri de, ilk bata cin
sellikleri araclyla olmak zere, kendi kendilerini ina
etmek. Bu toplumsal (kadn) oyuncular son olarak kiisel
ve ortak kaderlerinin zel yaamlarnda belirlendiinin
ok bilincindeler; bu zel yaamlar da bu durumda bir
kamusal alan, hatta bu kadnlar siyasal etiketine bu ka
dar kar olmasalar syleme eiliminde olacam gibi, bir
siyasal alan haline gelir.

2. Erkekler, Uzakta
Kadnlar kendi aralarnda erkekler hakknda grece
az konuur. u anlamda grece ki, bunun onlarn ana ko
numa konusu olmas beklenir. Kadnlar toplumsal cin
siyetleri tarafndan, homo ve vir arasndaki kastl kanklktan yararlanan erkeklere gre daha fazla tanmlanm
yor mu? Kadnlardan sz etmek, evlilik ve boanmadan,
cinsel ilikiler ve ak ilikilerinden, batan karma ve iha

netten sz etmek deil midir? Sz konusu olan bir hayat

arkada ya da ocuklarn babas olsun, kadnlarda arzu
uyandrsn ya da yenilmi ve aalanm hissetsinler, ka
dnlarn ounun yaam yksnde hemen hemen her
zaman erkek yer almaz m? Koca ya da ele olan bu ili
kinin ncellii, yakn zamanda geitleri ya da ihlal eylem
lerinden ok evlilikten ve PACSdan* sz eden ecinsel
ler arasnda da yaygnlamam mdr?
Mays 1968in biraz sonrasnda gerekletirilen bir
aratrmada, kadnlarn zellikle annelerinden sz ettii
ne tank olmutuk. Bunlar, yllarn doum kontrol, kr
taj hakk ve genelde feminizm lehine militanlkla geir
mi kadnlard. Erkeklerin 1968de onlar yerletirdikleri
ast rolden hayal krklna uramlard; yalar da d
nldnde, yaama dair projelerini sorguluyorlard. An
ne olmak istiyorlarsa, ya imdi, ya da asla diye dn
yorlard ye annelik zerine kafa yorduklar iindir ki, ken
di annelerini ve anneyle ocuk arasndaki ilikiyi o kadar
ok dnyorlard. ok zel bir konjonktre bal bu
durum, artk gncel deil. Kadnlarn byk ounluu
bir ya da iki ocuk istiyor ama doum zamann gecik
tiriyorlar ve ounda bu evlilik d gerekleiyor. Ve ok
net bir biimde, tartma grubumuzda ortaya atlan o
cuk sahibi olmama arzusu haklarn da olumluyorlar.
Her ey onlar, annelerinden ya da ocuklarndan ok
erkeklerden sz etmeye iter gibidir, ama onlar, Virginia
W oolf dan beri vazgeilmez grnen kendilerine ait
PACS: Pacte civil de solidarit (Medeni dayanma antlamas). Fransada 1999 ylnda ka
bul edilen bir yasaya gre, iki reit kiinin ortak yaamlarn rgdemek iin imzaladklar
bir tr szleme. Elere, evlilikten daha zayf bir yasal stat salar.

odalarndan balayp, sportif etkinliklerden geerek ka

dnlar aras toplantlar ve yemeklere kadar karma olma
yan meknlarda srarc oluyorlar. Bu yantlar hibir ekil
de, Fransadaki okullarda daha yeni balanan karmaln
reddine iaret etmiyor, ama ara sra da olsa bir karma-olmamann kabul edilmesine tanklk ediyor: neden kzlar
okul avlusunda futbol oynamaya zorlanyor da bo va
kitlerinde ksmi bir ayrlktan mahrum braklyorlar? Tam
karklk hibir zaman kabul grmedi, nceleri karma
olduklar ilan edilen tuvaletlerin sonradan kadn-erkek di
ye ayrld Nanterre 1968de bile. Erkeklere ilgide bu g
rece yokluk, hibir dmanlk barndrmaz. Bu olumsuz
duygu tersine, gl bir ekim kadar, srdrlen bir ilgi
uyandracaktr. Daha dolaysz baka aklamalara ynel
mek gerekir.
Bunlarn birincisi, nceki blmlerin dorudan bir
uzantsnn iine girer. Kadnlar erkeklerle, kendileriyiz ol
duundan daha az ilgilenir, nk esas hedefleri kendi
kendilerinin inasdr. Onlarn gznde en byk neme
sahip olan, kendi bireysel zel yaamlardr. Bu da id
detli bir bireycilik olarak deil, tersine, en nemli kamu
sal sorunlarn, zel yaam ilgilendirenler olduunun bi
lincinin ifadesi olarak alnmaldr. Bu, kamusal alana hl
zel alann stnde yer veren ve bu inanc benliine say
g asndan olumlu bir unsur haline getirmeyi srdren
erkeklerde grlmeyen bir fikirdir. Erkeklerle kadnlar
arasnda, hi olmazsa iinde bulunduumuz dnemde ve
incelediimiz insanlarn yer ald corafyada var olan
esas farkllklardan biri bu deil midir?
Kadnlar ve erkekler dorudan kar karya gelmez

ve akan bir yol da izlemezler. Kamusal alan ok farkl

betimlerler. Erkekler asndan, bunun ierii daha ok
siyasaldr ve ncelikle yneticileri ilgilendirir; kadnlar asmdansa, zel sorunlar kamusal yaamn merkezinde yer
almaldr ve bunlar da feminist hareketin ne kard
sorunlardr. Bu adan bakldnda, kadnlarn yalnzca
zel yaamla, erkeklerin de yalnzca kamusal yaamla il
gilendiini sylemek yanltr. Aslnda, siyasal yaama kar
duyulan gl bir kuku, hatta gerek bir dmanlk
pahasna kamusal yaamla zel yaam birletiren ka
dnlardan farkl olarak, erkekler kamusal yaamla zel ya
am birbirinden ayrr. Bu durumda, erkekler kadnlara
kamusal yaamn ok uzaktan bir bakna sahipmi ve
herkesin dnyann geleceinde sz sahibi bir iktidar ro
ln oynad strateji oyunlarna hapsolmaya ok alk
m gibi grnrler. Bu da kadnlara zel yaamla ka
musal yaamn birbirine kart daha esnek bir yaklam
salar, halbuki zellikle uluslararas alanda genellikle da
ha fazla bilgiye sahip olan erkekler, olaylar zerinde hi
bir etkileri olmadan, konumalarnda sanki dnyann ge
leceini hallediyormu etkisini uyandrr.
Olaylarn byle sunulmas keyfi gibi gzkebilir; sak
l bir gerei ortaya karma iddias yoktur, ama bundan,
erkeklerle kadnlar arasnda var olan kaymay aklda tut
mak gerekir.
Syleilerimiz ve tartmalarmz srasnda, rnein ift
ten sz edildiini nadiren duyduk. Halbuki bu tema es
kiden tartmalarda srekli yer almakla kalmaz, ksa bir
sre nce bile, yeni zmlemelerin taycs gibi gz
krd. ift terapisinden sz edilir, zellikle ocuklarn

davranlarnn anlalmasnda iftin durumunun byk

neminin alt izilirdi. Erkeklerden ya da kadnlardan
sz etmektense, stats ne olursa olsun- iftten sz et
mek daha ilgin gelirdi. Bunun tersine, srekli bir ekilde
kadnlarn kendilerinden ve zlenen zgrlklerle yaa
nan muduluk olarak yaamlarnn inasndan sz ettikle
rini duyduk. Erkein, nadiren kiisel bir tonda zikredilen
varl, erkekte daha ok ondan beklediklerinin dorula
masn bulan ya da bulamayan kadn tarafndan genellik
le gerekli bir bak olarak zmlenir. Bir bak, erkeinki, ama ayn zamanda kendi kendisini anlamak iin bu
deiime gereksinim duyan kadnnki de. Hem erkekle
bir iliki, hem de kendi benliine bir bak akla getiren
kadnkk sznn o kadar sk duyulmas, artc oldu.
Kadnlarn gc, ocuklarla olan ilikide daha da ai
krdr: Bir ocuk, ben istersem, benim istediim zaman,
ounlukla bir ocuk sahibi olma kararnn ortak alnd
anmsalsa bile, reddedilmez. Hatta baz kadnlar bu karar
alann kendileri olduunu ve yalnzca bilgilendirmekle ye
tindikleri hayat arkadalarnn da, erkein olumlu tepkisini
ngrdnde kadn tarafndan alnd dnlen karan
onaylamak durumunda olduunu beyan ederler.
Yzyllar boyunca gl erkeklerle zayf kadnlar ara
sndaki kartlktan sz edildiini duyduktan sonra, ter
sine erkeklerin zayfln vurgulayan bir sylem duyuyo
ruz. Bu sylem bazen bilimsel bir klkta karmza kar.
Elisabeth Badinter erkei kadndan ayrt eden Ynin k
rlganln anmsatmtr; ama bu dncelerde, betimle
melerdeki bir deiiklii grmemek mmkn mdr?
Dnya hl erkekler tarafndan vazedilen lklar, buy

ruklar ve sylemlerle sar edilirken, erkekler hl gc

ve iktidar elinde tutarken, kadnlarn artk s% aldklar
n yava yava kefediyoruz. Kadnlar erkeklerle olan ili
kilerinden, zellikle de kendi kendileriyle olan ilikilerin
den sz ederken, erkekler hl buna tutunduklar izleni
mini verdiklerinde bile onlarn cann skan mao sy
lemi benimsemekten tiksindikleri iin, genellikle sessiz
kalrlar. Gruplarmzda ok aznlkta kalan erkeklerin ok
bamsz bir ekilde kendilerini ifade edemedikleri ak
tr ve onlar da birok kez kadnlarn sylemini doru
ladklarn sylediler. Erkeklerin kendilerinden sz et
mek iin sklkla ne srdkleri tema, kendi yaam tarz
larn seme anslarnn olmamasdr: ncelii almaya,
kariyere, gelire vermeye mahkmdurlar. Kukusuz daha
dengeli, kadnlarn tand yaama yaklamak isterler;
ama, kariyerleri ve alma yaamn oluturan ne varsa
tehlikede olduu iin, zerlerine yklm olan ve enerji
lerini yneltmeleri gereken zorunluluklar o kadar ardr
ki, bunu baarmay beceremeyeceklerini gayet iyi bilirler.
Erkeklerin gcn (dolaysyla da iktidarn) salayanlar,
demek ki aralarnda biroklan, zellikle de etkili ya da
muktedir bir mevkide olanlar tarafndan bir yk gibi g
rlmektedir. Ama, erkeklerin kadnlarn stnl zeri
ne beyanlar, onlarn kadnlarn ynetimi altna girmekte
zorlanmalarn engellemez. Baka bir dzeyde, erkekler
alma yaamnda kadnlarn sexual harassemenfinin (cin
sel taciz) sklkla gerekletiini kabul eder, halbuki ter
sinden ok az sz edilir.
Sanki bu kategoriler badakm gibi erkeklerle ka
dnlarn niteliklerini (ve kusurlarn) karlatrmak, yanl

bit yola sapmak olur. Cinsellik ilikileri tahakkme ve s

mrye indirgenemedii ve zellikle de kadnlar kendile
rini erkeklerle karlatirmaktansa kendi kendilerini olumladklar iin, bunlar ok zayftr. Bizim gzlemlediimiz,
yeni tr bir oyuncunun, ne aslnda birok zelliin b
tn yelerinde ortak olmas iin ok geni olan bir ka
tegori, ne de ayn zamanda hem bir merkezi eliki iliki
siyle tanmlanan, hem de atma halindeki toplumsal ra
kiplerle ortak bir kltrel vizyona sahip, saf bir toplum
sal hareket olmayan kadnn olumlanmasdr.

3. Mutlak Tahakkm Efsanesi

Bu son tanm, eitsizlikleri, adaletsizlikleri, ayrmc
lklar ortadan kaldrmak iin siyasal ve toplumsal alan
larda mcadele etmi olan feminizme uyar, ama szlerini
dinlediimiz post-feminist (kadn) oyunculara deil, n
k btn syleilerimiz srasnda ve grup tartmalarmz
erevesinde sylenenler bir toplumsal harekete deil,
kadnlara zg ya da stnlklerini (hatta olas aalk
larn) ortaya karacak niteliklere iaret eder.
Syleilerimizin tanklk ettii, kadnlarn toplum iin
deki konum ve statsndeki bir deiiklik, ama ayn za
manda da erkeklerin grece zayf bir konumda olduklar
ve endie sergiledikleri bir kadnlar toplumunun icaddr.
Bu forml kadnlarn evvelce talep edemedikleri unvan
lara ve sorumluluklara erimek zere olduklar iddiasn
tamaz. Kadnlarn esas yenilii, bir toplumsal rgtlen
menin kltrel betimlemelerin, ideolojilerin tketicileriy
ken reticisi rolne gemelerinde yatan bir toplum tr

n kurmakta olduklar anlamna gelir.

Bu yntem erkeklerle kadnlar arasndaki farkllklar
zerine hibir yargy, kadnlarn psikolojisi ve genelde
kadnlk zerine hibir dnceyi artrmaz. Bu ne
denle, yalnzca tarihsel olarak toplumsal ve kltrel me
knn genel bir dnm unsuru gibi yeniden tanmla
nrsa tamamlanabilir ve daha ak hale gelir. Ama ter
sine, kadn grntsnn bu ters-yz oluu gzlemlenip
zmlenmeden bu dnmn bir imgesini ortaya at
mak keyfi olur. Bana gerekli bir balang noktas gibi
gzken ey, genellikle ihmal edilir ve boulur, zellikle
de feminizm bizatihi varlyla kadnlarn mcadele g
cn gsterdii, halbuki ortak rgtl eylemin ark g
rlmedii post-feminist dnemde kadmlann tahakkm
altnda olduu, maniple edildii, sz ve grntden mah
rum kaldklar ve erkek iktidarnn bir yaratsna indir
gendii fikrinin yayld iin. Belki de baka hibir vaka
da bu egemenlik kuram bilinci (hi olmazsa kadnlarn
kini) bir sahte bilince indirgeyecek kadar ileri gtrlmemiti. Emeki bilinci almasnda, meslekler ve yelerini
birletiren dayanmasyla bir alma dnyasnn varl
hep grld. Kadnlarn bu karikatrletirilmi imge
sine kar ve onlarn kendilerini erkeklere kar iinde
bulduklar bamlla indirgenmelerine izin vermemek
iin, bu geni kategorinin i eitliliinde srarc olmak
ve zellikle de kurbanlann gerisindeki (kadn) oyunculan
aramak gerekir.
Kadnlar kendileri zerine olumlu bir imgeye sahip
tir; hedefleri kendi kiisel gelimeleridir ve bu erimenin
en bataki yolunun meslek yaamna geniletilmi bir ka-

deil, zel yaamlarnn, bedenleriyle olan ilikileri

nin ve cinselliklerinin inasnn dnmesi olduunu d
necek kadar da cesurdurlar. Dediimiz gibi, kadnlar
kendilerini erkeklerle deil, kendi kendileriyle olan iliki
leri araclyla tanmlarlar. Burada durup, nyarglar or
mannda alan patikay geniletmek zere geri dnle
bilir. Ve, neden bu fiilen yaplmasn?
zellikle, toplumsal istatistiklerin de gsterdii gibi
eitlie doru yryn snrlaryla yavalklar ve hedef
olunan iddetin yksek sklyla beraber, kadnlarn mes
leki ifade ve ykselme kapasitelerinin de net bir ekilde
ilerledii bir dnemde, giderek artan bir neme sahip olan
bu kadnn erkek egemenliine tam bamll ideoloji
sinin ne anlam olduu sorulabilir. Ar bamllk tema
snn gelitirilmesinde, dnyaya egemen olan sekin kit
lenin yeleri olarak kendilerinin gszlemesini yaayan
erkekleri belirleyen benlikten nefret ve benlikten utancn
keskin bir biimini grmek gerekmez mi? Her eyden
nce hayali bir halk adna konuan otoriter rejimlerin sk
sk hizmetine girecek kadar ve hatta bat kltr zel
likle de erkek egemenliitarafndan tahrip edilen klt
rel kimliklerin erdemlerini sayacak kadar para burjuva
zisine kar kma kaygs tayan entelektellerde bu duy
gular grlyordu. En nihayet, baz erkeklerin, bir taraf
tan kadnlarn erkekler tarafndan kimlii, bilinci ve dav
ranlar onlar zerine uygulanan tahakkmn etkilerin
den baka bir ey olmayan klelere dntrldn
olumlayarak kendi kendilerine duyduklar nefreti tatmin
ederken, snrsz bir kibrin kantlarn gsterdiklerine ta
nk olmadk m? Batl entelektellerin bu zeletirisinin
filim

ok olumlu bir rol oldu: tahakkm altndaki (kadnla

rn) kurtuluuna gl bir katks oldu, ama ayn zaman
da olumsuz bir etkisi de oldu ve hatta, kadnlarn oyun
cu olarak zgrln ve sorumluluunu kabul etmedi
inde, tehir ettii egemenlii uygulayanlarn elinde bir
araca dnt.
Kadnlarn mutlak bir erkek egemenlii altnda yaa
dklar fikri, nceki zmlemelerin gszlemesine y
le bir tank olmutu ki, baars gariptir. Bir tek rnek, bu
nu gstermeye yeter. Simone de Beauvoirn kinci Cins i,
kinciden daha net bir biimde ilk cildinde, bugn o ka
dar da baarl olan formllerin yoksulluunu gsteren
bir zenginlikte zmlemeler sunar. Simone de Beauvoir
asndan, kadnn bamlln getiren, erkek tarafndan
teki addedilmesidir. Der ki, kadnlara kar tavrlarn
karmakl hatta ikideerlilii, erkein bir teki ina et
mesi ve ayn zamanda da ona sahip olmak istemesinden
kaynaklanmaktadr. Birok dierlerinin arasndaki bir
forml (Folio, c. 2, s. 297) nermeyi aklar: kadn st
dzeyde iirsel bir gerekliktir, nk erkek onda, ken
disinin olmak istememeye kara verdii her eyi yanstr.
Efsaneler balkl blmn tamamnda, incelii sertli
ini hibir ekilde zedelemeyen bir zmleme gelitirir. O
kadar karmak bu zmlemelerin bugn birka kaba
olumlama uruna bir kenara atlm olduunu fark etmek
rahatsz edici deil midir? Bu yoksullama olasdr ki ii
snfnn uygulamalarna balanm olan tarih viz-yonunun
basite indirgeyici ideolojiye dnm olmasna baldr.
Bu kitapta ilerledike, zellikle de ikinci ksmda, Si
mone de Beauvoirda kadnlarn mcadelesinin, erkekle

rin mcadelelerinin neden olduklan kadar zengin ve kar

mak bir zmlemesini bulamamaktan kaynaklanan
samimi bir hayal krklnn yaand dorudur. Simone
de Beauvoire erkeklerin tekileri olarak kalan kadnlarn
bamll fikrinden dan kamamtr. Szn ksas, bu
kitapta zgrlemeye ve zne olmaya alan kadnlarn gi
riimlerini (baarl olsun olmasn) bulmay ummak yersiz
dir. Simone de Beauvoire umutlarn eitilmi kadnlarn
saysnn artmasna ve hatta entelektelleri cezbedecei
varsaylan Yunan tarz yosmalarabalamtr.
Bu nemli kitab birden bire, (kadn) yazarnn do
alc rakiplerine kar zafer kazandnn tam anlamyla
bilincinde, ama feminist mcadelelere hibir ekilde gn
dermede bulunulmam olmasnn yaratt rahatszlkla
terk ederiz. Halbuki, ii bilincinin dnmesini ve ka
dnlarda benlik bilincinin ortaya kmasn salayan da
bizatihi feminisderin zaferleridir.
Kadnlarn ortak deneyiminde hibir sreklilik yok
tur: hatta, dn ve zellikle de bugn giderek daha fazla
kadnn kendilerini zne olarak grmesini olas klan, yer
leik kltrel dzenle aralarnda saladklar kopukluk
tur. Bylece kendilerini hedef olduklan hakszlklann bi
lincinde, ama artk tam da (kadn) oyuncu olma, kendi
kendilerini, zellikle de cinselliklerinin inas yoluyla
retme iradesi tarafndan harekete geirilen benlii-iin(kadn)-oyuncu olarak olumluyorlar. Evet, bu kadnlar
da eitsizliklere ve iddete hedef oluyor ve kimse de bu
nu unutamaz; ama ayn zamanda da, stelik daha da g-l
bir ekilde, harekete geme yeteneklerini ve iradelerini
gsteriyorlar; kendilerini baml olmaktan ok zgr,

boyun emiten ok sorumlu hissediyorlar; kendilerini ne

fahie ne de boyun emi kadnlar olarak grmyorlar.
imdi kadnlarn kimin iin hareket ettiklerini, ne
olmak istediklerini biliyoruz. Ama, kime kar mcadele
ediyorlar, dmanlar kim? Sk sk kadnlarn mcadele
sinden ii snfnn ya da smrge halklannnkiler gibi
sz ediyoruz. Halbuki gerek kadnlar hi de byle d
nmyor, byle konumuyor ve byle hareket etmiyor.
Dilleri savan dili deil ve kadnlarn zgrlnn te
melde salandn dnyorlar, yle ki, gerek sorun
kadnlarn kar saldrs deil, zel yaamn toplumsal
yaamn birok kesiminden daha fazla siyasal anlamlarla
ykl olduu bir kltre doru, kadnlar bata olmak
zere genel bir devrilme. Sz konusu olan toplumsal cin
siyetler aras bir atma deil, kadn harekederinin top
lumsal mekn fethi hi deil. Kadnlarn fetihlerinin, ik
tisadi ve mesleki alanda, ok kstl ve hatta hayal krkl
uratc olduunu kabul etmek kukusuz gerekli, ama ay
n zamanda da nemli olann kadnlarn toplumu, top
lumsal deiikliklerin kamusal alandan deil de zel alan
dan kaynaklanaca biimde dntrmek istemeleri ol
duunu anlamak gerekir. Kadnlarn ana dman tahakkmc erkek deil, kltrel eitlilie terk edilmesi gere
ken zel yaamn toplumsal ve siyasal yaamdan ayrl
mas gerektii fikridir. Tersine, kadnlar bu kamusal ala
nn dntrlmesi iin zel yaamdan yola klmas
gerektiini dnyor.
Bu son sayfalarda anlatlanlar, kadnlarn ve onlarn
szlerinin manasn anlamaya alan sosyologun ka
dnlarla erkekler aras ilikilerdeki gereklii tartlama-

yacak olan dnm tanmlamadaki skntsn aka

ortaya koyuyor. Kadnlar kendi kendilerinin betimleme
sini ne kadar aklkla olumlayabiliyorlarsa, erkekler ve
onlarla srdrdkleri ilikiler zerine yarglarna gelince
o kadar mphem ve kararsz oluyorlar. Bir kenara attk
lar, erkeklerin rolndeki, kadnlarn yaamn deitirene
benzer ve hatta bunun tamamlaycs olan bir dnm
fikri. Kadnlar, erkeklerde gn na kan yeni davra
nlar -zellikle Christine Castelain-Meunier tarafndan
ok iyi zmlenen yeni babalarn saysndaki art
azmsamyorlar, ama siyasal yneticilerin kurumsal yasa
ve uygulamalara dntrd deiiklikleri retenin ken
di eylemleri olduundan da eminler. Kadnlarn, zellikle
de byk feminist mcadeleler srasndaki bu eylemi, ka
dnlarn her trden ayrmclktan kurtulmalar yolundaki
yrylerinde onlar yavalatan engellerin ortadan kal
drlmas ve haklarn eitlii yolunda, onlar yollarndan
saptrm mdr? imdiki post-feminist kuak olaylar hak
knda o kadar da iyimser bir gre sahip deil, ama ar
pma peinde de deil. atmay srdrmektense, ken
di inanlarn daha ok olumlamak ve zgrlemi bir
dnyada yaamak ister. Kadn hareketinin iki akma ay
rld sanlrd: ncelikle eitlik isteyenler ve ncelii fark
llklara verenler. Ama, her ikisi de kltrnn belirledii
hiyerarilerle ve normlarla donatlm bir toplumsal sis
teme gndermede bulunduuna gre, bu iki ynelim ara
sndaki uzakln kstl olduu grnmyor mu? Bugn,
dinlediimiz kadnlar bu siyasal eylem anlayndan uzak
layor, ana hedefleri de durumlarna gre deil, kendi
lerine gre tanmlanmak.

Eer erkekler zerine oluturduklar nermeler dik

katlice dinlenirse, kullandklar imgelerin yapay olduu
ve gerek bir erkek tipini gstermeyi hedeflemedii he
men fark edilir. Erkeklerin, onlarn sylediinden ok
daha az mao olduunu bilirler. Erkeklere herif di
yorlarsa, bunun amac gerek varlklarn yerine bu hayali
inay, erkeke, cinsel olarak gl ve egemen erkek dn
yasn koymak; ve onlar da bizatihi erkekler kadar iyi
biliyorlar ki, bu gereklikten ok kendi muhayyilelerinde
yer alyor. Heriflere gnderme, gerek ilikilere her
trl gndermeyi reddetmenin dolayl ama etken bir yo
lu. Tahakkmc erkek toplumlar vard, ama bizimle ko
nuan kadnlar orada yaamad ve kiisel deneyimleri de
ok farkl. Bu kadnlar bir egemenlik mantnn egemen
olduu bir dnyann rnleri. Ve ina ettikleri yeni dn
ya da iktidar ilikilerinin almasyla ve srekli bir benlie
gndermeyle tanmlanyor.
Bu nedenle kadnlar kendilerini erkeklerden stn
hissediyor. Erkeklerin dnyas bugn giderek daha hzl
bir biimde siliniyor ve bunun yerini bir bakas alyor:
erkeklerin giderek kadn modeline gre hareket ettikleri
bir kadnlar toplumu.
Bu sonu ok iyimser grlebilir, halbuki kadnlarn
hedef olduklar iddetin kapsam giderek daha iyi ortaya
kmakta. Ben bunun bilincindeyim; ama bu eilim bu
rada erkeklerin, yalnzca bizimle alan ve gl bir ka
dnlk bilincine sahip olan ya da edinen kadnlarn sahip
olduklar imge araclyla sz konusu olmalarndan kay
naklanyor. Ama onlarn zayf erkek imgeleriyle birok
almann ortaya kartt gerek ve sk sertlik arasnda

ok byk bir uzakln olduu da dorudur. Bu iki er

kek betimlemesi nasl uyuturulur ya da birletirilir? Her
yerde, barlarda, ulam aralarnda ya da parlamentoda
kadnlardan mezbaha ya da zevk hayvanlan olarak sz
eden ve fiziksel niteliklerinin aynntland artc sert
likte beyanatlann duyulduu dorudur. Bylesi saptama
larn kamuoyunu cinsiyetilie kar mcadelenin g
lendirilmesinin aciliyetine ikna etmek iin yaylmas gere
kir. Ama toplamda kadnlann szleri daha ilgintir, n
k erkeklerin beklenen tutumlarn kadnlarn nasl d
ntrdn ve ayn zamanda da hakl olarak tutumlannn tikel bir denetlenme biimini grdkleri her trl
ahlak eletiriye nasl direndiklerini gsterir. Sanayi toplumunda iilerin yolu sldkla sefalete, hastala ve t
kenmeye indirgendi; her yerde gerekten de grnr olan
ama direni, talep ve saptrma eylemlerinin grlmesini de
engellememesi gereken hakikatler. Ayn ekilde, kadnlann hedef olduklan saldrlar hibir ekilde azmsama
dan, onlann zellikle erkekler hakkndaki szlerini dinle
mek gerekir, nk kendilerininkinin yannda erkeklerin
koullarn da dntrrler, bu arada (erkeklerin) bir
ou da fetihi deil, savunmac bir saldrganla snr.

VI.

BLM

KSEL DENEYMDEN ORTAK EYLEME

Kiisel bir deneyim, ortak bir eylem ve bilince nasl

dntrlr? Kiisel deneyim, sanayide para bana ya
da verime gre alma ya da efendinin evindeki klenin
almas gibi toplu bir tahakkmn deneyimiyse, gei
dorudan olur. O zaman herkes iktisadi tahakkm iliki
lerinin dorudan bir deneyimine sahiptir, nk gereken
retimin ve abann fiyatn belirlemekle ykml vardi
ya ba, teknisyen ya da khyayla dorudan atma ha
lindedir. iverenle cretli arasndaki kar kartl, bu
gibi durumlarda aka grlr. Snf ya da halklarn sa
va imgesi, doru olmadnda bile zihne kazlr. Erkek
egemenliinden kurtulmaya alan kadnlarn durumun
da, bylesi bir szck daarc kullanmak zordur, n
k sylemi olduumuz gibi, kadnlar erkeklerden, sanki
onlar dmanm gibi sz etmez. Bunun nedeni de, yal
nzca kadnlarn zerindeki asl arkn erkeklerle do
rudan ilikilerin ok tesinde, toplumun rgtlenme ve
betimlenme tarz olmasdr.

1. Bu Bir Toplumsal Hareket Deildir

Birok aratrmac, kadnlarn u anki durumunu ba
ka tarihsel deneyimlerinkine benzer terimlerle aklamay
yeleyecektir. Burada snf atmasndan sz etmek zor
olsa da, kadnlarn genel bir toplumsal rgdenme mo
deline kar srdrd kurtulu almasna bavurmak
daha kolaydr. Ama bu evrimci ve liberal gr, hl bel
li bir etkisi olsa da, safa tm iyilikleri bugne, tm k
tlkleri de dne atfeden bu yaklam tarzna kar ne
srlen eletirilere toslar. Bu nedenle, kadnlarn bugn
k durumuyla sanayi emeinin ve smrge ilikisinin ba
rnda tespit edilen durum arasnda, kadnlarla feminiz
min gemiin byk toplumsal hareketleriyle edeer ol
duu dncesiyle benzerlikler aramaya almaktan vaz
gemek en iyisidir. Kadnlarn yaanm deneyimine ola
bildiince yakn durmalyz, stelik kadnlar da hangi g
ce kar mcadele ettikleri konusunda bize hayli farkl
bir grnt sunar. nk sz konusu olan erkeklerin tam
anlamyla toplumsal bir iktidar deil, evresinin fethine
ynelmi, tm glerle tm kaynaklar birilerinin elinde
younlatran ve tm tekileri aa olarak tanmlanan
kategorilere atan kendi rgdenmesi tarafndan para
landnn bilincinde bir toplumun bir ileyi tarzdr.
Bak asndaki bu deiiklik, u andaki kuaklar ken
dilerini giderek daha az tarihsel anlamda toplumsal so
runlarla betimledikleri ve gemi hakknda ancak mp
hem bir bilgi sahibi olduklar iin, daha da gereklidir. 20.
yy.n siyasal ve askeri felaketleri zamannda, totaliterlik
lerin ve dnya savalannn zamannda yaam olanlar

iin, toplumsal bir olgunun aklamasnn nce durumun

zaman ve mekn olarak yerletirilmesiyle yaplmasnn
gerektii neredeyse barizdir. Toplumsal bilimler, ikinci
Dnya Sava sonrasnda Avrupada yeniden rgtlen
diklerinde, tarihilerin ve corafyaclarn yaklamlarna
ok benzer tutumlar edindiler. Durum o zamandan beri
hayli deiti: tarihsel kaynakalarn yerini ahlki kaynak
alar, toplama kamplarnn deheti, teknolojik ve iktisadi
dnmler, birbirinden meknda uzak grnglerin az
ya da ok birbirlerini izlemesine altmz yerde eza
manllklar yaratan medyalarn gelimesi ald. Bugn 19.
yy.n toplumsal mcadelelerinin edeerlerini aramak,
artk feodal beylerin ve yerel savalarnn ardllarnn ar
dna dmekten farkl deildir. Tarihsel aklamalarn de
er yitirii bizi, kadnlarnn bugnk hareketinin dayan
d gibi benlikten benlie daha dorudan bir ilikiye y
nelmeye zorlar. Erkeklerin kadnlar zerindeki egemenli
ini reddettiimizde de, bunu ayrmclk kartl, insan
bireylerin yasa karsndaki eitlii ve toplumsal yaam
daki her trl eitlilik biimlerine sayg adna yaparz.
imdi artk ii hareketinin aratrlmasyla gn
na karlan gereklikle kadnlarn bilinci ve erkek ege
menliini bitirme iradelerinin ortaya kard gereklie
ayn adn verilemeyecei aktr. Birinci durumda, benzer
biroklarnda olduu gibi, toplumsal hareket fikrine ba
vurulmas art olur. Halbuki kadnlar ve kurtulular iin
verilen mcadele fikri iin bu art olmad gibi, bizi bu
nu sorgulamaya, hatta reddetmeye iten bir olgular be
timlemesini nmze srer.
Ortada erkeklerle kadnlar arasnda, kltrn rettii

ana kaynaklarn ele geirilmesi iin verilen bir atma

yoktur. zellikle kadnlar, kendileri hakknda hem evrenselci hem de tikeld terimlerle, hem haklar hem de hak
szlklar terimleriyle konuurlar, ama toplumsal sava te
rimleriyle deil. Ayn zamanda, en byk kukuyu tarih
sel, evrimci, bizi en keskin atmalarmzn zmn
iktisadi byme ve toplumsal farkllamada aramaya iten
yarglara kar hissederiz. Ve bizi kltrmzn tekillii
nin arkasna gizlenmeye ararak zmlemeyi olanak
sz klan kltrel grecilii de ayn gle reddederiz. Batllarn ok kavim-merkezci bir tarzda arasallatrdklar
bir evrimcilikten olduu kadar bizi iyiyle kty ayr
maktan alkoyan bir kltrel grecilikten de uzakta kala
bilmek iin, kadnlarn yaanm deneyim, dnce ve
szleri zerine bilgimizi olabildiince ilerletmekten ba
ka yolumuz yoktur. Tm bunlar bizi oyunculann top
lumsal sistem iindeki rolleriyle her trl tanmlanma
larndan ve hatta Durkheimdan Parsons ve takipileri
ne, tm sosyoloji dncesinin merkezindeymi gibi d
nlen bir fikir olan toplumsal yaam anlayndan kur
tulmaya getirir. Toplumsal oyuncularn doas ve davra
nlarnn mant artk iktisat aratrmalarnda deil, de
mokrasi, zgrlk, eitlik, adalet fikirleriyle ilikilendirildikleri ahlk felsefesi kitaplannda bulunuyor.
Demek ki kadnlarn reddettii, ataerkil sistem olarak
adlandrlan eyin hayli tesine giden, tm bir bamllk
lar btndr. Kadnlar eylemlerinin dorulamasn u
ya da bu tarih felsefesinde aramyor. Kadnlarn bam
szlklarn ve erkeklerle eitliklerini kazanm olmalan, ta
rihsel adan nlenemez deildir. Kurtulular da tekno

lojik ya da iktisadi bir deiikliin rn deildir. Kitle

sel tketimin evde iki cretin birletirilmesini gerektir
dii dorudur, ama para ekonomisine daha dorudan bir
giri kadnlarn bamlln kendiliinden ortadan kal
drmaz, stelik (kadnlar) genellikle en dk cretlerin
verildii etkinlikleri barndran sektrlerde alrlar. Bu
rada sorgulanan kadnlarn en gl olumlamalar gr
lr. Esas hedefleri benliin inasdr ve bu da istihdam c
ret gibi daha ok kamusal alanda deil, cinsellik alann
da, yani kiisel yaamda iler. Kadnlarn tarihinin iktisa
di bir yorumunun peine dmek gereksizdir: bu tarih ba
ka bir kte kaydedilir ve politikaclar da baka birok
oyuncuda olduu gibikadnlarn gerek davranlar yeri
ne kendi mdahale tarzlarna karlk gelecek aklamalara
bal kaldklar srece, kadnlarn eylemlerini daha az anlar
lar. stelik kadnlarn bunu retleri o kadar gldr ki, on
larda siyasete kar olumsuz bir tavr oluturur.
nermemi daha somut bir ekilde aklayabilmek ze
re, kadnlarn rakip olarak beMediklerinin mphem bir e
kilde tanmlanan bir eski dzen karl bir ey olmad
n, btnnde erkek toplumsal cinsiyeti hi olmadn,
ama kesinlikle tanmlanm oyuncu kategorileri olduunu
syleyeceim: siyasiler ve genellikle ilerinde reklmclarn
en tehlikelisi olarak zellikle gsterildii medyalar.

2. Siyasetilere Kar
Siyasetilere kar bu dmanlk, feminizmin byk
ilerlemelerinin Neuwirth yasas, Veil yasas gibiyasa
larla kesinletii de gz nnde bulundurulduunda a

rtcdr. Aslnda bunun iki dayana vardr. Birincisi,

kadnlarn hkmette, parlamentolarda ve Devletin st
kademelerinde ok zayf temsil edilmelerinden kaynakla
nan skandaldir. Fransadaki durum zellikle bir felaketti '
ve hl da yledir, uzun bir sre de (kadnlara ait olacak)
zel yaamn, (erkeklere ayrlm olmas gereken) kamu
sal yaamdan ayrlmasn gerekli olduunu anmsatan ses
ler duyuldu. Kadnlar tam zamanl bir etkinlii gerekti
ren kamusal bir yaama sahip olurlarsa, diyorlard, nasl
olur da ocuklarna ve tm ailelerine kar rollerini yeri
ne getirebilirler? ok farkl nedenlerle, feminist militan
larn byk ounluu salt siyasal eylemden uzak dur
mu ve bask gruplan araclyla, gazeteci ve avukat kim
liiyle hareket etmitir. Fransada sa zaten kadnlarn
mecliste nemli bir varlk gstermesine hep karyd ve
kadnlarn oy hakk lehine kararn da ancak ikinci Dnya
savann, sonunda, stelik Pariste deil Cezayirde, de
Gaulle tarafndan kurulan geici meclis kararyla alnd
da hatrlardadr. Bylece, kadnlarn genel seme hakkna
ulamas iin bir yzyln gemesi gerekmitir ve bunun
nedenleri de daha ortadan kalkmamtr.
ikinci dayanak: bat (Avrupa) modernlemesi, yzyl
lar boyu ynetici sekinlere neredeyse snrsz iktidar ve
mdahale yetenei verirken, birok kategorinin de aa
ln zindanlarna kapatld bir ar kutuplama mo
deline dayanmt. Akl, g ve cesaret erkek sekinlerin
zellikleri olarak kabul edilmiti, halbuki geleneklerin,
duygularn ve reme ilevinin tutsaklar olarak grlen
emekiler, smrge halklar ve kadnlar yetikin, beyaz
ve mal sahibi erkeklerin aksine dnyann fatihleri stat

sn talep edemiyordu. Pierre Rosanvallon ve onunla

beraber baka baz tarihiler, 1848 ncesinde zihinsel
durumlar ne olursa olsun tm erkeklere yurttalk hak
knn verilip, bunu tm kadnlardan esirgenmesini do
rulayan siyasal fikirleri zmlemiti. zellikle cumhuri
yeti laikler, kadnlarn papazlar tarafndan maniple edi
leceinden ekiniyordu. 1789da kadnlarn ikyet def
terlerine etkin bir ekilde katkda bulunmalarn engelle
meyen kadn kart gr, 1848de bunlarn tamamen
ortadan kaldrlmalarna neden oldu. Kadnlarn siyasal
alemin onlara kar taknd dmanca tutuma olan bi
linleri, gndelik yaamn her yannda bu feminist kart
ln grdke daha da artt. Tarihiler bugn bize ge
miin zmlemecilerinin tarihi, kadnlarn yaam zeri
ne belgelerin azln ne srerek erkeklerinkine indirge
diini, ama devrimci evrelerin de muhafazakr olarak
deerlendirdikleri kadnlann katlmna kar ayn d
manl sergilediklerini anmsatr. Daha geni balamda,
birok Avrupa lkesinde ve zellikle de Fransada, bir
devrimci toplumsal harekede burjuvazinin ve kurulu d
zenin hizmetindeki bir parlamenter demokrasinin ku
rumlan arasnda gerekli olan kopu fikri kalc bir ekilde
yerlemitir. Bu da sekin erkeklerle aaya itilmi ka
dnlar arasndaki nceki kartl kalc hale getirmitir.
Devrimcilerin dncesinde, erkekler itici g roln
stlenmeliydi, nk kadnlar kurtulu eylemine katlma
yeteneine sahip deildi.
Tm bu nedenlerle, Fransann durumunda post-feminist kadnlann siyasal eyleme olan dmanl, femi
nizmi de hedef alacak lde, zellikle gldr. Bu

kukusuz feminizmin fetihlerinin reddi anlamna gel

mez, ama zellikle de giderek daha fazla kiisel yaama
dnk ve kurumsal alandan uzak hale geldiinden, bir
hareketi yalnzca kuku ve nefret uyandran bir aleme
katlma biimlerinden ayrma iradesini gsterir.
Post-feminizmin siyasal bamszl her eyden nce
eylemini glendirmenin bir unsurudur. Her alanda, zel
likle de belli bir kategoriyi, belli bir etnik ya da cinsel
aznl, belli bir engelli kategorisini vs. desteklediklerin
de, her trl siyasal gten bamsz derneklerin ya da
STKlann kuruluuna tank oluyoruz. Bu da partileri za
yflatyor, nk oy zaman geldiinde, bunlar u ya da
bu tikel davann lehine blnyorlar. Post-feminis derin
siyasal partilerden uzaklamalar buna karn, san b
yk blmnn kadnlarn koullarnn dnmne kar
kmasna neden olan direni nedeniyle greli kalan
bir uzaklamasiyasal partilere byk kuku duyulmas
na neden oluyor. Yani bu partiler, toplumsal seferberlik
lere yaslanmaktan, hatta bunlan uyandrmaktan aciz mi
dirler? Kapitalizmle sosyalizm arasndaki kartlklardan,
artk hibir gerek varl kalmayan o nl, byk anla
tlardan baka ey grmekten aciz midirler? Birok yurt
ta siyasal partilerin gszletiinden ikyeti; ama bir
oklan da bunlarn katlklarndan ve artk var olan ger
eklie karlk gelmeyen fikirlere ve eylem tarzlarna ba
llklarndan yaknyor.
Bu nedenle, toplamda, post-feministlerin apolitik ta
vrlarn olumlu grebiliriz, nk her eyden nce bir
nderle, bir rgtle ya da iletiim kampanyalaryla z
deletirilen ve temsil tekelini yitirmi olan partilerdeki

genel gerilemeyle benzeir.

