Godisnjak FPN 2014

godinjak
Decembar 2014.
ISSN 1820-6700
Univerzitet u Beogradu
Fakultet politikih nauka
godinjak
2014
Godina VIII / Broj 12 / Decembar 2014.
Beograd
Izdava:
Univerzitet u Beogradu Fakultet politikih nauka
Beograd, Jove Ilia 165
Telefon: 011/3092-999, Fax: 011/2491-501

E-mail: godisnjakfpn@fpn.bg.ac.rs
Internet prezentacija: http://www.fpn.bg.ac.rs/category/publikacije/godisnjak/
Za izdavaa:
prof. dr Ilija Vujai
Glavni i odgovorni urednik:
prof. dr Ilija Vujai
Izvrni urednik:
prof. dr Radmila Nakarada
doc. dr Nemanja Duverovi
Redakcija:
prof. dr Radmila Nakarada,

Univerzitet u Beogradu Fakultet politikih nauka (Srbija)
prof. dr Miroslav Brki,

doc. dr Vladimir Pavievi,

doc. dr Sinia Atlagi,

Meunarodna redakcija:
prof. dr Svetozar Rajak,

London School of Economics (Velika Britanija)
prof. dr Lidija Kos Stanii,

Sveuilite u Zagrebu Fakultet politikih znanosti (Hrvatska)
prof. dr Jelenka Avdagi-Voki,

Univerzitet u Sarajevu Fakultet politikih nauka (Bosna i Hercegovina)
prof. dr Sran Darmanovi,

Univerzitet u Podgorici Fakultet politikih nauka (Crna Gora)
Dizajn:
Stefan Ignjatovi
Prelom:
Olivera Teanovi
Lektura i korektura:
Olivera Velikovi
Tira:
300 primeraka
tampa:
igoja tampa
Ovaj broj Godinjaka je publikovan u okviru nauno-istraivakog projekta

Univerziteta u Beogradu Fakulteta politikih nauka, Politiki identitet Srbije
u regionalnom i globalnom kontekstu (evidencioni broj: 179076), koji finansira
Ministarstvo prosvete, nauke i tehnolokog razvoja Republike Srbije.
SADR AJ
TEMA BROJA: SRBIJA I REGION

Dragan ukanovi Usaglaavanje drava Zapadnog Balkana sa Zajednikom
spoljnom i bezbednosnom politikom Evropske unije izmeu normativnog,
deklarativnog i stvarnog. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Nikola Mladenovi Srpska kosovska politika: Model igre i meovite strategije. . . . . . . 41
Janja Simenti Sudski procesi i pomirenje tube za genocid Srbije i Hrvatske
pred Meunarodnim sudom pravde . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
Jelena Vukoii Identitet i drava Etniki konflikti i unutranji
(ne)legitimitet Bosne i Hercegovine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
POLITIKOLOGIJA
Milovan Deki Zato ljudi sarauju i kanjavaju? Logika snanog reciprociteta . . . . . 93
MEUNARODNE STUDIJE
Milo Hrnjaz Legalnost upotrebe nuklearnog oruja u oruanim sukobima:
ogranienja u vezi sa zatitom ovekove ivotne sredine. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
ISTRAIVANJA
Davor Marko Medijska pomo i izgradnja funkcionalnih medijskih
institucija u Srbiji. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
U FOKUSU
H.E. Jean-Daniel Ruch Lecture at the 11th Regional Course on International
Humanitarian Law held at the University of Belgrade
Faculty of Political Sciences. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
PRIKAZI
Zoran Krsti Latinska Amerika izazovi i prepreke demokratizacije. . . . . . . . . . . . . . . 159
Stjuart Hol Mediji i mo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
Uputstvo za autore. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
CON TEN T
TOPIC OF THE NUMBER: SERBIA AND THE REGION

Dragan ukanovi Harmonization of the Western Balkan States
and European Union Common Foreign and Security Policy
Between Normativity, Declarativity and Reality. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Nikola Mladenovi Serbian Kosovo Policy: Model of a Game
and Mixed Strategies. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
Janja Simenti Judicial Proceedings and Reconciliation Croatian and Serbian
Claims for the Genocide Before the International Court of Justice . . . . . . . . . . . . . . 59
Jelena Vukoii Identity and State Ethnic Conflicts and Internal
(Non)Legitimacy of Bosnia and Herzegovina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
POLITICAL SCIENCE
Milovan Deki Why Humans Cooperate and Punish?
The Logic of Strong Reciprocity . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
INTERNATIONAL STUDIES
Milo Hrnjaz Legality of Use of Nuclear Weapons in Armed Conflicts:
Limits Related to Protection of Environment . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
RESEARCH
Davor Marko Media Assistance and Development of Functional
Media Institutions in Serbia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
IN FOCUS
H.E. Jean-Daniel Ruch Lecture at the 11th Regional Course on International
Humanitarian Law held at the University of Belgrade Faculty of Political Sciences
149
REVIEWS
Zoran Krsti Latinska Amerika izazovi i prepreke demokratizacije. . . . . . . . . . . . . . . 159
Stjuart Hol Mediji i mo. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
Instructions for the Authors. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
TEM A BROJA: SR BIJA I R EGION

Struni lanak
Primljen: 4. avgust 2014.
UDC
327(4-672EU:497.15)
316.32(4-672EU):355.02(497.15)
Dragan ukanovi
Institut za meunarodnu politiku i privredu, Beograd
Usaglaavanje drava Zapadnog

Balkana sa Zajednikom
spoljnom i bezbednosnom
politikom Evropske unije
izmeu normativnog,
deklarativnog i stvarnog
Apstrakt
Usaglaavanje spoljnih politika drava Zapadnog Balkana sa Zajednikom
spoljnom i bezbednosnom politikom Evropske unije (ZSBP), a u okviru poglavlja 31. pretpristupnih pregovora, predstavljae obavezu, ali i znaajan
izazov za veinu od njih. U tom kontekstu autor polazi od analize redovnih
godinjih izvetaja o napretku drava regiona u okviru kojih se ukazuje na
stepen usklaenosti njihove spoljne politike sa ovim mehanizmom Unije (u
vremenskom razdoblju od etiri godine i to 20112014. godine). Koliki je
stvarni i sutinski raskorak izmeu normativnog okvira ZSBP EU i konkretnih
aktivnosti drava Zapadnog Balkana autor lanka posebno ukazuje u odeljku
rada koji se tie njihovog odnosa prema aktuelnoj krizi u Ukrajini, a gde se,
na odreeni nain, prelamaju geostrateki interesi globalnog Zapada, sa
Email: dragandj@diplomacy.bg.ac.rs
Rad je realizovan u okviru projekta Srbija u savremenim meunarodnim integrativnim procesima spoljnopolitiki, meunarodni, ekonomski, pravni i bezbednosni aspekti Ministarstva prosvete, nauke i tehnolokog razvoja Republike
Srbije, br. OI 179023, za period 20112015. godine.
10
dr ag a n u k a nov i
jedne, i Ruske Federacije, sa druge strane. Istovremeno, autor posveuje panju tome koliko je lanstvo u Severnoatlantskom savezu povoljan okvir za
ubrzanje usklaivanja spoljne politike jedne drave sa ZSBP EU.
Kljune rei:
Zapadni Balkan, Evropska unija, Zajednika spoljna i bezbednosna politika EU, usklaivanje, Crna Gora, Srbija, Bosna i Hercegovina, Albanija,
Makedonija, Kosovo
UVOD
Institucionalni razvoj savremene Evropske unije uslovio je da se, nakon viegodinjeg usaglaavanja drava lanica, doe do uspostavljanja mehanizma
Zajednike spoljne i bezbednosne politike (Common Foreign and Security Policy
CFSP). Navedeni mehanizam podrazumeva i neophodnost postupnog usaglaavanja/harmonizacije pravnih akata, konkretnih aktivnosti sa acquis commu-
Zajednika spoljna i bezbednosna politika posebno se razvila nakon 1992. godine

(Ugovor iz Mastrihta). Ona podrazumeva utvrivanje zajednikih stavova na nivou Evropske unije, preduzimanje zajednikih aktivnosti, koje ukljuuju i potencijalne restriktivne mere (tj. sankcije) prema odreenim meunarodnim subjektima. I u toku protekle decenije dolo je do znaajnog unapreenja i jaanja
instrumenta Zajednike spoljne i bezbednosne politike, a posebno u skladu sa
Ugovorom iz Lisabona (2009), ije se peto poglavlje odnosi na spoljnopolitike aktivnosti Evropske unije. Novitet ovog ugovora predstavlja i ustanovljavanje Evropske slube za spoljne poslove (European External Action Service EEAS) i
nain utvrivanja spoljnopolitikih odluka od strane Evropskog saveta ili Saveta
EU.
Zajednika spoljna i bezbednosna politika Evropske unije uspela je da se konsoliduje kao jedan od veoma bitnih instrumenata ove organizacije i da postepeno
doe do usaglaavanja drav lanica o pojedinim meunarodnim pitanjima.
Ovo se prevashodno odnosi na politiku proirenja EU, Istono i Evro-mediteransko partnerstvo, odnos prema izrazito uticajnim svetskim dravama (Sjedinjene
Amerike Drave, Rusija, Kina, itd.), ali i druge bitne teme tzv. globalne agende.
Slino se odnosi i na ulogu i delovanje drava lanica Evropske unije u okviru meunarodnih organizacija, a pre svega u Ujedinjenim nacijama, Savetu Evrope i Organizaciji za evropsku bezbednost i saradnju. Videti: Treaty of Lisbon amending
the Treaty on European Union and the Treaty establishing the European Community, signed in Lisbon, 13 December 2007, Official Journal of the European Union,
Volume 50, 2007/C 306/01, pp. 2535; Istraivaki tim Centra za spoljnu politiku,
Spoljna, bezbednosna i odbrambena politika Evropske unije i pretpristupni pregovori EU Srbija, Centar za spoljnu politiku, Fondacija Friedrich Ebert, Beograd,
maj 2014, str. 27; Jasminka Simi, Zajednika spoljna i bezbednosna politika
EU perspektive i izazovi, u: Dragan ukanovi i Milo Joni (prir.), Spoljna
usagl a ava n j e dr ava z a pa dnog ba l k a n a ...
11
nitaire u navedenoj oblasti, kao i voenje konstantnog politikog dijaloga pojedine drave sa Evropskom unijom o spoljnoj i bezbednosnoj politici.
U navedenom kontekstu treba napomenuti da je u skladu sa razvojem
Procesa stabilizacije i pridruivanja, odnosno utvrivanja pregovarakog okvira
izmeu administracije u Briselu i pojedinih drava Zapadnog Balkana, neophodno usklaivanje spoljne politike drave sa Zajednikom spoljnom i bezbednosnom politikom Evropske unije (ZSBP). Ovome se posveuje posebna panja u okviru pregovora o lanstvu. Zato i drave budui kandidati za
lanstvo moraju odmah nakon potpisivanja sporazuma o stabilizaciji i pridruivanju sa Evropskom unijom postepeno harmonizovati vlastitu spoljnu
politiku sa ZSBP i u tom smislu periodino se vri evaluacija njihovih dometa. Navedeno tematsko poglavlje u pregovorima (broj 31 Spoljna, bezbednosna i odbrambena politika) drave kandidata za lanstvo sa Evropskom
unijom podrazumeva usaglaeno spoljnopolitiko delovanje sa briselskom
administracijom prema takozvanim treim dravama i meunarodnim organizacijama, ali i sleenje mainstreama pravne regulative Unije u ovoj oblasti,
kao i njenih konkretnih aktivnosti.
Isto se odnosilo i na deset drava Centralne i Istone Evrope, koje su 2004.
godine postale lanice Evropske unije, kao i na Rumuniju i Bugarsku koje su
lanice Unije postale 2007. godine. I nakon pristupanja Evropskoj uniji ove
politika Srbije i Zajednika spoljna i bezbednosna politika EU, Institut za meunarodnu politiku i privredu, Beograd, 2013, str. 1741.

Istraivaki tim Centra za spoljnu politiku, Spoljna, bezbednosna i odbrambena

politika Evropske unije i pretpristupni pregovori EU Srbija, op. cit., str. 1.
Videti: The Accession Process for the New Member State, Europa Summaries
of EU Legislation, Available from: http://europa.eu/legislation_summaries/enlargement/ongoing_enlargement/l14536_en.htm (Accessed 25 July 2014).
Mogui raskorak izmeu normativnog i stvarnog unutar Zajednike spoljne i bezbednosne politike Evropske unije nije u fokusu ovog rada, ve se ovaj instrument
analizira iskljuivo u kontekstu drava Zapadnog Balkana i njihovih preuzetih
obaveza u skladu sa sporazumima o stabilizaciji i pridruivanju.
Sve drave i entiteti na Zapadnom Balkanu, dakle, imaju pravnu obavezu da, u
okviru pregovarakog procesa sa Evropskom unijom, postepeno usklade/usklauju svoju spoljnu politiku sa Zajednikom spoljnom i bezbednosnom politikom
Evropske unije. To konkretno podrazumeva prihvatanje naela ZSBP, koja su sadrana u Ugovoru iz Lisabona, ali i odreene konkretne aktivnosti i pravne akte
(saoptenja, odluke saveta ili Evropskog saveta, usvajanje politikih deklaracija,
preduzimanje zajednikih akcija, usaglaavanje stavova i sl.). Videti i: Istraivaki tim Centra za spoljnu politiku, Spoljna, bezbednosna i odbrambena politika
Evropske unije i pretpristupni pregovori EU Srbija, op. cit., str. 25.
Ibidem, str. 610.
12
drave su uspele da ojaaju vlastitu spoljnopolitiku poziciju i postanu relevantniji faktori u meunarodnim zbivanjima, iako je njihova spoljna politika bila sve manje autonomna u odnosu na Brisel. U okviru pregovora prve
zapadnobalkanske drave o lanstvu u Evropskoj uniji Republike Hrvatske
2008. godine bilo je uoljivo da ova zemlja nije traila produenje prelaznih
rokova za sprovoenje acquis communitaire u oblasti Zajednike spoljne i bezbednosne politike.
Ostale drave Zapadnog Balkana, koje i dalje nisu lanice Evropske unije,
danas se nalaze pred brojnim spoljnopolitikim izazovima imajui u vidu dinamiku promena na globalnom meunarodnom planu, jaanje krize u irem
evropskom okruenju (Ukrajina), pojedine unutranje nestabilnosti i ojaane
uloge novihstarih aktera u regionu (Ruska Federacija, Kina, itd.). Sa druge
strane, one su suoene sa potrebama i nunou usaglaavanja svoje spoljne
politike sa Zajednikom spoljnom i bezbednosnom politikom EU u vezi sa ciljevima, prioritetima i zadacima, stratekim dokumentima (strategije spoljne politike), razvojem regionalne komponente spoljne politike, (re)definisanjem odnosa prema Ruskoj Federaciji, Sjedinjenim Amerikim Dravama i Kini, itd.10
U okviru pregovora o lanstvu u Evropskoj uniji kod navedene grupe zemalja Centralne Evrope, kao i Rumunije i Bugarske, pokazalo se da su pregovori o ovom
poglavlju, koje se ranije nazivalo poglavlje 27, a danas poglavlje 31, radilo o veoma brzo zakljuenim delovima ukupnih pretpristupnih pregovora sa administracijom u Briselu. Ipak, treba imati na umu da su sve navedene drave, kao vodee
spoljnopolitike prioritete jo od okonanja Hladnog rata pa sve do pristupanja
Evropskoj uniji imale za cilj lanstvo u ovoj organizaciji, kao i Severnoatlantskom
savezu (NATO). Ibidem, op. cit., str. 610.
Zato se, s pravom, moe rei da je navedeno hrvatsko iskustvo veoma povoljan
model i za druge subjekte na Zapadnom Balkanu jer je ova zemlja 2009. godine
postala lanica Severnoatlantskog saveza, a njeni spoljnopolitiki ciljevi, prioriteti i strateke odrednice bile su gotovo u potpunosti usaglaeni sa nastojanjima
Evropske unije. Uspenom sluaju Hrvatske doprinela je i injenica da je ona jo
od poetka 90-ih godina izgradila strateko partnerstvo sa Sjedinjenim Amerikim Dravama, to je zahvaljujui uticaju ove zemlje na administraciju Evropske unije doprinelo i izrazito brzoj dinamici pridruivanja. Videti: 31. poglavlje:
Vanjska, sigurnosna i obrambena politika u: to donosi lanstvo u Europskoj uniji:
pregled pregovarakih poglavlja, Ministarstvo vanjskih i europskih poslova Republike Hrvatske, Zagreb, sijeanj 2012, str. 6768; Sandro Knezovi, Hrvatska i CFSP
usklaivanje s politikom u razvoju, u: Dragan ukanovi i Milo Joni (prir.),
Spoljna politika Srbije i Zajednika spoljna i bezbednosna politika EU, op. cit., str. 137
151; Dragan ukanovi, Spoljnopolitike orijentacije drava Zapadnog Balkana:
uporedna analiza, Godinjak Fakulteta politikih nauka, vol. IV, broj 4, Beograd,
2010, str. 295313.
10
Re je o tipskim zahtevima evropske administracije prema dravama Zapadnog

Balkana. U tom smislu postoji izvesna matrica kroz koju se provlae dostignua
13
ZAPADNOBALKANSKE DRAVE SPOLJNOPOLITIKA

HARMONIZACIJA SA EVROPSKOM UNIJOM
Posle okonanja procesa raspada bive Socijalistike Federativne Republike
Jugoslavije, novoformirane drave na ovom podruju, sa izuzetkom nekadanje Savezne Republike Jugoslavije (kasnije Srbije i Crne Gore), okrenule su se ka sasvim novoj spoljnoj politici.11 Krajem poslednje decenije XX
veka ove e zemlje, zajedno sa Albanijom, dobiti zajedniki naziv Zapadni
Balkan,12 a njihova nova spoljna politika je tada podrazumevala prevashodno jaanje partnerstva sa, u tom trenutku, svakako dominantnom zemljom
sveta Sjedinjenim Amerikim Dravama. Posle 2000. godine spoljnopolitike orijentacije svih drava regiona, ukljuujui i nekadanju SR Jugoslaviju,
obogaene su evropskim i evroatlantskim integracijama.13 Sa izuzetkom
odustajanja Srbije od budueg lanstva u Severnoatlantskom savezu, a nakon
2007. godine, u pogledu ostalih drava Zapadnog Balkana do danas postoji
vidan deklarativni kontinuitet spoljnopolitikih nastojanja.
drava regiona pojedinano i donose zakljuci o stepenu usklaenosti spoljne politike pojedine zemlje sa Zajednikom spoljnom i bezbednosnom politikom EU.
Navedeno dodatno podrazumeva i evaluaciju realnih kapaciteta uea zemalja
kandidata u delovanju Evropske slube za spoljne poslove, uea u misijama EU,
a koje se odvijaju u okviru Zajednike bezbednosne i odbrambene politike (ZBOP)
i saradnje u meunarodnim organizacijama i preduzimanja sankcija prema meunarodnim subjektima ije se aktivnosti kose sa naelima ZSBP Evropske unije.
Takoe, u ovom smislu analizira se i odnos drave kandidata za lanstvo u EU
u odnosu prema susednim regijama (npr. Istono partnerstvo, Mediteran, itd.) i
proliferaciji naoruanja itd. Videti na primeru: Commision Staff Working Document Montenegro 2012 Progress Report accoplishing the document Communication from the Commision to the European Parliamment and the Council:
Enlargement Strategy and Main Challanges 20122013, COM (2012) 600 final,
SWD (2012) 331 final, Brussels, 10 October 2012, pp. 6162.
11
Nova spoljna politika podrazumevala je naputanje ranijeg kursa politike nesvrstanosti, po kojem je nekadanja SFR Jugoslavija bila poznata od 1961. do 1991.
godine. Biva SR Jugoslavija je od 1992. do 2000. godine bila pod sankcijama Ujedinjenih nacija i u svojevrsnoj meunarodnoj izolaciji.
12
Geopolitiki izraz Zapadni Balkan po prvi put je upotrebljen 1999. godine u dokumentu Communication from the Commision to the Council and the European Parliament on the Stabilisation and Association Process for countries of South-Eastern Europe (BosniaHerzegovina, Croatia, Federal Republic of Yugoslavia,
former Yugoslav Republic of Macedonia and Albania), COM (1999) 235 final, 25
May 1999.
13
Videti: Dragan ukanovi, Spoljnopolitike orijentacije drava Zapadnog Balkana: uporedna analiza, op. cit., str. 295313.
14
Iako se od poetka protekle decenije (nakon 2000. godine) moe uoiti

opta tendencija da sve drave i entiteti napreduju na putu ka punopravnom
lanstvu u Evropskoj uniji treba, meutim, imati u vidu da navedeni proces
ne prolazi bez odreenih potekoa. Trenutno stanje evropskih integracija drava regiona Zapadnog Balkana ukazuje nam na injenicu da se mogu identifikovati razliite, uslovno reeno, grupacije drava.
U ovom trenutku Crna Gora i Srbija zasigurno predvode proces evropskih integracija na Zapadnom Balkanu zahvaljujui otpoetim pregovorima o
lanstvu i otvorenim pojedinim pregovarakim poglavljima. Sa druge strane
se nalaze Albanija, koja je polovinom juna 2014. godine osigurala status kandidata nakon dueg ekanja na to, kao i Makedonija, koja je jo u decembru
2005. godine stekla status kandidata, ali do danas nije otpoela pregovore o
lanstvu sa Unijom.14
Bosna i Hercegovina je trenutno veoma daleko od statusa kandidata za
lanstvo i to prevashodno iz razloga nedostatka bazinog konsenzusa tamonjih etnonacionalnih politikih subjekata vezanog za evropske integracije,
kao i unutranji redizajn ove strukturalno izrazito sloene i nadasve neefikasne drave.15 Istovremeno, i Kosovo, koje je jednostrano proglasilo nezavisnost polovinom februara 2008. godine, trenutno nema status kandidata, ali
ide ka zakljuenju sporazuma o stabilizaciji i pridruivanju, to se oekuje do
kraja tekue godine.16 Navedena faza evropskih integracija je kod svih ostalih
subjekata u regionu trajala znatno due u odnosu na Kosovo.
a) Uporedna analiza usaglaenosti spoljne politike drava

Zapadnog Balkana sa ZSBP: ta pokazuju procenti?
Posle potpisivanja sporazuma o stabilizaciji i pridruivanju, Evropska unija
postepeno ocenjuje koliko konkretna zemlja usaglaava vlastitu spoljnu politiku sa Zajednikom spoljnom i bezbednosnom politikom. To se ini u redovnim godinjim izvetajima o napretku u evropskim integracijama, kao i u
14
Videti: EU Candidate Status for Albania, European Commision, MEMO/14/439,

24 June 2014.
15
O veoma tekom politikom i ekonomskom stanju u Bosni i Hercegovini videti u:

International Crisis Group, Bosnias Future, Europe Report No. 232, Brussels, 10
July 2014, pp. 140; Dragan ukanovi i Milovan Jovanovi, Kriza u Federaciji
Bosne i Hercegovine izmeu graanskog bunta i revizije politikog sistema,
Kultura polisa, god. XXI, br. 24, Novi Sad, 2014, str. 5980.
16
Kosovo je u septembru 2012. godine dobilo Studiju o izvodljivosti, a u oktobru

2013. godine otpoeli su pregovori o zakljuenju Sporazuma o stabilizaciji i pridruivanju. Videti: EU starts the Stabilisation and Association Agreement negotiations with Kosovo, European Commission, MEMO/13/938, 28 October 2013.
15
miljenjima Komisije EU o kandidaturi za lanstvo odreene drave. Drave

Zapadnog Balkana su, tokom proteklih nekoliko godina, sa Evropskom unijom postigle i odreeni broj sporazuma od znaaja za usaglaavanje spoljne
politike sa ovom organizacijom. Npr. Srbija je od 2011. do 2014. godine potpisala tri sporazuma o razmeni i zatiti poverljivih informacija, ueu u mirovnim operacijama Evropske unije i o saradnji Srbije i Evropske odbrambene
agencije.17
U ovom trenutku, imajui u vidu da Kosovo jo nije potpisalo sporazum o
stabilizaciji i pridruivanju sa Evropskom unijom u redovnim godinjim izvetajima o njegovom napretku u pridruivanju se ne iznose konkretni podaci
o stepenu usaglaenosti pravne regulative, odnosno prihvaenosti deklaracija i odluka institucija EU, koje se odnose na spoljnu politiku. Ipak, imajui
u vidu dosadanje spoljnopolitike aktivnosti Ministarstva inostranih poslova Kosova, ali i drugih institucija u Pritini koje su nadlene za definisanje i
sprovoenje spoljne politike, moe se zakljuiti da, prevashodno zbog izrazito snanog uticaja Sjedinjenih Amerikih Drava i pojedinih evropskih subjekata (npr. Savezna Republika Nemaka), operacionalizacija usaglaenosti
njegove spoljne politike sa ZSBP nee predstavljati znaajniji problem u predstojeem toku evropskih integracija.18 Jednu od specifinosti Kosova, vezano
za usklaivanje spoljne politike sa ZSBP, svakako e predstavljati i nedvosmislena namera Evropske unije da se u potpunosti normalizuju odnosi vlasti u
Pritini sa beogradskim vlastima, te da se s tim u vezi otklone jo uvek brojni
postojei problemi.19
17
Videti godinje izvetaje o napretku Srbije ka lanstvu u Evropskoj uniji iz 2012.

i 2013. godine. Videti: Commission Staff Working Paper: Serbia 2012 Progress
Report accompanying the document Communication from the Commission to
the European Parliament and the Council Enlargement Strategy and Main Challanges 20112012, {COM(2012) 600 final}, SWD (2012) 333 final, Brussels, 10
October 2012, pp. 6263; Commission Staff Working Paper: Serbia 2013 Progress
the European Parliament and the Council Enlargement Strategy and Main Challanges 20132014, COM (2013) 700 final, SWD (2013) 412 final, Brussels, 16
October 2013, p. 59. Navedeno i u: Istraivaki tim Centra za spoljnu politiku,
Spoljna, bezbednosna i odbrambena politika Evropske unije i pretpristupni pregovori EU Srbija, op. cit., str. 11.
18
Videti dokument Spoljnopolitiki prioriteti objavljen na web portalu Ministarstva inostranih poslova Kosova http://www.mfa-ks.net/?page=3,98 (Pristupljeno 22. jula 2014). Na istom web site-u videti brojne aktivnosti zvaninika ovog
ministarstva.
19
Videti: Dragan ukanovi, Odnosi izmeu Beograda i Pritine: od tehnikog do

politikog dijaloga, Meunarodni problemi, god. LXV, br. 3, Beograd, 2013, str.
365385.
16
U osnovi, u pojedinanim godinjim izvetajima o napretku drava

Zapadnog Balkana u okviru procesa pridruivanja Evropske unije najee se
daju pozitivne ocene i komentari (prim. aut.: analizirani period od 2011. do
2014. godine). Posve sigurno najpovoljnije ocene o usklaenosti spoljne, ali
i odbrambene politike sa Zajednikom spoljnom i bezbednosnom politikom
Evropske unije u ovim izvetajima date su Albaniji.20 Treba napomenuti, jo
jednom, da je ova drava od 2009. godine lanica Severnoatlantskog saveza,
kao i da se ta injenica veoma esto navodi kao afirmativna u godinjim izvetajima.21 Istovremeno, veoma se pozitivno ocenjuje i delovanje Albanije prema svim veim segmentima ocene usaglaenosti sa ZSBP Evropske unije.
Poseban kuriozitet predstavlja ukazivanje na stupanj usaglaenosti spoljne politike Albanije sa Zajednikom spoljnom i bezbednosnom politikom EU
tokom protekle etiri godine. On se kretao od 95% u 2011. godini do 100%
usaglaenosti sa odlukama i izjavama EU na spoljnopolitikom planu tokom
2012, 2013. i 2014. godine.22 Nakon sticanja statusa kandidata za lanstvo u
20
Videti: Commission Staff Working Paper: Albania 2011 Progress Report accompanying the document Communication from the Commission to the European Parliament and the Council Enlargement Strategy and Main Challanges
20112012, {COM(2011) 666 final}, {SEC(2011) 1200 final}, {SEC(2011) 1201
final}, {SEC(2011) 1202 final}, {SEC(2011) 1203 final}, {SEC(2011) 1204 final},
{SEC(2011) 1206 final}, {SEC(2011) 1207 final}, SEC (2011) 1205 final, Brussels,
12 October 2011, pp. 6566; Commission Staff Working Paper: Albania 2012
Progress Report accompanying the document Communication from the Commission to the European Parliament and the Council Enlargement Strategy and
Main Challanges 20112012, {COM(2012) 600 final}, SWD (2012) 334 final,
Brussels, 10 October 2012, pp. 6566; Commission Staff Working Paper: Albania 2013 Progress Report accompanying the document Communication from the
Commission to the European Parliament and the Council Enlargement Strategy
and Main Challanges 20132014, COM (2013) 700 final, SWD (2013) 414 final,
Brussels, 16 October 2013, pp. 5556 i Commission Staff Working Paper: Albania 2014 Progress Report accompanying the document Communication from the
and Main Challanges 20142015, COM (2014) 700 final, SWD (2014) 304 final
provisoire, Brussels, 8 October 2014, pp. 5960.
21
Commission Staff Working Paper: Albania 2012 Progress Report accompanying

the document Communication from the Commission to the European Parliament and the Council Enlargement Strategy and Main Challanges 20112012,
op. cit., p. 65.
22

op. cit., pp. 6566; Commission Staff Working Paper: Albania 2012 Progress Report accompanying the document Communication from the Commission to the
17
EU polovinom 2014. godine i budueg otpoinjanja pregovora o lanstvu treba imati na umu da poglavlje 31 nee predstavljati znaajniju konicu u ovom
procesu za Albaniju.
Crna Gora je na izvestan nain vodea u procesu evropskih integracija u
odnosu na sve ostale drave regiona Zapadnog Balkana. Ona je status kandidata za lanstvo u EU osigurala 2010. godine, dok je pregovore otpoela dve
godine kasnije. U godinjim izvetajima o napretku Crne Gore istie se da,
iako je ova zemlja nezavisnost stekla na referendumu 2006. godine, jo uvek
veliki broj drava nije to priznao (2011. godine 51 zemlja, a 2013. godine
28). Meutim, u analiziranim izvetajima o napretku od 2011. do 2013. godine gotovo istovetno se zakljuuje da je Crna Gora napredovala u procesu
usklaivanja svoje spoljne politike u okviru ZSBP, da je postala bitan inilac u
meudravnoj saradnji i da tako doprinosi regionalnoj stabilnosti.23
Kada je re o procentima usaglaenosti Crne Gore sa pravnim tekovinama u oblasti Zajednike spoljne i bezbednosne politike Evropske unije u izvetajima su se oni kretali od 99% 2011. godine do 100% tokom naredne tri godine.24 U daljem procesu pregovora o lanstvu u Evropskoj uniji Crna Gora e,
European Parliament and the Council Enlargement Strategy and Main Challanges 20112012, op. cit., pp. 6566; Commission Staff Working Paper: Albania 2013 Progress Report accompanying the document Communication from the
and Main Challanges 20132014, op. cit., pp. 5556 i Commission Staff Working Paper: Albania 2014 Progress Report accompanying the document Communication from the Commission to the European Parliament and the Council Enlargement Strategy and Main Challanges 20142015, op. cit., pp. 5960.
23
Ova kvalifikacija se pominje u izvetajima o napretku Crne Gore za 2011, 2012. i

2013. godinu. Videti: Commission Staff Working Paper: Montenegro 2011 Progress Report accompanying the document Communication from the Commission to the European Parliament and the Council Enlargement Strategy and Main
Challanges 20112012, op. cit., pp. 7273; Commission Staff Working Paper:
Montenegro 2012 Progress Report accompanying the document Communication
from the Commission to the European Parliament and the Council Enlargement Strategy and Main Challanges 20112012, {COM(2012) 600 final}, SWD
(2012) 331 final, Brussels, 10 October 2012, pp. 6162; Commission Staff Working Paper: Montenegro 2013 Progress Report accompanying the document Communication from the Commission to the European Parliament and the Council
Enlargement Strategy and Main Challanges 20132014, COM (2013) 700 final, SWD (2013) 411 final, Brussels, 16 October 2013, pp. 5354 i Commission
Staff Working Paper: Montenegro 2014 Progress Report accompanying the document Communication from the Commission to the European Parliament and the
Council Enlargement Strategy and Main Challanges 20142015, COM (2014)
700 final, SWD (2014) 301 final provisoire, Brussels, 8 October 2014, p. 57.
24
Ibidem.
18
ukoliko zadri dosadanji izrazito evroatlantski spoljnopolitiki kurs, uspeti

da se u okviru poglavlja 31. gotovo u potpunosti i bez znaajnijih potekoa
integrie u instrument Zajednike spoljne i bezbednosne politike.25
Iako jo uvek ni na koji nain nije normativno odredila i uobliila svoje
spoljnopolitike prioritete, Srbija je, i pored brojnih, a pre svega unutranjih
izazova ostala na evropskom putu posle 2000. godine. Ona je poetkom
2012. godine postala kandidat za lanstvo u Evropskoj uniji, dok je pregovore
o lanstvu otpoela krajem januara 2014. godine. Kada je re o periodu nakon
2011. godine u izvetajima se napominje i istie napor vlasti Srbije da se usaglasi sa ZSBP.26 Potom se u izvetaju o godinjem napretku Srbije za 2012. godinu ukazuje na prilino visok stepen usaglaenosti sa deklaracijama i odlukama EU (99%), ali i da ova zemlja nije usvojila zakon o restriktivnim merama
to predstavlja jednu od njenih obaveza.27 Istie se zatim da Srbija uestvuje
u mirovnim vojnim misijama pod okriljem EU, kao i da aktivno uestvuje u
meunarodnim organizacijama.28 U ovom izvetaju za 2012. godinu navedeno je i da su tokom prethodne godine zakljueni sporazumi o poverljivim informacijama, kao i sporazum o ueu Srbije u mirovnim misijama.29 U izvetaju za narednu, 2013. godinu tvrdi se da je usaglaenost spoljnopolitikih
akata Srbije sa dokumentima EU 89% (za 10% manje u odnosu na prethodnu
godinu), i ujedno se samo konstatuje da je ova zemlja dobila status posmatraa u Organizaciji za kolektivnu odbranu i bezbednost (rus.
).30
25
Opozicione partije, sa izuzetkom Pozitivne Crne Gore, uglavnom su protiv lanstva zemlje u Severnoatlantskom savezu, i pored toga to je u Ustavu Crne Gore
(2007) to navedeno kao spoljnopolitiki cilj.
26
Videti: Commission Staff Working Paper: Serbia 2012 Progress Report accompanying the document Communication from the Commission to the European
Parliament and the Council Enlargement Strategy and Main Challanges 2011
2012, op. cit., p. 59; Commission Staff Working Paper: Serbia 2014 Progress Report accompanying the document Communication from the Commission to the
European Parliament and the Council Enlargement Strategy and Main Challanges 20142015, COM (2014) 700 final, SWD (2014) 302 final provisoire,
Brussels, 8 October 2014, p. 61.
27
Commission Staff Working Paper: Serbia 2012 Progress Report accompanying

op. cit., pp. 6263.
28
Ibidem.
29
Ibidem.
30
Ovaj savez ine Rusija, Kirgistan, Belorusija, Kazahstan, Jermenija i Tadikistan.

