in Dncesi

in felsefesinde gelenek hkimdir: Konfyanizm, Daoizm ve in Mahayana Budizimi.

Bu gelenekte ortak olan hikmetin aktarlmasdr. Oysa Batda felsefe, philo-sophiaya
uygun olarak, hikmet sevgisi, hikmetin peinden gitme, hikmeti aratrma anlamna gelir, ona
sahip olma deil. Sonralar in diline felsefenin, bilge olmay renme diye evrildiini
gryoruz.
in felsefesi saf kavramsal ilgiden
(theoria) uzaktr ve daha ziyade pragmatik
motivasyonlara sahiptir. in dncesi kayg tavr iinde balad ve insan kaderini
ynlendirecek pratik hikmete yneldi; oysa Bat felsefesi merakla balad. Theoros dini
ayinler katlmak iin Atina dndan gelen din adamlarna verilen isimdi ve bunlar fiili bir
grev almadan sadece trenleri izliyorlard. Buradan felsefede (theoria), pratik ilgiden uzak
bir ekilde evrene bakmay ifade eder ve evrenselletirilebilir kavramalar oluturmay grev
edinir. Buna karn in felsefesi, bireyin ve toplumun kaderiyle ilgilendi, kaygy temele alp,
praksisin evrensel kurallarna yneldi.
in dncesinde uyum her alanda hkimdir; insan ve evrenin uyum iinde olduu kabul
edilir; kar ulardan uzak durulur, ya bu ya da bu yerine, hem o hem de bu ilkesi kabul
edilir; kartlar yok etmeden uzlatrma esastr; hayatn amacn bu dnyada grme ve arama
vardr; insancldr; insan yalnzca doal evresiyle deil, ailesi, toplum ve devletle birlikte ele
alnr; bilmek iin bilmekten ziyade pratik bilgelik hkimdir.
in ve Hindistandaki felsefi dnceler u tarzda ahlaki ve siyasi sorular gndeme
tamtr: nsann dnyadaki yeri nedir? Hayatn anlam nedir, nerede aranmaldr? Neden
insanlar eylemleriyle hedefledikleri amalara ou kez eriemezler? nsann lml olmasnn
sonular nelerdir?
Konfys (551-479): Sokrates gibi Konfys de hazrcevap, insancl, alak gnll ve
biraz da anlalmas g bir dnrd. nsanlara statlerine gre muamele etmedi, herkese
ynelik mesleki bir eitimi amalad.
Siyasi reformcu bir grev stlenen Konfys, bireyin ahlaki uyumunu gelitirecek siyasi
bir dzen idealinin peinden yrd. Ceza ve tehdit zm olamaz, insanlara yol gsterecek
olan erdemdir. nsanlarn birbirlerine kar sayg ve dayanmasn, aile balarn, hakkaniyet
ve hukuki birliktelii, geleneksel deer ve yaplarn muhafazasn ve ayn zamanda yeni
deerlere ballklarn talep ederek, insanlarn ahlaki yetkinlemesini amalad. ou kltr
ve bilgedekine benzer bir ekilde ahlaki ilke (altn kural) onda yle formle edilir: Kendin
iin istemediini, bakas iin de isteme (Konumalar XII, 11).
Konfyse gre gerekten erdemli olmay baaran kii, dnyaya srt evirmi ileci bir
ermi deil, aydn, bilgili, insanlar ve dnyay tanyan, her zaman altn ortadan yana olan
kiidir. Bu tam anlamyla merkezilik ve evrenselliktir; normallik/lmllk ve lllkten
oluan evrensel ahlak yasasdr. Orta retiye gre Tao, evrensel ahlakn ortasdr: Bizim
kendi doamz izlememiz ise Yol (Tao) dur. Yolu gelitirmemiz de eitimdir. stn
insan, Ortann bir temsilcisidir.
Erdem (te), fiziksel bir kuvvet kullanmakszn teki insanlar etkileme gcdr; Taoya gre
davranma yeteneidir.
Dzen, davran kurallar ve adetlere uyma eilimi olan li (trem) ile insanlar eref ve
haysiyet duygusuna sahip olurlar. Li gnlk grg kurallar ve rfler ile, atalar onurlandran
ayinleri ve gelenekleri kapsar. yi bir ynetime ve erdemli insanlar topluluuna liye hrmet
ederek ve uyarak eriilir. Konfys buradan ahlaken stn, yce ve asil ruhlu bir insan
(chun-tzu) idealine eriir. Chun-tzu, asalet, rk ve siyasi iktidara tekabl eden toplumsal stat
1