Ama, kendilerini siyasal ifadeden yoksun brakan ve
bylece de rgtl bir eylemi zorlatran bu tavrlarn ve
fikirlerin krlgankklann da gizlememek gerekir. Femi
nizm mcadelelere girmi ve zaferler kazanmtr; hatta,
bir yandan militan bir hareketken, ayn zamanda kadn
larn ounun yaamn ve dncelerini dntrm
tr. Post-feminizm birok kadnn daha kiisel ve daha
etkin bir katlm getirdii, kurumsal deiiklikleri bir kl
trel mutasyona dntren bir dnce nerir. Ama,
siyasal olmaktan ok psikolojik olan bu eylemin, rgt
lenmesi olmadan, belirlenmi dmanlan olmadan, siyasal
tartmaya girmeden, kaklk iddias olabilecek midir?
Projesi kk bir kadnlar grubu tarafndan balat
lan tam eitlik zerine yasann hem rgd solun deste
ini alamam hem de nemli bir kadn seferberlii douramam olmas arpcdr. Halbuki yasa kabul edil
mitir ve kadnlarn gerek durumunda iyilemeye neden
olmutur. Ama bir kez daha her ey sanki kamusal so
runlarla zel sorunlar birbirinden aynym gibi gelimi
tir. Kadnlarn kendi kendileri zerine dncelerin yo
unluu, ne kadar nemli olduunu burada gstermeye
altm bu kltrel deiikliin bu kadar dk bir
toplumsal grnrle sahip olduunun fark edilmesini
engellememelidir.
Burada, u elikiyi gzlemlemekle yetineceim: tam
da zel dnya kamusal alan kapladnda, tam da kii
sel sorunlar, en bata da cinsellikle ilgili olanlar toplu
mun btnnde n plana yerletiinde, hareket halinde
ki kadnlar kamusal alana her trl etken katlm biim

lerini reddediyorlar ve sanki bireysel bilinlerine ya da

kk gruplarn toplantlarna snr gibiler. Post femi
nizmin olgunluu ve etkisiyle, kamusal alanda neredeyse
hi grnmemesi arasndaki kontrast, arpcdr. Bu ka
dar nemli deiikliklerin (kadn) oyuncularyla hibir
ekilde katlmak istemedikleri o siyasal yaam arasndaki
garip yzyzelik.
Bu sonular, anlam ve nem ykldr. Ama bunlar
dan nasl kanlr? Bizimle konuan kadnlar, ortak eyle
me ilgisiz deiller. Derneklerden, STKlardan, okul des
teinden ok sz ettiler. Daha geni anlamda, okulu zel
dnyayla kamusal dnya arasndaki en nemli gei me
kan olarak alglyorlar ve bu geiin kt gerekletii, oku
lun zel alandan, rencilerin kiiliklerinden, ya da toplumsal-kltrel sorunlarndan kaynaklanan taleplerle ok
az ilgilendii fikrini sk sk ifade ediyorlar. Bu kadnlarn g
znde okul dnyas bilgilerin rakl gr iine kapan
yor ve bunun da olumsuz toplumsal sonulan oluyor.
Verilerimizin bylesi ar bir varsaym kantlamak
iin yeteri kadar arl olmamasna karn, (kiisel dene
yimden kaynaklanan) kltrel taleplerle (baka, yaanm
deneyimlerle ya da benliiyle ilikiden deil, iktisadi veya
etnik terimlerle tanmlanm toplumsal kategorilerin man
tndan kaynaklanan) siyasal neri arasnda var olan
derin bir kopukluk fikrini ne srmek meru olur. Daha
da ileri gidelim. Genelde, elverisiz durumda olan ve ta
nm gerei daha kalabalk olan kategorilerin, sekinlerin
paras ve gc karsnda halk oyuyla ynetimi almasna
demokrasi diyoruz. Bu da, zenginlerin ve iktidar elinde
tutanlarn karlarna doal olarak uyacak olan iktisadi ve

siyasal toplumun ileyii zerine eletirel bir yargnn

varln kabul eder. En kalabalk toplumsal kategorilerin
savunmasyla yerleik dzenin eletirisi arasnda de
mokratlar tarafndan kurulan srekli ba buradan kay
naklanr. Halbuki, bu tr demokratik dnce zayfla
mtr. Yerleik dzen ounluk yasas yerine aznlklara
sayg gsterilmesi adna daha ok eletirilir olmu, daha
kalabalk olan ve hibir belirli siyasal ynelimle kendisini
zdeletirmeyen orta snflarn savunulmasna gre de,
dlananlarn, marjinallerin ya da geici iilerin savunul
mas daha anlam ykl hale gelmitir. Ekonominin y
netilmesi, Un nouveau paradigme (2005) iinde de belirtti
im gibi, giderek ulusal siyaset ve grlerden bamsz
lam ve kresellemi bir retim, deiim ve maliye sis
temine zg karlarn gdmne girmitir. Birdenbire, de
mokratik diyebileceimiz talepler, iktisadi sistem ve ikti
dar yaplan zerine vanlan yarglardan kopar; zel-likle
de eitli cinsellik, reme ve aile biimleri aracyla zel
sorunlar toplumsal mekn igal ettiinden kstlayc bir
tarzda tanmlanmas olanaksz hale gelen zel alan gerek
sinimlerine giderek daha dolaysz bir tarzda balanr.
Dinlediimiz kadnlarn, bu daha geni ereveye
yerletirilen apolitik tepkisi elikili olmaktan kar; tersi
ne, benim de incelemi olduum paradigma deiiklii
nin bir tezahr olarak kabul edilebilecek bir eyi ortaya
karttr. zellikle de iktisatla toplumsal yaam birleti
ren ve davranlar sistemlerin durumuyla aklayan b
yk anlatlarn sonunu. Gerekten de, her trl tarih fel
sefesine arkamz dndk ve demokrasinin u andaki te
meli de iktidara eriimin aklna deil, kendi haklarn

savunan ve onlar temel haklarm gibi kabul ettirenlerin

yeteneklerine yaslanyor gibidir, zellikle de bylesi bir
karar iktisadi ve siyasal yneticilerin karlarna ve fikir
lerine aykr kararlara yol atnda.
Bugnn szcklerini kullanalm. Sivil toplum, siya
sal toplumun zel alandan gelme hareketler tarafndan
fethedilen ve ynlendirilen ksmdr. Sivil toplumda hak
lardan, tekine saygdan, kltrleraras bileimlerden, fark
llklardan ya da etkileimden sz edilir. Kadnlarn duru
munun aralarnda merkezi bir konuma sahip olduu tm
bu terimler, syleiler ve tartma gruplarnda duyduu
muz sylemlerde srekli yer aldlar, yle ki, burada in
celenen belgeler, siyasal eylemin yaanm deneyimden,
zel alandan kaynaklanan toplumsal ve kltrel taleplere
boyun emesinin gerekliliini kabul etmemizi gerektiri
yor. Demek ki, kadnlarn siyasal sisteme ynelttii si
temlerin tesine gitmek gerekiyor.
Bu sistemin onlara verdii yerin zayflndan yakn
yorlar ve kadnlarn sunduu taleplere aldrmayan ya da
dmanca davranan bir erkek iktidardan sz ediyorlar.
Ama bu sulamalar ok daha temel bir reddi saklyor ve
burada tartlan yalnzca bir iktidar deil; egemen siya
set, zellikle de demokrasi anlay. Siyaset, partiler ve
seim katlm krizinden pek yzeysel bir ekilde sz edi
yoruz. Dikkat ekecek kadar, ama genel bir deeri olan
sonular kartmayacak kadar gereklik tayan temalar.
Her trl ideolojiden ve her trl parti mantndan
uzak dinlediimiz bu kadnlarn nermelerinin bizi davet
ettii gibi, daha ileriye gitmek gerekir.
Talep, olduu sanlan yerde deil; ama bu, zgrlk,

eitlik ve adalet fikirlerinin de yok olmad gibi, bu tale

bin de yok olduu anlamna da gelmiyor. Ama onu gre
bilmek iin, kresellemenin, iktisad toplumun ileyii
nin dier kesimlerinden ayrd andan balayarak etki
sizleen, her eyden nce, iktisadi bir zmlemeden
kurtulmak gerekir.

3. Tam Eitlik
Az nce, iddee savunulmasna, zellikle de sald
rlmasna karn, tam eitlik temas zerine ortak dn
ce retmedik. Ama duyulan szlerden esinlenerek, ko
numlar yeniden oluturmak mmkndr.
Acaba mcadeleler, tek balarna, eitsizlii ve ba
mll geriletebilir mi? 20. yy-in balarnda Byk Bri
tanya, doum kontrol ve krtaj kampanyalar srasnda
Fransa ve bugnk skandinav lkeleri rneklerinde g
l bir ekilde dorulanm olan bu fikir, grme yap
tmz kadnlarca da reddedilmemitir. Onlar yalnzca
iinde yaadklar dnyann siyasal eylemine inanmyor.
Bu da onlar birok kez ilkesel olarak reddettikleri izleni
mini verdikleri siyasal eyleme gre ok daha kstl bir
konumu kabul etmeye itmitir.
kinci gzlem. Benliin inas ve olumlanmas ar
s, kadn kimliinin toplumsal inasnn, yani tek keli
meyle toplumsal cinsiyetin gl bir biimde reddinden
beslenir. Bu, beni ve anladm kadaryla onlar da her
trl toplumsal cinsiyet fikrini saf d brakacak nlem
leri benimsemeye yneltecek bir olumlama ve bu saf d
brakma da seim ortamnda ancak her trl toplumsal

ve kltrel nitelikten bamsz bir cinsel farkll tanya

rak elde edilebilir. Tam eitlikten daha iyi ifadesi olma
yan bir ilke. Bu, farklla ar ya da temsilin eitsizlii
nin snrlanmas abas zerine dayand srece kabul
edilemez olduu kadar da, muzaffer bir toplumsal tale
bin yokluunda, erkek egemenlii tarafndan ina edilen
tm kadn imgelerinden, hatta kadndan bile kurtulma
nn en etkili yntemidir.
Baka hibir zmn yrrle konulmam olma
s, bu konumu daha da tatminkr klar. Siyasal ve ente
lektel evrelerin direnci o kadar byk olmutu ki, ka
dnlar karsndaki nyarglar hzla geriletmek olanaksz
hale gelmiti. Cinsiyeti toplumsal cinsiyetten ayrmann,
daha dorusu illaki de kadnlarla erkeklerin eitlii iin
almayan toplumsal cinsiyet zerine tartmalar nle
yebilmek zere cinsiyetlerin ikiliini kabul etmenin ok
etkili olduu ortaya kt.
Genel' nermemi glendiren bir sonu, yani cinsiyet-toplumsal cinsiyet kartlnn yerine, benim formlletirdiim almann ortasna gelindiinde artk an
lam aklama gerektirmeyen cinsiyet-cinsellik kartl
nn konmas gereklilii.

4. Medyalara Kar
Feminist entelekteller arasnda o kadar ok tart
may ateleyen feminizmle demokrasi arasndaki ilikiler
temas, dinlediimiz kadnlar tutkulandran bir konu de
il. Kamusal zgrlklere, hatta genelde laiklie ballar
bu zellikle birok Mslman kadn iin geerli. Ama,

bu zgrlkleri kadn olarak desteklemiyorlar; daha ok,

genel kamusal zgrlk ilkelerinin grlerin, siyasal ei
limlerin, dinsel gruplamalarn oulluuna katkda bulu
nacana ve kamusal yaama olduu kadar, zel yaama
da yaylmas gerektiini sylyorlar. Bu anlamda, femi
nizm liberaldir, nk braknz yapsnlar en gl
olanlarn yarannayken, her trl siyasal ya da ideolojik
tekelin karsna gszlerin savunulmasn talep edecek
bir liberalizm kanr.
Ne demokrasiye, ne de feminizmin karlarna uyma
yan, bir cemaat rgd bir kar grubuoluturan ka
dnlar lehine olumlu zrlkler talep etmektir. Kadn
larn durumunda, iler dinsel cemaaderde, blgesel grup
lamalarda ya da her trden aznlkta olduundan daha
aktr. Isiah Berlinin tanmlad ekliyle olumsuz z
grlk, kadnlar asndan en elverili siyasal eylem bi
imidir: onlarn ya da baka kategorilerin zgrlne
zarar veren her eye kar kar, ama bunu, kadnlar tem
sil etme iddiasnda olacak siyasal ya da cemaatsel bir r
gde kesinlikle zdelemeden yapar. Kukusuz, bir tek
rgtn ok arasa! amalar olabilecek bir aznlk gru
bunu temsil ettii ve bir cemaatin olumlanmasna ayrlan
olumlu zgrln mahsurdan ok avantaja sahip ola
bilecei kabul edilebilir. Ama kamusal alann ak, eitli,
oul olmas gerektiini ve her trl tekel biiminin d
arda braklmas gerektiini sylemek, zel yaamla ka
musal yaam arasnda yapay bir ayrm getirmek anlamna
gelmez. rgd bir feminist harekete kadnlar temsil
hakkn vermek, baa klamaz zorluklar douracaktr,
zira kim, insanln yansn temsil ettiini iddia edebilir ve

stelik erkeklerin oluturduu dier yannn da ayn tarz

da temsil edilmesi nasl salanacaktr? Bu am bir ikilie
gtrr ki, samal ksa srede herkesin gzne arpar.
Cemaatilie ve korporatizme gtrecek her ey, si
yasal eylem iinde amalan, u ya da bu toplumsal gru
bun karlannn ve kltrnn zgllnn ounluk
tarafndan kabuln salamak olan dier kategorilerden
ok kadnlar iin ktdr.
Siyasilerden ok, asl dman olarak grlenler med
ya profesyonelleridir, zellikle de kadnlar ok sk cinsel
nesne haline getiren reklamclar. Bu tr sulamalar kla
siktir ve yalnzca kadnlarn haysiyeti, rtkan afiler,
grntler ya da metinler tarafndan ciddi bir ekilde
tehdit edildiinde kayda deer olurlar ki, bu da ortaya
karmas pek de kolay olmayan bir eydir, nk rek
lamlar ayn zamanda kadnlar tarafndan geni kabul g
ren rn ya da uygulamalar deerli klar. Makyaj onlara
dayatlmaz, jimnastik, kou ya da gda rejimleri de. Ka
dnlar, kendi bedenlerini semelerine yardm edenle
onlar cinsel nesne haline getirenler arasnda bir snr iz
mekte zorlanr. Sk sk, Amerikal (sklkla cinsel tacizden
sz eden) kadnlarla, batan karmay, arzu uyandrmay
ve ektikleri erkeklerle oynamay seven Avrupal, zel
likle de Latin kadnlar karlatrlr. Ama Fransz kadn
larnn batan karma szcne tepkilerinin, Amerikal
kadnlannkilerden farkl olmad ortaya kmtr. Bu sz
ck, kadnn erkek tarafndan tahakkm anlamna gel
dii dncesiyle net bir biimde reddedilmitir. Ama
ayn zamanda, aslnda tekine yneltilmeden nce kendi
kendisine yneltilen benlik kaygs gerekli ve grn

tlerini, bedenlerini nasl kullanacaklarn semede ka

dnlara sunulan bir olanak gibi dnlr.
Bu da bizi o klasik soruya getirir: kiisel zeni, ba
tan karmadan ya da batan karcnn maniplasyonundan nasl ayrt etmeli? Her katlmcnn kendi ken
dine sorduu bu soru tr hepsini rahatsz etmi ve ak
bir yant getirmemitir. En ayrntl olan udur: batan
kartma, inisiyatifin bende olduu bir oyunsa iyidir; eer
erkek beni batan karmaya alyorsa ktdr. Bu be
yanlarn zmlemenin ilerlemesine katks yoktur. Buna
karlk, ayn grubun baka bir yesi unlar syledi: bir
kere, afilerdeki bu kadnlarda ben kendimi grmyo
rum, bacaklar benimkiler gibi deil, vs. grnte ale
lade bir beyan, ama ekliyor: Evime dndmde, ayna
da kendime bakyorum ve artk yzmn, salarmn ol
madn gryorum... benim grntm aldlar. Ola
anst szck. letiim aleminde grntsn aldrtmak, sanayi toplumunda emeini smrtmekle edeer
dir. Her iki durumda da bir tahakkm ilikisi tanm
lanmtr. Ama bu iliki ne zaman ortaya kar? Bu ka
dn, ne zaman ve neden grntsnn alndn hisse
der? Kadnlarn beyanna en iyi karlk gelen varsaym,
sz konusu hrszln, artk kiiye ait olmayan, nk
bedeninden ayrlm olan cinselliin alnmas olduu
dur. Skandal, cinsellik ykl bir bedenin tehiri deildir;
tersine, sz konusu kadn asndan, yani tm kadnlar
iin, cinsellikten arndrlm, mallarn zerine aktarlm
bir bedende yatar. Kiiliin cinsellik yoluyla tm inas
yklr. Kiiliin emek araclyla ina edildii bir top
lumda emein smrlmesi, bugn grntnn aln

masyla ayn neme sahiptir. Parann retimin hizmetin

de ilev greceine para retmekle sulanmas gibi, deni
lebilir ki kadnlarn (erkeklerin de) reklamlar tarafndan
cinsellikten arndrlmas, daha iyi satlabilmeleri amacy
la daha arzulanr hale getirilmek istenen nesnelerin erotikletirilmeleri lehine iler.
Bu yorumun, ancak cinsiyeti reklamlardan daha
geni bir alana yayldnda bir yarar vardr. Bunun do
rulanmas kolaydr, nk cinsellikle ykl bir kadnn
(ya da erkein) gzkt birok resim ve arkda cin
sellik mevcuttur. Halbuki, bu genellikle bireyden nesne
lerin grsel ya da iitsel betimlemesinin zerine aktarlr.
Kadnlar ortamlarnn bu cinselletirmesi tarafndan uyarlabilir, ama ayn zamanda cinselliklerinden ve kendi be
denlerinden yoksun braklm gibi hissederler. Cinsellik,
erotizm ya da cinsel ilikiler benliin benlik zerindeki akmasina yabana gibi takdim edildiklerinde, ki buna tele
vizyonda giderek daha fazla tank olunuyor, bu tahakkm
ilemi giderek daha an biimler alma eilimindedir.
Bu-zmleme tr, sklkla onlar her trl inandnclktan yoksun brakma tehlikesi tayan gl muhalefederle karlar. Televizyon programlarn ya da reklam
panolarn seyreden kideler, gerekten de yabanclap,
smrlmekte midir? Neden byle hissetmiyorlar da ak
sine, televizyon olmadan eriemeyecekleri olaylara bak
laryla katlmann tatminini hissediyorlar? Halkn kitie
kltr tarafndan smrlmesinden sz eden kadnlarla
erkeklerin sesini bu kadar gszletiren o saduyulu ya
ntla ayn fikirde olmamak mmkn m? Ama burada
sylenen, ok farkl doada bir ey: kii, cinselliinin et

rafnda biimlendii iindir ki, cinslikli ama cinsiyetten

yoksun braklm bedenin betimlenmesi ykc olarak ya
anr. Cinsellie, dolaysyla da kiilie hibir gnderme
de bulunulmadan betimlenen cinsel etkinlikler olarak ta
nmlanabilecek pornografinin durumuna bu zellikle uy
gulanabilir. Kiinin ve en yksek noktasnda eriimin ge
nellikle cinsellik yoluyla elde edildii znenin yklmas.
Piyasaya srlm zne olma hevesindeki imgenin
peinde olduu yalnzca her trl znellikten ve benlik
bilincine her trl gndermeden kurtulmak deil, ayn
zamanda ve daha kesinlikle, benliinde birok olas an
lam tamaktr, bu da mteriye bir taraftan bir imgenin
anlamn seme olanan verirken, bir taraftan da sei
minin gerekelendirmesini kendi kendisinden gizlemek
tedir. Bir reklam ya da sinema imgesi, hem kurtarc
bir arzunun, hem erkek arzusunun tasarrufuna kendisini
sunmann, hem de kendi cinselliinin yaratc kefinin
taycs olma hevesindedir. Tm bu anlamlar ayn im
gelerde varlklarn birlikte srdrebilir. Ama imge arac
lyla iktidar kullananlar asndan esas olan, boalt
mak, bu farkl erotikletirme biimlerini, onlann tay
cs olan kadndan ayrmaktr.
Bylece, toplumumuzda iki birbirini tamamlayan s
rece tank oluruz: oyuncunun cinsellikten anndrlmas
ve evrenin erotikletirilmesi. Bu ikinci sre, birinciye
kar kar: her gn daha fazla gzlemlediimiz ey: iin
de yaadmz ortamn erotiklemesi, insan kiiliinin
cinsellikten arnmasnn bir sonucudur. Reklamlarn ve
baka birok mesajn gl bir biimde erotikletii l
kelerde, sapkn ya da insan haysiyetine kar olarak nite

lendirilen cinsel davranlar, kadnlarn cinsiyetin gl

varl tarafndan maskelenmi olan kiisel tarihine net
bir ekilde kar kar.
Bir toplumun iki vehesini, evreyi erotikletiren ve
bireylerin cinselliklerinin tezahrlerini giderek daha sk
bir ekilde denetleyeni kar karya getirmek keyf deil
dir. Sanki, toplum iin yararl olduu yargsna varlan et
kinliklere hasredilmek zere kiisel bir yaamn zgr
leebilmesi iin, bunlar kamusal alana yanstlmalym
gibi. Giderek, zel yaama daha fazla yasak dayatlmak
tadr, zellikle de erkein her eye kadir olduu fikrine,
ama ayn zamanda da genellikle fahielie elik eden, ama
zellikle de ksmen gnlllk koullar altnda uygulan
dnda tm biimlerini nitelendirmeyen bamllk, k
lelik ve sefaleti hedefleyen savlar adna fahielie kar
trelerde ve hukukta byk bir ilerleme gibi ortaya kan
aile ii tecavze kar.
Birka szckle fahielik kartlaryla seks emeki
leri savunucular arasnda hakemlik etme niyetinde de
ilim, yalnzca erotizm ykl ve kiiliin inas asndan
olumsuz grnt ve sz saanan tehir etmeye al
yorum ki, bu tamamyla farkl bir ey. Her zaman kan,
cinsiyet ve lm ykl circences'm, yani sirk oyunlarnn
geni alan giderek yaylyor ve can sklan iftler giderek
daha fazla porno kasetlere ya da kartrmac ya da takas uygulamalara bavuruyor. Belki de bir gn cinsel
yaam, aktan daha fazla tatmin salayacak olan erotizm
ykl resimlerin, mziin szcklerin ve tavrlarn orta
sndaki bir mastrbasyona indirgenecek. Kukusuz an
bir ngr, ama toplumumuzun iki ynelimi arasndaki

giderek nedeen kartl aklyor: cinsellie, zgr ve

sorumlu znelerin inasnda merkezi bir rol bien yne
limle, bir zamanlar (ve hatta hl) herkesin emeinden
ve adil karlndan yoksun braklmaya alld gibi,
cinselliinden de yoksun brakld ynelim.
Bu tr zmleme, ii cinsellik gibi ortak bir kaygs
olan oyuncular kar karya getirecek bir atmay ayrt
etmeye, baka bir deyile post-feminist bir toplumsal ha
reketin olumlanmasna gtrebilir. Gerekten de, bir i
letme ustalar ve emek rgtlenmesi politikas kadar, g
rnt ustalar tarafndan srdrlen bir politikadan sz
etmek de normal gzkebilir. Grnt aleminin, tpk
emek rgtlenmesinin emekilere sunulduu gibi, tke
ticilere dayatlmaktan ok sunuluyor olmas olgusu, so
runlarn alanndaki (dolaysyla da doasndaki) deime
ye iaret eder, ama rnekseme arayna kar bir sav
oluturmaz. Ama, medyalarn aa alemiyle insanln
yksek kltr tarafndan ifade edilen gerek gereksi
nimleri arasndaki yapay kartla dmemek kouluyla.
Her trl tarihsel koulda, rakipleri kar karya getiren
lerden deil de onlar birletirenlerden hareket etmek,
daha zor, ama ayn zamanda daha da nemlidir.
Bu nedenle, bireyin bir cinselleme talebiyle, srekli
bir ekilde oyunculann cinsiyetten arndrlmalaryla bir
leen ve pornografik imgelerin en an biimini olutur
duklar evrenin erotikleme politikas arasndaki bir atima varsaymna bal kalnrsa, imge toplumundaki
merkezi atimann cinselliin tanmlam olduum iki
sunumunu kar karya getirdii sonucuna varlabilir.
Ama, her tikel imge, nasl yarglanabilir ki? Giderek ar

tan sayda televizyon programlar ve bunlarda, rap ya da

baka trl bir mzik kisvesi altnda, avc rollerini artk
pek sradanlam olan ellerini reme organlarnn zeri
ne getirerek olumlayan erkek karikatrlerine kendilerini
sunan kadn grntleri kolayca esas mesaj oluturan
evrenin erotikletirilmesi yaranna kadnlarn cinsiyetle
rinden arndrlmalarnn ve onlann zneletirilmekten
karlmalannn rnekleri olarak kabul edilebilir. Ama bu
grntlerden kolayca bakalarna, rnein, bir kadnn
batan karma ve fethetme konumunda olduu hatta
mizaha bavurduu ve merkezi kiilik olduu grnt
lere kayabiliriz. Ayn gzlem, giderek daha youn bir
sklkla, ecinselliklerini kabul ettirme ilevine sahip olan
erkekler iin de geerlidir. Yeri gelmiken, grnt ale
minde geylerin neminin, dier erkeklere gre cinsellik
lerini znelikleriyle daha kolay ilikilendirebilmelerinde
yattn ve bunun da erkekler arasndaki cinsel ilikiden
kaynaklanan grntlerin pornografiden kurtulmasn sa
ladn ekleyelim. Belki de, her trl znelikten yoksun
braklmas daha kolay olan tekilere gre gey kiiliklerin
stnln anlamak bylece daha kolay hale gelir.
Taraflar ayrann, bir yanda cinsellikle zneliin ilikilendirilmesine allrken, dier yanda bunlarn, tke
tici ilevine indirgenen bireyin mahrum brakld cin
sellik evresinin deitirilecei lde kar karya geti
rildii kabul edilirse, geriye birlikte altmz kadnlarn
sahip olduu hedeflerin nasl olup da ortak eyleme d
ntrldn bulmak kalr. Zor bir soru, zira kiisel i
sorunlar ortak eylemi, cret talepleri ya da aynmcla
kar protestolarn besledii kadar kolaylkla beslemez.

Sylemi olduumuz gibi, tm kadnlar siyasete olan d

manlklarndan sz eder ve dk dzeyde rgtlenme
gerektiren zmler arar. Partiler ve sendikalarn yerine,
derneklerden ve kamuoyu hareketlerinden oluan bir ev
ren beklentileri vardr. Ama hemen, mahizmin partilerde
olduu kadar derneklerde de var olduu olgusuna toslayverirler. stelik, kiisel sorunlarn iletiimi ksa srede
tehircilik ya da narsisizm tarafndan kirletilir ve medya
lara bavurmak da, bunlar temalara kadnlarn talepleri
dorultusunda balanm olsalar da, kendi bana kolay
bir zm deildir. Tm bu gzlemler, siyasetin reddiyle
sonulanr ve buna kadnlarn daha ikideerli bir imge
sinin dayatlmas amacyla medyalara dnmenin de nere
deyse tamamen darda braklmas eklenir. Bu kadnlar
kendilerini maniple edilmi hissettikleri her trl taciz
ve hatta batan karma biimini reddederler, ama cin
sel kurtuluu erkek iktidarnn bir hilesi olarak deer
lendiren ve kadn hareketinin maddeci bir tanmna bal
kalmak isteyen radikal feministlerin grlerini de pay
lamazlar. Muhatabmz olan kadnlar tersine, bu bizim
en nemli kazanmmzbenliin yarats olarak cinsel
lie merkezi bir nem verdiler. Onlar sarsan reklamlarn
genellikle kadnlar tarafndan gelitirildiini ve kendilerininki de iinde olmak zere, kadnlarn tketimini tetiklediini biliyorlar. Ne tiksintilerinden, ne de kendi erotiklemelerinden vazgemek istemiyorlar. Bu da esas a
tmalarn, toplumumuzun temel kaynaklarndan biri
olarak grlen cinsellie ortak bir gndermenin iinde
yer aldnn altn izer.
Post-feminist bir toplumsal hareketin olas mevcu

diyeti zerine sorulan soruya verilen bu bir olumlu bir

olumsuz yantlar dnmn srdrmeli mi? Hayr,
bylesi bir kolayclktan kanmak gerekir. nk burada
sz konusu olan karmak sorulara incelikli yantlar getir
mek deil, merkezi bir soruya, berrak bir yant bulmaktr:
kadnlar, bir toplumsal hareketin taycs mdr, deil mi
dir? Yeni bir toplumdaki merkezi atmann toplumsal
(kadn) oyuncular olmaya aday mdrlar, deil midirler?
yice deerlendirince, yantm olumsuzdu. Yalnzca
kadnlarn kendilerine kar saldrganlk hissettikleri med
ya aleminin bir okumas sz konusu olsayd, yant olum
lu olabilirdi. Esas gayemiz cinsellie bavurmann iki bi
imi arasndaki bir atmay betimlemek olsayd, yant
daha da olumlu olurdu. Ama bir atma bilincinin tart
lmaz yokluu, olumsuz bir yant dayatr. Kadnlarn
sylemi erkeklere ynelik deildir, ilkel ve adaletsiz bir
dzenin son temsilcileri olarak suladklar siyasetiler
dnda, deneyim sahibi olmadklar u pederahi mo
dele de ynelik deildir. Olas eylemlerinin merkezi temas
konusuna gelince, dmanca deil, ikideerlidirler, n
k kendi-kendilerinin betimlemesini bu terimlerle ina
etmemi (ya da daha etmemi) bir toplumda yaarlar. m
geler alemi hl olas direnileri dalgalarnda gtrr. Ter
sine, olas bir toplumsal hareket de hl yksek kltr
btnnde aa ve tehlikeli olarak grlen kitle kltryle
kar karya getiren ve cinsellie dorudan gndermeyi
olumsuz ve baya gren sahte tartmalara tosluyor.
kili bir belirleme gerekiyor: cinsellik zerine iki kar
t konumun kar karya gelebilecei alan tanmlamak
olasdr. Ama bu yeni tarihsel tiyatro sahnesinde gerek

oyuncular grlmyor. Kadnlar yalnzca ikideerli ya

ntlarda kstlanmakla kalmyor, ayrca siyasal eylemi o
kadar iddetli bir ekilde reddediyor ki, zel eylem onlar
kamusal alanda mdahaleden ok daha kolayca ekiyor.
Ama bu olumsuz tepki niye? Siyasal eylemin reddi, ne
den kadnlarn taleplerinin kabul ettirilmesi gereksini
minden daha gl? Bu tavn, iki kart neden akla
yabilir. Birincisi, kurtulularn ilk bata tketime zgrce
eriim tarz zerinden yaand bir toplumsal ortama
dalmaktan; kincisi bunun tersine bir doada, Batdaki
kadnlarn durumunun bugn bu Batnn, gl bir e
kilde kadnlarn aa stats tarafndan tanmlanan s
lma ve dier dinsel kltrlere kar savunulmasyla z
deleiyor olmasdr. Bu engeller, bu kitabn birinci ks
mnda betimlenen kadn bilincini tahrip etmez, ama or
tak eyleme dnmesini engeller.

5. Kltrel Alann Dnm

Bu olumsuz sonu, olabilecek en ak bir biimde su
nulmaldr, nk bizi yeni bir yant aramaya ve kadnlarn
eylemine ve dncesine yeni bir anlam vermeye zorlar.
Kadnlarn kendi kendilerini betimlemelerinde yaadklan
dnmlerin onlara belli bir siyasal etki salamas gerekti
i varsaymnn terk edilmesi gerekir. Tersine, post-feminist kuan kadnlarnn bireysel yaamlarna kapandkla
rn ve gemi kuaklarn eyleminin hedeflerinin bilincini
yitirdiklerini dnmek de kukusuz yanltr.
Bir toplumsal hareket tam olarak nedir? Her iki taraf
tarafndan da kabul edilmi bir kltrel alana kaydolmu

bir merkezi toplumsal atma tarafndan rgdenmi,

tanmlanm ve tetiklenmi bir ortak eylem, yle ki, bir
toplumsal hareket her zaman iin varolan iki taraf ta
rafndan deerlendirilen ve kabul edilen iktisadi, teknik,
kltrel ya da baka kaynaklarn toplumsal kullanm tarz
zerine bir mcadeledir. i hareketi rnei, bundan ne
anladmn en iyi rneidir, nk rgtl ii hareketi
ve patronlar ya da giriimciler, sanayiye, emee, tasarrufa
gelimeye hep ayn ekilde inanmlar ve her ikisi de,
speklatrlere, hrszlara, rantiyelere ve sanayi toplumunu tmnden reddeden herkese kar mcadele edebil
mek iin belli bir ahlaki sertlikten ve toplumsal rgt
lenmeden yana olmulardr. Halbuki, kitle retiminin
varoluun her vehesine nfuz ettii toplumlarmzda,
herkesin paylat deerler sisteminin bireycilik olduu
ve merkezi atmalarn, bireyciliin kart kullanm tarz
larn savunan rakipleri kar karya getirenler olduu
varsaymn ne srebiliriz. Kadnlar bu bilinlenme ve
atmalarda kesinlikle nemli bir rol oynar; ama bugn
onlarn, ii aleminin yakn gemite olduu gibi, ana
oyuncular olduklarn syleyemeyiz. Gerekte, kadnlarn
erkek iktidarna ve kurumlarna kar, toplumu dn
trmek ve yeni zgrlk biimleri yaratmak zere ayak
lanm olduklarn fark etmek daha nemlidir. Post-feminist kuak iin ortak bir eylem rgtlemeyi ve zel
likle de tm nfusa tutumlarnn rnek karakterini gs
termeyi zorlatran, belki de kadnlarda kendi kendileri
ne, zgrlklerine ve kendi kendilerini gelitirme deer
lerine o kadar gl bir gndermenin varldr. Bugn
k kadnlarn dncesi ve eylemi, eitlik temasnn ya

da eitsizliklere kar mcadelenin her zaman merkezi

bir neme sahip olmasna karn, varlklarn dalmn
dan ok daha fazlasn iin iine kartrr.
Dier bir deyile kadnlar, toplumsal hareket olarak
deil, daha ok kltrel alann dntrlmesinin (kadn)
oyuncular olarak o kadar nemli, kadnlarn eitsizlie ve
iddete kar taleplerini, hibir ekilde kesintiye uratl
mamas ve azmsanmamas gereken bu mcadeleyi des
tekleyen kadn ve erkekler de aralarnda olmak zere,
halkn ounluunun inandndan ok daha nemli bir
rol oynuyorlar. Ama gerekten de kadnlarn eylemi en
yksek anlamn toplumsal ilikiler dzeyinde deil, kl
trn dntrlmesinde kazanr. Eer onlarda yeni bir
toplumsal hareketin (kadn) tayclarn ve dolaysyla
da yeni siyasal (kadn) oyuncular grebilmi olsaydk, ka
dnlarn eyleminin incelenmesiyle, tarih sahnesini geni
apta ve uzun bir sre igal etmi olan toplumsal hare
ketlerin incelenmesi arasnda byk bir sreklilik bul
makla tatmin olacaktk. Ama bu gereklemedi.
Burada nerdiim yorumu en net bir ekilde doru
layan, dinlediimiz kadnlar tarafndan cinsellik sorunla
rna hemen verilen merkezi konumdur. Zaten, almada
ve istihdam konularndaki eitsizlikler yalnzca ksmen
azalrken, en derin dnmler de tm denetim ve yeni
den retim biimlerinin yaylmas sayesinde bu alanda
gereklemitir. lk andan balayarak, toplumsal olmak
tan ok kltrel bir perspektife yerletirildik, yle ki, ka
dnlarn incelenmesi bugn artk, deneyimlerimizin olu
umunda toplumsal bir tarzdan tam anlamyla kltrel
bir tarza geii yaadmz yolundaki genel fikrin mer

kezi bir unsuru gibi gzkyor.

Demek ki, kadn hareketi ve post-feminizm ortak
var oluumuzu nce siyasal, sonra da toplumsal terim
lerle dndmzden beri tarihimizi vurgulayan top
lumsal harekeder srsne dahil deiller. Hayr, post-feminist duyarllk u anda sona ermi olan o byk tarih
ten kaynaklanmyor. Ama bir dnemin kapandn anla
mak, yeni bir dnemin baladn fark etmek kadar zor
olur. Avrupa feminist dncesinin zayfl, sanayi toplumuna damgasn vuran genel atmalar perspektifine dahil
olmak iin harcad abalarla da aklanabilir. Bu feminiz
min byk zaferler kazanmasn engellemedi, ama fikirle
rinde derin bir yenilenmenin yokluu nedeniyle, eyleminde
onu tketti. Yeni, yeniliki ve radikal, kadn deneyimini
oluturan mevhumlarn eletirisini sonuna kadar srdren
fikirler genellikle Birleik Devletlerden geldi.
Bu aamada, benim aratrmam iki ana sonu ortaya
kartt: kadnlarn kendi kendilerini olumlamalar ve bir
toplumsal kadn hareketinin yokluu. Bundan bir tr,
kukusuz yaratc, ama zellikle herkesin anlatt ve sz
land toplumsal yaamn zlmesinin geni hareketi
nin katlmcs bir bireycilik biiminin sz konusu oldu
u sonucunu mu karmak gerekir?

VII.

BLM

TARHN ALT-ST OLUU

Post-feminist kuan kadnlan hem iktisadi hem de

siyasal hedefleri olacak bir toplumsal hareket kurmadklanna, ama eylemlerini de zel alanla ksdamadklarna
gre, her trden siyasal rgtlenmeyi reddetmesine kar
n byk sayda kadna erien bir etkide bulunmaktan,
davranlarn etkilemekten ve dolaysyla da dnyann bir
ok blgesinde toplumlanmzdaki zamann ruhunu d
ntrmekten geri durmayan bir hareketin anlamn, top
lumdan ve bu toplumun rgtlenmesinden ok kltr ve
bu kltrn ynelimlerinin dzeninde aramak gerekir.
Kadnlann dnce ve eylemlerinin artk bireysel ki
iliin oluum sreci terimleriyle deil, tarihsel eriminde
dnlmesi gerekir. Ama bu benliin bilincinin anlam
nedir ve neden ortak bir eylemi dourabilecei olasln
sz konusu ettik? Buna basite kadnlarn kiisel yaamlann zgrletirmek istedikleri, bunun da ortak bir se
ferberlik gerektirmedii, halbuki birka on yl nce bu
kurtulua somut bir toplumsal ifade kazandran yasa ya
da kararlann elde edilebilmeleri iin gl bir seferber
liin gerekecei yantn verebiliriz.

