Вы находитесь на странице: 1из 49

MC LC

A.

M U.....................................................................................2

B.

NI DUNG..................................................................................3
I.

BI TON BIN LOI I............................................................3


1.

Bi ton bin loi 1 vi iu kin thun nht...................................3

2.

Trng hp khng thun nht.....................................................4

II.

BI TON YU V NGHIM SUY RNG....................................5


1.

Bi ton yu...........................................................................5

2.

Nghim suy rng v quan h vi nghim c in.............................6

3.

S tn ti ca nghim suy rng....................................................7

III.

PHNG PHP PHN T HU HN CHO BI TON YU.........10

1.

M u...............................................................................10

2.

1
Xy dng khng gian H N W 0 (0,1) .........................................10

3.

Bi ton yu trn

HN

4.

Tnh trc tip cc

B ij

5.

Cng thc tch ly.................................................................13

6.

k
k
Tnh B ij v F j bng php i bin.......................................14

7.

nh gi sai s......................................................................16

8.

V d..................................................................................16

IV.

...........................................................11
v

Fi

...............................................13

BI TON BIN LOI BA.......................................................23

1.

Pht biu bi ton..................................................................23

2.

Bi ton yu.........................................................................23

3.

Nghim suy rng...................................................................25

4.

S tn ti ca nghim suy rng..................................................25

5.

Tnh gn ng nghim suy rng bng phng php phn t hu hn...28

6.

Cng thc tch ly.................................................................30

7.

k
k
Tnh B ij v F j bng php i bin.......................................32

8.

nh gi sai s......................................................................34

9.

Hng gii quyt bi ton bin loi 3 bng lp trnh........................35

C.

KT LUN................................................................................36

D.

TI LIU THAM KHO..............................................................37

A. M U
S tin b ca khoa hc, k thut i hi ngi k s thc hin nhng n
ngy cng phc tp, t tin v i hi chnh xc, an ton cao.
Phng php phn t hu hn (PTHH) l mt phng php rt tng qut v
hu hiu cho li gii s nhiu lp bi ton k thut khc nhau. T vic phn tch
trng thi ng sut, bin dng trong cc kt cu c kh, cc chi tit trong t,
my bay, tu thu, khung nh cao tng, dm cu, v.v, n nhng bi ton ca l
thuyt trng nh: l thuyt truyn nhit, c hc cht lng, thu n hi, kh n
hi, in-t trng v.v.
Phng php phn t hu hn l mt phng php c dng rt ph bin
hin nay khi tnh ton cc bi ton c hc. N cng c p dng c c
nhiu chng trnh tnh cho cc dng bi ton c hc khc nhau: Tnh cho dn
thanh, khung khng gian, cc kt cu dng tm , v...
Phng php phn t hu hn l mn hc c s ca cc ngnh k thut
lin quan n tnh ton cc kt cu v hin cng l mt mn hc Vin Ton ng
dng v Tin hc trng i hc Bch Khoa H Ni.

Vi ti nghin cu: Phng php phn t hu hng gii bi ton bin


mt chiu. y l ti m em cm thy ph hp vi kin thc hin ti ca bn
thn mnh v l mt ti nghin cu th v gip em c thm c s v l thuyt
v mn phng php phn t hu hn, cng vi l trau di thm t duy cng
nh kh nng lp trnh bng ngn ng C++.
hon thnh c n ny ngoi s c gng ca chnh bn thn em cn
c mt phn khng nh l nh vo s hng dn ch bo nhit tnh ca thy
Phan Xun Thnh.

B.NI DUNG
I.

BI TON BIN LOI I


1. Bi ton bin loi 1 vi iu kin thun nht
Xt khong s thc [0,1]. Xt phng trnh vi phn cp hai:
'

Lu:=( p u' ) + qu=f ( x ) , 0< x <1(1.1 .1)

v iu kin bin
u ( 0 )=0,u ( 1 )=0 (1.1.2)

trong p, q, f cc hm s cho trc tha mn


p, p, q, f L2 (0,1)
C0 p ( x ) C 1 , 0 q ( x ) C2 , 0< x <1

(1.1.3)
(1.1.4)

C0 , C1 , C2 c c h ng s d ng .

Bi ton bin loi mt i vi phng trinh vi phn (1.1.1) pht biu:


Tm hm s

u W 20 ( 0,1 ) W 10 ( 0,1 )

tha mn phng trnh vi phn (1.1.1) cng

vi cc iu kin (1.1.2).
V cc iu kin bin (1.1.2) c v phi bng 0 ta ni iu kin bin l thun
nht v bi ton trn cng c th pht biu:
2
1
Tm hm s u W 0 ( 0,1 ) W 0 ( 0,1 ) tha m phng trnh vi phn (1.1.1)

Nghim ca bi ton vi phn nh ngha nh vy gi l nghim c in ca bi


ton (1.1.1) (1.1.2).
Bi ton (1.1.1) (1.1.2) l m hnh ton hc ca bi ton truyn nhit dng mt
chiu.

2. Trng hp khng thun nht


Trong trng hp iu kin bin (1.1.2) thay bi
u ( 0 )= A , u ( 1 )=B

trong A v B khng ng thi bng 0 ta ni iu kin bin khng thun nht.


Ta tm cch i hm a n v trng hp thun nht. Mun th ta xt hm s
g ( x ) =kx + A , k=BA

c c im:
g ( 0 )= A , g ( 0 )=B

ri ta t
v ( x )=u ( x )g ( x )

th ta s c
v ( 0 ) =u ( 0 )g ( 0 )= A A=0, v ( 1 )=u ( 1 )g ( 1 )=BB=0.

ng thi
Lv=LuLg=f Lg=f [( pg ')' +qg]

f [p ' k + q ( kx + A ) ]=: F ( x ) .

Do v

tha mn bi ton

Lv=F , v ( 0 ) =0, v (1 )=0

l bi ton vi iu kin bin thun nht.


Nh vy l trong trng hp iu kin bin khng thun nht ta lun tm
c cch i hm a n v trng hp iu kin thun nht. Do t nay
v sau ta ch xt cc bi ton bin loi mt vi iu kin bin thun nht.

II.

BI TON YU V NGHIM SUY RNG


1. Bi ton yu
Gi s bi ton (1.1.1)(1.1.2) c nghim c in

u W 0 ( 0,1 ) W 0 ( 0,1 ) .