ile deil, insani vasfla, karakterle jen (insanolu1, asalet) ilikilidir. Jenin farkna varmak
bizleri, tmyle insanla yneltir, ruh asaletine ve uyuma kapy aralar.
O bireyler iin olduu gibi toplum iin de doruluk, rnek tavr ve davranlar ile
geleneklere ball tler: Eskiler, erdemin yla ortaln aydnlanmas iin nce
devlet ilerini yoluna koyarlard, [bunun] iin nce ev ilerini yoluna koyarlard ev ilerini
yoluna koymak iin nce kendi kendilerine ekidzen verirlerdi ve kendilerine ekidzen
verebilmek iin nce kendi ilerindeki dzeni yoluna koyarlard, kendi ilerindeki dzeni
yoluna koymak iin nce dncelerini yoluna koyarlard, [bunun] iin ise nce bilgi
eksikliklerini giderirlerdi (Yce Bilge). Konfys toplumdaki btn insanlarn refah ve
eitimiyle ilgilenir. Devlet ve toplumun glendirilmesi ve korunmas iin nemli ara
eitimdir, herkesin eitimi esastr. Bu ise ona gre ancak bilge bir ynetimle mmkndr.
Kim eskiyi korur ve ayn zamanda yeni bilgi ve tecrbeleri kazanmay arzularsa, o insanlara
retici ve rnek olabilir. O hukuki normlarn zayflatlmasna kar durur. Kat bir toplumsal
hiyerariden yana olan Konfys u yargya varr: Hkmeden hkmedici olmal, ynetilen
tebaa tebaa kalmal, baba baba, oul ise oul (Konumalar, XII,11).
Lao Tse (Lao-Tzu, Koca Usta, M.. 600/570), Konfysn ada bir dnrdr. Yol ve
Erdem Kitab adl eserinde taoist dnce belirgin bir ekilde gze arpar. abalamadan i
yapm olmak, zlm ve i yapm olmak, zlm ve huzurlu olarak Tao (evrenin yolu,
dzeni, yasas) iinde olmak, yalnz bilgelerin deil yneticilerin de yoludur. Ynetici, ok
konumadan, yasa koymadan, buyruk vermeden hkm srmelidir. ok bilmek deil, doal
ve saf olmak insanlar mutlu eder. Taonun egemen olduu yerde bar olur. nk bilge kii
silahlar ve sava sevmez; zorda kaldnda da bunu istemeye istemeye yapar. Lao Tsenin
retisine inde Taoya istinaden Taoizm denir.
Tao, ncelikle yol ve akl anlamna gelir. Tao, evrenin kavranmas mmkn olmayan
temelidir. nsan topran lsne; toprak cennetin lsne; cennet Taonun lsne; Tao
da kendi znn lsne uyar. Tao gizlidir, isimsizdir. Tao bilinemez olduundan
ulaacamz en yce bilgisizliimizden emin olmaktr. Bir hayat tarz olarak Tao, sadelii,
doall, skneti, zayfl ve en nemlisi hareketsizlii (wu wei) temsil eder.
Hareketsizlikten ama, doadaki eyleme dhil olmamak, yani Doann kendi bana akna
devam etmesine izin vermektir.
Tao haricinde her eyin deersiz olduunu anlayan kii, Budizmde olduu gibi ka
retmez; doru olan orta yolu bulmaya alr. nsan dnyada durmal ve etkin olmaldr ama
ayn zamanda isel olarak adeta bu dnyaya ait deilmi gibi davranmaldr.
in kozmolojisinde doada Yin ve Yang olarak bilinen iki zt g hakimdir. Yin, pasif,
zayf, olumsuz, karanlk ve ykc olan; Yang ise aktif, gl, olumlu, aydnlk ve yapc bir
kuvveti temsil eder. Bu iki g ayrlmaz bir ekilde birbirleriyle balantldrlar, biri dierini
aklamasdr. Yin ve yang meydana geliin ve ayr kaln srekli dngsyle birbirine
baldrlar bu durumu kavrayan bilge hibir eyin srekli olmadn anlar. Bizim iyi
dediimiz ey kty meydana getirir, kt de iyinin zorunlu zdddr. Bunun farknda olan
bilge, Lao-tzuya gre, bugn meydana gelen kt bir olayn gelecekte iyi bir ey meydana
getireceini bilir. Dzenli, sabit gibi kavramalar keyfidir. yi ve kt ile bizim bunlara
yklediimiz anlamlar daima deikendir. rnein yamur kuraklk zamannda iyi, su baskn
zamannda ktdr. Her ey btnn parasysa yanga direnmek ve yini tercih etmek neden
zahmetli olsun? Her trl iddet ve huzursuzluun olduu bir dnemde, etkin yang ilkesi
kontroldr. Hi kimse gerek bir kontrole sahip deildir. Daima bunun tesinde grnen bir
ey, kendi amalarna sahip olan bir ey vardr. Bu da Taodur. Lao-tzu bu bask ve kaos
ortamnda hibir ey yapma (wu wei) ile zetlenecek bir tavr alr.