1. Batl Modernleme Modeli

Ama bu yant kabul edilemez, nk gzlemlenmi
olann esasn darda brakr, yani, kadnlar ortak eylem
hayal etmeseler de, yaamlarnda olagelen dnmlerin
ortak bir anlam olduunun, herkesin, hatta feminist ha
rekete kaytsz kalanlarn bile yaamn dntrdnn
bilincindedirler. Bu bilin bir kurtulu iradesine indirgen
mez. Kadnlarn cinsellie verdikleri nemin de gster
dii gibi olumlu bir ierie sahiptir ve bir yandan genel
karmalk ilkesini savunurken, bir yandan da karma olma
yan meknlar talep eden kadnlarn srarnn gsterdii
gibi de, gelimek iin tam anlamyla diil bir ortama ge
reksinimi vardr.
Bugnn kadnlan yalnzca kadn haklar iin sava
anlarn doldurduu varisler deildir. Kendilerinden sz
ederken, yeni bir dnyay kefettiklerini, hatta ina ettik
lerini de hissederler. Kadnlar zellikle de hl gcn,
kaynaklarn ve dillerini denetledikleri eski dnyann efen
dileri olmann bedeli olarak eski dnce ve yaam tarz
larna mahkm olan erkeklerin deil, onlarn, kadnlarn
bu teki yaam tarzn yarattn hissediyorlar. artc
olan bu iktidardan ve zenginlikten yoksun braklm ol
ma bilincinin kadnlar tarafndan, kukusuz hedef olduklan bir hakszlk olarak, ama ayn zamanda da, erkek
lerden de nce, zel yaamn deneyimlerinin iktisadi ve
idari yaamdakilerden daha nemli olduu yeni bir dn
yaya girileri olarak da yaanyor olmas. Ve incelenmesi
gereken de bu gl, akntya kar krek ekme izlenim
leri. Ama bu yaklam srekli bir ekilde bizim, zmle

meden uzak tutmamzn gerekli olduunu bildiimiz o

kadn psikolojisine dnmemiz riskini tar. Bu nedenle,
ok kat bir kestirmeye bavurma riskini de alarak, kre
sel bir tarihsel aklama nermeyi setim. Ancak bu formlletirildiinde, bugnk kadnlarn grlerini ve duy
gularn aklama yeteneini deerlendirebileceiz.
Bat modernlemesi, bir cemaate aidiyet bilincinin
yerine, tm kaynaklan, gleri ve bilgileri elinde tutanlar
la, sahip olmadklar ve bamllklanyla tanmlanm ka
dn ya da erkekler arasnda yaratt uzakl koymak is
tedi. Bu toplumun kadnlara aa varlklar muamelesi yap
tn sylemek yetersizdir: aslnda, aralarnda kadnlann,
cretli emekilerin ve smrge halklarnn da bulunduu
birok kategoriyi aala ve bamlla itti. Bu derkli
(heteronom) kategorilerin tm bana gelenler, onlara ya
banc bir iradenin iiydi. Ak bile, kadnlar bir ok gibi
vurmal ya da annelik ilevlerini uyandrmalyd. Onlara
znelik tannmyordu; yani ben demeleri iin hibir
nedenleri yoktu. Bunu znellie, ben deme glerine
ve kendilerini zne olarak ina etmeye, yani tam da ka
dnlarn bugn en gl arzularna yaklatrdmzda ne
mini anlayacamz bir forml.
Batl modelin iki ana belirleyici zellii vardr. Birinci
si, dzen ve btnleme kaygsyla cemaati kurum ve sa
vunmalarn her trl btnclyle balarn koparm
olmas ve tersine kaynaklan yneticilerin eline toplayarak
olabilecek en byk dengesizlikleri ve gerginlikleri yaratm
ve dolaysyla da tm yerleik dzenleri ykm ve bu mo
dernlemeye atlan Avrupaya esiz bir dinamizm ve fetih
yetenei salam olmasdr. Ksa srede, bize durmadan

Arap ve in alemlerinden daha az ilerlemi olduu syle

nen Atlantik ve .Akdeniz Avrupas, Descartesn gster
dii yolu izleyerek dnyay fethetmitir.
Bu modernleme bylece, her zaman ak atma
biimi almayp, bazen de yneticilerin iktidarna ve y
netilenleri bamllk ve aalkta tutma iradelerine di
ren biiminde grlen kalc an gerginlikler dour
mutur. Bu modernleme tarznn yaratlma dneminde,
kadnlann, cretlilerin ya da smrge halklarnn tarihi
nin neredeyse hibir yeri olmamtr. Siyahlarn klelii
ve ticareti milyonlarca insann hayatn yutmu, ama ge
nellikle bunun sz bile edilmemitir; kadnlar iin de
ayn ey geerli olmutur ve yakn zamanl abalara kar
n, toplumsal dzeylerinin ve evliliklerinin ynetici se
kinlerin arasna yerletirdiklerine gre, sradan kadnlann
yaanlan zerine ok az ey bilinir. Kadnlann tann
ma iradelerini anlamak iin en nemli olan, bu temel
bamll ve ynetici sekinlerin onlann dnlm,
kiisel eylem yapma yeteneine sahip olduklann reddet
melerini anmsamaktr. Modernlemenin ana faillerinden
mutlakyeti devletlerde, kaynaklann younlamas anyd ve tm kurumlar da sekinlerin bu egemenliini sa
lamak iin birbirlerini destekliyordu. Ama i gerginlikler
o kadar glyd ki, kopmalara neden oluyordu. Hobsbawm doru bir saptamayla, modern dnemi devrimler
a olarak tanmlamt.
nceleri siyasaldlar, mudak monarileri devirdiler
ve hatta bazen de Fransz Devrimiyle en yksek gelii
mini kaydeden yurttalk fikrinin ortaya kmasna neden
oldular. Daha sonra, sendikalar ve daha birok topluluk

halinde rgtlenen ii hareketleriyle, iktisadi rgtlen

medeki kopular geldi. Enternasyonal, snf bilincine, or
tak bir gelecek icat etme yetenei inancna erienlerin ar
ks oldu. O zamanlar oalan ayaklanmalarn zenginlii
ni anlatabilmek iin, tm toplumsal tarihi elden geir
mek gerekir. Burada, en radikal taraftarlarnn smrge
egemenliinin en az nfuz ettii yerlerde, sessizlikten
kan bir bilin ve eylem fikrini savunduu smrgeciliin
sona erdirilmesi hareketinden sz etmek yeterlidir. Ni
hayet, ayn dnem srasnda, zellikle kleliin kaldrl
mas yolundaki uzun mcadele de aralarnda olmak ze
re neredeyse tm toplumsal hareketlerin ayrcalkl top
ra olan Byk Britanyada kendisine ncelikli olarak si
yasal hedefler belirleyen feminist hareket balad. Bu ha
reket hem alma dnyasndaki kadnlarn karlar lehi
ne, hem oy hakkn kazanmalar iin hem de bedenleri
nin hakimi olabilmeleri iin mcadele verdi.
Avrupann modernlemesinin tarihi, korkun verim
lilii ortadan kalktnda, tahakkm altnda olanlarn ayak
lanmas ynetici sekinlerin iktidarn zayflattnda so
nulanr. Artk, dnyann bu taraf her eye kadir sekin
ler tarafndan ileriye doru ekilmiyor; devrimci hareket
ler tarafndan srklenmiyor da; piyasalarn ve artk ona
bal olmayan olaylarn etkisinde, salnp duruyor. Avru
pada, ama sklkla Latin Amerikada da, byme zayftr,
toplumsal gerileme lkesine gre yava ya da hzkdr, d
nce uygulamalardan ayrlr, yle ki, bu lkeler giderek
dnme yeteneini yitirir. AvrupalIlar kendilerini, onla
ra hem egdmn gerekli bir faili gibi, hem de dnya
ekonomisinin efendilerinin karlarna boyun emi gibi

gzken bir Avrupa inasnn hem korumasnda, hem

de mahpusu gibi hissederler. Bu gsz harekete geme
yetenei, dnyann dier blgeleri modernlemelerini hzl
bir ekilde ve bat dnyasnn grdnden ok farkl bi
imler altnda gtrdkleri iin, daha da tehlikelidir. Bu
yeni modernlemeler, toplumsal yaamn tm kesimlerini
denetim altnda tutan ve olumalar iin birok neden olan
toplumsal atmalara hi yer brakmayan otoriter Devlet
ler tarafndan ynetiliyor. rnein Latin Amerikada, Venezuela gibi, otoriter bir rejim tarafndan ynetilen ve mer
kezi iktidarn atmalarn ifade olunmasn hep engelledii
baka trden Devletlerin ortaya kt grld.
Byme yokluu ve borlanma ounluun yaam d
zeyini drmeden nce bir ya da iki kuak boyunca sa
kinlerine en iyi varolu koullarn sunacak olan bu hem
gsz hem de yaamas keyifli Avrupa, bu yava, ama
grnte kanlmaz kten kurtulabilir mi?

2. Dnyann Yeniden Olumas

Bu sorunun yant olumlu olabilir, nk bu toplum
lar yeni fikir ve uygulamalar tarafndan harekete geiriliyorlar. Avrupa modernlemesinin kurucu ilkesinin, se
kinlerle aa kategoriler arasndaki, bedenle ruh arasn
daki, alanlarla yneticiler arasndaki kutuplamann
yerine bunun tersi bir ilkeyi, ayrlm ve kar karya ge
tirilmi olanlarn yeniden birlemesini koyma gereksini
mini hissediyorlar. Yrtlm olann dikilmesi sz konu
su. Bu yeniden yaplanma arzusu ne edilgendir ne de ge
mii. nk Avrupa kendisini, ayn gelime tarzna

bal kalmay srdrrse, btn dnya gibi kaldramaya

ca krizlerle kar karya bulmakta.
Bu bak asndan, dnyann baka yerlerinde olduu
gibi, Avrupada da bir hassasiyetin hzla kendisini kabul
ettirdiini belirtelim: bu, siyasal ekoloji ve srdrlebilir
gelime (sustainable growth) hassasiyetidir. Btn lkelerdeki
saysz demein destekledii bu nemli harekete, daha az
birlie sahip olsa da, iktisadi iktidarn hkm srd dn
ya apnda harekete geme isteine sahip olma erdemine
sahip ve ilk rnei Seattle olan somut hareketler ve ilk
planda Porto Allegrenin yer ald saysz grupta youn a
lmalar douran altermondializmi de katmak gerekir. Bu
hareket, siyasal bir radikalizmle (en bata da Amerika kar
tl) bir temel giriim ve grup bolluu arasndaki giderek
artan uzaklama tarafndan zayflatlm da olsa, kresel
ile yereli birletirme yolunda gl bir irade gsterir. Av
rupa modernlemesinin neden olduu paralanmalarn
iddetli olduu her alanda, bu yeniden ina abalan b
yk g kazanmtr. Bu zellikle de kltr alannda ok
belirgindir. Her yerde bedenle ruh arasndaki balar ye
niden kurulmaya allyor, halbuki Avrupa modernle
mesi, Hristiyanln etkisiyle, kopukluu ar bir nokta
ya vardrmt. Acclk (dolorizm), Hristiyan doalcl
gibi, Ademle Havvann kabahatinden beri, ten gnah
na kar verilen saysz mahkmiyetin de gsterdii gibi,
cinsellie kara almt.
Sz konusu olan gerek bir genel kltrel deime
dir. Bazlan bunda yararcln, kar ve zevk peinde
komann zaferini grr. Daha karmak bir grnts
n sunduklar bir geree daha yakn duran bakalarysa,

bireyciliin biimlerinin eitliliini anlar ve hatta bunda

bizatihi doasyla cemaati balarn, kken efsanesi gibi
geleneklerin kopuuyla ilikili bir modernliin en derin
anlamn grr. Her birimiz, deerlerimizdeki ve kltrel
uygulamalarmzdaki bu alt-st oluu hissederiz ve bu
konuda ikideerlik duygusuna kaplrz. 19.yy dnce
si, kurtulu olarak bireycilii, dar egoizm olarak bireycili
in karsna karan gerekli, ama acl ba tarafndan za
ten paralanmt. Ayn ekilde, kent de alma piyasas
nn aklnn ve greneklerdeki zgrln mekn olduu gibi, normlarn zld ve aidiyetlerin dald
kuralszln (anom) da mekndr.
Entelektel adan bulank, ama duygusal adan hep
gl bu bilin, ne erkeklerden ok kadnlara, ne yallar
dan ok ocuklara, ne de yoksullardan ok varlkllara
aittir. Feminist hareket, ncesindeki yurttalar, cretliler
ve zellikle de smrge halklar harekederi gibi, toplumsal
tahakkm biimlerine kar mcadele etmitir. Burada sz
konusu olansa, aksine, kltrel bir mcadeledir. Bunun
tehdidi altnda olduunu dnenler, kendilerini top
lumsal deil, kltrel terimlerle tanmlar ve bu ereve
de, iktisadi kategoriler arasnda deil ve hatta siyasal ka
tegoriler arasnda hi deil-, ya gruplar arasnda, ebe
veynlerle ocuklar arasndaki atmalar daha sk duyu
lur. Deerler ve uygulamalardaki bu alt-st olu, evreyi
fethetmeye dnk bir kltrden toplumun, gruplarn ve
zellikle de bizatihi bireylerin iine bakan bir kltre bu
gei, Marxtan Freuda bilmem entelektel gnderme
terimleriyle diyebilir miyizbu gei, o kadar muazzam
ve uzun sreli bir grngdr ki, onu alglamamak veya

dnda kalmak neredeyse olanakszdr.

Her trl karklktan kanalm. Tm 20. yy kitle
mcadeleleri vererek, ok nemli adli ve ahlki zaferler ka
zanarak, kadnlarn durumunu ve bilincini dntrerek
kat eden feminizm, byk toplumsal hareketler ailesine
mensuptur. Kendileriyle grtmz, post-feminist ku
an kadnlarnn tavrlar, belirttiim gibi, ok farkl bir
doaya sahiptir. Daha az sava ve daha az siyasaldr. Ki
isel yaam etkileyen kltrel sorunlara, kiileraras ilikile
re, ahlki normlara, yaamn, akn ve lmn betimleme
lerine ilksel nem verirler. Ama bu kopukluu da abartma
mak gerekir, nk feminist kuan kadnlan, eylemlerinin
birinci vehesi kadar, kincisine de duyarlydlar. Ama bun
lar tam anlamyla birletiremediler, nk ounlukla siya
sal bir ideolojinin daha dorusu, kltrel sorunlarn siya
sal bir betimlemesininetkisindeydiler. Bunu izleyen ku
ak, siyaseti, nceki kuan feminizminin nemli veheleri
de iinde olmak zere iddetle reddederek, kadnlarn
kurtuluuyla, kadnlara tikel bir rol verse de, bu rol an
cak ok yeni bir tarzda tanmlayabilen bir kltrel dn
m arasnda bir ayrlma oluturdu.

3. Neden Kadnlar?
Aratrlan kadnlarn beyanlar, imdi hassasiyetle in
celenmesi gereken bir yant nerir. Onlar, kendi kurtu
lu eylemlerinin tesinde, bu kltrel alt-st oluun ana
failleri olmaya ynelten, kadnlann kurban olduklar bu
tahakkm, onlan aa varlklar haline getiren, akl ve znekten mahrum brakan, erkeklerden ok doaya bal

olan kutuplamadr. nk bu alt-st olu, szn etti

im kutuplamaya dayanan modernleme tarzn redde
derek, onlarn bamllklarnn temelini ortadan kaldnr.
Feminizm hareketi, kadnlarn kurban olduklar ay
rmclklar ortadan kaldrmak ve frsat eitliini sala
maktan oluan balang hedeflerini amtr. Toplumsal
tahakkm ilikilerinin tesinde, bunlarn kltrel temeli
ni, tahakkm altndaki kategorileri ve hibir zaman tam
anlamyla insan kabul edilmeyen aa varlklar kurum
sallatran kutuplamay, ikilii tehdit etmitir.
Kadnlarn mcadelesinin kltrel anlamnn n pla
na kmas, kurban olduklar eitsizliklere kar kazan
dklar byk zaferler sonrasnda olmutur. Eskisine g
re, erkek egemenliiyle daha az megul olmulardr. in
de yaadmz kuakta kadnlarn eyleminin erkek ege
menliinin etkilerine indirgenmesi de gerek bir yanl
yorumlamann sonucudur.
Kadnlar yalnzca hi olmazsa ksmenkurtulmak
la kalmamtr; ayn zamanda erkeklere ve tm kurumlara da uygulanyor olsa, doumuna neden olan kadn gi
riiminin gl bir ekilde damgasn tayan bir dnya
betimlemesi ve insan deneyiminin de taiycisdrlar. y
le ki, kadnlarn, bir taraftan yaamn srdrlmesi ve
gen ocuklarn eitimi gibi aa konumlanyla snrl kal
mayan ilevler yerine getirirken, dier taraftan da aa
bir konuma sahip olduklar erkekler toplumunun yava
yava yerini alacak bir kadnlar toplumunan sz etmek
gerekli olmutur.
Soru sorduumuz kadnlarn sylemlerinde bana ok
merkezi bir konuma sahipmi gibi gzken benliin z

nel olumlanmasiyla, bir yanda genel bir erime sahipken,

dier yanda da her eyden nce kadnlarn kltrel ya
amdaki yerlerini dntren ve onlara erkekler karsn
da baz avantajlar veren bir kltrel dnm arasndaki
karlama, ite burada yer alr. Benliin kendilerini, zel
likle de cinsellik araclyla kadn olarak ina etmek iste
yen kadn olarak bu olumlanmas, kadnlarn yaanm
deneyimlerinin en nemlisidir, nk erkeklerin kadn
lardan sonra girecei, hatta girmekte olduklar bir kltr
kurar. te bu kitabn merkezi savlamasn oluturan ve
benim gzmde kadn sorununa vakfedilmi kitaplarn
ounluuyla ok nemli bir farkllk gsteren, yaanm
deneyimle kltrel tarihsel deime arasndaki bu badr.
Dorusunu sylemek gerekirse, o kitaplarn benimkin
den o kadar farkl hedefler var ki, aralarnda bir kart
lktan sz edilemez.
Bu genel zmleme, daha temel gzlemlerle doru
lanr. Yeni harekederin birounda, zellikle de siyasal
ekolojide allmadk bir kadn militan ve ynetici oran
grlr. Ama en nemlisi, uzun sre ilhamn Mark
sizmden alan materyalist feminizm, Byk Britanya
da, Ch. Delphyyle Fransada ya da spanyada ve tal
yada kzl lezbiyenlerle n sralan almken, imdi bir
kltrel feminizmin olumu olmasdr. Baka bir y
nelim, zellikle de etkisi hzla Avrupaya yaylan geni
Amerikan post-feminizmi iinde giderek ste kmakta
dr: bu ayn zamanda Fransz post-feministlerinde de gr
dmz fikir ve tartmalara egemen olandr. Sylen
mi olduu gibi, post-feminizm bir toplumsal hareket
deil, Avrupa modernleme modeline ana gcn ver

mi olan atma ve kutuplamalarn almasyla, bir kl

trel yeniden ina hareketidir. Kadnlarn, bir taraftan
kendi yaamlarnn oyuncusu olarak kendilerini olumladklar, ama dier taraftan bu eylemlerine tam anlamyla
siyasal bir biim vermeyi reddettikleri yolundaki artc
gzlemin dayana budur. Bylece, kadnlarn, eylemle
rini kamusal yaamda kullanlan alldk terimlerle ta
nmlayacaklarna, neden onu zel yaamn terimleriyle
deil, tam anlamyla toplumsal ilikilere deil, bir evre
deki bireysel ve ortak yaamn rgtlenme ilkelerine gn
dermede bulunan bir szck olan kltr terimleriyle d
ndklerini de kefederiz.
Her iki ynelim ve eylem tr de eit neme sahip
tir, ama doalar farkldr: birinci asndan, yasay, siya
seti ve kamuoyunu deitirmek sz konusudur; ikinci iin
se ama, Serge Moscovici tarafndan kltre doann
hali olarak verilen bilindik tanm kabul edersek, kendi
siyle olan bir ilikiyi dntrmek ve yeniden ina et
mektir. zel yaama kapanmaktan ya da tam anlamyla
siyasal eylemlere gre daha kstl eylemlerden sz et
mekten daha yanl bir. ey yoktur. Sorgulanan ve dinle
nen kadnlarn kadn kimliklerini neden bu kadar gl
bir ekilde olumladklar imdi anlalyor. Doayla kl
tr, bedenle ruh, kadnla erkek arasndaki ilikiyi yeniden
ina etmek, dolaysyla da bizatihi insan yeniden ina et
mek, kadnlara der.
Kadnlar, daha fetihi ve daha isteni olduu d
nlen bir erkek toplumuna gre daha yumuak, daha
duygusal olmasyla tannan bir kadn toplumu kurmaya
almyor. Belgelerimizde, bylesi bir kartlk grml-

yor. Hayr, kadnlar kendi kendilerinden harekede, yeni

bir kltr tr yaratmak istiyorlar, ama herkes, hem ka
dnlar hem de erkekler tarafndan yaanacak bir tr. Ka
dn erkek kartln, erkek d2eninin bir yarats olarak
gryorlar; kadnlar tarafndan balatlan kltrel dn
m bu kartl silmeli, oklu, eitli ve deiken cinsel
lik dnyasnn iinde hibir hiyerari kurmamaldr. Ka
dnlarn kendi cinselliklerini yeniden ina etmeleri kadar,
erkek cinselliini yeniden ina etmelerinden de sz et
mek mmkndr. Burada, ecinsel davranlar, karcinsel davranlardan farkl deildir ve onlardan daha birle
ik de deildir. Yalnzca geylerle lezbiyenleri deil, butcl?
larla fem leri de ayrt etmek gerekir ve zellikle de Birle
ik Devletlerde ve baka lkelerde ok nemli olan lezbiyen ya da straight, beyaz ve orta snf kadnlarla, halk
snfndan siyah lezbiyen kadnlar arasndaki kartlk
temasn da ortaya atmak gerekir. Dnce ve eylem ala
n, tamamen yer deitirmelidir. Deneyim alt-st edilme
yip, yer deitirmelidir. Tercihler ters-yz edilmemeli,
her trl ikili kartlklar reddedilmelidir.
Ama, o kadar ok dnce kartlk iftlerinin orta
dan kaldrlarak cinsel davranlarn snrsz eitliliinin
tannmas ars yaparken, burada sz konusu olan bu
yerleik kategorilerin, Avrupa modernleme modelinin
zd, kutuplatrd ve bir tahakkm ilikisine d
ntrd insanlk deneyiminin yeniden olumasn sa
lamak iin gerekli, hazrlayc an gibi kabul edilmesinin
gerekliliidir. Eer bu kadnlar kendilerini feminist ola
rak tanmlamay reddediyorlarsa, bunun nedeni erkek
lerle kadnlar arasndaki tm kartlk iftlerinden kmak

istemeleridir. Dnyann kadnlamas, barn sava kar

snda, sevginin de iddet karsnda zafer kazanmas ta
lepleri duymadk. Konutuumuz kadnlar, kadnlarn
gzelliine ve hassaslna dzlen methiyelerin, daha
gl, daha fetihi ve daha yaratc erkeklerin stnl
n olumlamann dolayl bir yolu olduunu erkekler
kadar iyi biliyorlar ve bu tr sylemler de, kadnlarn d
ncesinden o lde uzak.
Kadnlar tarafndan yaratlan bu yeni kltrn genel
anlam, kadnlar tarafndan erkeklerle kendilerini kar
latrmalar istendiinde sk sk yineledikleri ok basit
yarg tarafndan ok iyi aklanr. Kendilerine olumlu ya
da olumsuz zellikler atfederek deil, kendilerini gzellik
ya da hassasiyetle tanmlayarak deil, kadnlarn erkekle
re gre daha fazla ayn anda birok ey yapma yetene
ine sahip olduklarn syleyerek yant verirler ve buna
karlk da, erkeklerin kendilerini verdikleri bir tek ii,
kadnlara gre daha iyi yaptn kabul ederler.
Bu mtevaz birok ii bir arada yapmasn erkek
lerden iyi biliriz, ifadesi, bir ayrlm olan birletirme,
zel yaam her zaman iin iktidarn konumland kamu
sal alann tahakkm altnda grndnden, onlar er
keklerden ayr ve aa konumda bir yere koyan kartl
n tesine gitme iradesi olarak anlalmaldr. Ve, bu
zel yaamla kamusal yaam arasndaki kartln tesi
ne geme iradesi kadnlara, (erkeklerin elinde bulunan)
para ya da iktidarn verdii stnlk olamayacak ve yal
nzca kadnlarn, dinlediimiz yantlarda sk sk karmza
gelen ifadeyle ok ilevliliklerine karlk gelebilecek
bir stnlk bilinci verir.

Buras, tam da yalnzca kadnlarla erkekler arasndaki

eitliin peindeki bir siyaset ve dncenin zayflklarn
gstermenin yeri, nk bu eitlik, tam da bizatihi erkekle
rin yaamn alma tarafndan igalinden kurtulmaya al
tklar srada, kadnlarn erkek modeline gre konumlan
malarn nerir. Tersine, ayn anda iki yaam birden srd
rebilmek iin denecek bedel buysa, kadnlarn erkeklere
gre daha dk mesleki baarlar elde ettiini kabul etmek
gerekir. Ama unutmamak da gerekir ki, brakn kadnlarn
u andaki erkek yaamna yaklamaya heveslenmelerini, asl
erkekler ikili bir yaam srdrme peindedir.
Ayn zamanda, varolan cret ve kariyer farkllklar
nn kaldrld varsaylsa bile, kadnlarla erkekler arasn
da kusursuz bir eitlie varmann hibir ekilde dn
lebilecek bir ey olmadn da sylemek gerekir. Kadn
lar ocuklaryla ayrcalkl bir ilikileri olduunun bilin
cindedir. Erkekler ocuk bakm da iinde olmak zere
onlar kadar ev ii yapsalar bile, ocuklarn varl kadn' lara dnyada hibir ey karlnda vazgemeyecekleri
bir g verir. Kadnlarn ikideerliliinin bu nemi, yaa
makta olduumuz kltrel alt-st oluun doasn iyice
tanmlar. Avrupa modernlemesinin yaratt toplum, ba
rnda ilevleri ayrm ve bunlar arasnda hiyerari iliki
leri kurmutu. Kadnlarn tad yeni kltr erkekleri
darda brakmann ya da onlar aa bir konuma yer
letirmenin deil, herkesin ayrlm ve stnlk ya da aa
lkla damgalanm olan birletirmesini salamann pe
indedir. Bu yeni kltr kiisel ve ortak deneyimi yeni
den oluturmaya, ayrlm olan birletirmeye alr. Bu
rada sz konusu olan, gerekliin inas ve deerlendir-

meinde temel bir deimedir. Halbuki, iyiyle kt ara

snda, btnleme ve sapma arasnda, ama ayn zamanda
da gelimi lkelerle gelimemi lkeler arasnda net bir
snr izmeye o kadar almz ki, zmlerden birini d
layan seenekleri yelemeye eilimliyiz.
Bir rnek alalm, farkl bir kltrden gelen ve Fransaya
ya da baka bir lkeye varan ocuklar. Eer retmenler,
zellikle ailelerin ve komularnn dilini reterek, onlann
kken kltrlerini korumaya alrsa, ocuklarn kkleri
nin kken ortamlarndan kopmasn engellemi olurlar;
ama bu da onlar marjinalletirme ve yeni lkelerinde yolla
rn bulma anslarn drme tehlikesini tar. Tersine,
zellikle de bu son savlar adna ncelii yeni toplumlanyla
btnletirmeye verirse, bu ocuklan arkalarna deil nle
rine bakmaya tevik eder ki, bu da dier retmenlerin ka
nmaya alt kklerinden kopmaya neden olma tehli
kesini tar. Kim hakl, kim haksz? Bunlan srekli bir e
kilde parlamentolarmzda, gazetelerimizde, okullarmzda
tartyoruz, ama eninde sonunda bu imknsz bir seim
dir, nk sreklilie denen bedel, kopmann kabulne
denen kadar yksektir. Aslnda, kabul edilebilir tek
zm vardr, iki taraf da tatmin etmeyecek, ama dierlerin
den stn bir zm, o da sememek, yani ikideerli kal
maktr. ocuklarn kkenlerine saygyla, gelecek frsatlarn
birletirmek gerekir. Bu her iki tarafi da tatmin etmeyecek
bir zmdr, ama birinin seilip dierinin saf d brakl
mas kadar deil.
Her iki yntem, gereklii farkl farkl ina eder, ya
... ya da . .. tr bir seim, durumun ilerleme ya da geri
kalma, gemi ya da gelecek, veya kapitalizmin ya da

proletaryann zaferi gibi daha karmak ama nihayetinde

ayn doada terimlerle zmlemesini yapar. Ayn za
manda, u andaki sosyoloji retiminin nemli bir bl
mn oluturan toplumsal katmanlama terimleriyle sr
drlen tm zmlemelere karlk gelir. Klasik sosyo
loglar modernliin formlletirmelerini oaltmlard,
Talcott Parsons da be pattem variables yani geleneksel
toplumlardan modem toplumlara geiin eitli unsur
larn aydnlatan kartlk ifderini ayrt ederek daha da
baarl olmutu. Her durumda, olabildiince hassasiyet
le, toplumsal ilikiler ya da dil kadar kltr de deitir
meye zorlayan gei anlarn ve meknlarn belirlemek
gerekiyordu. Toplumsal oyuncularn ilk sanayilemedeki
iiler ya da kle ticaretinin byk Atlantik limanlarn
dan tropikal plantasyonlara gtrd kleler gibi, ne
kadar az bamsz olurlarsa o kadar anlaml birer fig
randan baka bir ey olmad bir deerlendirmeye indir
genmi bir dnyann dramatik grnts. teki yakla
m birinciye, her eyden nce zgr oyuncularla birey
sel ve toplu znelerin ortaya k koullarn sorgulama
syla kar kar. Ama hep zm olmayan elikilerin
penesindedir: smrlen emekileri zgrletirmek iin
bir devrim gereklidir, ama devrim demokrasiyi ykma teh
likesini ierir. Demokrasi zerine dncelerin sonucu,
iyi toplumu tanmlayann ne tarihin anlam ne de top
lumun btnlemesi deil, en nemlisi bir hukuk varl
olarak hareket edip tannmak olan birey haklarnn tann
mas olduudur. Tm durumlar karsndaki ikideerlilik
ne kuku ne de bulanklktr; yalnzca o, bir toplumsal,
kltrel veya tarihsel btnle zdelemekten syrlarak,

her bireyin haklarn yargmzn merkezine yerletirebilir.

imdi, bu aratrmann sonularndaki tutarll fark
ediyoruz. Konutuumuz kadnlar tutarl bir betimleme
ve uygulama btnnde yayor ve erkeklerinkinden de
rin bir ekilde farkl olduunu syledikleri bu btn ka
dnlarn dnyas olarak adlandryorlar. Bu farkllk, kadn
larn erkeklerde olmayan olumlu zelliklere sahip olma
larndan ya da erkeklerin zararl kusurlarndan kurtulma
larndan deil, dnyalarnn dnyann yeniden olumas
araclyla benliin yaratlmasna ynelik olduunu, bu
arada erkeklerin dnyay, tm evreleri gibi kendilerini
de kat eden bir yrtlma pahasna fethettiklerini biliyor ve
sylyor olmalarndan kaynaklanmaktadr. Siyasetin id
detle reddi, feminizm denilen eyi bile reddetmeleri, dn
yay dntrmek amacyla srdrlen eyleme odaklan
m bir dnya gryle olan kopukluu aka gsterir.
Bu gr tabii ki, genelde modern diye adlandrlan ve
dzene kar hareketi, kurallara saygya kar da eylemi
kayrarak teki toplumlara kar kan dneme karlk
gelen grtr. Ama bu kadnlar hibir zaman modernncesi dnyaya bir zlem ya da istikrarl bir dzene d
n arzusu ifade etmediler. Modernlik fikrini de, hi s
zn etmedikleri bir post-modernlik uruna reddetme
diler. Klasik modernlii, daha byk, dnyaya deil, ni
hayet bu dnyaya etki eden varla dnk bir modernlik
uruna amaya altlar. Bu aratrmann ana sonucu ve
dorusunu sylemek gerekirse var noktas ite budur.
Bu kadnlarn szn ettikleri yer, modernliin kendi s
tne alt-st olduu, Anthony Giddensn o ok uygun
szcn kullanrsak, dnmsel (reflexive) olduu

yerdir. Dnyann fethi o zaman benliin inasna dn

r, bu arada dnya zerine tm yarglar da ikideerli
hale gelir ve siyasete yani srekli dnm halindeki
bir dnyann ekilip-evrilmesi iin gerekli stratejilerin
tmne kar mesafeli bir konum edinir.
Konutuumuz kadnlarn bugn gemiin kars
na dikmelerini engelleyen, bu dnmn radikal karak
teridir. Tarihsel dil istenen alt-st olua katlabilmek iin
fazla evrimcilik ykldr, halbuki bugnle gemiin kar
karya gelmesi, ilerlemenin taycs gibi grnr.
Amay baaramadm zorluk, bylesi bir alt-st olu
un yeni bir eylem trne yol ayor gibi gzkmemesidir. Feminizmin reddi, post-feminisderin salt kiisel, or
tak eylemle sonulanmayacak duygu, deneyim ve proje
lere kslp kalmalarna yol amaz m? Bu perspektif yok
sunluu hayli cesaret knadr ve benliin inasnn, dn
yann fethinden uzak olduu kadar siyasetten de uzak olan
bir mdahale tarznn kefedilmesinin vakti gelmitir.
Dorusu, bizimle konuan kadnlar bize, kendi d
ncelerimizle yaknsayan birka gzergh salad. Ortak
eylem, ana sonu olarak, byk ortak projelerin hizme
tinde aralar olacaklarna bireysel ya da ortak znelerin
hizmetinde toplumsal, daha dorusu kurumsal meknlann yaratlmas ve korunmasn douramaz m? Bu yeni
eylem tr topluma dayanan, byk kaynaklarn seferber
edilmesi yerine sz ve rnekle harekete geen giriim
gruplarnn oluumunu ngrr. Siyasal ekoloji eylem
leri, altermondialist forumlar ve bizatihi post-feminist
eylemler bize imdiden, militer yananlamlarla ykl bir
ifade olan seferberlik yerine, ajitasyon ve ortaklamay

la ilerleyen bu siyaset kart siyasetten rnekler vermiyor

mu? Tartma gruplarmzda bir araya gelen kadnlar bir
strateji gelitirmek durumunda deildi, nk bu grup
larn nnde, bunu baarabilecekleri bir sreleri yoktu,
ama olumlu nerilerinden ok reddetmeleriyle, baklar
mz hangi yne dorultmamz gerektiini iaret ettiler.
Bir demokrasi temelinin gerekliliine, etkinlikten ok an
lam ykl ortak oyunculara, nceki dnemde olanlarn
tersine inanyorlar. 19. yyn, hatta 20. yyn toplumsal
dncesi, o zamanlar kendiliinden protestonun ve su
lamann tesine gidemeyecek olan siyasal ve pragmatik
terimlerle aktaracak siyasal ve aydn mttefiklere gereksi
nim duyan tahakkm altndakilerin bilincinin bu zayfl
nn egemenlii altndayd. Aydnlar doal olarak nce
lii tabandan gelen ve onlara ok basit bir poplizme ve
iddete bavurmaya kslp kalacakm gibi gzken
zmlemeler yerine, tepeden inme, iktisadi ve toplumsal
sistemin ileyii zerine zmlemelere verdiler.
Siyasetin ve hatta siyasetinin iinde bulunduu, o
kadar sz edilen krizin, ortak eylemin deiiniminden
(mutasyon) kaynakland dnlemez mi? Kadnlar ze
rine bir dnce doal olarak bu yne doru ekildiini
hisseder, nk kadnlarn durumunun hedefi olduklar
tahakkmle kstl olduu fikrini kabul edemez. Aydnlar,
ne kadar radikal olduklarn gstermek amacyla tahak
km altnda olanlarn bunun iin gerekli ne szcklere
ne de imgelere sahip olamayacak kadar eksiksiz tahak
km altnda olduunu ifade eder. Ama bu mantk keyfi
olmaktan hibir zaman kurtulamaz. Hibir zaman, sessiz
ve harekete geemeyecek kurbanlar var olmad. En kt

kstlamalara tabi tutulanlar, sefaletlerini duyurabildiler,

hatta uzakta, ama iyiliksever bir Tanrya bavurdular ve
bylece de asilerin ve kaaklarn ansn sakladlar. Daha
karmak ve daha ok bilginin maniple edildii bir dn
yada, tahakkm altndakiler kendi kendilerine dnerek
kurban statlerinden kurtulur. Srlen ve g eden mah
kmlar, defalarca nasl da, mmknse bakalaryla da
paylatklar, anlarla, umutla ve zellikle de yaamlarn
daha fazla tehdit altna sokma pahasna aalayc tehditlere boyun emeyi reddetmekle bir i zgrlk bul
duklarn anlattlar. Kadnlarn ve kadn gruplarn dinle
memizin bize rettii, kendilerini kurban olarak tanm
lamadklar ve iinde tarihsel deneyimimizin derin bir ye
nilenmesini grmenin mmkn olduu deneyimler ve
fikirler gelitirerek, kendi yaamlarnn ve herkesin tari
hinin oyuncular olarak kendilerini ina ettikleridir. Bu
kadnlar kendileri ve dnya hakkndaki grlerini birey
sel olarak aka bildirme yeteneinden yoksunlar, ama
dncelerinin tutarll bana kesin grnyor ve bu
szlerin getirdii, hibir tahakkmn susturamayaca
byk yenilii duymamz engelleyen de dnce al
kanlklarmz ve hatta nyarglarmzdr.
Aka syleneni duymamak iin ne yapmal?
zmlememin zerine yasland btnn snrlarnn bi
lincindeyim. Ama, daha ok sayda belgenin burada orta
ya konan sorunlarn bir ouna daha gelimi yantlar
getirecei doruysa da, bunun kadar kstl bir btnn
de o kadar ok kiinin gremediini ya da grmek iste
mediinikefetmemi salad da bir o kadar dorudur.

Kadnlan ele alan her kitap, evrenselcilikle farklk,

ya da doalclkla inaclk arasndaki elikileri incele
mek zorundadr. Fransa feminizminin, hareketin bir ya
ns erkekle kadnn her eyden nce eit olduunu iddia
ederken, dier yarsnn daha ok erkekle kadn arasnda
ki farkll vurgulad iki paraya ayrlm olmas, bunu
daha da zorunlu klar. Bylesi tartmalarn fikirler tari
hinde yer bulmasna inanmak zor deil. Ama ortaya ko
nan somut zmlemelere ne kadar uzak gzkyorlar!
iktidar ilikileri iin iine sokulmadan, evrensellikle fark
llk arasnda seim yaplabilir mi?
Bat dnyasn ve yalnzca onu evrensel deerlerle z
deletiren bir evrenselcilik grdk; bu koullarda, s
mrgeciliin sona ermesinin bu kibrin kklerini kopart
mas anlalabilir. Ama bati smrgeciliine dmanlk bir
oklarn t ir okkltrll kucaklamaya itti, hogr
ilkesini savunmak sz konusuysa bu kabul edilebilir, ama
kltrel grecilie yaklaldnda stesinden gelinemez
zorluklarla karlalr, nk bu her trl iletiimi ola
naksz klar.
Baz uzlanc zihinler bir forml nerdi: siyasal hak
lar evrenseldir; toplumsal ve kltrel haklar, tikel kate
gorilerle ilgilidir. Ama, rnein ii hareketinin tarihi ko
nusunda az ok bilgi sahibi olanlar bylesi bir patavat
szlktan oke olur. nk, Nazizmin ncesinde ve son
rasnda, 20. yyn en byk kuram ve uygulama tartma
s, ii snfnn haklarnn savunucusu iki grubu kar
karya getirmiti: gerek toplumsal haklar burjuva

siyasal haklarla kar karya getiren 20. yyn en geni

totaliter hareketi olan Leninizmi destekleyenler ve dier
yanda da hep siyasal haklarla toplumsal haklan balamak
isteyenler. Bunlar, en azndan Bat Avrupada ve Ingiliz
Milletler Topluluunda sonunda galip geldi ve siyasal
haklarla toplumsal haklarn birlemesiyle tanmlanan sosyal
demokrasiye, toplumsal piyasa ekonomisine ve Avrupa
toplumsal modeline yanm yzyllk bir baan getirdi.
Kadnlarn durumu daha basittir, nk onlar hep,
bugn daha ok temel insan haklan olarak adlandraca
mz insan ve yurtta haklaryla hibir ekilde eli
meyen bir kimliin tannmasnn yannda, siyasal haklar
talep ettiler. stelik, evvelce Simone de Beauvoir tarafn
dan aka belirtilen saduyu nedenleriyle, kadnlar ko
nusunda cemaatilikten sz etmek de yararszdr: her
yerde varolan kadnlar, bir cemaat oluturamazlar. Ka
dnlar, diye anmsatr Simone de Beauvoir, srekli tahak
km altna alnmtr. En iyi koullarda, bir farkll de
il, erkee an bir bamllk durumu ve bilincini gste
recek muameleye tabi tutulmulardr. Bu da bizi, duru
mun Sartrec bir yantna getirir: kadnlann benliklerin
den syrlmalar, erkekler tarafndan ynetilen bamllk
ebekesine kar, bir zgrlk mekn yaratarak, zne ol
malar gerekir. Bizim sonularmz, evrenselle tikel ara
sndaki tartmadan ok, bu perspektife uyar.
Bizim dinlediimiz kadnlar farkllktan sz etmedi.
Her eyden nce, kendilerini kendilerine gre tanmla
dklar iin. Bylece, teki statsnde kadnlarn ba
mll ilkesini gren Simone de Beauvoirn eletirisine
yant verirler. Ama dediim gibi, kadnlarn durumunda

olduu gibi onlar asndan hareketlerinin yenilii zel

yaamn kamusal yaam kaplamas ve kadnlarn buraya
katlmn belirlemesi olsa da, kendinden sz etmek, zel
yaamna kapanmak anlamna gelmez. Benliin olumlanmas, kadnn zne olma hakkn reddeden her eyin reddiyle ilikilidir. Bu da farkn inkrna indirgenemez.
Demek ki, nemli olan fark hakkdr, hak, yani me
ru eylem fikri zerinde srarc olarak. Cemaati ynelim
alma gruplarmzda nadiren ifade edilmi olsa da, bu
nu kararl bir ekilde bir kenara atmak gerekir. Byk
Britanyada, ilkede lml biimler ald; buradaki yetkililer,
ok zerk bir ekilde ynetilen bir cemaate aidiyetin, b
tnleme yolunda bir adm olduunu dnyordu, bu
btnleme de, gmenler genellikle ngilizce konuu
yor ve ngiliz Milletler Topluluu yesi oluyor olmalar
nedeniyle kolay olmalyd. Paris ve baka yerlerde ger
ekletirilen suikastlar, sonra da New Yorktaki ikiz ku
lelerin yklmas, daha yakn zamanda Madrid ve 7 Tem
muz 2005deki Londra katamlan, ok olumlu kltrel
eitlilii savunma kaygsnn, sahte bir naifliin arkasna
snarak, hogrszl, cihat ve terr arsn, ieri
sinde yer bulamadklar bir topluma direnen cemaatler
deki dmanca iine kapanmay grmezden gelemeyece
i bilincinin yerlemesini salad. nl bir polemikte cemaatilik szcnn ald anlam, abucak almt.
Theo Van Goghun ldrlmesinin iddetli ulusal-halk
tepkilerine neden olduu, mkemmel hogrye sahip
Hollandada bile.
Bu cemaatiliin olumlu ve olumsuz anlamlan ara
sndaki snrn izilmesi kolaydr: cemaati aidiyetlerini

herkesin bireysel haklarna evrenselci bir tarzda sayg gs

teren yasalar erevesine yerletirenler, ncelii cemaate
verenlerden kolaylkla ayrt edilir. Gemite, sklkla din
ler demokrasi ilkelerini, zellikle de ruhani iktidarla dn
yevi iktidar birbirinden ayranlar reddeden cemaatler
tesis ettiler. Avrupadaki siyasal zgrlkler hareketleri,
bu dnyevi iktidarn papalarn iktidarna kar mcadele
si zerine ina edildi.
Fransz laiklik anlay fazla dar ve fazla kat idiyse
de (hl da, bazen yledir), ve bu lkenin dini hibir di
nin kabul etmeyecei ekildezel alana kapatma giri
imleri mahkm edilebilirse de, bartsnn bir kamu
okulunda kabul ya da yasaklanmas (yrrlkteki rejim,
yasaklanmasndan yanayd) konusunda bir neri hazrla
mak amacyla toplanan Stasi komisyonu kltrel kimlik
lerin kamusal olumlanmas karsnda evrensel yurttalk
haklannn olumlanmasna ncelik verirken haklyd. B
yk Britanya bile, Islmclara tand eylem ve ifade ko
laylklarna kar tepki gsterdi. Ama bu tercih, en ksa
srede kltrel eitlilie tevikler getirmeyi gerektirir.
Smrgeci ve emperyalist lkelerin zeletirisi gerekliy
di, ama yabanc tahakkmnn eski ya da yeni kurbanla
rndan kaynakland gerekesiyle herhangi bir tutum onay
lanamaz. Bugn Birleik Devletler tarafndan srdrlen,
Irakn igali srasnda bakan George W. Bush tarafndan
seferber edilen sava ve fetih ideolojisi gibi, cemaatiliin
mahkm edilmesini desteklemek, zor mudur?