Videti: Commission Staff Working Paper: Serbia 2013 Progress Report accom-
19
Ipak, opti je i identian zakljuak u oba analizirana izvetaja da su pripreme Srbije za usaglaavanje njene spoljne politike sa ZSBP na dobrom putu.31
Ipak, u izvetaju za 2014. godinu navodi se da je stepen usaglaenosti spao
na 62%.32 Razlog za ovo je, kako se navodi u istom dokumentu, to je Srbija
odustala da se pridrui restriktivnim merama Evropske unije prema Ruskoj
Federaciji, premda je bila pozvana, a u kontekstu krize u susednoj Ukrajini.33
Zato se i dodatno podvlai da e Srbija morati, u narednom periodu, da pobolja stepen navedene usaglaenosti svoje spoljne politike sa Zajednikom
spoljnom i bezbednosnom politikom Evropske unije.34 Takoe, treba napomenuti i da Srbiji u okviru pregovarakog procesa sa Evropskom unijom predstoji skrining (screening) u poglavlju 31 polovinom oktobra ove godine. Nakon
toga bie poznati konkretni koraci i eventualne prelazne mere za Srbiju, a koje
e biti vezane za ZSBP EU, odnosno navedeno poglavlje.
Makedonija je status kandidata za lanstvo u Evropskoj uniji stekla davne 2005. godine, ali od tada zbog nereenih problema u odnosima sa susednom Grkom oko svog naziva nije uspela otpoeti pregovore sa briselskom
administracijom. Kada je re o izvetajima o napretku Makedonije od 2011.
do 2014. godine moe se uoiti ponajpre da se u njima istie da je ova zemlja
preuzela brojne mere na zakonskom usaglaavanju svoje spoljne politike sa
ZSBP. Naime, Makedonija je tokom 2011. godine usvojila Zakon o klasifikaciji informacija i Zakon o uvoenju meunarodnih restriktivnih mera (sankcija), a istovremeno je aktivno uestvovala u vojnim mirovnim misijama pod
okriljem Evropske unije.35
panying the document Communication from the Commission to the European

2014, op. cit., p. 59.
31

op. cit., pp. 6263 i Commission Staff Working Paper: Serbia 2013 Progress Report accompanying the document Communication from the Commission to the
European Parliament and the Council Enlargement Strategy and Main Challanges 20132014, op. cit., p. 59.
32

op. cit., pp. 6163.
33
Ibidem, p. 61.
34
Ibidem, p. 63.
35
Videti: Commission Staff Working Paper: the Former Yugoslav Republic of Macedonia 2011 Progress Report accompanying the document Communication from the
20
Stepen usaglaenosti akata Vlade Makedonije sa EU dokumentima iz

oblasti spoljne politike je 2011. godine iznosio 99%, 2012. godine 100%,
2013. godine 94% i 2014. godine 73%.36 Moe se uoiti da je tokom 2014.
godine obim usaglaenosti umnogome manji prevashodno zbog nepridruivanja Makedonije merama Evropske unije u vezi sa nekoliko krugova sankcija prema Ruskoj Federaciji. tavie, ini se da je na spoljnopolitikom planu
Makedonije izostala jasna osuda delovanja Ruske Federacije u vezi sa aktuelnom ukrajinskom krizom, to je od nje oekivala Evropska unija.
Bosna i Hercegovina je 2010. godine potpisala sporazum o stabilizaciji i pridruivanju, ali od tada nije dalje odmakla u evropskim integracijama. Ovome
doprinosi gotovo dvodecenijska izrazita unutranja nestabilnost i nedostatak
stvarne volje etnonacionalnih bonjakih, srpskih i hrvatskih politikih elita
da detektuju i slede proevropski i evroatlantski spoljnopolitiki kurs zemlje. U
izvetaju iz 2011. godine navodi se da je BiH u toku nje usaglasila 68% svojih
aktivnosti sa EU, zatim 2012. godine taj broj je iznosio 56%, a ve naredne, odnosno 2013. godine, 66%.37 Tokom tekue, 2014. godine navedeni procenat

and Main Challanges 20112012, {COM(2011) 666 final}, {SEC(2011) 1200 final},
{SEC(2011) 1201 final}, {SEC(2011) 1202 final}, {SEC(2011) 1203 final}, {SEC(2011)
1204 final}, {SEC(2011) 1206 final}, {SEC(2011) 1207 final}, SEC (2011) 1203 final,
Brussels, 12 October 2011, pp. 7778; Commission Staff Working Paper: the Former
Yugoslav Republic of Macedonia 2012 Progress Report accompanying the document
Communication from the Commission to the European Parliament and the Council Enlargement Strategy and Main Challanges 20112012, {COM(2012) 600 final}, SWD (2012) 332 final, Brussels, 10 October 2012, pp. 6667; Commission Staff
Working Paper: the Former Yugoslav Republic of Macedonia 2013 Progress Report
accompanying the document Communication from the Commission to the European Parliament and the Council Enlargement Strategy and Main Challanges 2013
2014, COM (2013) 700 final, SWD (2013) 413 final, Brussels, 16 October 2013, pp.
5758 i Commission Staff Working Paper: the Former Yugoslav Republic of Macedonia 2014 Progress Report accompanying the document Communication from the
and Main Challanges 20142015, COM (2014) 700 final, SWD (2014) 303 final provisoire, Brussels, 8 October 2014, pp. 59.
36
Ibidem.
37
Videti: Commission Staff Working Paper: Bosnia and Herzegovina 2011 Progress
the European Parliament and the Council Enlargement Strategy and Main Challanges 20112012, {COM(2011) 666 final}, {SEC(2011) 1200 final}, {SEC(2011)
1201 final}, {SEC(2011) 1202 final}, {SEC(2011) 1203 final}, {SEC(2011) 1204 final}, {SEC(2011) 1206 final}, {SEC(2011) 1207 final}, SEC (2011) 1206 final, Brussels, 12 October 2011, p. 5; Commission Staff Working Paper: Bosnia and Herzegovina 2012 Progress Report accompanying the document Communication from
21
je najnii u analiziranom etvorogodinjem razdoblju i iznosi svega 52%.38

Kako u ovoj zemlji nema navedenog konsenzusa o bilo kojem, pa ni o pitanju
spoljne politike, nakon eventualnog sticaja statusa kandidata, u emu BiH ve
godinama zaostaje u odnosu na sve ostale drave regiona, ovakvo stanje moe
predstavljati znaajniju prepreku.
Predsednitvo Bosne i Hercegovine, Ministarstvo inostranih poslova
i ostali organi razliito se izraavaju o odreenim pitanjima, a o pojedinim
tako da njihovi stavovi lie na kakofoniju stavova (npr. o ukrajinskoj krizi, kosovskoj nezavisnosti i statusu Palestine u sistemu Ujedinjenih nacija).39
Drava Bosna i Hercegovina i u normativnom delu zaostaje u vezi sa usaglaavanjem spoljne politike sa ZSBP EU. Autistinost politikih elita Bosne i
Hercegovine u svim sferama, pa i u oblasti spoljne politike i evropskih integracija ostae posve nepromenjena i u predstojeem vremenskom razdoblju
imajui u vidu gotovo nepromenjen raspored politikih snaga u ovoj zemlji
nakon parlamentarnih izbora odranih 10. oktobra ove godine. Pored navedenog, BiH nije usvojila ni odreena zakonska reenja o uvoenju sankcija
treim dravama i nainu zatite podataka, to predstavlja jedan od znaajnih
uslova Evropske unije.
the Commission to the European Parliament and the Council Enlargement

Strategy and Main Challanges 20112012, {COM(2012) 600 final}, SWD (2012)
335 final, Brussels, 10 October 2012, p. 7; Commission Staff Working Paper: Bosnia and Herzegovina 2013 Progress Report accompanying the document Communication from the Commission to the European Parliament and the Council
Enlargement Strategy and Main Challanges 20132014, COM (2013) 700 final, SWD (2013) 415 final, Brussels, 16 October 2013, p. 6.
38
Commission Staff Working Paper: Bosnia and Herzegovina 2014 Progress Report
accompanying the document Communication from the Commission to the European Parliament and the Council Enlargement Strategy and Main Challanges
20142015, COM (2014) 700 final, SWD (2014) 305 final provisoire, Brussels, 8
October 2014, p. 6.
39
Videti: Predsjednitvo BiH: Nema konsenzusa o Palestini, Glas Srpske, Banja

Luka, 23. novembar 2012. Dostupno preko: http://www.glassrpske.com/novosti/
vijesti_dana/Predsjednistvo-BiH-Nema-konsenzusa-o-Palestini/lat/100998.html
(Pristupljeno 18. jula 2014); Senad Peanin, Zato BiH ne treba da prizna nezavisno Kosovo?, BH Dani, Sarajevo, 12. decembar 2007.
22
b) Zapadni Balkan ponovo na razmeu

izmeu Istoka i ZSBP EU na primeru ukrajinske krize (2014)
Drave i entiteti Zapadnog Balkana se, slobodno se moe rei, nalaze u raskoraku izmeu, sa jedne, relativno skoro steene suverenosti i njene olienosti kroz novonastale drave (nacija = suverena drava) i ubrzanja procesa
pristupanja Evropskoj uniji, sa druge strane. U okviru ovog drugog procesa
atributi ekskluzivne dravnosti postupno se ve godinama smanjuju uporedo sa ubrzanjem evropskih integracija, ukljuujui i voenje autohtone
spoljne i bezbednosne politike. Navedeno utie i na strukturiranje unutranjeg politikog ivota u dravama Zapadnog Balkana imajui u vidu jo
uvek ne ba potpuno konsenzualnu podrku tamonjih javnosti procesu
evropskih integracija.
Treba imati u vidu da se pojedini izrazito uticajni subjekti u meunarodnim odnosima, a izvan Evropske unije, razliito (re)pozicioniraju prema regionu Zapadnog Balkana u celini, kao i prema pojedinim dravama. To doprinosi
i novom promiljanju postojeih spoljnopolitikih koncepcija i vienja odreenih drava regiona Zapadnog Balkana. U tom smislu evidentan je ojaan
uticaj Ruske Federacije u irem regionu Zapadnog Balkana, kako sferi energetike, tako i na planu snaenja politikog uticaja. Eskalacija krize u Ukrajini
nakon druge polovine februara ove godine doprinela je injenici da se upravo
na tamonjem terenu prelamaju razliiti uticaji svetskih aktera Sjedinjenih
Amerikih Drava, pre svega, kao i Ruske Federacije.40 Kriza u Ukrajini, treba
to napomenuti, smanjenim intenzitetom i dalje traje.
Druge krize u svetu, a poput bliskoistone, nisu sutinski ukazivale na temeljna spoljnopolitika razmimoilaenja izmeu Brisela i drava Zapadnog
Balkana. Npr. u vezi sa krizom u Siriji ni drave lanice Evropske unije nemaju
usaglaene stavove. Slino je bilo i 2012. godine kada je Palestina faktiki postala drava posmatra u Ujedinjenim nacijama. Naime, tada je jedino Srbija
Nastanak i uzroci ukrajinske krize, kao i uloga razliitih globalnih i regionalnih

aktera u njoj, nisu tema ovog rada. Restriktivne mere prema Rusiji primenjuje
Evropska unija, ijem lanstvu tee drave i entiteti Zapadnog Balkana, te su one,
kao i ukrajinska kriza, u radu uzete kao realnost.
Dakle, imajui u vidu da drave Zapadnog Balkana nisu aktivno ukljuene, kako
u izazivanje ukrajinske krize, tako ni u njeno reavanje, ona se u radu navodi kao
datost. Meutim, ona predstavlja ilustrativan primer na kojem se moe preispitati
proklamovana proevropska spoljnopolitika orijentacija drava Zapadnog Balkana sa sutinskim usaglaavanjem njihovih politika sa Zajednikom spoljnom
i bezbednosnom politikom EU. Ovome doprinosi i objektivna sloenost i vieslojnost odnosa pojedinih drava Zapadnog Balkana sa Rusijom (pre svega Srbije,
Crne Gore i Makedonije).
40
23
glasala za to, dok su ostale drave regiona, odnosno Bosna i Hercegovina,

Makedonija i Crna Gora, bile uzdrane, a Albanija odsutna na glasanju u
Generalnoj skuptini UN.41 Zato zbivanja na Bliskom istoku nisu ni bila dobar
test, odnosno primer za analizu odnosa drava Zapadnog Balkana prema
Zajednikoj spoljnoj i bezbednosnoj politici Evropske unije.
U kontekstu ranije pomenute ukrajinske krize, Crna Gora, Albanija i
Kosovo nedvosmisleno su osudile aktivnosti proruskih pobunjenika i secesionista u Ukrajini, kao i rusku podrku njima tokom februara i marta 2014.
godine.42 Crna Gora se odmah po izbijanju ukrajinske krize pridruila merama sankcija prema 53 dravljana Ruske Federacije i Ukrajine a u skladu sa
odlukama Saveta Evropske unije,43 to je prouzrokovalo i brojne probleme
u njihovim bilateralnim odnosima.44 Zvanina Moskva brzo je reagovala na
ovakve stavove vlasti u Podgorici i posredno saoptila da e Crna Gora osetiti ekonomske posledice smanjenog broja turista iz ove zemlje tokom dolazee letnje sezone, kao i da e se sve navedeno odraziti na meusobnu privrednu saradnju.45 Iako je ovaj potez trenutne vlasti u Crnoj Gori bio tumaen
kao pokuaj da se na odreeni nain tamonja politika elita dodatno priblii
41
Resolution adopted by the General Assembly on 29 November 2012, General

Assembly, United Nations, Sixty-seventh session, 4 December 2012.
42
Videti tematske i uporedne priloge dopisnika Balkanskog servisa Radija Slobodna Evropa iz drava regiona o reakcijama na ukrajinsku krizu: Ukrajinska kriza:
Balkan izmeu Zapada i Rusije, Radio Slobodna Evropa Balkanski servis, Prag, 26.
mart 2014. Dostupno preko: http://www.slobodnaevropa.org/content/balkan-izmedju-zapada-i-rusije/25310548.html (Pristupljeno 18. jula 2014); Sanja Ivai,
Rusko-ukrajinska kriza: region Jugoistone Evrope u neugodnoj poziciji, WDR,
24. mart 2014. Dostupno na: http://www.funkhauseuropa.de/sendungen/radioforum/region/regijaokrimu100.html (Pristupljeno 12. jula 2014).
43
Council Regulation (EU) No. 269/2014 of 17 March 2014 concerning restrictive

mesures in respect of actions understanding of treathing the territorial integrity,
soverenity and independence of Ukraine, Official Journal of the European Union, L
78/6, 17 March 2014. Usled eskalacije oruanih sukoba u Ukrajini, Evropska unija je 29. jula 2014. godine proirila sankcije prema Ruskoj Federaciji i to u oblasti
bankarskog sistema, naoruanja i energetike. Ovaj krug sankcija mnogo je iri u
odnosu na prethodni. Videti: Statement by President Barroso and President Van
Rompuy in the name of the European Union on the agreed additional restrictive
measures against Russia, European Commission Statement/14/244, Brussels, 29
July 2014. Available from: http://europa.eu/rapid/press-release_STATEMENT-14244_en.htm (Accessed 30 July 2014).
44
Crna Gora: sankcije zamjeniku ruskog premijera, Aljazeera Balkans, Sarajevo, 7.

maj 2014. Dostupno preko: http://balkans.aljazeera.net/vijesti/crna-gora-sankcije-zamjeniku-ruskog-premijera (Pristupljeno 22. jula 2014).
45
Ibidem.
24
Severnoatlantskom savezu, a uoi odravanja samita ove organizacije u Velsu

tokom septembra ove godine, treba napomenuti da je ova zemlja otro protestovala i prilikom aneksije Krima od strane Ruske Federacije.46 Crna Gora se
suoila sa ozbiljnim unutranjim podelama i to izmeu evroatlantski opredeljene vlasti i (uglavnom prosrpske) opozicije, koja tei ouvanju dobrih odnosa sa Ruskom Federacijom. Ovaj deo crnogorskog drutva vie je vekova tradicionalno vezan za Rusiju.
U izvetaju o napretku za 2014. godinu Evropska komisija je navela to
to su crnogorske vlasti podrale uvoenje restriktivnih mera Rusiji, ali je
istovremeno podvukla da ova zemlja jo uvek nije usvojila poseban zakon
o restriktivnim merama.47 Istaknuto je, istovremeno, da je Crna Gora podrala i posebnu rezoluciju Ujedinjenih nacija o teritorijalnom integritetu
Ukrajine.48
Veoma slian crnogorskom stavu o deavanjima u Ukrajini zauzela je i
Albanija 20. marta 2014. godine, dajui podrku merama Saveta Evropske unije.49 Ovo je potvreno i u izvetaju o napretku Albanije u evropskim integracijama za 2014. godinu, a u njemu je navedeno i da su etiri albanska posmatraa poslata u posmatraku misiju OEBS u Ukrajini.50
Albanija pak nema strateki spoljnopolitiki dokument, ali je evidentno
da je ova zemlja tokom protekle tri godine uzastopno imala 100% usklaenost
46
Citat saoptenja Ministarstva vanjskih poslova i evropskih integracija Crne Gore

od 14. marta 2014. godine Crna Gora istie zabrinutost zbog najave promene statusa Krima i poziva na uzdravanje od jednostranih poteza koji samo mogu doprineti daljoj eskalaciji krize i podizanju tenzija, to moe dodatno da pogora ekonomske prilike i
uspori oporavak ekonomije. U: Crna Gora upozorava Rusiju: Uzdrite se od jednostranih akcija na Krimu, Kurir, Beograd, 14. mart 2014. Dostupno preko: http://
www.kurir-info.rs/crna-gora-upozorava-rusiju-uzdrzite-se-od-jednostranih-akcija-na-krimu-clanak-1275635 (Pristupljeno 17. jula 2014).
47
Commission Staff Working Paper: Montenegro 2014 Progress Report accompanying the document Communication from the Commission to the European
2015, op. cit., p. 57.
48
Ibidem, p. 57.
49
Albania sanctions against Russia, BalkanEU Independent Balkan News Agency,

21 March, 2014. Available from: http://www.balkaneu.com/albania-sanctionsrussia/ (Accessed 25 July 2014).
50

op. cit., pp. 5960.
25
aktivnosti regulative sa ZSBP EU.51 Ovome treba dodati i injenicu da se spoljnopolitiki kurs zemlje odreuje u skladu sa ekspozeima predsednika vlade,
te da Albaniji nedostatak zvaninog spoljnopolitikog stratekog dokumenta
oigledno ne remeti njene namere da postane lanica Unije. tavie, Albanija
je, za razliku od ostalih drava Zapadnog Balkana, lanica Severnoatlantskog
saveza ve pet godina. Zahvaljujui tome i prevashodno dominantnom uticaju Sjedinjenih Amerikih Drava, na spoljnopolitikom planu ne bi trebalo oekivati bilo kakvu vrstu problema u vezi sa ovim segmentom pregovora
sa Evropskom unijom, dakle u vezi sa poglavljem 31 o Zajednikoj spoljnoj
i bezbednosnoj politici. Znaajno je napomenuti da je Albanija podravala aktivnosti Evropske unije i tokom krize u Libiji i svrgavanja Muamera el-Gadafija (Muammar el-Gaddafi), ali i arapskog prolea poetkom ove decenije (20102011).52
Istovremeno, Ministarstvo inostranih poslova Kosova je u saoptenju od
2. marta 2014. godine izrazito otro kvalifikovalo podrku Ruske Federacije
proruskim pobunjenicima u Ukrajini. Ono je akt aneksije Krima od strane
Rusije oznailo kao okupaciju ukrajinske teritorije, krenje ... suvereniteta i teritorijalnog integriteta.53 Vlada Kosova je, pored navedenog, 17. septembra 2014.
godine podrala sve sankcije Evropske unije protiv Ruske Federacije, ime je i
sama uvela restriktivne mere prema ovoj zemlji.54
51

op. cit., pp. 6566; Commission Staff Working Paper: Albania 2012 Progress Report accompanying the document Communication from the Commission to the
European Parliament and the Council Enlargement Strategy and Main Challanges 20112012, op. cit., pp. 6566; Commission Staff Working Paper: Albania 2013 Progress Report accompanying the document Communication from the
and Main Challanges 20132014, op. cit., pp. 5556 i Commission Staff Working Paper: Albania 2014 Progress Report accompanying the document Communication from the Commission to the European Parliament and the Council Enlargement Strategy and Main Challanges 20142015, op. cit., pp. 5960.
52
Videti detaljnije sajt Ministarstva inostranih poslova Albanije www.mfa.gov.al/en.
53
Videti saoptenje Ministarstva inostranih poslova Kosova, koje je objavljeno samo

na engleskoj verziji zvaninog sajta (a ne i na albanskoj i srpskoj) The Republic of Kosovo condemns the occupation of the Ukrainian Territory, Ministry of
Foreign Affairs, Prishtina, 2 March 2014. Available from: http://www.mfa-ks.net/
?page=2,4,2260&offset=1 (Accessed 26 July 2014).
54
Government of the Republic of Kosovo imposes sanctions on Russian Federation, Ministry of Foreign Affairs, Prishtina, 17 September 2014. Available from:
http://www.kryeministri-ks.net/?page=2,9,4452 (Accessed 26 September 2014).
26
Navedeni stavovi ministarstava inostranih poslova Crne Gore i Kosova u

potpunosti su u skladu sa njihovim spoljnopolitikim stratekim dokumentima.55 Naime, Spoljnopolitiki prioriteti Crne Gore (2007) podrazumevali
su punu opredeljenost ka lanstvu u Evropskoj uniji i Severnoatlantskom savezu.56 Dakle, u okviru ovog stratekog dokumenta nije bilo prostora za traenje spoljnopolitikih alternativa kada je re o trenutnim prilikama u Ukrajini.
Takoe, Spoljnopolitiki prioriteti Kosova, usvojeni 2008. godine, podrazumevaju neophodnost ponajpre to ireg meunarodnog priznanja ovog entiteta, jaanje odnosa sa Sjedinjenim Amerikim Dravama, partnerstvo sa EU
i NATO i lanstvo u meunarodnim organizacijama.57 U toku proteklih est
godina dosta je uinjeno na realizaciji zacrtanih ciljeva navedene spoljnopolitike orijentacije Kosova. Porastao je umnogome broj meunarodnih priznanja Kosova (110 zemalja),58 podstaknut je dijalog sa Beogradom i u okviru
njega su reena odreena pitanja, a odnosi sa SAD se konstantno unapreuju. Treba istai i da e Evropska unija na buduu agendu pregovora na relaciji
BeogradPritina staviti poloaj, odnosno preciznije lanstvo, Kosova u meunarodnim organizacijama.59
Bosna i Hercegovina po pitanju krize u Ukrajini nije zauzela nikakav jasan stav imajui u vidu razmimoilaenja izmeu tri lana tamonjeg dravnog Predsednitva, a koji pripadaju trima najbrojnijim etnikim grupama
(Bonjaci, Hrvati i Srbi). Ovo, naravno, nije prvi sluaj znaajnog razmimoilaenja lanova navedene dravne institucije koja koordinira i vodi spoljnu
politiku Bosne i Hercegovine. Naime, Predsednitvo Bosne i Hercegovine je
6. marta 2014. godine usvojilo Izjavu politikoj situaciji u Ukrajini.60 U
ovom dokumentu navedeni su samo krajnje uopteni apeli za mir u Ukrajini
55
Pogledati detaljnije u: Dragan ukanovi, Spoljnopolitike orijentacije drava

Zapadnog Balkana: uporedna analiza, op. cit., str. 295313.
56
Videti i: Dragan ukanovi, Ivona Laevac, Definisanje spoljnopolitikih prioriteta: sluaj Crne Gore, u: Edita Stoji-Karanovi i Slobodan Jankovi (urs), Elementi strategije spoljne politike Srbije, Institut za meunarodnu politiku i privredu,
Beograd, 2008, str. 3247.
57
Spoljnopolitiki prioriteti, Ministarstvo inostranih poslova Kosova, op. cit.
58
Prema podacima od 28. oktobra 2014. godine, 110 zemalja je priznalo nezavisnost Kosova. Videti: Who recognized Kosova as an independent state? na web
portalu http://www.kosovothanksyou.com/
59
Videti: Dragan ukanovi, Odnosi izmeu Beograda i Pritine: od tehnikog do

politikog dijaloga, op. cit., str. 365385.
60
Izjava Predsjednitva Bosne i Hercegovine o situaciji u Ukrajini, Predsjednitvo

BiH, Sarajevo, 6. mart 2014. Dostupno preko: http://www.predsjednistvobih.ba/
saop/1/?cid=193021663,2,1 (Pristupljeno 27. jula 2014).
27
i pozivi na politiki dijalog za reenje novonastale situacije.61 Ministar spoljnih

poslova BiH, Zlatko Lagumdija, u vie je prilika podrao celovitost i suverenitet Ukrajine,62 ali je evidentno da je ambasadorka BiH Mirsada olakovi pri
Ujedinjenim nacijama 31. marta 2014. godine namerno izbegla da prisustvuje sednici Generalne skuptine na kojoj je doneta rezolucija o osudi odravanja referenduma i aneksije Krima od strane Ruske Federacije.63 Svemu je prethodilo ulaganje prava veta u Predsednitvu BiH od strane lana ove dravne
institucije iz Republike Srpske, Neboje Radmanovia.64
Inae i strateki spoljnopolitiki dokument zemlje, pod nazivom Opti
pravci i prioriteti za sprovoenje spoljne politike BiH, iz marta 2003. godine
uopte ne korespondira sa potrebama evropskih i evroatlantskih integracija
zemalja.65 Ni lanovi dravnog Predsednitva BiH se ne pridravaju odredaba
ovog dokumenta, a veoma je slino i sa aktivnostima zvaninika bosanskohercegovakog ministarstva inostranih poslova.
Makedonija, poput Bosne i Hercegovine, nije zauzela jasan stav kada je
re o podrci merama Evropske unije vezanim za sankcije prema politikim
elitama u Moskvi i proruskim separatistima u Ukrajini.66 Ona je pokazala vidnu suzdranost i nije zauzela nikakav vrst stav, a saoptenja Ministarstva
inostranih poslova Makedonije o krizi u Ukrajini sadrala su brojne pozive
na dijalog sukobljenih ukrajinskih strana.67 Ipak, Makedonija je podrala
61
Ibidem.
62
SRNA, Lagumdija: Ukrajina da svoju budunost definie samostalno, Nezavisne novine, Banja Luka, 2. mart 2014. Dostupno preko: http://www.nezavisne.
com/novosti/bih/Lagumdzija-Ukrajina-da-svoju-buducnost-definise-samostalno-233532.html (Pristupljeno 14. jula 2014).
63
N.N., Bh. ambasadorica u UN-u izbjegla glasanje o Krimu, Nezavisne novine, Banja
Luka, 31. mart 2014. Dostupno preko: http://www.nezavisne.com/novosti/bih/Bhambasadorica-u-UN-u-izbjegla-glasanje-o-Krimu-237971.html (Pristupljeno 27.
jula 2014).
64
Ibidem.
65
Videti: Opi pravci i prioriteti za sprovoenje vanjske politike Bosne i Hercegovine, Predsjednitvo Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 26. mart 2003. Dostupno preko: http://www.predsjednistvobih.ba/vanj/?cid=3564,2,1 (Pristupljeno 18. jula
2014).
66
Paul Ciocoiu, Region poziva na diplomatsko rjeenje krize u Ukrajini, SEE Times,
24. mart 2014. Dostupno preko: http://www.setimes.com/cocoon/setimes/xhtml/
bs/features/setimes/features/2014/03/24/feature-01 (Pristupljeno 15. jula 2014).
67
Ibidem. Citat Makedonija poziva na preduzimanje svih neophodnih mera u cilju trenutnog smirivanja tenzija i na potrebu za uspostavom politikog dijaloga o svim pitanjima s kojima se suoavaju graani Ukrajine, a ije je reavanje neophodno uz uee svih
28
Rezoluciju Generalne skuptine Ujedinjenih nacija 68/262, koja je doneta krajem marta 2014. godine, o osudi odravanja referenduma na Krimu.68 Moe
se oceniti da Makedonija, dakle, ne eli da poremeti dobre odnose sa Ruskom
Federacijom i pored viegodinjeg prisustva u ekaonici NATO i gotovo devet godina dugom statusu kandidata, bez otpoetih pregovora o lanstvu, u
odnosu na Evropsku uniju.
Srbija se, kao to je i ranije napomenuto, dugo kolebala u vezi sa jasnim
izjanjavanjem u vezi sa ukrajinskom krizom. Ovo je ponajpre pravdano injenicom da je sredinom marta ove godine bio odran novi izborni ciklus
u zemlji, te da vlada nije bila formirana do kraja narednog meseca. Takoe,
Srbija nije krajem marta glasala za rezoluciju Ujedinjenih nacija u kojoj je
osueno ponaanje Rusije prema Ukrajini, odnosno njenom teritorijalnom
integritetu.
Srbija se tako tokom proteklih nekoliko meseci ponovo nala zatoena
izmeu obeanih ruskih energetskih aranmana poput Junog toka, sa jedne, i evidentne potpune energetske zavisnosti od ove zemlje, sa druge strane. Razlog za to je ponajpre prodaja nacionalne kompanije Naftna industrija
Srbije NIS ruskim partnerima poetkom 2008. godine, a potom i zakljuenje
brojnih drugih sporazuma. Navedeno potvruje i nedavna poseta premijera
Aleksandra Vuia Moskvi (6. i 7. jul 2014), gde je upravo bilo rei o navedenim aranmanima i daljnjem balansiranju odnosa izmeu Zapada i Ruske
Federacije.69
Nakon konstatacije amerikog ambasadora u Beogradu Majkla Kirbija
(Michael Kirby) da Srbija nije dovoljno jasno podrala teritorijalni integritet
Ukrajine, a u kontekstu tamonjih deavanja, kabinet premijera Aleksandra
Vuia se 23. jula 2014. godine obratio saoptenjem izdatim ovim povodom.
U okviru njega nedvosmisleno je potvreno da Srbija priznaje teritorijalnu celovitost Ukrajine, to ukljuuje i Krim.70
strana. Makedonija poziva na uzdranost i odgovornost u ovom periodu kritinom za

Ukrajinu.
68
United Nations General Assembly Resolution 68/262, United Nations, New

York, March 27, 2014.
69
Vui u Moskvi: Srbija eli da bude deo EU, ali ne eli da naruava odnose sa Rusijom, Kurir, Beograd, 7. jul 2014. Dostupno preko: http://www.kurir-info.rs/vucic-u-dvodnevnoj-poseti-moskvi-clanak-1452701 (Pristupljeno 17. jula 2014).
70
Citat Kabinet predsednika Vlade Aleksandra Vuia obavetava javnost i ambasadora

SAD, inae velikog prijatelja Srbije, da je lino predsednik Vlade Aleksandar Vui vie
desetina puta jasno i nedvosmisleno ponovio stav o potovanju teritorijalnog integriteta
Ukrajine, pa ak i Krima, kao sastavnog dela ukrajinske drave. Videti: L. G., Vui
odgovorio ambasadoru SAD: Srbija potuje teritorijalni integritet Ukrajine, a to
ukljuuje i Krim, Blic, Beograd, 23. jul 2014. Dostupno preko: http://www.blic.
29
U isto vreme Evropska unija dosledno insistira na ubrzanju usaglaavanja

spoljne politike Srbije sa Evropskom unijom. Ovo je posebno naglaeno prilikom posete bive italijanske ministarke spoljnih poslova, a sada i potpredsednice Komisije EU i Visoke komesarke za spoljnu i bezbednosnu politiku,
Federike Mogerini (Federica Mogherini) Beogradu 28. jula ove godine.71 Ona
je istom prilikom naglasila da se od Srbije oekuje da se tokom italijanskog
predsedavanja EU u drugoj polovini ove godine umnogome povea nivo usaglaenosti nacionalne sa evropskom spoljnom politikom, a koji se u prvoj
polovini smanjio na ispod 50%.72
Dodatnu osetljivost spoljnopolitikog trenutka Srbije donosi i predstojee predsedavanje Organizacijom za evropsku bezbednost i saradnju (OEBS)
tokom 2015. godine. Od nje se u ovom trenutku od obe strane (Zapad i
Rusija) oekuje da, u (ko)predsedavanju sa vajcarskom Konfederacijom,
bude to pristrasnija i/ili naklonjenija upravo njima.73 Treba istai da i u narednom periodu mogu da se oekuju razliite vrste spoljnopolitikih pritisaka
na Srbiji, kako od strane Zapada, tako i od strane Ruske Federacije. Tako i po
ko zna koji put u svojoj savremenoj istoriji, Srbija se nalazi pred veoma nezahvalnim spoljnopolitikim izborima, od kojih e zasigurno zavisiti njena
budunost.74 Na ovo se samo dodatno nadovezuju problemi Srbije vezani za
okonanje politikih pregovora sa vlastima u Pritini, insistiranja pojedinih
meunarodnih aktera na otvaranju pitanja u vezi sa lanstvom u NATO, ali i
(re)definisanje brojnim balastima optereenih odnosa sa susedima (pre svega
sa Hrvatskom, Bosnom i Hercegovinom i Crnom Gorom).
Prostor za stalno i dugorono balansiranje Srbije izmeu Zapada i Ruske
Federacije, a posebno u sluaju eventualne daljnje eskalacije krize u Ukrajini,
postepeno e se smanjivati te e ova zemlja biti prinuena da veoma brzo
rs/Vesti/Politika/482589/Vucic-odgovorio-ambasadoru-SAD-Srbija-postuje-teritorijalni-integritet-Ukrajine-a-to-ukljucuje-i-Krim (Pristupljeno 29. jula 2014).

