III

AGJENTURA E TITOS N1 VEPRIM

Beogradi zevendeson Stoinigin me titistin shgipfoles Josip Gjergjia Kabineti i 7-te per... Shgiperine ne kancelarine e Federates Jugosllave Perse
Titoja eshte kunder copetimit te Shgiperise?! E
verteta mbi pazarllekun Pijade -Caldaris ne gusht
1946 Nje shaka midis Titos dhe mbretit Pavilo
per ndarjen e Shgiperise Debat rreth politikes per
zgjedhjet ne Asamblene Kushtetuese : S. Maleshova:
Ta lerne te lire opoziten te marre pjese e pavarur
ne zgjedhjet ; K. Xoxe : Shoket jugosllave nuk u
trembne te bejne ujdi edhe me borgjezet ; N. Spiru:
S'kemi pse te trembemi nga kundershtaret tani;
Populli : Kokrrat e votave i hame e reaksionareve
nuk ua japim Shperthim i kacafytjeve midis vete
komplotisteve Plenumi i 5-te i KQ te PKSH i
Shkurtit 1946 Tezat per rishikimin e Plenumit te
Beratit Beogradi ne ndihme te agjenteve ti! vet.

Etapa e re historike, ku po hynin Partia dhe vendi yne

menjehere pas ?lirimit dhe vendosjes se pushtetit popullor,
shenon edhe kalimin ne nje faze te re ne marredhi=niet me
PKJ e me shtetin jugosllav.
Tash ne te dy vendet, partite tona ishin parti ne fuqi.
Ketyre u takonte barra dhe detyra fisnike te vinin gjithe for-

203

cat dhe aftdsite e tyre si per te vuar perpara, drejt fitoreve t

reja, vendet e popujt perkates, ashtu edhe per te forcuar e per
te vuar me perpara marredheniet e lidhjet reciproke midis tyre.
Veshtiresite, rrethanat dhe kushtet e veganta te kohes se
luftes mbaruan. Ne, nga ana jond, tek ato kushte e veshtiresi,
te kuptueshme per kohen e luftes, e gjenim justifikimin kryesor, sepse lidhjet direkte me PKJ e sidomos me udhehegjen e
saj, gjate 4 vjetdve t kaluar kishin mbetur te kufizuara ne
disa hapa te hedhur me hope e qe s'na kishin ldne pershtypje
te mire, perkundrazi, na kishin deziluzionuar. Por keto raste
ne ende i shihnim te shkeputura dhe per to nuk benim pergjegjese udhehegjen e PKJ. Vazhdonim, pra, td ruanim per
partine jugosllave dhe udhehegjen kryesore te saj mendim t
mire, gjer diku euforik, sido qe per 4 vjet s'patdm mundesi t'i njihnim nga afer e konkretisht. Tash kishte ardhur
koha ta vleresonim reciprokisht njdra-tjetrdn ne baze t njohjes Feale te puneve, te fakteve e te vijds qd ndiqte secila
e jo me me gjykime idealiste si ne t kaluaren. Kishte
ardhur koha qd ne praktikd t na zhdukej Vdo fije dyshimi
qd na kishte mbetur nga hapat e kufizuar e td pakendshem te se kaluares, ashtu siV duhej t zhdukej iZdo dyshim apo mendim i keq q mund t kishte krijuar per ne
udhehegja jugosllave e nisur nga relacionet qd i vonin t derguarit e saj. Ishim, pra, t gatshem e td predispozuar per t'i
zhvflluar e per t'i forcuar sa me shume marredheniet migesore
me PKJ e me popujt e Jugosllavise, duke u udhdhequr ne Ido
hap nga parimet marksiste-leniniste ne marredheniet midis
partive e vendeve vdllezdr. ?'do td na thoshte e ardhmja?!

Mbrojtje de jure per gllaberimin de facto

te Shgiperise
Viti i pare i ?lirimit, bile edhe pjesa m e madhe e vitit
1946, ne shumd drejtime po na flitnin pe,r njd behar td vogel ne marredheniet me migtd jugosllavd. Dukej sikur shu204

me nga gendrimet e tyre te meparshme po ndryshonin, sikur

ecej drejt nje permiresimi te atmosferes se rende e kritizere
te se kaluares , sikur, bile , prej tyre po rishikoheshin edhe
disa nga gendrimet e padrejta te se kaluares.
Vete kolonel Stoinivi, pas kaosit dhe peshtjellimit qe na
shkaktoi ne Berat, filloi te me afrohej.

Por ajo qe na kishte ndodhur ne Berat gendronte si nje

re e zez qe nuk ishte zhdukur . Perkundrazi , Vdo dite ndihej
efekti i saj i keq ne punet tona te perditshme, te vogla ose
te medha.
Ia thashe kete Stoinigit ne nje nga vizitat e shumta qe
nisi te me bente pasi u vendosem ne Tirane , duke i theksuar
se nga Plenumi i Beratit heperhe po shohim vetem efekte
negative.
- Sa te ftohen pasionet dhe do te shihni se gjith^ka do te
ndryshoje, - u mundua te me getesonte ai. - Shoket ne
Berat u mesuan si te behet kritika e autokritika . Kjo eshte
me shume viere per sot e per te ardhmen.
- Veq, - i thash, - kam pershtypjen se kritika u be
duke hedhur balt mbi prestigjin e Partise , te udhehegjes se
saj dhe timin.
- Duhet te me kuptoni drejt , - m'u pergjigj . - Kurrsesi nuk kishim as une , as shoket tuaj per synim te cenohej
autoriteti i Partise suaj dhe, ca me pak , juaji personalisht.
Ju e pate vete se dhe shoket e Byrose nuk paten ndonje gje
me ju direkt , perkundrazi , ata jane te kenaqur qe ju jeni
Sekretar i Pergjithshem i Partise!

- Ne funksionet qe mbaj , - i thashe ftohte dhe me tendence te hapet , - mua me ka zgjedhur Partia dhe jo nje apo
pese persona . Te gendroja apo jo ne keto funksione , gjithashtu,
nuk ishte dhe s'do te jete oshtje e disa personave , kushdo
qofshin ata . Mbi te gjithe ne kemi Partine.
- Shume drejt, - tha StoiniVi dhe, duke bere sikur
s'kuptoi gje , vazhdoi te me beje disa lajka : Per ne eshte
nder qe kemi nje mik si ju etj., etj.

Kurre s'me kane pelgyer lajkat dhe, kur ndonjehere me

jane bere ne sy, jam munduar te shoh e te gjej se ^ ' fshihet

205

prapa tyre dhe lajkaxhiut . Keshtu ndodhi edhe kete radhe me

Velimir Stoini^in. Por ai fliste me nje pamje te title prej naivi
sa e kisha zor te kuptoja se V'kishte ndodhur keshtu papritur
me te. Ndoshta, mendova, do t'i kete quar udhehegjes jugosllave ndonje raport per i; ' ndodhi ne Berat dhe Titoja do t'i ket
terhequr veshin . Ndoshta vete Velimiri e ndien se ne vend qe
te na ndihmonte me tezat e tij, na prishi shume pune e tash
do q ta kete mire me mua. Ndoshta mendon se une, me shkrim
ose ne takime zyrtare ne te ardhmen , mund t'i flas Titos per
katrahuren e Beratit dhe, per t'i dale se keqes perpara, perpiqet te sillet migesisht me mua.
Ne te njejten kohe vura re se StoiniVi vazhdonte te
mbante marredhenie te mira edhe me shoket e tjere , na ftonte
shpesh te gjith bashke ne seline e misionit jugosllav e s'linte rast pa na trokitur per vizita, gofte edhe sa per nie si
jeni, si shkoni . Mendova se edhe kjo hynte ne kuadrin e
perpjekjeve te tij per te ndrequr diVka nga ato qe gene prishur ne te kaluaren , ve^anerisht ne periudhen nga fundi i
gushtit gjer ne fund te nentorit 1944 . Gjer ne momentet kur
u largua nga Shgiperia (me sa mbaj mend , aty nga fundi i
vitit 1945), u kthye me teper ne nje shperndares ftesash e
propozimesh per te derguar sa me teper shoke te ve^ante e
grupe shokesh te sektoreve t ndryshem ne Beograd per
eksperience.
Sidogofte , per mua ai ishte nje karte pa asnje viere.
Gjith^ka mund te kishte te mire (ne fakt s'kishte asgje), ai e
kishte djegur perfundimisht ne Berat dhe tani, ishte ose s'ishte
ne Shgiperi , buzegeshte apo ngrysej , keto s'kishin me kurrfare rendesie . Kam bindjen se Titoja me shoke e nuhaten kete
opinion dhe e terhogen shpejt nga Shgiperia . Ne vend te tij
na erdhi titisti tjeter , Josip Gjergjia , me te cilin do te na
lidhte nje histori tjeter e gjate dhe e hidhur. Ky ishte nje
diplomat , me origjine shqiptare nga nje fshat ne Dalmaci dhe
e fliste shqipen lirisht. Gjyshi i tij, ne gofte se nuk gabohem,
kishte gene regjent i monarkise serbe a kroate. Josip Gjergjia
ishte njeri i zgjuar dhe dhelparak , hiqej popullor, i afrohej
kujtdo dhe ne kete drejtim e ndihmonte edhe gjuha , bente nje
206

pune te sterholluar informacioni per Beogradin. Me mua mundohej te tregohej korrekt dhe i afruar, bente perpjekje te
zhdukte nga une pershtypjen e keqe qe kishte lene Velimir
Stoini^i e shume te tjere dhe tregohej accommodant dhe me
tendenca qe te ecnin punet pa u acaruar me. Pra, fillimisht
Gjergjia ishte gojembel dhe ekspert i vertete per te gjitha
geshtjet. Me nje shkrese 5-6 radheshe, vete Titoja na e prezantonte si nje kuader te pergatitur, qe do te ishte i gatshem
per te na ndihmuar. Qysh ne nje nga takimet e para qe pata
me kete perfagesues te ri jugosllav, ma hodhi fjalen te Stoinivi.
- Shoket, - me tha ne konfidence, - i terhogen ca
veshin per ndonje mungese takti ne marredheniet me ju, por
duhet ta kuptoni, me teper ai prirej nga metodat ushtarake,
sepse ky qe profesioni i tij.
- Nuk ishte thjesht mungese takti, - ia ktheva jugosllavit shgipfoles. - Nje histori e tere u zhvillua e po vazhdon
duke marre shkas nga verejtjet qe na paraqiti kolonel
StoiniVi.

- Shoket tuaj jane keqkuptuar me te. Verejtje reciproke

ne si miq e komuniste do te bejme, por kjo s'do te thote qe
ato te merren per baze.
- Po, por shoku juaj kembenguli q ato jo vetem te pranoheshin, por edhe te thelloheshin me tej.
- Mundet, mundet, - tha Gjergjia, - por une kam ardhur me idene e mire qe te mos shohim nga e kaluara. Ateher vete kushtet gene te tilla, qe ishte me veshtire te njiheshin gjendja e problemet. Kryesorja eshte qe tani te ecim
perpera krah per krah, si miq e vellezer.
Nderkaq te tjera mesazhe migesie na kishin ardhur e po
na vinin nga Beogradi. Nisen vajtje-ardhjet e shokeve tank
te sektoreve te ndryshem ne Jugosllavi dhe ata q takonin,
sidomos zyrtaret e partive, i pritnin me fjale te ngrohta e s'linin rast pa me derguar edhe mua pershendetje e sigurime
se migesia midis partive e vendeve tona do te forcohet,
se Beogradi i ka e do t'i kete dyert te hapura per ju etj.

Te gjitha keto, te shikuara ne teresi, s'kishin si te mos

207

na ngrohnin e te mos na gezonin. Ne vete ishim te interesuar

per forcimin e marredhenieve reciproke, deshironim, ne radhe

te pare, qe vete Partia Komuniste e Jugosllavise dhe shteti i
ri jugosllav te ishin ne pozita sa me te forta e te drejta. Patjeter, mendonim e shpresonim se kishim ^;'te mesonim prej
tyre, ve^anerisht per problemet e organizimit te shtetit te ri
t demokracise popullore, ku neve na mungonte pervoja, per

rindertimin e ndertimin e vendit, per njohjen, forcimin dhe

afirmimin e pozitave tona ne arenen nderkombetare etj.
Fakt eshte se qeveria jugosllave ishte e para qe e njohu
Qeverinc tone si qeveri te ligjshme dhe vendosi marredhenie
diplomatike me ne qysh ne pranveren e vitit 19451. Per kete
akt, ne i falenderuam e u shprehem mirenjohjen shokeve jugosllave, megjithese, ne fund te fundit, ky akt ishte nje veprim me se normal dhe i nevojshem te behej menjehere nga
Ido qeveri, e cilitdo vend qe ndiqte nie politike realiste ne
arenen nderkombetare.
Njohjen e Qeverise sone nga te tjeret ne nuk kishim pse
ta pritnim e ta shihnim si ndonje favor apo miresi te vei^ante qe na behej. Qeveria jone ishte me se e ligjshme,
kishte dale nga zjarri i luftes. Si rezultat i luftes heroike e pa
kompromis qe zhvilluam kunder okupatoreve dhe bashkepunetoreve te tyre vendes, Qeveria jone gezonte perkrahjen dhe
dashurine e mbare popullit, shprehej e vendosur dhe ndiqte
nje politike te jashtme e te brendshme te drejte e parimore,
ajo njihte detyrat dhe mbronte te drejtat e saj ne arenen
nderkombetare.
I pare, pra, me gjakftohtesi ose, si te thuash, ne parim,
akti i njohjes se Qeverise sone nga qeveria jugosllave ishte
digka me se normale, ishte nje veprim qe duhej bere nga ajo
e nga Ido qeveri tjeter.
Po, per kushtet e rrethanat e atehershme, kur ne, padrejtesisht, u ndodhem perballe bojkotimit te hapet dhe perpjekjeve te amerikano-anglezeve jo per te na njohur, po per te na
1 Vendimi i geverise jugosllave per njohjen e Qeverise Demokratike
Shqiptare u publikua me 1 maj 1945.