Khi

Lu v f L2 ( 0,1 ) . Trong L2 (0,1) nhn v hng hai v ca (1.1.1) vi


v D(0,1) , gi l hm th, ta c
1

[( pu ) + qu ] vdx= fvdx , v D(0,1)(1.2.1)


' '

Khi ta c th ly tch phn tng v tri ca (1.2.1):


1

pu ' v ' dx= p u' v ' dx


0

( pu' )' vdx=p u' v 10 +


0

v khi v D ( 0,1 ) th v ( 0 ) =v ( 1 )=0.


Vy (1.2.1) tr thnh
1

( p u v +quv ) dx= fvdx , v D( 0,1) .


'

'

0
1

1
V D(0,1) tr mt trong W 0 (0,1) nn ta suy ra

( p u v +quv ) dx= fvdx v D( 0,1).(1.2 .2)


'

'

Ta nhn thy trong (1.2.2) khng c o hm cp hai ca u na.


t
1

( u , v ) ( p u' v ' +quv ) dx .(1.2 .3)


0

L ( v ) := fvdx .(1.2.4)
0

Ta pht biu bi ton mi:


(u , v )

Vi

u W 10 (0,1)

L(v )

xc inh bi (1.2.3) v (1.2.4) hy tm

sao cho

( u , v ) =L ( v ) v D ( 0,1 ) (1.2 .5)

tc l (1.2.2) tha mn.


Bi ton (1.2.5) gi l bi ton yu ng bi ton (1.1.1) (1.1.2).

2. Nghim suy rng v quan h vi nghim c in


Nghim ca bi ton yu (1.2.5) gi l nghim suy rng ca bi ton (1.1.1)
(1.1.2). Theo phn tch trn nu u l nghim c in ca bi ton (1.1.1)
(1.1.2) th n cng l nghim suy rng ca n.
1
Ngc li gi s u W 0 (0,1) l nghim suy rng, tc l u tha mn (1.2.5)

1
ng thi li thuc W 0 (0,1) na. Khi u tha mn (1.2.2). Thc vy.
1
V D(0,1) W 0 (0,1) nn t (1.2.2) ta c
1

( p u' v ' + quv ) dx= fvdx , v D( 0,1).


0

Ly tch phn tng phn ta suy ra


1

[( p u' ) + qu ] vdx + p u' 10= fvdx v D ( 0,1 ) .


'

V v D(0,1)

nn v ( 0 ) =v ( 1 )=0, do
1

[( pu ) + qu ] vdx= fvdx v D ( 0,1 ) .


' '

V D(0,1) tr mt trong L2(0,1) nn


1

[( p u' ) + quf ] vdx=0. v L2 ( 0,1 ) .


'

Vy
'

'

( p u' ) +quf =0 ( p u' ) +qu=f .

l (1.1.1). Cn iu kin ban bin (1.1.2) tha mn v u

W 0 (0,1). Vy

1
nghim suy rng ca bi ton (1.1.1)(1.1.2) m W 0 (0,1) th s l nghim c

in ca n.
1
V tp hp tt cha nghim bi ton (1.2.5) l W 0 (0,1) rng hn tp cha

1
2
nghim W 0 (0,1) W 0 (0,1)

W 10 (0,1)

bi ton (1.1.1) (1.1.2), trong khi hm th

bi ton (1.2.5) hp hn tp hm th

L2 (0,1)

bi ton (1.1.1)

(1.1.2) cho nn vic tm kim nghim bi ton (1.2.5) s d dng hn.

3. S tn ti ca nghim suy rng


chng minh s tn ti nghim suy rng ta s p dng nh l sau:
Xt khng gian Hilbert V. Cho (u,v) l mt dng song tuyn tnh trn (u,v),
Cho L(v) l mt phim hm tuyn tnh trn V.
Bi ton :
Tm u V

tha mn
( u , v ) =L ( v ) , v V .

Gi l bi ton yu trong khng gian Hilbert V.


Nu dng song tuyn (u,v) i xng, lin tc trn V v V- eliptic, ng thi
phim hm tuyn tnh L(v) lin tc trn V th bi ton trn c nghim duy nht.

By gi xt vi bi ton (1.2.5).
R rng (u,v) xc nh bi (1.2.3) tc
1

( u , v ) ( p u' v ' +quv ) dx .


0

1
L mt dng song tuyn tnh i xng trn W 0 (0,1). Ta chng minh rng n

1
1
lin tctrn W 0 (0,1) v W 0 (0,1)- eliptic.

(1). T (1.2.3) ta c
1

| ( u , v )| ( p|u |.|v |+q|u| .|v|) dx C 1|u |.|v |dx +C 2|u|.|v|dx


'

'

'

'

|u'|,v '

|u| ,v

C2
C 1

p dng bt ng thc C- S - B ta suy ra

| ( u , v )| C2u 'L (0,1 )v ' L (0,1 ) +C2uL (0,1 )vL (0,1 ) .


2

Nhn xt:

uL ( 0,1)=
2

u'L (0,1 ) uW
2

uL ( 0,1)=
2

1
0

( 0,1 )

(1.2.6 a)

|u| dx [|u| +|u '| ] dx


2

uL ( 0,1) uW
2

|u '| dx [|u '| +|u| ] dx

1
0

( 0,1)

(1.2 .6 b)

Do

| ( u , v )| C3uW (0,1 )vW (0,1 ) , u , v W 10 ( 0,1 ) C3=C1 +C 2


1
0

1
0

W 10 ( 0,1 )

Vy | ( u , v )| lin tc trn
(2). T (1.2.3) ta li c
1

( u , v ) = [ p ( u ) + q u ] dx C 0 ( u' ) dx
' 2

(u ')2 dx
0

1
( u , v ) (1.2 .7)
C0

Xt u D(0,1) . Khi u ( 0 )=0 ,


1

u ( x )2 ( u ' (t )dt)
0

u ( x ) =u ( 0 ) + u ' (t)dt = u ' (t)dt


0

p dng bt ng thc C-S-B c


1

u' ( t )dt
0

u ' (t)
1

()2 dt
0

u ( x ) 2

Kt hp vi (1.2.7) ta c

10

|u' ( t )| dt
1

2
1
dx= |u ( t )| dt p|u| dt
C0 0
0
0

'

|u ( x )| dx
0

1
( u , v ) (1.2 .8)
C0

Vy (1.2.7) v (1.2.8) cho


1

uW (0,1) = [ ( u' ) +u2 ]dx


1
0

( u , v ) C 4uW

1
0

1
1
2
( u , v ) + ( u , v )= ( u , v )
C0
C0
C0

, C4 =

( 0,1)