71
Mogerini Daiu: usaglasite spoljnu politiku sa EU, Radio Slobodna Evropa Regionalni servis, Prag, 28. jul 2014. Dostupno preko: http://www.slobodnaevropa.
org/archive/news/20140728/500/500.html?id=25472736 (Pristupljeno 29. jula
2014).
72
Ibidem.
73
Zajedniki radni plan vajcarske i Srbije, Ministarstvo spoljnih poslova Srbije,

Beograd, 27. jun 2014. Dostupno preko: http://www.mfa.gov.rs/sr/index.php/
teme/oebs-2015?lang=cyr (Pristupljeno 28. jula 2014).
74
Videti: Branka Mihajlovi, Srbija opet izmeu privlane euro kasice i zavodljivog pravoslavnog bauke, Radio Slobodna Evropa Balkanski servis, Prag, 30. jun
2014. Dostupno preko: http://www.slobodnaevropa.org/content/srbija-opet-izmedju-privlacne-euro-kasice-i-zavodljivog-pravoslavnog-bacuske/25440289.
html (Pristupljeno 11. jula 2014).
30
odabere stranu.75 Izrazito esta pria o spoljnopolitikoj poziciji Srbije kao

budueg vodeeg ruskog partnera u Evropskoj uniji dugorono nee biti
odriva. Ovo potvruju i brojne reakcije koje stiu sa Zapada, a u kontekstu
posete predsednika Ruske Federacije, Vladimira Putina ( y)
Beogradu 16. oktobra ove godine. Tokom ove posete potpisano je i sedam bilateralnih sporazuma izmeu Ruske Federacije i Republike Srbije, ali je Zapad
s posebnom panjom pratio da ne doe do ugroavanja evropskog puta zvaninog Beograda.
U Srbiji su se, u krugovima aktuelne vlasti, ve pojavile dve varijante, ili
preciznije rei varijacije spoljne politike. Jedna je titovska politika Tomislava
Nikolia, predsednika Srbije.76 Naime, on sve ee u svojim nastupima istie
pozitivne tekovine spoljne politike biveg jugoslovenskog predsednika Josipa
Broza Tita (vladao od 1945. do 1980. godine). Kada je re o takvoj koncepciji spoljne politike Srbije sigurno je da ona u ovom momentu za zemlju nije
realna imajui u vidu njenu umanjenu geostrateku vanost, smanjeni uticaj
u regionalnim i globalnim razmerama i izraenu privrednu krizu. Predsednik
Nikoli je, u navedenom tonu, 31. jula 2014. godine izjavio da bi eventualno
uvoenje sankcija Ruskoj Federaciji bilo sasvim pogrean spoljnopolitiki potez.77 On smatra da Srbija ne bi trebalo bilo kome da uvodi restriktivne mere,
a eventualni sukob sa Rusijom bi bio najgori mogui put za Srbiju.78 Sve navedeno,
ocenjuje Nikoli, doprinelo bi da Srbija izgubi bratske odnose izmeu dva naroda.79 Sa druge strane, aktuelni srpski premijer Aleksandar Vui je, na odreeni nain, svestan da mora voditi realistiniju spoljnu politiku, a prevashodno
orijentisanu na osiguranje podrke Savezne Republike Nemake za to bri
proces evrointegracija Srbije.80
75
M. Stojanovi, Beograd e doi pred izbor ili EU ili Moskva, Danas, Beograd, 30.
jul 2014, str. 1.
76
Videti izjavu Tomislava Nikolia, predsednika Srbije TANJUG, RTS, Nikoli: Srbija da vodi politiku kao Tito, Blic, 10. jun 2014. Dostupno na: http://www.blic.
rs/Vesti/Politika/472233/Nikolic-Srbija-da-vodi-politiku-kao-Tito (Pristupljeno
18. jula 2014). Citat Srbija ne sme da se opredeljuje i voleo bih da vodi politiku kao
to je nekada Josip Broz Tito, ali treba da usklauje svoju spoljnu politiku sa EU.
77
Nikoli protiv sankcija Rusiji, Radio Slobodna Evropa Regionalni servis,

Prag, 31. jul 2014. Dostupno preko: http://www.slobodnaevropa.org/archive/
news/20140731/500/500.html?id=25476443 (Pristupljeno 31. jula 2014).
78
Ibidem.
79
Ibidem.
80
Predrag Vasiljevi, Posle susreta sa Merkelovom: Srbija i Nemaka sada su saveznici, Veernje novosti, Beograd, 11. jun 2014. Dostupno preko: http://www.
31
ZAKLJUAK
Obaveza usklaivanja vlastite spoljne politike sa Zajednikom spoljnom i
bezbednosnom politikom Evropske unije e za odreene drave Zapadnog
Balkana predstavljati problem u narednom periodu. Ukoliko ovo merimo
striktnim, odnosno statistikim, parametrima Evropske unije moemo sagledati kako tee usaglaavanje spoljnih politika drava regiona Zapadnog
Balkana sa Zajednikom spoljnom i bezbednosnom politikom iz godine u
godinu (zahvaljujui godinjim izvetajima o napretku). U tom smislu moe
se izvui i nekoliko zakljuaka. Naime, Crna Gora, Albanija i Makedonija su,
do sada, najvie odmakle u ovom procesu. Njihova spoljnopolitika reenost
da se uklope u Zapadni mainstream spoljne politike i geostratekog promiljanja svakako e biti prepoznata i od evropskih, ali i amerikih partnera.
Albanija, kao ve petogodinja lanica NATO-a, i Crna Gora kao drava koja je
najblia ovom statusu jasno pokazuju da su u odnosu prema usaglaavanju sa
ZSBP EU uinile najuoljivije napore.81 Takoe, ove su se zemlje veoma brzo
po uvoenju sankcija Evropske unije prema Rusiji ukljuile u njihovo sprovoenje. Obe zemlje odlikuje i gotovo apsolutna usaglaenost sa odlukama i
deklaracijama EU u oblasti spoljne politike, ali su one suoene sa unutranjim
problemima, koji mogu uticati na daljnju dinamiku evropskih integracija. To
su prevashodno izostanak sistemske borbe protiv korupcije i organizovanog
kriminala.
Sa druge strane, Srbija iz sasvim istog razloga evidentno zaostaje, dok je
Bosna i Hercegovina na najniem nivou navedene harmonizacije.82 tavie,
stalno balansiranje Srbije izmeu vodeih centara svetske politike, a pre svega izmeu Brisela i Moskve, nee, na duge staze, biti odrivo i realno imajui
u vidu obaveze koje je u skladu sa sporazumom o stabilizaciji i pridruivanju
zemlja preuzela, a u vezi sa harmonizacijom spoljne politike sa EU. Srbija tako
pokuava da na odreeni nain ouva evidentno poboljanu dinamiku evropskih integracija, ali i da ne remeti odnose sa zvaninom Moskvom. U tom smislu ona e, ipak, u narednom periodu biti prinuena, to se potvruje i navodi
u izvetaju o napretku u evropskim integracijama za 2014. godinu, da uskladi
novosti.rs/vesti/naslovna/politika/aktuelno.289.html:495790-Vucic-Srbija-i-Nemacka-sada-su-saveznici (Pristupljeno 18. jula 2014).

81
Videti: BETA, Milo ukanovi: Crna Gora oekuje preporuku da bude prva naredna lanica NATO, NSPM, Beograd, 23. jul 2014. Dostupno preko: http://www.
nspm.rs/hronika/milo-djukanovic-cg-ocekuje-preporuku-da-bude-prva-naredna-clanica-nato.html (Pristupljeno 28. jula 2014).
82
Videti: Istraivaki tim Centra za spoljnu politiku, Spoljna, bezbednosna i odbrambena politika Evropske unije i pretpristupni pregovori EU Srbija, op. cit.,
str. 1516.
32
svoju spoljnu politiku sa ZSBP EU, ali i da ne koristi situaciju uzrokovanu

sankcijama EU prema Rusiji u smislu veeg izvoza poljoprivrednih proizvoda. U tom smislu je i srpski premijer Aleksandar Vui rekao da drava nee
davati nikakve subvencije kako bi se poveao izvoz u Rusku Federaciju.83 Od
Srbije Evropska unija oekuje i to hitnije donoenje zakona o restriktivnim
merama, a nakon ega e se njen pritisak prema ovoj zemlji da uvede sankcije
Rusiji svakako nastaviti.84
Nije, meutim, realno da u srpskoj spoljnoj politici doe do drastine
promene u smislu eventualnog uvoenja restriktivnih mera Rusiji. Ona jeste trenutno suoena sa svojevrsnim sukobom dva kljuna interesa tradicionalno dobrih odnosa sa Rusijom i tenji za lanstvom u Evropskoj uniji.
Tako se Srbija kree izmeu procene da navedene sankcije ne bi bile u njenom dravnom interesu, ali, sa druge strane, zahvaljujui tenji za lanstvom
u Evropskoj uniji pokuava da ni na koji nain ne remeti i odnose sa Briselom.
U narednom periodu, ipak, treba oekivati smanjenje navedenog prostora za
balansiranje. tavie, i ovako do sada poluautonomno voena spoljna politika Srbije svakako e u narednom periodu biti zamenjena onom koja e u veoj/velikoj meri biti oslonjena na ZSBP.
Dodatan problem za Srbiju e predstavljati i eventualno budue priznanje nezavisnosti Kosova od strane svih drava lanica Evropske unije, to bi
moglo da uslovi i sutinsku promenu odnosa itave organizacije prema ovom
problemu. U tom smislu postavilo bi se i pitanje meusobnog priznanja vlasti
u Beogradu i Pritini. Tako bi i podrka Rusije Srbiji ubudue u svakom smislu
izostala, a i smanjeni evroentuzijazam u zemlji dodatno oslabio. Srbija je, pored ve navedenog, jedina zemlja u regionu koja ima status vojno neutralne
drave,85 to istovremeno moe da bude nepovoljno, imajui u vidu da su sve
drave Centralne i Istone Evrope, koje su pristupile Evropskoj uniji, prethodno postale lanice NATO-a.
Veoma slina situacija je i sa Bosnom i Hercegovinom u kojoj ne postoji saglasnost oko spoljnopolitikog kursa zemlje, a imajui u vidu i ranija
83
Vui: Potovaemo volju EU bez subvencija, ali i bez sankcija Rusiji, Veernje novosti, Beograd, 22. avgust 2014. Dostupno preko: http://www.novosti.rs/vesti/naslovna/politika/aktuelno.289.html:506693-Vucic-Postovacemo-volju-EU-bez-subvencija-ali-i-bez-sankcija-Rusiji (Pristupljeno 22. septembra 2014).
84

op. cit., p. 61.
85
Mete Kjuen Nielsen, Kako Zapad vidi neutralnost Srbije?, u: Igor S. Novakovi (ur.), Neutralnost u XXI veku: pouke za Srbiju, ISAC fond, Beograd, 2013, str.
1718.
33
deklarativna nastojanja za lanstvo u Evropskoj uniji i NATO. Pored ovoga,

BiH nije podrala sankcije prema Ruskoj Federaciji koje je EU uvela zbog krize u Ukrajini, iako je i ona sama suoena sa mogunostima slinih scenarija u
najavi.86 Sa druge strane, Makedonija pored zapaenog, i u godinjim izvetajima EU do 2014. godine vie puta naglaenog, napretka u vezi sa normativnim usaglaavanjem vezanim sa ZSBP nije se, ipak, pridruila sankcijama ove
organizacije prema Ruskoj Federaciji, a zbog njene podrke ukrajinskim separatistima. Ovome doprinose i pokuaji makedonske vladajue politike elite
da pored evroatlantske orijentacije, koja je bila dominantna u ovoj zemlji od
2000. godine, ipak ouvaju i prilino dobre odnose sa zvaninom Moskvom.
Dananja Evropska unija je tokom nekadanje jugoslovenske krize
(19912001) pokazala svu svoju impotentnost da rei i okona brojne sukobe
na ovom podruju. Ukrajinska kriza, koja je otpoela znatno kasnije (2014),
ipak, pokazala je da je EU zahvaljujui instrumentu Zajednike spoljne i bezbednosne politike izala iz ovakve situacije. Meutim, ova kriza e i dalje
predstavljati verovatno najznaajniji test za sve drave regije i njihovu istinsku evropsku opredeljenost, ali, to se mora nagovestiti, i dodatno distanciranje
od spoljne politike Ruske Federacije. Naravno, i Sjedinjene Amerike Drave
e sagledavati dranje drava regiona Zapadnog Balkana spram ukrajinskih
deavanja, ali e nedvosmisleno i ubudue podravati njihov proces pridruivanja Evropskoj uniji. U tom smislu SAD zapravo tee i da se sve drave regiona Zapadnog Balkana pridrue sankcijama, koje je Evropska unija uvela prema Ruskoj Federaciji i proruskim pobunjenicima u susednoj Ukrajini.87
Bibliografija
[1]
Albania sanctions against Russia, BalkanEU Independent Balkan News Agency,

21 March, 2014. Available from: http://www.balkaneu.com/albania-sanctionsrussia/ (Accessed 25 July 2014).
[2]
BETA, Milo ukanovi: Crna Gora oekuje preporuku da bude prva naredna lanica NATO, NSPM, Beograd, 23. jul 2014. Dostupno preko: http://www.nspm.rs/
86
Predsednik Republike Srpske, Milorad Dodik u vie je navrata tokom 2014. godine poredio mogunost odravanja referenduma u ovom entitetu, a po ugledu na
Krim. Videti: SRNA, Dodik: Deavanja na Krimu primjer za nezavisnost Srpske,
Nezavisne novine, Banja Luka, 20. jul 2014. Dostupno preko: http://www.nezavisne.com/novosti/bih/Dodik-Desavanja-na-Krimu-primjer-za-nezavisnost-Srpske-254423.html (Pristupljeno 18. jula 2014).
87
Laura Smith-Spark, Stiv Almasy and Nick Paton Walsh, U.S., EU hit Russia with
more sanctions as Ukraine fighting continues, CNN, Atlanta, 29 July 2014. Available from: http://edition.cnn.com/2014/07/29/world/europe/ukraine-crisis/index.htm (Accessed 30 July 2014).
34
hronika/milo-djukanovic-cg-ocekuje-preporuku-da-bude-prva-naredna-clanicanato.html (Pristupljeno 28. jula 2014).

[3]
Ciocoiu, Paul, Region poziva na diplomatsko rjeenje krize u Ukrajini, SEE

Times, 24. mart 2014. Dostupno preko: http://www.setimes.com/cocoon/setimes/
xhtml/bs/features/setimes/features/2014/03/24/feature-01 (Pristupljeno 15. jula
2014).
[4]
Commission Staff Working Paper: Albania 2011 Progress Report accompanying the document Communication from the Commission to the European
Parliament and the Council Enlargement Strategy and Main Challanges
12 October 2011.
[5]

the document Communication from the Commission to the European Parliament
and the Council Enlargement Strategy and Main Challanges 20112012,
{COM(2012) 600 final}, SWD (2012) 334 final, Brussels, 10 October 2012.
[6]

and the Council Enlargement Strategy and Main Challanges 20132014, COM
(2013) 700 final, SWD (2013) 414 final, Brussels, 16 October 2013.
[7]

(2014) 700 final, SWD (2014) 304 final provisoire, Brussels, 8 October 2014.
[8]
Commission Staff Working Paper: Bosnia and Herzegovina 2011 Progress Report
accompanying the document Communication from the Commission to the
European Parliament and the Council Enlargement Strategy and Main Challanges
12 October 2011.
[9]
Commission Staff Working Paper: Bosnia and Herzegovina 2012 Progress

Report accompanying the document Communication from the Commission
to the European Parliament and the Council Enlargement Strategy and Main
Challanges 20112012, {COM(2012) 600 final}, SWD (2012) 335 final, Brussels,
10 October 2012.
[10]

Challanges 20132014, COM (2013) 700 final, SWD (2013) 415 final, Brussels,
16 October 2013.
35
[11]

Challanges 20142015, COM (2014) 700 final, SWD (2014) 305 final provisoire,
Brussels, 8 October 2014.
[12]
Parliament and the Council Enlargement Strategy and Main Challanges
12 October 2011.
[13]
2012, {COM(2012) 600 final}, SWD (2012) 331 final, Brussels, 10 October 2012.
[14]
2014, COM (2013) 700 final, SWD (2013) 411 final, Brussels, 16 October 2013.
[15]
2015, COM (2014) 700 final, SWD (2014) 301 final provisoire, Brussels, 8 October
2014.
[16]

and the Council Enlargement Strategy and Main Challanges 20112012,
{COM(2012) 600 final}, SWD (2012) 333 final, Brussels, 10 October 2012.
[17]

(2013) 700 final, SWD (2013) 412 final, Brussels, 16 October 2013.
[18]

(2014) 700 final, SWD (2014) 302 final provisoire, Brussels, 8 October 2014.
[19]
Commission Staff Working Paper: the Former Yugoslav Republic of Macedonia

2011 Progress Report accompanying the document Communication from the
and Main Challanges 20112012, {COM(2011) 666 final}, {SEC(2011) 1200 final}, {SEC(2011) 1201 final}, {SEC(2011) 1202 final}, {SEC(2011) 1203 final},
{SEC(2011) 1204 final}, {SEC(2011) 1206 final}, {SEC(2011) 1207 final}, SEC
(2011) 1203 final, Brussels, 12 October 2011.
36
[20]

and Main Challanges 20112012, {COM(2012) 600 final}, SWD (2012) 332 final, Brussels, 10 October 2012.
[21]

and Main Challanges 20132014, COM (2013) 700 final, SWD (2013) 413 final,
Brussels, 16 October 2013.
[22]

and Main Challanges 20142015, COM (2014) 700 final, SWD (2014) 303 final
provisoire, Brussels, 8 October 2014.
[23]
Communication from the Commision to the Council and the European

Parliament on the Stabilisation and Association Process for countries of South
Eastern Europe (BosniaHerzegovina, Croatia, Federal Republic of Yugoslavia,
former Yugoslav Republic of Macedonia and Albania, COM (1999) 235 final, 25
May 1999.
[24]
Council Regulation (EU) No. 269/2014 of 17 March 2014 concerning restrictive

mesures in respect of actions understanding of treathing the territorial integrity,
soverenity and independence of Ukraine, Official Journal of the European Union, L
78/6, 17 March 2014.
[25]
Crna Gora upozorava Rusiju: Uzdrite se od jednostranih akcija na Krimu, Kurir,

Beograd, 14. mart 2014. Dostupno preko: http://www.kurir-info.rs/crna-gora-upozorava-rusiju-uzdrzite-se-od-jednostranih-akcija-na-krimu-clanak-1275635
(Pristupljeno 17. jula 2014).
[26]
Crna Gora: sankcije zamjeniku ruskog premijera, Aljazeera Balkans, Sarajevo, 7.

maj 2014. Dostupno preko: http://balkans.aljazeera.net/vijesti/crna-gora-sankcije-zamjeniku-ruskog-premijera (Pristupljeno 22. jula 2014).
[27]
ukanovi, Dragan i Jovanovi, Milovan, Kriza u Federaciji Bosne i Hercegovine

izmeu graanskog bunta i revizije politikog sistema, Kultura polisa, god. XXI,
br. 24, Novi Sad, 2014, str. 5980.
[28]
ukanovi, Dragan, Odnosi izmeu Beograda i Pritine: od tehnikog do politikog dijaloga, Meunarodni problemi, god. LXV, br. 3, Beograd, 2013, str.
365385.
[29]
ukanovi, Dragan, Spoljnopolitike orijentacije drava Zapadnog Balkana:

uporedna analiza, Godinjak Fakulteta politikih nauka, vol. 4, br. 4, str. 295313.
[30]
ukanovi, Dragan, Laevac, Ivona, Definisanje spoljnopolitikih prioriteta: sluaj Crne Gore, u: Edita Stoji-Karanovi i Slobodan Jankovi (urs), Elementi strategije spoljne politike Srbije, Institut za meunarodnu politiku i privredu, Beograd,
2008, str. 3247.
37
[31]
EU Candidate Status for Albania, Europan Commision, MEMO/14/439, 24 June

2014.
[32]
EU starts the Stabilisation and Association Agreement negotiations with Kosovo,

European Commission, MEMO/13/938, 28 October 2013.
[33]
G. L., Vui odgovorio ambasadoru SAD: Srbija potuje teritorijalni integritet

Ukrajine, a to ukljuuje i Krim, Blic, Beograd, 23. jul 2014. Dostupno preko:
http://www.blic.rs/Vesti/Politika/482589/Vucic-odgovorio-ambasadoru-SADSrbija-postuje-teritorijalni-integritet-Ukrajine-a-to-ukljucuje-i-Krim (Pristupljeno
29. jula 2014).
[34]
Istraivaki tim Centra za spoljnu politiku, Spoljna, bezbednosna i odbrambena

politika Evropske unije i pretpristupni pregovori EU Srbija, Centar za spoljnu
politiku, Fondacija Friedrich Ebert, Beograd, maj 2014.
[35]
International Crisis Group, Bosnias Future, Europe Report No. 232, Brussels, 10
July 2014.
[36]
Ivai, Sanja, Rusko-ukrajinska kriza: region Jugoistone Evrope u neugodnoj poziciji, WDR, 24. mart 2014. Dostupno na: http://www.funkhauseuropa.de/sendungen/radioforum/region/regijaokrimu100.html (Pristupljeno 12. jula 2014).
[37]
Izjava Predsjednitva Bosne i Hercegovine o situaciji u Ukrajini, Predsjednitvo

BiH, Sarajevo, 6. mart 2014. Dostupno preko: http://www.predsjednistvobih.ba/
saop/1/?cid=193021663,2,1 (Pristupljeno 27. jula 2014).
[38]
Knezovi, Sandro, Hrvatska i CFSP usklaivanje s politikom u razvoju, u:

Dragan ukanovi i Milo Joni (prir.), Spoljna politika Srbije i Zajednika spoljna
i bezbednosna politika EU, Institut za meunarodnu politiku i privredu, Beograd,
2011, str. 137151.
[39]
Mihajlovi, Branka, Srbija opet izmeu privlane euro kasice i zavodljivog pravoslavnog bauke, Radio slobodna Evropa Balkanski servis, Prag, 30. jun 2014.
Dostupno preko: http://www.slobodnaevropa.org/content/srbija-opet-izmedju-privlacne-euro-kasice-i-zavodljivog-pravoslavnog-bacuske/25440289.html
[40]
Mogerini Daiu: usaglasite spoljnu politiku sa EU, Radio Slobodna Evropa

Regionalni servis, Prag, 28. jul 2014. Dostupno preko: http://www.slobodnaevropa.
org/archive/news/20140728/500/500.html?id=25472736 (Pristupljeno 29. jula
2014).
[41]
N.N., Bh. ambasadorica u UN-u izbjegla glasanje o Krimu, Nezavisne novine,

Banja Luka, 31. mart 2014. Dostupno preko: http://www.nezavisne.com/novosti/bih/Bh-ambasadorica-u-UN-u-izbjegla-glasanje-o-Krimu-237971.html
[42]
Nielsen, Mete Kjuen, Kako Zapad vidi neutralnost Srbije?, u: Igor S. Novakovi
(ur.), Neutralnost u XXI veku: pouke za Srbiju, ISAC fond, Beograd, 2013, str. 1718.
[43]
Nikoli protiv sankcija Rusiji, Radio Slobodna Evropa Regionalni servis,

Prag, 31. jul 2014. Dostupno preko: http://www.slobodnaevropa.org/archive/
news/20140731/500/500.html?id=25476443 (Pristupljeno 31. jula 2014).
38
[44]
Opi pravci i prioriteti za sprovoenje vanjske politike Bosne i Hercegovine,

Predsednitvo Bosne i Hercegovine, Sarajevo, 26. mart 2003. Dostupno preko: http://www.predsjednistvobih.ba/vanj/?cid=3564,2,1 (Pristupljeno 18. jula
2014).
[45]
Peanin, Senad, Zato BiH ne treba da prizna nezavisno Kosovo?, BH Dani,

Sarajevo, 12. decembar 2007.
[46]
Predsjednitvo BiH: Nema konsenzusa o Palestini, Glas Srpske, Banja Luka,

23. novembar 2012. Dostupno preko: http://www.glassrpske.com/novosti/vijesti_dana/Predsjednistvo-BiH-Nema-konsenzusa-o-Palestini/lat/100998.html
[47]
Resolution adopted by the General Assembly on 29 November 2012, General

Assembly, United Nations, Sixty-seventh session, 4 December 2012.
[48]
Simi, Jasminka, Zajednika spoljna i bezbednosna politika EU perspektive i izazovi, u: ukanovi, Dragan i Joni, Milo (prir.), Spoljna politika Srbije
i Zajednika spoljna i bezbednosna politika EU, Institut za meunarodnu politiku i
privredu, Beograd, 2013, str. 1741.
[49]
Smith-Spark, Laura, Almasy, Stiv and Paton Walsh, Nick, U.S., EU hit Russia
with more sanctions as Ukraine fighting continues, CNN, Atlanta, 29 July 2014.
Available from: http://edition.cnn.com/2014/07/29/world/europe/ukraine-crisis/index.htm (Accessed 30 July 2014).
[50]
SRNA, Dodik: Deavanja na Krimu primjer za nezavisnost Srpske, Nezavisne novine, Banja Luka, 20. jul 2014. Dostupno preko: http://www.nezavisne.com/novosti/bih/Dodik-Desavanja-na-Krimu-primjer-za-nezavisnost-Srpske-254423.html
[51]
SRNA, Lagumdija: Ukrajina da svoju budunost definie samostalno, Nezavisne

novine, Banja Luka, 2. mart 2014. Dostupno preko: http://www.nezavisne.com/
novosti/bih/Lagumdzija-Ukrajina-da-svoju-buducnost-definise-samostalno233532.html (Pristupljeno 14. jula 2014).
[52]
Statement by President Barroso and President Van Rompuy in the name of the
European Union on the agreed additional restrictive measures against Russia,
European Commission Statement/14/244, Brussels, 29 July 2014. Available from:
http://europa.eu/rapid/press-release_STATEMENT-14-244_en.htm (Accessed 30
July 2014).
[53]
Stojanovi, M., Beograd e doi pred izbor ili EU ili Moskva, Danas, Beograd,
30. jul 2014, str. 1.
[54]
to donosi lanstvo u Europskoj uniji: pregled pregovarakih poglavlja, Ministarstvo

vanjskih i europskih poslova Republike Hrvatske, Zagreb, sijeanj 2012.
[55]
TANJUG, RTS, Nikoli: Srbija da vodi politiku kao Tito, Blic, 10. jun 2014.
Dostupno na: http://www.blic.rs/Vesti/Politika/472233/Nikolic-Srbija-da-vodipolitiku-kao-Tito (Pristupljeno 18. jula 2014).
39
[56]
The Accession Process for the New Member State, Europa Summaries of EU
Legislation. Available from: http://europa.eu/legislation_summaries/enlargement/ongoing_enlargement/l14536_en.htm (Accessed 25 July 2014).
[57]
The Republic of Kosovo condemns the occupation of the Ukrainian Territory,

Ministry of Foreign Affairs, Prishtina, 2 March 2014. Available from: http://www.
mfa-ks.net/?page=2,4,2260&offset=1 (Accessed 26 July 2014).
[58]
Treaty of Lisbon amending the Treaty on European Union and the Treaty establishing the European Community, signed in Lisbon, 13 December 2007, Official
Journal of the European Union, Volume 50, 2007/C 306/01.
[59]
Ukrajinska kriza: Balkan izmeu Zapada i Rusije, Radio Slobodna Evropa Balkanski
servis, Prag, 26. mart 2014. Dostupno preko: http://www.slobodnaevropa.org/content/balkan-izmedjuu-zapada-i-rusije/25310548.html (Pristupljeno 18. jula 2014).
[60]
United Nations General Assembly Resolution 68/262, United Nations, New

York, March 27, 2014.
[61]
Vasiljevi, Predrag, Posle susreta sa Merkelovom: Srbija i Nemaka sada su saveznici, Veernje novosti, Beograd, 11. jun 2014. Dostupno preko: http://www.
novosti.rs/vesti/naslovna/politika/aktuelno.289.html:495790-Vucic-Srbija-iNemacka-sada-su-saveznici (Pristupljeno 18. jula 2014).
[62]
Vui: Potovaemo volju EU bez subvencija, ali i bez sankcija Rusiji, Veernje
novosti, Beograd, 22. avgust 2014. Dostupno preko: http://www.novosti.rs/vesti/naslovna/politika/aktuelno.289.html:506693-Vucic-Postovacemo-volju-EUbez-subvencija-ali-i-bez-sankcija-Rusiji (Pristupljeno 22. septembra 2014).
[[63]
Vui u Moskvi: Srbija eli da bude deo EU, ali ne eli da naruava odnose sa
Rusijom, Kurir, Beograd, 7. jul 2014. Dostupno preko: http://www.kurir-info.rs/
vucic-u-dvodnevnoj-poseti-moskvi-clanak-1452701 (Pristupljeno 17. jula 2014).
[64]
Zajedniki radni plan vajcarske i Srbije, Ministarstvo spoljnih poslova Srbije,

Beograd, 27. jun 2014. Dostupno preko: http://www.mfa.gov.rs/sr/index.php/
teme/oebs-2015?lang=cyr (Pristupljeno 28. jula 2014).
40
Dragan ukanovi
Harmonization of the Western Balkan
States and European Union Common
Foreign and Security Policy Between
Normativity, Declarativity and Reality
Abstract
Harmonisation of the foreign policies of the Western Balkan states with the
EU Common Foreign and Security Policy (CFSP) within the Charter 31 of the
pre-accession negotiations will be a significant obligation and challenge for
most of them. Within this context, the author takes as a starting point the
regular annual reports on the progress achieved by the states in the region.
They show the degree of harmonisation of their foreign policies with this
Unions mechanism (within four years in the 20112014 period). The author of the article particularly points to the real and substantial discrepancy
between the normative framework of the EU CFSP and the specific activities taken by the Western Balkan states in the part concerning their position
to the current crisis in Ukraine which, in a way, reflects the geo-strategic
interests of the West, on one hand, and those of the Russian Federation,
on the other. At the same time, he points to the membership in the North
Atlantic Alliance as a favourable framework for the acceleration of harmonisation of a countrys foreign policy with the EU CFSP.
Key words:
Western Balkans, EU Common Foreign and Security Policy, harmonisation,
Montenegro, Serbia, Bosnia and Herzegovina, Albania, Macedonia, Kosovo.