?o8

permbysur, kur ende s ' po njiheshim nga t tjeret etj., akti i

geverise jugosllave meritonte respektin dhe mirenjohjen
tone . Ca me teper, gjendja e turbullt ne Greqi ,
si rezultat i
nderhyrjes ushtarake te anglo-amerikaneve ,
paraqiste nje rrezik te ri ne kufijte tane jugore. Qeveria greke , e krijuar ne
mrgim dhe e sjelle me aeroplanet e aleatve drejt e ne kolltuk, menjehere shpalli hapur pretendimet e vjetra per t zhvatur pjesn jugore t Shgiperise . Perralla e lasht e te ashtuquajturit Vorio-Epir nisi prape t garkulloje neper kancelarite e fuqive t mdha dhe prfaqsuesit monarko-fashiste
greke, t mbshtetur hapur nga amerikanet dhe anglezet,
shprthyen nje fushat t terbuar ne konferenca e takime
nderkombetare per nje coptim te ri te- Shgiperise . Ne e ngritem zerin tone me forc kunder kesaj politike te eger e te
padrejte q ndiqej ndaj shtetit tone t ri dhe pikrisht ne
ishim faktori themelor dhe garancia numer nj q do t'i mbronim, siG i mbrojtm , te drejtat tona te ligjshme kombetare
dhe te drejtat ne arenen nderkombetare . Faktort e tjer q
shpreheshin ne favorin tone , sidomos ata te jashtem ,
kishin
vieren e faktorit ndihmes , mbeshtetes.
Ne radh te par, kete faktor
ne e shihnim dhe e gjenim
te politika e drejt dhe internacionaliste e Bashkimit Sovjetik
t udhhequr nga Stalini , e shihnim te politika e jashtme staliniane, e cila , ashtu sig u vu ne mbrojtje t interesave dhe
te drejtave t te gjitha vendeve e popujve t tjer, t medhenj e te vegjl, u vu edhe ne mbrojtjen e 4zeshtjes sone te
drejt. Perfagesuesit e Stalinit e perkrahen Shqiprin e re
dhe rendin e demokracise popullore qe ne po vendosnim; ata
ne te njjtn kohe demaskonin perpjekjet
e reaksionit ndrkombtar, kercenimet dhe perpjekjet
e tyre per te nderhyre
ne punet tona t brendshme ose per t
mohuar e per t
marr neper kembe te drejtat tona . Ne kete
periudhe, fakt
eshte se edhe qeveria jugosllave, me deklarata ose me perfacoesuesit e saj, u vu ne mbrojtje t te drejtave tona
, bile, duhet
thene se zelli i saj u shfaq veiZanerisht i zjarrte ne lidhje me
njohjen dhe me mbrojtjen nga synimet e te tjereve te kufijve
tane shteterore. Me poshte do t shpjegoj se c'qe
kjo mbroj14

67

209

tje dhe nga se vinte ky zell i Vuditshem i titisteve ne lidhje

me ^eshtjen tone. Ketu dua vetem te evidentoj at qe ishte
e dukshme dhe proklamohej me buje prej tyre me 1945 e me
1946, sig u proklamua edhe me 1970 e me 1980. Ne, pa dyshim, per aq sa dinim e shihnim ne ato momente, s'kishte si
te mos u shprehnim mirenjohjen per kete ndihme qe na jepnin dhe ata mirenjohjen e pranonin me qejf, bile nxiheshin
kur s'ua jepnim me teprice e, sidomos, kur nuk e publikonim
ne shtyp, ne fjalime ose s 'ua dergonim me shkrim. Do ta sqaroj se q'qe edhe ky zakon i tyre qe Vdo gje, veVanerisht
deklaratat e mira i kerkonin me shkrim e sidomos te botuara ne gazeta.
Mund te paraqisja ketu edhe nje numer faktesh e aspektesh te tjera qe kane te bejne me marredheniet tona te
ngrohta me jugosllavet ne vitin e pare e te dyte pas Glirimit
(per ndihme ekonomike ne kete periudhe as mund te behet
fjale), por mendoj se edhe keto qe permenda jane boll per te
argumentuar nje te vertete autentike per kete te ashtuquajtur
periudhe e marredhenieve te ngrohta, migesore me jugosllavet. Dua te them se nga ana e tyre e gjithe kjo miresi,
ndihme, perkrahje ne thelb ishte vetem nje blof, nje hile
e madhe, nje Bark i maskuar me dafina e me dege ulliri, por
qe nen gjethe fshihte dhembet e hekurt te armiqve te betuar te Partise e te linse se atdheut tone. Me kete qe
them une kurrsesi nuk dua te shkel as mbi te miren, as
mbi te verteten dhe as te keginterpretoj apo te menjanoj
faktet, siV kane pretenduar e pretendojne titistet. Asnjehere
Partia jone s'e ka pasur kete zakon dhe s'ka lejuar askend ne
radhet e saj te shtremberoje jo me historine, por asnje fjale
nga historia.

Faktet jane kokeforta, le t'ua japim atyre fjalen.

Si me te madhen e me te padiskutueshmen ndihme e
perkrahje qe na kane dhene neve qysh ne fillim, jugosllavet
permendin, pra, njohjen e Qeveris sonn prej tyre ne maj
1945 dhe perpjekjet ne konferenca nderkombetare etj., per ta
njohur edhe te tjeret Qeverine tone te ligjshme dhe paprekshmerine e kufijve tann.

210

Per kete ata paragitin fakte, ribotojne deklarata, kujtime etj., etj. Po, ato fakte, ato deklarata ekzistojne dhe ne
nuk i kemi mohuar kurre. Por titistet gjithmone jane munduar te fshehin, te harrojne, te zhdukin Vdo gjurme t njesere faktesh e argumentesh te tjera qe i takojne se njejtes
geshtje dhe kane ndodhur ne te njejten periudhe. Konkretisht:
tamam ne kohen kur ata publikonin me buje njohjen e Qeverise sone, te pavaresise se Shgiperise dhe te njesise se saj,
te pacenueshme territoriale, ne fshehtesi, ne bisedat e rangjeve m te larta te udheheqjes shteterore e te partise thurnin
planet per aneksimin e Shgiperise e kthimin e saj ne nje republike te shtate te Jugosllavise! Qysh ne fillim te vitit 1945,
nje nder bashkepunetoret me te afert te Titos, Moshe Pijade,
kerkoi qe kancelaria e re e Republikgis Federative te Jugosllavise ne Beograd te mos kishte 6, por 7 kabinete! Kabineti i 7-te
i perkiste, sipas titisteve, Republikgis Jugosllave t Shgiperisgi!1.
Ndonjeri nga jugosllavet e sotem e paraqit kete fakt te
pakundershtueshem si maniere e kokekrisuri te Pijades, ose
si deshire, lekundje fillestare te te tjereve. Nuk eshte
keshtu. Keto plane per aneksimin e Shgiperise, pak me pas,
me 1946 e, veGanerisht, me 19417 e me 1948 ne do te na shtroheshin zyrtarisht, me egersi e me forci nga vete Titoja dhe
njergizit e tij. Per kete do te flasim me poshte. Ketu eshtr
fjala vetem te evidentojme falsitetin dhe poshtersine dinake
te Titos me shoke ne lidhje me veprimin e tyre publik te
1945-s per njohjen e Shgiperise.

Por lind pyetja: perse ata vendosgin dhe shpallen njohjen

e Shgiperise, te Qeverise sone etj., ne nje kohe kur ne fshehtesi perpunonin plane aneksioniste? Mos u nxituan?! Mos gabuan?! Aspak! Budallenj ata s'kane gene dhe, vec,anerisht,
1 PerveG te tjerash, edhe ne librin e Vladimir Dedijerit, Novi prilozi
za biografiju J. B. Tita (Shtojca te reja ne biografine e Titos) (2) Rijeka,
1981, f. 902, shkruhet: Moshe Pijade, perkrahes 1 madh i Federates se
Jugosllavise e te Shgiperise, propozonte... qe ne planet per ndertesen e
re te federates ne Beogradin e ri te perfshihet menjehere ndertimi i 7
kabineteve : per 6 republikat j
ugosllave dhe per Shg1perine.

211

ne kurthe e ne prapaskena , hakun te mos ua hame, e kane

afirmuar plotesisht aftesine dhe djallezine e tyre.
Edhe ne rastin konkret , taktika e tyre ishte e rafinuar dhe
shumeplaneshe.
Titoja me shoke mendonin ( dhe ketu gabuan rende) se, ne
njeren ose ne tjetren menyre, Shgiperia do t'u takonte atyre.
Pozitat kyg ne udhehegjen tone pas Beratit i siguruan, migesine tone euforike ndaj tyre ata e njihnin dhe e ndienin,
nd ;tnje penges qe kishte mbetur, mendonin se do ta eliminonin lehte. Faktori i brendshem , pra, prej tyre quhej,
pergjithesisht, i zgjidhur . Tash ishte puna qe aneksimi i Shgip%'rise te mos ngjallte debate e telashe ne arenen nderkombetare , te mos quhej kurrsesi nga te tjeret si nje aneksim
manu militari, si pasoje e luftes etj. Ky aneksim , sipas tyre,
duhej te behej ne kushte pageje dhe te mbante vulen e vullnetit t ligjshem te shtetit shqiptar e te Qeverise se tij te
ligjshme. Atehere s'do te kishin ngaterresa . Pikerisht per kete, si hap i pare , duhej njohur Shgiperia si shtet me vete,
duhej njohur Qeveria e re Shqiptare si qeveri e ligjshme qe
shprehte aspiratat dhe deshirat e popullit . Kur te gjithe, e
sidomos te medhenjte ta kishin realizuar kete njohje, atehere kuptohet , s'kishte pse te ngjallte shgetesim e ngaterresa
deshira e nje qeverie te ligjshme e te njohur ne bote qe te
bashkohej me ke t'i donte qejfi , pra, ne rastin konkret, me
Jugosllavine . Keshtu zgjidhej dhe problemi i Kosoves; nuk
shtrohej treshtja t'i lidhej ajo Shgiperise , por Shgiperia te
bashkohej me te ne suazen e Jugosllavise se Titos!
Ketu synonte , mbi te gjitha, qeveria jugosllave me aktin
e saj te 1 majit 1945. Me kete ajo u jepte shembullin te
tjereve , qe te nxitonin te njihnin nje qeveri te ligjshme te
nje vendi sovran . Kete gellim kishin te gjitha <.ndihmat dhe
perpjekjet e saj per te ndikuar tek Anglia , SHBA-ja, Franca
etj., q^; te njihnin pavaresine e Shgiperise dhe Qeverinii tone
Demokratike. Titoja me shoke bene, pra, nje njohje de jure
te Shgiperise per ta gl1aberuar Shgiperine de facto.
Ne kete plan inkuadrohen edhe te gjitha perpjekjet e tyre
.per te goditur synimet dhe pretendimet e te tjereve, veva-

212,

nerisht te monarko-fashisteve greke ne lidhje me copetimin e

Shgiperise. Edhe sot e kesaj dite ne Beograd proklamohet mc
buje kjo ndihme e atyre viteve, bile perdoret si argument>
se udhehegja jugosllave, gjoja jo vetem s'ka dashur aneksimin
e Shgiperise, por ka ndihmuar qe Shgiperise te mos i prekej
asnje pjese trualli nga pretendimet e atehershme monarko-f ashiste !

Aty nga mesi i gushtit 1946, ndersa ne Paris kishte filluar

punimet Konferenca e Pages, ne dhe gjithe opinioni publik
nderkombetar degjuam per denoncimin e forte qe i beri Moshe
Pijade ne nje nga seancat e Konferences propozimit te Caldarisitt per nje marreveshje te fshehte greko-jugosllave per
copetimin e Shgiperise.
Pak dite pasi kishte folur Pijade, une shkova vete ne

Paris, per te kryesuar delegacionin tone ne kete Konference:

dhe qysh ne takimin e pare e falenderova Pijaden per gendrimin e tij e te geverise jugosllave ndaj propozimit te ndyre
te Caldarisit. Isha bashke me Molotovin ne momentin kur
takova Pijaden dhe ketij iu be shume qejfi per fjalet e mia,
ca me teper qe po ia thosha ne sy te Molotovit.
- Ujqit monarko-fashiste me etjen e tyre te terbuar
me dhane nje fakt te madh ne duar, - nisi te deklamonte me
nje mburrje te dukshme Pijade. - Po dhe une, ama, e perdora dhe Ieshova bomben ne Konference!
Pasi Pijade mbaroi emfazen, Molotovi, me getesi e me
humor, i tha:

- Shume mire ua bere! Por shoku Enver s'ndodhej ketu

ato dite e nuk i di hollesite se si ta dhane greket ne dore ate
bombe>.

- Me thirri Caldarisi ne nie bisede te fshehte, - nisi

te tregoje gjithe qejf Moshe Pijade, - e me tha: Ne kemi
pretendime te vjetra ndaj Shgiperise se Jugut, por edhe ju,
serbet, keni pretendime ndaj Shgiperise se Veriut. Hajde te
merremi vesh, te biem dakord dZ'ju takon juve e q'na takori
1 Ne ate kohe kryeminister 1 Gregise dhe perfagesuesi 1 saj ni
Konferencen e Paqes ne Paris.

213

neve dhe te mbarojme pune me Shqiperine. Ajo s'duhet te

ekzistoje si molle sherri midis nesh. Le te jete nje molle e
embel, e ndare me mirekuptim pergjysme!. Ja gjer ketu
arriten ! - tha Pijade e na nguli syte per te pare efektin e
fjaleve te tij.
- Po, po! - ia ktheu Molotovi gjithe seriozitet dhe e
pyeti : - E pastaj, si vajti ujdia?!
- Ne kurre s'mund te lejonim e s'do te lejojme te na
cenojne Shgiperine moter , - deklaroi Pijade, - prandaj ne
Konference u bera ate qe s'ua kishte prere mendja.