C0
u D ( 0,1 ) .(1.2.9)
2

1
V D(0,1) tr mt trong W 0 (0,1) nn t (1.2.9) ta suy ra
2

( u , v ) C 4uW

1
0

( 0,1)

u W 10 ( 0,1 ) .(1.2 .10)

1
Vy ( u , v ) W 0 ( 0,1 ) -eliptic.

Chng minh tnh lin tc ca L(v ) xc nh bi (1.2.4). R rng L(v ) l


1
mt phim hm tuyn tnh trn W 0 ( 0,1 ) . Ta c

|L ( v )|= fvdx f dx v dx f L (0,1 ) [ ( v ' ) + v 2 ]dx


2

|L ( v )|f L (0,1 )vW


2

1
0

( 0,1 )

, v W 0 ( 0,1 ) .

1
Do L(v ) lin tc trn W 0 ( 0,1 ) .
1
Vy theo nh l trn th bi ton (1.2.5) c nghim duy nht u W 0 ( 0,1 )

11

III. PHNG PHP PHN T HU HN CHO BI TON YU


1. M u.
xy dng nghim gn ng ca bi ton yu (1.2.5) tc l (1.2.2), ta thay
W 10 (0,1)

khng gian
gi l

HN

bng mt khng gian hu hn chiu

VN

m y ta

, ca n. Ta s lm vic theo phng php phn t hu hn.

tm mt i lng di dng mt hm s trong mt nim no ngi ta


chia nh min thnh nhiu phn t c hnh th n gin nh mt on thng
trong mt chiu v nhng tam gic trong mi trng hai chiu. Mi phn t
c gi phn t hu hn. Sau ngi ta xem n hm l nhng hm tuyn tnh
trong mi phn nh v c lp rp li ti cc bin gii ca cc phn t nh theo
yu cu ca bi ton phi gii quyt, chng hn thnh hm lin tc.
1
2. Xy dng khng gian H N W 0 (0,1)

Ta chia min xc nh [0,1] ca n hm u( x ) thnh N+1 on con bi cc


im

x i [0,1]

:
0=x0 < x 1 x 2 <...< x i1< x i < x i+1 <...< x N < x N +1=1(1.3 .1)

x ix i1 =hi , h max {hi } .


i

Mi on con [

x i1, x i

] gi l mt phn t hu hn (phn t hu hn mt

chiu).
Tp cc im

xi

lp thnh mt phn hoch ca on [0,1].

12

Hnh 1.3.1

13

Sau ta xy dng N hm i ( x ) bng cch t


(xx i1)/hi nu xi 1 < x x i

(x i+1x )/ hi+1 nu x i x < x i+1


x
(1.3.2)
0 khi x ( i1 , xi +1)
i ( x )=
i=1,2, , N

Cc hm

ch khc 0 ti

x ( xi 1 , xi +1 ) .

Ni cch khc

l hm s

c gi nh.
th ca cc hm

c dng mi nh (Hnh 1.3.1) nn ngi ta goi chng

l hm mi nh. Hm

lin tc, c o hm lin tc tng phn:


1 /hi n u x i1< x x i

1 /h i+1 n u x i x < x i+1


x
(1.3.3)
0 khi x [ i1 , x i+1 ]
i ( x ) =

v tha mn iu kin bin (1.1.2) v:


i ( 0 )=i ( x0 ) =0, i ( 1 )= i ( N +1 )=0.
1
Vy i W 0 ( 0,1 ) .

Cc hm

i , i=1, , N

c lp tuyn tnh v nu

c j j ( x )=0, x [a ,b ]
1

th thay

x=x j

ta thu c

c j =0, j=1,2, , N .

Vy h

14

S N ={i ,i=1,2, , N }

Sinh ra khng gian con


HN

VN

ca

, n c N chiu v nhn h

SN

Sau ta xt bi ton (1.2.5) tn

3. Bi ton yu trn
Tm

wN H N

W 10 ( 0,1 ) ,

khng gian y ta k hiu l

l mt c s.
HN

HN

sao cho

( w N , v )=( f , v ) , v H N .(1.3 .4)

15

wN H N

Hm

c dng

w N ( x )= c j i ( x ) H N (1.3 .5)
j

cj

trong
SN

cn c xc nh sao cho (1.3.4) tha mn vi mi

l mt c s ca

v =i ,i=1,2,.. , N

HN

v HN

. V

nn ch cn (1.3.4) tha mn vi

, ngha l

( w N , i ) =( f , i ) ,i=1, 2, , N .
ci

Vy cc

(1.3.5) c xc inh sao cho

c j j , i
N

=( f , i ) ,i=1, 2, , N
j=1

hay l

j
,

c j (
i )= ( f , i ) ,i=1, 2, , N .
N

j=1

Do

cj

l nghim ca h i s tuyn tnh c N phng trnh i vi N n:

Bc=F (1.3 .6)

trong theo (1.2.3) v (1.2.4) ma trn h s B=( Bij ) v v phi F xc


nh bi:

16

( j, i )
[ p ( x ) ' j ( x ) ' i ( x ) +q ( x ) j ( x ) i ( x ) ] dx=
1

( j , i )=
0

Bij =
(1.3 .7)
1

Fi =( f , i ) = f ( x ) i ( x ) dx .( 1.3.8)
0

Ma trn B gi l ma trn cng. Cc hm


cn c gi l cc hm ta .