Izvorni nauni lanak
Primljen: 11. septembar 2014.
UDC
327.7/.8:323]:342.25(497.115)
Nikola Mladenovi
Srpska kosovska politika:

Model igre i meovite
strategije
Apstrakt
Briselski sporazum je potpisan 2013. godine, uprkos viegodinjem izjanjavanju najvanijih politikih stranaka na vlasti u Srbiji da nee priznati nezavisnost Kosova. Zato je ovaj sporazum sklopljen i zato se to nije desilo ranije? Rad se slui pristupom teorije igara, uz uvaavanje meovitih strategija,
da bi sugerisao objanjenje ovog problema. U radu je modelovana igra izmeu Srbije i EU. Tek kada je gotovo izvesno da EU igra tvrdolinijakom politikom, onda postoji ansa da Srbija bude spremna da prihvati sporazum. Ako
je odluka o sporazumu posledica strateke situacije odluivanja na nain na
koji je igra predstavlja, sve stranke sa slinim preferencijama, kada bi bile na
vlasti, bile bi spremne da se sporazumeju sa kosovskim Albancima u vreme
potpisivanja sporazuma.
Kljune rei:
Srbija, Kosovo, EU, teorija igara, meovite strategije, politika uslovljavanja,
politike stranke
U ovom radu analiziram politiku Srbije prema Kosovu i Metohiji (u daljem

tekstu Kosovo), koristei se teorijom igara. Najvanije politike stranke u
Srbiji deklarisale su sline politike ciljeve kada se radi o statusu Kosova i pristupanju Srbije EU. To vai za vlast formiranu nakon izbora 2008. i 2012. Iz
Email: nikolamlad@yahoo.com
42
N i kol a M l a de nov i
toga proistie osnovni problem ovog rada: zato je Briselski sporazum izmeu
Srbije i Kosova potpisan i zato tek 2013. godine? Objanjenje ovog problema koji rad sugerie zasniva se na modelu igre Srbije i EU u kojem se koristim
meovitim strategijama aktera (mixed strategies). Time elim da prihvatanje
Briselskog sporazuma objasnim kao posledicu strateke situacije odluivanja
koju opisuje modelovana igra.
Briselski sporazum je veoma retka tema naunih radova, a izostaju i njegove analize pristupom teorije igara. Ovaj rad cilja da popuni tu prazninu. U
politikim nastupima i radnim dokumentima preovladavaju objanjenja ovog
sporazuma koja su fokusirana na aktere. Tako se postizanje sporazuma tipino pripisuje vizionarstvu i hrabrosti lidera, koji su uvideli da su prethodna
pregovaranja Beograda i Pritine dola do zida. Ne osporavajui znaaj uloge
aktera, elim da objasnim srpsku kosovsku politiku kao posledicu strukturno
nametnute strateke situacije odluivanja, po modelu igre.
U radu u kao oiglednu podrazumevati sledeu tvrdnju: Briselskim sporazumom priznato je Kosovo kao nezavisni entitet. Nakon njegovog potpisivanja, institucije Srbije (tzv. paralelne institucije) zamenjene su institucijama Kosova, koje e delovati na njegovoj itavoj teritoriji, u skladu sa pravnim
sistemom Kosova. Nasuprot tome, najvee stranke na vlasti u Srbiji su vie
puta negirale da e priznati nezavisnost Kosova. Kako onda objasniti ovakav
zaokret u srpskoj politici? Takoe, ako su akteri na vlasti verovali da bi Srbija
trebalo da menja Kosovo za Evropu, zato nisu ranije odluili da se sporazumeju sa Albancima?
Da bih predloio objanjenje ovih problema, u radu modelujem igru u
kojoj su igrai Srbija i EU, a zatim pokuavam da model igre uklopim sa empirijskom analizom. EU je sloena organizacija iji rad je funkcija njenih tela
i aktera na nacionalnom nivou. U ovom radu nema prostora da se analizira
Briselski sporazum je uobiajeni naziv dokumenta kojim se, stoga, koristim u

radu. Originalni naziv je Prvi sporazum o principima koji usmeravaju normalizaciju odnosa (First agreement of principles governing the normalisation of relations).
Videti neke od komentara visokih zvaninika EU na sporazum koji su dostupni

na: Serbia and Kosovo reach landmark deal. Available from: http://eeas.europa.eu/top_stories/2013/190413_eu-facilitated_dialogue_en.htm (Accessed 2 September 2014).
Istini za volju, Srbija i UNMIK su tretirane kao odvojene strane prilikom potpisivanja sporazuma o uspostavljanju Zajednikog evropskog vazdunog prostora (European Common Aviation Area) iz 2006. Takoe, Srbija je potpisivanjem protokola
sa Euleksom u 2009. godini priznala realnost na Kosovu, efektivno priznajui
granicu sa Kosovom u zamenu za beli engen. Videti: Denis Kostovicov, When
Enlargement Meets Common Foreign and Security Policy: Serbias Europeanisation, Visa Liberalisation and the Kosovo Policy, Europe-Asia Studies, Vol. 66, No. 1.
2014.
Srpsk a kosovsk a pol i t i k a : Model igre i me ov i te str ate gij e
43
sloenost rada EU. Stoga, radi pojednostavljenja u modelovanoj igri, o igrau

EU treba misliti kao o aproksimaciji svih unutranjih aktera u EU koji imaju
veto mo nad pristupanjem Srbije toj organizaciji. Dakle, ako u radu ponaanje igraa EU izgleda simplifikovano, to treba uzeti kao namerno pojednostavljenje koje model igre ima.
Rad je organizovan na sledei nain. U prvoj glavi e biti sumirane politike najvanijih stranaka na vlasti u Srbiji u periodu 200813. Tu ukazujem
na slinost njihovih kosovskih politika. Nakon toga, u sledeoj glavi piem o
modelu igre Srbije i EU. Ona treba da pokae uslov da Srbija bude spremna na
prihvatanje sporazuma. Posle toga, piem o uslovljavanju srpske kosovske politike od strane EU. Ta glava treba da pokae kakva je politika EU u odnosu na
model igre. Konano, analiziram odnos igre i empirije. Objanjavam da srpska politika odgovara onome to igra prikazuje i adresiram neke od problema
u onome to igra predvia.
Politike najvanijih stranaka prema Kosovu

U ovoj glavi ukratko objanjavam da su najvanije stranke na vlasti u Srbiji,
u periodu od proglaenja nezavisnosti Kosova 2008. do Briselskog sporazuma
2013, deklarisale sline ciljeve kada je re o kosovskoj politici. Ova glava sugerie da su DS, SPS i SNS imale sline preferencije kada je re o Kosovu i EU.
Ubrzo nakon formiranja vlade 2008, DS i SPS su sainile Deklaraciju o politikom pomirenju koja iznosi zajednike ciljeve na kojima e ove stranke raditi i moe se razumeti kao programski dokument nove vlade. U dokumentu je
objanjeno da e se ove stranke zalagati za ouvanje teritorijalnog integriteta
Srbije; da e podravati Ustav (po kome je Kosovo deo Srbije); eksplicirano je
da je Kosovo sastavni deo Srbije i da njegovo otuenje nikada nee prihvatiti. Osim toga, lanstvo u EU je strateko opredeljenje Srbije. Ovi dvostruki ciljevi ostae deklarisane karakteristike srpske politike sve do Briselskog
sporazuma.
U programskom dokumentu DS-a iz 2012. ponovo su izraena oba cilja
(zajedno sa drugim koje ne razmatram). Srbija treba da obezbedi ulanjenje u
EU i ona e istrajati na pronalaenju kompromisa sa Albancima, bez priznavanja Kosova. SPS, u novom programu iz 2010, utvruje da je Srbija opredeljena
Boris Tadi i Ivica Dai, Deklaracija o politikom pomirenju i zajednikoj odgovornosti za ostvarivanje vizije Srbije kao demokratske, slobodne, celovite, ekonomski i kulturno razvijene i socijalno pravedne zemlje, Beograd, 18. oktobar
2008, str. 12.
Ibidem, str. 3.
Boris Tadi, Program za bolji ivot 20122016, Beograd, 2012, str. 36.
44
za EU ali i da je Kosovo nerazdvojni deo Srbije. Iako je vraanje na status

quo nemogue, potrebno je nai mirno reenje, uz uvaavanje interesa svih
strana.
SNS je ve 2008. objavio deset principa delovanja. Prvi princip se odnosi na ouvanje teritorijalnog integriteta Srbije. Kosovo je srce Srbije i ona
treba da bude beskompromisna u odbrani svoje teritorije. SNS se protivi bilo
kakvom pokuaju cepanja Srbije. Takoe, za nju je neupitno da Srbija treba
da postane lan EU, ali samo kao celovita drava.10 SNS je 2011. godine objavio program u kojem objanjava sline ciljeve. SNS ne moe i nee da prizna
nezavisnost Kosova.11 On eli reenje dogovorom, koji je prihvatljiv za obe
strane. Tada je ponovo izraena privrenost lanstvu u EU.12 Naposletku, koalicioni sporazum SNS-a i SPS-a iz 2012. sadri sline poruke. Srbija treba da
to pre dobije datum za poetak pregovora sa EU, ali nee priznati nezavisnost
Kosova.13
Ovaj kratak pregled ciljeva najvanijih stranaka na vlasti pokazuje veliku slinost njihovih kosovskih politika. To otvara problem koji rad analizira:
Zato su vladajue stranke prihvatile Briselski sporazum i to 2013. godine, a
ne, na primer, nekoliko godina ranije? Da bih sugerisao objanjenje problema
u sledeoj glavi modelujem igru, koja na pojednostavljen nain izraava strateku situaciju igraa Srbija i EU.
Model igre Srbije i EU

Neka igra EU ima na raspolaganju dve mogue akcije: tvrdolinijaku politiku prema Srbiji i mekolinijaku politiku (Tabela 1). Prva znai da Srbija
moe da nastavi pristupanje EU pod uslovom da unapredi odnose sa Kosovom.
Unapreivanje regionalne saradnje i dobrosusedskih odnosa Srbije i Kosova
znai da jedna uvaava drugu kao ravnopravnog aktera i priznaje je kao nezavisnu dravu, bilo formalno ili faktiki. Druga akcija, mekolinijaka politika,
Socijalistika partija Srbije Glavni odbor, Program Socijalistike partije Srbije,

Beograd, 11.12.2010, str. 17.
Ibidem, str. 21.
10
Srpska napredna stranka. O nama, 10. oktobar 2008. Dostupno na: http://www.
sns.org.rs/o-nama (Pristupljeno 25. februara 2014). U meuvremenu, ovaj program je promenjen.
11
Srpska napredna stranka, Bela knjiga programom do promena, 2011, str. 38.
12
Ibidem, str. 40.
13
Srpska napredna stranka, Tekst Sporazuma o zajednikim politikim ciljevima, Studio B, 10. juli 2012. Dostupno na: http://www.studiob.rs/info/vest.
php?id=78492 (Pristupljeno 2. septembra 2014).
45
EU znai da bi ona, ak iako bi preferirala suprotno, dopustila da Srbija postane lan i bez priznavanja nezavisnosti Kosova, ako Srbija sama to ne eli da
uini, a ispotuje sve druge kriterijume iz Kopenhagena i Sporazuma o stabilizaciji i pristupanju.
Vano je primetiti da su trokovi za EU u sluaju obe akcije veoma slini.
Da bi se EU odluila da odabere bilo tvrdolinijaku bilo mekolinijaku politiku, tipino je potrebno da doe do sastanka predstavnika drava EU na visokom nivou. Na primer, jedan takav susret desio se u decembru 2007. godine,
na kojem se raspravljalo o Kosovu (v. sledeu glavu). Zamislimo da se odluivanje vri po sledeem modelu: prvo se deava rasprava; nakon toga, dolazi
do izjanjavanja predstavnika; konano, usvaja se politika. Ako je to tako, ma
kakva odluka o akciji da je doneta, trokovi njenog donoenja su identini.
Biranje tvrdolinijake politike ne donosi EU vee trokove od biranja mekolinijake. Stoga se, za potrebe igre, mogu zanemariti relativni trokovi izbora
jedne od dve akcije.14
EU najveu korist donosi ishod u kome Srbija priznaje nezavisnost
Kosova i onda obe tako meusobno priznate drave nastave putem prihvatanja evropskih normi kojima tee lanstvu u toj organizaciji. Stoga, ako EU
ostvari oba cilja, neka joj je isplata u igri jednaka 2. Nasuprot prethodnom
sluaju, ako ne doe do meusobnog priznanja drava, u kratkom roku nema
promene koristi za EU (stoga je isplata 0). U duem roku je mogue zamisliti
da bi i bez meusobnog priznanja drava dolo do nekakvih promena politika prema balkanskim zemljama koje bi reflektovalo nemogunost politikog
napretka prema eljama EU. Meutim, zbog jednostavnosti predstavljanja i
poto funkcionisanje EU nije tema ovog rada, neka takve mogunosti ostanu
sada po strani.
Neka igra Srbija ima na raspolaganju dve akcije: priznavanje nezavisnosti Kosova i nepriznavanje Kosova. Neka priznanje nezavisnosti Kosova
znai za Srbiju isplatu -1, a odsustvo priznanja 1. Meutim, Srbija eli i da postane lan EU. Pretpostavimo da su i Kosovo i Evropa podjednako vredni ciljevi za Srbiju. Da je to plauzibilno ukazuje, na primer, objanjenje Tomislava
Nikolia, tada predsednika SNS-a, da su Kosovo i EU kao dva sina i da ne moe
da bira izmeu njih.15 Slino je izjavljivao i Tadi (v. sledeu glavu). Ako su
14
Model odluivanja je, naravno, pojednostavljen i ne objanjava naine usvajanja

politika. Takoe, u oba sluaja postoje trokovi rada diplomatskih predstavnika
(ukljuujui putovanja i organizovanje sastanaka), koji se uveavaju ako se ne donese odluka. Ipak, ovakve trokove dalje ne analiziram. Trokovi slanja politikih
predstavnika na sastanke drastino su manji od kotanja, na primer, civilne ili
vojne misije, koja bi obuhvatala vie hiljada ljudi i trajala bi godinama.
15
EU i Kosovo kao dva sina, RTV, 4. avgust 2011. Dostupno na: http://www.rtv.
rs/sr_lat/politika/eu-i-kosovo-kao-dva-sina_266744.html (Pristupljeno 2. septembra 2014).
46
oba cilja podjednako vredna, neka i politika koja vodi ka EU ima vrednost 1 za
Srbiju, a odustajanje od nje -1.
Vladajue partije u Srbiji imale bi najvee koristi ako bi nastavile politiku kojom se tei ostvarivanju oba cilja: ouvanju Kosova u sastavu Srbije (ne
priznaje Kosovo) i napredovanju ka lanstvu u EU. Takav ishod bi omoguio
vladajuim strankama u Srbiji da nastave da balansiraju oba cilja, to su i deklarisale (v. prethodnu glavu). Stoga, neka je isplata za Srbiju jednaka 1+1=2.
Ako bi Srbija ostvarila samo jedan od oba cila, kratkorono bi stranke imale
korist 0, jer bi podjednako dobile i izgubile (opet, ostavimo sada po strani dugorono rezonovanje).
Tabela 1. Model igre Srbije i EU povodom kosovske politike
Srbija
EU
Tvrdolinijaka politika
Mekolinijaka politika
Priznaje Kosovo
00,,22
00,, 2
Ne priznaje Kosovo
00,,00
22,, 00
Po konvenciji, prva navedena vrednost u tabeli oznaava isplatu za prvog aktera (Srbija), a druga za drugog
(EU).
Ukoliko
EU odlui
za mekolinijaku
Tabela
1. Model
igreseSrbije
i EU povodom
Kosovske politike
politiku prema Srbiji, izvesno je da bi vladajue stranke u Srbiji, shvativi da se
ne suoavaju sa uslovljavanjem EU, odbile da priznaju Kosovo (+1) i nastavile
da tee
ispunjavanju
ostalih
uslova
za lanstvo
u Uniji
(+1) (uisplatu
Tabeli za
1, polje
Po konvenciji,
prva
navedena
vrednost
u tabeli
oznaava
prvog aktera
dole-desno). Srbija bi imala korist 2, a EU bi imala nepromenjenu 0. U tom
(Srbija),
a druga
(EU).
Ukoliko
se EU
EUdonela
odlui najveu
za mekolinijaku
politiku prema
sluaju
Srbija za
ne drugog
bi uinila
akciju
koja bi
korist, odnosno
ne
bi
uinila
potez
kojim
bi
priznala
Kosovo
(polje
gore-desno).
Ako
bi
Srbiji, izvesno je da bi vladajue stranke u Srbiji, shvativi da se ne Srbija
suoavaju sa
priznala Kosovo (-1) i nastavila pristupanje EU (+1) imala bi isplatu 0, dok bi
uslovljavanjem
EU, odbile
da2.priznaju Kosovo (+1) i nastavile da tee ispunjavanju ostalih
EU imala najveu
isplatu
Ako
se EUu odlui
da (u
nastupi
tvrdolinijakom
politikom
premakorist
Srbiji,
uslova za
lanstvo
Uniji (+1)
Tabeli 1,
polje dole-desno).
Srbija bi imala
2, a EU bi
Srbija bi bila kratkorono indiferentna prema tome koju akciju da preduzme,
imala nepromenjenu 0. U tom sluaju Srbija ne bi uinila akciju koja bi EU donela najveu
jer obema dobija istu isplatu (0). Ona bi kratkorono bila suoena sa odricanjem
od puta
ili odricanjem
bi u oba
sluaja
bilo na slian
korist,
odnosno
neka
biEU
uinila
potez kojimodbiKosova,
priznalato
Kosovo
(polje
gore-desno).
Ako bi Srbija
nain nepoeljno. Samo ako Srbija prizna Kosovo (polje gore-levo), mogla bi
priznala Kosovo (-1) i nastavila pristupanje EU (+1) imala bi isplatu 0, dok bi EU imala
da nastavi putem pristupanja EU i dobila bi -1+1=0. EU bi priznanje Srbije donajveu
2. korist 2. U sluaju da Srbija ne prizna Kosovo (polje dole-levo),
nelo isplatu
najveu
dobila bi 1-1=0, a korist EU bila bi nepromenjena 0.
Ako se EU odlui da nastupi tvrdolinijakom politikom prema Srbiji, Srbija bi bila
Sa druge strane, ako se Srbija odlui za akciju da prizna Kosovo, EU je inkratkorono
indiferentna
prema tome
koju akcijupolitiku
da preduzme,
jer obema dobija
istu isplatu
diferentna
da li da primeni
tvrdolinijaku
ili mekolinijaku
politiku,
jer
u
oba
sluaja
dobija
ono
to
i
eli.
Zapravo,
iako
ova
mogunost
postoji
(0). Ona bi kratkorono bila suoena sa odricanjem od puta ka EU ili odricanjem od Kosova,
u modelu igre, ona nije realna. Kada bi Srbija priznala Kosovo, EU ne bi ni
to bi u oba sluaja bilo na slian nain nepoeljno. Samo ako Srbija prizna Kosovo (polje
gore-levo), mogla bi da nastavi putem pristupanja EU i dobila bi -1+1=0. EU bi priznanje
Srbije donelo najveu korist 2. U sluaju da Srbija ne prizna Kosovo (polje dole-levo), dobila
bi 1-1=0, a korist EU bi bila nepromenjena 0.
47
bila stavljena pred dilemu kakvu akciju da odabere. Ako se Srbija odlui da
ne prizna Kosovo, EU ponovo nema preferiranu akciju. Zakljuak je da ovako
postavljena igra ne vodi do jedinstvenog ravnotenog ishoda stratekog odluivanja. Tabela 2 pokazuje najbolje odgovore (oznaene *) i mogue ravnotene ishode (zaokruene). Iz nje se moe zakljuiti da Srbija slabo preferira
akciju da ne
prizna
Kosovo
i to bi da
bilaSrbija
verovatna
akcija Srbije,
ceteris
(zaokruene).
Iz nje
se moe
zakljuiti
slabo preferira
akciju
da neparibus.
prizna Kosovo i
EU je svesna da bi Srbija tako postupila, to za nju nije preferirani ishod. Ona
to bibibila
verovatna
akcija
Srbije, ceteris
paribus.
EU jesvoju
svesna
da bi Srbija
tako postupila,
to
elela
da nekako
podstakne
Srbiju
da promeni
politiku.
Meutim,
to
ne
moe
da
postigne
niti
jednom
istom
strategijom.
za nju nije preferirani ishod. Ona bi elela da nekako podstakne Srbiju da promeni svoju
politiku. Meutim, to ne moe da postigne niti jednom istom strategijom.

Tabela 2. Najbolji odgovori aktera u modelovanoj igri
Srbija
EU
Priznaje Kosovo
* 00,, 22 *
00,, 22 *
Ne priznaje Kosovo
* 00,, 00 *
* 22,,00 *
Tabelameovitih
2. Najbolji
odgovoripromenilo
aktera u modelovanoj
igri
Hajde da razmotrimo da li bi uvoenje
strategija
ishod
strateke interakcije. Meovite strategije znae da svaki od igraa dodeljuje
neku verovatnou da e drugi igrai odigrati akciju iz skupa koji im je na rasHajde daPoto
razmotrimo
da li bi aktera
uvoenje
meovitih
strategija
promenilo
polaganju.
akcije drugih
imaju
element
neizvesnosti,
to jeishod
raz- strateke
matranje isplata samo od istih strategija suboptimalno. Politiari pribegavainterakcije. Meovite strategije znae da svaki od igraa dodeljuje neku verovatnou da e
ju politikama kazne, nagrade, pretnje ili ucene. Meutim, dobro je poznato da
transparentna.
Ponekad
politike iskrene,
a ponekad
su
drugipolitika
igrai nije
odigrati
akciju iz skupa
koji su
imovakve
je na raspolaganju.
Poto
akcije drugih
aktera
blefiranja sa namerom da izazovu odreene reakcije drugih politikih akteimaju element
neizvesnosti, to je razmatranje isplata samo od istih strategija suboptimalno.
ra.16 Stoga ima smisla dodeljivati verovatnou da e akteri u igri odabrati neku
akciju.
ak iako sepolitikama
potez odigra
jednom
u igri
i predstavlja
jedinstvenu
akciju,je poznato
Politiari
pribegavaju
kazne,
nagrade,
pretnje
ili ucene.
Meutim, dobro
a ne samo procenat mogue akcije, a priori svi igrai razmiljaju kakva je ansa
da politika
nije transparentna. Ponekad su ovakve politike iskrene, a ponekad su blefiranja sa
da drugi igrai odigraju ba odreenu akciju.
16
kosovskaodreene
politika je
rezultatdrugih
godinapolitikih
promiljanja
optimalnih
nameromSrpska
da izazovu
reakcije
aktera.
Stoga akima smisla
cija, a ne samo rezultat delovanja u afektu. Spor oko statusa Kosova postoji
dodeljivati
da e akteri
u igri odabrati
neku akciju.
iako se
potez odigra
dui nizverovatnou
godina i obuhvatao
je razgovore
koji ukljuuju
oneak
u okviru
UN-a,
jednom u igri i predstavlja jedinstvenu akciju, a ne samo procenat mogue akcije, a priori svi
igrai razmiljaju kakva je ansa da drugi igrai odigraju ba odreenu akciju.
16
Srpska kosovska politika je rezultat godina promiljanja optimalnih akcija, a ne samo

Videti: Avinash Dixit and Susan Skeath, Games of Strategy, 2nd ed, W.W.Norton &
rezultat delovanja
afektu.
statusa
Kosova
postoji
duizaniz
godina
i obuhvatao je
Company, u
New
York, Spor
2004. oko
Takoe,
u sledeoj
glavi
v. primere
neke
od ovakvih
politikom predstavniku Srbije.
razgovoreakcija
koji prema
ukljuuju
one u okviru UN-a, tehniki dijalog i politiki dijalog koji je vodio
do Briselskog sporazuma.17 Sam Briselski sporazum je sklopljen nakon deset rundi pregovora
(201213.) i posredovan je od strane EU. Tokom trajanja spora oko Kosova, predstavnici
48
tehniki dijalog i politiki dijalog koji je vodio do Briselskog sporazuma.17

Sam Briselski sporazum sklopljen je nakon deset rundi pregovora (201213)
i posredovan je od strane EU. Tokom trajanja spora oko Kosova, predstavnici
Srbije iz razliitih partija imali su vei broj sastanaka sa predstavnicima EU od
kojih su mogli da se informiu o politici EU prema Kosovu. Dakle, razumno
je verovati da su politiki predstavnici Srbije mogli da dobro izvagaju koje bi
akcije EU mogla da preduzme prema Kosovu (to je tema sledee glave), kao i
predstavnici
Srbije
mogli
dobro
izvagaju koje bi akcije EU mogla da preduzme prema
kakve
bi bile
koristi
oddanjih
za Srbiju.
Kosovu
(to je temaigri
sledee
glave),
kao i kakve
bi bilezato
koristibi
odtrebalo
njih za Srbiju.
U opisanoj
postoji
i dodatni
razlog
razmotriti meovite strategije.
Naime,
neke
od
ravnotea
u
igri
nisu
stroge
(strict
equilibrium),
U opisanoj igri postoji i dodatni razlog zato bi trebalo razmotriti
meovite
stategije.
to znai da potencijalno nisu stabilne. Za akciju EU kojom ona vodi tvrdoliNaime, neke od ravnotea u igri nisu stroge (strict equilibrium), to znai da potencijalno nisu
nijaku politiku, Srbija nema jedinstveni najbolji odgovor, tako da obe ravstabilne. uZa
akciju
EU kojom
ona vodi
tvrdolinijaku
politiku,
Srbija za
nema
jedinstveni
notee
tom
sluaju
nisu stroge.
Isto
vai i za obe
ravnotee
akciju
Srbije
kojom
ne
priznaje
Kosovo.
Hajde
da
razmotrimo
kakve
su
oekivane
koristi
najbolji odgovor, tako da obe ravnotee u tom sluaju nisu stroge. Isto vai i za obe ravnoteei
da
li meovite
strategije
utiuKosovo.
na ishod
igreda(Tabela
3). Neka
verovatnoza akciju
Srbije kojom
ne priznaje
Hajde
razmotrimo
kakvepostoji
su oekivane
koristi i
a p (0p1) da Srbija prizna Kosovo, odnosno 1-p da ne prizna Kosovo. Neka
da li meovite strategije utiu na ishod igre (Tabela 3). Neka postoji verovatnoa p (0p1)
postoji
verovatnoa q (0q1) da EU odabere tvrdolinijaku politiku prema
da Srbija
prizna
Kosovo, mekolinijaku.
odnosno 1-p da ne prizna Kosovo. Neka postoji verovatnoa q
Srbiji
i 1-q
da odabere
(0q1) da EU odabere tvrdolinijaku politiku prema Srbiji i 1-q da odabere mekolinijaku.
Tabela 3. Uvoenje meovitih strategija
Srbija
EU
q
(1-q)
Priznaje Kosovo
00,, 22
00,, 22
(1-p)
Ne priznaje Kosovo
00,, 00
22,, 00
Tabela 3. Uvoenje meovitih strategija
Oekivana korist za Srbiju od akcije da priznaje Kosovo je:

E1(S)
= 0qda+priznaje
0(1-q)Kosovo
= 0, je:
Oekivana korist za Srbiju
od akcije
E1(S)
= 0q + 0(1-q) = 0,
dok je za akciju da ne priznaje
Kosovo:
dok je za akciju da ne priznaje
Kosovo:
E (S)
= 0q + 2(1-q) = 2 2q.
2
E2(S) = 0q + 2(1-q) = 2 - 2q.
Da bi postojala ravnotea, potrebno je da igra bude indiferentan izmeu obe akcije.