E falenderova edhe nje here per kete deklarat, duke e

quajtur ndihme e mbrojtje internacionaliste nga perfagesuesi
i nje vendi vella. Por nuk dija atehere se tamam ky mbrojtes i pjeses jugore te Shgiperise vuante nga endrra per ta
gllaberuar te tere Shgiperine, nuk dija se tamam ky Pijade
ishte ai qe qysh me 1945 donte te na rezervonte kabinetin
e 7-te ne kancelarine e pergjithshme jugosllave!
Pra, konform planit te fshehte per aneksimin e krejt
Shqiperise, njerezit e Titos s ' kishin pse te mos dilnin ne
mbrojtje te pjeses jugore qe synohej nga Caldarisi. Ata
besonin se punet do te ecnin ne favor te tyre dhe, ne nje
rast te tille , perse te lejonin qe e vluara e enderruar, Shqipria, te cenohej edhe nga greku , kur mund ta gezonin te
gjithe vete?!
Shkurt, mbrojtesit jugosllav nuk mbronin Shqiperine
si shtet te lire e sovran, por mbronin ato troje, qe ne planet
e tyre te fshehta , perbenin gubernen jugore te shtetit te
madh shumekombesh e shumepopujsh jugosllav te enderruar
prej shekujsh.

Kjo, pra, ishte baza kryesore nga shperthente gjithe ai zell

i jugosllaveve per njohjen e Shgiperise e per pacenueshmerine e kufijve te saj.
Natyrisht , ne varesi te kesaj strategjie kryesore dhe te
momenteve te atehershme , me kete politike mbrojtese, internacionaliste etj., Titoja me shoke realizonin njekohesisht
edhe gellime te tjera.

Duke dale ne radhen e pare te mbrojtesve te Qeshtjes se

214

Shgiperise, ata investonin kapital ne boten demokratike e perparimtare per t'u hequr si vend kampion i mbrojtjes se te
drejtave te vendeve te tjera, si internacionaliste me vule,
si shtet e si parti qe s'ushgejne kurrfare ambiciesh aneksioniste e hegjemoniste. Perkundrazi, ata jepnin te kuptohej nga
opinioni se., edhe kur te tjeret u flasin per ujdi e traktate te
fshehta ne dem te te treteve (si rasti i Caldarisit), ata jo vetem
s'pranojn, por i denoncojne boterisht aneksionistet! Te kulluar
te dynjase! - ja ig'mund t'u thoshe njerezve te Titos.

Lodra keshtu behej e rafinuar dhe e rrezikshme. Kjo

paraqitje prej te kulluari ne kete faze te pare, do t'u sherbente si nje argument i fugishem per te vertetuar me pas,

ne hapin e dyte, se, ne ^eshtjen e bashkimit te Shgiperise me

Jugosllavine, nuk ka kurrfare komploti e dore te fshehte nga
ana e jugosllaveve. Jo, - do te mbroheshin Titoja me shoke,
- ne e pranuam bashkimin, sepse kjo qe deshire e vete

shgiptareve, ne s'kishim asnje pretendim . Perkundrazi, sie e

dini, zoterinj, ne ishim ata qe dilnim ne mbrojtje te pavaresise se Shgiperise e te njohjes se kesaj pavaresie edhe atehere
kur te tjeret heshtnin, ose pretendonin ta copetonin.
Shume vjet me vone, kur jo vetem per sh'ovinistet jugosllave, por edhe per kedo tjeter u be e garte se Titoja ne
lidhje me Shgiperine i kishte bere llogarite pa hanxhine, do
te dilte prape nje monarko-fashist grek e tash, nga pozita
te barabarta do t'u perseriste jugosllaveve aktin e Caldarisit
te vitit 1946. Ver, tentativa e re per pazarllek ndryshonte disi
nga e para. Kete radhe rangu i pjesemarresve ishte me i larte:

Propozimin per nje ndarje te Shgiperise do t'ia beute Presidentit te Jugosllavise, Titos, vete monarku 1 Gregise, Pavllo.
Ndryshimi tjeter gendron ne faktin se kete radhe Titoja s'e
pa te udhes t'ia denonconte propozimin mbretit as ne sy e
koke me koke, pale ne publik.
Natyrisht, se (Z'qe kjo shaka mbreterish qe behej ne
Korfuz, karshi pcr karshi Shgiperise, koha e ka treguar e do
ta tregoje. Por nje gje eshte e padiskutueshme: dhelpra e famshme e Ezopit i quajti rrushte, qe lakmonte aq shume, aguridhe, vetem kur pa se nuk i arrinte dot!

21 5

Por, siV thashe , kjo i takon nje periudhe te mevonshme,

kohes kur ne ishim vene prej vitesh ne thike e ne pike me
revizionizmin modern jugosllav. Le te kthehemi , pra, ne periudhen e migesise , ne periudhen kur Titoja me shoke na
mbronin e na perkrahnin de jure per te na gllaberuar de
facto.
E tille ishte atehere e verteta e politikes jugosllave ndaj
nesh , ne te gjitha aspektet e tjera . Kete gellim kishte edhe
mbeshtetja e perkrahja e papritur qe nisi te me shfaqte
mua Velimir Stoinii^i pas komplotit te Beratit, edhe pershendetjet qe me dergonin me njerin ose me tjetrin Titoja me
shoke, edhe vete dekorata e larte jugosllave qe ata me akorduan me 1946 . Te gjitha beheshin per te na humbur vigjilencen, per te mbuluar Ido dyshim rreth komplotit me nje perde
tymi te trendafilte , per te na dhene goditjen tamam kur nuk
e pritnim.

Sig do te mesonim me vone, ndersa mua me leshoheshin

certifikata mirebesimi e mirenjohjeje , ne te njejten kohe
vazhdonte perkedhelja e nxitja me tej e ambicieve te Ko^i
Xoxes, te Nako Spirut , te Sejfulla Maleshoves me synimin
qe keta ta benin tash ate qe s'arriten ta benin ne Berat menjanimin tim nga udhehegja e Partise . Ne kete periudhe te
pare Nako Spiru po shfaqte gjithe dellin e tij projugosllav,
por me pas do te vertetohej se lidhjet reciproke midis Nakos
me udhehegjen jugosllave s'kishin asnje baze te drejte e marksiste. Ato ishin lidhje agjenturore. Nakoja enderronte te
behej Sekretar i Pergjithshem i Partise e, qe te me zevendesonte mua , mendoi te perdorte jugosllavet, por ishin jugosllavet qe e perdoren Nakon per gellimet e tyre. Tamam kesaj
faze i takon ai dokument.i poshter e i ulet i Nako Spirut, ku
ky i drejtohej ne rruge agjenturore udhehegjes jugosllave
me fjalet me te kegiia per mua e kerkonte qe te shikohej puna
ime, me nje fjale, te ndikonin per te me rrezuar nga detyra
ku me kishte zgjedhur Partia.

Por jugosllavet kerkesen qe u bente Nakoja , e lang ne

heshtje, sepse , si duket , pane te Nakoja nje element qe mund
t'u hapte telashe ose t'u prishte pune . Preferuan me teper
216

Koii Xoxen. Nakoja, i prekur rende, por edhe i etur ne ambicien e tij, u fut ne lidhje te tjera. Jugosllavet do t'i shihnin
lidhjet e reja te Nakos, po per dokumentin e tij komprometues do te vazhdonin te mbanin heshtje te plote. Vegse ne
rrethanat e renda te nentorit 1947 (per to do te flasim me
poshte), njerezit e Titos do te nxirrnin nga sirtari dokumentin
komprometues e do Via. vinin Nakos perpara si presion, si
arme me te cilen ky i fundit, ne rrethanat e renda t krijuara, do t'ia hiqte vetes. Por edhe kete radhe neve s'do te na thuhej asgje, sepse jugosllaveve u interesonte qe, ne ato momente, rrethanat e vetevrasjes se Nako Spirut te mbeteshin sa
me misterioze per ne. Edhe me vone jugosllavet do ta nxirrnin kete dokument nga sirtaret e do te publikonin vetem disa
pjese te tij, me gellim qe te krijonin ne publik opinione sa me
te kegija per ne.
Te tille gene pra shoket jugosllave, ata qe na hiqeshin
per marksiste te kulluar e qe ne, per fat te keq, ne mungese
te fakteve dhe ne mungese te unitetit ne radhet tona, i konsideronim si shoke e miq edhe me 1945, edhe me 1946.
Natyrisht, edhe ne kote periudhe ishin disa shenja, disa
tregues, te vegjel ose te medhenj, qe s'mund te fshiheshin e
qe neve na benin pershtypje jo te mire.
Shkonin ne Beograd per vizita ose me pune grupe shokesh ose ndonje delegacion rinie apo i organizates se gruas
dhe shoket jugosllave, per Judine tone, u ngrinin e u leshonin
emrin dhe meritat e Liri Geges! U desh te shkonte nje here
edhe vete e denuara e Beratit ne Jugosllavi (nuk mbaj mend
pse e ne e'rrethana, por me siguri ka gene nderhyrja e ndermjetesimi i vete jugosllaveve), dhe se perjashtuares nga Byroja jone Politike dhe nga Komiteti Qendror i Partise per gabimet e renda sektare, i rezervoi nie pritje te ngrohte e te
perzemert numri dy i udhehegjes jugosllave - Milovan Gjilasi! Nisen te na beheshin presione per te rehabilituar ate si
edhe Ymer Dishnicen, qe e kishim denuar per oportunizem.

C'emer t'u vinim ketyre veprimeve te shokeve jugosllave?! Ata leshuan gjithe ato akuza ndaj tyre dhe ndertuan nje
platforme te tere, ate te Beratit, duke u mbeshtetur mbi ga217

bimet dhe fajet e ketyre dy elementeve. Qysh, pra, tani po i

mbanin afer e na benin presion t'i futnim perseri ne udheheqjen e Partise?! E Vuditshme!
Sig thashe me lart, Liri Gega ishte njeri i tyre, agjente
e betuar e tyre dhe ne Berat jugosllavet u detyruan ta sakrifikonin, ta denonin, jo per demet q ajo i kishte sjelle PKSH,
por vetem e vetem qe gabimet e saj rt'i trajtonin, sig i trajtuan,
si gabime te udhehegjes se Partise, kryesisht te miat e te
Miladinit. Pas kesaj, ishte e natyrshme qe ata te kerkonin nga
ne rehabilitimin e Liri Geges. Sa per Ymer Dishnicen jugosllavet donin ta rehabilitonin, sepse ata i njihnin prej kohesh
prirjet oportuniste e pajtuese te tij. Nje oportunist i till ne
udhehegjen tone do te ishte nj vote m shume ne favor te
planeve te fshehta te jugosllaveve.
Natyrisht, ne, edhe pse s'i dinim e s'i kuptonim atehere
i^udite e panumerta te jugosllaveve, nuk rame dakord me
propozimet e tyre. U duk se ata nuk u zemruan per kote
dhe ne vazhdonim punen tone, duke ruajtur, si gjithnje, respektin e miqsin me ta, por edhe duke ecur me kujdes ne
kete rruge. Ca m teper na e diktonin kete maturi nj sere
gendrimesh e pikepamjesh te tyre, t cilat ose na shtonin pikepyetjet, ose na vinin para dyshimesh e shgetesimesh serioze.
Aty nga prilli i vitit 1945 shkuan ne Jugosllavi nje grup
ushtaraksh per t marr pervoje ne nje kurs a seminar te
organizuar me kuadrot ushtarake jugosllave. Sapo u kthyen,
me vijn ne zyr Mehmet Shehu, Kristo Themelkoja, Tahir
Kadareja e, me duket, edhe dy-tre te tjere, e nisn t m
pershkruanin V'degjuan e msuan:
- U b nje zberthim i temave t medha per pervojen
e Revolucionit t Tetorit dhe te revolucionit ne Jugosllavi, filloi te raportoj Mehmet Shehu. - Vete shoket Tito e Kardel
zbrthyen strategjin dhe taktikat e partise jugosllave ne kete
Veshtje kardinale. Ne menyre teper interesante, dhe me nje
origjinalitet krijues, shoket...

- Po, po, - ndrhyra per t'i dhene te kuptonte Mehmetit

qe t futej ne prmbajtje, - iZ'u tha konkretisht?!
218

- Thelbin e perben ky konkluzion : revolucioni jugosllav

nuk shkoi ne gjurmet e revolucionit rus, secili kishte veVorite
e tij. Revolucioni rus nuk mund te zbatohej ne kushtet e Jugosllavise, prandaj revolucioni jugosllav eshte i veVante dhe
ketu gendron merita e shokut Tito dhe mbi kete baze duhen
organizuar ushtrite tona.
- Ky eshte konkluzioni qe e nxirrni nga V'degjuat, apo
konkluzion ku kan arritur shokut jugosllave ? - e pyeta
. gjithe preokupim.
- Pshte konkluzion ku kane arritur tash shokut Tito
e Kardel , - u pergjigj Mehmet Shehu.
M'u kujtua ne moment debati me Tempon ne pranveren e 1943-shit per t njejtin problem . Tamam kete konkluzion, kete pikepamje na serviri atehere Tempoja dhe une
e kisha kundrshtuar me force duke e quajtur jo te drejte
dhe pergmim per vlerat dhe per rendesine nderkombetare te
Revolucionit te Madh Socialist te Tetorit . Fajin atehere ia
hodha Tempos, tash na dilnin Titoja e Kardeli ne te njejtin
pozicion.