17

, l s s ca khng gian

HN

4. Tnh trc tip cc


V cc hm

j=0

B ij =0

B ij

cho bi (1.3.2), o hm ca chng cho bi (1.3.3) nn

x
x ( i1 , xi +1)

khi

Fi

v khi

' j=0

khi

x
x ( i1 , xi +1) , do

khi i j | 2. Vy B l mt ma trn tha. B l ma trn ba ng

cho v h (1.3.6) l mt h ba ng cho, gii bng phng php truy i n


nh.
By gi theo (1.3.7) ta c
x i+1

1
2

B ii = [ p ( i ' ) +q ( i ) ]dx= [ p ( i ' ) +q ( i ) ]dx=


0

xi

[ p(x)
x i1

xi1

x i+ 1

xx i1 2
x i+1x 2
1 2
1 2
(
)
(
)
(
)
+q x
] dx+ [ p x
+q x
]dx
hi
hi
hi+1
hi +1
x

()

( )

(1.3 .9)
xi+ 1

B ii+1=Bi+1 i= [ p i i+1 +q i i+1 ] dx= [ p ' i ' i+1+ q i i +1 ] dx=


'

'

x i+ 1

p (x )
xi

xi

x x
1
+q ( x ) i+1
hi+1
hi+1

( )( ) (
1
hi +1

)( )]

xx i
dx (1.3 .10)
hi+1

5. Cng thc tch ly


T phn hoch (1.3.1) ta suy ra
N +1 x k

'
'
B ij = [ p ( x ) j ( x ) i ( x ) +q ( x ) j ( x ) i ( x ) ] dx (1.3 .11)
k=1 xk1

18

N +1 x k

Fi = f ( x ) i ( x ) dx .(1.3 .12)
k=1 xk1

19

Nu t
xk

B = [ p ( x ) ' j ( x ) 'i ( x )+ q ( x ) j ( x ) i ( x ) ] dx(1.3.13)


k
ij

x k1

xk

Fi = f ( x ) i ( x ) dx (1.3.14 )
x k1

Th cng thc tch ly:


N +1

N +1

B ij = Bij , Fi = F i .(1.3 .15)


k

k=1

k =1

Ta c th xem
B ij

Fi

B kij

l ng gp ca phn t hu hn th k, [

l ng gp ca phn t hu hn [

x k1 , x k

x k1 , x k

] vo cho

Fi

] vo
.

T (1.3.2) v (1.3.3) nn (1.3.14) cho:


B ij =0,i j

i
i+1
i+1
| 2 ; B ij =Bij + Bij , B ii+1=Bi+1 i=Bii+1 ,

Fi

Fii + F i+1
i

(1.3 .16)
k
k
B ij
Tnh B ij , Fi ri p dng cng thc (1.3.14) hay (1.3.15) s cho
v

Fi

k
k
6. Tnh B ij v Fi bng php i bin

Cc tch phn xc nh (2.3.13) ch thc hin trn mt phn t hu hn [


x k1 , x k

]. Mun tnh chng ta c th dng php i bin

x=x ( E)

xc nh

bi
x

) E+ x k1 (1.3 .17)
x=

20

x k1 x x k

a on

v on 0 E 1.

Qua php i bin (2.3.22) ta c:


dx
dE 1
=x k x k1 =hk ,
=
dE
dx hk
k 1 ( x ) x=x(E )=1E
k ( x ) x= x(E )=E ,

d k 1 d k1 1
= ,
=
dx h k dx
hk

t thm
q ( x )x= x ( E ) .(1.3 .18)
p ( x )x= x ( E ) , q ( E ) :=
p ( E ) :=

Khi
xk

d k 2
B = { p (x )
+ q ( x ) k2 }dx
dx
x

( )

k
kk

k1

1
hk

2+ q ( E )

{ p ( E )
1

xk

k
k1 k1

= { p ( x )
x k1

d k1 2
2
+ q ( x ) k }dx
dx

21

1
hk

2
( + q ( E ) ( 1E )2 }hk d E 1.3 .20)

{ p ( E )
1

xk

k
k1 k

=B

k
kk1

= p(x)
x k1

d k1 d k
+ q ( x ) k1 k dx=
dx dx

1
hk

1
)+ q ( E )
hk

{ p ( E )
1

xk

x k1

F = f ( x ) k ( x ) dx= f ( E ) E hk d E (1.3.22)
k
k

k
k1

xk

x k1

= f ( x ) k1 ( x ) dx= f ( E ) (1E) hk d E (1.3.23)

22

7. nh gi sai s
1
Gi s u W 0 ( 0,1 )

wN H N

1
l nghim ca bi ton (1.2.5) (trn W 0 ( 0,1 ) ), v

l nghim gn ng bng phng php phn t hu hn, tc l

nghim ca bi ton (1.2.5) nhng trn khng gian con ca


H N :=span {1 2 . N }

, trong

W 10 ( 0,1 )

l hm mi nh (1.3.2).

Ta c
2
1
nh l: Gi s u W 0 ( 0,1 ) W 0 ( 0,1 ) . Khi

u 'w ' NL (0,1) C 5 hf L (0,1 )(1.3.24)


2

uw NL (0,1) C 6 h2f L (0,1 )(1.3 .25)


2

Trong

C5

C6

l cc hng s.

8. V d
Ta thng gp bi ton trn on [a,b]:
d du
p
+q ( x ) u=f ( x ) , a< x <b . u ( a )=0, u ( b ) =0(1.3 .26 a)
dx
dx

( )

thay v trn on [0,1]. Trong trng hp nh vy, l ra trc khi p dng


phng php phn t hu hn ta phi bin i a bi ton cho v bi ton
trn on [0,1]. Nhng vic ta bin i hay khng bin i s khng nh hng
n kt qu.
Nu khng bin i th ta gii bi ton (1.3.24a). Bi ton yu tng ng l
( u , v ) =L ( v ) , v V

23

vi
b

du dv
V =W ( a , b ) , ( u , v )= { p ( x )
+ q(x )uv }dx L ( v )= f ( x)vdx
dx dx
a
a
1
0

To ra cho [a,b] mt phn hoch


P: x 0 =a< x 1< x2 << x N < x N+1 =b

Bc i th k l

hk =x k x k1

. Hm c s tng ng l

cho bi (1.3.2).

H i s cn gii Bc=F vi
B ij = ( i , i ) , F i=L ( i )

Nu i bin th ta a on [a,b] v on [0,1] bng cng thc x=( ba ) t+a .


Khi nu g ( x ) th

g ( x ) x= ( ba) t +a
g ( t ) :=

1
d d u
p ( t )
+ q ( t ) u =f ( t ) , u ( 0 )=0, u ( 1 )=0(1.3 .26 b)
2
dt
dt
( ba )

( )

Bi ton yu tng ng l
( u , v ) = L ( v ) , v V

Trong
1

V =W 10 ( 0,1 ) , ( u , v )= [
0

1
d u d v
p ( t )
+ q ( t ) u v ]dt , L ( v ) = f ( t ) v dt .
2
dt
dt
( ba )
0

Ta to ra trn [0,1] phn hoch


0=0<t 1<t 2 <<t N <t N +1=1
P:t
.