To znai da
O ovome videti u Izvetaj o dijalogu
E1(S) Beograd
= E2(S), Pritina, Vreme, 25. april 2013. Dostupno preko: http://www.vreme.com/cms/view.php?id=1112364 (Pristupljeno
0 = 2 - 2q,
2. septembra 2014).
2q = 2,
17
q = 1.
49
Da bi postojala ravnotea, potrebno je da igra bude indiferentan izmeu

obe akcije. To znai da
E1(S) = E2(S),
0 = 2 2q,
2q = 2,
q = 1.
Postoje teorijske kontroverze oko interpretiranja ishoda igara kada se razmatraju meovite strategije kao dodatak istih strategija.18 Poslednji rezultat
bih interpretirao na sledei nain. Ukoliko EU ne nastupa tvrdolinijakom politikom ili ako ostavlja uverenje Srbiji da postoji nekakva mogunost da odabere mekolinijaku politiku, onda je q<1. U bilo kom sluaju koji ispunjava
ovaj uslov, Srbija ima daleko veu korist od akcije koju EU ne prieljkuje da
ne prizna Kosovo. Takoe, u svakom od takvih sluajeva EU bi imala prostora
da uvea svoju oekivanu korist tako to bi uveala q, tako da ne bi postojale
stabilne ravnotee (uz uvaavanje meovitih strategija). Ako Srbija procenjuje
da e EU gotovo sigurno igrati tvrdolinijakom politikom prema Srbiji, onda
je q=1. Samo u tom sluaju e Srbija biti pred tekim odlukama izmeu dve
mogue akcije, poto su oekivane isplate jednake.19 U takvim sluajevima, u
teoriji igara igraima se pripisuje da odluuju nasumino, kao da bacaju novi. U sluaju donoenja dravnih politika, ovaj izbor je verovatno sloeniji. Na primer, predstavnici drave mogu vagati kakva politika im dugoronije
moe donositi veu korist (iako predstavljena igra sadri samo kratkorono
izraene koristi). Dakle, ovaj paragraf objanjava zato je za EU tvrdolinijaka
politika postavljanja uslova prema Srbiji za ovu organizaciju daleko racionalnija od drugaije akcije prema Srbiji.
Oekivana korist za EU od tvrdolinijake politike je:
E1(EU) = 2p + 0(1-p) = 2p,
dok je od mekolinijake politike:
E2(EU) = 2p + 0(1-p) = 2p.
18
V. Martin Osborne and Ariel Rubinstein, A Course in Game Theory, The MIT Press,
Cambridge, MA, 1994, pp. 3744.
19
Fraza o tekim odlukama pred Srbijom upotrebljena je nakon susreta Tadia sa

Merkelovom 2011. Videti: Ivana Mastilovi Jasni, Situacija je loa, pred Srbijom
su teke odluke, Blic, 24. avgust 2011. Dostupno preko: http://www.blic.rs/Vesti/
Tema-Dana/273026/Situacija-je-losa-pred-Srbijom-su-teske-odluke (Pristupljeno 2. septembra 2014).
50
Kao u prethodnom sluaju, u ravnotei bi trebalo da su oekivane koristi

identine, tako da
E1(EU) = E2(EU),
2p = 2p,
p = p.
Ovaj ishod znai da za EU nema znaaja kakve su anse da Srbija samostalno odabere neku od moguih akcija prema Kosovu. EU e biti potpuno
indiferentna prema tome koje su anse da Srbija samostalno odlui da li da
prizna Kosovo ili ne (odnosno, koja je vrednost p). Na primer, pretpostavimo,
zbog jednostavnosti, da je Srbija demokratska drava i da je odluka o akciji
prema Kosovu u funkciji od demokratski izraene volje biraa. ak i u takvom
sluaju, bez obzira na to kakvo je veinsko raspoloenje biraa u Srbiji (koja je
vrednost p), to nee promeniti preferencije EU. Ovaj akter e imati prostor da
uvea svoju korist dok god se ne ispuni uslov da je q=1, te nee biti ravnotee
meovitih strategija i stabilnog ishoda odnosa EU sa Srbijom. EU e uvek preferirati da Srbija prizna Kosovo i to nee promeniti bilo kakvi izgovori, u koje
spada da Srbija ima specifian put tranzicije.
Tako, na primer, Ker-Lindzi navodi izjavu Ser Ajvora Robertsa, biveg
ambasadora UK u Jugoslaviji, da je teko objasniti Srbima da je za vreme
Miloevia Kosovo bilo formalno deo Srbije.20 Ipak, nakon to je Miloevi
poraen i Srbija je u narednim godinama potovala pravila meunarodne zajednice, suoava se sa kaznom da izgubi oko 20% teritorije. Slian argument
je izneo i Tadi na zasedanju Saveta bezbednosti UN, ubrzo nakon proglaenja
nezavisnosti Kosova.21 Neosporno je da je sa padom Miloevia poeo razvoj
demokratskih karakteristika Srbije. Meutim, kako prethodni paragraf sugerie, anse da Srbija u demokratskom duhu prihvati ili odbaci nezavisnost
Kosova ne utie na ravnoteu modelovane igre. Samo ako je EU uverljiva da
e igrati tvrdolinijakom politikom ona moe oekivati da ima ansu da od
Srbije dobije odgovor koji preferira.
Uslovljavanje srpske kosovske politike od strane EU

Najvaniji zakljuak prethodne glave je da samo ako je q=1, odnosno ako je
gotovo izvesno da EU igra tvrdolinijakom politikom, onda ona ima anse da
od Srbije dobije odgovor kojim bira akciju da priznaje Kosovo. Srbija je, kako
20
James Ker-Lindsey, From autonomy to independence: the evolution of international thinking on Kosovo, 19982005, Journal of Balcan and Near Eastern Studies,
Vol. 11, No. 2, 2009, p. 147.
21
Ibidem.
51
je modelovano u prethodnoj glavi, kratkorono indiferentna izmeu akcija

da priznaje i da ne priznaje Kosovo. Zato odluka o priznanju nije laka za
Srbiju i anse su da bi bila doneta nakon ukljuivanja drugih rezona, kao to
je vaganje dugoronih koristi. Tu ima prostora za diplomatske napore EU da
Srbija mirno odustane od Kosova. No, to nije tema rada. U ovoj glavi e biti
sumirana politika uslovljavanja srpske kosovske politike od strane EU.
U prvom periodu nakon pada Miloevia, EU je insistirala na punoj saradnji Srbije sa Hakim tribunalom. Poto su tokom mandata vlade 200812.
otkriveni i isporueni preostali optuenici, uslov EU se promenio. Prethodni
aranman, Evropa za Hag, je zamenjen novim Evropa za Kosovo.22 Meutim,
pritisak na Srbiju da promeni politiku prema Kosovu postepeno je rastao. U decembru 2007. godine odran je skup lidera zemalja EU u Briselu. Tada je francuski predsednik Sarkozi zjavio da je otcepljenje Kosova neizbeno. Ipak, evropski
lideri nisu bili spremni da podre unilateralnu odluku Kosova. Gordon Braun,
premijer UK, sugerisao je da Evropa treba da ujedinjena utie na budue etape
razvoja Kosova.23 Ovakvo oekivanje ujedinjenosti verovatno je i razlog zato
nije bilo eksplicitnijeg uslovljavanja Srbije u vezi sa Kosovom, budui da neke
od drava EU nisu bile blagonaklone prema ideji nezavisnosti pre njegovog
proglaenja, niti su priznale nezavisnost Kosova nakon istog.
Ni revidirani zakljuci Evropskog saveta (ES) iz 2008. nisu doneli Srbiji
nove zahteve u vezi sa Kosovom. ES je konstatovao da je status quo na Kosovu
neodriv, ali je prepustio suoavanje sa ovim problemom Savetu bezbednosti UN-a (SBUN).24 U ovom dokumentu Srbija je samo ohrabrena da ispuni potrebne uslove kako bi Sporazum o stabilizaciji i prikljuenju (SSP) bio
potpisan. ES je ak izrazio veru da bi put Srbije ka sticanju statusa kandidata
za lanstvo mogao biti ubrzan.25 SSP, zvanino potpisan 2008, navodi da se
sporazum nee primenjivati na Kosovu, koje je u to vreme bilo pod meunarodnom administracijom u skladu sa rezolucijom SBUN 1244. Meutim, u
ugovoru je eksplicitno navedeno da se njime ne prejudicira status Kosova, u
skladu sa pomenutom rezolucijom.26
22
Jelena Subotic, Explaining Difficult States: The Problems of Europeanization in

Serbia, East European Politics and Societies, Vol. 24, No. 4, 2010, p. 607.
23
EU offers Serbia deal on Kosovo, BBC, 14.12.2007. Available from: http://news.

bbc.co.uk/2/hi/europe/7143817.stm (Accessed 2 September 2014).
24
Council of the European Union, Brussels European Council 14 December 2007: Presidency conclusions, 16166/1/07 REV 1, Brussels, 14 February 2008, pp. 1920.
25
Ibidem, p. 20.
26
Stabilisation and Association Agreement between the European Communities

and their Member States on the One Part, and the Republic of Serbia, of the Other
Part, p. 119.
52
Naredne, 2009. godine Evropska komisija (EK) je sainila kominike u kojem se bavi strategijom proirenja EU i izazovima. EK je u ovom dokumentu
Kosovo jasno oznaavalo fusnotom koja pojanjava da je sa njim u vezi rezolucija SBUN 1244/99. Srbiji je preporueno da unapredi saradnju sa Hakim
tribunalom i misijom Euleks. Meutim, u ovom dokumentu je izraeno oekivanje od Srbije da pokae konstruktivniji stav prema kosovskoj ulozi u regionalnoj trgovini i saradnji.27 Uprkos tome, dokument objanjava da unapreenje regionalne saradnje ne treba da prejudicira status Kosova. To to je on
nereen nepotrebno oteava regionalnu saradnju, te ona treba da se pobolja
kao deo procesa Stabilizacije i prikljuenja.28 U to vreme je bilo puno spekulacija u srpskoj javnosti da li unapreenje regionalne saradnje znai puzajue
priznanje Kosova i da li e Srbija morati da ga otvoreno prizna pre samog ulaska u EU. Nemaki ambasador u Srbiji, Volfram Mas, pojanjavajui neke od
ovakvih nedoumica, izjavio je da nije bilo ikakvih promena spoljne politike
Nemake, te da Merkelova, kancelar Nemake, nee traiti priznanje Kosova
od Srbije.29
Ipak, vremenom postaje jasnije da Srbija treba da uradi vie prema Kosovu,
u procesu prikljuenja EU. To se moe videti u rezoluciji Evropskog parlamenta (EP) iz 2010. U tom dokumentu EP poziva drave lanice da priznaju Kosovo
(za razliku od ranije objanjene formalno neutralne retorike).30 EP izraava
razumevanje za emotivnost kosovskog problema za Srbiju. Meutim, iako je
zvanino priznanje Kosova neizvodljivo u tom trenutku, EP oekuje od Srbije
pragmatinost po pitanju statusa.31 Srbija ne treba da blokira pristupanje
Kosova meunarodnim organizacijama i treba da ima dobrosusedske odnose
sa Kosovom. Prekogranina saradnja treba takoe da bude unapreena. EP sa
aljenjem konstatuje da Srbija podrava paralelne strukture u srpskim enklavama, pozivajui je da ih raspusti.32
EK je tokom 2011. godine prosledila kominike u kojem se bavi kandidaturom Srbije za lanstvo u EU. U tom dokumentu EK hvali napredak Srbije u
27
Commission of the European Communities, Communication from the Commission to the European Parliament and the Council: Enlargement Strategy and
Main Challenges 20092010, COM(2009) 533, Brussels 14.10.2009, p. 15.
28
Ibidem, p. 6.
29
Ljubica Gojgi, Spoljna politika Nemake ostaje ista, B92, 2. oktobar 2009. Dostupno preko: http://www.b92.net/info/intervju/index.php?nav_id=384510 (Pristupljeno 2. septembra 2014).
30
European Parliament, Kosovo: European Parliament resolution of 8 July 2010 on

the European integration process of Kosovo, P7_TA(2010)0281, p. 2.
31
Ibidem, p. 3.
32
Ibidem, p. 4.
53
preanjem dijalogu sa Kosovom, ali i oekuje pronalaenje novih praktinih

reenja. Ovaj dokument sadri novu frazu u uslovljavanju Srbije na putu ka
lanstvu: normalizacija odnosa sa Kosovom, ka kojoj Srbija treba da preduzme nove korake kako bi zapoeli pregovori o lanstvu.33 Ipak, te godine
je najvei ok srpskoj kosovskoj politici predstavljala poseta Angele Merkel.
Tokom te posete Merkelova je Tadiu iznela konkretna oekivanja Nemake:
Srbija treba da se vrati pregovorima i da sprovede dogovoreno, da omogui
Euleksu da radi na itavoj teritoriji Kosova, da ukine paralelne strukture i da
ne stvara nove.34
EU nije od Srbije traila eksplicitno priznavanje, ali je traila potovanje
teritorijalnog integriteta Kosova.35 Ovo je izneto u zajednikom saoptenju
ministara spoljnih poslova Nemake i UK, redom Vestervelea i Hejga. Sledee,
2012. godine, nakon to je Srbija ve dobila status kandidata za lanstvo, EK
je iznela kao uslov za novi napredak u integraciji: [] Vidljiv i odriv napredak u odnosima izmeu Srbije i Kosova [...] tako da oba mogu da nastave njihovim sopstvenim putevima ka EU, izbegavajui da bilo ko moe da blokira
drugog u ovim naporima.36
Kratak pregled dokumenata i izjava, koji potiu iz EU, jasno pokazuje
da je ona postepeno poveavala zahteve Srbiji u vezi sa njenom kosovskom
politikom. U vreme oko proglaenja nezavisnosti Kosova 2008, EU se drala formalno neutralne retorike. Do kraja 2012. godine od Srbije je oekivano
potovanje teritorije i odsustvo meunarodnog osporavanja Kosova, tj. potovanje oba elementa suvereniteta drava (iako nije traeno formalno priznanje). Od 2008. pa do Briselskog sporazuma 2013, od EU su dolaziji sve noviji
zahtevi prema Srbiji, koji su njoj smanjivali manevarski prostor. Istovremeno,
ova politika uslovljavanja dala je evroskeptinoj opoziciji u Srbiji municiju
da kritikuje politiku puzajueg priznanja Kosova. Tadieva politika formula: Evropa i Kosovo izgledala je kao sve manje odriva. Zato je ona toliko
opstajala i kakav je znaaj pregleda uslova EU za model igre koji je predsta-
33
Osim toga, u njemu se navode konkretni ciljevi. European Commission, Communication from the Commission to the European Parliament and the Council:
Commission Opinion on Serbias application for membership of the European
Union, COM(2011) 668 final, Brussels, 12 October 2011, p. 12.
34
Ivana Mastilovi Jasni, Situacija je loa, pred Srbijom su teke odluke, Blic, op.
cit.
35
Vestervele i Hejg: Potovati teritorijalni integritet Kosova, Politika, 28. juli 2011.
Dostupno preko: http://www.politika.rs/rubrike/dogadjaji-dana/185901.sr.html
(Pristupljeno 2. septembra 2014).
36
European Commission, Communication from the Commission to the European

Parliament and the Council: Enlargement Strategy and Main Challenges 2012
2013, COM(2012) 600 final, Brussels, 10 October 2012, p. 14.
54
vljen? U sledeoj glavi analizirau kako se politika EU i stranaka u Srbiji uklapa u model igre.
Igra i empirija
Prethodna glava pokazala je poveavanje evropskih zahteva prema srpskoj
kosovskoj politici. Neutralnu retoriku EU moemo razumeti kao situaciju u
igri (Tabela 3) kada je q<1. Ako je EU potpuno neutralna, to su anse da ona
igra tvrdolinijakom politikom prema Srbiji gotovo nikakve. O tome moemo
misliti kao da je q=0. Ako EU ima male zahteve, to je 0<q<1. Meutim, ak i u
takvoj situaciji, kako je objanjeno u igri, Srbija ima veu korist od akcije da
ne priznaje Kosovo. Vremenom su se zahtevi EU prema Srbiji poveavali,
to moemo razumeti kao uveanje ansi da EU odabere tvrdolinijaku akciju u igri. Srbija je sve to vreme odbijala priznanje Kosova (mada je poputala
zahtevima EU onoliko koliko je bilo potrebno da bi nainila novi korak u pristupanju). Tek kada je postalo q=1, onda je bilo anse da Srbija odabere akciju da priznaje Kosovo. Mislim da je plauzibilno verovati da se to dogodilo
ubrzo nakon Merkelove posete Srbiji 2011. godine. Tada je Predrag Simi prokomentarisao da vie nema dileme ta Beograd oekuje u nastavku procesa
pridruivanja EU.37
Meutim, pre nego to se to desilo, politiki vrh Srbije je verovao da je
mogue razreenje kosovskog problema u nezavisnosti ovog regiona, tj. q0.
Na primer, Ker-Lindzi navodi da je Tadiu ve krajem 2005. francuski predsednik irak najavio da e Kosovo biti nezavisno.38 Po njemu, to je bila prva najava od strane nekog velikog svetskog lidera i Tadi je, po povratku, bio veoma
pesimistian u vezi sa budunou. Smatrao je da su interesi Srbije legitimni
na Kosovu. Uprkos prognozi, on je izjavio da [] Mi treba da se borimo za
nae interese do poslednjeg momenta.39 Navodim jo jedan primer. Vilijam
Hejg, ministar inostranih poslova UK, upozorio je Tadia da ugroava anse za
pristupanjem EU odbijanjem da sarauje sa Kosovom. Na direktno pitanje novinara ta mu je prioritet: Kosovo ili EU, Tadi je prokomentarisao da ne pravi
takvu razliku.40 Poslednji momenat u borbi Srbije je u modelu onaj kada je
37
Ivana Mastilovi Jasni, Situacija je loa, pred Srbijom su teke odluke, Blic, op.
cit.
38
James Ker-Lindsey, Kosovo: The Path to Contested Statehood in the Balkans, I.B. Tauris, London, 2009, pp. 2930.
39
Ibidem, p. 30.
40
Sophie Shevardnadze, Dialogue can bring solution Serbian president, RT, 22

November 2010. Available from: http://rt.com/shows/interview/president-serbia-kosovo-independence/ (Accessed 2 September 2014).
55
q=1. U meuvremenu, Srbija je zvaninom dravnom politikom birala da ne

priznaje Kosovo, dok se nije promenila strateka situacija u igri.
Modelovana igra objanjava kada moe da doe do ravnotee, ali ne i zato je Srbija odabrala nastavak puta ka EU. U trenutku kada je postalo q=1,
postojala su dva ekvilibrijuma igre (U Tabeli 2, gornje-levo i donje-levo polje).
Srbija je mogla da odabere da ne priznaje Kosovo i da prekine put ka EU. Igra
ne objanjava zato se to nije desilo i ovo je tema za drugi rad. Spekuliem da
je izbor Srbije posledica uvaavanja i dugoronih interesa, a ne samo kratkoronih. Ovi dugoroni interesi mogu da obuhvate i one ekonomske prirode.
To je, ipak, bio teak izbor izmeu dva dobra i ne udi to je srpskom vrhu trebalo dosta vremena da prelomi odluku.
Takoe, ukoliko igra moe da objasni odluivanje Srbije, postoji problem
zato Srbija nije prihvatila nezavisnost Kosova odmah po iznoenju pomenutih zahteva Merkelove sredinom 2011. godine? Mogu spekulisati o tri odgovora na to pitanje. Jedan je ve pomenut. Naime, iako je dolo do sporazuma
2013, pregovori izmeu Beograda i Pritine poeli su ve 2012, vrlo brzo po
formiranju nove vlade u Srbiji. Osim toga, kada je Nemaka 2011. zaotrila
uslove za Srbiju, radilo se o novim zahtevima od strane jedne evropske drave
i oni se nisu ranije pominjali u dokumentima institucija EU. U tom trenutku
je izgledalo da je Nemaka jedina drava koja insistira na tvrdolinijakoj politici prema Srbiji. Stoga je vrh Srbije mogao da se nada da moe smekati stav
Nemake i da on nee biti preovlaujui u EU. Moglo je, takoe, da se radi o
blefu, koji je poznato sredstvo u politici. Tek u decembru 2011. godine ES je
odloio donoenje odluke o dodeljivanju Srbiji statusa kandidata, to je potvrdilo nemaku ozbiljnost.41
Konano, mogui razlog za odlaganje odluke je taj da su se u Srbiji bliili
izbori 2012. godine, te je tadanja vlast bila nevoljna da menja same osnove politike neposredno pre izbora. Tome u prilog ide i svedoenje Tadia da je on raspisao prevremeno predsednike izbore zajedno sa parlamentarnim nadajui se
da bi imao pun mandat da rei kosovski problem.42 Objasnio je da je nameravao
odmah nakon dobijenih izbora da pregovara sa Albancima.43 ta bi se desilo da
je Tadi pobedio nee se ikada znati, ali njegovo svedoenje je konzistentno
sa zakljucima koji proizlaze iz modelovane igre. Ako je tokom 2011. godine
(eventualno krajem godine po zasedanju ES) postalo q=1, onda je svaka mogua naredna vlast sastavljena od stranaka slinih preferencija koje su imale DS,
SPS i SNS imala podsticaj da sklopi sporazum poput Briselskog.
41
Poto ES odluuje konsenzusom, to svaka pojedinana drava ima snagu veta.
42
Milomir Mari, irilica, TV Happy, 17. februar 2014.
43
Tadi je prihvatio Briselski sporazum, smatrajui da je bolji od preanjeg stanja,

ali ga je kritikovao u uverenju, da je on i dalje na vlasti, da bi mogao da dobije
vie.
56
Zakljuak
Ovaj rad predstavlja pokuaj da se prihvatanje Briselskog sporazuma objasni
strukturnim razlozima, a ne motivacijama aktera. Iz tog razloga u radu je modelovana igra Srbije i EU. Ukoliko stvarno odluivanje o srpskoj kosovskoj politici odgovara predstavljenoj igri, to znai da bi i drugaiji akteri sa slinim
preferencijama doneli sline odluke. Ako je struktura strateke situacije ista
za DS, SPS i SNS, to bi njihove politike akcije bile vrlo sline. Rad predstavlja
pokuaj da se popuni praznina u telu naune literature, a potpunija analiza i
kritika bile bi dobrodole.
Bibliografija
[1]
Commission of the European Communities, Communication from the

Commission to the European Parliament and the Council: Enlargement Strategy
and Main Challenges 20092010, COM(2009) 533, Brussels, 14 October 2009.
[2]
Council of the European Union, Brussels European Council 14 December 2007:

Presidency conclusions, 16166/1/07 REV 1, Brussels, 14 February 2008.
[3]
Dixit, Avinash and Skeath, Susan, Games of Strategy, 2nd ed, W.W.Norton &
Company, New York, 2004.
[4]
EU i Kosovo kao dva sina, RTV, 4. avgust 2011. Dostupno na: http://www.rtv.
rs/sr_lat/politika/eu-i-kosovo-kao-dva-sina_266744.html (Pristupljeno 2. septembra 2014).
[5]
EU offers Serbia deal on Kosovo, BBC, 14 December 2007. Available from: http://
news.bbc.co.uk/2/hi/europe/7143817.stm (Accessed 2 September 2014).
[6]

Parliament and the Council: Commission Opinion on Serbias application for
membership of the European Union, COM(2011) 668 final, Brussels, 12 October
2011.
[7]

Parliament and the Council: Enlargement Strategy and Main Challenges 2012
2013, COM(2012) 600 final, Brussels, 10 October 2012.
[8]
European Parliament, Kosovo: European Parliament resolution of 8 July 2010 on

the European integration process of Kosovo, P7_TA(2010)0281.
[9]
Gojgi, Ljubica, Spoljna politika Nemake ostaje ista, B92, 2. oktobar 2009.
Dostupno preko: http://www.b92.net/info/intervju/index.php?nav_id=384510
[10]
Izvetaj o dijalogu Beograd Pritina, Vreme, 25. april 2013. Dostupno preko:
http://www.vreme.com/cms/view.php?id=1112364 (Pristupljeno 2. septembra
2014).
57
[11]
Ker-Lindsey, James, From autonomy to independence: the evolution of international thinking on Kosovo, 19982005, Journal of Balcan and Near Eastern Studies,
Vol. 11, No. 2, 2009, pp. 141156.
[12]
Ker-Lindsey, James, Kosovo: The Path to Contested Statehood in the Balkans, I.B.
Tauris, London, 2009.
[13]
Kostovicova, Denisa, When Enlargement Meets Common Foreign and Security

Policy: Serbias Europeanisation, Visa Liberalisation and the Kosovo Policy,
Europe-Asia Studies, Vol. 66, No. 1, 2014. pp. 6787.
[14]
Mari, Milomir, irilica, TV Happy, 17. februar 2014.
[15]
Mastilovi Jasni, Ivana, Situacija je loa, pred Srbijom su teke odluke, Blic,
24. avgust 2011. Dostupno preko: http://www.blic.rs/Vesti/Tema-Dana/273026/
Situacija-je-losa-pred-Srbijom-su-teske-odluke (Pristupljeno 2. septembra 2014).
[16]
Osborne, Martin i Rubinstein, Ariel, A Course in Game Theory, The MIT Press,
Cambridge (MA), 1994.
[17]
Serbia and Kosovo reach landmark deal. Available from: http://eeas.europa.eu/

top_stories/2013/190413__eu-facilitated_dialogue_en.htm (Accessed 2 September
2014).
[18]
Shevardnadze, Sophie, Dialogue can bring solution Serbian president, RT, 22

November 2010. Available from: http://rt.com/shows/interview/president-serbia-kosovo-independence/ (Accessed 2 September 2014).
[19]
Socijalistika partija Srbije Glavni odbor, Program Socijalistike partije Srbije,

Beograd, 11. decembar 2010.
[20]
Srpska napredna stranka, Bela knjiga programom do promena, 2011.
[21]
Srpska napredna stranka. O nama, 10. oktobar 2008. Dostupno na: http://www.
sns.org.rs/o-nama (Pristupljeno 25. februara 2014).
[22]
Srpska napredna stranka, Tekst Sporazuma o zajednikim politikim ciljevima, Studio B, 10. juli 2012. Dostupno na: http://www.studiob.rs/info/vest.
php?id=78492 (Pristupljeno 2. septembra 2014).
[23]
Stabilisation and Association Agreement between the European Communities

and their Member States on the One Part, and the Republic of Serbia, of the Other
Part.
[24]
Subotic, Jelena, Explaining Difficult States: The Problems of Europeanization in

Serbia, East European Politics and Societies, Vol. 24, No. 4, 2010, pp. 595616.
[25]
Tadi, Boris, Program za bolji ivot 20122016, Beograd, 2012.
[26]
Tadi, Boris i Dai, Ivica, Deklaracija o politikom pomirenju i zajednikoj odgovornosti za ostvarivanje vizije Srbije kao demokratske, slobodne, celovite, ekonomski i kulturno razvijene i socijalno pravedne zemlje, Beograd, 18. oktobar 2008.
[27]
Vestervele i Hejg: Potovati teritorijalni integritet Kosova, Politika, 28. juli 2011.
Dostupno preko: http://www.politika.rs/rubrike/dogadjaji-dana/185901.sr.html
58
Nikola Mladenovi
Serbian Kosovo Policy: Model of
a Game and Mixed StRategies
Abstract
Brussels Agreement was signed in 2013, despite the fact that the most prominent ruling parties in Serbia have long been stating they would not recognize
Kosovo. Why was this Agreement signed and why it did not happen sooner?
This paper uses game-theoretic approach, with respect to mixed strategies, to
put forward an explanation to this problem. A game is modeled with Serbia
and EU as players. Only when it is but a certainty that EU will play with hardline policy toward Serbia, there is a chance that Serbia would be willing to
accept an agreement with Kosovo. If a decision to sign the agreement was a
result of strategic situation in a way it is implied by the game, all the parties
with similar preferences, if they were in power, would be willing to make a
deal with Kosovo Albanians in time the Agreement was signed.
Key words:
Serbia, Kosovo, EU, game theory, mixed strategies, policy of conditionality,
political parties.

Kratki nauni lanak

UDC
341.645.2
316.482/.485
Janja Simenti
Sudski procesi i pomirenje

tube za genocid Srbije i
Hrvatske pred Meunarodnim
sudom pravde
Apstrakt
Pravda je jedan od osnovnih inilaca procesa pomirenja. Iskazana u institucionalizovanom obliku, pravda se sprovodi putem suenja, bilo pojedincima,
bilo dravama. U sluaju rata u bivoj Jugoslaviji, pored suenja pojedincima pred Meunarodnim krivinim tribunalom za bivu Jugoslaviju, vano je
i aktuelno pitanje tube i protivtube Hrvatske i Srbije pred Meunarodnim
sudom pravde u vezi sa zloinom genocida. Analizirajui ovaj sudski proces
sa stanovita promene konfliktnog etosa, ukazano je na to da ovaj sudski
proces sam po sebi ne vodi pomirenju. Razlozi za to nalaze se u samoj prirodi
sudskih postupaka i diskrepanci izmeu pravnih i drutvenih normi i shvatanja pravde. Pa ipak, vanost sudskih postupaka kao strukturne mere u procesu pomirenja nije poreknuta, te su dati predlozi za prevazilaenje navedene
manjkavosti u pogledu doprinosa sudskih procesa pomirenju.
Kljune rei:
pomirenje, konfliktni etos, pravda, genocid, Meunarodni sud pravde
Email: janja.simentic@fpn.bg.ac.rs
Rad je nastao u okviru nauno-istraivakog projekta Univerziteta u Beogradu

Fakulteta politikih nauka, Politiki identitet Srbije u regionalnom i globalnom kontekstu (evidencioni broj: 179076), koji finansira Ministarstvo prosvete, nauke i
tehnolokog razvoja Srbije.
60
Ja n ja Si me n t i
Uvod
Sukob izmeu Srbije i Hrvatske prouzrokovan raspadom Jugoslavije zavren
je 1995. godine, ali odnosi izmeu ove dve drave i dalje su optereeni tim
nasleem prolosti. Razliita nereena pitanja koja su posledica sukoba, kao
to su broj nestalih, povratak izbeglica, status srpske manjine u Hrvatskoj i
slina, predstavljaju kamen spoticanja u izgradnji otvorenih i prijateljskih odnosa i usporavaju proces pomirenja. Pored toga, sudski procesi koji se vode
pred Meunarodnim krivinim tribunalom za bivu Jugoslaviju i pred nacionalnim sudovima i njihovi epilozi svedoe o krhkosti postojeih dobrosusedskih odnosa i predstavljaju izazov daljem napretku u odnosima izmeu
ove dve drave. U tom smislu, spor koji se vodi izmeu Srbije i Hrvatske pred
Meunarodnim sudom pravde povodom tube i protivtube za genocid samo
je jedna od niza posledica davno zavrenog sukoba koja u savremene odnose
unosi breme prolosti.
Predmet ovog rada jeste da utvrdimo da li sudski procesi doprinose pomirenju meu nekada zaraenim dravama, a to emo uiniti putem analize navedenog spora pred Meunarodnim sudom pravde. Prvi deo rada bie
posveen teorijskim postavkama i u njemu emo definisati pomirenje. U
drugom delu rada ukazaemo na odlike postupka pred Meunarodnim sudom pravde, poredei ga sa onim pred Meunarodnim tribunalom za bivu
Jugoslaviju. U treem delu rada analiziraemo pravni spor izmeu Hrvatske i
Srbije. Primeniemo Bar-Talov model promene konfliktnog etosa kako bismo
utvrdili da li ovaj sudski postupak doprinosi pomirenju. Objasniemo zato
sama priroda sudskih postupaka i pravni pristup nisu u skladu sa zahtevima
za pomirenje u psiholokom smislu, ali emo ujedno izloiti i predloge za reenje ovog problema.
Pomirenje
Svaki sukob je dinamian i tokom svog trajanja prolazi kroz razliite faze koje
se kreu krivudavom putanjom od nesuglasica, preko oruanog sukoba, do
Najsveiji primeri dogodili su se nakon oslobaajue presude hrvatskim generalima Gotovini i Markau, koju je albeno vee Meunarodnog krivinog tribunala
za bivu Jugoslaviju donelo 16. novembra 2012. godine. Ova presuda izazvala je
bujicu komentara politikog vrha Srbije; premijer Srbije je odnose sa Hrvatskom
opisao kao hladni mir i istakao da je proslava zloina Oluje sada dobila legitimitet,
to je nedopustivo; predsednik Srbije istakao je da odnosi sa Hrvatskom ne idu na
dobro i da e ovakva presuda uticati na proces pomirenja, te da se sa dravom koja
slavi zloin ne moe otvoreno i iskreno saraivati.
Su dsk i procesi i pom i re n j e tube z a ge noci d Srbij e ...
61
normalizacije odnosa i pomirenja. Na koji god nain podelili i nazvali faze u

sukobu nesumnjivo e se na kraju tog lanca nai pomirenje. Razliite discipline bave se ovim pojmom, a mi emo ga definisati koristei se nalazima autora
koji stvaraju u okvirima studija mira.
Galtung (Johan Galtung) definie pomirenje kao proces zaleenja trauma, kako rtve tako i poinioca nakon sukoba, koji obezbeuje prekid loih odnosa. Proces priprema strane za miroljubive i pravedne odnose. Za
Bar-Siman-Tova (Yaacov Bar-Siman-Tov), pomirenje podrazumeva ponovno uspostavljanje prijateljstva i harmonije izmeu suprotstavljenih strana nakon reavanja sukoba, ili transformaciju neprijateljskih ... u prijateljske i harmonine odnose. Prema shvatanju Ramsbotama, Vudhausa i Miala (Oliver
Ramsbotham, Tom Woodhouse, Hugh Miall), pomirenje je dugoroni proces prevazilaenja neprijateljstva i nepoverenja izmeu podeljenih naroda.
Postojanje suprotstavljenih strana je sine qua non pomirenja, dok je zajedniki element navedenih definicija zahtev za transformacijom odnosa meu
tim sukobljenim stranama. Zbog toga se u literaturi pojam pomirenja definie kao relacioni, to znai da podrazumeva odreeni kvalitet odnosa meu
stranama. Kljuna odlika pomirenja transformacija neprijateljskih odnosa u skladu je i sa onim to Filpot (Daniel Philpott) navodi kao najstarije
Videti prikaz eskalacije i deeskalacije sukoba u: Oliver Ramsbotham, Tom Woodhouse, Hugh Miall, Contemporary Conflict Resolution; The prevention, management
and transformation of deadly conflicts, Third edition, Polity Press, Cambridge, 2014,
p. 13.
Johan Galtung, After violence, reconstruction, reconciliation, and resolution:

Coping with visible and invisible effects of war and violence in: Mohammed
Abu-Nimer (ed.), Reconciliation, Justice, and Coexistence: Theory and Practice, Lexington Books, Lanham, Maryland, 2001, p. 3.
Yaacov Bar-Siman-Tov, Introduction: Why Reconciliation? in: Yaacov Bar-Siman-Tov (ed.), From Conflict Resolution to Reconciliation, Oxford University Press,
Oxford, 2004, p. 4.
Oliver Ramsbotham, Tom Woodhouse, Hugh Miall, Contemporary Conflict Resolution; The prevention, management and transformation of deadly conflicts, Third Edition, op. cit., p. 32.
Takvo stanovite zastupaju Lederah i Lederah, kao i Filipot. Videti: John Paul Lederach, Angela Jill Lederach, When Blood and Bones Cry Out; Journeys through the
Soundscape of Healing and Reconciliation, Oxford University Press, Oxford, 2010,
p. 4; Jennifer J. Llevellyn, Daniel Philpott, Restorative Justice and Reconciliation: Twin Frameworks for Peacebuilding in: Jennifer J. Llevellyn, Daniel Philpott (eds.), Restorative Justice, Reconciliation and Peacebuilding, Oxford University
Press, Oxford, 2014, p. 17.
62
Ja n ja Si me n t i
znaenje pomirenja, a to je da ono podrazumeva sveobuhvatnu obnovu

ispravnih odnosa.
Prema miljenju Bar-Tala, nain na koji pomirenje treba da se sprovede zavisi od ishoda reenja sukoba, naime od toga da li suprotstavljene grupe
ostaju da ive u razliitim dravama (npr. Nemaka i Francuska) ili strane moraju da nastave svoj suivot u granicama jedne drave (Bosna i Hercegovina,
Juna Afrika...).10 Iako se u razliitim sluajevima pristupi razlikuju, svi oni
moraju da obuhvate psiholoke promene kako bi se postiglo pomirenje. U
ovom radu analiziraemo odnos izmeu dve nekada sukobljene drave
Srbije i Hrvatske mada bi pojedini zakljuci rada mogli da imaju implikacije
i na posledice meuetnikog sukoba izmeu Srba i Hrvata u Hrvatskoj.
Transformacija odnosa izmeu nekada sukobljenih strana kao element
pomirenja od posebnog je interesa za na rad. Ona se odvija na razliite naine; putem reformi institucija, ekonomske i politike saradnje meu dravama, poseta zvaninika, razmene delegacija, zajednikih projekata, pisanjem zajednikih udbenika istorije, suenjima za ratne zloine, osnivanjem
Komisija za istinu i pomirenje, izvinjenjima, itd.11 Vana karakteristika procesa pomirenja jeste da, pored strukturno-institucionalnih, obuhvata i psiholoke promene. Za pojedine autore, to je i kljuna karakteristika ovog procesa.
Sutina pomirenja jeste psiholoki proces koji se sastoji u promeni motivacije, ciljeva, verovanja i oseanja veine lanova drutva... Strukturne mere
mogu olakati psiholoku promenu, ali se samo pomou njih ne moe postii
pomirenje.12 Prema shvatanju Bar-Tala, ta psiholoka promena ogleda se u
promeni konfliktnog etosa (conflictive ethos) kroz promene sledeih uverenja:
o pravednosti svojih ciljeva, o suprotstavljenoj strani, o slici o sebi i o miru.13
Filpot smatra da se pomirenje kao koncept pravde u politikom poretku
Daniel Philpott, Reconciliation: An Ethic for Peacebuilding in: Daniel Philpott,

Gerard Powers (eds.), Strategies of Peace, Transforming Conflict in Violent World , Oxford University Press, Oxford, 2010, p. 93.
10
Daniel Bar-Tal, From Intractable Conflict Through Conflict Resolution to Reconciliation: Psychological Analysis, Political Psychology, Vol. 21, No. 2, 2000, pp.
35556.
11
Videti npr: Daniel Bar-Tal, Gemma H. Bennink, The nature of Reconciliation as

an Outcome and as a Process in: Yaacov Bar-Siman-Tov (ed.), From Conflict Resolution to Reconciliation, Oxford University Press, Oxford, 2004, pp. 2835; Radmila Nakarada, Putevi pomirenja, Godinjak Fakulteta politikih nauka, br. 5, jun
2011, str. 364.
12
Daniel Bar-Tal, Gemma H. Bennink, The nature of Reconciliation as an Outcome

and as a Process, op. cit., p. 17.
13
Daniel Bar-Tal, From Intractable Conflict Through Conflict Resolution to Reconciliation: Psychological Analysis, op. cit., pp. 357359.
63
postie kroz est meuzavisnih praksi: izgradnja institucija, priznanje, reparacije, kazna, izvinjenje, oprotaj.14 Galtung navodi dvanaest pristupa pomirenju, ali naglaava da nijedan ne moe sam doprineti pomirenju ve je
neophodno primeniti odgovarajuu kombinaciju pristupa u zavisnosti od karakteristika sukoba.15 Jedan od pristupa koji on navodi jeste pravosudni pristup, i to je upravo onaj kojim emo se mi u ovom radu baviti.
Nae polazno stanovite jeste da suenja sama po sebi ne doprinose procesu pomirenja zbog injenice da je pomirenje proces koji se odvija na bar
dva nivoa strukturnom i psiholokom. Smatramo da suenja, iako u institucionalnom smislu predstavljaju neophodnu instancu kako bi se dolo do
vladavine prava, sama po sebi ne doprinose neophodnoj promeni na psiholokom nivou. Ovo stanovite pokazaemo sluei se primerom tubi za genocid Srbije i Hrvatske pred Meunarodnim sudom pravde, i povezujui taj
sluaj sa uslovima za promenu konfliktnog etosa koje Bar-Tal izlae. Nakon
toga predloiemo naine na koje je mogue prevazii protivrenost izmeu
psiholokih i institucionalnih aspekata uticaja suenja na pomirenje, istiui
da je neophodno da se ona izvode u sprezi sa drugim praksama za postizanje
pomirenja.
Poreenje sudskih postupaka Meunarodni

sud pravde i Meunarodni krivini
tribunal za bivu Jugoslaviju
Kada se govori o sudskim postupcima i procesu pomirenja na prostoru bive
Jugoslavije najee se razmatra uloga Meunarodnog krivinog tribunala za
bivu Jugoslaviju (u daljem tekstu: MKTJ, Tribunal).16 Iako je predmet naeg
rada sudski postupak pred potpuno razliitim meunarodnim pravosudnim
telom, smatramo da je pre poetka analize korisno napraviti poreenje izmeu ove dve institucije kako bi se izbegle pogrene analogije. Neophodno je
ukazati na to da je MKTJ osnovan kako bi sudio pojedincima za dela ratnog
zloina, zloina protiv ovenosti i genocida, dok je MSP nadlean da presuuje u sporovima meu dravama. Ova razlika u personalnoj nadlenosti ima
velike posledice po prirodu samog sudskog postupka koja e u ovom delu rada
biti kratko predstavljena.
14
Daniel Philpott, Reconciliation: An Ethic for Peacebuilding, op. cit., pp.

104113.
15
Johan Galtung, After violence, reconstruction, reconciliation, and resolution:

Coping with visible and invisible effects of war and violence, op. cit., pp. 1920.
16
Za procenu rada Tribunala videti na primer: Richard H. Steinberg, Procjena

naslijea MKSJ, Outreach program, Sekretarijat MKSJ, 2011.
64
Ja n ja Si me n t i
Na poetku treba napomenuti da MKTJ nije osnovan kako bi doprineo

procesu pomirenja, kako se neretko moe uti prilikom ocena njegovog rada.
Naime, u rezoluciji Saveta bezbednosti 827 iz maja 1993. godine, kojom je
Tribunal osnovan, izriito se kae da je jedina svrha osnivanja [Tribunala]
krivino gonjenje osoba odgovornih za ozbiljna krenja meunarodnog humanitarnog prava....17 Tek se u kasnijoj rezoluciji Saveta bezbednosti u vezi
sa Tribunalom 2004. godine pominje pomirenje, ali opet ne kao svrha osnivanja samog MKTJ ve kao pozitivna posledica sudskih postupaka voenih
pred njim.18 Bez obzira na to, rezultati suenja pred MKTJ esto se procenjuju sa stanovita pomirenja meu sukobljenim stranama, te se u tom pogledu
uglavnom istiu negativni rezultati Tribunala.
Tribunal je nadlean da presuuje za meunarodna krivina dela na
osnovu individualne krivine odgovornosti. Meunarodni sud pravde ima
zadatak da utvrdi odgovornost drave, pri emu od svih meunarodnih krivinih dela (ratni zloini, zloini protiv ovenosti, genocid i agresija) drava
moe biti odgovorna samo u pogledu zloina genocida. Pored toga, odgovornost drave na meunarodnom planu moe biti samo graanska ili politika,
a nikako krivina.19 To znai da je i sankcija koju meunarodno pravo predvia u sluaju utvrenja odgovornosti drave drugaija nego kada se radi o individualnoj krivinoj odgovornosti. Sankcija za pojedinca moe biti kazna zatvora, a za dravu je to najee naplata tete. Kako se literatura prevashodno
bavi sudskim procesima u kojima se utvruje individualna krivina odgovornost, razvili su se odreeni teorijski koncepti kojima se tei da se opie i normativno pozicionira sam postupak utvrivanja i sprovoenja kazni. Ti koncepti olieni su u pojmovima retributivne i restorativne pravde. Prvi oblik
pravde polazi od povrede norme, dok restorativna pravda polazi od povrede
ljudi.20 Retributivna pravda odgovara klasinom krivinopravnom postupku, iji je cilj kanjavanje prestupnika i odvraanje od vrenja zloina. Sa druge strane, restorativna pravda podrazumeva tenju da se teta prouzrokovana
krivinim delom ispravi, naroito u pogledu meuljudskih odnosa i odnosa u zajednici.21 Restorativna pravda svoju primenu pronala je u krivinom
17
S/RES/827 (1993), para. 2.
18
Videti: S/RES/1534 (2004).
19
Vie o pojmu odgovornosti drave u: Konstantin Obradovi, Odgovornost drava za

meunarodne protivpravne ine opta naela, Beogradski centar za ljudska prava,
Beograd, 2000.
20
Radmila Nakarada, Putevi pomirenja, op. cit., str. 368.
21
Vie o restorativnoj pravdi u krivinom postupku u: Danica Vasiljevi-Prodanovi,

Restorativna pravda u krivinopravnom sistemu, Temida, br. 3, godina 13, septembar 2010, str. 5768.
65
postupku pojedinih drava (Kanada, Australija, Novi Zeland), poev od sedamdesetih godina prolog veka, meutim, polje primene ovog koncepta se
irilo, pa tako danas obuhvata i polje obrazovanja, zapoljavanja i zdravstva,
kao i izgradnju mira.22 Iako je ideja restorativne pravde, koja u centar stavlja
rtvu, sa sociolokog stanovita i vie nego korisna, njena primena u krivinopravnom postupku i dalje je prilino ograniena,23 naroito imajui u vidu
da se ona danas primenjuje samo u sluajevima kada prestupnik prizna da je
izvrio predmetno delo, prihvati odgovornost i izrazi spremnost za uestvovanje u restorativnom postupku.24
MKTJ izriito navodi retribuciju kao svrhu kanjavanja, meutim, minimalni prostor za primenu koncepta restorativne pravde javlja se u onim sluajevima kada poinilac prizna svoj zloin i iskae kajanje zbog uinjenog dela. U
tim sluajevima visina kazne moe biti smanjena.25 Pored toga, MKTJ kao svrhu kanjavanja navodi i reintegraciju poinioca u drutvo, jer mu gubitak slobode daje vreme za razmiljanje o patnji koju je drugima naneo.26 Uviamo da
je ovako shvaen pojam restorativne pravde teko primenjiv izvan konteksta
utvrivanja krivine odgovornosti. Kako se u postupku pred Meunarodnim
sudom pravde utvruje drugaiji oblik odgovornosti, smatramo da u tom sluaju nije odgovarajue primenjivati koncept restorativne pravde.
Iz svega navedenog, zakljuujemo da u doktrini ne postoje razvijeni koncepti pomou kojih bismo na odgovarajui nain mogli da analiziramo sluajeve pred Meunarodnim sudom pravde u kontekstu procesa pomirenja.
Zbog toga smatramo da je uticaj sudskog procesa pred Meunarodnim sudom
pravde na pomirenje nedovoljno istraen, te emo se u sledeem delu rada
usredsrediti na ovo pitanje.
22
Jennifer J. Llevellyn, Daniel Philpott, Restorative Justice and Reconciliation:

Twin Frameworks for Peacebuilding, op. cit., p. 17.
23
U tom smislu moemo sumnjati i u njenu primenu u drugim sferama, s obzirom

na to da ona nije do kraja primenjena ni u onoj oblasti iz koje je potekla. Da suprotno stanovite vlada u disciplini studija mira vidi se iz radova koji holistiki
pristup konceptima restorativne pravde i pomirenja vide kao put za izgradnju
mira. Videti na primer: Jennifer J. Llevellyn, Daniel Philpott (eds.), Restorative Justice, Reconciliation and Peacebuilding, Oxford University Press, Oxford, 2014.
24
Danica Vasiljevi-Prodanovi, Restorativna pravda u krivinopravnom sistemu,

op. cit., str. 60.
25
Videti na primer predmet Obrenovi, IT-02-60/2, Trial Chamber Judgement, para.

145146.
26
Videti: Bogdan Ivanievi, Goran P. Ili, Tomislav Vinji, Vesna Janji, Vodi
kroz Haki tribunal propisi i praksa, Misija Organizacije za evropsku bezbednost i
saradnju (OEBS) u Srbiji, Beograd, 2008, str. 166.
66
Ja n ja Si me n t i
Tuba za genocid Hrvatske protiv Srbije

i protivtuba Srbije pred Meunarodnim
sudom pravde u kontekstu pomirenja
Hrvatska je 2. jula 1999. godine podnela zahtev za pokretanjem postupka protiv Srbije (tada Savezne Republike Jugoslavije), tvrdei da je Srbija u periodu
19911995. godine krila Konvenciju o spreavanju i kanjavanju zloina genocida iz 1948. godine (u daljem tekstu: Konvencija o genocidu).27 Hrvatska
je 1. marta 2000. godine Sudu dostavila svoj pisani podnesak, dok je Srbija to
uinila 1. decembra 2009. godine, a njen protivpodnesak sadrao je i protivtubu. Srbija je svoju protivtubu zasnovala na istim pravnim osnovama kao
i Hrvatska, na Konvenciji o genocidu, tvrdei da je Hrvatska ta koja je tokom
operacije Oluja izvrila genocid nad srpskim stanovnitvom. Usmena rasprava odrana je od 3. marta do 1. aprila 2014. godine.
Analizirajui iznetu argumentaciju strana u ovom sporu uviamo da ovaj
postupak ne doprinosi promeni konfliktnog etosa suprotstavljenih strana. U
pogledu promene drutvenih verovanja o pravednosti svog cilja, obe strane
nisu uspele da se odupru traenju opravdanja i razloga za svoje delovanje, kao
ni stvaranju mitova, simbola i rituala koji slue ovoj svrsi.28 Kako se navodi u protivpodnesku Srbije, tuilac [Hrvatska] je pokuao ne samo da dokae
navodni genocid ve i da opravda svoju zvaninu tvrdnju da su JNA i Srbija
1991. godine poinili agresiju na Hrvatsku.29 Hrvatska navodi da je Srbija,
ukljuujui i JNA, vodila ekspanzionistiku i agresivnu politiku za osvajanje
dela Hrvatske koji je trebalo da ini deo Velike Srbije. Ova politika je ukljuivala podrku samoproglaenim srpskim entitetima koji su osnovani na hrvatskoj teritoriji 1991. godine.30 Hrvatska je iznela navode i o tome da je JNA
pratila politike smernice srpskog vostva i bila je ukljuena u agresivnu kampanju za zauzimanje treine teritorije Hrvatske.31 Ukazujui na nesrazmernu
snagu JNA i hrvatskih odbrambenih snaga, zastupnik Hrvatske objanjava da
27
Dostupno na: http://www.tuzilastvorz.org.rs/html_trz/PROPISI/konvencija_sprecavanje_lat.pdf (Pristupljeno 10. avgusta 2014).
28
Daniel Bar-Tal, From Intractable Conflict Through Conflict Resolution to Reconciliation: Psychological Analysis, op. cit., p. 357.
29
Case concerning Application of the Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide (Croatia vs. Serbia), Counter-memorial submitted
by the Republic of Serbia, Volume I, December 2009, para. 390, p. 135.
30
Verbatim record, Public sitting held on Monday 3 March 2014, Case concerning
Application of the Convention on the Prevention Punishment of the Crime of
Genocide (Croatia v. Serbia), p. 31.
31
Ibidem, p. 43.
67
je delovanje Hrvatske bilo defanzivno i usledilo je kao reakcija na nelegalno

oduzimanje delova Hrvatske teritorije.32 Sa druge strane, Srbija se oslanja na
navode o genocidu koji je Nezavisna drava Hrvatska (NDH) tokom Drugog
svetskog rata poinila nad srpskim stanovnitvom, a to je imalo znaajnog
uticaja na dogaaje u periodu 19911995.33 Navodei da se pojava hrvatskog
nacionalizma poetkom devedesetih godina 20. veka temeljila na rehabilitaciji ustakog pokreta i ustakih simbola u sprezi sa ukidanjem prava srpskom
stanovnitvu u Hrvatskoj, srpska strana je pokuala da ponudi opravdanje za
pojavu srpskog nacionalizma i da racionalizuje ulazak u rat.
Druga neophodna promena, prema Bar-Talu, jeste promena stereotipa
o suprotstavljenoj grupi.34 Pravei analogiju izmeu Tumanovog i ustakog
reima, i oznaavajui Srbe kao nacionaliste i agresore, jasno je da ni jedna ni
druga strana ne doprinose nestanku deligitimizirajuih stereotipa.
Sledea promena odnosi se na promenu shvatanja prema svojoj grupi
kroz sloeniji i ak kritiki stav prema njoj. To znai da grupa treba da prizna
zloine koje su njeni pripadnici poinili, kao i da prestane sa predstavljanjem
sebe kao jedine rtve. U svojim podnescima i jedna i druga drava iznosile su
dokaze o postojanju samo onih zloina koji su poinjeni nad njima, zanemarujui one zloine koji su te strane vrile.
etvrta promena tie se stvaranja novog shvatanja o odnosu meu grupama, koji se tie odnosa i u prolosti, sadanjosti i budunosti.35 U svom usmenom izlaganju zastupnik Srbije Saa Obradovi izneo je da ne treba zakljuiti da ova dva naroda [Srbi i Hrvati] imaju samo istoriju mrnje i dugovenih
sukoba,36 te da protivnik u ovom sluaju nije ni hrvatski narod, ni drava
hrvatska ve hrvatski ekstremni nacionalizam.37 Sa druge strane, zastupnica
Hrvatske Vesna Crni-Groti navela je da, iako je Slobodan Miloevi taj koji je
bio tvorac sukoba i zverstava koji su doveli do raspada Jugoslavije,38 trenutni
32
Ibidem, p. 57.
33
Case concerning Application of the Convention on the Prevention and Punishment of the Crime of Genocide (Croatia vs. Serbia), Counter-memorial submitted
by the Republic of Serbia, Volume I, December 2009, para. 393, p. 136.
34
35
Ibidem.
36
Verbatim record, Public sitting held on Monday 10 March 2014, Case concerning Application of the Convention on the Prevention Punishment of the Crime of
Genocide (Croatia v. Serbia), para. 10, p. 13.
37
Ibidem, para. 11, p. 13.
38
Application of the Convention on the Prevention Punishment of the Crime of
Genocide (Croatia v. Serbia), para. 2, p. 18.
68
Ja n ja Si me n t i
predsednik Srbije, Tomislav Nikoli, ne priznaje da se u Srebrenici dogodio

genocid niti porie svoju vezu sa Vojislavom eeljem, optuenim pred MKTJ,
te je takvo nepovoljno ponaanje razlog zato smo danas ovde.39 U svojim
podnescima i Hrvatska i Srbija predstavljaju istorijsku pozadinu sukoba i opisuju raspad Jugoslavije, upirui prstom u nacionalizam one druge strane kao
krivca za sukob. Jasno je da takva retorika ne moe doprineti stvaranju novog
razumevanja odnosa meu ovim grupama.
Poslednji zahtev jeste onaj za promenom o shvatanju mira, pri emu se
istie da kako bi se promenila slika o vrednosti mira reavanje sukoba zahteva
kompromis i ustupke.40 Na ovom mestu dolazimo do kljunog argumenta zato sudski procesi ne mogu ispuniti psiholoke uslove neophodne za pomirenje. Naime, priroda sudskog postupka je takva da svaka strana u sporu tei da
istakne argumente koji samo njoj idu u prilog, dok se od optubi druga strana
brani tako to ih porie i odbacuje. U sudskom procesu nemogue je doi do
kompromisa, jer sudski postupak podrazumeva iznoenje jednostrane argumentacije iji cilj nije da se protivnika argumentacija razume ve da se na
kraju pobedi. Sama priroda suenja, u kome se na kraju jedna strana nae kao
pobeena, a druga kao poraena, ne moe da doprinese neophodnoj psiholokoj promeni koja bi pospeila proces pomirenja. U tom smislu, sudski procesi predstavljaju igru nultog zbira u kome polovini ishodi nisu zadovoljavajui ni za jednu stranu. Indikativna je presuda Meunarodnog suda pravde iz
2007. godine u sluaju Bosne i Hercegovine protiv Srbije, opet u vezi sa primenom Konvencije o genocidu, kada je Sud utvrdio da Srbija jeste odgovorna
za to to nije spreila zloin u Srebrenici i kaznila njegove izvrioce, ali da nije
odgovorna za samo injenje genocida.41 Bosanska strana bila je nezadovoljna
time to Srbija nije proglaena krivom za injenje genocida, dok srpsku stranu
nije zadovoljilo to to joj je pripisana krivica na osnovu neinjenja.
Nemogunost psiholoke promene na osnovu suenja proistie i iz nerazumevanja samog postupka u kome se utvruje da li zloin postoji i ko ga
je izvrio. Sud to ini na osnovu pravne procedure koja je veini stanovnika
Srbije ili Hrvatske daleka i mahom nerazumljiva. Na tom nivou zapravo dolazi do diskrepance izmeu sudskih postupaka i oseaja pravde koje svaki pojedinac ima. Ako pravdu shvatimo u dvojakom smislu, kao drutveni i pravni
pojam, onda moe doi do tenzija izmeu ova dva aspekta. Drutveno oseanje pravde u pogledu izvrenih zloina podrazumeva da izvrioci tih zloina
treba da budu kanjeni. Meutim, nee uvek biti sluaj da sudu budu poznati
39
Ibidem, para. 2, p. 19.
40
41
Presuda je dopstupna na: http://www.icj-cij.org/docket/files/91/13685.pdf (Pristupljeno 10. avgusta 2014).
69
svi dokazi na osnovu kojih on moe utvrditi krivicu pojedinca, ili drave, te
u tom sluaju dolazi do oseaja kod pojedinca da pravda nije zadovoljena. U
tom smislu, pravda kao oseaj koji pojedinac poseduje i pravda koja je institucionalizovana kroz sudski postupak mogu imati razliite rezultate. Ovo je posledica toga to drutvene i moralne norme na osnovu kojih pojedinac gradi
oseaj pravde nisu iste kao pravne norme na osnovu kojih sud donosi presudu. To se najbolje moe objasniti upravo na pojmu genocida.
Ve prilikom definisanja zloina genocida moemo uoiti da se ovaj pojam razliito shvata i koristi u pravnom smislu, sa jedne strane, i svakodnevnom govoru, sa druge. U pravnom smislu, definicija genocida veoma je precizna. Nalazimo je u lanu II Konvencije o genocidu, a ona je preuzeta i u
Statutima ad hoc Tribunala za Jugoslaviju i Ruandu i Meunarodnog krivinog suda, to znai da ne postoje bojazni od viestrukog definisanja ovog pojma u meunarodnom pravu. U smislu ove Konvencije kao genocid se smatra
bilo koje od navedenih dela uinjenih u nameri potpunog ili deliminog unitenja jedne nacionalne, etnike, rasne ili verske grupe kao takve: a) ubistvo
lanova grupe; b) teka povreda fizikog ili mentalnog integriteta lanova
grupe; c) namerno podvrgavanje grupe ivotnim uslovima koji treba da dovedu do njenog potpunog ili deliminog unitenja; d) mere uperene na spreavanje raanja u okviru grupe; e) prinudno premetanje dece iz jedne grupe u
drugu.42
Kada analiziramo radnje kojima se genocid vri, uviamo da one nisu nita vie neovene od radnji kojima se vre ratni zloini ili zloini protiv ovenosti. ak i broj stradalih ljudi u genocidu ne mora nuno biti vei od broja stradalih od drugih zloina. Pa ipak, genocid se oznaava kao zloin nad
zloinima, a njegovo pominjanje u svesti pojedinaca budi negativne reakcije. To je zbog toga to je upotreba rei genocid esto politizovana, te se navodi o izvrenom genocidu protiv pripadnika svog naroda iznose kako bi se
pojaao dojam viktimizacije svoje grupe. Ovakve tendencije svakako nisu u
skladu sa jednim od zahteva za promenom konfliktnog etosa koji se odnosi na
promenu shvatanja prema svojoj grupi. Kada se pojam genocida koristi kroz
prizmu politike i kada se tei da se istakne da je to zloin nad zloinima,
tada se veliki broj radnji i situacija moe oznaiti ovim terminom.43 Meutim,
u krivino-pravnom smislu, postojanje genocida je teko dokazati. Navedena
42
lan II Konvencije o kanjavanju i spreavanju zloina genocida, Slubeni vesnik

Prezidijuma narodne skuptine FNRJ, br. 2/50.
43
Primer za politiku upotrebu pojma genocid jeste i knjiga Edvarda S. Hermana i

Dejvida Pitersona Politika genocida, u kojoj autori analiziraju razliite dogaaje
i sukobe (Irak, Bosna i Hercegovina, Kosovo, Darfur...) u kojima smatraju da je na
delu vrenje genocida, pri emu se ni na jednom mestu ne osvru na pravnu definiciju genocida.
70
Ja n ja Si me n t i
definicija genocida je striktna i zahteva utvrivanje postojanja vie kumulativnih injenica izvrene radnje, postojanje grupe, mentalni element (poseban umiljaj dolus specialis)... Ova definicija je toliko uska zato to je nastala
kao politiki kompromis drava koje su uestvovale na izradi Konvencije o
genocidu. Tokom izrade prvog nacrta Konvencije u Sekretarijatu Odeljenja
za ljudska prava Ujedinjenih nacija zauzeto je stanovite da genocid mora
biti usko definisan kako se ne bi preklapao sa ve postojeim meunarodnim
krivinim delima, pre svega zloinom protiv ovenosti. Dva vana pitanja
oko kojih se tokom pravljenja nacrta Konvencije raspravljalo bila su da li u
definiciju genocida ukljuiti i kulturni genocid, te da li u grupe nad kojima
se genocid vri treba uvrstiti i politike grupe. Predlogu o kulturnom genocidu protivile su se Sjedinjene Amerike Drave i Francuska, a predlogu o politikim grupama Sovjetski Savez i Poljska. esti komitet Generalne skuptine
UN prilikom izrade finalnog nacrta Konvencije nije ukljuio ove dve sporne
stvari, te je konano usvojena definicija genocida bila ua od one prvobitno
predloene.44
Dakle, genocid u meunarodnom krivinom pravu ima precizno znaenje koje se ne podudara sa znaenjem koje mu se pridaje u svakodnevnom ili
politikom govoru. To doprinosi nerazumevanju sudskih procesa koji se tiu
utvrivanja postojanja genocida i eventualne odgovornosti u tom pogledu, te
podriva ulogu suenja u procesu pomirenja. Razlike u shvatanjima zloina i
pravde u drutvenom i pravnom smislu ine tekim psiholoku transformaciju koja je neophodna za pomirenje. Sam sudski proces je inherentno suprotan psiholokim zahevima za pomirenje, te suenja sama po sebi ne doprinose pomirenju. Meutim, sa strukturne take gledita, suenja su neophodan
element procesa pomirenja. Izgradnja i podizanje kapaciteta pravnog sistema
drave idu ruku pod ruku sa demokratizacijom drutva, to zajedno doprinosi
eliminaciji diskriminatorskih praksi i praksi masovnog krenja ljudskih prava. Kada nacionalni sudovi nisu u mogunosti da sude poiniocima tekih krivinih dela, tada meunarodna zajednica ima kljunu ulogu u promovisanju
pravde.45 Institucionalizacija pravosudnih mehanizama na meunarodnom
nivou dobila je razliite oblike, od ad hoc Tribunala do hibridnih sudova.46 Jo
jedan vid sprovoenja pravde na meunarodnom nivou jeste i utvrivanje
44
Vie o procesu pravljenja i usvajanja Konvencije o genocidu videti u: William A.

Schabas, Genocide in International Law, Cambridge University Press, Cambridge,
2000, pp. 51101.
45
Videti: The rule of law and transitional justice in conflict and post-conflict societies, Report of the Secretary-General, S/2004/616, p. 14, para. 40.
46
Vie o hibridnim sudovima u: Ivan Jovanovi, Kreativni razvoj meunarodnog

krivinog prava: hibridni sudovi za Istoni Timor, Kambodu i Sijera Leone,
Udruenje za meunarodno pravo, Godinjak 2006, Beograd, 2007, str. 273311.
71
odgovornosti drava pred Meunarodnim sudom pravde. Upotreba ovog pravosudnog sredstva svedoi o spremnosti drava da svoje sporove reavaju mirnim putem, to doprinosi izgradnji odrivog mira. Svi ovi navodi ukazuju na
znaaj i neophodnost postojanja sudskih procesa u procesu izgradnje mira
i pomirenja. Ipak, kako smo ukazali na manjkavost pravosudnih procesa u
pogledu psiholoke promene, neophodno je da sudski procesi budu praeni komplementarnim praksama koje vode pomirenju. Tenziju izmeu psiholokih i strukturno-institucionalnih aspekata suenja mogue je razreiti
ukoliko su sudski procesi praeni dodatnim elementima kao to su edukacija
stanovnitva, dostupnost relevantnih i tanih informacija, postojanje nezavisnih i nepristrasnih medija i depolitizacija sudskih postupaka.
Kljuni potporni elementi koji bi uticali da sudski procesi doprinesu pomirenju jesu promena obrazovnog sistema i medijske kulture. Bar-Tal47 i Bar-Tal i Brenink48 govore o promenama u obrazovnom i medijskom sistemu
koje bi se ticale poruka i ideja koje se ovim putevima prenose pojedincima. I
obrazovni sistem i mediji bi trebalo da ukljue poruke o miroljubivim ciljevima, razvijanju dobrih odnosa, poruke o promenjenim verovanjima o sukobu,
o lanovima druge grupe i o samoj prirodi mira. Pored toga, mediji treba da
budu kanal za prenoenje poruka lidera o pomirenju i miru. Ove opte preporuke za izmene u obrazovanju i medijima treba da prate i neke konkretne
smernice. Smatramo da obrazovni sistem mora da ukljui izradu zajednikih
udbenika istorije, kao i uenja o sudskim postupcima i pravnoj terminologiji. Mediji treba da se vode principima za odgovorno novinarstvo u sukobima
koje Ramsbotam, Vudhaus i Mial navode na osnovu Linovog i Galtungovog
dela.49 Ovi principi obuhvataju zahteve za preciznim korienjem renika, izbegavanje emotivnih rei, obezbeivanje tanih informacija, obavetavanje
o mirovnim inicijativama, izbegavanje uproavanja sukoba, itd.50 Sve ove
principe treba primeniti i na izvetavanja o suenjima, a pored toga medijski radnici treba da prou posebne obuke koje bi se sastojale iz upoznavanja
sa nainom delovanja razliitih meunarodnih pravosudnih mehanizama i
pravnom terminologijom.
47
48
Daniel Bar-Tal, Gemma H. Bennink, The nature of Reconciliation as an Outcome

and as a Process, op. cit., pp. 3132.
49
Jake Lynch, Johan Galtung, Reporting Conflict, New Directions in Peace Journalism,
University of Queensland Press, 2010.
50
Oliver Ramsbotham, Tom Woodhouse, Hugh Miall, Contemporary Conflict Resolution; The prevention, management and transforamtion of deadly conflicts, Third Edition, op. cit., p. 362.
72
Ja n ja Si me n t i
Zakljuak
Nae istraivanje obuhvatilo je, u literaturi nedovoljno obraenu, ulogu meudravnih sudskih sporova u procesu pomirenja. Iz navedene analize spora
Hrvatske i Srbije pred Meunarodnim sudom pravde zakljuujemo da suenja
dravama sama po sebi ne doprinose procesu pomirenja. Iako ona mogu doprineti strukturnom aspektu pomirenja, ova suenja ne ispunjavaju zahteve
za psiholokim aspektom pomirenja, a to je aspekt koji pojedini autori smatraju kljunim u ovom procesu. Priroda analiziranog sudskog postupka takva
je da vie doprinosi ponovnoj upotrebi i utemeljenju uverenja konfliktnog
etosa, nego kompromisu i toleranciji. Promena konfliktnog etosa je vaan
element pomirenja, a bez pomirenja je teko dostii trajni mir. Pomirenje je
i ishod (negativnog) mira, prestanka direktnog fizikog nasilja i pretpostavka
pozitivnog mira.51 Osim toga, pojedini autori smatraju da se prelaz od negativnog ka pozitivnom miru vri upravo posredstvom pravde, jer pozitivan mir,
koji se temelji na pomirenju i psiho-socijalnom isceljenju, zahteva postojanje
pravde.52 U tom smislu, pravda i pomirenje su neraskidivi pojmovi koji doprinose uspostavljanju pozitivnog mira. Ipak, na nalaz jeste da pravda mora biti
praena dubljim promenama u obrazovnom i medijskom sistemu nekada sukobljenih drava kako bi ispunila eljenu funkciju podstrekivaa pomirenja.
Bibliografija
[1]
Bar-Siman-Tov, Yaacov, Introduction: Why Reconciliation? in: Yaacov BarSiman-Tov (ed.), From Conflict Resolution to Reconciliation, Oxford University Press,
Oxford, 2004.
[2]
Bar-Tal Daniel, From Intractable Conflict Through Conflict Resolution to

Reconciliation: Psychological Analysis, Political Psychology, Vol. 21, No. 2, pp.
351365.
[3]
Bar-Tal Daniel, Bennink, Gemma H., The nature of Reconciliation as an Outcome

and as a Process in: Yaacov Bar-Siman-Tov (ed.), From Conflict Resolution to
Reconciliation, Oxford University Press, Oxford, 2004.
[4]
Galtung, Johan, After violence, reconstruction, reconciliation, and resolution:

Coping with visible and invisible effects of war and violence in: Mohammed Abu-Nimer (ed.), Reconciliation, Justice, and Coexistence: Theory and Practice, Lexington
Books, Lanham, Maryland, 2001.
51
Radmila Nakarada, Putevi pomirenja, op. cit., str. 363.
52
Oliver Ramsbotham, Tom Woodhouse, Hugh Miall, Contemporary Conflict Resolution; The prevention, management and transforamtion of deadly conflicts, Third Edition, op. cit., p. 251.
73
[5]
Ivanievi, Bogdan, Ili, Goran P., Vinji, Tomislav, Janji, Vesna, Vodi kroz Haki
tribunal propisi i praksa, Misija Organizacije za evropsku bezbednost i saradnju
(OEBS) u Srbiji, Beograd, 2008.
[6]
Jovanovi, Ivan, Kreativni razvoj meunarodnog krivinog prava: hibridni sudovi za Istoni Timor, Kambodu i Sijera Leone, Udruenje za meunarodno pravo, Godinjak 2006, Beograd, 2007.
[7]
Lederach, John Paul, Lederach, Angela Jill, When Blood and Bones Cry Out; Journeys
through the Soundscape of Healing and Reconciliation, Oxford University Press,
Oxford, 2010.
[8]
Llevellyn, Jennifer J., Philpott, Daniel, Restorative Justice and Reconciliation:

Twin Frameworks for Peacebuilding in: Jennifer J. Llevellyn, Daniel Philpott
(eds.), Restorative Justice, Reconciliation and Peacebuilding, Oxford University Press,
Oxford, 2014.
[9]
Nakarada, Radmila, Putevi pomirenja, Godinjak Fakulteta politikih nauka, vol.