Mehmet Shehu e ndjeu dezaprovimin tim dhe menjehere

nderroi taktike. U terhoq nga parashtrimi i metejshem i
strategjive e taktikave te reja jugosllave dhe la Kristo Themelkon te hidhej ne ujerat e paqarta.
Ky i fundit na beri nje pasgyre te tere te pikepamjeve te
shfaqura nga Titoja , Kardeli e te tjere udheheges jugosllave.
Perveg asaj qe permenda m lart , idet e tjera flitnin per
etapat e revolucionit , ku jugosllavet mendonin se mege
ende s ' eshte zgjidhur etapa e revolucionit demokratiko-borgjez, ne do ta vonojme kalimin ne etapen e dyte , ne ate te
revolucionit proletar ; se rruga e kalimit nga etapa e pare
ne te dyten , eshte rruga e reformave ; se kshillat nacionalclirimtare jane organe te revolucionit demokratiko-borgjez;
se nje nga dallimet midis Revolucionit te Tetorit dhe revolucionit jugosllav sht se ne revolucionin jugosllav, borgjezia eshte anetare , pjestare e frontit, se Titoja ka pasuruar marksizmin me taktiken e luftes nacionalglirimtare (!)
,etj., etj.

219

Nuk mund te pretendoj se gjithgka e pata te garte qysh

ne ato momente, por shume nga keto pikepamje m'u duken te

dyshimta, gjer te papranueshme, disa binin ere mburrjeje e

megalomanie te pakonceptueshme, te tjera ishin plot ekuivoke

e te mbarsura me rreziqe te medha.
Me shume kujdes u thashe shokeve se probleme te tilla
jane te rendesishme, por teper te veshtira, se vete shoket jugosllave, me siguri, jane ne studim te ketyre problemeve, se
pervoja e lufts dhe e revolucionit nuk pergjithesohen menjehere e lehte etj.
- Jua them keto, - iu drejtova shokve, - qe te tregoheni te matur e te kujdesshem si ne bisedat e ne leksionet
qe do -te zhvilloni, ashtu edhe ne punen tone te perditshme.
Mandej, gjersa shoket jugosllave, ato qe u thane atje, s'i kan
bere publike, ju vete nuk duhet te perziheni ne propagandimin e pikepamjeve qe degjuat. Ido gje, - i porosita ne
fund, - ta matim mire, ta peshojme e ta ballafagojme me
mesimet e marksizem-leninizmit. Keshtu edhe do te mesojme,
edhe s'do te lejojme gabime.
U ngriten gjeneralet e iken, por ato qe me thane do t'i
bluaja ne vete per shume kohe. Nga njera ane me shgetesoi
esenca e vete pikepamjeve te shfaqura nga shoket jugosllave,
mania e tyre per te dale kaq shpejt me pergjithesime te
medha e me pretendime te medha, gjer edhe si pasurues te
marksizem-leninizmit! Por, mendova, ne konkluzione te tilla
te nxituara ndoshta i hon euforia e pare pas fitores. Koha Ido
gje do ta vere ne vend, ndihma e shokeve, veiZanerisht e atyre
sovjetike, s'do t'u mungoje as atyre, as neve per t'i gartesuar
e per te mbajtur gendrime te drejta.

Shgetesimin kryesor e kisha me shoket tane. Ekzaltoheshin teper shpejt me gjithQka thoshin jugosllavet. Natyrisht,
Titon me shoke i konsideronim shoke e miq, por tendenca per
te pervetesuar pa asnje arsye Ido gje qe thoshin ata, nuk
me dukej e drejte dhe komuniste. S'ishte ky rasti i vetem qe
po e vija re kete lloj ekzaltimi euforik e nenshtrimi ndaj te
madhi.t, +te fugishmit.
Kishte shkuar ne ate periudhe ne Beograd, per pune te
220

veganta, Kogi Xoxe e, sapo u kthye, me vjen ne zyre. Ishin

aty edhe Sejfulla Maleshova e Pandi Kristo.
- G'nder e V'pritje qe na kane bere! - me thote. - S'ta
llafos dot. Veg gjeneral Markos (e kishte fjalen per Rankovicin), me priten vete shoket Gjilas e Kardel!
Emrat e ketyre dy te fundit i permendi me nje ton te
till plot veneracion sa te thoshe se Ko^in na e kishte takuar
vete perendia.
- Kush jane keta? - e pyeta aty per aty si rastesisht,
si mege ra fjala. Natyrisht, une e dija mire se kush ishin
Gjilasi e Kardeli, s'kisha ndonje pershtypje te keqe ndaj tyre
dhe as doja t'u cenoja autoritetin, por veneracioni i Xoxes
s'm'u duk i drejte.

Kogi u prek nga pyetja pa takt qe i bera.

- Shoket Gjilas e Kardel?! - tha duke hapur syte sikur
do te me tregonte gudine. - Ata jane njerezit me me mend
te Titos, jane shefa te medhenj. Si ta them, jane idheolloget e
partise.

- Aa! - i shpreha habine, - qenkan vertet te medhenj ! ?'te biseduan?

- Per te tera gjerat llafosem. Nga pak e per te tera. Per
luftn, per qeverin, per sigurimin, per mbrojtjen. Na thane
fjale t mira. Do t na ndihmojne. Mos u nxitoni, - me thane, - ne kote periudhe se mos przieni... ecjen e revolucionit!
- Si ecjen? - e pyeta.

- Demek, si ma than, - u pertyp Kogi Xoxe, - domethene, shkallet, hapat...

- Etapat e revolucionit, ja ^'te kane thene! - korrigjoi

Sejfullai me fodullek.
- Tamam, per ato m than qe t mos i ngaterrojme.
Ishte nje pune e koklavitur goxha, por me d?'kuptova une
s'duhet t nxitonemi se tani per tani do jemi nje demokraci
edhe per popullin, po dhe borgjezia t mos trazonet shume,

se shkelen ato de, etapat.

- Nejse, nejse, - e nderpreu me nje mosperfillje te
hapt kolegun Sejfullai, - eshte nje teori e tere kjo, do t'jua

221.

zberthej ndonje dite. Por ne esence drejt e kane, gjithe nderhyrjet e mia ne Byro e ne Qeveri atje godasin.
Se ku goditnin nderhyrjet e Sejfullait do ta shohim.
Fjalen e kisha tek ai lloj veneracioni a priori e jo i drejte,
qe po krijonin nje numer nga shoket tane ndaj udhehegjes se
PKJ. S'e kam fjalen qe te cenoheshin autoriteti e prestigji
i saj dhe as marredheniet e ngrohta e reciproke te shokeve
tane me shoket jugosllave, por kur gjeja rastin theksoja qe
besimi e respekti duhet te ishin reciproke dhe te mos krijoheshin ne marredheniet tona pozitat e te medhenjve, e
ustallareve qe dine e vendosin gjithVka, ndaj te vegjelve,
Virakeve, qe duhet te rrine kokulur e pa bare ze, te zbatojne
ato qe thote ustai. Kesaj se keqeje i duhej dhene fund. Shoket duheshin pergatitur e kalitur qe te mos gjykonin me
koken e njerit apo te tjetrit, por sipas vijes se Partise, duke
marre per baze realitetin dhe duke u udhehequr vetem nga
teoria marksiste-leniniste.

Por pikerisht kjo gje e domosdoshme ne ate periudhe nuk

mund te realizohej. Nje pjese nga shoket e Byrose se Komitetit tone Qendror ishin indoktrinuar ne ate menyre qe Gdo
hap ta hidhnin sipas hapit te migve jugosllave, Ido gendrim
ta mbanin ne varesi me gendrimet e jugosllaveve.
Kesisoj, edhe pse te terhequr e pa nderhyre direkt,
plani i jugosllaveve per nenshtrimin e Partise sone dhe per
uzurpimin e Shgiperise ecte normalisht. Jugosllavet po e benin punen e tyre me duart tona, me njerezit qe i kishin
pergatitur me kujdes gjate luftes e ne Berat e qe tash i kishin
hedhur ne ofcnsive.

Agjentet e Beogradit ne radhet tona

Pas goditjes qe na dhane ne Berat, Titos me shoke u duhej perdja e dashurise dhe e migesise edhe per te mbuluar gdo gjurme mbi autorin e vertete te komplotit te Beratit
2.22

e per ta vuar vepren e tyre gjer ne fund. Ne Berat ata mbollen farat e shkaterrimit te se ardhmes sone, i mbollen per
fat te keq, ne mes nesh, ne gjirin e udhehegjes se Partise
son dhe, menjehere pas kesaj, u terhogen per te lene te
keqen qe mbollen te zhvillohej vete, brenda udhehegjes son.

Dhe nuk vonoi e plani i tyre nisi te jepte rezultatet e

para. Fakt eshte se udhehegjes se Partis sone iu imponua
ne menyre armigesore nj vije jo e drejte marksiste-leniniste.
Pas Plenumit te Beratit mund te konstatohet lehte se ne fjalime dhe ne dokumentet tona, flitej pak per Partine dhe shume per Frontin. Kjo ishte si rrjedhim i gabimeve te mia Sektare mege flisja shume per Partine dhe gjoja pak per Frontin.
Ne te njejten kohe neve na u imponua pikepamja per t'i
mbajtur te fshehta, ne nje gjendje gjysmelegale ekzistencen
e Partise dhe qenien e saj ne udhehegje te krejt jetes se
vendit.
Te fshihej ekzistenca e Partise, kjo ishte konsekuenca
e vijes likuidatore te jugosllaveve e cila kishte dy gellime:
E para, te uleshin prestigji dhe autoriteti i Partise ne
radhet e komunisteve dhe te popullit, 'dhe, si rrjedhim, t'i hapej rruga frymes oportuniste liberale ne ideologji, ne vijen
politike, ne ekonomi, ne pushtet e ne Gdo sektor tjeter. E gjithe kjo behej nen teorizimet dhe shtremberimet antimarksiste ne lidhje me dy etapat e revolucionit, kohen dhe rruget
e kalimit nga njera etape ne tjetren etj. Keto ishin edhe
prirjet dhe idete e sjella nga Sejfulla Maleshova, por qe tash
do t'i zhvillonte me ngut i mbeshtetur nga misioni jugosllav.

E dyta, me fshehjen e ekzistences se Partise sone, jugosllavet luftonin te pergatitej m mire terreni i pranimit si
lidership ne jeten tone i PKJ dhe i Titos, si te vetmit dhe
kryesoret udheheges edhe te Shgiperise edhe te asaj PKSH
qe kishte drejtuar keq, qe kishte bere kaq gabime politike dhe
organizative.
Qellimin e likuidimit tim total, si nje kusht te rendesishem
per zbatimin me revan te planit te tyre, ata nuk e arriten dot
ne Berat e., si duket, e shtyne per me vone. Vetvetiu u shtyne
per me vone edhe shpresat e konkurrenteve per te njejtin

223

post: Sejfullait, Nakos, Kogit. Pas (;lirimit keta do te benin

vmos te merrnin plotesisht punet e drejtimit ne dore dhe mua
te me izolonin krejt, derisa te me hiqnin si te panevojshem.
Por edhe ketij gellimi nuk ia arriten dot, sepse ne punen
qe me kishte ngarkuar Partia dhe pushteti une nuk qndroja
duarlidhur. Kritikat dhe goditjet e padrejta nuk me dekurajuan dhe as m deshperuan, nuk e humba as kurajen, as
besimin. Une vazhdoja te gendroja ne bindjen se Partia kishte
pasur nje vije te drejte politike dhe organizative te pagabuar,
ne pergjithesi, pavaresisht nga disa gabime subjektive. Ndryshe nuk do te ishin korrur keto fitore kaq te mdha e, ne radhe te pare, glirimi i atdheut dhe vendosja e pushtetit popullor. Une luftoja njekohesisht me bindje te plote se punet duhej te ndreqeshin dhe te krijoheshin situata te pershtatshme
per t'i shtruar edhe nje here drejt i;eshtjet.

Por shokeve te Beratit porsa u zihej ne goje rishikimi i se kaluares shfaqnin nj pakenagesi e zemrim te Vuditshem, qe m pas do te kthehej ne nje frike te dukshme.
Shperthyen grindjet, acarimet ne Byrone tone Politike.
Kuptohet, keto grindje nuk shprthenin per gjera te vogla,
perkundrazi, per problemet e mdha qe dilnin para vendit,
Partise, pushtetit ne t gjitha fushat.
Kshtu, pra, ne hynim ne etapen e re historike pa nje
vij t percaktuar garte e sakte. Do te ishte kjo nj e keqe
e vogl dhe qe mund te kapercehej lehte, nese udhheqja
jon do te ishte ne harmoni dhe e predispozuar per t
shkrire ne unitet t gjitha forcat per prballimin e problemeve. Por tamam ky kusht i domosdoshem nuk ekzistonte.
Sejfullai, Nakoja, Ko^Zi, pas fitores qe korren ne Berat, tani
nuk kerkonin rruget per zgjidhjen e problemeve te medha te
vendit, por rrugt per t realizuar synimet e veta drejt fronit. Secili ne heshtje synonte vendin e par. Ne menyre te
ve^ante, m i paprmbajtur nisi t tregohej Sejfulla Maleshova. Etja e madhe per pushtet, per t'u bere shef i Partise e
i shtetit e shtynte ate te hidhte dembellkun e se kaluars
e te tregohej shum aktiv. Per vete problemet e vec anta e
teper te ndrlikuara q shtronte situata e re, ai, si duket, men224

doi se kishte ardhur koha te merrte flamurin. Ne kete gje e

favorizonte fakti se kishte jetuar ne vendin socialist, ne Bashkimin Sovjetik, dhe hiqej sikur vetem ai mund te ishte ne gjendje te manovronte me kujdes ne situaten e nderlikuar te etapes se re ku kishim hyre.
Ne Vdo mbledhje te Byrose Politike, sa shtrohej rendi i
dites, e merrte fjalen fare serbes:
- Degjoni shoke, problemet e ndertimit, te organizimit
te shtetit, te ekonomise, te kultures etj., jane shume te nderlikuara e kerkojne nje trajtim dialektik, pa rene as nga njra
ane, as nga ana tjeter e te kundertave. Eksperienca sovjetike
e viteve pas revolucionit, qe une kam pasur fatin ta jetoj, na
bind se duhet te jemi shume te manovrueshem. Ja, si do te
bejme ne me shtetezimet, me sektorin privat, me ate shteteror, me industrine, me bujgesine?! T'i shtetezojme te gjitha?!
Dakord, - thoshte profesori, - ky eshte gel1imi, kjo eshte
e ardhmja e socializmit! Por, si ta bejme kete? Menjehere?
Me urdher? Mund edhe te behet keshtu, sepse tani kemi ne
duar edhe gurin edhe arren. Por po te vepronim keshtu ne
s'do te ishim komunist, por sektare, aventurier! Sepse jo
vetem s'do te na kuptonte as pronari i madh, as i vogli, por,
edhe sikur t'ua merrnim me forte, s'do te jemi ne gjendje t'i
veme ne funksionim e ne efiVence ndermarrjet, banken, minierat.
- Mire, po ku do te dalesh, - i hidhej Ko^i. - Thuaji
shqeto gjerat.