Bc i th k l

k =t k t k1

. H i cn gii l

vi B ij = ( i , i ) , F i= L(
i )
B c = F

Nhn thy vi php bin i

x=( ba) t

24

+ a chn th

i ( x ) x=( ba )t +a= i ( t ) .

By gi t cc cng thc khi khng i bin


b

B ij = ( i , i ) = p ( x )
a

d i d j
+q ( x ) uv dx ,
dx dx

Fi =L ( i )= f ( x ) i ( x ) dx .
a

Ta p dng cng thc tnh tch phn bng php bin i x=( ba ) t+ a ta c
1

B ij =
0

d i d j
1
p ( t )
+ q ( t ) i j ( ba ) dt= B ij (ba)
2
dt dt
( ba )

Fi = f ( t ) i( ba)dt = F i ( ba ) .
0

Vy h i s khi c i bin vit

i
B c = F

cn h i khi khng bin i

vit Bc =F vit (ba) B c = (ba) F . Do c =c . Ta ch nghim ca

bi ton
Cho nn c w N ( x ) x=( ba) t +a= w
N (t )
N

khi khng bin i l w N = c i i (t)


i=1

Vy vic i bin hay khng khng nh hng ti kt qu.

a) V d 1:
Xt bi ton truyn nhit dng:
u ' ' =f ( x ) , 0< x < L ,u ( 0 )=0, u ( L ) =0

trong

25

L=5 cm , f ( x )=10

Gii.Bi ton ny c dng (1.1.1)(1.1.2) vi p = 1, f = 10. Bi ton yu (1.2.2)


tng ng l
L

u ' v ' dx= fvdx , v W 10 (0, L)


0

Ta chia on [0, L] thnh N+1=4 phn bng nhau. Khi


h=

L
5
= =1,25,
N +1 4

x 0=0, x1 1.25, x 2=2,5, x 3=3,75, x 4 =5.

Ta nhn thy bc i h = 1,25 > 1


Theo (1.3.19)(1.3.23) ta c
1

1 2
1
B =h ( ) d E= =0,8
h
0 h
k
kk

1
1
B kk1 k1=h ( ) d E= =0,8
h
h
0
1

k
k1 k

=B

k
kk1

=h
0

1 1
1
d E= =0,8
h h
h

h
F =h 10 E d E=10 =6,25
2
0
k
k

h
F kk1 =h 10(1E) d E=10 =6,25
2
0

Vy tch ly li theo cng thc (1.3.16) ta c

)(

0,8+0,8 0,8
0
1,6 0,8
0
B= 0,8
=
0,8+0,8
0,8
0,8 1,6 0,8
0
0,8
0,8+0,8
0
0,8 1,6

26

)( )

6,25+ 6,25
12,5
F= 6,25+ 6,25 = 12,5
6,25+ 6,25
12,5

Do h cng (1.3.6) vit

)( ) ( )

C1
1,6 0,8
0
12,5
=
0,8 1,6 0,8 C2
12,5
0
0,8 1,6 C3
12,5

Gii h ny ta tm c

( )( )
C1
23,4375
C 2 = 31,25
23,4375
C3

Nu ta chia on [0,L] thnh nhiu on hn chng hn thnh 8 on


X=[0 0.625 1.25 1.875 2.5 3.125 3.75 4.375 5]
Cng bng vic tnh ton trn trn ta c c

3,2
-1,6

-1,6
3,

0
-1,6

0
0

0
0

0
0

0
0

2
-1,6

3,

-1,6

0
0

2
-1,6
0

3,2
-1,6

-1,6
3,

0
1,

0
0

6
3,

-1,6

2
-1,6

3.2

B=
0
0
0

2
-1,6

27

6,25
6,25
6,25
F= 6,25
6,25
6,25
6,25

()

Gii nghim phng trnh


B c=F

Ta c
13,6719
23,4375
29,2969
c= 31,2500
29,2969
23,4375
13,6719

( )

Hnh 1.3.2 Biu din nghim gn ng v nghim chnh xc trong Matlab

28

b, V d 2:
Xt bi ton truyn nhit dng:
u ' ' = 2 sin ( x ) 0< x <2,u ( 0 )=0, u ( 2 )=0.

Nghim chnh xc ca bi ton l


u ( x ) =sin( x).

Bng cch chia on [0, 2] thnh 8 on bng nhau (8 phn t hu hn), v dng
phng php phn t hu hn ta tnh c nghim gn ng, sai s nh trong
hnh v di

29

Hnh 1.3.3 Biu din nghim gn ng v nghim chnh xc trong Matlab

30

IV.

BI TON BIN LOI BA

1. Pht biu bi ton


Cho khong s thc [0,1]. Xt phng trnh vi phn cp hai
' '

Lu:=( p u ) + qu=f ( x ) 0< x <1(2.4 .1)

vi iu kin bin loi ba


'
'
p ( 0 ) u ( 0 ) + a u ( 0 )=g a , p ( 1 ) u ( 1 )+ b u ( 1 )=gb (2.4 .2)

trong

p,q,f

l cc hm cho trc ,

a , b , ga , g b

l nhng s thc cho trc

tha mn
'

p , p , q , f L2 ( 0,1 ) (2.4 .3)


0<C 0 p ( x ) C1 , 0 q ( x ) C 2 , C 0 , C 1 , C 2=const (2.4 .4)
a 0, b 0, a+ b >0 (2.4 .5)

Bi ton vi phn (2.4.1) (2.4.2) gi l bi ton bin loi ba i vi phng trnh


(2.4.1). N pht biu:
2
Tm hm s u W 0 ( 0,1 ) tha mn phng trnh vi phn (2.4.1) cng vi cc iu

kin bin (2.4.2)

31

2. Bi ton yu
2
Gi s bi ton (2.4.1) (2.4.2) c nghim c in u W 0 (0,1) . Khi

f L2 (0,1) . Trong

L2 (0,1)

Lu

nhn v hng hai v ca (2.4.1) vi

v D ( [ 0,1 ] ) , gi l hm th, ta c
1

' '

[( p u ) + qu]vdx= fvdx , v D ( [ 0,1 ] ) (2.4 .6)


0

Khi ta c th ly tch phn tng phn v tri ca (2.4.6) ta thu c


1

'