Burada geriye, hep sorulan ve feministler arasnda,

sert atmalara neden olan bir soruya eilmek kald.
Belli bir tahakkme tabi klnan kadnlar yalnzca kadn
deildir ve dolaysyla da baka tahakkm biimlerine de
tabi klnrlar. Bir kadn ayn zamanda bir ii ve bir has
tabakcdr; ou durumda, bir cretlidir. Belki de cinsel
tacize uramaktadr; ama birok erkek cretli gibi, onda
baz protesto biimleri, hatta toplumsal cinsiyetiyle ili
kili olmayan bir snf bilinci douracak mesleki ve iktisa
di basklara da hedef olmaktadr. Halk tabakalarndan
kan lezbiyenler, daha yksek bir eitim seviyesine sahip
olduklar iin szl ve yazl iletiimde daha baarl olan
lar protesto etmitir. En kabul edilebilir etmen hangisi
dir: toplumsal cinsiyet mi, sosyo-ekonomik stat m?
ounlukla eitimli orta snflardan km beyaz fe
ministlerle, Afrika-Amerikal (zellikle lezbiyen) femi
nistler arasndaki kartlk, daha da radikaldir. Burada da,
deneyimlerinin en nemli boyutu hangisidir: toplumsal
cinsiyet mi, etnik aidiyet mi? Hangisi ste kar: kadn
lara kar nyarg m, Siyahlara kar nyarg m? ta
hakkm biimi toplumsal cinsiyetin, bir snfn ve bir
rknkarlkl baml, hatta ayn genel tahakkmn
eitleri gibi dnldnde, sorun daha nemsiz olur.
Ama imdiye kadarki zmlemem, beni farkl bir ko
numa getirdi.
Kadn hareketi, cretlilerin eylemiyle ayn doada
deildir. Siyah (kadn) iilerin durumu daha karmaktr,
nk trden ayrmcla ve dlanmaya birden hedef

olurlar, ama bunlar gene de birbirlerinden ayr ve farkl

olarak dnlebilir. Kadnlarn erkekler karsnda yaa
d tahakkm, iilerin iverenler ya da piyasa karsnda
yaad tahakkmn ayns deildir. Kadnlar, karar ve
fetih yeteneini azami llere kartmak amacyla, tm
kaynaklan ynetici sekinlerin elinde younlatrmay ye
leyen modernleme tr tarafndan aa ve baml bir
kategori olarak yaratldlar. Sz konusu olan bir kltrn
iindeki toplumsal ilikilerin, rnein sanayilemeden kay
naklanan ilikilerin deil, bir kltrn inasdr. cretlilerin
eyleminin iktisadi, siyasal ve adli deiikliklere ynelik ol
masn bu aklar: onlar asndan, adaletsiz veya tahamml
edilmez olarak grlen bir durumun altnda ezilmek sz
konusuydu. Kadnlar tersine dorudan bir kresel toplum
ve kltr modeli zerine etki ediyorlar. Bu nedenle eylem
leri, genellikle kendilerine etkili toplumsal ve siyasal mtte
fiklerin desteini salayan stratejiler retebilen cretlilerinkinden daha gsz olsa da, hem daha dolaysz hem de
hedeflediklerinin apnn daha fazla bilincinde olur.
Bir etnik grup, cretlilerle kadnlarn arasnda, bir ara
durumda yer alr. Halk, snfa gre daha geni bir mev
humdur ve toplumsal cinsiyet de halktan da geni bir
tanma gndermede bulunur. Bu, eitli mcadele trleri
arasnda radikal farkllklarn olmasn gerektirmez. Biti
ebilirler de, bitiemezler de, hatta rtebilirler de, ama
gene de her eyden nce iktisadi ve toplumsal ilikileri
hedefleyen bir eylemle, bir kltre meydan okuyan ve
ikisinin arasnda, hem iktisadi bir staty hem de en azn
dan ksmen doal bir aalk iareti gibi dnlen bir
rk sorgulayan eylemi kartramayz.

Daha da temel olan, gnmzde kadn haklarna n

celikli bir nem verenlerle, onlar bat dnyasnn orta
snf beyaz kadnlaryla zdeletirilen kadn haklarn ele
tirmeye, hatta reddetmeye vardran bir okkltrll
savunanlar arasndaki tartmadr. Hatta baz yazarlar,
an bir kltrel grecilik adna, kadnlarn cemaatleriyle
btnlemeleri iin art olarak grlen ameliyeleri, rne
in kadn snnetini yaptrma ve kzlarna uygulatma hak
larn bile savundular. nceden ayarlanm evliliklerin
daha da fazla savunucusu vardr, nk bunlar resmen
sosyal gvenlikten yoksun kadnlara bir tr zel sosyal
gvenlik getirir. Ama bu okkltrlln arlklar,
zellikle de Gneyden gelen ve tm bamllk ve boyun
edirme biimlerine kar mcadelelere kendini adam
kadnlarca abucak tehir edildi. stelik, bamllklar
ok daha sk toplumlarda yaayan kadnlar, bununla m
cadele ederken, kadn haklarn koruyan toplumlarda ya
ayan kadnlarn bu haklar eletirmeleri elikili olurdu.
Burada, tm benzer sorunlarn karsnda olduu gi
bi, bireysel haklarn her zaman ortak haklardan stn ol
mas gerektiinin ve bir cemaate aidiyetin, erimi evrensel
olan haklara gre ncelikli olamayacann savunulmas
gerekir. Bugn, yalnzca soyut insanlara uygulanabilecek
bu bireysel haklar, somut toplumsal ve kltrel grupla
rn savunulmasn salayan ortak haklarla kar karya
getirmek iin kt niyet gerekir. nk, toplumsal ve
kltrel haklarn savunulmas, ancak birey haklaryla
topluluk ya da cemaat haklarnn gl bir ekilde bir
araya gelmesiyle salanabilir. Cemaati ideolojiler olum
suz etkilerinin kandan karsnda gerilerken, ykselmesi

durmayan kadn hareketinin gc, iinde barndrd

dorudan evrenselci unsura, her kadnda btn kadnlar
savunmasna baldr. Bu ilkeden hareket eden strateji
ler, ele alnan durumlara gre deiir ve bat modelinin
taklit edilmesi, fiiliyatta amalanan gayeye ters sonular
dourabilir. Ama feminizm, cemaati ideolojilerin en ra
dikal ve en etkili eletirisi haline, hakkyla gelmitir.
Evrim hzl oldu. Daha yaknlarda, kadnlarn savunul
mas kapitalizm-kart, ya da daha iyisi, smrgecilik kar
t mcadelenin cephelerinden biri gibi dnlyordu.
Bir kadn oyuncunun varln olumlamak deil, onu z
grletirmek sz konusuydu, bu da zmlemenin tm
arlnn, kadn haklarna kar kan egemen snf veya
dinsel ya da laik, devlete ynelmesine neden oluyordu.
Sonra, kadn hareketlerinin bir kimlik ya da farklln
savunulmas amacyla yrtlen eylemler btnyle btn
lemesi safhas geldi: uluslarla Kiliseler, zayfa rgtlenmi
aznlklarla bir sorunla tanmlanan halklar, bir sakatlkla bir
nyarg bylece kartrld. Bu btnn karma karakteri,
zellikle de barnda yasa korumas talep eden aznlklarla
bir halka bir inann ya da iktidarn birlik ve badakln
dayatan, dolaysyla da aznlklar ya da farkllk talebinde
bulunanlan reddeden siyasal veya dinsel rejimlerin bir ara
ya gelmesi, adalet ve zgrlk adna bir kuak boyunca
desteklenebilen cemaati fikirleri geriletti.
Bugn, post-feminizmdeki en etkin eilim, kadn ve
erkek kategorilerini ve buna paralel olarak karcinsellik
ve ecinsellii bile sorgulayacak kadar kadnln her tr
l zn reddeder, bu da en bata bu son anlan katego
rinin geylerle lezbiyenlerin ayrlmasyla dalmasn getir-

initir. Bylece feministler, bazen istediklerinden daha

hzl ve daha uzaa, baka kategorilere, toplu varlklara
ve cemaadere kar mcadeleye srklenmi, bu da onla
rn, ortak bir eylemi evrenselci bireyciliin hizmetine ver
meye itmitir. Halbuki, bu evrimi snrlayan (hatta kar
kan), erkeklere dman ve zellikle de yaanan tahak
km tarafndan tanmlanan gl bir akmn varldr.
Ama bu akm aznlkta kalr.
Muazzam bir olguya herkesin dikkat etmesi gerekir.
O da, bir toplum ya da kltrn, onu, hem de yalnzca
batklarn gznde deil, Birlemi Milletlerin ulvi be
yannamelerinde yazl idealler dorultusunda en iyi tem
sil eden kadnlara nasl muamele ettiidir.
Bu konuda, slm topraklarnda kadnn kaderi zeri
ne bir sz. Dinsel bir mesaj, bir adli sistemi, ok eitli
toplumlar ve birbirinden ok farkl rejimleri slm ad
altnda kesinlikle kartrmamak gerekir. Ayn zamanda,
Kurann dili olan Arapann stnlk etkisi karsnda
ortadan kalkmam tm diller ve kltrler de vardr. Ama,
ulusal politikalarn ya da dinin Devlet zerindeki etki de
recesinin tesinde, kadn aalk ve bamllk durumu
na yerletiren bir ok farkl ynergeler, statler ve ierik
ler btn vardr. Bu ynergeler hakkndaki yorumlarn
eitlilii ne olursa olsun, dnyann nemli bir blm
tarafndan birey haklarna sayg ve akla gvenle tanmla
nan modernlikle slm arasndaki alamaz bir engel gibi
alglanrlar. Bu nedenle, nyarglara ve aceleci genelle
melere kar mcadele amacyla harcanan tm abalarn
tesinde, bireysel evrensel haklarn savunulmas feminist
mcadelenin o kadar merkezi bir bileenidir ki bu, Fran

sada barts tartmas srasnda grld gibi, ba

zen de anya kalarak, Aydnlanmadan miras kalan ve
toplumsal haklarn olduu gibi kltrel haklarn da savu
nulmasna geniletilmi evrenselciliin en etkin temsilcisi
olmutur.
Ama bu tip bir sonu bizi ok snrl bir ufka kstr
ma, bize kadnlarn tam anlamyla karlar savunan bir
toplumsal kategori olmadklarn unutturma tehlikesini
tar, nk kadnlar her eyden nce, uzun sre aa
lklarna hapsedilmi kategoriler tarafndan balatlan ha
reketlerin darbeleri .altnda zlmeden nce Avrupaya
istisnai bir g kazandran modernlemenin ar kutup
lam bir modeli tarafndan paralanan bir dnyann ye
niden olumasnn failleridir.

6. Toplumsal ve Toplumsal Olmayan

nsan deneyiminin bu yeniden olumas fikri en iyi,
modernlemenin byk paralann aklamak amacyla
insan deneyiminin ve insanln tesinde olann ikiliine
bavurarak anlalr. Kadnlar yaamn aktarlmasnn, ama
ayn zamanda da, en azndan tek tanrl dinlerin bt
nnde, toplumsal dzenin tersine olann, yani ktlk,
gnah, d ykl bir doann failleri olarak d
nldler. Kadn dnyas bylece hem gnahkr tenin,
ama hem de kutsaln dzensizlie, eytani olana ve arzu
ya kar savunulmasnn arac olarak dnlen dinin
dnyas olarak tasavvur edildi. Kadnlarn, erkekler tara
fndan yaratlan, klasik ift yzl imgesi: hem anne, hem
de orospu. Bu betimlemelere aka kart olarak, dinle

diimiz kadnlar, ltfn ve gnahn, kutsaln ve eytani

nin yaratcs kadnn o ifte insancllatrlmasn id
detle reddettiler. Ama kendi kendilerinin, birbirinden ay
rlm ve birbirine kart haliyle bu iki ehresini btn
lemi bir insan deneyimi olarak nasl yeniden oluturu
yorlar? Bu yeniden oluturmann esas aracnn cinsellik
olduunu zaten biliyoruz. Cinsiyet, yani arzu gibi doa
deildir ve insanst bir dzeyde de deildir, ki eer
kendi kendini igdlerin yceltilmesi ve kadnlarn saf
lk ve dourganlk deerlerine boyun emeleriyle tanmlasayd, yle olurdu. Cinsellik ayn zamanda arzu, tekiy
le iliki ve benliin inasdr. Bir kimlik, zellikle de ero
tizmle dourganlk arasnda, hep tehdit altnda olan bir
birlik kurma iradesidir.
Cinsellik kadn iin, erotizmin tesinde ve onun ara
clyla, doann ve kltrn, bedenin ve bilincin btn
lemesidir. Demek ki, bir arzunun younluu kadar, bir
ahlkn nemine de sahiptir. Yalnzca kadnn kendisini
ilgilendirmez; akl ve duygusallk arasnda kurulmu olan
kartln almasnn da esas unsurlarndan biridir. Bu
gnk kadnlarn failleri olduklar kltrel alt-st olu
demek ki, erkek dnyasyla kadn dnyas arasndaki kar
tln sonu ve insen deneyiminin birliinin kadnlar ta
rafndan yeniden inasnn olduu kadar, akl ve din ara
sndaki bu kartln almasyla da kendisini gsterir.
Akln, bilimin ve tekniin ilerlemesinin, dinlerin ve belki
ayn zamanda artk akln denetimindeki heyecann da or
tadan kalktn iaret ettii zamanlar, bize ne kadar uzak!
Aslnda, modernlik aklcla ve seklerlemeye indirge
nemez. Modernliin Eletirisi (1992, YKY, 2007) iinde,

bunun iki dal olduu fikrini savunmutum: akln ilerle

mesi ve byk bat sanayilemesinin balarnda onu hl
gizleyen dinsel ya da eskatolojik formlletirmelerden
syrlan bir znenin ortaya k.
Post-feminist davranlar, tarihin anlam gibi g
zken bir eyin alt-st oluuna tanklk eder. Sz konusu
olan geriye dn deil, Avrupa modernlemesine dina
miini (ve kendine zg sertliini) veren kartlk ifderini, dolaysyla da tahakkm biimlerini amaktr.
Kukusuz, yaanm deneyimin bu yeniden ina a
lmas her zaman baarl olmaz. Toplumsal oyuncular
srekli bir ekilde, piyasa gleri tarafndan olduu gibi,
ortak etkinliin erekliliklerinin otoriter bir tanm tarafn
dan da tehdit altndadr. Kadn-imge ayn zamanda bir
kadn-nesnedir, kendisi iin olduu kadar, erkeklerin hiz
metinde bir nesne. Kadn rollerinin geleneksel tanmnn
yklmas, yalnzca kadnlarn kendi deneyimlerini ina
etme yeteneklerini zgrletirmekle kalmaz; kadnlar ti
caret dnyasna dahil olmaya ve kendilerini meta haline
dntrmeye de aar. Birok dergi bu modern ka
dnlarn, bizim izdiimize ok uzak bir grntsn ve
rir. Bu kadnlar zgrlklerini, ama zellikle de huzurla
rn talep ediyor ve zevk alma frsatlarn karmamak iin
de (eletirel zihne kar) belli bir hazclktan (hedonizm)
dolay zr diliyor. Kadn evriminin bu iki gr hem
elikilidir, hem de birbirini tamamlayc. Dinlediimiz
kadnlarda o kadar gl bir ekilde duyduumuz benli
in aranmas, ayn zamanda kadnlan benliin betimle
meleri, nesneleri ve imgelerinin tketimi dnyasna ka
patan bir bireycilie kar bir muhalefet gc olmasayd,

o kadar g ve derinlie sahip olmazd.

Ama kadnn iki imgesini almazlklar sahte olan
engellerle ayrmayalm; nk onlar ortak bir ok unsura
sahip. Ayn ekilde, ypratc yk ve smr temeli ola
rak emek, nadiren biroklarnn (kukusuz yaplan iin
niteliine gre de deien) tatmin olma nedenleri buldu
u mesleki icraattan tamamen ayrlabilir. Beden bakm
ve benliin takdimi dnyasna isteyerek giren kadn, bu
nedenle kimliini yitirmez, reklamlarn ve starlarn k
lesi olmaz. Beden zerine bu almann cinsellie ya
banc olduu nasl tahayyl edilebilir? Demek ki, beden
bakmnda kadnlar zerinde bir yabanc tahakkmnn
kurulduu bir mekn deil, tersine bedeni, ruhu, arzuyu,
tekini aratrmay ve kendi kendisiyle ilikiyi birletiren
bir cinsellii ina teknii grmek gerekir. Baka bir ok
alanda olduu gibi bu alanda da kendi kendisinin arasal
bir imgesinin, benliine saygya erimek iin toplumun
ona nerdii ya da dayatt grevlerinin, zellikle de
mesleki olanlarnn yerine getirilmesinden baka yol b
rakmayan bir imgenin esiri olan, erkektir.
Nihayet, en nemlisi gnmz dnyasndaki davra
nlarn zmlemesinin tm unsurlarn, kltrel olann
bu kategorisini marjinalletiren ve aalatran ya da s
tn olduu varsaylan toplumsal davranlarn altna iten
her eyi bir kenara atarak, kltrel terimlerle oluturmak
tr. Bu sonu, feminizmin her eyden nce, biyolojik ve
ya psikolojik aklamalara bavurarak hareket tarafndan
zaten gerekletirilmi olan dntrc eyleme kapy
kapatan zcle ve doalcla kar mcadele etmek
istedii yolundaki genel gzlemle de uyum halindedir.

stelik, insanln tmn erkeklerle zdeletiren her

trl kesin kadn tanmna da kar kar.
Ama, burada durulamaz. nk kadnlarn dnyann
yeniden oluturulmasndaki bu rol, erkek/kadn kart
lnn ve buna bal, etken/edilgen, aklc/duygusal vs.
gibi tm kartlk iftlerinin almasn gerektirir. Anm
sattmz byk kltrel deimeye, beden bakmndan
kamusal mdahalenin belli bal alanlarna toplumsal ya
amn birok vehesinde zaten olumu ve hzla olagel
mekte olan dnmleri bititirmek gerekir. Bu vehele
rin en nemlisi ayn zamanda da tartmalarn en ak bir
ekilde ortal kasp kavurmasna sahne olan, eitimdir.
Okula, her eyin ncesinde ilevsel bir yaklama alk
tk: rol, bilgiyi aktarmak ve dnce tarzlarn alamak
t. Buna baz lkelerde, zellikle de gl lkelerde, evrenselci hukuk ilkelerinin kabulne sk skya bal ola
rak bir ulusal bilin ars ekleniyordu. Halbuki, her ne
kadar aklc ve evrenselci ynelimlerle aka atmaya
girecek bir renim tarzn kabul etmek her zaman iin
olanakszsa da, baka hedeflerin, baka yntemlerin ve
retmenlerle renciler arasnda baka ilikilerin de ka
bul edilmesi gerekir. Bask bazen o kadar gl olur ki,
klasik eirimi tehdit eder. Bu talepleri, klasik sistemle
uyumayacaklar yolundaki (tehlikeli) varsaymlara gir
meden, kendi ilerinde deerlendirmek gerekir.
Burada sz edilmesi gereken ilk talep, kzlarn ve o
lanlarla olan eitliklerinin tannmasdr. Birok lkede, ken
dilerini tantmaya, adlarn sylemeye, sz almaya, baz
ilere bavurmaya cesaret edememeleri grlen eylerdir.
Sanayilemi lkelerde, kzlarn olanlarla ayn mesleki

istee sahip olduklar, ama beklentilerinin daha dk

olduu sklkla grlr, bu da gl ayrmclk mekaniz
malarnn var olduunu gsterir, nk genellikle kzlar
okulda daha yksek notlar elde ederken, daha kt i
alanlarna eriebilirler. Okul, byle bir sorunun kendisini
ilgilendirmediini dnebilir mi? Her trden zrller,
renime erimekte teki rencilere gre daha byk
zorluklarla karlarlar. Hi kimse, eitim sisteminin da
ha iyi durumdaki, daha istikrarl ailelerden gelen, Fransz
tabiiyetinde ve neden olmasn, orta snftan ocuklara hi
tap ettiini sylemeye cesaret edemiyor, halbuki bu du
rum, genellikle gereklerle rtyor.
u anda, en kuvvetli bir ekilde talep edilen, kltrel
farkllklara sayg gsterilmesi, bu da kltrel haklar de
diim eylerin talep edilmesiyle uyumlu. Ama burada ka
tldmz tartmann varl o kadar gl ki, biraz oya
lanmamz gerekiyor. Kltrel eitliliin savunulmas gi
derek daha geni apl bir kabul gryorsa da, savunucu
larnn birou, bunun yurttal tahrip eden ve evren
sellie giden tm yollan tkayan bir cemaati ie kapan
ma tarafndan yutulmasn reddediyor. Bu amaza veri
lecek en tatmin edici yant, belki de Amartya Senin, bi
rey tarafndan bilgi olduu kadar ortak eylem alannda
da mallara ya da davranlara eriimi kolaylatran yete
neklerin (yani tm koullarn) etkili bir ekilde kullan
mna ncelii verirken nerdii yanttr.
lkelerin, kendilerini btnletirici bir cemaatilie
kar korumaya ncelik vermeleri kolaylkla anlalabilir,
okkltrlln baz lml savunucularnn da, konum
larnn getirebilecei tehlikelerin nemini anlamalan ge

rekir. Ama bugn hibir sav eitlilii evrensellie, mu

hayyileyle duygulan da akla kurban etmeye izin vermez;
nk daha imdiden yeni kltrn iinde yzyoruz ve
dolaysyla da nerilen zmlerin her biri iin ikideerli
konumlar almaya itiliyoruz.
Genelde kadnlarn erkeklere gre, uzun bir sre kar
t olan eylerin birletirilmeleri gereini daha sk ve da
ha gl bir ekilde kabul ettiini sylemek isterdik.
Ama bylesi bir olumlama riskli olurdu, nk birok
kadn uzun sre onlara atfedilen aalayc tanmlama
lardan onlan uzaklatracak eylere ncelik veriyor. Ger
ekte klasik, aklc model olanlarn sahip olduklar ayncalklarla tarihsel olarak o kadar sk bir ekilde baldr
ki, bu klasik sistemin savunulmasnn, erkek toplum
modeliyle gl bir ekilde ilikili olduu dnlebilir.
Bazlar kadnlann hep acsn ektikleri eitsizlii hl
yzeysel akl yrtmelerle rtyor. Buna karlk, eitim
her zamankinden fazla kzlann toplumsal ykselilerinin
esas yoludur. zellikle de sorguladmz ve ou klt
rel aidiyederini barts takarak gsterebilmek isteyen
gen Mslman (kadnlar). Demek ki, onlannki, kadnlann geniletilmi eitim modelleri gelitirme, evrenselle
tikeli, insan haklaryla bir kadn kimliini birletirme vb.
yeteneklerini en iyi gsteren durumdur. Her halkrda,
yeni kltr modelinin ve dolaysyla da kadnlar toplumu
dediimin kaderi, en dolaysz bir ekilde eitim alannda
belli olacaktir.

VIII. BLM
M sl m a n K a d in l a r

1. Tamamlayc ki Yanl
Eer bu kitap kadnlarn dnya yzndeki durum
larn ele alyor olsayd, Mslman kadnlar zerine b
lmn yerinin byk olmas gerekirdi, ya da incelenen
bu btnn dinsel tanmnn yerine, slmn kendi etki
sini daha iyi deerlendirmek amacyla toplumlann ve
kltrlerin eitliliini daha iyi aklayacak kategoriler
konulabilirdi. Ne olursa olsun, bu hrsl hedefi benimse
yen kitaplar, benim bu kitapta izlemeyi setiimden ok
farkl bir yaklam benimser. Onlar abalarn, belli bir
toplum tipi iinde kendi dnmlerinin ve kendi kl
trlerinin (kadn) oyuncular olarak kadnlar aratrmak
zerine younlatrr. Bylesi eylemlere dnyann hemen
hemen her yerinde giriilmektedir ve bizim incelediimiz
vakann tekilerden daha nemli olduunu gsterecek
bir ey yoktur. Bizim hedefimiz daha snrl: Fransa gibi
bir bat toplumunda yaayan Mslman kadnlar femi
nizmin kazanmlarna bir direni ekirdei oluturuyor
mu, yoksa tersine, ayn genel zgrleme hareketine

kendi tarzlarnda m katlyorlar ya da hem iinde yeti

tikleri kltre kar, hem de her gn katldklar kltre
kar olmak zere bir ifte ikideerlilie varabilecek, zor
bir kart tavrlar bileimi mi yayorlar?
Biroklar, kukusuz Samuel Huntingtonn adlandr
d, arpan uygarlklarn en sert vuruma noktasnda
yer alan bu kadnlar ezecek olan Medeniyetler atmasnn, burada gzlemlenmesini bekleyecektir. Bu ne
denle, ilk hedefimiz bu varsaymn geerliliini dorula
mak oldu. Halbuki yant aka olumsuz kt ki, bu ku
kusuz burada sunduumuz ek aratrmann en belirgin
kazanmdr.
Ne yozlatrc batya kar koulsuz Islm savunan
kadnlara, ne de slmla her trl ba reddeden kadn
lara rastlamadk. Buna karlk, ou onsuz baka hibir
hedefin onlar asndan bir anlam tamayaca zgrle
melerini aryor ya da savunuyordu. Kendilerini, tabiiyet
ve ayn zamanda da kltr olarak Fransz iken, Msl
man ve Arap-Mslman kkenden olarak tanmlayan
kadnlarn oluturduu iki grubumuz tarafndan ne s
rlen nermelerin btn, varsaylan bir uygarlklar a
tmasna hibir gnderme ortaya kartmad.
Hatta, kaydettiimiz szler tamamyla aksi yndeler:
bu kadnlar bizle ve kendi aralarnda konuurken, kavga
sz deil, baarsizkk olmadan da deil, k ortamnn
kltr ve var ortamnn kltr olduklar bile sylene
meyecek eyleri nasl bir araya getirdiklerini anlatyorlar;
nk kadnlarn konumu her eyden nce bir ifte ifddeerlilikten oluur: dine ballkla cemaati ie kapanma
nn reddi ve buna paralel olarak, (baan kaps) okulun

genellikle hevesle kabul; ama zellikle de okulda yaa

nan ayrmcln da bilincinde olmadan deil. Ne gemi
karsnda gelecei yeliyorlar, ne de gelecek karsnda
gemii. Onlar iin her ey vardr, ebeveynlere sevgi,
ama onlarn ayarlad evliliin ve bekret kontrolnn
reddi, Fransaya ve zellikle de burann ifade zgrl
ne ballkla, ayranclklarnn tehiri. Ama tm bu ka
dnlar bir tarih yaar, bir gzergh izler, her an gerek s
lm cemaatine gerekse de Fransz toplumuna kar ikideerli tepkileri birletirmeye alr.
Bir keresinde bir grup kadn hibir atma deneyimi
aktarmad, nk ok mahrem bir dini, tatminkr, rk
engellerle ya da kadn kart nyarglarla ksteklenme
yen ya da saptrlmayan bir mesleki yaamla birletirmi
lerdi. Ayn grupta, unlar duyduk: Gen erkekler ciddi
ve ok sayda aynmclk biimleriyle kar karya kal
yorlar, biz kzlara gelince, byle bir eyle karlamyo
ruz. Dorusu, bir grup kadnn giderek daha mahrem,
daha manevi hale gelen kken kltrleriyle normal bir
seyir izleyen toplumsal (ve zellikle de mesleki) yaam
lar arasndaki ilikiyi iyi idare ettiklerini duymay bek
lemiyorduk. Bu kadar dingin bir deneyimin sklndan
kuku duyulabilir; ama yok saymak iin hibir neden
yoktur. Mslman kkenli tm kadnlar kt mahalle
lerde yaamad; birou aileleri tarafndan eitim grme
ye zorland; birou, en azndan bizim konutuklarm
zn ounluu babalarn ok seviyor. Bir teki bize ken
disini Franszdan ok Cezayirli hissettiini syledi. De
mek ki birou iin, yasaklardan oluan bir dinden, inan
lara ve maneviyata dayanan bir dine gei tarafndan

desteklenen bir btnlemeden sz etmek gerekilie

aykr olmaz. Bu maneviyat sz o kadar sk ve o kadar
vurguyla kullanld ki, dikkati hak ediyor.
Hatta katlmclardan biri kendisini, Mslmanlarda
olduu kadar Yahudilerde ve Hristiyanlarda da grd
bir maneviyatn aratrlmasyla tanmlad. Birok kez In
cilden blmler aktard ve Mslmanlara zorunlu olan
hibir eyi, ne dualar ne de Ramazan (bu ok ender g
rlyor) uygulamadn ve Mekkeye hacca gitmeye hi
niyetli olmadn belirtti. Baka durumlarda olduu gibi
bu durumda da amacn alt gl bir ekilde izilmi: bir
yasaklar dnyasnn yerine bir inan ve ahlk ilkelerine
aklk dini koymak gerekir. Bu beyanlar, Mslman ya
amnn onun asndan somut ifadesi olduunu syledi
i yasaklara saygyla dinini tanmladn syleyen bir ka
tlmcnn ifadesinin ardndan geldii iin, daha da scak
karland. Ama bu maneviyat ars hayli mulak kald
ve tek ak gnderme de Sufilie oldu. Maneviyattan
sz edilmesi, uygulamadan ok tartmaya ynelik bir an
lamda alnmal: dinsel statleri genellikle hayli mphem
bir ekilde tanmlanan imamlarn mdahalesiyle araya ko
nulan bir mesafeyi gsteriyor. Burada, Fransadaki uygu
lamada, maneviyat temasnn kurumsal kurallarla aka
kar karya geldii Hristiyanlk rneini dnmemek
olanaksz. rnein Fransisken tarikatndaki, en bandan
beri bir eilim oluturan ve Joachim de Floreun mrit
lerine yaklaan maneviyatlardan sz edilmesi de bu
dorultudadr. Bu hzl gnderme, Hristiyan maneviyatlnn vurguyu kurallara ve otoriteye yerletirenlerle ara
sna koyduu uzakl gsterir. Bylesi bir atma dinle-

fin ounda grlr. Birok kez maneviyattan sz eden

Mslman kadn, bu szc kullanarak bir inanca, onu
biroklan iin (baka dinler gibi) slm tanmlayan zo
runluluk ve yasaklarla zdeletirmeyi reddederek, bir
ierik salama iradesini gsteriyordu. Birok katlma ka
dn gene de zellikle bireyciliin ve eletirel dncenin
lkesi Fransayla mminlerin onlara ortak yaamn te
meli gibi gsterilen bir dzeni koruma grevi aldklar
kken lkeler arasndaki uzakla vurgu yapt.
Zor aamalar grm olabilecek bir srecin genelde
mudu sonu, bir medeniyetler atmas fikrine o kadar
aykr ki, sklnn altn izmek gerekir. An ve tek ta
rafl tepkiler seyrekti ve Mslman, zellikle de Maribi
kadnlarla Fransz toplumu arasndaki atmalar, umut
lar, kopukluklar ve karlkl bamllklarla dolu drama
tik tarihten doan byk ortak hareketlerin hi birine
karlk gelmez.
Zaten, bu kadnlarn ounluunun Fransada do
mu olduunu, Fransz tabiiyetinde olduklarn, Franszcann gndelik yaamlarnn dili olduunu ve Fransz
yurtta olarak sahip olduklar haklarn canl bir bilincine
sahip olduklarn unutmamak gerekir. Hatta bazlarnn
ileri eitim aldklarn, bartl kadnlarn da tekiler gi
bi feminist sylemler tutturduklarn ve mahallelerinde
toplumsal etkinliklere katldklarn anmsatalm. Arala
rndan birou daha da yksek bir dzeydedir; iki ara
trmacmzdan biri olan ve Renaultda bilgiilem mhen
disi olarak yllarca altktan sonra kendini toplum bi
limlerine adamaya karar veren, bartl Mslman ka
dnn durumu da budur.

Cezayir ve Fas kkenli birok ailenin iinde yaad,

giderek ciddi bir ekilde bozulan durumdan haberi ol
mayanlarn says ok az; ama tm bu kadnlar en zor
koullarn hkim olduu ortamlarla zdeletirmek, n
yargya kaplmak olur. Bu kadnlar arasnda, onlar hedef
alan nyarglarn hissettirdiinden ok daha fazla eit
lilik var. Mahallelerdeki kzlarla gen erkeklerin arasnda
ki ilikilerin bozulmasna kar ortaya atlan eletiriler,
her kadnn bir yks, hepsi olumsuz olmayan anlar
olduunu ve yaamn ezici bir mutsuzlua indirgenemeyeceini szn ksas, kadnlarn yalizca kurbanlar ol
madn zellikle unutturmamaldr. Her biri, gemiten
sz ederken gler veya alar. Bir kategorinin tmn, kim
senin kamayaca bir toplumsal cehenneme kapatmak
tan oluan rklk biimine teslim olmamak gerekir.

2. zgrleme
Mslman kkenli kadnlar ilk bata incelediimiz
ana gruptan uzaklatran da u, ilk grupta olumlu olan
kendi kendisini ina hedefi, bu kadnlarda o kadar gl
kstlamalara tosluyor ki, bu kstlamalardan zgrlemek
bu kadnlarn birou iin esas hedef haline geliyor ve
tesinde hibir eyin grnmesine yer vermiyor.
Bu Mslman kadnlar, gerekten de, zgrlk m
cadelesi iin tamamen seferber olmu drmdalar. En
gellere kar mcadelelerini kendi kendilerinin daha olum
lu bir ekilde inasyla birletirebilecek zmler retme
ye ulasnlar ya da ulaamasmlar, genel grupta duyulan
nermelerden hi sz etmiyorlar.

Bu engelleri amak olanaksz mdr ve zm baka

yerlerde mi aramak gerekir yoksa Mslman kadnlarn
bazlar iin, alacak engellerin zorluuna karn, kiisel
yaamlarnn inas srecine girimek mmkn mdr?
Esas engel, cinselliin denetimi, bekret zorunluluu,
jinekologlar tarafndan ve gerdek gecesi sonrasnda, kan
la lekelenmi arafn gsterilmesiyle bunun denetlen
mesidir. Kadnlar asndan, zellikle Trk ailelerde sk
lkla varolmayan bir sosyal gvenliin yerini alan bir aile
dayanmas gibi kabul edilen, aileler tarafndan nceden
ayarlanan evliliklerden ok, mahrem yaamlarnn bylece denetlenmesi daha inciticidir. Yalanlar, ifte yaam,
kzlk zarnn uzman bir cerrah tarafndan dikilmesi ve
nihayet ailenin blnmesi, kzlarn erikin yaama atl
malarn bir drama dntrr. Ailenin gl olmasnn
ve kzlarn ebeveynlerine ar duygulu balarla bal olmalan, bu dramlar daha da acl bir hale getirir. Gen
erkekler (erkek kardeler) kzlar kadar kt muamele gr
medii ve tersine, kz kardelerini iddede suladklar
ama aslnda onlar aile yaamnn kurallarna kar ok da
ha ar eylemlerde bulunduklar iin de aldr. Birok
kez, zelikle tartma gruplannda sorgulanan kadnlar,
aile sorunlarndan sz ederken gz yalarna bouldular
ve uzun sre zmleme almasn olanaksz klacak
bir duygu uyandrdlar.
Bu hedef olunan bamllk ve denetim izlerine kar
o kadar trajik bir biimde dikilen zgrleme iradesi, g
cn gzlemlediimiz bu benliini yaratma iradesiyle na
sl birleiyor? Katlmclardan biri beyan ediyor: sonra
snda kendimizi ina edebilmek zere, nce zgrleiyo

ruz. Bu ifade, o gen kadnlarn duygusal sarsntilann

anlatabilmek iin ok sradan. Baka yantlar daha kesin:
birou, hem kendi bedenini denetim altna almakta
hem de bu yasak bedeni tehir etmekte sporun roln
zikrediyor. Ama hibiri, kendisini zne olarak ina etme
iradesiyle tanmlanan belirleyici aamay geme yetenei
gstermedi. Bunun neden byle olduu, ilk aratrmada
dinlenen kadnlarn ounluu iin benliin inasnn
nce cinsellik araclyla ina edilmesi gerektiini du
yunca, ok iyi anlalyor. Bu cinsellik, zerinde yaam
yaratan bir projenin ykselebilmesi iin fazla yaralanm,
aalanm ve yasaklanm. Tartma gruplarnn bt
nnde de, benliin cinsellik araclyla inas hi sz ko
nusu edilmedi. Kukusuz, bu benlii cinsellik araclyla
ina iradesini gsteren kadnlar bazen gemilerinde
ciddi kriz travmalarnn olduundan sz etmiti, ama
bunlar bekretin denetlenmesi hatta nceden ayarlanm
evlilik kadar sistemli deildi.
Yaanm deneyimlerin tmnn bu kadar dramatik
olmad aktr: zaten birok katlmc da ailelerini y
nelten hogr ruhunun, onlan bilgilendirme iradeleri
nin altn izdi. Ama tm bu gen kadnlar zerlerinde
bir reddin hatta kabul edilmez olarak grlecek bir dav
ran olmas durumunda bir ldrmenin tehdidini bala
rnn zerinde hisseder. Genellikle ge bir dnemde et
kin cinsel yaama giri, ailelerin gen kzlarda cinsel ili
kiler zerine uyandrd ok olumsuz imgelerle daha
zorlamaktadr: zevki olanaksz hale getiren ac ve bu
uyarlarn ardnda, babalarn da aktard, bir kadnn giz
li utanc. Birok katlmcnn bize dediine gre, kadnn

zevke ancak uzun ve acl bir acemilik dnemi sonrasn

da erimesi az grlen bir ey deildir. Bu gen kadn
larn yaam hakknda daha az dramatik bir imge olu
turmaya almak yararszdr. Hatta, tabandaki dayan
malarn slm dnyasndaki gcnn ve erkek karde
lerin kz kardelerine sklkla uygulad iddetin alt izi
lerek bunu daha da kt gstermek daha adildir.
Ama bu Mslman kadnlara, ilk almaya katlanlarn davranlarn aklamakta o kadar iyi sonu veren
zmleme emasn birdenbire uygulamak olanakszdr.
kartlmas gereken sonu, burada zgrlemenin ben
liin inasnn yerini ald ve bunun da elde edilmesi
fazla zor bir ideal olduu iin, yaamn olumlu bir pro
jesine uzatlamayaca mdr? Bu sorunlarda uzun uzun
sz edenlerin ou, dinde yaamlar iin yeni bir yn
bulmutur. Ama daha az inananlar iin, bu yol almaz.
Burada dikkat ekmesi gereken, konumlarnn ger
ekte batl modelin iinde tanmlanmasdr. Halbuki, bu
model uzun bir sre kadnn, en bata fiziksel olarak, er
kee gre aa konumda olmasna dayanmtr. Bu ne
denle, buna kar mcadele eden kampanyalar erkeklerle
kadnlar arasnda daha fazla eitlik ve dolaysyla da ar
kadalk, ibirlii ve ak ilikileri kurulmasn salamay
hedefler. Ama, eer dncesinin ard ardna gelen aa
malarnda Fatima Mernissiyi izlersek, slm ahlknn
bat modelinden ortaya kan ahlka gre ne kadar farkl
olduunu grrz. ncelikle, slm dinbiliminde tm
bireyler Tanr nnde eit olduu ve bu nedenle batl
eitliki feminist program burada anlamsz olduu iin.
Ama Mernissinin zmlemesinin en artc vehesine

gre, kadnn cinsellii o kadar saldrgandr ki, erkek ken

disini korumak zere kadn bartsne kapatr, halbu
ki Batklar burada bir bamllk simgesi grr. Szn k
sas, Mernissiye gre barts kadnn cinsel saldrgan
ln snrlamann bir yoludur ve gerekletirilecek re
formlar da bar salamal ve her iki tarafn saldrgan ey
lemlerini ksdamaldr. Pek farkl olmayan szlerle, ama
randan ve Bassici hareketinden sz ederken, Farhad
Khosrokhavar kadn yle tanmlar: kadn, kuand
yeni biimde, vahi bir modernliin gemi azya alm bir
ifadesidir. Erkein arzusunu azdrr ve ona, cemaati
normlarn yklmasyla oluan bolukta, kendi cinsellii
nin tehlikeli karakterini gsterir. (LIslamisme et la mort
{slamclk ve lm}, 1995, s. 332)
Bazlarnca geleneksel slm dncesiyle zdeleti
rilen bu anlay, ayn zamanda Havva kiiliinden beri
sklkla kadn eytanla ve ilk gnaha batan karmakla
zdeletiren ve bu nedenle kadnn, baka koullar al
tnda ok fazla zgrce zincirlerden boanma riski ta
yan saldrganln ve batan karma eylemini nleyecek
mevki, giysi ya da szlere kapatlmas gerektiini savu
nan bati kltrnn nemli vehelerine de uyar. Bu be
timlemenin slmdaki ya da bat dnyasndaki nemi ne
olursa olsun, durumlarn aslnda batil kadnlannkiyle
ayn tarzda, ama bamllk ve saldrganlk dereceleri da
ha yksek olmak zere dile getiren Mslman kadnlarn
gruplarnda ifade edilmemitir. nk Mslman kadn
larn eylemi, kukusuz almas daha zor engellere arpar.