- Shqeto po flas, shoku Xoxe, bile po e shpjegoj marksizmin ne menyre fare vulgare qe te me kuptoni drejt, - i
pergjigjej Sejfullai.
Thuajse ne te gjitha Qeshtjet shikoja qe benim shume
diskutime. shume zhurme dhe po me krijohej mendimi se kjo
zhurme s'behej aq per natyren e problemeve, se sa natyra
e problemeve kapej nga njeri e tjetri per realizimin e qellimeve t veVanta e personale.
Kur me argumente te shendosha ia rrezonim Sejfullait
teorite e tij mbi mbrojtjen e sektorit privat etj., ai menjehere kapej pas nep-it te Leninit e, kur edhe ktu argumen-

15 - 67 225

tonim se ai e shtrem beronte Leninin, menjehere hidhej te

Titoja.
- Ju lutem shume! - protestonte. - Shoket Tito, Kardel
e Gjilas nuk flasin kot. Ata vete nuk nxitohen e ne kaq here
na kane keshilluar te mos nxitohemi. Jemi ne etapen kur do
te ecin paralel proletariati e borgjezia, prona private e ajo
socialiste. Te mos i djegim etapat.
Debate shum te medha patem gjate vitit 1945, sidomos
per problemet e medha te zgjedhjeve ne Asamblene Kushtetuese, si do te shkonim ne keto zgjedhje, g'do te perfagesonin
ato, cili duhet te ishte roli i Partise ne kete fushate te madhe
politike, eilet do te ishin kandidatt qe do t'i propozoheshin
popullit etj.
- Te mos harrojme, - ngrinte zerin Sejfulla Maleshova, - se kto zgjedhje do te vulosin faktin se sa na do populli ne, ose, me sakte, me ke eshte populli.

- Si? - e pyeta, - ju doni prova ne vitin 1945 se me

k eshte populli? Populli eshte me Partine, me Frontin, me
Qeverin Demokratike qe kemi krijuar e qe po drejton vendin !
- Po, bile ne parim jemi dakord, - hidhej Sejfullai. Por ne duhet te bindim kdo e sidomos boten se populli eshte
me ne. Votat do ta tregojn kete perfundimisht. Te mos nenvleftesojme ato q thone aleatet anglo-amerikan. T mos
nenvleftesojme as zerat e asaj rryme qe po kristalizohet si nje
opozite brenda Frontit e qe kerkon t marr pjes e pavarur
ne zgjedhjet!
Ne themi se populli eshte me ne . Anglo-amerikanet thon
se nuk eshte keshtu, thon se populli nuk na do! Ne do te
mbrojme pikepamjen tone, por pa nenvleftesuar e pa injoruar
zerin e opozites. E kam fjalen q te mos veprojme si sektare
ne fushaten e zgjedhjeve , por si balle i demokracise. Dhe demokraci da t thote q t'u leme liri njerezve - zgjedheeve
dhe kandidateve per t'u zgiedhur, per te vepruar lirisht. Ne
te paraqitim kandidaturat tona, por t leme te lir edhe kundershtaret, do te thosha ata q s'jane me ne , t vene kandidaturat e tyre. Keshtu ne do t'i mbyllim gojen reaksionit q

226

thote se i kemi kufizuar lirit, se kemi zhdukur demokracine.

- Nje rruge e tille, - kundrshtova menjehere, - do
te na Voje jo ne qorrsokak, por ne shkaterrim. Te lejojme
reaksionin te dale me vete ne fushaten e zgjedhjeve, do te
thote te pranojme ndarjen e pushtetit me te, te atij pushteti
qe e krijuam me gjak e sakrifica.

- Jo, mos gjykoni kaq prere, - hidhej Sejfullai. - Kjo

do te jete vetem taktike. Populli do te shohe se jemi per liri
te plote e do te lidhet me shume me ne.
- E kunderta do te ndodhe, - i thashe. - Keshtu ne do
ta deziluzionojme e do ta goroditim popullin, punetoret e
fshataret, masat e varfra t qytetit e te fshatit. Kur keta te
shohin ne listat e kandidateve elemente q me pare ia kane
pire gjakun , elemente qe kane gene ose te huaj per luften
ose kane gendruar larg luftes, do te kene te drejte te mendojne: Per ke luftuam? Qe te zgjedhim ne krye te tille njerez?!
- Nj moment! Nj moment! - thirri Sejfullai sikur te
kishte gjetur piken e Arkimedit. - Logjika te goi atje ku
duhej. Kur populli te shoh ne liste elementet qe nuk i do,
atehere do ta hedhe kokrren jo per ta, por per listat tona. Keshtu do te behet diferencimi dhe izolimi! Keshtu ne do ta
kemi gojen plot t'u themi aleateve amerikane e angleze: e
shihni, zoterinj, me ke eshte populli?! Fitorja jone do te jete
e sanksionuar.
- Une jam kunder nie politike te tille, sado te gjere
e demokratike ta quash ti, Sejfulla, - i thashe prere.

- Kjo echte renie ne sektarizm! - thirri Sejfullai. Eshte rikthim ne at vij qe e goditem ne Berat. Dhe m vjen
keq, shoku Enver, por me hidherim po konstatoj se Beratin
ju akoma s 'e keni kuptuar.
- Une kurr s'e kam kuptuar e s'kam per ta kuptuar
kshtu si thoni ju Plenumin e Beratit, - i thashe. - Nese
ne Berat u goditen qndrime e shkarje sektare ne te kaluaren,
kjo kurrsesi s'do te thote qe tani t hidhemi ne te kunderten, ne oportunizem.
- Vetem nj vleresim sektar mund ta quaje politik opor-

227

tuniste kdte platformd qe und parashtroj dhe qe e mbroj e

do ta mbroj gjer ne fund, - ^irrej Sejfullai. - Le te flasin
dhe shoket!
- Qd nuku jane td lehta keto gjera, - e merrte fjalen
Kogi Xoxe, - nuku jan. Por duke degjuar dhe ato qe thotd
Sejfullau dhe ato qe thotd Enveri, mendonj qe te jemi cazd
me te ekuilibruar. Und nuku jam as me njerin, as me tjetrin,
po them keshtu: ne kemi nje eksperiencd nga koha e Punes
se Kordes. Kur na dergoi Kominterni vijen e re, me 1937,
morem pjese ne zgjedhje si opozite, dhame listat tona e populli ne Kord na dha kokrrat me te shuma. Ne fituam atehere,
pa^ka se pastaj regjimi na vuri hune mua me nje sdre shokdsh. Ketu anohem nga Sejfullau. Drejt e ka. Shpresoj se
reaksionardt s'do t fitojne gje. Po ne fitofshin, shome e bejmd... Ne nuk lemd te na e marrin pushtetin... Pastaj kemi
eksperiencen e shokeve jugosllave. Ata nuk u trembne t
bejne ujdi edhe me borgjezet, me Subashi^in. E kane ne
qeveri. Se qysh e tek eshte puna e tyre, ne s'nderhyjme, por
te mos harrojme se ata jane treguar e tregohen te matur e t
gjere me reaksionin. Ne kongresin e partise ne Serbi shoket
jugosllave deklaruan qe te veprojne t lira gjithe partite politike, t kene keto edhe gazetat e fletoret, t kunderta me ato
te partise, te behet luftc me gazeta, me fjalime midis te dyja
paleve e keshtu te bindet populli per lirine qe ka fituar. E
bejne ketd, se ndryshe reaksioni u hap telashe. Te mesojmd
edhe ne prej tyre se i kemi miq. S'dshtd puna te ca reaksionare te njohur, se ata di une ku t'i fut, por e kam llafne
tek aleatet. Ne presim te na njohin e ata s'na njohin pa pare
zgjedhjet. Ndaja thom t tregoemi me te gjere. Le te vijnd
ne zgjedhjet, por do t humbasin, sepse e kane humbur me
kohl davane. Por edhe per ato qd tha Enveri, mendoj te
mendohemi. Them qe ca elemente fare reaksionare t'i godasim e te mos 1 lejojme te na paraqiten ne lista, te tjeret t'i
ldme.

- Jam per nje politike te matur e te zgjuar, - shtynte

urfit Nako Spiru. - Shoku Kogi permendi di(Zka nga pervoja
e kongresit te fundit te Partise Komuniste te Serbise. 1 kam
228

lexuar edhe une ato materiale dhe ka vend per te mesuar,

sidomos nga guximi dhe aftesite manovruese te shokve jugosllave. Ata nuk tremben nga pjesemarrja e reaksionarve ne
zgjedhje, bile edhe nga hyrja e tyre ne keshillat. Edhe kur
te triumfojne elementet e reaksionit ne nje keshill, - thane
shoket jugosllave per veten e tyre, - ne s'duhet t'i rrezojme,
sepse zgjedhja e tyre tregoi qe masat s'i kemi te tera me vete.
Ti leme te drejtojne dhe, ngage jane reaksionare, s'do t'i plotesojne kerkesat e masave. Keshtu ata do te demaskohen e do
te braktisen nga populli. Keshtu thane shoket jugosllave, perseriti Nakoja, - dhe une mendoj se kjo eshte taktike e
zgjuar dhe e guximshme. As ne s'kemi pse te trembemi tani
qe jemi ne fuqi.
- Kembengul ne ato qe thashe, - e mora perseri fjalen. - Shoke, ju e dini se reaksioni, pas goditjes qe mori, e
uli koken, por kurrsesi nuk hoqi e s'ka per te hequr dore nga
gellimet e tij. Ai ka filluar te levize, te grumbulloje forcat,
te krijoje lidhjet, te organizoje goditjen. Ne mbeshtetje te
tij eshte reaksioni i jashtm, ve^;anerisht ai amerikano-anglez.

Nuk eshte rasti te ndalem me gjate ne debatet pa fund

qe zhvillonim per keto probleme kardinale te asaj periudhe,
vetem dua te theksoj, se nga V'po ndodhte mes nesh gjithnje
e me teper po me forcoheshin nj sere shgetesimesh.
Se pari, shihja se po ndihej nje fryme e tendence e rrezikshme e oportunizmit dhe flamurin e kesaj tendence e mbante Sejfulla Maleshova.
Se dyti, ndihej hapur mungesa e unitetit te mendimit e
te veprimit midis nesh. Ne debate e ne kundrshtime angazhoheshin thuajse te gjithe (me perjashtim te Bedri Spahiut
e te Tuk Jakoves), por shihja se kundershtimet e Kog;it e te
Pandit, gjer diku edhe te Nako Spirut ndaj Sejfullait nuk
ishin kundershtime pikepamjesh, por me teper kishin te benin
me gjera anesore, me replika te ve^anta etj. Me dukej se
shoket nuk i shgetesonte aq shume oportunizmi i Sejfullait
sesa vete Sejfullai, kapadailleku dhe pozat e tij prej te padiskutueshmi, te shumedituri, te nje udhehegesi te dores
se pare.

229

Kjo situate duhej goditur e ndryshuar . Akoma me teper

u binda per kete pas perfundimit me sukses te plote te zgjedhjeve t pergjithshme qe u organizuan ne gjithe vendin ne
dhjetor 1945 . Populli me votat e tij vertetoi se ishte i lidhur
si mishi me kocken me Partine dhe me Frontin tone Demokratik . Por ne kuadrin e pergjithshem pozitiv pati edhe raste
qd t lendonin . Nga presionet e Sej.ullait e td tjereve u lejua
qe nd disa raste te paraqiteshin ne listat e kandidateve edhe
elemente qe populli s ' i shihte dot me sy . Na erdhen lajmet
menjehere:
- Ne kokrrat i hame e Riza Danit nuk ia hedhim ne kuti, - ishin shprehur hapur nje grup banordsh te gendres ku
ishte shpallur kandidatura e ketij elementi antipopullor. Keshtu na ndodhi edhe me te tjere . Kishte raste kur zgjedhesit
i hodhen votat per elemente qe s'i donin vetem e vetem se
keshtu u thoshte Partia, por jo bindja e tyre. Fjala ishte per
elemente te tille si Suat Asllani , Selaudin Toto, Shefqet Beja, Gjergj Kokoshi e td tjere, te eilet me pas do te dilnin hapur si nje grup i rrezikshem armigesor ne radhet e Asamblese
sone Kushtetuese.
Ne te njejten kohe Sejfulla Maleshova vazhdonte me ngut
perpjekjet per nje hapje e orientim sa me te madh ndaj Perendimit, per lidhje ekonomike me ta sepse, sipas tij, keshto
do t ecim me shpejt perpara dhe do t zhdukim nga mendja
e aleatve idene se shkelim demokracine , se vetem s'bejme
dot gje, se migte (e kishte fjalen per jugosllavet) kane hallet
e veta etj . Prandaj , sipas Maleshoves , syte duheshin drejtuar
nga Perendimi . Qe te na njihnin keta, Sejfullai ne nje takim
na tha:
- Te rishikojme gZeshtjen e traktateve te kohes se Zogut
me amerikanet e anglezet!

- Ne ^'drejtim ? - e pyes i habitur.