[( p u' ) + qu]vdx=p u' v 10 + [ pu ' v' +quv ]dx


0

[ pu' v ' +quv ]dx p (1 ) u' (1 ) v(1)+ p ( 0 ) u' (0) v (0)


0

Ch n iu kin bin (2.4.2) th ta c


1

'

[( p u' ) + qu]vdx= [ p u' v ' +quv ] dx+ [ b u (1 ) gb ] v ( 1 )+[ a u ( 0 )g a ]v (0)


0

Do (2.4.6) tr thnh
1

[ p u v + quv ] d x+ a u ( 0 ) v (0)+ b u ( 1 ) v (1 ) = fvdx+ g a v ( 0 ) +g b v ( 1 ) , v D([0,1])


'

'

1
V D([0,1]) tr mt trong W 0 (0,1) nn
1

[ p u v + quv ] dx + a u ( 0 ) v ( 0)+ b u (1 ) v ( 1 )= fvdx+ ga v ( 0 ) + gb v ( 1 ) , v W 10 ( 0,1 ) (2.4 .7)


'

'

Trong (2.4.7) khng c o hm cp hai na.

32

( u , v ) = [ p u' v ' +quv ] dx a u ( 0 ) v ( 0 ) + b u ( 1 ) v (1 ) ,


0

u , v W 0 ( 0,1 ) (2.4 .8)


1

L ( v )= fvdx+ ga v ( 0 ) + gb v ( 1 ) , v W 10 ( 0,1 ) (2.4 .9)


0

Ta pht biu bi ton mi:


Vi ( u , v ) v

L( v )

1
xc nh bi (2.4.8) v (2.4.9) hy tm u W 0 ( 0,1 ) tha

mn
( u , v ) =L ( v ) , v W 10 ( 0,1 ) ( 2.4 .10 )

Bi ton (2.4.10), gi l bi ton yu ng vi bi ton (2.4.1) (2.4.2).

3. Nghim suy rng.


Nghim suy rng ca bi ton yu (2.4.10) gi l nghim suy rng ca bi ton
(2.4.1) (2.4.2).
Theo lp lun mc 2. Bi ton yu trong phn IV. Bi ton bin loi ba th
nghim c in ca bi ton (2.4.1) (2.4.2) cng l nghim suy rng ca n.
2
C th chng minh c rng nu nghim suy rng u li thuc W 0 (0,1) th n

cng l nghim c in.


V khng gian hm th
1

W 0 ( 0,1 ) W 0 ( 0,1 )

W 10 ( 0,1 ) L2 (0,1)

v khng gian cha nghim

nn nghim suy rng d tm hn nghim c in.

4. S tn ti ca nghim suy rng.

33

R rng

(u , v )

xc nh bi (2.4.8) l mt song tuyn tnh i xng trn


1

W 2 (0,1) . Ta chng minh rng n lin tc trn W 0 (0,1) v W 0 ( 0,1 ) - eliptic.

Trc ht theo lp lun mc 3. S tn ti nghim suy rng trong phn II. Bi


ton yu v nghim suy rng ta c
1

[ p u' v ' +quv ] dx ( C1 +C 2 )uW


0

1
0

( 0,1)

vW ( 0,1) ,
1
0

u , v W 10 ( 0,1 ) (2.4 .11)


1
Vi u W 0 ( 0,1 ) ta c
x

u ( x ) =u ( 0 ) + u' (t) dt |u(0)||u(x )|+ u' (t) dt


0

|u(0)| 2{|u ( x )| +(|u (t)dt|) } 2|u( x)| +2 |u' (t)| dt


'

|u' ( t )| dt
1

|u ( 0 )|uW

1
0

( 0,1)

|u ( 0 )| dx 2 |u ( x )| dx +2
0

Cch tng t

|u(1)|uW (0,1) (2.4 .12 b)


1
0

Do tn ti hng s dng

C4

34

( u , v ) C 4uW

1
0

( 0,1)

uW (0,1 ), u , v W 10 (0,1)
1
0

1
Vy ( u , v ) lin tc trn W 0 (0,1) .

a> 0

Gi s

. Khi ta li c t (2.4.8)

( u , v ) p|u '| dx + a|u(0)| min { C 0 , a }|u'| dx+|u(0)|


0

u W 10 (0,1)

Mt khc
x

u ( x ) =u ( 0 ) + u' (t) dt= u' (t) dt |u (0)|+|u' (t)|dt

|u' (t) dt|


1

2
0

|u(x )| 2|u(0)| +2
Do , p dng bt ng thc C-S-B ta c
2

|u(x )| 2|u(0)| +2|u' ( t )| dt


0

|u( x )| dx 2|u(0)| +2|u' (t)| dt


0

|u(x )| dx+|u ( x)| dx 2|u(0)| +3 |u (t)| dt 3 {|u ( 0 )| + |u '| }


0

'

'

Theo (2.4.13) ta c
2

uW (0,1) K ( u , u ) , K=
1
0

3
min {C 0 , a }

35

L ( v )= fvdx+ ga v ( 0 ) + gb v ( 1 ) , v W 10 ( 0,1 )( 2.4 .9 )


0

( u , u )

1
2
uW
K

1
0

( 0,1 )

, u W 10 ( 0,1 )

1
Vy ( u , v ) W 0 ( 0,1 )eliptic .

Ta chng minh tnh lin tc ca L(v) xc nh bi (2.4.9). R rng L(v) l mt


1
phin hm tuyn tnh trn W ( 0,1 ) . Ta c t (2.4.9)

|L(v)||( f , v) L (0,1 ) +|ga|.|v ( 0)|+|gb|.|v (1)||


2

p dng bt ng thc C-S-B vo s hng u v kt qu (2.4.13) vo

|v(0)| v|v (1)| ta c


|L(v)|<f L (0,1 )vL (0,1 )+|ga|.vW (0,1) +|g b|.v (1)W (0,1) .
1

1
0

Vy bi ton (2.4.10) c nghim duy nht, do bi ton (2.4.1) (2.4.2) c


nghim suy rng duy nht.

5. Tnh gn ng nghim suy rng bng phng php phn t hu


hn
xy dng nghim gn ng ca bi ton (2.4.10) ta thay khng gian
1

W 0 (1,0)

bng mt khng gian con hu hn chiu ca n. Ta s lm vic

theo phng php phn t hu hn, ging nh trong bo ton yu.