V, br. 5, str. 361376.
[10]
Philpott, Daniel, Reconciliation: An Ethic for Peacebuilding in: Daniel Philpott,

Gerard Powers (eds.), Strategies of Peace, Transforming Conflict in Violent World,
Oxford University Press, Oxford, 2010.
[11]
Ramsbotham, Oliver, Woodhouse, Tom, Miall, Hugh, Contemporary Conflict

Resolution; The prevention, management and transformation of deadly conflicts, Third
edition, Polity Press, Cambridge, 2014.
[12]
Schabas, William A., Genocide in International Law, Cambridge University Press,

Cambridge, 2000.
[13]
Vasiljevi-Prodanovi, Danica, Restorativna pravda u krivinopravnom sistemu, Temida, vol. 13, br. 3, str. 5768.
Dokumenti Ujedinjenih nacija

[1]
The rule of law and transitional justice in conflict and post-conflict societies,
Report of the Secretary-General, S/2004/616.
[2]
Case concerning Application of the Convention on the Prevention and

Punishment of the Crime of Genocide (Croatia vs. Serbia), Counter-memorial
submitted by the Republic of Serbia, Volume I, December 2009.
[3]
Application of the Convention on the Prevention and Punishment of the Crime
of Genocide (Croatia v. Serbia).
[4]
Application of the Convention on the Prevention and Punishment of the Crime
of Genocide (Croatia v. Serbia).
74
Ja n ja Si me n t i
Janja Simenti
Judicial Proceedings and Reconciliation
Croatian and Serbian Claims for the Genocide
before the International Court of Justice
Abstract
Justice is one of the main components of the process of reconciliation. When
materialized in its institutionalized form, justice is achieved through trials,
whether to individuals or states. In the case of war in former Yugoslavia
apart from the trials to the individuals before International Tribunal for
former Yugoslavia, equally important and current issue is the case before
International Court of Justice regarding the claim and counter-claim of
Croatia and Serbia concerning the crime of genocide. Through the analysis of this judicial proceeding using the concept of change in the conflictive ethos it is shown that it does not per se contribute to the reconciliation.
Reasons for that are to be found in the very nature of the judicial proceedings and discrepancies between legal and social norms and understandings
of justice. Nevertheless the importance of judicial proceedings is not denied
as a structural measure in the reconciliation process therefore suggestions
for the overcoming of deficiencies in the contribution of these proceedings
to the reconciliation are offered.
Key words:
reconciliation, conflictive ethos, justice, genocide, International Court of
Justice.

Struni lanak
UDC
323.1(497.15):316.48
317.723:321.7
Jelena Vukoii
Identitet i drava Etniki

konflikti i unutranji
(ne)legitimitet Bosne i
Hercegovine
Apstrakt
Politiki legitimitet blisko je povezan sa konceptom identiteta i, u odreenoj meri, zavisi od njega. Kako bi drava posedovala unutranji legitimitet
potrebno je da veina njenih graana deli neku vrstu zajednikog politikog
i/ili nacionalnog identiteta. Ovaj uslov je, meutim, izuzetno teko ostvariti
u vienacionalnim dravama ija su drutva duboko podeljena po etnikim
i politikim linijama, i koje ne poseduju istorijski kontinuitet, to je, izmeu
ostalog, sluaj i sa Bosnom i Hercegovinom. Iako je od zavretka graanskog
rata u Bosni i Hercegovini prolo ve gotovo dve decenije, politika situacija i odnosi u ovoj dravi su, i dalje, veoma sloeni, to destabilizuje situaciju
i spreava uspostavljanje stabilnog i odrivog politikog sistema. Osnovni
problem savremene BiH su suprotstavljeni interesi i elje kako politikih
partija tako i konstitutivnih naroda. Na itavom prostoru ove drave dominira iskljuiva nacionalna politika, to onemoguava integraciju institucija
na razliitim nivoima i limitira kapacitet za donoenje politikih reformi. Sa
jedne strane, nacionalna politika ne ostavlja prostor za delovanje politikih
opcija koje bi bile u stanju da deluju izvan etnikih granica, dok, sa druge,
suprotstavljeni nacionalni interesi onemoguavaju bilo kakav, ak i minimalni, konsenzus kojim bi se normalizovalo stanje u dravi, uspostavila dugorona stabilnost i unutranji legitimitet.
Email: jelena.vukoicic@yahoo.com
76
Jele n a V u koii
Kljune rei:
Bosna i Hercegovina, legitimitet, drava, etniki/graanski identitet, nacionalne zajednice, nacionalna politika, etniki konflikti
UVOD
Legitimitet, u politikim naukama, predstavlja prihvaenost vaeih zakona i
vladajueg reima kao validnih od strane graana odreene drave, odnosno
verovanje u pravinost drave, u njeno pravo da izdaje nareenja, tako da se
ova nareenja ne potuju samo iz straha ili iz linog interesa, ve zato to postoji uverenje da ona imaju moralni autoritet, zato to graani smatraju da ih
treba potovati.
Koncept legitimiteta blisko je povezan sa konceptom moi, i sutinski se
zasniva na njenom posedovanju. Odnos izmeu ova dva koncepta koncizno
opisuje Bitem (Beetham) istiui da je mo u velikoj meri problematina karakteristika ljudskih drutava, i upravo zbog toga to je tako problematina,
drutva trae nain da je usklade sa odreenim pravilima. Onda kada se mo
stekne i upotrebljava u skladu sa ovim pravilima i uz dokaz opte saglasnosti,
moe da se nazove pravednom ili legitimnom. Znaaj legitimiteta lei u tome
to se njime mo transformie u autoritet, ime se omoguava vladavina nenasilnim sredstvima, odnosno vladavina uz pristanak graana.
Pravila koja omoguavaju legitimitet vlasti poivaju na opteprihvaenim verovanjima i vrednostima, odnosno na pripadnosti zajednikoj politikoj kulturi. Ova politika kultura definisana je kao zajednika u smislu toga
da je prihvaena kako od onih koji vladaju, tako i od onih nad kojima se vlada. Kolektivni sistem vrednosti i verovanja neophodan je kako bi se opravdala pravila na osnovu kojih se neki lanovi zajednice nalaze na vlasti, dok su
drugi u podreenom poloaju. Drugim reima, pravila ne mogu da se opravdaju samo svojom sadrinom, ve je neophodno povezati ih sa pitanjima koja
seu mnogo dublje od njih samih. Zajednika politika kultura takoe omoguava zadovoljenje potreba pripadnika odreene zajednice za pripadnou
odreenom politikom sistemu i identifikacijom sa istim.
Rodney Barker, Political Legitimacy and the State, Oxford University Press, New
York, 1990, p. 11.
David Beetham, The Legitimation of Power, Macmillan, London, 1991, p. 3.
Rodney Barker, Obedience, Legitimacy and the State in: Carol Harlow (ed.), Public
Law and Politics, Sweet & Maxwell Barnard Fred, London, 1986, p. 7.
Daniela Obradovic, Policy Legitimacy and the European Union, Journal of Common Market Studies, Vol. 34, No. 2, pp. 19121, 1996, p. 197.
I de n t i tet i dr ava E t n ik i kon fl i k t i...
77
Pripadnost kolektivnoj politikoj kulturi podrazumeva i pripadnost kolektivnom politikom identitetu koji moe da bude zasnovan na etnikoj ili nacionalnoj pripadnosti, dravljanstvu i/ili odreenom sistemu opteprihvaenih
drutvenih vrednosti. Nacionalni identitet ne mora da bude dominantan grupni identitet za svakog pojedinca i stepen njegovog prisustva kod lanova odreene zajednice uslovljen je velikim brojem razliitih drutvenih, istorijskih, politikih, kulturnih i ekonomskih faktora; injenica je, meutim, da nacionalni
identitet i dalje predstavlja dominantnu vrstu kolektivnog identiteta u savremenom svetu. U okviru veine nacija njihovi pripadnici usmeravaju svoju primarnu lojalnost prema svojoj nacionalnoj grupi, tako da nacionalni interesi
uglavnom dolaze ispred i prevazilaze sve druge dravne interese.
U velikom broju istraivanja na temu kolektivnog etnikog i nacionalnog identiteta upravo se istie znaaj oseanja pripadnosti i identifikacije u
cilju dobijanja podrke koja prevazilazi materijalne interese. Ono to sutin-
Pogledati: Nenad Kecmanovi, Dometi demokratije, FPN, Beograd, 2005. Kako primeuje Kecmanovi: realne socijalno istorijske tendencije pedesetih i ezdesetih
godina prolog vijeka, ba kao i globalizacija i evropeizacija osamdesetih i devedesetih objektivno su upuivale na procjene da e planetarno irenje kapitalistike
ekonomije, tehnologije, trita i komunikacija sve vie relativizovati znaaj etniciteta, te da e porijeklo, tradicija, jezik, sjeanja itd. razliitih manjinskih grupa
koje ive u okviru nacionalne drave biti rastvoreni u za sve vaeim liberalnim
naelima individualnih graanskih prava i obaveza. Meutim, zakljuuje autor,
dolo je do potpuno suprotnog procesa u kome su impulsi etnifikacije politikog
ivota krenuli smjerom od periferije ka centru pa su probueni regionalni identiteti s oboda zapadne civilizacije oivjeli separatistike pokrete, Baska i Katalonaca
u paniji, sjevernih Iraca i Velana u Britaniji, Korzikanaca u Francuskoj, Flamanaca u Belgiji... Posljednja decenija XX vijeka je u ovu povratnu spregu izmeu prvog i treeg svijeta ukljuila i drugi svijet kada je lavina suverenizacije (Gligorij
Javlinski) zahvatila najprije regionalnu zajednicu socijalistikih zemalja, pa zatim
i sve socijalistike federacije, te naposlijetku i sve etniki sloene nacionalne drave. Ibidem, str. 208209.
Pojam identiteta kao sociolokog koncepta predstavlja vezu izmeu pojedinca i

odreene kategorije ili grupe. Proces izgradnje identiteta zapravo je proces klasifikacije i povezivanja pojedinca sa nekim ili neim drugim, s obzirom na to da
je identitet zasnovan na istovremenom opaaju slinosti i razlika. Na individualnom nivou identitet je uvek vieslojan svaka osoba istovremeno pripada odreenom broju kategorija i grupa ljudi na osnovu svog pola, etniciteta, dravljanstva, religijske pripadnosti i drugih karakteristika. U sluajevima kada odreena
kategorija postane osnov formiranja grupe, identitet prvenstveno postaje drutvena veza izmeu pojedinca i zajednice, to je sluaj sa etnikom i nacionalnom
pripadnou.
Pogledati: Daniela Obradovic, Policy Legitimacy and the European Union, Journal of Common Market Studies, Vol. 34, no. 2, pp. 19121, 1996; George Schopflin,
78
Jele n a V u koii
ski proizlazi iz veze izmeu legitimnosti i identiteta jeste ideja (nacionalne)

zajednice koja poseduje svoju kulturu, a koju povezuju seanja na prolost,
realnost sadanjosti i oekivanja za budunost. Ideja nacionalne zajednice,
pored kulture i istorije, neraskidivo je vezana i za koncept nacionalne drave.
U veini sluajeva nacionalne zajednice dele aspiraciju i elju da dobiju ili zadre sopstvenu dravu, dok je cilj i ideal svakog nacionalnog pokreta i ideologije upravo nacionalna drava, to jest teritorijalno-politika jedinica ije se
granice podudaraju ili priblino podudaraju sa teritorijalnom distribucijom
nacionalne grupe.
IDENTITET I LEGITIMITET U BIH KONFLIKT

ETNIKIH I DRAVNIH INTERESA U SLOENOJ DRAVI
Kako bi drava bila legitimna potrebno je da se njene strukture razvijaju iz
samog drutva i da poseduju odreen nivo istorijskog kontinuiteta.10 Ove
uslove je, meutim, izuzetno teko ostvariti u vienacionalnim dravama
ija su drutva duboko podeljena po etnikim, verskim i teritorijalnim linijama, i koje ne poseduju istorijski kontinuitet, to je, izmeu ostalog, sluaj sa
Bosnom i Hercegovinom, bivom republikom SFRJ koja je meunarodno priznanje stekla 1992. godine, to, meutim, nije bilo praeno i uspostavljanjem
unutranjeg legitimiteta.
Osnovni problem u Bosni i Hercegovini lei u injenici da ni politike
partije, ni najvee nacionalne grupe, koje imaju status konstitutivnih naroda,
ne dele zajedniku viziju budunosti drave. U BiH oigledno nije izgraen
zajedniki identitet nacionalnih zajednica, koji bi joj obezbedio unutranji legitimitet, ve ona i dalje predstavlja duboko podeljeno drutvo to se reflektuje u supremaciji monoetnikih politikih stranaka i otroj retorici pojedinih
Nations, Identity, Power: The New Politics of Europe, Hurst & Company, London,
2000; Nenad Kecmanovi, Dometi demokratije, FPN, Beograd, 2005.

Nacija bi, verovatno, najbolje mogla da se definie kao zajednica koja je istovremeno etnika i politika. Kao etnika zajednica, ona je zasnovana na skupu zajednikih karakteristika koje ukljuuju poreklo, teritoriju, jezik i kulturu.
Meutim, poseban identitet koji definie etniku grupu samo delimino definie
naciju, a obzirom na to da nacija, takoe, mora da poseduje politiku svest. Drugim reima, dok etnikim grupama nedostaje politika svest, nacije su uvek u
stanju da politiki formuliu svoje aspiracije svesne jedinstvenosti svoje zajednice. Etnike grupe, stoga, predstavljaju pred-nacionalne zajednice, ili potencijalne nacije, ali ne i nacije per se; pogledati: Anthony D. Smith, The Ethnic Origins
of Nations, Blackwell Publishers, Oxford, 1999.
10
Pierre Englebert, State Legitimacy and Development in Africa, Lynne Rienner Publishers, Boulder, Colorado, 2000, p. 4.
79
politikih lidera, koja ne ukljuuje rei kao to su tolerancija ili kompromis,

ili ih, eventualno, ukljuuje na deklarativne naine ija je jedina uloga davanje demokratske aure politikim govorima.11 Kao to navodi Nenad
Kecmanovi, objanjenje je, prije svega, u tome to Bosnu i Hercegovinu veina njenog stanovnitva ne osjea kao svoju dravu, pa meunarodni legitimitet koji je dobila 1992. godine ni tada niti ikada kasnije nije bio oslonjen na
unutranji legitimitet. Podijeljena lojalnost ovdanjih Srba, odnosno Hrvata,
izmeu BiH i Srbije, odnosno Hrvatske, nije bila problem dok je postojalo jugoslovensko okruenje. Ali, im su republike granice pretvorene u dravne,
ispostavilo se da je identifikacija sa nacionalnim maticama neuporedivo
snanija i da to iznutra destruie BiH kao dravu.12 Kecmanovi dodaje da
uz to treba imati u vidu da BiH nije bila drava unazad pola milenijuma i nije
to ni danas, samim tim to se nalazi pod meunarodnim protektoratom.13
Prema reima Dorda opflina (George Schopflin), moderna drava
ima ogroman kapacitet da preoblikuje nain na koji drutvo posmatra sebe
putem zakonske regulative i moralnog ubeivanja, kao i kontrole obrazovnog sistema. Upravo u ovoj taki je najjasnija podudarnost izmeu interesa
drave i etnike grupe. Najvanija briga etnike grupe je njen sopstveni opstanak, njena kulturna reprodukcija. Drava na isti nain brine o osiguranju
kontinuirane, reprodukovane podrke institucijama sistema. Ovo dvoje se
sastaju u sferi obrazovanja, gde se mahom i vri ova reprodukcija.14 Sa druge strane, kolizija izmeu etnikih i dravnih interesa dovodi do problema
u funkcionisanju ili, ak, paralisanja svih onih institucija iji je cilj nacionalna integracija drutva u slubi jaanja same drave, to se jasno vidi na
primeru Bosne i Hercegovine. Nesposobnost prevazilaenja ekskluzivistike
nacionalne politike i komunukacije preko i izvan etnikih granica koi reforme i razvoj na svim nivoima vlasti u ovoj kompleksnoj dravi, a lokalne
politike strukture ne pokazuju ni volju ni kapacitet da ostvare barem minimum kompromisa koji bi itav proces pomirenja i integracije pokrenuo sa
mrtve take.
Iako je graanski rat okonan pre gotovo dvadeset godina, sadanja
Bosna i Hercegovina teko bi mogla da se opie kao stabilna drava, jo tee
11
Pogledati: Mirjana Kasapovi, Bosna i Hercegovina: Podijeljeno drutvo i nestabilna

drava, Politika kultura, Zagreb, 2005.
12
Nenad Kecmanovi, Neizvjesna drava u: Republika Srpska Deset godina Dejtonskog mirovnog sporazuma, Akademija nauka i umjetnosti Republike Srpske, Banja
Luka, 2005, str. 234.
13
Ibidem.
14
George Schopflin, Nations, Identity, Power: The New Politics of Europe, Hurst & Company, London, 2000, p. 328.
80
Jele n a V u koii
kao samoodriva15; precizno govorei, BiH u ivotu odrava sloen i glomazan aparat meunarodnih institucija zavetovanih na ideji ouvanja multikulturnog drutva po svaku cenu. ta bi se desilo, ili ta e se desiti, kada meunarodna zajednica napusti ove prostore pitanje je na koje je teko, ako ne i
nemogue, dati odgovor u ovom trenutku. Sigurno je, meutim, samo jedno
konsenzusa u Bosni i Hercegovini nema ni po jednom kljunom dravnom
i politikom pitanju, a ako i postoji neto oko ega se slau sva tri konstitutivna naroda, to je jedino elja za samostalnou u donoenju odluka po vanim
nacionalnim pitanjima, i, to je najznaajnije, onemoguavanje drugih (lokalnih etnikih zajednica) da o tim pitanjima odluuju.
injenica da Bosna i Hercegovina u posleratnom periodu (jo uvek) nije
postala samoodriva, niti se nasluuje kada bi to, eventualno, moglo da se
desi, naravno ne znai da sve ovo vreme nije ostvaren nikakav napredak na
polju izgradnje institucija, demokratizacije i bezbednosti. Osnovni problem,
meutim, lei u injenici da iskljuiva nacionalna politika dominira na prostoru BiH, to limitira kapacitet za donoenje politikih reformi, kao i za stvaranje sigurnog i stabilnog drutva. Antagonistiki odnosi i hronini sukobi
izmeu etnikih partija, inae, istovremeno reflektuju odnose izmeu razliitih etnikih zajednica, i produbljuju jaz izmeu njih, to situaciju u Bosni i
Hercegovini, u ovom trenutku, ini, jednostavno reeno, bezizlaznom.16
15
Kraj 20. veka obeleio je, izmeu ostalog, veliki broj etnikih i religijskih politikih i oruanih konflikata u razliitim delovima sveta, koji su usledili nakon globalnog nacionalnog i religijskog buenja. Nijedan drugi sukob, meutim, nije
dobio toliko prostora u medijima i interesovanja zapadnih zemalja, kao to je to
bio sluaj sa ratom na prostoru Bosne i Hercegovine, koji je izbio nakon raspada
Jugoslavije i trajao tri i po godine. injenica da se Bosna i Hercegovina nalazi u
Evropi verovatno je odigrala odluujuu ulogu u koliini panje koju je rat privukao na Zapadu, a koja je rezultirala zapadnim politikim i vojnim angaovanjem
i, konano, mirovnim planom kojim je konflikt okonan 1995. godine. Kraj rata,
meutim, nije oznaio i kraj hronine nestabilnosti koja je vladala u BiH u itavoj
njenoj savremenoj istoriji, ve je, naprotiv, prestanak krvoprolia otvorio put procesu izgradnje dravnih institucija koji, od samog poetka suoen sa mnogobrojnim tekoama i preprekama, vie podsea na Sizifov posao nego na proces uspostavljanja stabilnog politikog sistema koji bi, konano, uklonio veito prisutnu
pretnju od nekog novog budueg oruanog sukoba.
16
Zastoj u sprovoenju politikih i ekonomskih reformi, koje bi dovele do stvaranja

stabilne i prosperitetne drave, u velikoj meri je posledica suprotstavljenih politikih platformi dominantnih nacionalnih stranaka i njihovih suprotstavljenih
politikih interesa. Pogledati: Robert M. Hajden, Skice za podeljenu kuu Ustavna
logika jugoslovenskih sukoba, Samizdat B92, Beograd, 1999; Mirjana Kasapovi, Bosna i Hercegovina: Podijeljeno drutvo i nestabilna drava, Politika kultura, Zagreb,
2005.
81
Dejtonski sporazum, kojim je okonan rat, sutinski je stvorio komplikovanu dravnu strukturu koja niti je ikada imala unutranji legitimitet na
itavoj teritoriji BiH, niti je ikada bila sposobna da samostalno funkcionie.
Nakon potpisivanja sporazuma u Dejtonu pred meunarodnu zajednicu u
Bosni i Hercegovini postavljen je izuzetno teak zadatak trebalo je raditi na
uspostavljanju novih dravnih struktura istovremeno predstavljajui nametnute forme vladavine kao demokratski legitimne.17
Kako primeuje Robert Hajden (Robert Hayden), analizirajui Dejtonski
ustav i ustav Federacije BiH iz posleratnog perioda, nijedan od ovih instrumenata ne moe da uredi funkcionalnu dravu, ali se verovatno to od njih
nije ni oekivalo. Umesto toga, ovi dokumenti obezbeuju legalnu fikciju
kako bi se prikrila injenica da je stvarnost samoopredeljenja pobedila naelo nepovredivosti granica. Negativni suverenitet Bosne odrava se na stavu
da ni hercegovaki Hrvati, a ni bosanski Srbi ne mogu da se, kao to to ele,
zvanino prikljue Hrvatskoj odnosno Srbiji. A ipak, nefunkcionalna priroda
fiktivne bosanske drave obezbeuje da oni, u stvari, ne budu zbilja uvueni
u tobonju dravu koju su odbacili 1992. godine. Na taj nain Dejtonski sporazum reava kvadraturu zaaranog kruga, prihvatajui injenicu samoopredeljenja, dok se istovremeno pretvara da je naelo nepovredivosti granica bilo
potovano.18
Jedan od glavnih autora Dejtonskog sporazuma, Riard Holbruk (Richard
Holbrooke), odbijajui navode da je Dejton praktino podelio dravu, istakao
je zvanian stav Zapada u pogledu Bosne i Hercegovine, nakon potpisivanja
mirovnog sporazuma: Dejton nije predstavljao stvaranje dve razliite drave
unutar Bosne. To je jedna drava u kojoj izbeglice imaju pravo na povratak,
putevi su otvoreni, izbori slobodni, postoji jedna centralna vlada i integracija
dve sukobljene strane, Srba i Hrvata i Muslimana... Ovo e da bude jedna drava. Ako ne bude tako, to e znaiti da nismo uspeli.19
Dokle god meunarodna zajednica ostane u BiH, ona e, zaista, ostati
jedna drava. ta e se, meutim, desiti kada strane trupe napuste ovaj deo
Balkana ostaje da se vidi, s obzirom na to da je Bosna i Hercegovina naprosto
u hroninom stanju raspada.20 Eventualni trajni sporazum u ovom sluaju
mogao bi da se postigne na samo par naina, kada se uzme u obzir injenica
17
Alex Jeffrey, The Improvised State: Sovereignty, Performance and Agency in Dayton
Bosnia, Willey Blackwell, Oxford, 2013, p. 11.
18
Robert M. Hajden, Skice za podeljenu kuu Ustavna logika jugoslovenskih sukoba,

Samizdat B92, Beograd, 1999, str. 179.
19
Stephen Rosenfeld, Opinion Editorial: Residue of Ethnic Cleansing, Washington

Post, 1 December 1995, A 27.
20
Nenad Kecmanovi, Sve je isto iako njih nema u: Nemogua drava Bosna i Hercegovina, Filip Vinji, Beograd, str. 314.
82
Jele n a V u koii
da su opcije za budunost BiH limitirane i otro definisane. Narodi u njoj mogli bi da nau nain da izgrade bosansko drutvo (dravu, naciju...) i da, u
skladu sa tim, nastave zajedniki ivot, ili bi mogli mirno da se raziu i sahrane ideju zajednike drave kao to su to ve uradili sa njenom prethodnicom,
Jugoslavijom. Poslednje reenje predstavljao bi novi brutalni graanski rat u
cilju ubeivanja druge strane da prihvati jednu od prve dve opcije.
Politika integracija zemlje je, stoga, vrlo neizvesna i Bosna i Hercegovina
je i dalje u potpunosti zavisna od snanog meunarodnog prisustva. Generalnu
situaciju u dravi slikovito opisuje izjava Gerija Dempsija (Gary Dempsey) iz
1998. godine: U Bosni se vie ne uje teka artiljerija, ali cilj stvaranja jedinstvene, multietnike drave i dalje ostaje izvan svakog domaaja.21 Nema potrebe isticati da BiH danas, vie od petnaest godina nakon pisanja navedenog
teksta, i dalje veoma mnogo lii na mirnu, ali vetaki stvorenu dravu koju
u ivotu odravaju strane trupe i, jo uvek, jaka volja odreenih krugova meunarodne zajednice da odre multietniko drutvo po svaku cenu. Da bi
postala moderna drava sa uspostavljenim demokratskim sistemom, vladavinom zakona i potovanjem ljudskih prava, BiH bi prvo trebalo da se suoi sa
velikim brojem politikih i bezbednosnih izazova. Prvo i najvanije, morala
bi da, na neki nain, umiri suprotstavljene nacionalne identitete i aspiracije,
i stvori politike opcije koje bi bile prihvatljive i odgovarale zahtevima etnikih grupa, s obzirom na to da je potreba za prevazilaenjem ekskluzivistike
nacionalne politike fundamentalna u procesu izgradnje demokratije i dravnih institucija koje bi imale sutinski legitimitet. Drugim reima, dok najvee
politike stranke ne ponu da dobijaju podrku iz svih delova drutva, zasnovanu na ekonomskim i drutvenim pitanjima nevezano za nacionalnu pripadnost i interese, BiH e ostati predisponirana za nesigurnost, antagonizme
i konflikte.
Bilo kakva dalja centralizacija vlasti u Bosni i Hercegovini, takoe, morala
bi da podrazumeva postojanje jakih neetnikih partija koje bi imale masovnu
podrku graana; ovakva situacija je, meutim, daleko od politike realnosti.
Naime, sasvim je jasno da u BiH... ne postoje politike opcije koje su nadnacionalne iako se neki uporno trude da to dokau. Potovanje nacionalne
strukture BiH i njenih naroda osnovna je pretpostavka svake politike. Politiki
lideri koji misle da mogu djelovati izvan svog naciona, to moraju dokazati na
izborima.22 Izbore, meutim, iz godine u godinu, ve gotovo dvadeset pet
21
Gary T. Dempsey, Rethinking the Dayton Agreement, Policy Analysis No. 327,
The Cato Institute, 14 December 1998, p. 3.
22
Dragomir Vukovi, Razumijevanje odnosa nacionalnog i ideolokog kao kriterijum opstanka i budunosti Republike Srpske i Bosne i Hercegovine u: Republika
Srpska Deset godina Dejtonskog mirovnog sporazuma, Akademija nauka i umjetnosti Republike Srpske, Beograd, 2005, str. 470.
83
godina unazad, od samog uvoenja viestranakog sistema, dobijaju nacionalne partije, dok tzv. graanske, multietnike stranke nemaju ni podrku
ni poverenje biraa, posebno u srpskom i hrvatskom narodu.23 Daleko je racionalnije, iz tog razloga, potovati realnosti i na njima graditi politike platforme koje nee biti suprotstavljene jedne drugima, nego usaglaene u onoj meri
u kojoj je to mogue. Sa druge strane, nadnacionalna politika sa nadnacionalnim liderima koji nemaju stvarnu podrku, uz eventualne pokuaje stvaranja
novih nacija, mogu da proizvedu samo nestabilnost i antagonizme, i vrate
Bosnu i Hercegovinu u prolost iz koje ona uporno pokuava da se izvue.24
POLITIKA IDENTITETA U BIH U ISTORIJSKOM