- Ne drejtim te njohjes se atyre traktateve . Nuk na prishet ndonje gje se i njohim edhe ne! - u pergjigj fare serbes
Sejfullai.
- Domethene t hedhim poshte vendimet e Kongresit te
Permetit? - i them me zemerim. - Kdte kerkon ti Sejfulla?
230

- Mos harroni shoke, - iu drejtua Sejfullai KoVit, Nakos e te tjereve , - se Kongresi i Permetit eshte mbajtur ne
periudhen e sektarizmes, para Beratit! Vendimi i atjeshem
per rishikimin, domethene per hedhjen poshte te traktateve
te Zogut me aleatet me duket nje vendim sektar!

Kundershtova me forte e indinjate dhe, per qudi, Kogi

Xoxe, si rrallehere qe nga Berati, m'u ndodh perkrah.
- Sejfulla Maleshova, po i kaperten kufijte, - iu drejtua. - Qysh te hedhkeini poshte Kongresin qe na dha Qeverin. Po te bejme si thua ti, del se duhet te lidhemi me Ameriken e Angline, por ajo kohe perendoi. Po te jete per lidhje
e miq, tani kemi te tjere. Tu njohkemi ne kocesionet e vajit
te gurit anglezeve e amerikaneve! Kjo s'eshte serioze. Vajte
e gurit na duhet per vete, per te po vuajne edhe migte tane
jugosllave! - perfundoi Kogi Xoxe dhe leshoi gjithe nervozizem mbi tavoline zarfin ku kishte hedhur dy-tri shenime.
- Mos me vur ne pozita me shoket jugosllave! - iu
kthye Sejfullai Ko^i Xoxes. - Me ta bashke ishim kur biseduam dhe ata na kane sugjeruar t'ua njohim aleateve traktatet e Zogut se s'na prishin ndonje pune.

- Si, si? - pyeta aty per aty. - Kur ka nddhur kio?!

- Ishim bashke me Ko^in te Kardeli e Gjilasi, - nisi te
shpjegonte Sejfullai, - dhe u paragitem kushtet qe na vinin
aleatet e Perendimit. Ata na thane se mund t'ua njohim traktatet . Ja, le ta thote vete Ko(Zi.
- Mos i ngaterro gjerat e as shoket Kardel e Gjilas,
ktheu KoGi Xoxe i ngrysur, por me ze te dridhur. - S'po
llafosnim per kocesionet e Zogut, po llafosnim per njohjen e
Qeverise sone nga aleatet.
- Kete thashe dhe une, - ia ktheu i zemeruar Sejfullai.
- Po, por sefte me shume fole ti se ata. Ti ua paraqite
gjerat me rrenje e me bina, lemsh ua bere. Me ngaterrove dhe
mua, pale ata . Keshtu echte puna. Mos i ngaterro shok^

- Kur paskeni biseduar per kete gje me shoket jugosllave, - iu drejtova KoVit e Sejfullait, - perse nuk na infe:muat pari u kthyet? Ky echte nje problem teper serioz.
- Si nuk kemi informuar! - u mbrojt Sejfullai. - Gji231

the perpjekjet e mia ne Byro per nje taktike te zgjuar me

aleatt, ne at fryme kane gene. Kam gjykuar se Kogi jua ka
thene hollesite.
- I ngaterron gjerat e tanizaj po na ngaterron te gjitheve! - iu kthye prape Kogi Xoxe. - Me theorine tende te
madhe po na ben gorbe.
Ja, pra, keshillat qe na jepnin neve shoket e migte jugosllave! Te hidhnim poshte ato qe kishim vendosur ne Kongresin e Permetit, te pranonim gjithi^ka na sugjeronin amerikanet e anglezet, te ruanim traktatet skllaveruese qe kishte
nenshkruar Zogu me ta . Kogi Xoxe u mundua qe ta zbuste e
ta mohonte kete te vertete, por 4-5 muaj me pas, nga ana e
udhehegjes jugosllave do te na behej perseri presion i hapet
per te njohur traktatet skllaveruese te Zogutt. Natyrisht, ne
nuk iu nenshtruam ketyre presioneve dhe vazhduam gendrimin tone te meparshem.
Shperthyen perseri grindjet, veg kete radhe teper te acaruara dhe me akuza reciproke midis Kogit e Sejfullait . Bedriu
e Tuku , si zakonisht , te lekundur e me shume hiqeshin si asnjanes, kurse Nako Spiru dgjonte sy e veshe dhe perpigej
te gjente pozicionin me te volitshem qe duhej te mbante. Balanca i anoi nga Kogi Xoxe . Sejfulla Maleshova u vu papritur
ne gender te goditjes . Per Judine time , ne nje numer mbledhjesh e takimesh qe beme ne ate periudhe Kog;i, Nakoja e
Pandi Kristoja iu derdhen Sejfulla Maleshoves me te gjitha
forcat . Paraqitnin mori faktesh e argumentesh te reja , qe vertetonin tradhtine e Sejfulla Maleshoves, por vertetonin edhe
digka tjeter : keto fakte, qe ata i dinin e i kishin biseduar me
njeri-tjetrin, mua m'i kishin mbajtur krejt te fshehura.

Qe t gjitha keto hidhnin drite jo vetem mbi gabimet e

renda te Sejfulla Maleshoves, te cilat ne vija te pergjithshme
1 Ne nie radiogram qe Nako Spiru i drejtonte me 25 prill 1946 nga
Beogradi shokut Enver Hoxha , midis te tjerash shkruante : Keta mendojne se ne duhet te njohim traktatet me amerikanet nen formulen se Shgiperia i pranon gjithe angazhimet e paraluftes me shtetet e tjera, me
perjashtim te agresoreve . Per traktatet me Ameriken Kardeli nuk sheh
ndonje gje me rendesi , thote se mund te pranohen kollaj. AQP.

232

i njihja e i kundershtoja prej kohesh. Me kryesorja eshte

se po hidhej drite e re mbi nje gabim te vjeter, mbi Plenumin e Beratit. Kishte ardhur koha per t'i analizuar e per
t'i gjykuar te gjitha keto qe ndodhnin, shtruar, me pjekuri e
me pergjegjesi.

Fundi i Sejfulla Maleshoves nxjerr

mc ne shesh komplotin e kurdisur nga jugosllavet

Dialektika e gjerave po bente te veten. Komploti i kurdisur ne prapaskene ne Berat, perve(; rreziqeve e gjithe te keqijave te tjera per Partine e vendin, mbartte ne vetvete edhe
farat e se keqes per vete komplotistt.
Ne Berat Koi^i Xoxe, Nako Spiru e Sejfulla Maleshova
perbenin nje unitet dhe ishin ndersyer nga jugosllavet ne
sulm te perbashket kunder Partise sone, duke i ushqyer secilit
ambiciet per postin kryesor. Mirepo, ata ishin tre, kurse posti
vetem nje. Do te vinte, pra, koha kur uniteti i treshes
kryesore antiparti ne Berat do te shthurej. Ambiciet personale te secilit do te synonin ne skartimin e dy ortakeve te tjere.
Zhvillimi i ngjarjeve dhe interesat e komplotisteve do te
benin qe guri i pare qe duhej hequr nga loja te ishte Sejfulla Maleshova. Ky ne fakt e meritonte denimin jo tani, por
qysh me pare, per te mos thene se krejt ngritja e tij ne udheheqje ishte nje gabim. Ne ate periudhe te pakte te kohes se
luftes qe ka'loi ne Shgiperi ai u tregua nje frikacak i pashoq,
nuk pati idene se ku e si beheshin luftimet e aksionet. Ai qe
per nje lufte kafenesh e sallonesh, per nje lufte batutash, natyrisht edhe kjo e zhvilluar me fjale se me te shkruar per
te ishte mundim e sakrific e madhe. Pas Glirimit ai e afirmoi veten si nje demokrat liberal, parlamentar, qe (;'nuk
beri per t'i imponuar Partise nje vije oportuniste te gjere, nje
front pa kufi, ku do te futeshin deri edhe kriminelet e luftes.

Sejfulla Maleshova, si gjate, ashtu dhe pas luftes tregoi

233

se ishte mik e perkrahes i gjithe politikaneve te kafeneve e

te kulisave, i elementeve borgjeze, i kulakerise e i klerikeve
reaksionare. Ai, ne fakt, ne teori e ne praktike, ishte kunder
revolucionit socialist, kunder diktatures se proletariatit.
Per gendrime e veprime te tilla antimarksiste e armigesore, qe Sejfullai i kishte pa fund, ne vendosem ta denonim
me te drejte ne Plenumin e 5-te te KQ te PKSH ne shkurt
1946. Por ky motiv ishte ai i dukshmi, i partishmi ne denimin
e Sejfulla Maleshoves. E them kete, sepse tash ishte edhe
dikush tjeter i interesuar per kete denim. Ky dikushi, ne
radhe te pare, ishin jugosllavet.
Prirjet antiparti te Sejfulla Maleshoves ata i shfrytezuan
per aq sa ua desh interesi, pastaj, kur pane se ky po behej i
bezdisshem per ta, bile me prirjet e hapeta properendimore
po u behej edhe i rrezikshem, rane dakord tue hiqej nga skena.
Me kete rast, ata kenagnin me teper ambiciet e te preferuarit
te tyre kryesor, KoVi Xoxes. Me eliminimin e Sejfulla Maleshoves hiqej nje konkurrent ne garen e Kogi Xoxes per pushtet absolut. tshte kjo arsyeja kryesore se pse Kogi Xoxe
e bashke me te edhe Nako Spiru, qysh kur une shtrova ne
Byro domosdoshmerine e mbajtjes se Plenumit te 5-te, u
ndriti fytyra dhe u treguan plotesisht solidare. Vone do te
merrja vesh te verteten se ata u kapen pas kerkeses sime, per
shgyrtimin e gabimeve e te fajeve te renda te Sejfulla Maleshoves, per interesa e gellime te tjera, ne thelb antiparti.
Dashur pa dashur Partia ne kete rast u vinte ne ndihme
Kogit e Nakos qe te hiqnin nga skena nje nder ortaket rivale.
Por, hakun te mos ua hame, edhe ata vet dashur pa dashur
do ta ndihmonin Partine me morine e fakteve qe do te
paraqitnin.
Natyrisht, un atehere s'i dija e s'kisha nga t'i dija motivet e verteta qe e nxitnin Kogi Xoxen ne kete sulm kunder
oportunizmes, vetem shikoja se tregohej shume aktiv dhe
dite per dite nxirrte nga dosja argumente te reja kunder
Sejfullait. Nuk gendroi mb prapa ne kote fushate as Nako
Spiru . Ky vazhdonte avazin e vjeter: me njerezit e tij grumbullonte te dhena demaskuese per Sejfullane dhe perpigej

234

t'ia kalonte dhe Kogi Xoxes ne demaskimin e oportunistit. Ne

Plenumin e 5-te te dy keta u perpogen te dilnin si shpetimtare te situatds . Brenda seancave te mbledhjes nga ato qe
thoshin dukeshin solidare me njeri-tjetrin dhe solidare me
mua e me te gjithe shoket e Komitetit Qendror. Kjo m'u duk
shenje e mire. Ndoshta , mendova , po vjen momenti qe te forcohet uniteti i deshiruar e i kerkuar prej kohesh. Ndoshta shoket po e kuptojnd se ku mund te na Ponte orientimi qe na dha
Berati e tani po mbledhin mendjen . Por gabohesha dhe dyshimet e shenjat e para per kete u shfagen qe ne Plenum.
Qoftd KoVi, gofte Nakoja ne diskutimet e ne nddrhyrjet e
tyre, gjithe te keqen e kufizonin vetem te Sejfullai , vetem te
oportunisti, por jo te fryma, te tendenca oportuniste qe kishte
nisur te shfaqej pas Plenurnit te Beratit. Sejfullai ishte me
i avancuari, ishte flamurtari i kdsaj fryme te huaj e antimarksiste, por ne s'do te fitonim asgje nese analiza e kritika do
td pergendroheshin vetem te personi i tij. Perse kishte hyre
kjo tendence oportuniste midis nesh ? Ku i kishte rrenjet,
shkaqet, arsyet?! C,'faktore e ndihmuan Sejfullane te shpaloste
me force prirjet e tij liberale?!
Kdtyre pyetjeve te domosdoshme gofte Kogi Xoxe, gofte
Nako Spiru u rreshgitnin, u largoheshin . Und kisha bindje te
patundur se gjithQka e kishte nismen ne Berat, tek akuzat e
padrejta te Velimir Stoini^;it mbi gjoja sektarizmin ne vijdn
e PKSH dhe, ne raportin qe mbajta ne Plenumin e 5-td, arsyen
e se keqes e thashe hapur . Natyrisht , ne raport e ne ndrhyrjet qe bera nuk i atakova direkt as Stoinigin , as direktivat e tij. (Ky, veV te tjerash, do te ishte nje hap i gabuar nga
ana ime, sepse keshtu u jepej mundesia Koi^it e Nakos me
shoket e tyre te leshoheshin kunder meje si antijugosllav,
sektar, i pandregshem etj.) Por tablone e gabimeve te
Sejfulla Maldshoves me kujdes e inkuadrova ne sfondin e saj te
vertetd, ne frymdn e re, te gjerd, per te eilen foldm ne Berat.
- Ne Berat, - theksova midis td tjerave, - e kerkuam
sektarizmin edhe atje ku nuk ishte dhe Veshtja e sektarizmit
u ngrit si rreziku me i madh i Partisd . Kjo mbartte rreziqe te
medha , sepse bdnte qe nje Parti e re dhe pa nj pervojd te
235

gjate, si kjo jona, te hidhej ne anen tjeter, ne gendrime oportuniste. Ata qe e humben me shume masen, - theksova me
tej, - ishin shoket qe nuk u mbeshteten ne pervojen e Partise
dhe qe pane ne te kaluaren kudo tendencen -sektare.
Nuk eshte vendi te zgjatem ketu rreth raportit qe mbajta
ne kete Plenum (ai eshte botuarl dhe ne vetvete eshte rishikimi i pare i Plenumit te Beratit), por vetem dua te theksoj
se gofte Kogi, gofte Nakoja gjer ne fund iu shmangen nje
analize te tille, te thelle te gjerave dhe kjo me ra ne sy.
- Perse s'e cilesojne te keqen ashtu si duhet? - pyesja
veten. - Mos u vjen zor te pranojne qe gabuan ne Berat?
Perse i tremb kaq shum, gofte edhe prmendja e fjales
Plenum i Beratit? Po me forcohej dyshimi se dicka fshihnin.
Nje tjeter shfaqje qe s'me pelgeu ne gendrimet e Kogi
Xoxes e te Nako Spirut ne Plenumin e 5-t ishte mania per
t'u paraqitur para shokeve te Plenumit si zbulues e shpetimtare te situates.