3. Kapanma
Ama, bu tarihsel ve dinbilimsel dncelerle, kaydannn tamamyla aktarlmas gereken, Mslman kadnla
rn ikinci tartma grubunun ikinci toplantsn ok sa
mimi ve dramatik bir tarzda dolduracak olan yaanm
deneyim arasndaki uzaklk o kadar byk ki! nk
grup, Fadela Amarann kitab gibi, u son senelerde ta
nk olunan gerilemeden hareket etti. Bu nedenle bugn
artk bu kzlar iin ok kt szlere muhatap olmadan
evlerinin olduu binadan etekle kmak olanakszdr, he
le bir erkekle el ele dolamak, daha da ktdr. stelik,
bu gzlem ebeveynleri zgrlk olanlar iin de geerlidir ve bylesi szleri otuz yann zerindeki kadnlarn
azndan duymak da artc olur. Bu durumun tm so
rumluluunu, ileri olmad ve okula da gitmedikleri iin
bu toplumsal denetimi uygulamaktan baka ileri olma
yan gen erkeklerin gruplarna yklerler ve bu durum
bazen toplu tecavzlerin rgdenmesiyle de birleir.
Eric Mac ve Nacira GuniPin ok doru bir ekilde
syledikleri gibi, tm bu toplumsal patolojinin gen
Arap erkeklerle aklanmasna snmak kukusuz tehli
kelidir. stelik, brakn bir etnik ya da dinsel grubu, bu
rada bir toplumsal grubu tartmak da sz konusu deil
dir. Ama ayn zamanda, bu kadar nemli ve en azndan
baz yanlaryla tezahrlerinden biri bartsnn oal
mas olan gerileme grnglerini aklamaya almamak
da sz konusu deildir.
olmamas, yaltlma, evrenin byk bir ksm ta
rafndan reddedilme, en bata kzlarn daha byk bir

zgrle sahip olduklar bu evreyle olan ilikilerin kop

masna ya da reddedilmesine yol aar. Baz durumlarda
davranlarn salt dinsel bir manta doru yn deitir
mesi, hem hedef olunan hem de arzulanan bu engelin
gerisinde gerekleebilir. Grup tartmasnn bir ksmnn
kzlarn bekretlerinin getirdii zorluklar ya da meruiye
tinin olmamas zerinde gerekletii ve aralarndan ba
zlarnn, gen erkeklere ayrlan ok farkl durumu kz
lardan bazlar bu gen erkeklerin deneyimli olmasn ka
bul ediyor, hatta bekliyor, nk bir bakireyle bir bakirin
karlamas, gerdek gecesinin sorunlu olmasna neden
olabilir tartt doruysa da, tartma srasnda yasak
larn aklclatrlmasna indirgenemeyecek tam anlamyla
dinsel mantklara verilen nemdeki art arpcdr.
Halbuki, bir ok adan iinde yaadklar dnyaya
ok ak olan bu kzlar kapanmalarnda, dinsel inanlara
yenilenmi ya da srdrlen ballktan ya da daha do
rusu Kuran ya da slmi gelenek ya da otorite gibi
grdkleri ey tarafndan dayatlan bekret talebine du
yulan saygdan daha fazla destek bulamyorlar. Ne olursa
olsun statlerinin, kadnlar salt kurban yerine koyacak,
onlarn dncesinin ve szlerinin gcne kesinlikle uy
mayan evreyle aklanmas, onlar tatmin etmeyecek
beni de etmeyecek. Dorudan ya da dolayl, kiisel ola
rak ya da kiiliksiz, kadnlan kapatan bu ahlki ilkelerin
tayclar olan gen erkeklerle yaadklar zorluklardan,
ok somut terimlerle sz ediyorlar. Yasaklann olmamas,
hibir ekilde cinsel ilikileri tm duygusal ieriklerden
yoksun brakacak ar bir hogryle sonulanmaz. Bir
ok bakalar gibi, onlar da tersine onlar asndan hep

ok kalc olmas beklenen tanma ya da tanmalar

iin birok olanak salayacak seme zgrlnn avan
tajlar zerinde srarc olabilirlerdi. Ama yalnzca grubun
birka katlmcs yarn olmayan deneyimleri oalttklar
bylesi bir merhaleden kendi kendilerine getiklerini sy
ledi. Ayn zamanda, bekreti kabullerini ve hatta szce
utandrc yananlamlar atfedecek kadar cinsellik karsn
daki kukularn dinsel inan ve inan terimleriyle ak
lyorlar. Biri yle diyor: Benim bugn cinsel bir yaa
mm olmasn engelleyen, dinle olan ilikim, Islmn te
mel ilkeleri ve benzerleridir. Bu yolu setii iin bar
ts taktn da ekler. Hatta, tamamen zgrlemi bir
cinsellie sahip olduumda, artk bir mmin deilimdir,
demeye kadar vardrr.
Bu gen kadnlan kapatann din olduu sylenemez,
daha ok, onlara aile, zellikle de bir marjinallik ve d
lanana durumunda yaayan ve bu ayn zamanda hem top
lumsal, hem etnik, hem dinsel kategoriyle, bu kadnlarn
ait olduklan Fransz toplumu arasnda derin bir kopuun
failleri olan gen erkekler tarafndan dayatlan bir yaltl
maya az ok olumlu, ama gnll bir anlam vermek iin
dine bavurduklar sylenebilir; stelik bu gen kadnlar,
her ne kadar Fransz toplumuna aitseler de, bir yandan
da bu toplumun uygulama ve ynelimleri tarafndan dav
ranlar ynlendirilemeyen reddedilmi, bu durumda da
ancak dinsel olabilecek bir d ilke tarafndan ynlendi
rilmesi gereken bir gruba ait olduklarn hissederler. i
olarak gelen ilk gmen kua, eitim grmelerini sala
yarak ocuklarna daha iyi bir gelecek salamak amacyla
ar ykler altna girdi. kinci kuak, birok baarszlk

ve zellikle de bir ok kstlama ieren ama etkisiz de ol

mayan bir btnleme sreci balatt. te imdi, nc
kuak, brakn Fransz toplumunun kaplarn daha hzl
amay, bu kaplarn nlerinde kapandn grd; ve ite
onlar, kaplan kapal kentin dnda, ayrmcln ve ge
iciliin mphem topraklanndalar. Bu tr akl yrtme
dorusu bu grubun ya da dierlerinin katlmclar tara
fndan dorudan ifade edilmedi. nk bu kadnlar ken
diliklerinden, her eyden nce aralanndan ounun de
neyimine zaten karlk gelen btnleme arzulan tara
fndan ynlendirilmi drmdalar. Bu kadnlar Fransz,
Fransz dilini mkemmel konuuyorlar, kalifiye hatta pro
fesyonel ileri var ve yurttalk yaamna katlyorlar. Gen
erkeklere gre aynmcla daha az tosladklarn syle
meleri temelsiz deil. Bu da o (erkeklere), ak olmayan
kaplan o (kadnlara) kapatanlann neden bizatihi o (er
kekler) olduunu aklar. Bu kadnlarla erkekler, zellikle
de onlardan daha yal, davranlan da ok farkl olan
kardeleri arasndaki dmanln nedeni de budur.
Bu kadnlarn davranlarn bu kapatlma mantna in
dirgemenin dayana yoktur. Ama bu kadar hoyrat bir ol
guyu ve sklkla bir ifte sylem gibi alglanabilecek, zaten
ait olduklan bir toplumda ilerleyebilmek iin yollarn ara
yan kadnlarn sylemiyle, kendileri de kresel toplumun
kurban olan gen erkeklerin kurbanlarnn sylemini
zmlemeden kartamayz. te mahallelerde gerekleti
rilen belgelerin bize gsterdii bu ifte imgedir: btnle
meyle reddedilmenin, kabulle reddin kanm.
Toplamda, dinlediimiz kadnlar Fransz toplumuyla
olumlu bir btnlemeyi mit etmeyi, istemeyi ve buna

girimeyi srdryor. Ama bizatihi kendilerinin ve zel

likle de erkek kardelerinin tosladklar engeller bu b
tnlemenin, en iyi durumda, ancak iki kart mant bir
letirmeye alarak ifade edilebileceini aklar. Aznlk
lar, eninde sonunda dinsel bir tnya sahip olacak bir
manta kendilerini kaptran kiilerdir. Bu nedenle, ayn
zamanda hem istikrarsz hem de dinamik olan bu duru
ma en iyi uyan varsaym, bir ifte ikideerlilik olarak ad
landrlacak olandr.

4. ifte kideerlilik
Gelenekle yaanan ok, zellikle de cemaatin sersemletici bak, zgrlemeden benliin inasna, kurtu
lu hedefinden yeni bir bireyci ahlka geiin yeniden ke
fedilen bir din arackyla gereklemesini salamak iin
fazla sulaycdr. Bylesi bir gei, bizatihi olanaksz de
il midir? slmn hem yaratcs hem de faili olduu bir
denetimler ve kstlamalar btnnden kurtulmak bile,
zaten ok g deil midir?
zgrlemeye ulalabileceini dnrsek, daha ile
ri gitmek bireylerin gemileriyle ve gelecekleriyle iliki
lerinin tamamen yeniden dzenlenmesini gerektirir. Top
lanan tanklklarn nerdii varsaym, kadnlarn mesleki
olduu kadar ahlki zerkliklerinin de ne gemie ba
lanmakla ne de gelecee duyulan, paylalmayan bir he
vesle oaltlabileceidir. Gemie bak, her ne kadar
olumsuz taraflar daha gl gibi gzkyorsa da, ikide
erlilik doludur. nk ebeveynlere ballk bunu kstl
yor olsa ve slm da toplum yaamn yaplandran ey

gibi yaanyor olsa da, cemaatiliin hatta bazen de aile

nin reddi ok gldr.
Gruplarmzdaki kadnlar ayrmclklarn (hatta rk
lklarn) belirgin olduu Fransz toplumuna kar da ben
zer bir ikideerlilik ifade ettiler. Ama durumun olumsuz
vehelerinin bilinci, kken lkelerinde sahip olamaya
caklar zgrleme frsatlarn onlara sunan bir topluma
olan ok gl bit ball engellemez. Burada sz ko
nusu olan, iki toplumun ve iki kltrn greli avantajlan
ve sakncalarn tartmak deildir. Ne bir tereddt ne de
istikrarsz bir denge aray grlmez. Bu kadnlar, din
dar olsunlar olmasnlar, barts taksnlar takmasnlar,
kendilerini gl bir biimde Mslman hissediyorlar.
Yalnzca kurumsal uygulamalar etkilemekle kalmayan
byk seklerleme dalgas ncesi Fransz Katoliklerinde olduu gibi, din bu kadnlarn yaamlarnn bir para
sdr. Kendilerini Fransz hissediyorlar, ama Mslman
kadnlarn, genellikle Fransada kken lkelerinde oldu
undan daha gl bir denetime tabi olduunu gzlem
liyorlar. En nemlisi de, bazlar iin yaamlarnn az ya
da ok uzun bir dneminde geerli olmusa da bu iki
aidiyet arasnda gerekten bir yrtlma yaamam olma
lardr. Ama bu ift seenei yaanabilir klan, hem slm
dnyasna aidiyederinin hem de Fransz yaamna kat
lmlarnn ok nemli vehelerini reddetmeleridir.
slm dnyasnda reddettikleri, her eyden nce ce
maatin onlara bakdr. Bunu, dinsel bir ortamdan k
sn kmasn, kk kent ya da kasabalarda yaayan ve
izlendiklerini hisseden gen Fransz (kadnlarn) kullan
dklarndan pek de farkl olmayan terimlerle sylyorlar.

Mslmanlarn durumunda, onlar tarafndan iddetle red

dedilen yalnzca cinselliklerinin bastrlmas deil, kadn
olarak hedef olduklar bamlln tm veheleridir de,
nk iine kapatldklar inancn, geleneklerin, yaam
biimlerinin, adetlerin ve yasaklarn kusursuz uyumunun
tamamen bilincindedirler. te kiisel ve kolektif yaamn
bu eksiksiz anlayna bu kapatlmalarna kardr ki, bat
modelinin tanmlad bir modernlie, yani akln zgrce
kullanm ve bireysel haklara saygya bavururlar. Ksdamalann bu kadar gl bir reddi, onlar slmdan uzak
latrmal ve iinde yaadklar Fransz toplumunun he
vesli taraftarlar haline getirmeliydi. Ama bu gerekle
medi. slma gl bir ekilde bal kalmakla ve en azn
dan aralarndan byk bir ounluu kendilerini Msl
man olarak tanmlamakla kalmadlar, onlar reddeden ve
aa telakki eden bir toplumda yaamaktan ac da duy
dular. Bu kadnlar gen erkeklere gre daha az ayrmcl
a tabi olduklarn sylyor, ama onlar da kendilerini be
relenmi hissediyor.
Onlar iin, ait olduklar iki kltr arasnda bir seim
yapmak olanaksz, ama asl olanaksz olan, yalnzca bi
rinde yaamalar. nlerindeki tek seenek, en iyisi deil,
yalnzca olabileceklerin en az kt olan: ayn zamanda
hem Mslman hem de Fransz olup, hem Mslman ce
maat (hatta aile) tarafndan reddedilmeyi, hem de Fran
sz toplumu tarafndan reddedilmeyi ya da aa bir ko
numda tutulmay kabullenmek. Ikideerlilik yle: bu iki
kart yandan birini seemediine gre, tatmin etmeye
cek, hatta hnlandracak bir ekilde, her ikiyanda birden
yaamak zorunda kalmak.

asndan slmn, okulda bartsnn kabulne kar

srdrdkleri etkin mcadelenin ok tesine giden bir
eksiksiz reddini temsil eder. slm dnyasna kar o ka
dar eletiri ynelten ve o kadar sk isyan eden bu Msl
man kadnlar, ne Mslman kimliklerinden vazgemek
istiyorlar ne de Fransz toplumuna ve onun laikliine
aidiyetten.
Kkleri Cezayir, Fas, Msr ve Trkiyenin derinlikle
rinde gml bulunan bu kadnlar, bizatihi doasnda
batl olan bir anlay tarafndan ynlendiriliyorlar, bat
dnyasnn merkezi meknlarndan birinde gelitirilen
medeniyetler atmas fikriyse, sanki dnyann, topla
mn paralardan daha nemli olduu, bireyin cemaate
tabi olduu bir ksmndan kaynaklanm gibi duruyor.
Belki de Samuel Huntingtonn dncesinin fethedici
gc, aslnda o kadar da az batl gzken bu dnce
nin nemli bir batl tarafndan gelitirilmi olmasndan
kaynaklanyor. Buna paralel bir ekilde, yalnzca Fransz
olmakla kalmayp, ayn lde Mslman da olan bu ka
dnlarn bu ifte durumu her biri, ayn genel unsurlarn
bulutuu, ama yaam stratejisi, kiisel gelime projesi
nin her seferinde farkl olduu bir tekil yaam deneyimi
araclylayaamay baarmalar artc, daha dorusu
hayranlk uyandrc deil midir?
Kadnlar ite bu dolambal, virajl, tehlike dolu yol
dan geerek kendi kendilerini yaratmay, kimliklerini icat
etmeyi setiler ve oradan da, bir ok bakalar iin basit,
daha dorudan olumlayc bir biim alan bu kadn ha
reketinin barnda yer aldlar. Eer kimileri, bu blm
okumadan nce Mslman kadnlarn Avrupa kkenli

Bu sylenenler, daha olumlu terimlerle de sylene

bilirdi, nk bu kadnlarn bir k ortam ve bir var
ortam arasnda ak, zlemez bir kriz yaamasn n
leyen bu ifte ikideerliliktir. Sreklilii ve deimeyi, ege
men toplumsal ortama uyumla zel yaamn derin kk
lerine sadakati bir araya getiren bir yaam deneyimine ta
mamyla kendilerini adamlar. Bylece, bu kadnlar bir
uygarlk atmasna kaplmann olabildiince uzanda
dr. Bazen ok gl olabilen, ama Mslman dnyasyla
Fransz toplumu arasnda bir seim yapmaya zorlanmak
kadar dayanlmaz olmayan gerilimlere tabidirler.
Onlan bekleyen esas tehlikenin ak ve hatta keskin bir
ekilde bilincindeler: slamcla, selefi ya da baka tr kk
tencilie, iddete ka. Tehlikenin onlarla ayn deneyimi
yaayan, gen ya da deil, tm Mslmanlan tehdit ettii
nin genellikle farkndalar. Kukusuz, Talibanla ortak bir
duygulan yok, ama terrist denilen, kendi yaamlarnn ya
nnda dmanlarndan da olabildiince ok sayda insann
yaamn yok eden kiilerin kendileri gibi bat kltrne
derinliine girmi, Kelkal ya da Hatann yapt gibi uzun
eitim grm, bazen birok Avrupa dilini konuabilen ki
iler olduunu biliyorlar. Ama kar karya kalnan tehli
kelerin an karakteri ve reddettikleri zmler, iinde bulunduklan ve Fransz toplumuna eksiksiz bir btnlemey
le iinden kmalarna pek olanak bulunmayan durumun
karmaklnn yalnzca karldr. Hibir katlmcnn
onaylamad, ne fahie ne boyun een demei*, onlar
Ni putes ni soumise: 2003 ylnda Fransada kadnlara kar iddeti nlemek amacyla
kurulan feminist demek. 2007de BMnin danman kurulular listesine alnmtr, (.n.)

kadnlarda gzlemlediklerimize her adan kar kan

bir kar-modelin tayclar olduunu dnmse, im
di artk bu betimlemeden kopmalar gerekir. Bu Msl
man kadnlarn bir yanda bir inanla bir cemaat, dier
yanda da Fransz toplumuyla laiklik arasnda bir seim
yapmak zorunda olduklar dnmek, hl mmkn
mdr? Onlar tanmlayan, tersine, semek zorunda kal
mamak, kiiliklerinin ne bir parasndan ne de dierin
den kopmamak, ayn anda bir ok kii birden olmak
amacyla giritikleri srekli, kimi zaman acl eylemdir.
Bu kadnlarda, gzlerimizin nnde oluan ve diya
lektik ve daha fazla da elikiruhunun yerini ikideerlilik ruhunun ald o kadnlar toplumunun ayrcalkl
(kadn) oyuncular, nasl olur da grlmez? Kendi ken
dilerini yaratmakla uraan kadnlar dinlemitik; ayn
amaca sahip olan ve gzerghlar daha etin olsa da, bu
na erienlerle karlam bulunuyoruz. Ama bu iki grup
arasnda bir farkllk vardr. Birincisi zgrln zgr
lemi, denetimli, tm kiiliini seferber eden bir cinsel
lik araclyla olumluyordu; Mslman kadnlar ise, cin
sellikleri zerine konmu yasaklardan ve onlara dayat
lan, bir yanda bir aile ve bir cemaate aidiyetleri, dier yan
da da arzularnn ifade edilmesi ve bireysel mutluluun
kovalanmas arasndaki elikiden muzdariptir. Kiilikle
rinin, cinsellikleri evresinde ina olunduu sylenebilir
mi? kesinlikle hayr, nermeleri arasndan hibir ey de
bylesi bir varsaym desteklemez. ki grup arasndaki bu
farkllk her halkrda o kadar derindir ki, birinci grupta
ki kadnlarn birincil beyan olan ben bir kadnm, be
lirttiim gibi, kadnlarn tabi olduklar bamlln m

kemmel bir ekilde bilincinde olan ikinci grupta grl

mez. Seilmi bir cinsellik deneyimiyle, bastrlm ya da
tehlike ve acyla yklenmi bir cinsellik deneyimi arasn
daki fark, hayli byktr.

5. Barts
Kendimizi daha somut bir dzeye yerletirelim. Yar
s bartl olduu halde, bartsne kar tepkileri na
sl. Bartl olanlarn okulda bart hakkn savunur
ken, kendilerini laik olarak tanmlayanlarn kar olduu
nu renmek artc olmaz. Ama dikkat ekici olan,
tm Fransay neredeyse bir yldr tutsak alan bu tart
madan, grupta ylesine sz edilmesi. Barty savu
nanlar, bunu doal olarak, inanlarnn bir sonucu olarak
yapyorlar. Ne protesto, ne talep ne ateli saldr, ne de
iine drlm olduklar kurban statsne bavuru.
Ve, herkese ak laik okul temasndan da olumlu bir
ekilde sz ediyorlar, yle ki, tartma snrlym gibi g
rnyor: erkek ya da kz, herkesin dinsel aidiyetini ta
masna izin verilmesi mi daha laikedir, yoksa herkesin
uyaca bir laikliin tarafszk m? Byle sunulduunda,
hem kiisel kanaatlerine hem de her trl aidiyetin, zel
likle de dinsel ve siyasal olanlarn zerinde konumland
rlm bir yurtta meknnn varlna saygl olunmas
gereken bir alanda, ok keskin bir konumlanmay red
dederek, bylesi bir tartmay kim kabul etmez ki? Hi
bir aklama ya da sorgulama, bylesi bir gerilimin kesti
rilmesini salayamaz. Bu da, bu gen kadnlarn, onlar
dan ok daha gen ve okulda barts takmak isteyen

kolejli ve liseli kzlara verdikleri destekten kuku duyma

mz gerektirmez. Ama, bu aratrmann yapld srada,
birka hafta sonra, okullarn ald srada gelien olay
lara neden olacak sorunlar daha kamuoyunu harekete
geirmemiti. Bu ll yantlarn hemen akla gelen bir
aklamas da, tm bu kadnlarn, zellikle de gen olan
larn, yalnzca kendi mesleki yaam projelerini dnerek
deil, ayn zamanda mudak ncelikleri ocuklarnn iyi
eitim grmesi olan aileleri tarafndan tm ocukluklar
boyunca zorlandklar iin, okula ok byk bir nem
vermesidir. O kadar sk kullandklar cumhuriyeti Dev
let ve laik okul ifadeleri anlam ykldr ve bu gen kadnlann hi biri, dinsel de olsa, hibir nedenle kendi oku
muluklarn tartma konusu etmeyi dn-mez.
yelerinden biri ok dramatik bir aile durumu ne
deniyle kendi duygularn kontrol edemeden kendi yaa
mndan s q z ettiinde, gruplardan biri gl duygular ya
ad. Benliine kapanmak, ortak sorunlarn bilincinden
ayrt edilemez, ama bunlar ste kmaz; fikir teatisi, po
lemie varmaz. Burada, Mslman kadnlarla kltrel
kkenin nemli bir yer kaplamad birinci grup arasnda
hibir fark yoktur.
Eritiimiz sonulan eletirmek, kukusuz kolaydr.
Derin inanlan nedeniyle bat dnyasyla ve zellikle
de kadna verdii yerlemcadele eden kadnlarla ko
numadk. Ne fahie ne boyun eenin slam-kar mi
litanlan gibi laiklik mcadelesine kendini adam Msl
man kkenli kadnlarla da yeteri kadar konumadk. Ama
bu eletiriler beni pek rahatsz etmiyor, nk karmza
bunlan karacak olan kadn ve erkekler, ekmeimize ya

srecek: slamc bir kltrden seklerlemi bir lkeninkine geiin birok yolu var ve bu nedenle de gzlem
lediimiz iki kltrn atmas deil, tersine bileimleri
nin biimlerinin eitlilii. Evet, her iki yanda da arlar
var, bat-kart bir slm ve slm kart bir laiklik. Ama
Fransadaki Mslman kadnlarn yer ald muazzam
arada, birok kltrn iki ya da daha ok vehesinin ara
snda karmak bileim biimleri geliiyor. Yalnzca ba
rtl kzlarla hi konumam olanlar, onlar hakknda
manastra kapanm Katolik din kadnlan hakknda hl
verilenler gibi karikatrs bir grnt sunabilir.
Eric Mac ve Nacira Gunif, geleneksel konumlarn
artk savunamayan feminizm kartlnn, nihai hedefi
erkeklerle kadnlar arasndaki farkllklan ortadan kaldr
mak olan bir eitlikilikten uzaklaan her eyi tehir ede
rek g kazandn sylerken hakldr. Genellikle bir ay
rmcln kurban olma bilincine yaslanan belli bir kimli
in olumlanmas, ret tepkilerini tek bana dourmaz
ve dolaysyla da iddetin tek bana sorumlusu deildir.
Gruplanmzdan biri, katlmclann ad Nadine, Ma
rie-Claude veya Franoise olsa da ayn kalacak sknette
bir son seans gerekletirdi. Buradan, Mslman kadn
lara atfedilen sorunlann birden bire buharlat sonucu
na m varmalym? Kukusuz hayr. Aralarndan bazlar
reddedilip isyan ederken, bazlan da btnlemi ya da
zmlenmi. Buradan, hepsinin ayn dnyaya ait olduklan sonucunu mu kartmal, yoksa tamamen farkl iki
dnyaya m? Tek kabul edilebilir yant, ilerin doas
diye bir eyin olmad, nsel olarak uyuamaz gibi grnebilen, ama buna karn giderek daha az badak,

gl glerin penesinde ve iinde adet, din, dil ve aile

yaam tarzlar farkl birey ya da gruplan barndran toplumlarda bir araya gelmek zorunda kalan tavrlar bir ara
ya getirme tarzlarnda eitliliin byk olduudur. Ken
di kendimizi insan rknn birlii ya da eitlilii zerine
bou bouna sorgulayacamza, bireyler ve gruplar ara
sndaki iletiimin koullar zerine sorgulayalm.

6. iddet Korkusu
Bu kadnlarn durumunu en iyi anlatan, an konum
lardan duyduklan tiksintidir. Bir yanda Ne fahie, ne
boyun een taraftarlar, ama daha ok dier tarafta din
sel slamc, zellikle de selefiler. Eer bir medeniyetler
atmas yaam olsalard, kendilerini bir tarafla zde
letirmi ya da atmadan kam olurlard. Halbuki, on
larn gznde en nemlisi Fransada Mslman kadnlar
ve illaki de Fransz kadnlar olarak yaamasn ren
mektir. Aralarndan ou, ne pahasna olursa olsun Ms
lman kimliinden vazgemez, ama ne pahasna olursa
olsun, her gn bir araya getirdikleri tavrlarnn uyumsuz
olarak grld rgtlere dahil edilmek ya da toprakla
ra gnderilmek istemezler.
Hep ayn anda birka kadn olmalar gerektiini bilir
ler. iddet yanls slamcln reddi, bir lmllk belirtisi
deildir; bu, yalnzca bu iki kimlik ve bunlarn evresin
de kmelenenler arasnda bir birleme, atma, birbirini
tamamlama ayn zamanda da ayrlma bazen de kayna
ma sreci iinde var olabileceklerinin bilincine varm
olmalarnn sonucudur. Defler ki, siyahl kadnlar yarat

mak istediklerimizi ykyor. tekini reddediyor, giderek

daha uzak bir teye kapanyorlar; biz ise tersine oklu
kimliimizi giderek daha gl bir ekilde ina ediyoruz
ve herkesteki okkltrlln bizatihi iletiimin koulu,
byklnn gemite kaldna inanamayan, insanln
alklad bir kahramanlar lkesi olduuna artk inanma
yan ve kendi kendisine dayatt hareketsizlikten eken
bu Fransada hl gl olan feminizm kartlnn ve
Arap dmanlnn sregelen arlndan kurtulmann
yaanan olasl olduunu gryoruz.
Yanl yorumlamadan kanmak gerekir. Fransada
yaayan, bizim konutuumuz Mslman kadnlarn bir
medeniyetler atmas yaamadn gsterdim. Gl
bir dayana olan bu olumlama, dnyada medeniyeder
atmas yaanmad anlamna gelmez. Samuel Hun
tington eer bu kadar byk bir ilgi grdyse, bunun ne
deni kukusuz bunu okurken aklmza dinler aras kar
lamann gelmesidir. Ama bunun tesinde, aratrmamz
Huntingtonun szn ettii medeniyetlerin doasn
aydnlatr.
ncelenen Fransz (kadn) Mslmanlar aidiyetleriyle
rollerini ayrarak yaarlar: onlar, kadn, Mslman, Ceza
yirli veya Fasl, Fransz, renci veya ofis grevlisi, vsdir.
Halbuki medeniyetler atmas ancak bir tek boyut tm
dierlerini kaplarsa, din ayn zamanda hem cemaat, hem
siyaset hem iktisat, vs. olursa gerekleir, bu ne kendi
liinden, ne de sklkla grlen bir durum deildir ve sk
lkla sava bir karlama sonucu meydana gelir. Dier
bir deyile, savaa giren tam anlamyla uygarlklar deil
dir; Huntingtonn uygarlk diye adlandrd okboyutlu

o yntlar bir araya getiren, savatr. slm dedii

mizde, ne kastediyoruz? Bir dinsel inan m, hukuk ve
yaam kurallar m, bir halk, bir Devlet, bir ya da birka
ekonomi blgesi mi? Bir rakiple dorudan bir karlama
dnda, slm varolmayacaktr ve ara ara Mslman
blgesinden, Irak savandan, Arap Devletlerinin g
szlnden, Fransann ya da Byk Britanyann s
mrge gemiinden vs. sz ederiz. Fransada uygulanan
haliyle laiklik ilkesi, kuvvetler ayrl ve siyasal olduu
kadar kltrel de olan bir oulculukla da birletiinde,
bu lkeyi, dolaysyla da Fransz ya da Fransada yaayan
Mslmanlar, korkusunu yaadklan medeniyetler at
masn reten durumdan uzaklatrr, nk yaamlar
nn her vehesi zgrlklerini salayacak kadar birbirin
den bamszdr. Yaamlarnn evlilik gibi en kiisel ve
helerini etkileyen cemaat kurallar ya da aile kararlarnn
dayatmasna kar itiraz eden bu kadnlar iin, her birinin
kendi varoluu hakknda karar verme zgrl merkezi
bir deerdir. Bir medeniyetler atmas, onlann tm a
balann boa karacak ve onlar, her ne pahasna olursa
olsun kandklan seimleri yapmak zorunda brakacaktir. Aralannda en dindar olanlarn Kurann dinsel me
sajlarn snrlamak ve slmi cemaatlerinin yaamn d
zenleyen metinlerden, geleneklerden ve karlardan uzak
latrmak iin srekli harcadklan aba da bundan kay
naklanr. Hi biri, baz an nlemleri kabul etmeye hazr
olduunu sylemedi: gene de hepsi, Mslman olmayan
biriyle evlenmeye kalktklannda babalannn gsterecei
iddetli tepkiden korkuyor. Mslman dininden kopu
ok ender grlyor; eriatn kurallannn tmyle kabu

l de yle. Bu Mslman (kadnlar) btnyle slmn

iinde yaamyor ve iinde kendilerine bir yer bulabile
cekleri bir kltr olarak slm yeniden tanmlamann
yollar zerine kendi kendilerini sorguluyorlar.
Bireysel grmeler srasnda ya da grup tartmalar
nedeniyle karlalan katlmclarn ounda, gl bir
kiiliin yannda derin krizlerin izlerini tayan yaam y
ks ortaya kt. Bitirirken, bu kadnlarn daha somut
bir grntsn verebilmek iin, 34 yanda, ifte vatan
dala (Fransz ve Cezayirli) sahip ve olumsuz bir top
lumsal katmandan gelme bir kadndan sz edeceim.
Ailesi Bobignyde yayordu ve babas Trokist bir mili
tand. slmn kadn grn ok olumsuz deerlen
diriyor, ama slmn byk deerlerinin ok olumlu ol
duu iddiasnda ve ideallerini tamamen kabul ediyor. Cin
sel zgrln elde etmek istemi, onun dncesine
gre bu Arap kltrne tamamen uygun: Arap halkn
da, reddedemeyeceiniz bir ehvet var. Erkekler, kadn
larn gcnden korkuyor. Ben, cinsellii kefettiim gn
dedim ki: Bizi neden yasaklarla evrelediklerini anlyo
rum. Bu erkekler zerinde yle bir g veriyor ki. (Ba
rtsnn erkekleri kadnn gl ve ykc arzusuna
kar koruduu yorumuna, yukarda da deinilmiti.) Ce
maat dediimde, diyor, dayanma, yardmlama, cemaatilik, ama iyi anlamnda anlyorum. slmn kurallarna
ve bilgeliine sayg duymay srdryorum... ama yaa
mmda hr irademi kullandm iin mutluyum. Beni en
ok kzdran, ok dindar ve benim amdan, bir dinin
verebilecei bar mesajlarndan pek bir ey anlamayan
bir Mslman genliin ortaya kmas... kendimi hem

Dantonun hem de Abdlkadirin kz gibi gryorum.

Arap dnyasnda grd dayanmaya, gszlerin sa
vunulmasna ball, onda arzularnn byk gcyle
desteklenen zgrleme iradesine sk skya bal. Er
keklerden kuku duymay srdryor, ama iinde yaa
yan genel kurtulu hareketlerine gveniyor. Ailesi, zel
likle de ok byk bir hayranlk besledii annesiyle zdrapl bir kopu pahasna elde ettii o kadar gl bir ya
ama iradesi, katlmclarn pek aznda var.
Bu uzun metin aktarm, kadnlarn yasaklar ve hak
szlklarla ezildikleri balamlarda bile, kendi kurtulular
nn failleri olmay baardklarna tanklk eder. Dinine
bak bu Mslman kadnlar, eitim grdler, ounlukla
modern mesleklerde alyorlar, yaadklar kentin top
lumsal yaamna katlyorlar. ounlukla geleneki deil,
modernlikiler ve kamalarnn ya da deitirmelerinin
imknsz olduu bir dzen tarafndan maniple edildik
lerini ve b dzenin tahakkmnde olduklann syle
mek bir hata olur. Bir yandan kadnlarn cinselliklerini
denetlemeye bakan bir cemaate, dier taraftan da Fran
sz dnyasna aidiyetleri tarafndan iki kat zor koullar
altndaki bu Mslman kadnlar, bu nedenle kendi ya
amlarnn kadn oyuncular olmaktan geri durmamtr:
her eyden nce, kaderlerini dntrmeyi hedeflerler.
Dinlediimiz dier kadnlar gibi ve ayn gte Ben bir
kadnm demeyi baaramyorlarsa da, bir gn, ben ya
da kzm, zgr kadnlar olacaz diyebilmektedirler.

 n c K i im

S o n u la r v e Y o rum lajr

IX. BLM
Bu KTAP N e d r , N e D e l d r

Bazen, bir kitab okuduktan sonra, o kitabn varlk

nedeni ve olumasna neden olan entelektel projenin
doas daha iyi anlalr. Okumu olduunuz kitap iin,
bunun zellikle aklanmas gerekir, nk, yalnzca ba
lyla bile kadnlara ve cinsiyet kategorilerine {gender studies)
ayrlan o muazzam alanda yer alyor, ama alkn olduu
muz aratrma ve tantmlar btnlerinin hi birine gir
miyor. Kadnlarn hedef olduu eitsizliklerin, hakszlk
larn ve her trl iddetin llmesine adanmamtr;
post feminist tanklklarn arka plann olutursa da, fe
minist mcadelelerin tarihine de bakmaz; karcinsel ili
kiler ve erkek iktidarnn egemenlii tarafndan uygula
nan hegemonyann etkilerini sorgulayarak, kadnlar ilgi
lendiren toplumsal uygulama kategorilerinin yapskmne girien zmlemeler arasnda da yer almaz. Bu
olumsuz belirlemeler dizisi, bu kitabn ne olduu ve ne
olmadn, ne olduu ve ne olmak istediini sylemek
ten balayarak aka ortaya koymamz gerektirir.
Kadnlarn rol, uzun sredir baz ilevler ve hak ta
lepleriyle kstl deildir. Hem eitlik, hem de farkllklar
nn tannmasn isteyerek, demokratik lkelerin siyasal

dncesinin barnda yer almlardr. Ayn zamanda,

bir yandan ok eitli kltrlerle hayli iyi uyuan bir ikti
sadi kreselleme geliirken, kadnn geleneksel stats
n sorgulayan ve onlarn kamusal eyleme katlmalarn
kabul eden lkelerle kadnlar bir bamllk ve aalk
statsne kapatan (ya da kapatmak isteyen) lkeler ara
snda bir snr ykseliyor (hatta alamaz bir hale geliyor).
Avrupada, Kuzey Amerikada ve baka yerlerde, femi
nizm yarm yzyldr kamusal yaamda giderek artan bir
yer igal ediyor ve kadnlarn eski bamllnn kurum
sal vehelerini bir bir ykyor. Ama bu demek deildir ki,
toplumsal cinsiyeder (cinsiyet tarafndan belirlenen
kategoriler) arasndaki eitsizlikler ortadan kalkt. Bunun
tersine, baz dinler, ister Kilise, isterse de klt, tarikat ya
da tinsellik akmlar eklinde rgtlensinler, kadnn z
grlemesi mcadelesinin karsndaki ana engeli olutu
ruyor. Daha da kts, bylesi inanlar ayn zamanda
hem toplumsal, hem siyasal hem de kltrel bir btnn
btnletirici unsuru haline getirme dorultusunda tehli
keli bir eilim var. Bylesi kapal btnlerin kartl, an
cak iddetli bir karlamayla sonulanabilir.
Katolik gelenekten lkelerde, Papala ve Kiliseye
kar ne srlen en sert eletiriler, kadnlarn veya evli
erkeklerin rahiplie alnmamalar ve kadnlarn retken
liklerine ve yaamlarnn birok vehesine kurallar dayat
mas hakkndadr. Ama dinsel yasa tarafndan dayatlan
bir normlar sisteminin ve ayn zamanda da kadnlarn bo
yun emesinin srdrlmesini (hatta glendirilmesini)
dayatan siyasal ve adli kararlarn arketipi olarak daha ak
bir ekilde kendisini gsteren, slmdr. Bu yaknlarda

Fransada okullarda bartsnn yasaklanmas zerine

yaanan tartmalar srasnda, retmenlerin laiklik ilke
sinin esas savunucular olarak kendilerini ifade etmele
rini dinledikten sonra, Devletin laikliinin kesin bir e
kilde srdrlmesinin dnda, kadn haklarna kar mu
halefetinde kemikleen bir slma kar kampanyalar ta
lep eden, zellikle slm kltrne dahil lkelerden ge
len kadnlarn mdahalesi dikkat ekti.
Dinsel inanlar genellikle kadnlara kar bir kuku
zerine kuruludur, ama inanlarn belli bir toplumsal ve
siyasal rgdenme biimiyle zdeletiren kktenciliin
arlklarna dmekten kanmak gerekir. Yani, femi
nizm slmdan harekede deerlendirilemez, ya da tersi
ne adetlerin evriminden; bunlarn hepsi, ok daha geli
kin zmlemeler gerektiren temalardr. Bu kitabn ama
c farkldr. Kadnlarn eyleminin ve toslad muhalefet
lerin tarihsel anlamn tanmlamaya alr. alma alan,
kltrel tarihtir.