36

Ta chia min xc nh [0,1] ca n hm u(x ) thnh N on con bi cc im


x i [0,1]

:
0=x0 < x 1 x 2 <...< x i1< x i < x i+1 <...< x N < x N +1=1(2.4 .14)

x ix i1 =hi , h max {hi } .


i

ei

Mi on con

x i1, x i

] gi l mt phn t hu hn (phn t hu hn

mt chiu).
Tp cc im

xi

lp thnh mt phn hoch ca on [0,1].

Sau ta xy dng N +1 hm i ( x ) bng cch t


( xx i1)/hi nu xi 1 < x x i

( x i+1x )/hi+1 nu x i x < x i+1


x
0 khi x ( i1 , xi +1)
i ( x )=

(2.4.15)

i=1,2, , N 1
x
( 1x)/h1 nu x0 < x x 1
x

0 nu x ( 0 , x1 )(2.4 .16)
0 =
x x
( N1)/h N nu x N1 < x x N
x

0 nu x ( N1 , x N )(2.4 .17)
N =

y so vi trng hp iu kin bin loi mt c thm hai hm

37

0 v N

Nh vy cc
Cc hm

u l cc hm s c gi nh v c th dng mi nh.
x ( xi 1 , xi +1 ) .

ch khc 0 ti

Ni cch khc

l hm s c gi
nh.

Hnh 2.4.1
1
Cc hm i W 0 ( 0,1 ) v c lp tuyn tnh. H

S N +1={i , i=1,2, , N }

Sinh ra khng gian con

H N +1 c N +1

1
S
chiu ca W 0 ( 0,1 ) v nhn h N +1

l mt c s.
Sau ta xt bi ton (2.4.10) tn
Tm

w N +1 H N +1

H N +1

sao cho

( w N+1 , v ) =L ( v ) , v H N +1 .(2.4 .18)

Hm

w N +1 H N +1

c dng

38

w N +1 ( x )= c j i ( x ) H N +1( 2.4 .19)


j=0

trong
V h

S N +1

cj

cn c xc nh sao cho (2.4.18) tha mn vi moi

l mt c s ca

v =i ,i=1,2,.. , N

H N +1

( w N+1, i )=L ( i ) , i=1, 2, , N .

39

v H N +1

nn ch cn (2.4.18) tha mn vi

Do
c j j , i
N

=L ( i ) , i=1,2, , N
j=0

hay l

c j ( j , i )=L ( i ) , i=1,2, , N .(2.4 .20)


N

j=0

cj

Do

l nghim ca h i s tuyn tnh c N+1 phng trnh i vi

N+1n:
Bc=F (2.4 .21)

trong theo (2.4.8) v (2.4.9)

i,

(
j ) F i =L ( i ) (2.4 .22)
( j, i )=
Bij =

6. Cng thc tch ly


T (2.4.8) v (2.4.9) phn hoch (2.4.14) ta suy ra
N

xk

B ij = [ p ( x ) ' j ( x ) ' i ( x ) +q ( x ) j ( x ) i ( x ) ] dx+ a j ( 0 ) i ( 0 )+ b j ( 1 ) i ( 1 )( 2.4 .23)


k=1 x k1

N +1 x k

Fi = f ( x ) i ( x ) + g a j ( 0 ) + ga j ( 1 ) dx (2.4 .24)
k=1 xk1

Nu t

40

xk

B = [ p ( x ) ' j ( x ) 'i ( x )+ q ( x ) j ( x ) i ( x ) ] + a j ( 0 ) i ( 0 )+ b j ( 1 ) i ( 1 ) dx( 2.4 .25)


k
ij

x k1

xk

Fi = f ( x ) i ( x ) dx+ g a j ( 0 ) + g a j ( 1 ) dx (2.4 .26)


x k1

Th cng thc tch ly:


N +1

N +1

B ij = Bij , Fi = F i .(2.4 .27)


k

k=1

k =1

Theo (2.4.15) (2.4.16) (2.4.17) cc hm i ( x ) c gi . Ta suy ra:

+1
Bii =Biii + Biii+1 , Bii+1=Bi+1 i=Biii+1
, F i=F ii + Fii +1 i=1,2, N1
(2. .4 .28)
B00 =B100 , B 01=B10 =B110 , F 0 =F 10
B N 1 N =B NN 1=B NN 1 , B NN B NN , F N =F NN

t tnh cc B v F j ta cn tnh
B kk1 k1 , B kkk , B kk1 k , Fkk1 , F kk , k=1,2, , N

Vi ch rng i vi cc

lin quan n iu kin ta c

0 ( 0 ) =1, N ( 1 )=1, i ( 0 ) =0,i 0, j ( 1 )=0 , j N

Do theo cng thc (2.4.25)(2.4.26) ta c


x1

B := [ p ( x ) ' 0 ( x ) ' 0 ( x )+ q ( x ) 0 ( x ) 0 ( x ) ] dx + a
1
00

x0

x1

F = f ( x ) 0 ( x ) dx +g a (2.4 .29)
1
0

x0

xN

N
NN

:= [ p ( x ) ' N ( x ) ' N ( x )+ q ( x ) N ( x ) N ( x ) ] dx + b
x N1

41

xN

F = f ( x ) N ( x ) dx+ g b (2.4 .30)


N
N

x N 1

k
k
Vi cc B ij v F i cn li th

k
k
ij

'

'

B := [ p ( x ) i ( x ) j ( x )+ q ( x ) i ( x ) j ( x ) ] dx
x k1

xk

F = f ( x ) i ( x ) dx (2.4 .29)
k
i

x k1

Vy ta tnh theo trnh tr sau:


k

B k1 k1 , B kk , F k1 , F k , k=1,2, , N theo(2.4 .31)

Sau theo (2.4.29)(2.4.30) tnh


B 100 :=B 100 + a ; B NNN :=B NNN + b , F 10=F 10 + ga , F NNN =F NNN + g b
k
k
7. Tnh B ij v Fi bng php i bin

Cc tch phn xc nh (2.4.25) (2.4.26), tc (2.4.29)-(2.4.30), ch thc hin trn


mt phn t hu hn [

x k1 , x k

]. Mun tnh chng ta c th dng php i bin

x=x ( E) xc nh bi
x

) E+ x k1 (2.4 .32)
x=

a on

x k1 x x k

v on 0 E 1.