Kogi Xoxe ne diskutimin e ne nderhyrjet e tij ngrinte

rolin e kuadrove qe kishte rrotull, te cilet, sipas tij, kishin konstatuar e kishin ngritur gabimet e Sejfullait. Pasi
foli per konstatimet e kuadrove Kogi iu leshua Sejfullait:
- Ti, - i tha, - deshe te na mbushje mendjen se s'vijne
deme nga vija jote dhe i mnjanonje kuadrot. Na ke bere
shume deme. Neve na ka shpetuar kontrolli. As kishim vije
kontrolli, as benim kontroll. Duhet rivendosur kontrolli...
Kryekuadroviku po gatitej t merrte frenat, te hapte
dosjet. Nen masken e luftes kunder elementeve armiq, te futur nen ndikimin e vijes oportuniste te Maleshoves, Ko^i
Xoxe do te gjente shteg per ta shtrirFi vijen e kontrollit, te
survejimit, te ndjekjes e te denimit ne te gjitha drejtimet, veVanerisht ndaj kuadrove te shendoshe ne Parti e ne pushtet.

Nako Spiru, nga ana e tij, meriten ia veshi rinise,

shokve me shpirt revolucionar, te zgjuar qe kishin zbuluar Sejfulla Maleshoven! Arriti gjer atje sa hapur ia kundervuri rinine Partise.
1 Shih: Enver Hoxha. Vepra, vell. 3, f. 245.

236

- Shoket e rinise, - tha Nakoja, - jane treguar me

vigjilente se ata te Partise ne drejtim te Sejfulla Maleshoves.
Rinia eshte e afte t nxjerre kuadro te zote qe mund te beine
Qdo pune e te zgjidhin gdo problem!
Natyrisht, si kuadrot, ashtu edhe rinia, te edukuar nga
Partia, kishin bere e po benin punen e vet ne te gjitha fushat
dhe Partia i udhehigte, i perkrahte e i ndihmonte me t gjitha
forcat. Por problemi nuk shtrohej aspak se kush e zbuloi
me pare Sejfulla Maleshoven, rinia apo Partia, kuadrot apo
Partia! Ndarje te tilla, kundervenie te tilla ishin te palejueshme e te rrezikshme. Gabimet e Sejfulla Maleshoves i zbuluan Partia, klasa punetore, njerezit e popullit e, ne perberjen e tyre, edhe rinia e kuadrot. Mania per ndarjet rini,
kuadro ishte e padrejt dhe e rrezikshme. Ca m teper Ko^i
Xoxe e Nako Spiru, si ne Plenum, edhe para e pas tij, gofte
rinine, gofte kuadrot (Ko^i me kete nenkuptonte ne radhe
te pare punonjesit e Sigurimit e pastaj njerezit e aparateve),
i shihnin e i paraqitnin si sektore personale ku, sipas tyre,
s'kishin rol direktivat e Partise, por udhehegja e Ko^;it dhe
e Nakos. Qysh ne Plenum i goditem keto tendenca (per aq sa
shfaqeshin ne ato momente), por me pas do te qartsoheshim
m mire per te verteten e do te zhvillonim debate e prpjekje
te ashpra me Ko^i Xoxen e Nako Spirun.
Rane ne sy ne Plenum edhe mria e pakenagesia reciproke
midis Kogi Xoxes e Nako Spirut. Ndonese ne dnimin e Sejfullait ishin solidare, mnyra si e denonconin e si i paraqitnin
faktet te jepte pershtypjen se benin nj lloj gare.

Te gjitha keto me pas do te dilnin mir ne siperfage e do

t vertetohej se gofte Ko(Zi Xoxe, gofte Nako Spiru gjithvka
e benin ne kuadrin e luftes per pushtet vetjak. Per kete do
te flasim m poshte. Ajo qe ka interes ketu eshte fakti se ne
Plenumin e 5=te u qrua nga radhet tona nje armik nga me
t rrezikshmit e me dinaket. Te gjith shoket e dnuan ashper
Sejfulla Maleshoven dhe, ne njeren ose ne tjetren mas, doli
garte se rrenjet e gabimeve t Sejfulla Maleshoves nuk ishin
thjesht te prirjet e tij personale, te natyra e tij e lekundur
e oportuniste.

237

Keto te gjitha gdndronin, por kryesorja eshte se, se pari,

prirjet e Sejfullait gjeten baze mbeshtetjeje ne orientimin
qe dha Velimir Stoinigi ne Berat; se dyti, atmosfera jo e
shendoshe qe ekzistonte ne Byrone tone Politike nuk u b
barriere dhe nuk u krijuan kushtet per t'ia goditur qe ne
fillim prirjet e shtrembra Sejfulla Maleshovs.
Plenumi i 5 -te e konfirmoi plotesisht kete te vdrtete.
Por isha i bindur se nxitoheshim po t shkonim pas konkluzienit t Kogit, t Nakos, t Pandi Kristos e te tjerdve, se
gjoja tani e keqja u hoq e punet do te ecin mird. Jo, Plenumi i 5-te vetem evidentoi se ku qndronte burimi i se keqes,
spastroi njd pjese te kesaj se keqeje, por rrenjet mbeteshin
atje ku kishin gene. Plaga mund te mahisej prape e te na
shkaktonte deine edhe me td medha.
Kjo u duk garte menjehere pas Plenumit te 5-te. Shenjat
e para te merise KoVi-Nako, qe ishin shfaqur qysh ne gjysmen
e dytd te vitit 1945, tash filluan t trasheshin e te dilnin hapur. Zhvillimi i ngjarjeve po krijonte situata te reja: Grindjet
e Nakos e te Kogit ne mes tyre, e thyen izolimin qe me kishin
vendosur pas Beratit dhe filluan td vijne tek und td gahen,
t ekspozojne gjendjen, t kerkojnd nddrhyrjen time. Gjithnje me shume po vija re se argumentet qe paraqitnin me
teper flitnin per ambicie personale te secilit sesa per gdshtje
parimore t puneve tona apo t vijes ne pdrgjithdsi.
Natyrisht, keto ambicie t tyre qe mua me dukeshin t
neveritshme, per ta kishin rendesi te dores se pare dhe ecja
perpara e njerit s'kishte si te mos e shgetesonte tjetrin.
Fakt eshte se pas Clirimit, Ko^i Xoxe po merrte me perpjete sesa Nakoja, megjithese ai nuk kishte as kulturdn, as
mprehtesine e Nakos. Por Kogi u shty perpara se jugosllavet
i vune rendesi magedonasit KoVi Xoxe, e fryne, e pompuan
dhe ne planet e tyre ishte ai q duhej t buhej kryesori. Kori
filloi te vishet gjenerallejtdnant, ishte minister i Brendshem
dhe sekretar organizativ i Partise, si Rankovioi ne Jugosllavi.
Filloi t behej arrogant, prepotent, mbahej si njeriu q i
di t gjitha.

Nako Spiru e shihte me habi e shgetesim kete rritje te

238

shpejte te Kogit. Ai ia njihte kapacitetet Xoxes, qe ishte pothuaj nul, e dinte dhe opinionin e pergjithshem qe ne kishim
per te, keshtu qe ishte i bindur se Kogi po pompohej nga
dikush tjeter, nga nje force e jashtme. Nakoja e nuhati qe
jugosllavet po e linin ne balte dhe ambiciet e tij nuk po rea-

lizoheshin. Qe ketu, me siguri, nisi ftohja e Nakos me jugosllavet dhe orientimi i tij ndaj nje me te fugishmi. Por per kete
do t flasim me poshte. Fillimisht Nakoja avancoi ne grindjet
me Kogin me gellim qe ta minonte kote situate me metoda
dhe me forma jopartie, por me frymen e intriges qe e karakterizonte dhe me pune fraksioniste.

Valet e Nakos nisen te perplaseshin tek une me nga

afer, por jo te hapeta, jo te sinqerta. Jo te me hapte zemren
dhe te me zbulonte Q'kishte bere, por, kurdohere, per te kritikuar Ko^in, nxirrte pretekst punet korrente. Po keshtu edhe
Ko^i kunder Nakos. Nga te gjitha keto kanstatoja se uniteti
i tyre ne Berat po Gahej dhe tendencat ishin te krijoheshin
dy grupe, grupi i Ko^it, i Pandit, i Kristo Themelkos (i cili
pas Beratit u be plotesisht njeri i jugosllavevel), dhe grupi i
Nako Spirut me tarafin e tij te rinise, Liri Belishoven, Fadil
1 Nen ndikimin e Kogi Xoxes dhe nga presionet e veprimtaria
agjenturore e titisteve , edhe Kristo Themelkoja , pas Plenumit te Beratit,
u bashkua me veprimtarine antimarksiste e antishqiptare te udhehegesve
te Beogradit e te agjenteve te tyre ne Shgiperi. Kur tradhtia titiste doll
ne shesh dhe u zbulua e u shpartallua komploti qe kishin kurdisur
jugosllavet kunder lirise e pavaresise se vendit tone, Kristo Themelkoja
i pranoi fajet e gabimet e tij te renda dhe beri autokritike per to. Me
gendrimin e tij ai ndihmoi qe PKSH te zbulonte me mire fijet e fshehta
te komplotit te kurdisur nga udhehegja jugosllave dhe nga agjentet
KoVi Xoxe me shoke. Per kete ndaj Kristo Themelkos u moren vetem
masa partie (u shkarkua nga antar 1 Byrose Politike, ku ishte kooptuar
ne veren e vitit 1946 e u perjashtua nga radhet e KQ te PKSH) dhe iu
dha dera qe me pune e me gendrime te drejta t't shlyente fajet e gabimet
e meparshme. Kristo Themelkoja e vmoi lart gendrimin e gjere dhe
dashamires te Partise ndaj tij dhe i vuri te gjitha forcat per t'i kryer
me nder detyrat qe iu ngarkuan ne sektore te rendesishem te ekonomise se vendit. Per punen e mire e gendrimet e partishme, vee t tjerash, eshte dekoruar edhe nga Presidiumi i Kuvendit Popullor te RPSH.

239

Paaramin e te tjere. Sa per Bedri Spahiun e Tuk Jakoven,

keta gjer ne fund te vitit 1945 ose ishin neutrale, ose prireshin me teper nga Sejfullai dhe pasi Sejfullai u godit, ata
mbeten te terhequr.
Shume ngjarje te tjera u zhvilluan nderkohe para nesh
ne kete fryme dhe, kur gjykoja per to, te gjitha fokusoheshin
ne nje pike, ne nje burim te vetem - te Plenumi i Beratit.
Atehere une gjykova se kishte ardhur momenti ta shtroja
dgeshtjen ne Byrone Politike. Dhe ashtu veprova. Sir dihet,
mendimet e mia per keto Veshtje, shkaqet dhe burimin e tyre
i permblodha ne nje material per Byrone Politike, material
qe njihet si Tezat per rishikimin e Plenumit te 2-te te KQ te
Partise1. Keto teza jane botuar te plota shume vite me pare,
keshtu qe ktu s'eshte vendi te bej nje shtjellim tjeter te tyre.
Deshiroj vetem te theksoj se ne kete rast, pra, ne pranveren
e 1946-s, hapur e zyrtarisht shtrova ne Byrone Politike konkluzionin se autori kryesor i gabimeve te renda ne Plenumin
e 2-te ishte i derguari jugosllav, Velimir StoiniVi, se te gjitha tezat dhe direktivat e tij ishin t gabuara dhe solidarizimi i shokeve tane me to solli gjithe situatat e renda te
mepasme. Duke vene ne dukje rrezikshmerine e ketyre veprimeve, qe kishin shkaktuar e po shkaktonin perVarje, mendoja
se nga ana ime ky ishte nje veprim i domosdoshem per te
shpetuar Partine nga nje per(zarje e metejshme. Nga ana tjeter, ishte e domosdoshme dhe urgjente t'u thuhej shokeve se
uniteti marksist-leninist ne udhehegje nuk ekzistonte, gj qe
rrezikonte te demtonte unitetin e gjithe Partise e te popullit,
prandaj absolutisht duhej vendosur ky unitet ne Parti e, ne
radhe te pare, atje ku mungonte, ne Byro.
Ne nje takim pune ua sugjerova Koi?it e Nakos mendimin
tim, por ata kercyen perpjete.

- Perse te futemi ne analiza te ngjarjeve te kaluara?

- pyeti si pa djallezi Kogi. - Berati ishte per luften. Ajo
kohe mbaroi. Bile dhe per dy vjetet e pare te paqes gjerat
1 Shih: Enver Hoxha. Vepra, vell. 3, f. 361.

240

i vuri ne vend Plenumi i 5-te .

analiza.

S'ka pse te futemi ng

Te njejtin kundershtim , te njejtat argumente paraqiti dhe

Nako Spiru.
- M vjen keq , - u thash, - por ne mes nesh edhe
pas Plenumit te 5-te po ndodhin acarime . Ju kete e dini me
mire se kushdo.
Ulen koken te skuqur te dy. S'u erdhi mire qe u nxora
ne shesh se secili me vete vinte e me ankohej per tjetrin.
- Nese kemi ca acarime, i kemi per gjera dite, - desh
ta kalonte lumin KoQi Xoxe.
- Jo, - i thashe, - punet m'i keni paraqitur me te
thella . Ne udhehegjen tone mungon uniteti dhe une kembengul se duhet pare e keqja atje ku i ka rrenjet , ne Plenumin
e Beratit. Duhet ta diskutojme seriozisht ne Byro.