Pratik etikte, drstlk, sadelik, merhamet nerilir. Her kim kavga etmezse, onunla
dnyada hi kimse kavga etmezDostlua erdemle karlk ver... yi olana iyi davranrm,
kt olana da iyi davranrm, bylece merhamete eriir. Lao-Tse bylece, iyilie iyilikle ama
ktle adaletle karlk verilmeli diyen Konfys aar.
Sade yaam bu ahlakn temelidir. Sade yaam kar, aklll, sahtelii, bencillii ve
yksekten uan arzular hor grr. Mkemmel insan istememeyi ister.
Taonun d ynn temsil eden doann akn sessiz ve kararl bir ekilde gzlemleyip
Taoyu iselletirerek huzura ve aydnlanmaya eriebiliriz. Tm varlklar kklerine geri dner.
Kklere dn sessizliktir ve bunun anlam kaderine dnmektir. Kaderine dnmek
srekliliktir. Sreklilii anlamak aydnlanmaktr. Bilge kii su gibi kanaatkr ve mtevazi bir
yaam srd takdirde, etrafna iyilik saar. En yce hedefe ulaan ve kendinden geerek
Taoda kendini bulan kii lmszle eriir. Sonsuzu bilen kii, her eyi kavrar; her eyi
kavrad iin drsttr; drst olduu iin kraldr; kral olduu iin cennettedir; cennetin
olduu iin Taonundur; Taonun olduu iin sreklidir; bedenini hibir tehlike olmadan
kaybeder; Taoda gezinen, mkemmel kiiyi artk hibir d tehlike sarsmaz.
Mao Tse (500-396). Daha sonraki Taoistlerden Mo Tse (Mo zi) felsefeyi tmyle yaam
tecrbesine uyarlamak taraftardr. Ona gre her felsefi kuram art yerine getirmek
zorundadr: Tamaya uygun bir zemine sahip olmal; eletirel bir incelemeye dayanakl olmal
ve pratik olarak uygulanabilmelidir. nsan sevgisini temele alr. Herkes baka lkelere kendi
lkesi gibi muamele etmeli, baka ailelere kendi ailesi gibi ve baka insanlara kendisi gibi
muamele etmeli! Bakalarn sevenler karlnda sevileceklerdir. Mo Tsede Konfys
gibi altn orta olan yolu aratrr.
Bu dnemde inde sofist bir dnrler topluluu belirir ve kavramsal oyunlar ve
paradoksal sonulandrmalarla genel felsefi hakikatlere yklenirler.
Mencius (371-289). Konfysn en byk rencisi, insann iyi olduu temel
anlayndan hareket eder. Nasl ki su daima aa doru akyorsa, doa da iyiyi yle takip
eder. Bize doru yolu bulduracak bilgi hazinesine doutan sahibiz. Hatta bilgeleri rnek
almamz bile gerekmez, zira o bizimle ayn trdendir; hepimiz kendimizi
gerekletirdiimizde kendiliinden doru toplumsal dzeni yaratan uyumlu bir yaamn
anahtarn elimizde buluruz. Siyasi alanda Konfysten farkl olarak hkmdara deil de
halka ncelik verir. Devrim hakk retisi olduka etkili olmutur.
Hsen Tse (355-288). Mencisn ada bu dnre gre insan doas ktdr, iyilik
geici ve yapmacktr; insan doas gerei daha doumunda fayday gzetir. Bunun sonucu
varolan kavga ve ekimeler dzenin bozulmas ve vahiliin hkimiyetidir. Bu yzden
eitime nemli grev dmektedir; adap ve hakkn yolu gsterilmelidir; her ey kuralarla
uydurulmal ve dzen salanmaldr. nsan kendi doasna hakim olmaldr.
in Dncesinin Temel zellikleri
1) Konfyste asl hedef lllk ve orta yoldur. 2) nsan ve evrenin uyumu asl temadr;
keza insan ve doann uyumu amalanr (Lao Tse). 3) Ya ya da yerine hem hem de
badatrcl tercih edilir. 4) ki ilkenin etkileimi her yerde grlr: Yang ve Ying; Li ve Ki; zt
eler birbirinden koparlmaz aksine zdeletirilir. in atasz: reti aile: Konfyslk,
Taoizm ve Budizm 5) Hogr, Hintten ok daha yaygndr ve ayn zamanda dnyaya yneliktir. 6)
nsann temelde olmad hibir in dncesi yoktur. 7) Kanaatkarlk, lllk, isel denge ve
manevi huzur mutluluun temel elementleridir. 9) Salt anlay veya soyut kurama pek yer verilmez;
tmyle doru davran ve doru eyleme ynelik etik bir arlk sz konusu. 9) Nihayet in felsefesi
yalnzca insann kendiyle ve doayla ilikisini baz alan bireysel bir yaklam deil, daima aile,
toplum ve devlet balamnda ilenen siyasi ve sosyal bir felsefedir.

Kart Ataszleri
Akl akldan stndr. / Akln yolu birdir.
Bir elin nesi var iki elin sesi var. / Nerde okluk orda ..kluk.
Damlaya damlaya gl olur. / Tama suyla deirmen dnmez.

Eri otur doru syle. / Doru syleyeni dokuz kyden kovarlar.

Erken kalkan yol alr. / Acele ie eytan karr.
Fazla mal gz karmaz. / Azck am arsz bam.

Gn ola harman ola. / Perembenin gelii arsambadan bellidir.

nsan kymetini insan bilir. / nsanolu i st emmi.
Sz gmse, skut altndr. / Skut ikrardan gelir.

ki gnl bir olunca samanlk seyran olur. / ki plak bir hamama yakr.
Blbln ektigi dili belas. / Bilmemek ayp deil sormamak ayptr.