1. Toplumsaln Yklmas
Tank olduumuz en genel dnm, toplum diye ad
landrdmz ve gereksinimlerine, ilevlerine ve kendile
rine zg normlarna gre ekilip evrilen btnlerin gi
derek d ve ortadan kalkmasdr. Kukusuz, bir top
lum kendi zerinde etki etme yeteneine ne kadar sahip
se, o kadar farkllar, yle ki, sonunda giderek birbirin
den daha ayn krelerden oluur. Siyasal yneticilerin din
sel iktidara kar kmalan ve kapitalist ekonominin efen
dilerinin baz ynetim biimleriyle mcadele etmeleri,

byle olmutur. Ayn sre, toplumsal yaamn her d

zeyinde yinelenmekte. Ama bu giderek artan farklla
maya karn, toplumsal ilevler, zellikle ulusal ereve
de hl birbirlerine ok bal kalmtr: her yerde eskiyle
yeninin karm olmasna karn, ngiliz ya da Fransz
toplumu diye hayli tutarl btnlerden bahseder gibi sz
edilmitir. Toplumlar paralayan, uluslararas mal ve
bilgi aklanna ve bilginin gerek zamanl iletilmesiyle d
nm bir maliye sistemine giderek artan bir nem ve
ren kapitalist ekonominin kresellemesidir. Dnya eko
nomisinin bu egemenlii, Birleik devletler ekonominin
kresellemesine uyum salam bir okyanllktan, bir
ekonomiyle rakiplerinin kartl karsnda dost-dman kartlna verilen ncelie karlk gelen bir tekyanlla getike daha fazla ortaya kan bir Amerikan
hegemonyasyla ilikilendirilir. Giderek daha fazla ikti
sadi erekliliklerden aynlan sava, terrizme bile bavuru
larak rakibi zayflatmay hedefleyen bir sava iddet
olarak patlad.
rgdenmeyle kurumlarn bu ykmna, toplumsal
balarn kopmasndan, gvensizlikten, ailenin, okulun ve
hatta almann ilevi zerine kukulardan kaynaklanan,
aadan gelen bir kriz karlk gelir. Toplum snflan par
alanr: mahalleler birka kiinin iddetine teslim olur;
her dzeyde baanszlklar oalr, an ykl kiilikler
arlklarn altnda bklr ve giderek daha sk kerler.
Byle bir evrim, siyasal dzeydeki en nemli deiik
likleri toplumsal dzeye, sonra da kurumsal erevelerin
en zayf, ayn zamanda da bireysel kiiliin, her vehe
siyle en dorudan iin iine girdii kltrel dzeye indi

rir. Bu nedenle, kriz unsurlarnn arasna benliin inas

ve eylemin yneliminin yeni bir ilkesini olumlanmas da
eklenmitir. ilerin durumu, alan insann haklarn
ve dolaysyla da onun haysiyetiyle zgrlnn koul
larn savunan ii bilinciyle ilikilendirilmiti. Uzun s
redir iinde olduumuz toplumda, kurtuluun olduu ka
dar tahakkmn de merkezi alan, konutuumuz kadn
lar tarafndan kiiliin yaratlmasndaki en nemli sre
olarak grlen cinsellikt. Cinsellie atfedilen bu nemli
rol, eskiden en anlam ykl deiikliklerin yer ald dev
let iktidarndan ve kapitalist giriimlerden en uzakta ol
masndandr. Sanayi-sonras toplumda cinsellik, sanayi
toplumunda emein sahip olduu ayn merkezi neme
sahiptir; ama her iki durumda da, zmlemeyi kadnlar
ya da ii snf gibi baz oyuncularla kstlama hatasndan
kanmak gerekir.
Cinsellikten hareket etmek, konutuumuz kadnla
rn sklkla szn ettikleri bir tahakkm tarzyla kar
lamaktr: cinsiyetin ticariletirilmesiyle, maln erotikle
tirilmesi ve bu g karsnda, kadnlarn remenin de
netim altnda tutulmasyla olas klnan bir benliin inas
peine dmeleri. Nasl ki iilerin psikolojik betim
lenmeleri bizi emek ilikileri zmlemesinden tehlikeli
bir biimde uzaklatryorsa, kendimizi bir kadn psiko
lo jisin e kolayca brakrsak da basmakalplara ya da en
azndan gzlemlerimize en genel anlamn veren tarihsel
dnmleri gzden karmamza neden olacak bir ka
dnlarn durumlar ve davranlar zmlemesine srk
lenme tehlikesi vardr.
Bu nedenle, burada kadn psikolojisi konusu, kadn-

lann zne haline geldikleri ve bu halleriyle gnmz toplumunun esas (kadn) oyuncular olduklar koullarnn
incelenmesine gre daha az sz konusu olmutur. Bura
daki merkezi dnce, tahakkmn erkek iktidar ka
rma en dorudan bir ekilde cinsellik dzeyinde, tpk
esas snf ilikisinin sanayi toplumunda iiler zerinde
iliyor olduu gibi iliyor olmasdr. Bu nedenle kadnlar
bir kadnlarn kurtuluu hareketi kurmutur.
Bu noktada, bir itiraz araya girer: neden, cinsellikten
sz edilirken erkeklere deil de kadnlara dnlr? Ter
sine, kadnlarn, erkeklere adli ve iktisadi olarak daha bal
olmalarna karn, onlar zerinde cinsellik araclyla
belli bir g uyguladklar sylenemez mi? Eninde sonun
da, harem kadnlarnn batan karmalarnn padiahn
iktidarn onlara vermedii gibi, kadnlar tarafndan er
kek cinsellii zerinde uygulanan gcn erkek iktidarnn
varln ortadan kaldrmadn sylemek yeterli bir ya
nt olmaz. nemli olan kadnlarn, girmi olduumuz ye
ni paradigmada yalnzca merkezi toplumsal oyuncu deil,
ayn zamanda da, daha nemlisi, bireylerin ve gruplarn
zgrce davranma haklar erevesinde kendilerini olu
turma yetenekleri demek olan znenin ana simgesidir
de. Feminist hareket kadnn bu zne olarak inasn ola
s klmtr, ama bu ina da ancak tam anlamyla feminist
dnem sonrasnda ortaya kmtr ve kadnlarn kendi
kendileri tarafndan ina edilme iradelerinin merkezi bir
neme sahip olmas da u andaki kuakla olmutur.
Feminist eylemle post-feminist kuak arasndaki bu
kayma o kadar artcdr ki, bir aklamasn bulmamz
gerekir. Aslnda, bu daha nce ortaya konmutu: femi

nizm uzun bir sre, smrge halklarna olduu gibi ka

dnlarn eylemine de genel bir anlam veren ii hareketi
nin bir bileeni gibi grlmtr. Sklkla Marksist d
nceden kaynaklanan bu anlay, vurguyu yararl bir e
kilde kadnlarn kurban olduu eitsizliklerin ve iddetin
zerine koymutu; ama bu, kadn bilincinin olumasyla
pek de ilgilenmeyen bir zmlemenin gszlemesi
pahasna gereklemiti. Bu noktada da ii hareketiyle
karlatrma anlaml. i snf zerine almalarn b
yk bir ksm, ii eylemi zerine neredeyse hibir ey
sylenmemiken, uzun sre kapitalizmin ileyii ve kriz
lerine yneldi. Ta ki alma sosyolojisi ii bilincinin
zmlemesiyle ilgilenmeye balayana kadar.
Sava zaman getikten sonra, artk dnce zaman
nn geldiini sylemek yanl ve haksz olur, zira hi ol
mazsa Fransann durumunda dnce, byk feminist
hareket dneminde, hele zellikle Simone de Beauvoirn
kurucu eseri de saylrsa ncesinde de, hep vard. imdi
ki kuak, kadn sorununa, ncekilere gre ne daha iyi,
ne de daha fazla kafa yormuyor, ama bir mcadele ve
kurtulu dncesini, bir bilin ve benliin inas dene
yimine dntryor ki, bu ok farkl bir ey. Ama, bu
benlik aratrmasna ne anlam vermeli? Sz konusu olan,
yeniliki kiisel projeler de iinde olmak zere zel ya
am zerine bir ekilme midir, yoksa ortak eylemin de
rin bir yeniden tanmlanmasna m tanklk ediyoruz? a
lmalarmz, bu soruturmaya iki kart yant getirdi.
Birincisi, dinlediimiz kadnlar her trl siyasal ey
lem biimini reddediyordu, hatta, anlald kadaryla,
ksmen siyasal dnce onlara alm durumlara ok ba

lym gibi gzkt iin, ksmen de ortak eylem herke

si tketici bir bireycilie doru srkleyen bir dalgaya
kaplm olduu iin ortak eylemi de reddediyordu. Ama
kadnlarn zel deneyimlerine ekilmeleri bir ortak eylem
olumasna engelse, ayn zamanda kiiliin ve kltrn
tamamen yeni bir anlaynn yaratlmasn da berabe
rinde, getirir. Ortak eylemin, bu kadnlara baklrsa top
lumsal kuramlardan ok herkesin kendi kendisiyle -en
ok da kadnlarn kendi kendileriyleilikisinin dn
m olan ana hedefinin bizatihi tanmnda yer alr. Bu son
onyl srasnda, Rgis Debray tarafndan cumhuriyeti
dedikleriyle demokrat dedikleri arasnda kurulan kar
tlk, derinlemesini srdrmtr. Cumhuriyetiler ok
mesafe kat etti; ama kadnlarn hareketi demokratlarn,
yani siyasal sorunlara toplumsal ve kltrel olanlarn al
tnda yer veren kadn ve erkeklerin ana kar saldrsn
oluturur..
Baka lkelerde, zellikle de Byk Britanyada, Hol
landada ve Birleik Devletlerde siyasal kategorilerin di
renci ok daha gsz olmu, bu da kadnlarn kadnlar
zerine Fransada karl hi bulunmayan bir kuramsal
dnce gelitirmesini salamtr. Bu greli kuramsal
gszlk, tersine, kaydettiimiz beyanlara ve tavrlara
zel bir belirginlik verir. Kukusuz, entelektel iktidarn
sahipleri tarafndan pek bilinmez, hatta sklkla inkr edi
lirler; ama kadnlar zerinde gerek bir etkileri olur ki,
bu da onlarn ortak bir eylem rgtieme yeteneksizlikle
rini telafi eder. Post-feminist dnce ve eylemin gc,
benlik zerine dnme ve yeni kltrel modeller inas
alanlarnda kendisini gsterir. Bu kitabn birincil varlk

nedeni de tam olarak, kadnlar zerinde arln hisset

tiren kstlamalarn ve eitsizliklerin ykn bir kez daha
yenilemektense, vurguyu zmlemenin bu olumlu d
zeyi zerine koymaktr.
Post-feminist dncede bylesi bir g ve zgnlk
alglamaya hazrlkl deildik; byk etkisi olan hibir
kitapta bundan sz edilmemiti. Hatta, bu dnce ge
nelde bamllk, boyun eme ya da sahte bilinten baka
bir ey grlmeyen bir alan bile aydnlatr. Post-feminist
dnce ve eylemin siyasal ve ideolojik ortam bir kadn
zneliinin talep edilmesine hl elverisiz olduu iin
dir ki, sonularmzn zgnlnn altnn izilmesi, hat
ta kadn dnce ve eyleminin, toplumun baka kesim
lerinde, zellikle de aznlk haklarnn savunulmas harekederinin iinde de tekrarlanabilecek yeni bir ynelimi
nin iareti gibi dnlebilmesi gerekir.
Gnmzdeki post-feminizm, giderek yaanm de
neyimden kopan, ama yorumlayc sylemlerin sk sk,
yaratc ve yeniliki bir eylemin reddine varacak kadar
mudak bir ncelik verdii siyasal bir evrenin karsnda
ncelii sivil topluma, zellikle de kiisel yaama verir
gibidir. Ve eer bu kitabn bir tek erdemi varsa, o da n
celikli olarak kadnlarn szlerini duyurmas ve bu szle
rin kadnlar zerine yazlp sylenenlerden ok farkl ol
duunu, hatta egemen fikirlerle tezatlk iinde olduunu
akla kavuturmaktr.
Bu kitap, bal ve ana sonulan, yanl anlamalara
neden olabilir. Ben kadnlann egemenliinde, iinden k
tmz ve genellikle erkek egemenliindeki kiiliklerini
ve yntemlerini dayatan o erkekler toplumlann ege

men belirleyici zellikleri olan kuvvetin, aklcln arasal eylemin yerini yumuakln, duyarlln, teki iin
duyulan kaygnn ald bir topluma girdiim2 sylemi
yorum. Toplumun kadnlamas fikrini ortaya atyormu
gibi gzken her eyi tamamen, hatta sabrszlkla red
dediyorum. Bu, birkann nemli grevlere gelmesiyle
kadnlarn erkekleiyor olmas kadar temelsiz bir fikirdir.
Burada sylenen bundan ok farkl. Batl modernleme
tarz kutuplamtr; fiiliyatta erkek, gl, eitimli bir
ynetici sekinler grubunu aalklaryla ve bamllkla
ryla tanmlanm kategorilerle kar karya getirdi. c
retliler, smrge halklar, kadnlar, kendilerine dardan
verilenden baka anlama sahip olamayan bu kategorile
rin en nemlileridir. Bu toplumsal model, tahakkm al
tndaki kategoriler ayaklanp haklarna sayg talep ettikle
ri lde, hem kuvvetini hem de sertliini yitirmitir. Bu
evrimin bitiminde, adli garantilerle korporatizmlerin o
almasyla ayn zamanda ve zellikle de yneten ve y
netilen erkek ve kadnlar az ya da ok zengin tketici rol
lerini oynamaya indirgendike, bat modelinin artk di
namizmi kalmamtr.
Ayn zamanda, genellikle Avrupa dnda, i gerilimlere deil, tm kaynaklar her eye kadir bir Devletin
elinde seferber edilmesine dayanan ve bylece de geni
dlanmlar kategorileri yaratan yeni gelime tarzlarnn
gelitiini gryoruz. Bu nedenle, bu kitabn k nok
tas u sorgulama oldu: batl tarz (en geni anlamyla),
tikel karlara egemen olan ve ayn zamanda hem byk
giriimler hem de yakc tartmalar dourmaya aday her
trl itici ilkeden, her trl ynelimden yoksun mudur?

Bu aratrma, bylesi doada bir ilkenin var olduu

ve bunun daha imdiden nemli bir harekete geirici ey
leme sahip olduu fikrine dayanr: bu, Avrupa modern
leme modeli tarafndan ayrlm ve kar karya getiril
mi unsurlarn yeniden inas ve yeniden btnletiril
mesi abasdr. Siyasal ekolojinin ve byk lde altermondialist hareketlerin anlam budur. Ama, modernle
me deneyimimize egemen olan modele derinden kar
olan bu yeni kltrel modelin icadnda esas rol oyna
yan somut kategori, kadnlannkidit, nk en somut bir
biimde en eksiksiz bir biimde tahakkm altna alnan
insan kategorisi onlardr. Bedenle ruhun, gemile gele
cein, zelle kamusaln, karla duygunun, dzenle hare
ketin ve her eyin zerinde de kadnlarla erkeklerin uzla
masnn byk temalarn formlletirenler kadnlardr.
Birinci kadar vahim baka bir yanl anlama da be
nim kadnlarla erkeklerin kartlnn, hatta farkllnn
ortadan kalkacana ve erkek/kadn kartlk iftinin yok
olaca ya da nemini ok yitirecei bir topluma girdii
mize inandm dnmektir. Bu fikri desteklemek ze
re, erkek ve kadn kategorilerinin mecburen karcinsel
bir toplumun erkekler tarafndan tahakkmnn hizme
tinde toplumsal inalar olduu tezi grlebilir. Erkek ve
kadn kategorilerinin dald neden kabul edilmesin?
Karcinsel ilikilere fiilen gerek bir tekel baheden, iki,
yalnzca iki toplumsal cinsiyet olduu fikri neden tama
men terk edilmesin? Bu gr, yzyllar sren aratr
malar sonrasnda Freud tarafndan yeniden ne srlen
erkekle kadn arasndaki gl bir farkllatrma aratr
mas temasna yaklatrabiliriz: yalnzca demiti, bir tek

libido, bir tek itkiler btn vardr. Tersine, eitli cinsel

tercih kategorilerinin savunma ve kendisini ifade der
neklerinin kuruluuna tank olduk ve bugn, ecinsel
lerin savunulmas yerine, hakl bir biimde LGBTnin
(lezbiyenler, geyler, bisekseller ve trans sekseller) savu
nulmasndan sz ediliyor. Daha da ileri gidilip ein ya da
oyuncunun cinsiyetinin artk yalnzca snrl bir nemi
olduu ve ilikinin doasna daha fazla nem verilmesi
gerektii dnlebilir: narsisist, sado-mazoist, vs.
Burada tersine, kadnlar hayata geirilen yeniden in
ann gerek failleri olduu iin, kadn kimliinin glen
dirilmesi fikrini savundum, ama dier yandan da, kadnlann kendileri kadar erkekleri de ilgilendiren giriimlere
kalktklarn seve seve kabul eden birok erkein ra
hatsz olduu bir erkekliin ve gcn zayflad fikrinin
de kabul edilmesini savundum. Erkeklerle kadnlar ara
sndaki farkll ynlendiren, erkeklerin kadnlar zerine
uyguladklar tahakkm ilikisiydi. Erkek, kadnla olan
ilikisine gndermede bulunmadan enerjisi ve eserleriyle
kendini tanmlayabilirken, kadn erkein bir yaratsdr.
Eer Simone de Beauvoirn nl forml olan kadn
doulmaz, sonradan olunur toplumun ileyiinin olan
larla kzlar, erkeklerle kadnlan, onlara farkl roller ve ta
vrlar atfederek ayrd anlamna gelebilirse, bunu kad
nn bir bamszlk ve znelik arzusuyla yaratld fikri
olarak da yorumlayabiliriz. Dinlediimiz kadnlar kendi
lerini erkeklere gre ve kurban olaraktanmlayacakla
rna, kadn olarak olumluyor, kendilerine olumlu bir kim
lik veriyorlar. te kadnlara ne cinsel gerekliklerinin, ne
de kiiliklerinin, yani o daha ok hedef olunan tahak

kmn etkilerini maskelemeye yarayan tehlikeli bir ekil

de mphem mevhumlarn vermedii bir kimlii veren,
kltr alt-st oluunun ifadesi olan bu kadn anlaydr.
Bu kadnn kendi kendisini inas anlay anlalan, lezbiyenlerin etkisiyle glenmitir. Geylerin rol de tersi
ne, cinsel davranlarn eitliliini, erkeklerle kadnlar
arasndaki snrn almas ve kaldrlmas aratrmalarn
glendirmek olmutur. Kadnlarla erkeklerin cinsel dav
ranlar, tam anlamyla cinsel davranlarn genellemesi
karsnda toplumsal cinsiyetler hi olmazsa ksmen
ortadan kalkacak kadar yaklatka, kadnlarn kendi
kendilerini inas daha salam olur.

2. Kadnlar Toplumunun ki Vehesi

Birok toplumsal roln cinsiyetsizletirilmesi, kadn
larn giderek daha etkin bir ekilde kadn olarak ve zel
likle de kltrel dnmn merkezi (kadn) oyuncular
olarak olumalar karsnda bir sav olamaz. Herkesin gz
lemlerse fark edebilecei gibi, bedenin bakm gibi ikincil
cinsel davranlar net bir ekilde farkk kalr. Haklarn
eitlii, yaam tarzlaryla ve kendi benliiyle olan ilikile
rin farkllyla kart deildir; niseks bir topluma giri
yor olmamz pek olas deildir. Ama en nemlisi, kadn
larn icat ettii toplumun kadnlar iin deil herkes iin,
zellikle de, eer benim de dndm gibi bu katego
riler araclyla dnmek gerekliyse, erkekler ve kadn
lar iin bir toplum olmasdr. Bu dii bir toplum deildir,
ama en nemli dnmleri erkeklerle kadnlar arasn
daki eitsiz ilikilerin kadnlar tarafndan alt-st ediliine

baldr. Kadnlar tarafndan gerekletirilen toplumsal

ve kltrel dnmler arasnda, ikisinin zel bir nemi
vardr. Birincisi, oyuncular betimleyen kategoriler artk
durumlar betimleyenlerden daha nemlidir. kincisi de,
kart zmler arasnda tercih yapma zorunluluunun
yerini, olabildiince ok eitli zmleri birletirme ar
zusunun almasdr.
Oyuncularn zmlemesi, durumlarn zmleme
sinden daha nemli bir hale gelmitir, nk artk JeanFranois Lyotardn byk anlatlar dedii eylere, ta
rih felsefelerine, zellikle de ikili kartlk iftlerine inan
myoruz. Siyasal yaam biimlerini ve ideolojileri belirle
yen bir iktisadi altyap fikri bize yabanclat. Bir eylemin
sonucunun, gerekeleri zerine sahip olduumuz bilgile
re, hayata geirdii bilgilenme ve karar srelerine, onu
evreleyen ortamn tepkilerinin kestirilmesine bal ol
duunu biliyoruz. Bir karar dayatan iktisadi ya da askeri
bir mantk' yok; bu karar, tutumlar ve kestirimleri hesa
ba katmak durumundadr. Teknik, hatta sibernetik bir
topluma girmi deiliz, tersine, giderek daha belirsiz bir
hale gelen, karar alclarn projeleri ve tutumlarnn kesti
rilmesi tarafndan ina edilen bir evrene giriyoruz.
Toplumumuzun ileyiinin ikinci belirleyici zellii,
farkl zmlerin bileiminin aranmasdr, bu da see
neklerin reddine, uzlamann deil, verili bir durumdaki
ayn zamanda hem kart, hem de baml bileenlerin
dikkate alnmasnn aranmasna yol aar. Ikideerlilik ola
rak adlandrlan ve eski seenek yntemine gre ok da
ha etkili ama ayn zamanda da ok daha fazla belirsizlik
ve tatminsizlik reten bir sorun zme tarz olarak ken

dini kabul ettiren bu anlay hakknda evvelce de r

nekler vermitim. Bir toplum ne kadar basitse, oyuncu
larn oyun alanlar da o kadar belirgin olur. Ama aclar
bykse, beklentilerle yaanm deneyimler arasndaki
kayma zayf olur. Biz ise tersine, hepimizin sreklilikle
yenilenmeyi, birlikle eitlilii hatta izinle yasa uyumlu
klmaya altmz, hibir eyin basit ya da snrl olma
d, kimliklerin oklu ve deiken olduu trden bir top
lumda yayoruz.
Bu iki gzlemin amac kaba izgilerle yeni bir top
lum tr izmek deil, imdi artk dorudan sorabilece
imiz genel sorulara yant vermemize yardmc olmaktr:
bu topluma neden kadnlarn dnyas ad veriliyor? Ka
dnlara atf, ilevinin dierlerine hkmetmeyen tikel bir
vehesine de gndermede bulunmaz m? Ama ayn za
manda: bu tr bir toplumsal yaam, tanmland haliyle,
az btnletiricidir; bu toplumu merkezi olarak tanmla
yan byk yeniden ina ve yeniden btnletirme eseri
ne ok yabanc blgeler iermez mi?
Evvelce de, birok kez bu iki sorunun ilkine bir yant
balangc verdim. imdi, birinci hakknda tam anlamyla
dncemi aklamam gerekiyor. Evet, bu bir kadnlar
toplumu olarak adlandrlabilir, nk en gl bir ekilde
yerlemi olan ikiliin ve hiyerarinin, erkeklerle kadn
lan ayrt etmeye yarayanlarn alt-st edilmesine dayanr.
Birok toplumda, davranlar en gl bir ekilde rgt
leyen, kabileye, klana, aileye aidiyettir; bakalannda, ikti
sadi etkinlik tarzlaryla birlikte iyelie ve emee bal a
tmalardr ve daha birok toplum tr de vardr. Temel
belirleyici zelliklerini zaten tanmlam olduum top

lum tr, bir sekinler grubunun tm kaynaklan elinde

toplama iradesiyle paralanm bir deneyime dayanyor
du. te nmzde doan bu toplum, her eyden nce
bir dnyay yeniden ina iradesiyle kendisini tanmlyor
ve bu iradeyi tayanlar da zellikle kadnlar, nk bu
kaynak ve g younlamasnn esas kurbanlar onlar.
imdi de kendi sonularmzdan uzaklamal ve on
lar kadnlarn durum ve eylem btnlerinde yeniden
yerletirmeye almalyz. nk sonular, dolaysyla da
srdrdmz grme ve grup tartmalarn besleyen
temalar, kukusuz kadnlarn davranlarnn, grleri
nin ve tavrlarnn tmn kapsamyor; bunu sylemeye
gerek var m? Ama bu eitli ve deiken btnde, nasl
bir yer igal ediyorlar ve zellikle de, kadnlarn bu ben
lik bilincinin, davranlarnn dier kesimleri zerinde, han
gi dolayl ve hatta dolaysz etkisi oluyor? Baklarmza
taklan, kendi kendilerinden sorumlu kadnlar olma ira
deleri, ayn zamanda da (ve bundan ayrlamayacak ekil
de) insan deneyiminin yeniden inas arzusu. Bu yeniden
ina, bir ben ve toplum ant, ya da ideali biimini ala
maz. Yalnzca ikideerlilik iinde ileyebilir, yani kart
ynelimler kukusuz kuvvetli, ama her ynelimin zerk
liinin srmesini hatta her birinde birbirine dorudan
kart ierik ve deneyimlerin varlnsalayan balant
da. Bedenle ruhun yeniden bulunmas her ynden, hem
Helenistik gzellikte hem da doann en iyi gizlenen sr
larn aa kartmakta kusursuz bir insan yaratmaz. Bu
kendisinin betilerinin oulluunun ekip evrilmesi,
yaam deneyimlerinin yeniden btnletirilmesinden olu
an byk eser kadar nemlidir (ve zordur).

3. Garip Bir ittifak

Burada kullanlan veriler, kendi zmlemelerimizin
yn gibi, kadn hareketine, zellikle de post-feminist
olanlara, bir %ne dncesinin yeniden oluturulmasnda
belirleyici bir rol vermeye bizi aka srkler. Her yerde
kadn haklan uruna ve onlarn kurban olduklar iddete
kar mcadelelerden sz edilmiyor mu? Ama bu m
cadelelerin yorumlan, eitli ekillerde yaplabilir. te
Linda Nicholsonun giriimiyle kadn sorunlarnn en iyi
uzmanlarndan drdnn, Sheila Benhabib, Judith Butler, Drucilla Cornell ve Nancy Frasern, diyaloga girdik
leri sonra da gene Linda Nicholson tarafndan toparla
nan, nce Almanca, sonra da elden geirilip 1995te B
yk Britanya ve Birleik Devlederde ngilizce yaymlan
m Feminist Contentions adl kitab1 ilgin klan da budur.
Bu diyalogun hedefini ve bizi neden arttn an
latmak iin, bir szck yeterli olur: post-modemizme gn
dermede bulunur. Burada feminizm, her eyden nce
insann, tarihin ve metafiziin sonu olarak tanmlayan
post-modernizme gl bir ekilde balym gibi ken
disini tanmlar.
Feminizmin znenin nihai olarak lecei post-modern ve tarih-sonras bir durum fikrini bir kenara ataca
beklenirken, bylesi artc beyanatlar nereden kyor?
nk Birleik Devlederde yetmili yllardan bu yana
1 Feminist Contentions. A Philosophical Exchange, Sheila Benhabib, Judith Butler, Drucilla
Cornell ve Nancy Fraser, Lend ve Nicholson, der. New York ve Londra, Roudedge,
1995 (Bu kitap ilk nce Almanyada yaymland: DerStrein um Differenz Frankfurt, Fischer
Verlag, 1993).

gl bir ekilde gelien ve byk anlay Amerikann

hem dinsel hem de liberal evrensel deerlerin hizmetkr
olarak rolnn zerine atan derin bir eilim vardr. Bir
leik Devletlerde ayn zamanda, yeni toplumsal kriz ve
ortak eylem biimlerine byk bir ilgi de vardr; ama bu
iki kart eilimin birlikte varolduklarn ve bazen de bir
birlerine kartklarn da kabul etmek gerekir. Fransada
durum daha da kt. AvrupalIlar uzun sredir gelimeye
inanlarndan koptular; toplum zerine eletirel bir ba
klar var. Ksmen Avrupadaki totalitarizmler insana,
emeine ve onuruna hitap eden bir dil kulland iin,
tm bu temalar o kadar ar bir ekilde iddede red
dedilmitir ki, Avrupal, zellikle de Fransz entelektel
lerin gznde, gzlemlenebilir hakikatler (zellikle de
toplu eylemler) onlara zmlemelerini yenilemelerine
yarayacak yeni nesneler olmak yerine, dncelerinin ge
limesine konan engeller oluturuyor gibidir. te bylece, Adantikin iki kysnda toplum dncesi her eyden
nce gruplarn ve iktidardaki glerin ideolojilerinin hiz
metinde alan aralara kar mcadele yntemi olma
iddiasndadr.
Toplumsal hareketleri, bir yandan toplumsal hare
ketlerin siyasal partilere bamlln arttrmaya alan,
bizatihi entelektellere dayanan siyasal glere tabi klma
eilimindedir. Filozof entelekteller hareketlerin znel
liklerini tanmaya, hatta daha da basite, yeni etkinliklere
katlan ve artk militan olarak adlandrlamayacak kiileri
dinlemeye ve renmeye direniyor. Filozoflarn sesleri
nin bu kadar kuvvetli duyulmasna sebep olan nedenler
anlalsa da, geree, olgularn ve belgelerin renilmesine

dnmenin ve kavramlar zincirleyeceine davranlar

zmleme abalaryla uzlamann zaman gelmi de geiyor.
Garip post-modernk arsna dnelim. Bu mev
hum kendiliinden zlmelidir, en basitinden, sonra
snda geldiini ve yok edeceini iddia ettii modernlii
hibir zaman tanmlamad iin. Mimarlar Bauhausla,
Le Corbusieryle ve hatta New York ve Chicagonun gk
delenleriyle mcadele etti. Srekli bir ekilde zihnin ya
amnda ileyen gerekli bir eletirel aba. Ama, geomet
rik biimlerin ve belli belirsiz bilimci bir ideolojinin red
di, neden modernlikle bir kopuu gerektirsin ki? Lyotard
gibi artk byk anlatlara, yani tarih felsefelerine atfta
bulunamayacamz dnenleri says az deil; ama bu
nunla, modernliin tam da tarih felsefeleriyle tanmlan
dn iddia etmek arasnda, atlamayacak bir adm var
dr. Burada kadnlarn, toplumsal dnmlerimizde u
an yaadmz safhada oynadklar merkezi rol savun
dum. Toplumlarmz, iktisadi ve askeri ilerlemecilikle
balarn kopartarak, sz konusu olan o kadar uzun bir
sredir blnm bir dnyay yeniden btnletirme ira
desi olduuna gre, dalmak yerine ok yeni bir b
tnleme ilkesi retiyor. Tarihten ayrlmyoruz, nceki
lerden ok farkl, ama onlarla bir kopu anlamna gel
meyecek yeni bir blmn yazmaya alyoruz. Eskiye
gre ok daha fazla modernliin iindeyiz.
Modernlik toplumsal deneyimden koparlm bir mut
lak olarak deer biilen bir zne fikrine indirgenmez. Ter
sine, modern olan bizler zneyi onu yok eden kiiliksiz
glere kar mcadelesinden ayrmak da istemiyoruz. Mo
dernlik deneyimine zg olarak grdmz, bizatihi o

ortam ve kiiliin dnmleri deneyimi deil midir?

te bu yzden, post-modern olmaktan ok, kukusuz hipermodern bir toplumda yayoruz. Daha da vahimi: ne
hakla, toplumsal sistemlerin karmaklndan, hatta b
yk kapitalist mekanizmalann etrafm dolanamayacamz karakterinden hareketle, znenin artk kendine zg
bir ynelimi olmad ve evresi zerinde etkili olacak hi
bir araca sahip olmad sonucuna varabiliriz?
Gerekten de, artk hibir eyden sorumlu olmad
mz ve bu nedenle de oyuncular olamayacamz hele
zneleri hi olamayacamzbir dnyada yaadmza
inanyor muyuz? Feminist hareketlerin neden olduu
ateli ilgi, tam olarak oyuncularnn, kadn-znelerin, on
lar olmasa brolarn ve piyasalarn sralanmasna indirge
nebilecek bir dnyay dntrm olmalarndan kay
naklanmaktadr. ktisadi kresellemenin bir sonucu ola
rak toplumlarn dalmasnn bizi etkilemi olmas, bura
dan sanki parann gc, savan iddeti ve idari denetim
lerin arl yznden iktidarsz klnmz gibi sorumlu
luklarn anlamn unuttuumuz ve her trl eylemden
vazgetiimiz sonucuna varlmasn dorulamaz.
Ama, zmleme nermeyi deil, yorumlan karla
trmay hedefleyen metinlere gsterilen tepkileri hemen
yumuatmakym. stelik, Judith Butlern, baka erdem
lerinin yannda, temel olmadan politika olamayacan
ve bir eylem arzusunun saf bir sylem felsefesinin iine
kapatlamayacan anmsatan metinlerinde, bu konum
lara kar direniimin esasn buluyorum. Dier yandan,
Nancy Frazer dilsel dn sonrasnda gnmz d
ncesinin meydana getirdii zaman dnmn anm

satr. Burada da, feminizmle post-feminizm siyasal sy

lemden ilerdedir. Ve burada reddettikleri de, tam olarak
bu sylemin oyuncular bir tarihin iine, hatta en kt
durumda, bir polis memurunun belirtilen adrese eriebil
mek iin size yolu tarif etmesi gibi onlara bir anlam ve
ren bir evrimin iine yerletirmesidir. Tarihin akn
alt-st eden kadnlarn eylemi ve szdr, ama bu geriye
gittikleri anlamna gelmez: aslnda, Drucilla Cornellin
incelikle syledii gibi, sklkla yakn gelecek zamanda
konuarak, gemile gelecein ilikilerini dntrrler.
Kadnlar kadar erkeklerin de yaad, kiisel ve top
lu deneyimin bu yeniden inas her eyden nce kadn
larn yapt bir eydir ve bir kadn kimliinin yaratlmas
herkesin yararna giriilen bu yeniden inann gerekli ara
cdr. Bu, kadn deneyiminin merkezinde yer alan benli
in aratrlmas ve yaratlmasnn kadnlarn psikolojik
yaamnn gerisinden yaltlm bir yer oluturmadklar,
tersine bu yaratnn en uzandaym gibi gzken tke
tim tercihleri, duyu zevkleri, mesleki yaamn disiplinleri,
geleneklere, gruplara ya da simgelere ballkla srekli
karlkl etkileimde olduklar anlamna gelir.
Ama, daha sonra eitlilii ve i atmalan daha uzun
bir ekilde gsterilecek olan davranlarn birletirici ilke
sinin ne olduu ksaca gsterilmeden, kadnlarn bilinci
nin bu dolayl etkileri izlenemez.
Kadnlarn davranlarnn tm kesimlerini harekete
geiren ve onlar kendi aralarnda birletiren genel yne
lim kadnlarn kendi Haneliklerim olumlamalardr. Kadn
lar tarafndan dnlen ya da hissedilenler, her zaman
onlarn kadn-zneler olmasa da, en azndan bilinli ka

dnlar olarak kendi kendilerini biimlendirmelerine gre

alglanp deerlendirilir. Bu forml, itirazlara, hatta in
krlara neden olur. Benin kadnlarn syleminde hep
erkeklerinkine gre daha fazla yer ald, ama kadnlarn
hedef olduu znellikten ve hatta znelemedenyok
sun kalmann da iareti olduu sylenir. Kadnlara sk
lkla atfedilen mahremlik ve znelik tns, denir ki, b
yk lde kendi aralarnda ya da anne-kz ilikisinde,
bedenlerinin ve duygularnn erkeklerle paylamadklar
srlarna nfuz etmelerine baldr. Baka bir ayarda, ka
dnlarn duygusal ve bilisel yaam, ocuklaryla olan ili
kileri tarafndan ok doldurulmutur; kendileri arasnda
ki ilikiler yerine, bunun zerine odakldr. yle ki, sk
sk kendini fedaya ya da kendi kendini sulamaya kadar
varabilir. Kocas ya da sevgilisi iin yaayan kadn tipi
gerilemekteyse de, benlik bilincinin g kazanmasnn
etkisiyle, kadnlar gl bir ekilde aidiyetleriyle tanm
lanm durumda kalr. Bu, Miran Cheongn yaknlar
daki teziyle iyice ortaya konan, szn ettiim Kore va
kasnn da aralarnda bulunduu geleneksel aile sistemle
rinde an bir dzeye eriir, ama kadnn, zellikle de mas
raflarna katlmaya baladndan beri hl ailenin mer
kezinde bulunduu zgrlemi toplumlarda da hl
gl bir ekilde mevcuttur. Bu nedenle, kadnlarn ben
demesi byk bir deiiklik, hatta bazen de byk bir
skandaldir. Hemen aileye, ebeveynlere, ocuklara ve e
lerine kar olan grevlerini ihmal etmekle sulanrlar.
Kadnlar aras toplantlar, ben ve bizin onlan rten
ve yasaklayandan synldklan, ayncalkl meknlardr. Ge
nellikle de bu olumsuz yarg, kadn kltr (zellikle de

basn) tarafndan sert bir mahkmiyetle glendirilir. Ama,

hi olmazsa en geleneksel basmakalplara bal kalma
dklar zaman, bizi kadn dergilerinden ok lml bir e
kilde sz etmeye iten, bizatihi bu mahkumiyetin belirsiz
liidir. Kadn dergilerinden baka, mesajlar ok dei
ken olan u televizyon dizileri de vardr, nk baz Bre
zilya dizileri {telenovelas) ve nl Sex and the City dizisi bir
zamanlar sulanan davranlar sahneye koyar. Bu dergi
ler ve programlar tarafndan yaynlanan bu kadn davra
n modelleriyle aratrmalarmz srasnda ortaya kan
lar arasndaki ak kartlk, iki evren arasndaki alamaz
bir ayrlk gibi yorumlanamaz: bir kutuptan dierine, ben
liin yaratlmasyla yararc zevk aray arasnda, saf kitle
kltryle ilgiliymi gibi ya da tersine, azami kurtulu fr
sat salarm gibi yorumlanarak reddedilmeleri keyfi ola
cak tm bir davranlar yelpazesi vardr.
Benliin yaratlmas arzusu, bedenin ve cinselliin
zgrlyle birlikte yeni profesyonel projelerin ve te
kiyle ilikilerin farkl bir anlay olmadan dnlemez.
zel yaam dzeninde, eski engellerin bir zayflamas,
kiisel arzularn gereklemesi ve medyalarn etkisinin bu
bileimi, en st noktada tre olarak adlandrlmas gere
ken eyleri belirler. Bu adan en belirgin olgu, kadnla
rn toplumsal rollerinin zayflamasnn, onlar benlii ya
ratma iradesini, toplumsal baary ve zevki ayn anda
gelitirmeye yneltmesidir. Ama her ne kadar 21. yyn
ba zellikle de cinsiyet alanndaki her dzeyden zgr
lkler zerindeki her trl kstlamann damgasn tasa
da, bu ynelim oulluu bir zerklik, cinsellik konula
rnda daha geni bir zgrlk gerektirir ve hi kimse de

bunun yakn bir gemite gelitiinden kuku duymaz.

Cinsellik, evvelce de belirttiim gibi yalnzca teki
lerle duygusal ilikilerle ya da cinsel yaamn benliin ya
ratlmasna dahil edilmesiyle biimlense de, balang d
zeyi arzunun, onun nesnelerinin ve uygulamalarnn gi
derek daha dorudan ifadesidir. Toplumsal denetleme
glerinin, gerek ailenin hazrlanmas gerekse de kadn
lar geleneksel toplumsal rollerine hazrlayacaklar d
nlen romantik aktan beyaz atl prens, bir koca deil
dir de nedir?uzaklaan uygulamalarn karsna diktik
leri engeller, masaya srlenlerin nemiyle dorulanabi
lecek yavalk ve zorluklarla kalkar, ama bunlarn d
mesi gndelik yaam pek de etkilemez. Bu yzden, cin
sel ve ak ilikilerinin arzulanabilir, kabullenilebilir ve
mahkm edilebilir oulluu evresinde oluan tartma
en nemlisidir. Kadnlarn telaffuz ettii szlerden yay
lan genel zmleme izgisi, ama gene de kalc olan te
sadfi olana kurban etmeme ve zellikle de kendi kendi
iin en nemli olan koruma kouluyla, bu oulluun
bir boluu doldurmas durumunda olumlu olduu var
saymna yol aar. Yaanm deneyime daha yakn terim
lerle, kendi haliyle cinsel yaam, ift ilikisi ve aile rolleri
giderek daha fazla kiisel yaamn farkl bileenleri olarak
tannr, bu o kadar oturmu bir tannmadr ki, orada bu
rada cinsel ilikilerin ya da ift ilikilerinin bir aile yaa
mnn kurulmas iin yalnzca hazrlayc olduunu duy
mak artc olur. Soruturmalarmzda ifte gnderme
lerin greli zayfl, bizi cinselliin ve aile rollerinin u
anda daha gl kutuplar olduunu dnmeye ynelt
miyor mu?

Ama buna karlk gl eilimler farkllaan birle

tirme eilimindedir. Cinselliin bir iftin yaamndaki ne
mi, aile yaamnda ift ilikisini koruma iradesi, varl
kamuoyunda ok gl olan ve bu zmlemenin ban
dan beri kefettiimiz genel ynelimlere somut ifadeler
kazandran iki temadr.
Yorumlamas daha incelik isteyen, cinsel kurtulu ve
mesleki yaamn almasnn kadnlarn benlik inasnda
oynadklar roldr. Bizim dinlediimiz kadnlar, benliin
inas srecinde alma karsnda cinsellie ak bir n
celik vermilerdi. Ama, kadnlar tarafndan cinsellie at
fedilen yaamsal nemi dorulamak gerekliyse de, ok
yzeysel almann sonu temasna kendini kaptrp da
mesleki ve iktisadi rollerin nemini azmsamaktan da ka
nmak gerekir. yle ki, kadnlar niteliksiz ilerde o
unluktaysalar da, eitimleri sayesinde ve hedef olduklan
ayrmcla ve eitsizlie karn, yalnzca eitim, salk ve
adalet gibi toplumsal kesimlerde deil, iktisadi etkinlik
lerde de nemli konumlar igal ederler. Mesleki frsat
eitlii talebi, feminist hareketin barnda o kadar nem
li bir yer tutan eitliki grn esas bileenidir. Bu,
aratrmamza egemen olann dndaki bak alarndan
sz etmeye hazrlandmda mantksal olarak aklma ge
len grtr.