- Mege kembengul, le te mblidhemi vetem ne te tre, ti,

Nakoja dhe une, - tha Kogi Xoxe. - S'ka pse t futen shoket e tjere ne ato qe kane ndodhur ne Berat.
Kjo thenie me beri shume pershtypje.
- Pse? - e pyeta. - Mos ka ndodhur atje ndonje gje
qe s'duhet ta dine te tjeret? Ata ishin vete ne Plenum...
- Ishin, por jo si anetare Byroje, - i doli ne krah Nako
Spiru rivalit te tij armik . - Me mire ne te tre le ta diskutojme.
Edhe ky solidarizim i papritur i te dyve, ne nje kohe
kur dihej se gene gati te kacafyteshin me njeri-tjetrin, me
shtoi dyshimin. Atehere u thashe prere e ashper:

- Nuk lejoj me Berat t dyte. Nuk do te mblidhemi me

menjane , per te vendosur apo per te diskutuar ne eurer te
Byrose . Une jam gati t'ia parashtroj mendimet e mia Byrose
per analize.
U detyruan te binin dakord, por tronditja e tyre binte
hapur ne sy. 1 paraqita pra, mendimet e mia ne forme tezash
duke iu drejtuar shokeve te Byrose qe ne fillim se preokupimi im kryesor ishte mungesa e unitetit ne Byro dhe rreth
kesaj duhet te diskutojme e te gjejme shkaqet e te permiresojme situaten.

16-67 241

Njekohsisht iu drejtova Kosi Xoxes e Nakos duke u

thene:
- Bindja ime, pra, eshte se gjithgka filloi nga koha kur
pergatitnim Plenumin e 2-te dhe u zhvillua plotesisht ne kete
Plenum. Atje t'i kerkojme rrenjet, prandaj, sidomos, ju shoke,

Kogi e Nako, por edhe ti Pandi, duhet te na sqaroni: Perse

mbajtet gendrim te kundert me vijen e Partise ne Berat, perle e kritikuat Partine, nga g'pozita u niset, a patt influencime dhe a gendroni akoma ne mendimet e meparshme?!
Kete, - u theksova, - nuk e kerkoj qe ju te viheni para
pergjegjesise, por per te gene te garte ju e ne, te njohim mire
gabimet, te sherohemi permes kritikes e autokritikes bolshevike dhe t permiresojme rrnjsisht situaten.
Pas kesaj nisen diskutimet. Qe te dy rezistuan gjate duke
u justifikuar se ne Berat ne goditem shfaqjet, jo vijen, se
s'deshem ta shtremberonim te kaluaren, se mbase pati teprime, por pa gellim te keq etj.
Me argumente u vertetova se justifikime te tilla nuk qendronin ne kembe. U kujtova ndrhyrjet e padrejta e te paskrupullta qe me bene per raportin qe mbajta, por Nakoja
i doli se keqes perpara. Ia hodhi gjith fajin Sejfulla Maleshoves.
- Tamam Sejfullai na ngaterronte me theorite e tij, - u
solidarizua me Nakon Koci Xoxe. - Thoshte te behet referat
me peshe dhe ia lame atij ne dore kete pune.

Vazhduam kshtu dy-tri net me radhe, duke u perpjekur

te arrinim tek e verteta, por Ko^i, Pandi e Nako Spiru i dredhonin (Zdo te vertete.
Mbledhjet e Byrose, ashtu si gjate viteve te luftes, edhe
ne kete periudhe i benim naten. Kryesisht mblidheshim ne
shtepine time, izolonim njeren nga dhomat qe e perdorja per
pune dhe vazhdonim te diskutonim shpesh gjer afer mengjesit. S'ishin te rralla rastet (jo vetem kur diskutonim per Beratin, por edhe me pare e me pas), kur debati merrte formen
e grindjes dhe zerat ngriheshin aq fort sa degjonin jo vetem
njerezit e shtepise, por edhe ndonje kalimtar qe i binte rasti
te shkonte naten ne rruge. (Atehere rruga perbri shtepise ku

242

banoja e vazhdoj te banoj nuk ishte e bllokuar dhe mund te

kalonte lirisht, kur i thone, jo vetem i miri, por edhe i ligu.)
Momente acarimesh patem edhe kete radhe, vev, duhet
te theksoj, se si rrallehere tjeter gofte Nakoja, gofte Kogi e
Pandi Kristoja e kishin ulur tonin. Ishin ne pozita mbrojtese
dhe donin qe gjithrka ta kalanin me urtesi, si engjej per
te mos u shpetuar ndonje gje e padeshiruar ne gjaknxehtesi
e siper.
Bedriu e Tuku, si zakonisht, ne fillim hapnin syte me
Vudi nga ato qe degjonin, pastaj kur merrnin fjalen s'dinin
kujt t'ia ndreqnin e kujt t'ia prishnin. Mbetesha vetem perballe te treve dhe e kuptova se ne nje situate te ti11e nuk
mund te eeej. Propozova te zgjeronim radhet e Byrose Politike me shoke te rinj, fjala dhe mendimi i te cileve duhej te
influenconin ne sqarimin e ketij problemi si dhe ne ndryshimin e ne permiresimin e situates.

- Te mbarojme kete analize, - tha Kogi Xoxe, - pastaj shome e bejme. Tani s'ka v'na duhen te tjere ne kete
histori.
- Ju po e shihni qe, pa thirrur shoke te rinj, ne s'do te
dalim nga kjo situate, - ia ktheva Xoxes. - S'ka asnje te
keqe, veq te mira, te shtojme radhet e Byrose dhe te kemi
edhe mendimin e gjykimin e shokeve te rinj.
Shperthyen perseri debatet. KoQi, Nakoja e Pandi kundershtonin, sidomos per futjen e te rinjve menjehere ne Byro.
Per me pas, - thoshin, - mund te behet.
E lame mbledhjen per naten tjeter (kishte vajtur teper
vone), te vazhdonim diskutimet rreth tezave te mia si dhe do
te benim propozimet per zgjerimin e Byrose.
Por te nesermen g7do gje u pezullua: Nga Beogradi na erdhen papritur habere te mira. Kerkohej urgjent Nako Spiru
me dy-tre shoke, kuadro te ekonomise, per te shqyrtuar probleme me rendesi per vendin tone e per marredheniet shgiptaro-jugosllave. Nga misioni jugosllav ne Tiran na lajmeruan
me gzim se gene marre t gjitha masat: biletat ishin gati,
vendet ne avion te rezervuara. Vetem shoku Nako Spiru te
niset sa me shpejt!
243

Edhe me gezoi, por edhe nie habiti ky lejm i papritur.

Ne vete kishim kerkuar prej kohesh bisedime me udhehegjen
jugosllave per probleme te marredhenieve reciproke, veQaner. isht ne fushen ekonomike, por pergjigje konkrete s'na qe
dhene. Shoket jane te zene, - na thoshte Josip Gjergjia, - sa
te lirohen do t'ju presin . Ne jemi miq, i kuptojme hallet e
njeri-tjetrit, ndaj mos u merzitni.
E ja, rruget u hapen! Dhe kur?! Tamam kur ndodheshim
ne kulmin e debateve per risliikimin e nje gabimi te rende te
se kaluars ! V'koincidence!
Por do te vertetohej se nuk ishte aspak koincidence.
Qendrimi dashamires, por .me terhegje , nga larg i shokeve jugosllave mori fund . Si duket u sinjalizuan se ^'po
ndodhte ne Byrone tone . E ndien rrezikun se mund t'i hiqeshin petet lakrorit , se mund te zbulohej komploti qe kishin
kurdisur ne Berat dhe menjehere moren masat. Hapi i par
ishte thirrja urgjente e Nako Spirut ne Beograd . E nisem
qysh t nesrmen a te pasnesermen duke i dhene porosite
perkatese dhe, disa dite pasi ai qe larguar , u thash shokeve:
- T vazhdojme mbledhjen.

- Fa Nakon ? - u hodh Kogi i tronditur . - Jo, kjo

s'mund te behet. Ai ka t tijat, duhet te jete vet qe t flase.
Mund te na thote se kemi llafosur prapa kraheve per t. Ti
e di, ai mua mb leshohet per hig gje.
- Mire, - 1 thashe, - do te presim Nakon te kthehet
dhe pastaj vazhdojme.

Nderkohe Nakoja na dergonte nga Beogradi habere pas

haberesh.
Gjja e pare qe i kishin keshilluar Kardeli e Gjilasi,
capo u takuan me te , ishte shtyrja ne pafundsi e dates qe kishim caktuar ne ne Plenumin e 5-te per mbajtjen e Kongresit 1 te PKSH1 . Akoma s'po e mbajme ne kongresin, - i
kishin thene zotrinjt , - e jo ju qe jeni pa pervoje. I kishin
paraqitur nje tufe me veshtiresi ( prgatitja e raporteve, e
1 Plenumi 1 5-te i KQ te PKSH vendosi qe Kongresi 1 1 Partise te
Fillonte punimet ne Tirane me 25 maj 1946.

244

rezolucioneve, V'do te shtroni, si do ta organizoni, si do te flitni per vijen tuaj, si do te dilni legalisht apo ilegalisht etj., etj.)
dhe pastaj i kishin thene:
- Pritni te bejme ne kongresin tone, te shihni si do ta
bejme ne, pergatituni, sillini materialet ketu t'jua shohim dhe
pastaj vendosni nese do ta beni apo jo Kongresin tuaj. Sa per
menyren si do ta organizoni, - kishin shtuar, - ne mendojme
qe Kongresi t mblidhet ne fshehtesi, ne ilegalitet, qe te mos
acarohet as reaksioni i brendshem , as ai i jashtem! Keshtu
beme ne me kongresin e PK te Serbiset.
Asnjehere nuk isha pajtuar me keto ke&hilla te shokeve jugosllave, por sidomos kembengulja e tyre per fshehjen
e ekzistences se Partise me dukej nje gje sa absurde e qesharake, aq edhe e rrezikshme. Por kundershtimi im ne Byro
ndeshej me unitetin e shokeve te tjere, te eilet jo vetem
perseritnin argumentet e Kardelit e te Gjilasit, por zbulonin edhe te tjera e m'i vinin si barrikade per te fituar e
tyrja. Sa per shtyrjen e dates se mbajtjes se Kongresit, kete
ne do ta kishim bere edhe pa sugjerimin e shokeve jugosllave, vegse per arsye e motive krejt te tjera nga ato qe na
paraqitnin Kardeli e Gjilasi. Kongresi do te shtyhej, sepse ne
ende s'po merreshim vesh ne Byro per te gjetur rrenjet e se
keqes dhe pritnim Nakon qe te vazhdonim me tej diskutimet.
Me sa mbaj mend, Nakoja u kthye nga Beogradi ne muajin maj dhe nderkohe une, mendimet qe kisha parashtruar ne
mbledhjet e meparshme per rishikimin e Beratit, kisha filluar
t'i sistemoja me mire dhe i pergatita me shkrim ne formen e
nje referati. Ky ishte varianti perfundimtar (pikerisht ai qe
eshte botuar), te cilin, ne fillim te muajit qershor 1946, ua
shperndava shokeve te Byrose per ta lexuar e per ta studiuar.
- Keshtu eshte me mire, - u thashe. - Nuk duhet te
humbasim me si radhen e pare neper diskutime pa fund. buhet te pergatitemi te gjithe seriozisht dhe te flasim.
1 Ky kongres u zhvillua ni! ilegalitet ne Beograd nga 8-12 maj tL&
vitit 1945.

245

Pas disa ditesh mbledhja rifilloi. Perseri presionet e meparshme, v% kete radhe frazat e argumentet e Ko^it e te
Nakos gene m te matura, me te studiuara, bile dhe me
pakez autokritike brenda. Si hap i pare, kjo ishte diigka. Le
te vazhdonim me tej.
Por s'mund te vazhdonim. Ne adresen time mberriti nje
radiogram urgjent. E dergonte Hysni Kapo, te cilin ne ate
kohe e kishim ambasador ne Jugosllavi. E kishte thirrur Markoja (Rankoviri vazhdonte te mbante pseudonimin e luftes)
dhe i kishte komunikuar se kete radhe pritnin urgjent ne Beograd Enver Hoxhen! Tani pritej vetem fjala ime nese isha apo
jo dakord te shkoja sa me pare ne Beograd, ku do te me
pritnin me madheshtit.
Pa dyshim, lajmi me gezoi dhe i pranova kushtet, domethene te shkoja sa me pare. VeiZ shiko V'koincidence tjeter dhe per te njejtin problem: Kur shtruam per here te pare
ne Byro rishikimin e Beratit, migte thirren urgjent Nakon,
tani, sapo nisem prape mbledhjen e 1ene ne mes, me therrasin mua!
Por as kjo nuk ishte koincidence. Perseri KoVi Xoxe, me

siguri, i sinjalizoi padronet e tij per kembenguljen time dhe

ata e gjeten ila^in. E, qe te nisesha <ea me pare, me vinin
perpara Titan, Gjilasin dhe vete Stalinin! Natyrisht, me vinin perpara edhe sa avione desha, edhe pritje madheshtore, vetem e vetem qe te nisesha!
Kur me erdhi lajmi, vertet u shgetesova qe po mbetej prape ne mes nje analize e domosdoshme, por sidogofte, vajtjen
ne Beograd e quaja nje gje me rendesi per punet tona, si per
marredheniet me Jugosllavine, ashtu edhe ne plan nderkombetar. Prandaj e lame Beratin ne mes. Perpara kishim Beogradin, ai na kerkonte me ngut.

1 Markoja me tha, - shkruante midis te tjerash Hysni Kapo, - se

eshte mire qe Enveri te vije sa me pare , mundesisht te dielen. Pritet vetem
mendimi juaj. Per ardhjen tuaj do te vene ne dispozicion sa aeroplane
te jete nevoja. Mendojne t'ju bejne nje pritje madheshtore- ( Radiogram
dates 19 .6.1946. AQP).

246