Qua php i bin (2.3.22) ta c:


dx
dE 1
=x k x k1 =hk ,
=
dE
dx hk

42

k 1 ( x ) x=x(E )=1E
k ( x ) x= x(E )=E ,

d k 1 d k1 1
= ,
=
dx h k dx
hk

t thm
q ( x ) x=x ( E ) .(2.4 .33)
p ( x )x= x ( E ) , q ( E ) :=
p ( E ) :=

Khi cn c vo (2.4.25)(2.4.26), tc l (2.4.29)-(2.4.31), ta c cc cng thc


k
tnh B ij vi k = 1,
x1

B = [ p ( x ) ' 1 ( x ) ' 1 ( x ) +q ( x ) 1 ( x ) 1 ( x ) ] dx (2.4 .34 )


1
00

x0

x1

B = [ p ( x ) ' 0 ( x ) ' 0 ( x ) +q ( x ) 0 ( x ) 0 ( x ) ] dx+ a (2.4 .35)


1
11

x0

x1

B =B = [ p ( x ) ' 0 ( x ) ' 1 ( x ) +q ( x ) 0 ( x ) 1 ( x ) ] dx ( 2.4 .36 )


1
10

1
01

x0

Vi k= N,
xN

B = [ p ( x ) ' N ( x ) ' N1 ( x ) + q ( x ) N ( x ) N ( x ) ] dx+ b (2.4 .37)


N
NN

x N1

xN

N
N 1 N1

= [ p ( x ) ' N1 ( x ) '0 ( x )+ q ( x ) N 1 ( x ) N 1 ( x ) ] dx+ a (2.4 .38)


x N1

xN

N
N 1 N

=B NN 1= [ p ( x ) ' N 1 ( x ) ' N ( x ) +q ( x ) N 1 ( x ) N ( x ) ] dx ( 2.4 .39 )


x N 1

Vi k = 2,3,,N-1,

43

1
hk

2+ q ( E )

{ p ( E )

{ ( )

1
d k 2
2
p(x)
+q ( x ) k dx=
dx
0
xk

Bkkk =
x k1

xk

k
k1 k1

= { p ( x )
x k1

d k1 2
2
+ q ( x ) k }dx
dx

1
hk

2
( + q ( E ) ( 1E )2 }hk d E 2.4 .41)

{ p ( E )
1

xk

k
k1 k

=B

k
kk1

= p(x)
x k1

d k1 d k
+ q ( x ) k1 k dx=
dx dx

1
hk

1
)+ q ( E )
hk

{ p ( E )
1

44

k
Cc cng thc tnh Fi :
x1

x0

F = f ( x ) 0 ( x ) dx= f ( E ) E hk d E(2.4 .42)


1
1

x1

x0

F = f ( x ) 0 ( x ) dx +g a= f ( E ) (1E) hk d E + ga (2.4 .44)


1
0

Vi k = N
xN

x N 1

F = f ( x ) N ( x ) dx+ g b= f ( E ) (E)hk d E+ gb (2.4 .45)


N
N

N
N1

xN

x N1

= f ( x ) N1 ( x ) dx= f ( E ) (1E)hk d E (2.4 .46)

Vi k = 2,3,, N-1
xk

x k1

F = f ( x ) k ( x ) dx= f ( E ) E hk d E (2.4 .47)


k
k

k
k1

xk

x k1

= f ( x ) k1 ( x ) dx= f ( E ) (1E) hk d E (2.4 .48)

8. nh gi sai s
1
Gi s u W 0 ( 0,1 )

w N +1 H N +1

1
l nghim ca bi ton (2.4.10) (trn W 0 ( 0,1 ) ), v

l nghim gn ng bng phng php phn t hu hn, tc l

1
nghim ca bi ton (2.4.10) nhng trn khng gian con ca W 0 ( 0,1 ) l

H N +1 :=span {1 2 . N }

trong

l hm mi nh (1.3.2).

45

46

2
1
snh l: Gi s u W ( 0,1 ) W 0 ( 0,1 ) . Khi

f
[ L2 ( 0,1 ) + ga + gb ]( 2.4 .49)
u 'w' N L (0,1 ) Kh
2

f
[ L2 ( 0,1 ) + ga + gb ]( 2.4 .50)
uw NL (0,1) K h2
2

Trong K l cc hng s dng.

9. Hng gii quyt bi ton bin loi 3 bng lp trnh.


Bi ton bin loi 3 v hng gii quyt tng i ging vi bi ton yu,
ta p dng phng php phn t hu hn vo gii quyt, tc l chia thnh
nhiu phn t nh, bin i v tnh cc tch phn bng cng thc hnh thang
k
hoc bng phng php gauss, sau tnh ma trn B ij v vector

nh bi ton yu ch thm vo nh sau:


B 100 :=B 100 + a ; B NNN :=B NNN + b , F 10=F 10 + ga , F NNN =F NNN + g b

Sau gii h phng trnh ta c Cij .

47

F kj ging

C. KT LUN
Vic thc hin n vi ti: Phng php phn t hu hng gii bi ton
bin mt chiu gip em tm hiu thm c c s l thuyt v mn Phng php
phn t hu hn, nm v hiu r cng thc cng nh chng minh v p dng cc
cng thc vo bi ton thc tin sau ny. Cng vi yu cu tnh ton v lp trnh bi
ton thc t trn my tnh bng ngn ng C++.
Vi s tr gip ca ngnh Cng ngh thng tin v h thng CAD, nhiu kt cu
phc tp cng c tnh ton v thit k chi tit mt cch d dng.
Hin c nhiu phn mm PTHH ni ting nh: ANSYS, ABAQAUS, SAP, v.v.
c th khai thc hiu qu nhng phn mm PTHH hin c hoc t xy dng
ly mt chng trnh tnh ton bng PTHH, ta cn phi nm c c s l thuyt,
k thut m hnh ho cng nh cc bc tnh c bn ca phng php. T pht
trin v ng dng vo cc m hnh bi ton thc tin.

48

D.TI LIU THAM KHO


1. Gio Trnh Phng Php Phn T Hu Hn T Vn nh NXB Khoa
Hc K Thut 2002.
2. Numerical Approximation Methods for Elliptic Boundary Value Problems.
Olaf Steinbach Springer 2007.
3. The Finite Element Method for Elliptic Problems, Philippe G.Ciaret
North Holland 1978.

49

Вам также может понравиться