4. Feminist Milliyetilik
Bu eitliki grten en uzakta, srekli kadnlarn z
nelliklerini oluturan farkllklar vurgulayan bir kadn
milliyetilii gelimitir. Kadnlarn bu iki grnts her

adan birbirinin kartdr, ama burada sunulandan, bel

ki de varlnn farkna varamayacak kadar uzak olmak
gibi bir ortak noktalar vardr. Bylece, tm abalarm
bir feminist kadn resmi izmeye harcadktan sonradr
ki, tekilerin zerinde estirecekleri ters frtnalardan, sa
vunduklarmn varl ve neminin alt-st olmayacan
umarak dier kadn resimlerinden sz etme riskini gze
aldm. Bu da beni, gerek kiilerden ok maskeleri d
nmeme neden olan bu resimleri fiilen karark bir ekil
de reddetmeye zorlar.
Birinciye devrimci diyebiliriz, nk mant gerek
ten de devrimcilerin mantdr. Giderek artan erkek ege
menlii, kadnn o utan verici imgesinin ve erkein bu
nu kullanmasnn yklmas iin ancak tehire ve olabildi
ince iddetli mcadelelerin seferber edilmesine yer ver
mektedir. Bylece tecavze ve her trl iddet, pornog
rafi ve fubua kar byk kampanyalar yrtld. C.
Mac Kinnon ve A. Dworkin Birleik Devletlerde saldnlarnn iddetiyle nlendiler. Olumlu amalar erkek ege
menliine kar bir direni gc oluturmaya katkda
bulunmak, hedef olduu saldrlan pskrtmeye kararl,
zerine ken lmcl tehdidin bilincinde, dman dn
yaya kar kendini savunmak ve giderek artan bir baskya
kar direnmek iin mcadele eden bir kadn dnyasnn
bana gemek. te tam da devrimci rejimlerin klasik
dili. Feminizm gcnn ve baarsnn byk bir ksmn
ite bu kampanyalar sayesinde edinmitir; ama bu hare
ketin kadnlar arasndaki yaygnln gl bir biimde
ksdayan da, erkeklerle bu kopu iradesi olmutur.
Feminizmin bu devrimci ve neredeyse militer anlay

nn i mantna syleyecek laf yoktur. Ama ilkesel ko

numu, inanlmaz demesek de, keyfidir. nk, eitsiz
liklerin, ayrmclklarn eitli iddet trlerinin varl na
sl tartma gtrmezse, haklarndan yoksun braklm
kadnlarn zerinde erkeklerin mutlak egemenlii de o
kadar gzlemler tarafndan rtlmtr. ngiliz suffragetti\et gerek bir tahakkm altndaydlar ve iddetin on
larn eylemine karmas anlalabilir; ama 1990lann Ame
rikal kadnlar (bu radikallik daha ok Birleik Devlet
lerde gelimitir) oy hakkna sahiptir, eitime, retkenlik
lerinin denetlenmesinin aralarna, vs. geni lde ula
abilir. Dnyann baka yerlerindeki kadnlarn durumu
hakknda giderek daha kesin bilgilere sahip olurken, durum
hakkndaki o kadar dramatik bir gr nasl kabul edilebi
lir? Demek ki, kadnlarn eyleme ve bilince eriimleri keyfi
biimde reddedilmitir. Monique Wittigin (kadn) gerilla
lar diye adlandrd, yalnzca eylem ve dnce zgrlk
leri iin deil, erkekleri ykmak iin de mcadele eden bu
kadnlarn oluturduu radikal gruplar tarafndan ortaya
konan muhalefet, bu yzden artc deildir.
Fuhu konusunda, svete mterinin mahkm edil
mesine kadar varan yasak tezleri savunmak iin salam
savlar var. Ama trelerin tedirgin edici denetimini tehir
edecek olanlar da var. Bu da gsteriyor ki, fuhuu yal
nzca toplumsal sorun terimleriyle, yani topluluk bak
asndan dnmek olanakszdr. Baka trl nasl davranlabilir, zira tamamen mahkm edilen davranlar e
kip evirmek, daha az ykc klmak sz konusudur, ama
bunu, tm toplum ve rejim deiikliklerine direnmeyi
bilmi uygulamalan ortadan kaldrmak gibi bir ama edin

meye kalkmadan yapmak gerekir. Bu dnn man

tkl sonucu, hem utan verici hem de kanlmaz fuhuu
yarglayan kamuoyunu ateleyen bu konu hakknda hi
bir ey yaplamayacadr. Ama burada durmak, kaytar
mak olur. Bu durumda, anlamszlktan kamak iin iki
yol neriyorum.
Birincisi phesiz fahieleri erkek fahieleri dedin
lemek, nk hepsini ok net bir ekilde tanmlanm ve
utan damgas vurulmu bir kategoriye kapatmamak ge
rekir. Gerekten de, zellikle medyalar tarafndan n
mze konan ve en sarsc, fuhuun esaret ve sefaletle ka
rt ar durumlardaki fuhu grntleri bir kenara b
raklrsa, fuhula uygun davran biimleri arasnda o ka
dar net snrlar olduundan kuku duyulabilir. nk en
kt koullarda ok sayda ilikiyi kabul etmek zorunda
kalan kadnlar ayn zamanda sefil, baka bir cinsel yaa
m olmayan erkeklerin asgariye indirgenmi bir tatmin
talep ettii 'kadnlardr. Bu durumlarla, zengin ya da iyi
durumdaki erkeklere eskort ya da masaj hizmeti veren
ok daha az saydaki kadn arasnda ok mesafe vardr.
Onu reddeden ve sklkla da cezalandran ahlaki yarg d
nda bir birime sahip olmayan bir kategoriyi ayrtrma
iradesi daha eitli bir yargya neden olur. Snrlarn silin
mesi, duygusal ilikilerden yoksun olmayan ama oklu ya
da ok paral zamanl, serbeste icra edilen, ok farkl
ama aka bir cinsel eylem karlndaki deme olarak
kabul edilecek karlklarla yaplan cinsel etkinlikleri ki
misinin hogryle karlamasn aklar.
Fuhuu mahkm etmektense, neden halkn byk
bir blmn etkileyen bu cinsel boluk doldurulmak is

tenmez? Fuhuun sarsc karakteri ancak olasdr ki her

ikisi de dieri kadar aznlkta bulunan, saf ve dayatlm
fuhula salt ak tutkusu arasndaki geni alan olabildiin
ce eksiksiz doldurularak azaltlabilir. Bu irade beyanna,
etkili olabilmesi iin ok yava gerekleebilecek tavr ve
uygulama deiiklii gerektirdii sylenerek yant verile
bilir. Ama bu eletiri dncelerimin ruhunu, zellikle de
ayplama mantndan kurtulma irademi tartmaya amaz.
Pornografinin mahkm edilmesini aklamak ve do
rulamak, bu deme olmadan gereklemeyecek cinsel
eylemlerin karlnda deme yaplmasyla tanmlanan
fuhuun mahkm edilmesinden daha zordur. Fuhuun
tersine, pornografi, zellikle de video kasetleri, filmler ve
dergiler araclyla yle bir popler hale gelmitir ki, buna
saldrmak (halkta geni bir yaygnl olan mastrbasyonda
olduu gibi) bolua konumak gibidir. Hatta daha da ileri
gitmek ve burada cinsiyetle cinsellik arasnda yaplan ayr
mn, cinsellie ieriini ve nemini kazandran kiisel ve kiileraras inadan yoksun cinsel eylemlerin var olduu anla
mna geldiini tanmak gerekir. Pornografi yalnzca, syle
mi olduum gibi, cinselliin sfir dzeyidir.
O zamana kadar ho grlen davranlar tehir et
mek gibi bir erdemi olan erkek-kart kampanyalar dal
gas, sonunda ii gerek bir cinsel taci saplantsna vardrmtr. Bu sonunda, srarl bir bak bir tecavz gibi
deerlendirecek kadar ar nermelere kadar gitmitir.
Aslnda, bu kampanya tikel bir dnemde, smrge ikti
dar dte olan ve varlkl Batllann modernlik deer
lerinin evrensellii iddiasndan giderek daha ok kuku
duyan bir batnn zeletiri dneminde yer almt. te

bu zeletiri dalgasdr ki, feministlerin bir ksmn yeni

bir ahlklkla sonulanabilecek ar sulamalara gtr
mtr. Bu arlklarn eletirisi sonunda, bizatihi tarih
sel gereklik tarafndan daha etkin bir biimde yklan bir
hareketi durdurmutur. tekinin vazgeilemez kabul
nn tesinde, batl militanlar (zellikle de kuzey Ameri
kallar) dinsel, etnik ya da ulusal kkenli eitli totaliter
hareketler tarafndan kendilerinin reddiyle etkili bir bi
imde kar karya kaldlar. Bir anda, iyi ileyen ama te
rrizm, zellikle de dinsel terrizm bir ana sorun olarak
ortaya ktnda sorumsuz olan baz sylemleri yenile
mek olanaksz olmutu. Feminizmin en saldrgan kanad
da sonunda farkllkla eitlii, kltrlerle toplumlann ev
renselliiyle tikelliini birletirmenin tarzlar hakknda
kendi kendisini sorgulamak amacyla ayn geri ekilmeyi
izledi. te benim kendi almam bu balamda sorgula
malarnn salaml ve getirdii yantlarn eitlilii olgu
suyla daha da zengin olarak yer almaktadr: dorusu, 19801990l yllarda tomurcuklanan kendi kendini ykc ideo
lojilere kar kendini nceden donatmak amacyla en iyi
feministlerin, zellikle de kuzey-Amerikallann dnce
lerinden yararlanmtr.
Bu gzlemler, genel sonularmzn nasl da kolaylk
la dierlerinin karsna kabileceini gsterir. Ama, her
trl feminizm biiminin snrlarn sert bir ekilde anm
satan bir itiraz hemen beliriverir: televizyon programlar
nn karsnda, burada gelitirdiimiz fikirlerin ne kadar
arl vardr?
Kide kltrnde, zellikle de televizyonda ekici olan,
toplumsal ereveleri ve dil uzlamlann ykmasdr. lk

filmler mahkemeleri, byk ailelerin yaamlarn ya da ilk

ak cokularn sahneye koyuyordu. Ama bu figratif te
levizyonun devri abuk geti. Bugnk televizyon tersi
ne bize plak gerei gsterir: kanayan beden, atelenen
silahlar, ak icraat. Dorusunu sylemek gerekirse, adap
ve iyi duygular asndan bu kadar cimri olan dnyay
datmann bu yoluna kim gerekten kardr ki?
ki tr yapm ayrt etmek gerekir. Kimileri, ki saylan
giderek artmaktadr, McLuhann evvelce zaten anlad
gibi, halkn, kendisini ortak yaratcs olarak grecei kii
ve ykler karsnda heyecan duyaca ekilde, kiileri
ve durumlan ieriinden boaltmakla oluacak televiz
yon nesneleri yaratmay hedefler. Gerekliin yklmas
ve kltrel taleplerin saptrlmas ilevlerini utanmazca
(ve en sonuna kadar) iteleyen trash, hatta tam anlamyla
boktan yaynlarn artt grlyor.
Ama bu tr programlarn yannda, popler kltr (ve
zellikle de televizyon) ilgimizi eken ve bizi heyecan
landran baka yarat modellerini de getiriyor. ncelikle
tm dnyaya, uzak lkelere, gezegenin yaamna ve dn
yann tarihine alma araclyla. Dourduklan duygular
la bize sunulan, giderek daha uzaktaki olaylarla bizi do
rudan ilikiye sokan grntlerle sarslyoruz. Bu tr
olumlu katklarn zerinde durmayacam, nk bana
byk lde eskilerin, gl bir ekilde erkeksi, keif,
fetih ve cesaret tadyla bezeli kltrel modeliyle ilgiliymi
gibi geliyor.
Ondan nce yer alan ve ykl alntlar yapt sine
mada da olduu gibi, bize salad dier tatmin de, ken
dileri zerine neredeyse tamamen toplumsal erevelerin

dnda biimlenen, yaayan ve dnen kiilikler yarat

masdr. Ak ya da nefret ykleri, kltr deiiklikleri,
macera ya da yetime romanlar araclyla benliin ke
fi. Artk kltre o kadar gl bir ekilde nfuz etmi olan
bu benliin yaratlmas simgelerini, televizyonda olduu
gibi sinemada da grmeyen var m? Bylece, medyalar yal
nzca dman olmakla kalmaz; onlar bir o kadar da ieri
sinde yeni bir yaratma tarzn icat eden kiilerin fark edildi
i yeni kltrel temalarn ortaya kt yederdendir.
Ya erkekler? nermi olduum gibi, ilk bata kadn
larn eylemine kar kmadklar gzlemlenir; tersine, za
manlarn mesleki yaamla kiisel ya da ailevi yaam ara
snda daha iyi paylatrmak isterler. Ne yazk ki, seme
anslar yoktur, nk ounlukla kusursuz bir rekabet
dnyasna girmilerdir.
Daha sonra erkeklerin bir taraftan yeni toplumsal ya
am modeline katlrken, daha ok bi modelin snrlarn
aan davranlar benimsedikleri grlr. Bilim ve tekno
lojinin, en az toplumsal olan yanlarnn hl onlar iin
byk bir ekicilii yok mudur? Kiiliklerini cinsellikleri
evresinde ina etmeyi kadnlar kadar iyi beceremezken,
cinsel baarmlanna onlardan daha fazla nem ver
mezler mi? An teknik bir toplumun risklerini daha yo
un bir ekilde yaamazlar m? Tek kelimeyle, zneliin
hayli zayf bir yer tuttuu etkinliklere, giderek daha fazla
ilgi gstermezler mi? Sonuta, eski kltrel modelde en
etkin olan eylerin peinde komazlar m: dnyay fet
hetme ve akl savunma iradesi?
Ne olursa olsun, kadnlar giderek daha merkezi bir
konum igal ediyor, erkeklerse giderek kadnla daha az

ift oluturuyor ve nemini yitiriyor: birdenbire, bir er

kek iin eril olarak var olmak giderek daha nemsiz hale
gelmeye balyor. Ama bu arada unutmayalm ki, kadn
larn sz hakkn ele geirmi olduklar ve yaamlarnn
anlamna daha iyi eriebildikleri doruysa da, erkekler
parann, iktidarn ve silahlarn efendisi olmay srdr
yor ve nemli kararlan alanlar da hemen hemen tama
men onlar. yle ki, biroklan iin kadnlarn egemenli
indeki ya da ynetimindeki bir toplum fikri, gerekler
den kopuk bir topya gibi grnyor. Hatta o kadar ko
puk ki, kadnlan kurban olduklar eitsizliklerin ve id
detin azaltlmas yolundaki mcadelelerinden saptrma
tehlikesi ieriyor.

5. zmlemenin U Dzeyi
Aratrmamza ilham veren ve onu dierlerine gre
konumlandran yaklama vurguda bulunmak im , farkl
lktan daha iyi bir terim bulunamaz. zmleme ve d
nmede dzeyi ayrt etmek ok gereklidir, nk
farkllk temas her birinde ok farkl ekillerde uygula
nr. Birincisi bedenin, cinsiyetin ve cinselliin deneyimi
dir; ikinci toplumsal cinsiyetin, cinsel rollerin toplumsal
inasnnkidir; ncs de, farkl toplum trlerinde top
lumsal olmayan ama toplumsalda ve zellikle de kadn
deneyiminde kurucu bir nemi olduu dnlen eye
vurguda bulunmak amacyla eilim olarak belirtilebilir.
Deneyimin ve zmlemenin bu dzeyinin aynm
kukusuz erkekler iin de geerlidir.
a) Farkllk en bata kadnlar tarafndan, konutukla-

nmz kadar dierleri tarafndan da, annelikten ok hami

lelikle daha yakndan balantl olarak yaanr. nk,
annelik babalkla birbirini tamamlayacak gibi dnlse
de, olumakta olan ocuu tayan yalnzca kadndr, bu
da erkeklerle kadnlar iin bir ilkel anne olmasna karn,
hi kimse iin bir ilkel babann olmad anlamna gelir.
Bunlar, basit ama fizyoloji ve psikoloji olarak adlandr
maya cesaret edemediimiz eyler arasndaki her trl
kopukluktan kanmak gibi byk bir erdeme sahip sz
cklerdir, yle ki, uzun zamandr, Freuddan bile ok n
cesinde, ama zellikle de onun sayesinde biliyoruz ki, o
cuun ebeveynleriyle arasndaki ilikiler, kiiliinin oluma
snda o kadar temeldir ki, ayn zamanda kadn-anne olan,
iinde hem canl bir varlk olarak kzn ya da olunu, hem
de besleyici st tayan kadnn bedeninden soyutlana
maz. Bu ar gzlemler hibir ekilde baz kadnlardaki o
cuk arzusu olmamas fikrinin reddi gibi anlalmamaldr.
Kadn-anne zerine bilgiler evreni, bu temel belirle
melerden hareketle gelimitir. Freudun ilk kadn takip
ilerinin ilgisine karn psikanalizin balangcnn eseri de
ildir, bir kuak sonra, zellikle ngiliz Melanie Klein ve
Winnicot ekolnn ve Jacques Lacann retisininsa
yesinde olumutur. Kadnlar zerine bilgi o zaman kii
lik kuramnda nemli bir yer almtr, zira zgll, bir
toplumsal cinsiyet olmadan nce, bir cinsiyet olmasndadr.
Cinsiyet ve bedenin genelde toplumsal cinsiyet zerin
deki zerklii (hatta ncellii) zerindeki srarmz,
zmlememizin en dzenli temalarndan biri olmutu. Bu
da bizi, cinsiyet ve toplumsal cinsiyet arasndaki klasik kar
tln yerine cinsiyet ve cinsellik arasndaki kartl koy

maya gtrmtr. Bu, sylenmi olduu gibi, tam da

gnmzn, cinsel yaamlarnn oynadklar toplumsal rol
lerin herhangi bir vehesine indirgenemeyeceini kabul
eden ve ettiren birok kadnnn deneyimine karlk gelir.
Cinsel temalarn, zellikle de kadnlarn dilindeki varl
(hatta her zaman/yerde var olmas), kadn hakknda veri
len ve byk lde kadnn kendisinin verdiitop
lumsal grntnn kopuunun dorudan etkisidir.
Kadnlarn, cinsel deneyimlerinin zerkliine doru
bu nemli hareketi, greli cinsel zgrlklerini toplum
sal kiiliklerinin ayrlmaz bir paras gibi gren erkekler
de ayn tarzda ya da ayn dzeydegrlmez.
b) Cinsel dzeydeki farklla verilen bu nemin kar
l, toplumsal cinsiyet dzeyinde farkllk fikrinin he
men hemen hibir yerinin olmamasdr: sklkla, toplum
sal tahakkmn etkilerini maskelemek amacyla anlr.
te radikal feminisderin eletirisi burada en ykc kuv
vetiyle etki etmitir: toplumsal cinsiyet cinsiyetin basit
bir toplumsal inas deildir; erkek egemenliinin ya da
daha geni haliyle, bu egemenlik evresinde rgtlenmi
bir kltrel ya da toplumsal dzenin etkisidir. Kadnlarla
erkeklerin ruhunu, alkanlklarn, zevklerini karlat
ran oyunlar, masum deildir; her zaman amalad, her
eyden nce kadn erkee gre tanmlamay hedefleyen
tahakkmn etkilerini farkllk kisvesi altnda gizlemek
tir. Bu tr zmleme, burada o kadar ok gelitirildi ki,
zerinde daha fazla oyalanmaya gerek yoktur. Yalnzca
deneyim ve zmleme dzeyi arasndaki ilikiyi daha ak
bir ekilde gstermek amacyla burada sz edilmitir.
c) nc bir dzeyin varln ve farkllk temasnn

burada igal ettii yeri tanmak, ok daha zor ve ok da

ha enderdir. Tarihin alt-st oluunun, dnyann fethin
den kendi kendimizi inaya geiin bize ulatrd ve iin
de kadnlarn, Avrupa modernleme modelinin uzun sren
zafer dnemi srasnda erkeklerin sahibi olduu merkezi
yeri igal ettikleri bu dzey, farkllk fikrine yer verir mi? lk
dzeyde bu yer muazzamd; kincisinde neredeyse hi yok
tu ve abalarmz da bunu daha da azaltmaya yneliktir.
imdi, tarif ettiim halleriyle erkek toplumuyla kadn top
lumu arasndaki farkllktan sz edilebilir mi?
Bu sorunun yant yalnzca olumsuz olabilir, nk
bir farkllk yalnzca ok daha byk ve belli bir birlii
olan bir btnn iinde var olabilir. Halbuki kadnlar
toplumu, erkeklerinki gibi, bat tarihinde ve dier btn
modernleme trlerinde, farkl olmaktan ok tikel tarih
sel btnlk yaratlar oluturmutur, bu btnlkler uy
garlk olarak adlandrlabilir, zira szck toplumsal bi
imlerle kltrel biimlerin karlkl bamll zerinde
srarcdr. Kltrel dzeyde olduu kadar toplumsal d
zeyde de gerekleen bu ama, ne yenidir, ne de bir uy
garlk trne zg. nk her yerde ve her zaman, bi
zatihi adalet gereksiniminden ve zevk ya da mutluluk ara
trmasndan daha da ileriye varan bir anlam, bir iyi kt
tanmlamas aratrmas vardr. Kadnn durumunu erkek
egemenliine indirgeyen zmlemelerindeki eksiklikle
rin en ciddisi, en bamllarnda olduu kadar en bam
sz kadnlarda da, bu benliini ina tasasnn varln red
detmesidir. Halbuki, en azndan modern denilen toplumlarda, yani bireyin kendisini salt aidiyetleriyle tanm
lamad yerlerde, srekli bir ekilde benlik imgelerinin

hem erdemlerin hem de haklarn kaynaklar olarak yara

tlmas vardr. Kiisel kimliini kuran ve anne olarak vark zerindeki, ayn zamanda da bir tanna-annenin ona
bahettii koruma zerindeki haklarnn tannmasn ta
lep eden kadn, insanlarn kendi kendileri zerine dn
meleri olmadan, en somut, en cisimsel var olularnda
onlan kendi kendileri iin tanrlar haline getiren, yani
onlar ilerinde artk deiken ve paral ego olmayp,
kendi kendisinin yaratcs olma ve kendisini bu benlik
yaratsna tabi klma hakkn gstermek iin ben demeye
mezun klan isimle kendi kendilerini adlandrma yete
nekleri olmadan var olamayacak bir uygarln yaratlma
sna katkda bulunur.
Ama imdiye kadar, stelik yalnzca modernliin en
zengin ve egemen lkelerinin fiilen ekilmez belirleme
lerini eletirerek fethettii gcnden ok ey yitirmi olan
bir okkltrll pskrtmek amacn da gtmeden, o
kadar ok gndermede bulunduum bu modernlik ve
evrensellik fikirleri tarafndan yutulmaya kendimizi terk
etmeyelim. nk baka bir felsefi anlay, bu evrenselci modernliin insan doasnda temelleri olduunu ve
tikel bir tarihsel deneyime indirgenemeyeceini olumlayan anlay reddetmek gerekir. Brakalm, yaamnn son
larnda onun iin en nemli olann insan haklarna do
al bir temel salamay hedefleyen tm giriimlerle sa
vamak ve bu fikrin tarihsel temelleri olduunu, ama
metafizik temellerinin olmadn olumlamak olduunu
beyan eden Norbert Bobbio bizi ikna etsin. Michel Ignatieff in Humar Rights as Political Idolatry'Acn (Princeton
University Press, 2001) sz ederken (ak bir ekilde)

ifade ettii de budur. Bir doal hak kuramnn bylece

reddi, evrenselci anlayn salt tikel bir tarihsel deneyime
bal olduu ve dolaysyla da baka uygarkklarda bu
mevhumun toplumsal dncenin bir paras olmad
fikrini kabul etmemiz gerektiianlamna gelmez. n
k modern toplumlarla (gncel olsalar da) modern ol
mayanlar arasnda temel bir farkllk vardr. Yalnzca bi
rinciler, evrenselci yarg kategorileri adna, bu kendi ken
dileri zerine olduu kadar tekiler zerine de dnme
yeteneine sahip olabilmitir. Kolaylkla bir yandan in
san haklan fikrini reddedip dier yandan da retimleri
nin ve silahlarnn gcyle dnyay fethedebilecek yeni
byk gler dnlebilir, ama bu, modern toplumlann
evrensel haklar adna konuma ve eyleme geme esiz
yeteneinden bir ey kaybettirmez. Modernlik ve hakla
rn evrenselliin karsnda zincirlerinden boanan byk
tehditler, tQtaliter rejimlerin, yurttalarn gereksinimleri ve
talepleri hakknda kendi anlaylarn dayatan Nazi rejimi
ve komnist yneticilerin iiydi, bugn de varlklarnn hal
kn safln ve badakln tehdit ettiini syledikleri
aznlklar lme gnderen totaliter cemaatiliklerin iidir.
Hem tarihin kar kt jusnaturalizmi hem de modernli
in evrenselci fikrini tikel bir toplum ideolojisine indirge
yen tarihsicilii ayn kuvvetle reddetmek gerekir.
zmlememizin tikel nesnesini yitireceimiz kadar
genel bu perspektiflere srklenmeyelim. Ama dinledii
miz kadnlarn birincil ve srekli bir ekilde formlletirdikleri beyan, ben bir kadnm nasl olur da bu te
rimlerle yorumlanmaz? Onlar asndan sz konusu olan
yalnzca bir erkekten farkl bir ekilde kendilerini tanm

lamak ya da erkek egemenliini protesto etmek deil, ken

dilerini kendi kendilerinin yaratcs olarak tanmlamaktr
ki, bu yaam aktarma bilinci kadar, kendini yalnzca er
keklerin egemen olduu bir toplumun onlara atfettii rol
lere gre deilkendi kendisine gre tanmlama ve se
me zorunluluunu da ierir.
Bu olumlama, bu benliin icad bugn kendilerini
kendi kendilerinin yaratcs olarak ilan etmek iin hibir
aracdan geme gerei olmayan ve egosu nihayet onu
merulatran bir benin zerine kurulan kadnlarndr.
Bir tahakkmden kurtulmadan ve toplumsal ilevlere in
dirgenmeyi reddetmeden nce ben diyebilirler. Bir ka
dnlar dnyasnda, kadnlarn, ama herkes iin ne sr
d ayn temel deneyimi kadnlarla erkeklerin paylatk
lar tasavvur edilebilir; ama iki cinsiyet olduu ve bu iki
lik ve bu farkllk zerinde yalnzca bir cinsellik ve bir ki
iliin tmnn deil, kendi kendisini dayatan normlara
boyun emek anlamna gelen bir szck olan ahlki bir
bilin olarak deil de benlii yaratan bir bilin olarak ad
landrlabilecek bir eyin de kendi kendisini ina ettii
sylenebilir.
Kendi kendini yaratan bu hareketlerin ieriklerini
karlatrmak yerine, bilimsel ya da idari bir snflan
drmadan ok havai fiekleri dndren varlklarn ve
eitliliklerini kabul etmek gerekir.
Bu aratrmann hareketi, pek gevek toplumsal cin
siyet fikrini ykan eletirel zmlemelere dayanarak be
den bilincini dorudan benliin inasna varan kurtulu
iradesi bilinciyle balamaktan oluuyordu. Amacm bu
gnn kadnlarnn o kadar olumlu imgesini ok sk ak-

tanlan ve bazen ii onlar erkek egemenliinin etkisi gibi

gstererek yok etmeye kadar vardran olumsuz imgeleri
nin karsna dikmek deildi. Ama, bu aratrma kadnla
rn szleriyle beslendiine gre, kurban olduklar ve ku
kusuz arln kmsemeye hibir zaman kalkmad
madaletsizlik ve eitsizlikler yerine doal olarak ka
dnlarn kendi kendileriyle olan ilikilerine doru srk
lendim. Bu da yava yava n plana kadnlarn durumu
nun deil, erkek ya da kadn, cretli ya da smrge halk,
tm bireylerin esas varlk nedeni haline gelen, onlarn
kendi kendilerini yaratc eylem yeteneklerinin gemesine
neden oldu. Bu nedenle, bu kitap tamamen, o kadar
zenginliin, biriktii byk gender studies ailesinden kay
naklanmaz; giderek, yazarn da tatmin edecek bir ekil
de, genel bir sosyoloji kitab haline gelmitir.

YANITLAR VE SONU

1. zgrlemenin tesinde
Bu kitaba son vermeden nce, tm yaklamm e
kilden karacak bir yanl yorumlamay saf d etmem
gerekir.
znenin bat bireyciliinin, cemaatin, gelenein ve
iktidar aralarnn kurallarndan kurtulmu bir betisi ol
duunu sylemek ekicidir. stelik bu kadnlar iin bs
btn geerli deil midir? Dnyann byk bir bl
mnde toplumsal ilevlerine ve erkeklerin iktidarna bo
yun emi olarak, umudarn en bata onlar aile vesaye
tinden ya da kaynana boyunduruundan kurtaracak a
lma zgrlne balarlar. Buradan harekede, mesleki
baarnn tesinde, iktisadi bamszln, adli eitliin ve
cinsel zgrln peinde koarlar. zgrleme bizatihi
zne olumasnn ilkesi deil midir? zgr, eitimli, ba
msz ve aileyle cemaatin istekleri yerine kendi kiisel
yelemeleri dorultusunda hareket eden kadndan baka
bir zne imgesi var mdr? Baka bir deyile, orta snf
kkenli batl kadn zne fikrinin cisimlenmi haliyken,
dnyann baka her yerinde feminist idealler cemaati

basklar ve dinsel yasaklar tarafndan reddedilmiyor mu?

Fransadaki ne fahie ne boyun een gibi feminist ha
reketleri slma dman konumlar edinmeye iten de bu
gerek deil midir?
Bu liberal gr, benim tanmladm ve zm
lememin merkezine yerletirdiim zne fikrinin karsna
karann ne olduunun altn izmek istiyorum. zne,
herhangi bir bireyselcilik ya da zgrleme biiminden
domaz: herkesin zgrlk ve sorumlulua sahip olma
hakknn olumlamasdr. Bu da bireysel zgrln bir
yandan kurtulu ama dier yandan da dayanma olarak
ve ayn zamanda en azndan, bir bireyi salt bir tketici
olmaya indirgeyen tm toplumsal, kltrel, psikolojik ya
da siyasal belirleyenlere kar kendi kendinin retimi ara
y olarak dnlmesi gerektii anlamna gelir.
Kukusuz, batl tarzda bir zgrleme, olumakta
olan bir zfie olarak kadnn hizmetine verilmi glerin
en bydr. Ama bu zgrlemi kadn ayn zamanda
pekl rnein bir mesleki roller btnne ya da bir
cinsel tketim nesnesine indirgenmi bir zne-kart da
olabilir. Tersine, tartma gruplarmza katlan Mslman
kadnlardan birinin u beyannn samimiyetini kabul ede
rim: Baz Mslmanlar dinden zgrleir; ben dinle z
grleiyorum. Kim dinleri, yumuak ticaret tarafn
dan salanacak bir zgrln icras karsndaki basit
bir engel gibi grmekle tatmin olabilir?
Batl liberal toplumlarn sunduu nemli avantaj
lar gayn-ciddi bir tarzda ele almak sz konusu olmasa
bile, kapal toplumlardan ak toplumlara, cemaatin ikti
darndan bireysel zgrle ve yoksulluktan zenginlie

geii beklemeye indirgenmi bir grn kimseyi tat

min etmesi mmkn deildir. Kltrlerin bileimi, birin
den tekine geiin mant filan gibi mphem temalarla
da tatmin olmamak gerekir. Burada benim projem, bir
kltrden dierine geii ve sz konusu gei srasnda
oluabilecek melezlikleri incelemek deildir. Grmeye,
dinlemeye ve anlamaya altm, znenin oluumudur,
belirlenmi olarak ya da tketici olarak kabul edilen bire
yin ya da bir topluluunen bata kendi kendisinin ya
ratcs olmas ve bilincine varmasna neden olan byk
alt-st oluudur, ki bunun da toplumsal evre, kurumlar
ve temsiller zerinde zorunlu olarak etkileri olmutur.
Ve, ne kadar modernleme yolu varsa, znenin oluumu
da o kadar yol izleyebilir. Bylece, farkl kkenlerden ka
dnlar dinlemek, dikkatimizi hemen -nemi de hibir
zaman reddedilmeyenalma ve istihdam durumuna
deil, kendiliinden beden, cinsellik ve aileyle olan ili
kilere verdikleri ncelie yneltti. ki kltr arasnda bir
kartlk, hatta birinden dierine bir gei deil, k kl
tr karsnda ve modern ve aklc kltr karsnda
bir ifte ikideerlilik fark ettik. Bu da benliin zne ola
rak baarl ya da deil, bir inas iin byk bir mekn
salar. ok yzeysel bir ekilde uyum, red ve atma te
rimleriyle betimlenen davranlan belirleyen, aslnda ken
dini zne olarak yaratma yeteneidir. Kadnlarn zne
olarak inas da eitlik mcadeleleriyle balar ama gerek
ten olumlanmas, farkllklarnn talep edilmesiyle olur.

2. Farkllklar Nasl Kabul Etmeli

Kadnlarn, betimlemelerinin ve projelerinin dnyas, o
kadar yaamsal bir neme sahiptir ki, kadnlarn eylemini
daha geni bir dzende, farkllklarn savunulmas hareket
lerinin iine yerletirmekten olabildiince eksiksiz bir ekil
de kandm. Ama bu kitab bu geni dnce btnnn
iindeki yerini belirlemeden bitirmem olanaksz.
ilk gzlem, bugn toplumun rgtlenmesinin ve re
tim, rgtlenme tarzlarnn tesinde, insanln evresiyle
srdrd ilikiler, kadnlann zne olarak kabul edilmele
ri ya da kimliklerin ve cemaatlerin, zellikle de dinsel olan
larnn oulluunun bunlarn her birinin zgrlne bir
zarar gelmeden tannmalarnn en iyi yolu sz konusu ol
sun, bizatihi kltrel ynelimler zerine tartma ve at
malarn oalyor olmasdr. Farkllklarn tannmas talep
leri genellikle varlklarn daha adil datlmasn talep eden
lerle balantldr. Hatta, Louis Dumontla denilebilir ki,
eitsizlik olmadan farkllk olmaz; yeter ki, kltrel taleplerin
yalnzca iktisadi mcadelelerle balantl olmalar durumun
da nemli olduklar yolunda yanl bir sonuca varlmasn.
Kltrel farkllklar temas, arlkl olarak farkl ina
n, tre ve dilleri olan gruplarn yan yana gelmesini tan
mak isteyenlerin dncelerinde ok da geni bir yer
bulmaz. nk o zaman, en gl kltr tarafndan ya
da Fransa rneinde olduu gibi laik bir siyasal iktidar
tarafndan uygulanabilecek bir hogr dnda zm
yoktur. slmda olduu gibi, toplumun teki vehele
riyle daha sk bir ekilde bal olduunda, nemi artar.
O zaman, byk farkllklar tarafndan ayrlm (ve kat

edilmi) farkl, ama modernliin temel ilkelerine ayn tarz

da balandklar andan balayarak eit olarak kabul edi
len toplumsal cinsiyet gruplan arasnda modernliin de
erlerini paylatrmak sz konusu olur.

3. Farkllktan znelemeye
Farkllk temasnn kendisi de, akln, gelimenin ve
ulusun evrenselliiyle kendisini zdeletirme iddiasn
daki egemen bir ortamn iktidarna kar aznlklan des
tekleyen feminist hareketin barnda yer alr. Farkllk
larn reddi ve herkese tek bir modelin dayatlmas Fran
sada zellikle belirgindir ve toplumsal yaamn her kesi
minde kendisini gsterir. Franszlarn ve vekillerinin b
yk ounluunun desteini alm olan (ve hl da bu
destee sahip olan) bir konum olan yurttalk ruhunu cemaatilie kar korumann gerektiini sylemek yeterli
deildir; benim de desteklediim bu konumun, kltrel
eitlilikle iletiimin evrenselci koullarn birletiren d
nce ve rgtlenme biimlerinin gelitirilmesinin n
lenmesi iin bir bahane olarak kullanlmamas da gerekir.
Fransada ne fahie ne boyun een gibi gl bir
hareketin genelde Islma kar ok eletirel konumlar
ald doruysa da, bu kltrel eitlilie kar genel bir
muhalefet olarak anlalmamaldr. Amerikal feministle
rin byk etkisinin, zellikle de Simone de Beauvoir
eletirenlerin dedii gibi mulak bir ifade olan ve egemen
kltrn direnii nedeniyle tatmin edici sonular dour
mayan eitlik temas karsnda nceliin farkllk tema
sna verilmesinde katks olmutur.

Bugn hibir zmleme kendisini kltrel eitlili

in bu olumlu ve etkin savunmasndan ayr tutamaz;
ama daha ileriye gidilip de bakalarnda olduu gibi ka
dnlarn durumunda da bu farklln savunucularna top
lumun ve kltrn yaratlmasnda tikel bir rol verecek
bir btnc gr kefetmeyi umamayz. Zamannda de
mokrasiyi alma ilikileri alanna da yaymak isteyen n
giliz sendikac ve entelektellerinin durumu buydu. Ayn
tarzda, ben de burada kadnlarn eyleminin en genel he
defini tanmlamaya altm: mallarla iktidarn bir yne
tici sekinler grubunun elinde younlamasna dayanan
gl bir ekilde kutuplam bir gelime ve teki kate
gorilerin de aalatnlmas modeli tarafndan paralan
m toplumsal yaamn yeniden inas.
Ama ben, kendiliinden tahakkm ilikileri zerinde
srarc olmayan eitlilik temasn amak istiyorum; ste
lik bu eitlilik temas, hele bazlarnn tehlikeli bir tarzda
syledikleri gibi soyut bir evrenselciliin deil, zellik
le eitlilik temasn toplumsal kutuplamalarn alt-st edil
mesiyle ilikilendiren eitlilik mcadelelerini sulayan
tahakkm ilikilerinin yklmasna yol aan ynelimlerin
ve kltrel eylemlerin zerinde hi srarc olmuyor. Bun
lar, eitliin savunulmasnn hayli tesine giden mcade
leler. Aratrmamzn sonulan ve benim nerdiim yorumlanmalan byle; eitlik talebine karlk gelmezler, ama
farkllklarn savunmasyla da yetinmezler. Hatta, atma
halindeki oyunculara ortak hedefi, yani iinde farkllk
larn, atmalarn, tartmalarn yerlerini ald btnlk
l bir toplum grnn yaratlmasn tehdit eden farkllk sylemleri eletirirler.

Tercman olduumu dndm konumun der

mi gibi grnd bedel, toplumsal olmaktan ok kl
trel bir hareketi daha iyi beslemesidir, bu da, belgele
rimizin de gsterdii gibi, genelde siyasal eylemin, zel
olarak da rgtl feminizmin reddine kadar gidebilir.
Ama kadnlarn dntrc eylemi, dolaysyla da femi
nizm, gnmzde zaten her yerde salt siyasal rgtlerin
etkisinde deil de dnce akmlan araclyla ilemiyor
mu? Bu nedenle sonularmz ilk bakta sanldndan
daha az artc. Ama gene de en nemlisi bizim, postfeminist kuan kadnlannn hedeflerinin annelerininkine gre daha kstl olmadn, ama toplumlanna, kadnlann hareketi hakknda olumsuz tanmlamalarla ko
pu halinde, kendisini toplumsal cinsiyetler arasndaki
farkllklar ortadan kaldrmak zere eitsizliklerle ayrmclklan ykmakla ksdayan yeni ve atma ykl bir kl
trel ynelim getirdiklerini olumlamamz salar.
Aratrmalarmz, zellikle de Fransada yaayan Ms
lman kadnlarn beyanlarnn ve davranlarnn zmle
mesi, bize ina etmekte olduum oyuncular ve zne sos
yolojisini, eitli trlerden belirtenler, en bata da o ya da
bu hiyerarik gelir ya da baka bir ey cetveli zerinde gz
lemlenen oyuncularn konumlan tarafndan kumanda edi
len toplumsal davran aratrmalarndan ayran uzaklk ko
nusunda ok ikna edici bir rnek salar. Kartlk o kadar
byktr ki, burada izlediim yntemi bir zgrlk sosyo
lojisi olarak tanmlama eilimindeyim. Bunu, zgrl
zneyi tekilerinki gibi kendi davranlarn da yneltme ve
deerlendirme yeteneine sahip klacak ekilde kendi ben
liinin inas olarak tanmlayarak yapyorum.

Toplumsal belirlenimciliklerin aratrlmasnn, sahte

bilinlerin tehirinin ve en etkili toplum felsefecilerinin
ana dman haline gelen zne fikrinin kovalanmasnn
egemenliindeki on yllarn ardndan, ite o %ne fikri ye
niden her yerde kendini kabul ettiriyor. O kadar uzun
bir sredir neredeyse tek bana, belini bken saldr ve
yanl anlalmalar pskrterek savunan ben, nasl olur
da bundan tatmin olmam? Ama zne sosyolojisinin, yn
teminin uygulama noktas olarak, neredeyse tamamen
hedefi ve kurban olduklar tahakkm asndan incelen
mi olan kadnlar zerine bir aratrmay bulmas salt
rastlant deildir. nk bugn artk oyuncunun bir ta
hakkm tarafndan ekillendirilen bir dnyada kendi y
nelimleri dorultusunda hareket edemeyecei ynndeki
eski dnceye kar durabilecek durumdayz.
zne fikri bizi insann para, iktidar, hret ya da
herhangi baka bir maddi ya da simgesel varlk trpe
inde seferber olacana, kendi kendisinin amac haline
geldii bir dnyayla tantrr. Kendi kendisine doru bu
ynelim ayn ekilde ideal bir yer ya da toplum imgesi
araclyla da kendisini gsterebilir. Erkeklere gre top
lumsal rolleri tarafndan daha az tanmlanan kadnlar, bu
ideal dnyalarn ekiciliine kapkr. Toplumsal rgdenmenin altndan ve stnden taarlar, altndan bedenle
riyle, stnden de bir toplumsal dzenin almas gerek
sinimiyle. Modern erkeklerin kendileri akln etkili ol
duu kamusal alann ekip-evrilmesiyle megulken zel
alana bal kalmakla suladklar kadnlara kar sk sk
dile getirdikleri sitemlerin nedeni de budur. Bylesi bir
yargnn erkek egemenliinin merulatrlmasnda zeri

ne den rol oynadn kim inkr edebilir ki?

Aslnda, kadnlarn kltrn yeniden inasnda oyna
dklar rol aa karldnda, bu yarg suya dverir.
Gerekten de, kadnlarn kandad, gklerinkine oldu
u kadar bedenin yaamna da balln akl alemine gir
meyi reddetmemek kouluyla bir yeniden inann tay
cs olabileceidir ki, tersine aklla duygunun ayrlmasna
ve tanrlarn olduu kadar bedenin de bask altna aln
masna dayanan bir uygarlk yarattklarndan erkekler bu
nun anlamn ok zor kavrayabilir.
Szn ksas, erkeklerin saldrgan evrenselciliiyle,
aklla dsellik arasnda bir tercih yapacana, bunlar ka
rtrmadan birletiren kadnlarn giritii bir deneyimin
tamamen yeniden inas arasnda, kartlktan ok ta
mamlayclk vardr. Bamllklarndan doan ve insan
eylemine tanrlardan olduu kadar bedenden de kaynak
lanan snrlar dayatan davran ve betimlemelere geri dn
me riski ise her zaman varln srdrr.
Bylece, post-feminist kadnlarn yaad ar mo
dern toplum, hem evrenselci hem de kreseldir; hem te
killiin deneyimini hem de evrenselin dncesini yaar.
Kukusuz, bu kadar kolaylkla kart olarak grle
bilecek iki fikri birletirmek iin belli bir gayret sarf edil
mesi gerekiyor: bir yanda, okkltrllk destekilerinin
sulad gibi kltrel eitlilik iin o kadar ykc gz
ken evrenselcilik; dier yandan deneyimin tm unsurla
rnn yeniden btnletirilmesi fikri. Yant, toplumlarn
rgdenmesinde bulunamaz. Bir toplum ayn anda hem
akln hizmetkr olup hem de o akln tekilliine bal ka
lamaz. ki ideolojinin karm en kt sonular doura

bilir, zellikle de bir Volku (cemaat) evrenselci, bilimsel

ve teknik aklla zdeletirirse. Ayrlm olan yeniden bir, letiren, onu koruyan ve bunu da akla dayanarak ve tabi
olduu tahakkmlerden kurtularak yapan da, zne ol
mak iin uyguladklaryla, pekl da toplumsal oyuncu
dur. Modernlii tanmlayan, birbirini tamamlayan iki il
kenin birliidir: akla inan ve evrensel bir ekilde belir
lenmi bireysel haklarn savunulmas. Gnmzn kadn
hareketi, her eyin banda erkeklerin kadnlara kar ne
srdkleri akl d olduklar sulamasnn mahkm edil
mesinin yannda, kadn haklar adna srdrlr.
ki bileeni, akl ve kiisel haklarn savunulmas ba
lantl olduunda, evrenselcilik modernliin merkezi ta
nmn oluturur. Evrenselcilik ne belli bir toplumun
zelliidir, ne de bir tek modernleme trnn mant.
Modernlikle modernlemenin bu ayrlmas, Un nouveau
paradigme (2005) balkl kitabmn ikinci ksmnda uzun
uzun zmlenmi ve dorulanmtr. Bu hibir zaman
unutulmamaldr, zellikle de modernlemenin ok tikel
bir modelindeki krizin sonularn inceleyen bir aratr
mada: bu modelin modernliin zaferine giden tek yol ol
duu fikrinin iinde sklkla ifade edildii Avrupa mode
li. Bu mudaka reddedilmesi gereken bir iddiadr.

4. tirazlar
Trelerde ve benliin betimlenmelerindeki bu dn
mnn doas bir kez iyice anlaldnda, bana ynel
tilen en dorudan eletirilere yant verebilecek duruma
gelirim. Kadnlarn birounun szn ettiim temalara

yabana olduu, daha sklkla da bu ileri ancak bo vakti

ve her gn spermarketten ocuklarn okuluna komak zo
runda kalmamas iin yeterince olana olan kadnlarn ya
pabilecei itirazlar yneltiliyor. Son olarak, bakalar da
gzlemlerimin byk feminist adan kalma olduunu ve
gen kadnlarn feminist temalarla pek de kendilerini z
meyecek kadar siyasete dmanlk duyduunu savunuyor.
ounlukla nyarglarn ifadesi olan bu itirazlar k
saca yantlamak isterim. Birlikte altmz kadnlar ay
rcalkl kategorilerden deildi. Ne olursa olsun, sanki bu
bir lksm gibi, hl yalnzca zenginlerin fikir sahibi
olabileceinin ne srlmesini artc buluyorum.
Ama ben kendimi bu trden itirazlarn ok tesine
yerletirmek istiyorum. zmlemelerimi belgelere, ka
dnlarn szlerine dayandrmay setim. Bu yntem, san
rm en sk nerilen tariflerin ve sonularn ok daha ile
risine gitmemi salad. Ama aratrmann bu younlu
unun da bir bedeli oldu: kadnlarn yaamnda en mah
rem ne varsa ona younlar gibi oldu ve birden, ortak
taahhderden ve hatta sz edilen sorunlarn siyasal,
kltrel ya da ekolojik boyutlannn bilincinden yoksun
olmakla zayflatlm gibi gzkt.
Dnyann baka yerlerinde ya da Fransadakinden da
ha zor koullarda benzer almalara giriecek durumda
deilim. Ama bakalarnn bunu yapmasn dilerim, zira
elde edilecek sonularn burada sunduklarma yakn ola
can dnmeme yol aan nedenlerim var. Bu nedenle
rin en kiisel ve en gl olan, zellikle Franois Dubet
tarafndan ezamanl olarak Brezilya ve ilide kadnlar
zerine yrtlen aratrmalara katlm olmamdr. Bre-

zilyadaki comunidades ecclesiais de based e olduu gibi, ili

deki campamentosta da kendi karlarn ve ocuklannnkini savunmak zere birleen (genellikle tek ebeveynli
ailelerdeki) kadnlar da kendi aralarnda cinselliklerinden
ve erkeklerle olan ilikilerinden konuuyordu. Pariste,
Saint Bernard kilisesinin igaliyle sonulanan
ve sert bir
polis mdahalesine neden olansans-papiers (kimlii ol
mayanlar) hareketinin iinde, nde gelen nderlerinden
biri olan Madgidne Cissnin sans-papires (kimlii olma
yan kadnlar) olarak adlandrd ve ayn anda hem her
kesin hareketine katlmay hem de erkeklere olan bam
llklarnn bilincinde olduklarn olumlamay bilen bir ka
dnlar grubu olutu. ok farkl bir espride, en uzunu
Tayvanda olmak zere birok lkede sendikac (kadn
larn) seks iileri olduklar fikrini savunmalarn dinle
dim. Bu rneklerden her biri kstldr, ama tekilerle
birletirildiinde, stelik ziyaret ettiim Latin Amerika
niversitelerindeki kadn aratrmalar blmlerinin art
mas balamnda, bizi bir durumla dieri arasndaki nem
li farkllklann dnda, birbirinin ayn olan bir kadn bi
linci ve eylemini aratrmaya itmektedir.
imdi baka bir yne dnp, dncemin Fransayla
kstl olmadn gsterdim sanrm. skandinav lkele
rinde, Byk Britanyada ve Kanadada ve Franszca
konuan Quebec blgesinde ok daha belirgin kadn
temalarnn varlnn bilincindeyim. Nihayet, kendi l
kelerinde olduu kadar dnda da nemli ve kalc bir
entelektel etkileri olan Birleik Devletler feminist d
ncesine neler borlu olduumuzu sylemeden geile
bilir mi?

Kukusuz, sonularmzn doas gezegenin hatta bir

tek lkenin kadn nfusunun tamam hakknda geerli
olabilecek yarglara varmamza izin vermez, benim de
byle bir iddiam yok. Buna karlk bizi, genellikle yalnz
kurban olarak grlen bu kadnlarn olumlu, yeniliki dav
ranlarnn nemini kabul etmeye zorlar. Gerekletirdi
imiz grmeler yerel durumlara bal deildi, hele ya
nt verenlerin lkelerinin siyasal yaamna hi deildi.
Tersine, genel terimlerle tanmlanm bir benlik bilincini
gn na kardlar. Bir ulusal durumdan dierine en ok
deiecek olanlarsa ortak eyleme gei (ya da gemeyi)
biimleridir. Demek ki, u anki dnyada kadnlarn er
keklerle ve kendi kendileriyle ilikilerini deitiren genel
bir kltrel dnm hareketinin olduu varsaymn be
nimsemek, gayrimeru olmaz.
Bu kadar muazzam bir sonuca kar ne srlebile
cek ekinceler, dikkatle dinlenecektir; ama alnan risk el
de edilen sonularn doas adna olmaldr. Bat toplumlanna zg olan, kadnlarn seslerinin tikel bir modern
leme tarznn tkand anda duyuluyor olmasdr ki, bu
da ona baka bir balamda bulunmas pek de olas olma
yan bir tn vermitir. Hem zayflam hem de yumua
m olan bu yal toplumlarda, ortak bir fikir gl bir
ekilde ortaya kyor: ar tahakkm biimleri yaratan,
fethettii doay tahrip eden modernlemenin olumsuz
etkileriyle mcadele etmek. Paralanm olan ortak ve
bireysel deneyimi yeniden oluturmaya, modernleme
nin nceki safhalarnn birbirinin karsna kartt te
rimler arasnda balar kurmaya alyoruz: bedenle ruh
arasnda, kar ve duygu arasnda, farkl ve ayn arasnda.

inde bulunduumuz dnyann, siyasal ekoloji militan

larnn srarla dedii gibi varlmz srdrmemizin bal
olduu byk projesi budur. Toplumlanmzn bu yeni
yneliminin iinde, dikkatimiz merkezi bir soruna takl
d: bu yeniden inann oyuncular kimler? Sanayi toplumunda emekilere, ya da daha uzak bir gemite, feodal
sistemi ykan tccarlara ait olan o merkezi yeri, imdi
kim igal ediyor?
Benim yantm, bunun kadnlar olduu ynnde, n
k tm kaynaklan beyaz, erikin, her trl gelirin efendisi
ya da sahibi, silah tayan erkeklerden oluan bir ynetici
sekinler grubunun elinde biriktiren toplumlann kutupla
masnn en eksiksiz kurbanlan onlard. Kadnlar o zaman
znelikten yoksun braklm, bilinleri deil ilevleriyle ta
nmlanan oyuncu-olmayanlar olarak dnlyordu.
Bu varsaym dorulamak iin, kadnlarn sesini din
ledim ve sorguladm, bu hayli az rastlanan bir yntem,
nk kurbanlardan, konuma becerisine sahipmi gibi
deil, genellikle susturulmu gibi sz edilir. Burada be
nimsenen, zgnl gibi kstllyla da alglanmas ge
reken yntem, kadnlarn yeni benlik olumlamalarnn
dorudan ve derinden szn ettiim kltrel alt-st
olula bal olduunu gstermektir. Kadnlar en nemli
toplumsal (kadn) oyuncular haline getiren eyin karl
, onlarn eylemlerinin, yakn gemite bizatihi feminist
hareketin olduu trde bir toplumsal hareket olmamas
dr. Kadn bilinci ve toplumsal deime artk ayrlamaz
ve kadnlar da bir toplumsal hareketten ok, bir kltrel
hareket oluturur.
Baka bir eletiri: benim, tam da feminist mcadele

lerin radikalliklerini ve grnrlklerini yitirdikleri bir an

da, kadn bilincine an bir nem vermem knanyor. Eit
sizlikler artar, iddet uluslar aras dzeyde younlar ve
ordularla terristler kar karya gelirken, neden kadn
lar toplumumun merkezi simgesi olarak seilsin ki? B
yk siyasal tartmalara, birlikle eitlilii, yenilikle gele
nei birletirmeye altklarna gre, neden hak ettikleri
nem verilmez? Eninde sonunda, benim yaklam tarz
m en ok reddedenler, toplumsal cinsiyet boyutunun top
lumsal yaamdan yava yava kaybolduuna inanan ka
dn ya da erkeklerdir.
Bu itirazlara yant olarak, takdim ettiim ve geerlili
ini kantladm sandm iki varsaym anmsatmak is
terim. Birincisi, bizim toplum trmzde kadnlann yal
nzca kurban deil, ayn zamanda ve daha da ok, dier
toplum kategorilerinde nadiren grlen bir gle rolleri
ni olumlayan (kadn) oyuncular olmalandr. Nasl ki ba
kalarnn yalnzca kapitalizmin krizinin etkilerini grd
yerde, bir ii hareketinin varl belirlenebiliyorsa,
ben de, genelde ngrlmedii kadar olumlayc ve ken
dinden emin seslerin duyulmasn saladm sanyo
rum. kincisi, kadnlarn sdendikleri yeni rollerini, dina
mizmini kaynaklann birka elde toplanmasndan ve do
laysyla da ok gl i gerilimlerden alan bir toplum
dan, paralanm olan yeniden bir araya getirmeye ve
eski sert tercihlerin yerine ikideerli, bazen sdenilmesi
zor olan ama biroklarnn tahamml edilemez bulduu
radikal seimlere tercih edilebilecek tepkilere neden olan
zmlerin aratrlmasn koymaya alan bir toplum
trne bizi tayan bir toplumsal alt-st olu srecinin

iine yerletiriyor olmalardr. Bu nedenle, kadnlarn duru

munun, eyleminin ve haklarnn evresinde dolanan tart
ma ve atmalarn zamanmzn en nemli tartma ve atmalan olduunu savunuyorum. Feminist mcadeleler
gndelik haberlerin ikinci planna der gibi olduundan,
bunun daha da gl bir ekilde olumlanmas gerekir.
Dnyann fatihleri toplumundan benliin inas toplumuna geii salayan alt-st olu, erkekler toplumunun
yerine bir kadnlar toplumu koydu. Kadnlarn aalan
malarnn imdi yerini eitlie brakacan dnmek iin
hibir neden yok. Bugn, kadnlarn zne olarak davran
ma yetenei, erkeklerden daha fa^la. Hem dnyann ye
niden olumas ve eski ikiliklerin almasndan oluan ta
rihsel idealin taycs olduklar iin, hem de bedenlerini,
yaam yaratcs rollerini, cinselliklerini daha dorudan
ele aldklar iin.
Erkeklerin tarihsellii ekip evirdikleri ve benlik bi
lincini yarattklar uzun bir dnem yaadk. imdi, birka
onyldr ve belirsiz bir sre iin, belki de ngrlebilecek
bir sonu olmakszn, anlam erkeklerin elleri, kafas ve
cinsiyetinde olacana kadnlarn elleri, kafas ve cinsiye
tinde olan bireysel yaamlar srdryoruz.
zede, nemli olan semek: kadn kategorisi, salt
toplumsal olmayan bir tanma sahip olduu iin, ierii
dorudan toplumsal, iktisadi ya da kltrel olana kyasla
daha zayf mdr? Ya da, tersine, gerek toplumsal grup
larn, karlarnn ve ortak eylem biimlerinin zerinde,
daha kkten kltrel sorun ve ynelimleri sorguladklar
iin kadnlan, kategori ve fail olarak erkeklerin zerinde
yerletirmek gerekli midir? Birinci yant biroklar, zel

likle Marksisder ve gnmzde de, oyuncularn farkll

na ya da savalacak tahakkme ynelmi olsun, okkltrll savunan herkes tarafndan seilmitir.
Ben aka ikinci yant seenlerdenim. Ama bunu,
kendisini olumlamaya altnda kltrel kimliin kar
lat sorunlar hibir ekilde azmsamadan yapyorum.
Modernliin merkezi bir zelliini grdm evrenselcilik, bilimin sonular kadar bireysel haklarn savunulma
syla da eanlamldr. Feminizmin en yce nemi, eitsiz
lik ve hakszlk karsndaki mcadelelerin tesinde, ken
dilerini merkezi bir formlle zedeyebilecek her kadnn
temel haklarn formlletirmi ve savunmutur: zgr
bir birey olma hakk, yani kendi ynelimleri ve Amartya
Senin, Paul Ricoeur tarafndan olabilmek diye ok g
zel evrilen terimiyle, capabilitiesi tarafndan ynetilme
hakk. Aydnlanma ruhunun barnda yer alan bu evrenselci bireycilik, yalnzca belli bir kltre, 18. ve 19. yy.
Avrupasna zg deildir. Modernliin tanmnn o ka
dar nemli bir parasdr ki, ona tandm merkezi nem,
modernlik fikrinin modernleme yollan fikirlerine ku
manda ettiini anmsatmann baka bir yoludur.
Bir erkein, kadnlarn durumu ve eyleminin iyi bir
zmlemecisi olamayaca savna yant vermek zere
bir sz ekleyeceim. Kadnlardan sz eden neredeyse tm
ilgin kitaplarn kadnlar tarafndan yazlm olduu ol
gusuyla da desteklenen bu yargya byk lde katl
yorum. Yalnzca onlan kiisel olarak daha fazla ilgilen
diren sorunlara kar kadnlarn daha byk bir hassa
siyete sahip olduklarndan deil, ama kadnlar tarafndan
davalan uruna yrtlen mcadeleler olmasa, benim

kiler de iinde olmak zere gnmz dnceler bt

nnn geliemeyecek olmasndan. Buna karlk, sz ko
nusu olan bir kltrn sorunlarnn ve deimelerinin
btn iinde kadn sorunlarnn yerini yorumlamak ol
duunda, kadnlarla erkekler eit konumda yer alrlar.
Eer bu bak as kabul edilirse, bir erkek tarafndan
yrtlen bir aratrmann kadnlar tarafndan ynetilecek
olana gre illaki de daha iyi ya da daha kt olduunu sy
lemek iin hibir neden yoktur. Bir aratrmann ilginlii,
aratrmacnn kiiliinden ok, varsaymlarnn ve kantla
ma yntemlerinin niteliine bal deil midir?

5. Bir zgrlk Sosyolojisi

Bu kitabn ana varlk nedeni, sylediim gibi top
lumsal sistemlerin aratrlmasyla deil, oyuncularnn
aratrlmasyla tanmlanan bir sosyolojinin savunulmas
na somut bir katk getirmektir. Eer oyuncuyu ayn za
manda toplumsal eylemin glgedeki, bir dzen, bir kar
cemaati ve hatta akl uruna bireyi yok eden yzne de
uygulanabilecek bir ekilde bir haklar varl olarak ta
nmlarsak, bu ikisi ayn anlama gelmez.
Byk lde totaliterlikler, uluslar aras i savalar,
aznlklarn saf d edilmesi ve bireysel zgrlklerin yok
edilmesinin egemenliinde geen bir yzyldan kyo
ruz. Dnyann baz yerlerinde yaam ve eitim dzeyinin
ykselmesi etkileyicidir, ama sona ermi olan ve bize z
grlkleri ve haklan savunmamz iin en gl nedenleri
veren yzyl en derinden etkileyen, kitle imhasdr.
Kadnlarn tarihi de, onlarn haklarnn ve znelikle-

rinin tannmasnn reddinin egemenliinde geti. Kadn

lar toplumsal ilevlerine indirgenmiti. Her alanda ve
dnyann her yerinde, zellikle de yksek karlar ya da
erkeklerin szm ona doal stnlkleri adna kadn
lara deerler, normlar ve yaam biimleri dayatan kt
ln gleri tarafndan ezildiklerinde, onlarn seslerini
dinleme, temel haklarn ele alan ortak eylemleri zm
leme gereksinimi de bundan kaynaklanr.
ki yzyldr, mutlak devleti deviren yurttalarn, i
yerlerinde haklarn savunan iilerin, yabanc bir tahak
kmden kurtulan smrge halklarnn ve erkek egemen
liini reddeden kadnlarn sesini dinledik. Ama inceledi
imiz vaka, post-feminizminki, bizi daha ileriye gitmeye
zorluyor, nk artk sz konusu olan nesnel bir ger
eklik ya da ortak bir irade adna bir tahakkme kar m
cadele etmek deil, ortak eyleme dorudan ama olarak
zgrln, kendi kendilerinin yaracs ve kurtarcs
olan znelerin zgrlnn ilann vermektir.
Sosyolojinin, zmlemelerinin ve gzlemlerinin mer
kezi nesnesi olarak dnmesi gereken, bir yanda belir
lenimcilerle (deterministler) toplumsal gler, dier yan
da da hak ve hak sahibi olma hakk talepleri arasndaki bu
karlamadr. Her dzeyden kurtulu hareketleri tarafn
dan srdrlen mcadeleler, toplumsal dncedeki bu
alt-st oluu olas klmtr. Ama gemite, genellikle ter
si bir evrim gereklemi, kurtulu harekederini otoriter
iktidarlara dntrmtr. nk, egemenlikler hibir
zaman tamamlanmasa da, ortadan da kalkmazlar. Top
lumsal bilimler otoriter sistemleri ve her trden tahak
km biimini eletirmekle yetinemez. Hibir zaman hi

bir oyuncunun gszle ve sahte bilince indirgenemediini ve her yerde olas eylemlerden sz eden seslerin
duyulduuna da ikna etmeleri gerekir. ncelediimiz kadmlarn bilinci kendi varlklarnn anlamna yaklamam
salad. Bu da baka aratrmaclar, baka alanlarda ayn
zmleme alt-st ediini uygulamaya ve her yerde ku
rulu dzene kar kan yeni oyuncularn, yeni zne kii
liklerinin yaratlmasn kefetmeye cesaretlendirmesi ge
rekir. Hepimizin grevi, eksikliini o kadar ektiimiz bu
zne, toplumsal hareketler, zgrlkler ve kurtulular d
ncesini ina etmektir.

Rachel ADAMS ve David SAVRAN, The Masculinity Studies Reader, Malden,

Mass., Blackwell, 2002 (contient beaucoup de textss classiques).
Denis ALTMAN, Homosexuality, Oppression and Liberation, New York, 1971.
Sara AHMED ve Jacky STAGEY, Thinking through the Skin, New York, Routledge, 2001.
Sylviane AGACINSKI, Politique des sexes (utiliser la 2e d. prcde de: Mise
au point sur la parit), Paris, Seuil, 1998, 2001.
______ , Mtaphysique des sexes. MasculinlFminin aux sources du christianisme, Pa
ris, Seuil, Librairie duXXIe sicle, 2005.
Marina ARIZA, Mujeres Migrantes en Kepblica Dominicana, Mexico, IIS, 2000.
Fadela AMARA, N i putes ni soumises, Paris, La Dcouverte, 2003.
Elisabeth BAD INTER, L un est l'autre. Des relations des hommes etfemmes, Paris,
O. Jacob, 1986.
______ , Fausse route, Paris, O. Jacob, 2003.
Christine BARD, Christian BAUDELOT, Janine MOSSUZ-LA VAU), Quand les
fem m es s en mlent. Genre et politique, Paris, La Martinire, 2004.
Georges BATAILLE, L rotisme, Paris, Minuit, 1957.
Philippe BATAILLE ve Franoise GASPARD, Comment les fem m es changent la
politique, La Dcouverte, 1999.
Valeria BAZTTAGLIA, Ce sexe qui nous dpasse, in Cosmopolitiques, n 4, Aube,
2003.
Simone de BEAUVOIR, Le Deuxime Sexe (1949). T. I : L esfaits et les mythes; t.
II: L exprience vcue, Paris, Gallimard, Folio (2 tomes), 1997.
Brett BEEMYN ve Mickey ELLASON, Q ueer Studies. A Lesbian, Gay, Bisexual
and Transgender Anthology, New York University Press, 1996.
Sylvia BENHABIB, Judith BUTLER, Drucilla CORNELL, Nancy FRASER,
Feminist Contentions. A Philosophical Exchange, Routledge, 1995.
Nicole BENOIT, Edgar MORIN, Bernard PAILLARD, La Femme majeure.
Nouvellefminit, nouveaufeminisme, Paris, Seuil, 1973.
Leo BERSANI, Homos, Harvard University Press, trad. fr. Homos, Paris, O.
Jacob, 1995.

Annie B1DET-MORDEL, Les Rapports sociaux de sexe, Actuel Marx, n 30,

Paris, PUF, 2001.
Mark BLASIUS, Sexual Identity. Q ueer Politics, Princeton, 2001.
Marie-Hlne BOURCIER, Q ueer portes. Politiques des identities sexuelles, des repre
sentations et des savoirs, Paris, Balland, 2001.
Pierre BOURDIEU, La Domination masculine, Paris, Seuil, Liber, 1998.
Dounia BOUZAR ve Sada KADA, L u ne voile, l a utre pas. Le tmoignage de
deux musulmanesfranaises, Paris, Albin Michel, 2003.
Ramonina BREA ve Isis DUARTE, Entre la C alley la Casa, Santo Domingo,
Profamilia, 1997.
Cristina BRUSCHINI ve Sandra UNBEHAUM, Gnra, tecnocracia e sociedade
brasileira, So Paulo, 2002.
Judith BUTLER, Gender Trouble: Feminism and the Subversion o f Identity, Routledge, 1990, nouv. d. 1997.
______ , The Psychic Life o f Power. Theories in Subjection, 1997, trad, fr.: La Vie
ptychique du pouvoir, Paris, Leo Scherer, 2002.
______ , Bodies that Matter. On the discursive Limits o f Sex, Roudedge, 1993.
______ , Excitable Speech. A Politics o f the Performative, Londres et New York,
Roudedge, 1997, trad, fr.: Le Pouvoir des mots. Politique duperformatif, Paris,
d. Amsterdam, 2004.
Judith BUTLER ve Joan W. SCOTT, Feminists Theorize the Political, Roudedge,
1992 (en particulier la 4e partie: Critical Practices).
Cahiers de dolances desfemmes, 1789, Paris, Des Femmes, 1981.
Christine CASTELAIN-MEUNIER, La Place des hommes et les mtamorphoses de
la famille, Paris, PUP, 2002.
______ , Les Mtamorphoses du masculin, Paris, PUF, 2005.
Carme CASTELLS, Perspectivas feministas en Teoria Politica, Barcelone, Paidos,
1996.
Chahla CHAFIQ ve Fahrad KHOSROKHAVAR, Femmes sous le voile fa ce la
loi islamique, Paris, Ed. du Flin, 1995.
Nolle CHATELET, La Tte en bos, Paris, Seuil, 2002.
Nancy J. CHODOROV, The Reproduction o f Mothering. Psychanalysis and the
Sociology o f Gender, University of California Press, 1978.
______ , The Power o f Feelings. Personal Meaning in Ptychoanalysis, Gender and
Culture, Yale University Press, 1999.
Jean L. COHEN, Regulating Intimacy. A new Legal Paradigm, Princeton University'
Press, 2002.
Les Communauts ectives. Une subjectivation Queer, in LXJnebvue, Paris, EPEL,
2000.
Drucilla CORNELL, The Imaginary Domain. Abortion, Pornography and Sexual
Harrassment, Roudedge, 1995.

DruciUa CORNELL, Feminism and Pornography, Oxford, 2000. (La l re partie

comprend des textes des principales adversaires fministes de la
pornographie: Andrea Dworkin et Catharina A. Mackinnon. Dans la 4e
partie, un article de Judith Butler, dune tout autre orientation.)
Krassimira DASKALOVA, Voices o f their own. Oral history Interviews o f Women,
Sofia, Poles, 2004 (recueil de tmoignages).
Angela DAVIS, Women, Race and Class, 1K d. 1981, Vintage, 1983.
Christine DETREZ, La Construction sociale du corps, Paris, Seuil, Indit,
2002 .

Josephine DONOVAN, Feminist Theoiy. The Intellectual Tradition, Continuum

New York, 1985, nouv. d. 1992, 2000.
Andrea DWORKIN, Intercourse, Free Press, 1987.
Jean Bethke ELSHTAIN, Public Man, Private Woman, Princeton, 1981.
Stephen M. ENGEL, The Unfinished Revolution. Social Movement Theory and the
Gay and Lesbian Movement, Cambridge, 2001.
Joanne ENTWISTLE, The Fashioned Body, Polity, 2001 (livre general sur la
mode).
Feminist Theoiy. A Critique o f Ideologies, in Signs, automne 1981.
Les fem m es s enttent (prsente par Simone de Beauvoir), in Les Temps modernes,
avril-mai 1974 (tmoignages).
Kathy FERGUSON, The Man Question: Visions o f Subjectivity in Feminist Theory,
University of California Press, 1993.
Jean-Louis FLANDRIN, Le Sexe et I Occident. volution des attitudes et des
comportements, Paris, Seuil, Points, 1981.
Florianopolis, in Estudos Feministas, sept. 2000.
Michel FOUCAULT, Histoire de la sexualit. Tome I: La Volont de savoir,
Paris, Gallimard, 1976.
Antoinette FOUQUE, I l y a deux sexes, Paris, Gallimard, 1955, nouv. d.
augmente, 2004.
Genevieve FRAISSE, Les Femmes et leur histoire, Paris, Gallimard, 1998.
______ , Muse de la Raison. Dmocratie et exclusion des fem m es en France, Paris,
Gallimard, 1995 (lrc d 1989).
______ , La Controverse des sexes, Paris, PUF, 2001.
Sigmund FREUD, Le moi et le a, in Essais de Psychologe, Paris, Payot,
nouv. d., 1963.
Nancy FRASER, Justice Interruptus. Critical Reflections on the postsocialist
condition, Roudedge, 1997 (cf. 3e partie: Interventions fministes).
Mary MC CLINTOK FULKERSON, Changing the Subject. Women's Discourses
and Feminist Theology, Minneapolis Fortress Press, 1994.
Marjorie GARBER, Bisexuality and the Eroticism o f Everyday Life, New York,
Roudedge, 2000.

Delphine GARDEY ve liana LOWY (dir.), L Invention du naturel. Les sciences et

lafabrication du masculin et du fminin, Paris, EAC, 2000.
Franoise GASPARD, Les Femmes dans la prise de dcision en France et en Europe,
Paris, LHarmattan, 1997 (sur la parit).
Franoise GASPARD ve Fahrad KHOSROKHAVAR, Le Foulard et ta
Rpublique, Paris, La Dcouverte, 1995.
Gender Equality, Striving fo r Jutice in an Unequal World, UNRSID, 2005 (aprs
Beijing).
Genre et politique: Dbats et perspectives (textes runis et prsents par Thanh
HUYEN BALLMER CAO, Veronique MOTTIER et La SGIER).
Textes dune dizaine dauteurs, en particulier de Chantai Moufife: Fmi
nisme, citojennete et democratic plurielle, p. 167-199.
Anthony G1DDENS, The Transformation o f Intimacy. Sexuality, Love and Eroticism in
Modem Societies, Londres, Polity, 1992.
Carol GILLIGAN, In a Different Voice, Harvard, 1982 (un grand classique).
Erving GOFFMAN, L A rrangement des sexes, La Dispute, 2002, trad. fr. dun
article de Theory and Society, 1977.
Nilfer GLE, Musulmanes et modernes. Voile et civilisation en Turquie, Paris, La
Dcouverte, 1993.
______ , Interpntrations. L Islam et l Europe, Paris, Galaade, 2005.
Eva GOTHLIN, Sexe et existence. La philosophie de Simone de Beauvoir, 19911996, Paris, Michalon, 2001, trad. fr.
Wladimir GRANOFF, La Pense et le fminin, Paris, Flammarion, 2004.
German GREER, The Female Eunuque, 1970, republi constamment jusquen
2003.
Andr GREEN, LES Chanes d Eros. Actualit du sexuel, Paris, O. Jacob, 1997.
Nacira GUENIF-SOUILAMAS ve ric MAC, Les Fministes et k garon
arabe, La Tour dAigus, d. de lAube, 2004.
Martine GROSS, L Homoparentalit, Paris, PUF, Que sais-je?, 2003.
______ , (dir.), HomoparentaUts. Etat des lieux, Paris, Ers, 2005.
Carol GOULD, Gender, Key Concepts in Critical Theory, Humanity Books, 1997.
Martine GUILBERT ve Viviane ISAMBERT-JAMATI, Travail fminin et
travail domicile, Paris, CNRS, 1956.
David M. HALPERIN, Saint Foucault. Towards a Gay Hagiography, Oxford
University Press, 1995, trad. fr. EPEL, 2000.
Nathalie HEINICH, Les Ambivalences de l mancipation fminine, Paris, Albin
Michel, 2003.
Franoise HRITIER, Masculin/Fminin. Tome I: La penso de la difference,
tome II: Dissoudre la hirarchie, Paris, O. Jacob, 1996, 2002.
Anne C. HERMANN ve Abigail J. STEWART, Theorizing Feminism. Parallel
Trends in the Humanities and Social Sciences, Westview, 2001.

Homme I Femme, in Terrain, n 42, Maison des sciences de lhomme, 2004.

Marie-Claude HURTIG, Michele KAIL ve Helene ROUGH, Sexe et genre. De
la hirarchie entre les sexes, Paris, CNRS, 1991.
Luce IRIGARAY, Ce sexe qui n en est pas un, Paris, Minuit, 1973.
______ , Speculum. De l autrefemme, Paris, Minuit, 1974.
______ , Ethique de la diffrence sexuelle (recueil de cours), Paris, Minuit, 1984.
______ , tre deux, Grasset, 1992.
Diana CROWLEY JACK, Silencing the S elf Women and Depression, Harper,
1993.
Annamarie JAGOSE, Q ueer Theory. A n introduction, New York University
Press, 1996.
Inoam KACHACHI, Parole d Irakiennes, Paris, Serpent plumes, 2003.
Jonathan Ned KATZ, The Invention o f Heterosexuality (prf. de Gore Vidal),
Penguin, 1996.
Julia KRISTEVA, Le Gnie fminin, volume 2: Mlanie Klein, Paris, Gallimard,
Folio Essais, 2000.
Thomas W. LAQUEUR, La Fabrique du sexe. Essai sur te corps et le genre en
Occident, trad, fr., Paris, Gallimard, 1992.
Teresa de LAURENTIS, The Practice o f Love, University of Indiana Press,
1999.
Jacqueline LAUFER, Catherine MARRY ve Margaret MARUANI, MasculinFminin: questionspou r les sciences de l homme, Paris, PUF, 2001.
Annick LE GUEN, De mires enfilles. Images de la fminit, Paris, PUF, 2001.
Jacqueline HUPPERT-LAUFER, La Fminit neutralise? Les femmes cadres dans
l entreprise, Paris, Flammarion, 1982.
Gilles L1POVETSKY, La Troisime Femme, Paris, Gallimard, 1997.
Christine LEMOINE ve Ingrid RENARD, Attirances. Lesbiennes fem s et lesbiennes
butchs, Ed. Gaies et lesbiennes, Penguin, 1995.
Catharine MAC K1NNON, Feminism unmodified: Discourses on Life and Law,
Harvard University Press, 1989.
______ , Toward a Feminist Theory o f State, Harvard University Press, 1989.
Dominique MEDA, Le Temps des femmes. Pour un nouveau partage des rles, Paris,
Flammarion, Champs, 2001.
Fatima MERNISSI, Beyond the Veil Male-female Dynamics in Modem Muslim
Societies, lre d. en anglais, 1975, lrc d. en fr., Tierce, 1982, nouv. d., Indiana
University Press, 1987.
Kate M1LLETT, Sexual Politics, New York, Doubleday, 1969, trad, fr.: La
Politique du mle, Paris, Stock, 1971 (un classique souvent rdit).
Nicole-Claude MATHIEU, L A rraisonnement des femmes. Essais en anthropologie
des sexes, Paris, EHESS, 1985.
______ , L A natomie politique. Categorisation des idologies de sexe, Paris, Ct
Femmes, 1991.

Annelise MAUGUE, L I dentit masculine en crise au tournant du sicle, Paris,

Rivages, 1987; Paris, Payot, 2001.
Angela MILES, Integrative Feminism: Building Global Vision, 1960s to POs, Routledge, 1996.
Andre MICHEL, Femmes, sexisme et socit, Paris, PUF, 1977.
Juliet MITCHELL, Womans Estate, New York, Vintage, 1973.
Chantai MOUFFE, Dimension o f Radical Democracy: Pluralism, Citizenship, Com
munity, Londres, Verso, 1992.
Vronique NAHOUM GRAPPE, Le Fninisme, Paris, Hachette, 1996.
Martha C. NUSSBAUM, Sex and SocialJustice, Oxford University Press, 1999.
______ , Women and Human Development. The Capability Approach, Cambridge,
2000 .

Ruwen OGIEN, Penser la pornographie, Paris, PUF, 2003.

Mona OZOUF, Les Mots des femmes. Essai sur la singularitfranaise, Paris, Fayard,
1995.
Franois POULAIN de la BARRE, De lgaUti des deux sexes: 1673, Paris, Fayard,
1984.
Batrice PRECIADO, Manifeste contre-sexuel, trad, fr., Paris, Balland, 2000.
A. RAUCH, L Identit masculine. Permanences et mutations, Paris, La Documenta
tion franaise, 2003.
Lilian RUBIN, Intimate Strangers. Men and Women, Vogell Hayes, 1983.
Ruth ROSEN, The World Split Open. How the Modem Womens movement changed
America, Ppnguin, 2000.
Sarah SALI, Judith Butler, Roudedge, 2002.
Theodore R. SCHATSKI ve Wolfgang NATTER, The Social and Political Body,
Guiford, 1996.
Joan WALLACH SCOTT, Feminism and Histoiy, Oxford, 1996.
______ , Only Paradox is to Offer: French Feminists and the Rights o f Men, 1996.
Eve KOSOVSKI SEDGWICK, Epistemology o f the Closet, University of Cali
fornia Press, 1990. (Sur le traitement de lhomosexualit dans de grands
textes littraires, par exemple Esther de Racine et Proust. Un des livres les
plus influents, avec ceux de J. Buder.)
Touching Feeling Affect, Pedagogy, Peiformativity, Durham, 2003.
Evelyne SERDJENIAN, L E galit des chances ou les enjeux de la mixit, Paris,
d. dOrganisation, 1988.
Franois de SINGLY, Libres ensemble. L individualisme dans la vie commune, Paris,
Pocket, 2003.
______ , L e Sot, le couple, lafamille, Paris, Pocket, 2005.
Edith SIZOO, Par-del le feminisme, Paris, d. Ch. L. Mayer, 2003 (trad, de
langlais. Lauteure est nerlandaise).
Valrie STEELE, Fetish, Fashion, Sex and Power, 1996, trad, fr.: Ftiche, mode,
sexe etpouvoir, Paris, Ed. Abbeville, 1997.

Edouard STEIN, Forms o f Desire. Sexual orientation and the Social Constructionist
Theory, Roudedge, 1990-1992.
Teresa LAURENTIS, Queer Theory: Lesbian and Gay Sexualities, Diffe
rences: a Journal o f Feminist Cultural Studies, volume 3, 1991.
Franoise THBAUD, k XXe siecle, in Georges DUBY ve Michelle PERROT,
Histoire des fem m es en Occident, tome V, Paris, Plon, 1992.
Alain TOURAINE, Pourrons-nous vivre ensembk? Egaux et diffrents, Paris, Fa
yard, 1997.
______ , Un nouveau paradigme, Paris, Fayard, 2005.
L Un et l autre sexe, in Esprit, mars-avril 2001.
Gore VIDAL, Sexually Speaking, Leis, 1999.
Michael WARNER, Fear o f a Q ueer Planet: Q ueer Politics and Social Theory, Uni
versity of Minnesota Press, 1993.
Elizabeth WEED ve Naomie SCHOR, Feminism meets Q ueer Theory, Indiana
University Press, 1997.
D. WELZERLANG, Les hommes aussi changent, Paris, Payot, 2004.
Monique WITTIG, The Straight Man and Other Essays, 1992, trad., Paris, Balland, 2001.
Naomi WOLF, The Beauty Myth. How Images o f Beauty are used against Women,
Morrow, 1991, Vintage, 1997.
Iris Marion YOUNG, Justice and the Politics o f Difference, Princeton University
Press, 1990.

SUNU.....................................................................................11
TEEKKRLER.................................................................... 15
Birinci Ksm
OLUMLAMA
I. BLM:
KADINLAR, KADINLARI ORTADAN
KALDIRMAK tSTYOR MU?.......................................19
1. Quererlerin Radikal Bir Eletirisi........................................ 19
2. Tarihin Oyuncular Olarak Kadnlar................................... 28
3. Yntem Hakknda Bir N ot....................................................34
II. BLM:
BEN BR KADINIM.................................................................37
1. Olumlama...................................................................................37
2. Egemenlik deolojilerinin Devrilmesi.................................41
3. Eski Tartmalar....................................................................... 44
4. zne, Haklar ve Demokrasi..................................................49
5. Lezbiyenlerin Rol...................................................................53
III. BLM:
BENLN NASI..................................................................59
1. Benlie Bak............................................................................. 59
2. Perspektif Deimesi...............................................................63
3. zel Kamusal Hale Geldiinde........................................... 70

IV. BLM:
CNSELLK.....................................................................81
1. Cinsiyet ve Cinsellik.................................................................83
2. Toplumsal Cinsiyetin Yklmas.............................................84
3. Toplumsal Cinsiyete Kar Cinsiyet..................................... 89
4. Geyler ve Lezbiyenler............................................................. 99
5. kideerlilik.............................................................................. 104
Sonu............................................................................................... 112

kinci Ksm
ERKEKLER TOPLUMUNDAN
KADINLAR TOPLUMUNA
V. BLM:
KADINLAR VE ERKEKLER..................................... 121
1. Kadnlar zerine Sylemlere Kar Kadnlarn Szleri. 121
2. Erkekler, Uzakta.....................................................................123
3. Mudak Tahakkm Efsanesi.................................................129
VI. BLM:
KSEL DENEYMDEN ORTAK EYLEME.........139
1. Bu Bir Toplumsal Hareket Deildir..................................140
2. siyasetilere K ar...................................................................143
3. Tam Eitlik.............................................................................. 151
4. Medyalara Kar......................................................................152
5. Kltrel Alann Dnm.................................................163
VII. BLM:
TARHN ALT-ST OLUU..................................... 167
1. Batl Modernleme Modeli..................................................168
2. Dnyann Yeniden Olumas..............................................172
3. Neden Kadnlar?.....................................................................175
4. Toplumsal ve Kltrel Haklar.............................................188
5. Toplumsal Cinsiyet, Snf, Irk............................................. 192
6. Toplumsal ve Toplumsal Olmayan................................... 197

VIII. BLM:
MSLMAN KADINLAR................................................... 205
1. Tamamlayc ki Yanl......................................................... 205
2. zgrleme............................................................................. 210
3. Kapanma...................................................................................215
4. ifte kideerlilik....................................................................219
5. Barts..................................................................................225
6. iddet Korkusu....................................................................... 228

nc Ksm
SONU ve YORUMLAR
IX. BLM:
BU KTAP N EDR, NE D E LD R?............................235
1. Toplumsaln Yklmas.......................................................... 237
2. Kadnlar Toplumun ki Vehesi........................................ 247
3. Garip Bir ttifak...................................................................... 251
4. Feminist Milliyetilik..............................................................259
5. zmlemenin Dzeyi...................................................267
X. BLM:
YANITLAR ve SONU......................................................... 275
1. zgrlemenin tesinde.....................................................275
2. Farkllklar Nasl Kabul Etmeli?........................................ 278
3. Farkllktan znelemeye..................................................... 279
4. tirazlar......................................................................................284
5. Bir zgrlk Sosyolojisi....................................................... 292
KAYNAKA.............................................................................. .......... 295
NDEKLER...................................................................................303

ALAIN TOURAINE

Kadnlarn
Dnyas
Siz kimsiniz? sorusuna, bugnn kadnlar srasyla "ben bir
kadnm, ben kendimi kadn olarak ina ederim ve bunu
ncelikle cinsellik yoluyla yaparm yantlarn veriyor.
Zaten en gncel tartmalarla da beslenen kadnlar, bu
zmlemeye dayanak olan saha aratrmasnn da ortaya
kartt gibi, tutarl bir betimlemeler ve uygulamalar evreninde
yaarlar; iinde yaadklar bu evren, erkeklerinkinden ok farkl
gzkr, nk erkekler kaynaklar aralarndan bazlarnn elinde
younlatrp emekileri, smrge halklarn, kadnlar ve
ocuklar aa dzeylere indirgeyerek dnyay fethetmiken,
kadnlarn evreni benliin yaratlmas ve toplumun yeniden
yaplandrlmasna yneliktir. Simon de Beauvoir'n szleriyle,
yalnzca erkeklerin teki'si gibi tanmladklar iindir ki, imdi
hem kendileri hem de erkekler iin, kadnlar bedenle ruhun, zel
yaamla kamusal yaamn, erkeklerle kadnlarn kartln
amaya alyorlar.
Kadnlarn da yardmyla, benliin inasnn karsndaki
dnyann fethi projesi siliniyor. Bu koullarda, onlarn
gzlerimizin nndeki kltr arlkl bu evrenin geliine o kadar
aklk ve kararlkla girimi olmalar artc olur mu?