I SAVREMENOM KONTEKSTU
Sama ideja graanskih politikih opcija, koje bi, na neki nain, objedinile
vienacionalno stanovnitvo BiH i obezbedile unutranji legitimitet njenim
institucijama, strana je bosansko-hercegovakoj realnosti i izuzetno teka za
implementaciju iz vie razloga. Naime, uspon romantiarskog nacionalizma,
iako kasniji nego u ostatku Evrope, nije stvorio jedinstvenu bosansku naciju,
ve su osnovu za definisanje etnikih grupa u Bosni i Hercegovini obezbedile
verske razlike. Takvom stanju nesumnjivo su doprinele turska vlast i drutvena organizacija jer su strukturirale, tanije podelile drutvo po verskim linijama.25 Burna i kompleksna bosansko-hercegovaka istorija tako je utemeljila
religiju kao stoer kolektinih identiteta Srba, Bonjaka i Hrvata. Nacionalni
identiteti tri najvee etnike grupe u BiH prevashodno su zasnovani na religiji i posebnoj kulturi i percepciji istorije koje proizlaze iz religijskih verovanja.
Stoga se moe rei da se religijski identitet, u bosansko-hercegovakom sluaju, preklapa sa etnikim i nacionalnim identitetom. Religija, u ovom sluaju,
predstavlja mnogo vie od skupa verovanja. Ona je deo kulturnog identiteta
pojedinca, bez obzira na to da li je u pitanju vernik ili ne. Ovakav znaaj religije u drutvu za posledicu, izmeu ostalog, ima i tekoe koje se javljaju
23
Trijumf nacionalnih politikih partija sva tri konstitutivna naroda na poslednjim

optim izborima u BiH, odranim 12. oktobra 2014. godine, jo jednom je potvrdio ovu injenicu; pogledati internet sajt centralne izborne komisije u Bosni i Hercegovini: www.izbori.ba/
24
Dragomir Vukovi, Razumijevanje odnosa nacionalnog i ideolokog kao kriterijum opstanka i budunosti Republike Srpske i Bosne i Hercegovine u: Republika
Srpska Deset godina Dejtonskog mirovnog sporazuma, Akademija nauka i umjetnosti Republike Srpske, Beograd, 2005, str. 470.
25
Neven Aneli, Bosna i Hercegovina Izmeu Tita i rata, Samizdat B92, Beograd,
2003, str. 2425.
84
Jele n a V u koii
pri pokuajima implementacije graanskih vrednosti koje bi, eventualno,

dovele do stvaranja nekih novih graanskih identiteta. Naime, verska pa potom nacionalna podela na Muslimane (Bonjake), pravoslavne Srbe i katolike Hrvate, dovela je i do podela lojalnosti, odnosno vezivanja pravoslavnog stanovnitva za Srbiju i katolikog za Hrvatsku, dok su jedino Muslimani
(Bonjaci) ostali u potpunosti lojalni Bosni i Hercegovini. Graanski identiteti
u ovom sluaju, prema tome, i kada bi postojali, odnosno i tamo gde postoje,
nisu utemeljeni na viziji iste drave, niti na istoj viziji njene budunosti.26
S obzirom na to da su nacionalna i religijska identifikacija u BiH oduvek
bile izuzetno jake, etniki identitet uvek je sluio kao osnova zajednitva i solidarnosti ljudi ije su kulture, sistemi vrednosti i sami ivoti bili izloeni stalnim pretnjama. Tekoe izazvane ratovima i okupacijama, kojima je Bosna i
Hercegovina bila izloena veim delom svoje istorije, oblikovale su i ojaale
nacionalne identitete do te mere da se svaki dosadanji pokuaj da se oni preoblikuju ili promene pokazao nemoguim.
Najvei deo novije istorije Bosne i Hercegovine, u jednoj reenici, mogao bi da se opie kao period ratova, narodnih ustanaka i stranih okupacija.
Shodno tome, sadanju situaciju u BiH nije mogue razumeti bez prethodnog
osvrta na turbulentnu istoriju ovog regiona. Tokom veeg dela istorije Bosna
i Hercegovina predstavljala je raskre razliitih civilizacija, religija i kultura, na ijoj su se teritoriji smenjivali i proimali uticaji Evrope i Azije, istone
i zapadne kulture, islama i hrianstva, kao i drugaijih nacionalnih interesa regionalnih i meunarodnih inilaca. Kao rezultat ovih faktora bosansko-hercegovako drutvo proeto je razliitim uticajima pod kojima su formirani
antagonistiki nacionalni identiteti i izazivani brutalni meuetniki konflikti
u razliitim istorijskim periodima. U bogatoj i kompleksnoj istoriji BiH, koja
je i zasluna za stvaranje postojeeg etnikog mozaika, ujedno se reflektuje
najvei problem njenog drutva; bosansko-hercegovaki narodi ve jako dug
period ive u svetu paralelnih istina koje ne predstavljaju nita drugo nego
skup njihovih linih iskustava u razliitim istorijskim periodima. U zavisnosti od nacionalne pripadnosti onoga ko pie istoriju Bosne i Hercegovine nee
biti teko pronai brojne sindrome nedunosti i krivice svih etnikih, verskih, odnosno nacionalnih korpusa.27 Prema reima Nenada Kecmanovia,
i tursku okupaciju i austrougarsku aneksiju, ukljuivi ak i endehazijski intermeco, po jedan od tri naroda je zapamtio kao svoje zlatno doba, a druga
dva kao tamnicu naroda. Nema nijednog velikog dogaaja u istoriji BiH koji
26
Na temu uticaja religije na politiku pogledati: Vojislav Stanovi, Politike ideje i

religija, drugo dopunjeno izdanje, Udruenje za politike nauke i igoja tampa,
Beograd, 2003.
27
Pogledati: Mirjana Kasapovi, Bosna i Hercegovina: Podijeljeno drutvo i nestabilna

drava, Politika kultura, Zagreb, 2005.
85
su sva tri naroda doivjela na jednak nain, bilo kao datum zajednikog trijumfa i ponosa, bilo zajednike patnje i stradanja, nego ih je, ba svaki, po
nacionalnom kljuu, razdvajao na pobjednike i poraene, heroje i muenike,
patriote i izdajnike.28 Kako zakljuuje Kecmanovi, izvana prigueni antagonizmi dva naprema jedan su istorijska konstanta, a kratki intervali smjene inostranih uvara Mirne Bosne dovodili su do otvorenih sukoba. Tako i
meunarodno priznanje BiH kao nezavisne drave nije za sve znailo radost
nego je porodilo novu generaciju patriota i izdajnika, a postkomunistika
demokratija je pruila svakoj nacionalno-vjerskoj grupi mogunost da krene
svojim putem.29
U procesu formiranja modernih nacija, istorija u BiH, prema tome, nije
udarila pravcem homogenizacije etniki istih ili srodnih, a religijski razliitih
naroda u jednu naciju, nego pravcem stvaranja tri nacije koje su se u svim ratovima nametnutim spolja, ili u unutranjim sukobima, po pravilu uzajamno
istrebljivale.30 Harmonino su zajedno ivjeli samo pod okupacijama ili
diktaturama. Istorijske i nacionalne razlike su se produbljivale ili su ostajale
na prvobitnoj dubini, poneke su prevladavane, a nove pridodavane. Razlika
ovih razlika sadrana je u razliitim vjerovanjima.31 Kao da se na primeru
Bosne i Hercegovine potvruju Geteove rei da je konflikt verovanja i neverovanja istinska, jedina i najdublja tema svetske i pojedinane istorije, pri
emu se prvenstveno misli na religijske razlike, ali pored njih postoje i verovanja koja se tiu nacionalno-istorijske i kulturne svesti, nacionalnih i dravnih
aspiracija, obiajnog i politikog voenja ivota. Sva ova verovanja su, gotovo po pravilu, ne samo razliita od jednog do drugog naroda u BiH, nego se
uzajamno i iskljuuju. Mrnja i elja za osvetom su redovno stanje duhova,
bilo da se one potiskuju i kriju, kad im nije vreme, bilo da buknu kad kucne
njihov as.32
Ove periodine eksplozije nasilja su, sa druge strane, u velikoj meri uticale na lokalne zajednice i njihove percepcije sebe i drugih, tako da su svi pokuaji institucionalnog ininjeringa koji su u koliziji sa tom politikom realnou unapred osueni na neuspeh. Ova injenica je vie puta do sada stavljana
na probu i svaki put potvrivana kroz istoriju u razliitim periodima u kojima
su okupatorski reimi pokuavali da, manje ili vie nasilno, nametnu neku
28
Nenad Kecmanovi, Nemogua drava, Filip Vinji, Beograd, 2007, str. 7.
29
Ibidem, str. 327.
30
Aleksa Buha, Razlozi stvaranja i postojanja Republike Srpske u: Republika Srpska

Deset godina Dejtonskog mirovnog sporazuma, Akademija nauka i umjetnosti Republike Srpske, Banja Luka, 2005, str. 77.
31
Ibidem.
32
Ibidem.
86
Jele n a V u koii
vrstu hibridnog identiteta stanovnitvu BiH; nema potrebe naglaavati da je

svaki od tih pokuaja trajao tano toliko koliko i vlast reima koji je, na taj nain, eleo da anestezira nelojalne i buntovne lokalne zajednice i postigne
efektivniju kontrolu nad ovom turbulentnom regijom. Kako slikovito primeuje Obrad Kesi, istorija je pokazala da se nacionalni identitet ne moe nametati niti se moe na silu uvesti lojalnost nekoj dravi, bez obzira da li se onaj
koji vri to nametanje zove Kalaj, Broz ili Edaun.33
Sutina jeste u tome da kada ljudi hoe da ive zajedno, onda je sve ostalo
relativno lako, a ako to nee, sve postaje apsolutno nemogue. Ljudi se mogu
sprijeiti da se fiziki sukobljavaju, ali ne i da se mrze. Jo manje se mogu natjerati da sarauju i da se vole.34 Na kraju krajeva, nacija, sama po sebi, predstavlja fenomen koji je po svojoj sutini subjektivan i emocionalno obojen,
to implicira i sam termin oseaj nacionalne pripadnosti. Naciju je, uostalom, najtee, i najee gotovo nemogue iz niza, uglavnom praktinih, razloga definisati po krvi, to jest pravom i dokazivom istorijskom poreklu,
kada se uzme u obzir da su ratovi, osvajanja, migracije i okupacije, to najbolje
opisuje svetsku istoriju generalno, doprineli tome da je krv retko gde ista,
a poreklo u potpunosti dokazivo; nacija, stoga, daleko ee predstavlja lino
i kolektivno, intuitivno i subjektivno ubeenje u pripadnost odreenoj zajednici i jak oseaj vezanosti za nju. Upravo iz ovih razloga, nasuprot bezbrojnim
pokuajima da se definie nacija i utvrde njeni konstitutivni elementi, pojavljuje se toliko odstupanja od svakog pravila da i do danas kao najpouzdanija,
iako najkraa, ostaje ona Renanova definicija: Nacija je ono to se osea kao
nacija i hoe da bude nacija.35
Ovo ne znai da je bosansko-hercegovako drutvo bilo u potpunosti podeljeno, ili da je u njemu bilo nemogue nai primere meuetnike saradnje i
tolerancije; sasvim suprotno, takvi primeri su postojali u razliitim istorijskim
periodima. Nacionalne ideologije, meutim, generalno ne predstavljaju refleksiju svakodnevnog ivota, ve istorijskih procesa stvaranja nacija i drava,
praenih ratovima za teritoriju i politiki legitimitet. U skladu sa tim, nacionalni identiteti Srba, Bonjaka i Hrvata izgraeni su na principu nacionalne
iskljuivosti, koji je zasnovan na idejama razlike i konflikta, i koji, u sutini,
odraava istorijsku borbu za ouvanje identiteta i oslobaanje od tue vlasti.
U isto vreme, ovakva vrsta nacionalne ideologije nije kompatibilna sa bilo kakvim alternativnim pogledima na istoriju i, kao takva, esencijalno produbljuje jaz izmeu razliitih etnikih grupa. Drugi problem sa alternativnim
33
Obrad Kesi, Deset godina nakon Dejtona Bosna i Hercegovina na raskrsnici

u: Republika Srpska Deset godina Dejtonskog mirovnog sporazuma, Akademija nauka i umjetnosti Republike Srpske, Banja Luka, 2005, str. 331.
34
Nenad Kecmanovi, Neizvjesna drava, op. cit., str. 239.
35
Ibidem.
87
pogledima na bosansko-hercegovako drutvo i istoriju, uglavnom onim koji

istiu meuetniku toleranciju i harmoniju kao preovlaujui model odnosa
izmeu Srba, Bonjaka i Hrvata u istoriji BiH, jeste to to im nedostaje materijal od koga su napravljene balkanske, ali i mnoge druge nacionalne ideologije zajedniki istorijski ratovi, heroji i mitovi, voeni, pali i stvoreni za iste
ciljeve. U ratovima protiv otomanskih Turaka, Austrougarske i sila osovine
veina naroda u Bosni i Hercegovini borila se na razliitim stranama i za razliite ciljeve; nijedan od ovih ratova, prema tome, nije izdrao test multietnike
tolerancije, ve je, naprotiv, isprovocirao i izazvao brutalne meuetnike sukobe. Upravo u ovoj injenici nalazi se kamen spoticanja svih pokuaja da se
bosansko-hercegovako drutvo predstavi kao inherentno harmonino ako
su Srbi, Bonjaci i Hrvati oduvek iveli mirno jedni sa drugima u atmosferi meusobnog potovanja i tolerancije, kako to da bi se uvek okrenuli jedni
protiv drugih kada bi region zahvatila politika kriza?
GRAANSKI I ETNIKI IDENTITET NARODA U BIH

Uprkos navedenim istorijskim injenicama, znaajan broj zapadnih eksperata za Balkan, koji zastupaju ideju jedinstvene i multietnike Bosne
i Hercegovine36, opravdava svoje verovanje u mogunost stvaranja centralizovane bosanske drave i jedinstvene bosanske nacije, konstantno istiui to
da su narodi u BiH etniki slini zbog toga to ih nije mogue razlikovati po
izgledu, jeziku, kao i, naroito u veim gradovima, nainu ivota. Sve ove injenice su istinite i kada bi one zaista predstavljale znaajne faktore za odreivanje nacionalnog identiteta, razliite etnike zajednice u Bosni i Hercegovini
bi zaista, uz odreenu pomo, ali relativno lako, mogle da stvore zajedniki
sistem vrednosti i verovanja, koji bi se, eventualno, razvili u novu bosansku
naciju. Istina je, meutim, drugaija i daleko kompleksnija. Bosansko-hercegovaki narodi mogu da budu fiziki slini, njihovi jezici gotovo identini,
kao i ukusi u hrani i muzici, ali izmeu njih takoe postoje odreene duboke
i nepremostive razlike koje su kroz istoriju mnogo puta stvarale tenzije i izazivale brutalne sukobe usmerene ka totalnom brisanju svih tragova postojanja
drugog.37
36
Pogledati: Noel Malcolm, Bosnia: A Short History, Macmillan, London, 1994; Robert J. Donia and John V. A. Fine, Bosnia and Herzegovina: A Tradition Betrayed, Columbia University Press, New York, 1994.
37
Brutalni meuetniki konflikti, koji su periodino prekidali relativno mirne periode u istoriji BiH, oblikovali su percepcije nacionalne svesti njenih stanovnika,
definiui ih uglavnom u odnosu na, odnosno opoziciju prema drugom. Nacionalni identiteti tri najvee lokalne etnike zajednice oblikovani su u krvi, najveim
88
Jele n a V u koii
Graanski rat u BiH, kao i ratovi pre njega, jo vie je uvrstio postojee
nacionalne identitete, stoga dalje umanjujui i onako neznatnu mogunost
stvaranja bilo kakvog zajednikog (nacionalnog i/ili graanskog) bosanskog identiteta.38 Prospekti stvaranja sveobuhvatnog bosanskog identiteta
u stvari podseaju na propali pokuaj komunista da stvore zajedniki jugoslovenski identitet. Ratni sukobi su, meutim, definitivno stavili taku na
ove pokuaje, jaajui nacionalno-religijsku komponentu identiteta lokalnog
stanovnitva i produbljujui jaz izmeu razliitih etnikih zajednica.39 Rat je
takoe uticao na meuetniko poverenje, toleranciju, razumevanje i empatiju u tolikoj meri da veina pripadnika jedne nacionalne zajednice u posleratnom periodu jednostavno vodi potpuno odvojen ivot od svojih sugraana
drugaije etnike pripadnosti, bez ikakve elje za meusobnom komunikacijom. Ovakvo neto uopte nije iznenaujue s obzirom na brutalnost rata i
injenicu da se uzajamna mrnja, ratom dovedena do usijanja, u miru teko i
sporo hladi.40 Jaz izmeu razliitih etnikih zajednica dodatno je produbila i
nastavlja da to ini njihova, gotovo potpuna, fizika odvojenost, nastala kao
posledica ratnih dejstava. U ovakvim okolnostima ak i one kulturne karakteristike koje su zajednike bosansko-hercegovakim narodima se ili marginalizuju i proglaavaju nebitnim, ili se nanovo stvaraju u specifinom nacionalnom kontekstu (kao u sluaju bosanskog jezika, sada zvaninog jezika bonjake nacionalne zajednice, za razliku od srpskog i hrvatskog jezika kojim
delom njihove sopstvene, prolivene od strane njihovih sunarodnika razliite vere

i nacionalnosti. Na taj nain stvorene su paralelne istorije koje su, u velikoj
meri, uticale na stvaranje razliitih realnosti u kojima, uglavnom, nema prostora za meuetniku empatiju i bilo kakav oseaj zajednikog identiteta; pogledati:
Mirjana Kasapovi, Bosna i Hercegovina: Podijeljeno drutvo i nestabilna drava, Politika kultura, Zagreb, 2005.
38
Najvea i najznaajnija promena proizila iz bosanskog rata je, svakako, teritorijalna podela zemlje po etnikom principu, u okviru koje srpski entitet Republika
Srpska obuhvata 49% teritorije BiH. Postojanje srpskog entiteta, odnosno entitetska podela u BiH, ujedno predstavlja i kamen spoticanja u politici na dravnom
nivou. Tenje ka veem stepenu centralizacije, koje dolaze iz Sarajeva, odnosno
decentralizacije, koje dolaze iz Republike Srpske, ali i od strane veine hrvatskih
politikih predstavnika, fundamentalno oblikuju (nacionalnu) politiku u BiH i
spreavaju njeno prevazilaenje u cilju uspostavljanja funkcionalne drave.
39
Vie na temu nacionalnog identiteta videti u: Anthony D. Smith, The Ethnic Origins of Nations, Blackwell Publishers, Oxford, 1999; Ernest Gellner, Nations and
Nationalism, Blackwell, Oxford, 1983.
40
Nenad Kecmanovi, Temeljni i netemeljni narodi u: Nemogua drava Bosna i

Hercegovina, Filip Vinji, Beograd, 2007, str. 200; pogledati: Peter Hakansson and
Fredrik Sjoholm, Who do you Trust? Ethnicity and Trust in Bosnia and Herzegovina , Working Paper 216, August, 2005.
89
se slue lokalni Srbi i Hrvati; injenica da je ova tri jezika gotovo nemogue
razlikovati nema mnogo znaaja u nacionalnom diskursu).
Ovakvo stanje u Bosni i Hercegovini nije ni iznenaujue niti jedinstveno, ve, zapravo, predstavlja daleko iru pojavu zaokruivanja nacionalnih
drava i povratka etnikih principa, koji su obeleili kraj vladavine komunizma u Istonoj Evropi. Naime, proces etnifikacije politike, koji je na talasu
demokratije zahvatio postkomunistiki Istok i koji je Zapad legitimisao poetkom 90-ih, oigledno mora biti doveden do svog loginog kraja na Balkanu.
Naprosto, pokazalo se da, bez obzira na uasavajue ispade ekstremizma, ovinizma, atavizma, faizma, u kojima se povremeno i mjestimino ispoljavao,
nacionalizam ima ne samo svoju prolost nego i sadanjost i budunost na
koje demokratija mora da rauna, uprkos ne samo proletersko internacionalistikim i graansko-kosmopolitskim nego i globalistikim iluzijama.41
Bosna i Hercegovina, meutim, predstavlja jedan od poslednjih sluajeva u
Jugoistonoj Evropi u kojem ovaj proces i jeste / i nije doveden do svog kraja
(moglo bi se rei da u svakodnevnom ivotu i na terenu jeste, dok u pravnoj
i meunarodnoj sferi to jo uvek nije sluaj), zbog upornog insistiranja meunarodne zajednice da je odri u ivotu uprkos oiglednoj analogiji sa situacijom i razvojem dogaaja u bivoj Jugoslaviji.
ZAKLJUAK
Osnovni problem savremene Bosne i Hercegovine su suprotstavljene elje i
tendencije kako politiara, tako i konstitutivnih naroda koje ti politiari, uostalom, i predstavljaju. Iako je od zavretka rata prolo ve gotovo dve decenije, ini se da meusobno sukobljene nacionalne politike, politiari i zajednice nisu daleko odmakli od ideja i stavova koji su i doveli do raspada drave
i krvoprolia. Stalno prisutna tenja politikih krugova iz Sarajeva, da to vie
centralizuju institucije BiH, konstantno je sukobljena sa stavovima politiara
iz Republike Srpske, koji tee ka decentralizaciji. Nezadovoljstvo treeg konstitutivnog naroda, Hrvata, takoe, u velikoj meri, komplikuje i zaotrava odnose u Federaciji Bosne i Hercegovine, ali i u dravi generalno. Ono to, zapravo, karakterie savremenu BiH, su dve injenice, odnosno dva problema,
koja onemoguavaju svaki proces uspostavljanja dugoronih stabilnih odnosa i stvaranja drave koja bi posedovala unutranji legitimitet. Sa jedne strane, primetno je nezadovoljstvo svih naroda i njihovih politikih predstavnika
sadanjom situacijom, to je u potpunosti razumljivo s obzirom na injenicu
da BiH, ovakva kakva je sada, ne moe da napreduje ni na putu evropskih integracija, niti moe da reava nagomilane drutvene, politike i ekonomske
41
Nenad Kecmanovi, Dometi demokratije, FPN, Beograd, 2005, str. 227.
90
Jele n a V u koii
probleme u svim svojim delovima i na svim nivoima vlasti. Sa druge strane,

volja za kompromisom koji bi doveo do trajnog i odrivog reenja oigledno
ne postoji.
Potovanje prava i interesa svih naroda u BiH je, sasvim sigurno, jedini
realno ostvariv nain njenog dugoronog opstanka bez pomoi meunarodne zajednice. Prema reima Mirjane Kasapovi, prvi uvjet stvaranja (BiH
kao) samoodrive demokratske drave jest slobodno teritorijalnopolitiko organiziranje triju glavnih nacionalnih zajednica... Etnike zajednice sada su
uglavnom jasno zemljopisno koncentrirane i meu njima vie nije teko povui teritorijalne granice.42 Autorka zakljuuje da se privrenost zajednikoj dravi moe... razvijati samo ako ona omogui puni razvoj nacionalnih
identiteta odnosno posebnih identitetnih zajednica koje u njoj ive. Bonjaci,
Hrvati i Srbi mogu biti bosanski patrioti samo ako bosanska drava niim ne
dovodi u pitanje njihove nacionalne identitete i latentno ih ne sumnjii kao
potencijalne ruitelje drave.43
Odnos izmeu drave i njenih graana generalno, pa tako i u sluaju
Bosne i Hercegovine, zasniva se na meusobnom prihvatanju i uvaavanju.
Priroda drave, u znaajnoj meri, oblikuje percepciju kolektivne bezbednosti,
tako da nedostatak poverenja u dravne institucije dugorono moe da dovede jedino do destabilizacije i konflikata.44 Kada se realno sagleda drutvena i
politika situacija u Bosni i Hercegovini, na osnovu svih istorijskih i savremenih pokazatelja, jasno je da je upravo kompromis jedini nain za uspostavljanje trajnog mira, i da su svi maksimalistiki zahtevi, koji nisu uvaavali etniku kompleksnost i legitimna prava svih graana BiH, u blioj i daljoj prolosti
ove zemlje, dovodili do kriza, konflikata i sukoba, kojima se, opet, nisu reili fundamentalni problemi stvaranja dravnih struktura koje bi posedovale
stvarni unutranji legitimitet.
Bibliografija
[1]
Aneli, Neven, Bosna i Hercegovina Od Tita do rata, Samizdat, Beograd, 2003.
[2]
Barker, Rodney, Obedience, Legitimacy and the State in: Carol Harlow (ed.),
Public Law and Politics, London: Sweet & Maxwell Barnard Fred, London, 1986.
42
Mirjana Kasapovi, Bosna i Hercegovina: Podijeljeno drutvo i nestabilna drava, Politika kultura, Zagreb, 2005, str. 197198.
43
Ibidem, str. 165.
44
Alex Jeffrey, The Improvised State: Sovereignty, Performance and Agency in Dayton
Bosnia, Willey Blackwell, Oxford, 2013, p. 10.
91
[3]
Barker, Rodney, Political Legitimacy and the State, Oxford University Press, New
York, 1990.
[4]
Beetham, David, The Legitimation of Power, Macmillan, London, 1991.
[5]
Dempsey, Gary T., Rethinking the Dayton Agreement, Policy Analysis No. 327,
The Cato Institute, 14 December 1998.
[6]
Donia, Robert J. and Fine, John V. A., Bosnia and Herzegovina: A Tradition Betrayed,
Columbia University Press, New York, 1994.
[7]
Englebert, Pierre, State Legitimacy and Development in Africa, Lynne Rienner

Publishers, Boulder, Colorado, 2000.
[8]
Gellner, Ernest, Nations and Nationalism, Blackwell, Oxford, 1983.
[9]
Hajden, Robert M., Skice za podeljenu kuu Ustavna logika jugoslovenskih sukoba,
Samizdat B92, Beograd, 1999.
[10]
Hakansson, Peter and Sjoholm, Fredrik, Who do you Trust? Ethnicity and Trust
in Bosnia and Herzegovina , Working Paper 216, August, 2005.
[11]
Jeffrey, Alex, The Improvised State: Sovereignty, Performance and Agency in Dayton
Bosnia, Willey Blackwell, Oxford, 2013.
[12]
Kasapovi, Mirjana, Bosna i Hercegovina: Podijeljeno drutvo i nestabilna drava,

Politika kultura, Zagreb, 2005.
[13]
Kecmanovi, Nenad, Dometi demokratije, FPN, Beograd, 2005.
[14]
Kecmanovi, Nenad, Nemogua drava Bosna i Hercegovina, Filip Vinji, Beograd,

2007.
[15]
Malcolm, Noel, Bosnia: A Short History, Macmillan, London, 1994.
[16]
Obradovic, Daniela, Policy Legitimacy and the European Union, Journal of

Common Market Studies, vol. 34, no. 2, pp. 19121.
[17]
Report by the High Representative to the Florence Mid-Year Review Conference,

Florence,13 June 1996. Dostupno preko: http://www.ohr.int/ohrdept/presso/presssp/default.asp?content_id=3286
[18]
Republika Srpska Deset godina Dejtonskog mirovnog sporazuma, Akademija nauka i

umjetnosti Republike Srpske, Banja Luka, 2005.
[19]
Rosenfeld, Stephen, Opinion Editorial: Residue of Ethnic Cleansing, Washington

Post, 1. 12. 1995.
[20]
Smith, Anthony D., The Ethnic Origins of Nations, Blackwell Publishers, Oxford,
1999.
[21]
Stanovi, Vojislav, Politike ideje i religija, drugo dopunjeno izdanje, Udruenje za

politike nauke i igoja tampa, Beograd, 2003.
[22]
Schopflin, George, Nations, Identity, Power: The New Politics of Europe, Hurst &
Company, London, 2000.
92
Jele n a V u koii
Jelena Vukoii
Identity and State Ethnic Conflicts
and Internal (Non)Legitimacy of
Bosnia and Herzegovina
Abstract
Politicaj legitimacy is closely related to the concept of identity and it is, to the
certain extent, dependent on it. In order for the state to possess internal legitimacy it is necessary for her citizens to share some sort of collective political and/or national identity. This condition, however, is extremely hard to
fulfill in multinational states whose societies are deeply divided across ethnic and political lines, and that do not have historical continuity, which is,
among the others, the case with Bosnia and Herzegovina. Although the war
in Bosnia and Herzegovina had ended almost two decades ago, the political
situation and relations in this country are still very complex, which destabilizes the situation and prevents the establishment of the stable and sustainable political system. The main problem in Bosnia and Herzegovina are
opposed interests and wishes of the political parties, as well as the constituent peoples. Exclusive national politics dominate the whole of the country,
which prevents integration of the institutions at all levels and limits the capacity for political reforms. On the one hand, national politics do not leave
any space for the activities of political options that could extend beyond ethnic borders, while, on the other, conflicting national interests prevent any,
even minimal, consensus, which could lead to the normalization of the situation in the country, establishment of the long term stability and internal
legitimacy.
Key words:
Bosnia and Herzegovina, legitimacy, state, ethnic/civil identity, national
communities, national politics, ethnic conflicts.
POL ITIKOLOGIJA
Struni lanak
Primljen: 14. februar 2014.

UDC
316.47
Milovan Deki
Zato ljudi sarauju i

kanjavaju?
Logika snanog reciprociteta
Apstrakt
U tekstu se analizira preferencija snanog reciprociteta. Najpre emo videti
koje su alternativne teorije u objanjenju ljudske prodrutvenosti. Potom ta
je preferencija snanog reciprociteta i putem kojih mehanizama ona moe
da generie drutvenu saradnju. Razmotriemo da li je ona racionalna, i koja
je njena funkcija. Na kraju emo sagledati koje su joj kritike upuene, odnosno da li se ona pouzdano moe smatrati generatorom drutvene saradnje.
Kljune rei:
snani reciprocitet, uslovna saradnja, racionalnost, altruistiko kanjavanje,
heuristike, emocije, evolucija
Drutvo funkcionie ne zato to smo ga svesno izumeli, ve zato

to je ono drevni proizvod naih evoluiranih predispozicija.
Ono je bukvalno naa priroda.
Matt Ridley, The Origins of Virtue. Human Instincts
and the Evolution of Cooperation, 1996.
Email: milovan.dekic@fpn.bg.ac.rs
94
M i l ova n De k i
KOOPERATIVNA VRSTA
Ljudi su prava anomalija u ivotinjskom svetu: oni su jedina vrsta unutar koje
se meusobna saradnja odvija masovno i intenzivno, ak i meu genetski nepovezanim lanovima. Dokaza za ovo je jako puno; u istoriji (recimo, ljudi se
dobrovoljno prijavljuju da idu u rat, i esto su spremni da se rtvuju za svoje
etnike grupe), svakodnevnom ivotu (u SAD, u 2011. godini iznos dobrotvornih davanja je iznosio 298.3 milijarde dolara, pri emu 88% domainstava uestvuje u tim davanjima; ili recimo, susret potpunih neznanaca u kome
jedan pomae drugome pri pokretanju auta, ili mu pokazuje smernice za snalaenje u nepoznatom kraju; ljudi se odazivaju na javne akcije i finansijski
pomau nepoznatim ljudima), politikom ivotu (recimo, ljudi glasaju na izborima iako su svesni da njihov glas ne moe nita da promeni, ili se uputaju
u bespotedne kritike i polemike sa politikim protivnicima iako to jako esto
ne proizvodi nikakav rezultat), ali i u laboratorijskim uslovima (kljuni nalaz
bihejvioralne teorije igara, od njenog ustanovljenja eksperimentom Igre ultimatuma Vernera Guta iz 1982. godine, jeste da ljudi postupaju pravino ak
i u jednokratnim susretima sa potpunim neznancima i u situacijama potpune anonimnosti), kao i u kros-kulturnim terenskim eksperimentima. Prema
nalazima Bruna Freja i Matijasa Benca, koji su izvrili meta-analizu veeg broja bihejvioralnih eksperimenata, svaka populacija se uvek sastoji od 6070%
kooperativnih i 3040% sebinih igraa (ili free-ridera).
Dakle, ovi primeri ukratko upuuju na to da su ljudi kooperativna vrsta.
Kao pojam, kooperativnost podrazumeva kolektivno ponaanje koje je u interesu svih strana koje u njemu uestvuju. Kooperativnost moe da poprimi
dve varijante. Prva je mutualizam. Mutualizam je vid saradnje pokrenut linim interesom: onaj ko se uputa u kooperativnu aktivnost dobija za to konkretnu nagradu. Druga forma je altruizam. Altruizam je kooperativna aktivnost u kojoj onaj ko je izvodi sebi nanosi tetu kako bi uveao materijalno
blagostanje druge strane u interakciji.
Sa pozicije evolutivne biologije, i standardne teorije racionalnog izbora,
altruizam je zagonetka: zato bi iko sebe izlagao troku sa ciljem uveanja isplate za drugu stranu, naroito stranu sa kojom nije genetski povezan? Teorija
Vidi Joseph Henrich, Robert Boyd, Samuel Bowles, Colin Camerer, Ernst Fehr,
Herbert Gintis, The Foundations of Human Sociality. Economic Experiments and Etnographic Evidence from Fifteen Small-Scale Societies, Oxford University Press, Oxford,
2004.
Bruno Frey & Matthias Benz, Motivation Transfer Effect. Working paper. Institute for Empirical Research in Economics, University of Zrich, 2001.
Samuel Bowles & Herbert Gintis, A Cooperative Species. Human Reciprocity and Its
Evolution, Princeton University Press, 2011.
Z a to lj u di sa r a u j u i k a n javaj u ? ...
95
racionalnog izbora predvia da e ljudi u interakciji uvek postupati egoistino, tako da uveaju sopstvene materijalne isplate iz te interakcije. Sa druge
strane, iz evolutivne perspektive, prodrutveni geni trebalo bi da ieznu iz
populacije, a u korist sebinih gena. Da obe ove teorije podbacuju svedoi navedeno svakodnevno iskustvo, ali i brojni drugi eksperimentalni nalazi.
Tri glavne teorije koje su ponuene u prilog objanjenju ljudske kooperativnosti su teorija srodnikog odabira, reciproni altruizam i indirektni reciprocitet. Meutim, ove tri teorije nisu u stanju da objasne i novije eksperimentalne nalaze koji dokazuju da su ljudi spremni da sarauju sa drugima i:
(1) u jednokratnim interakcijama (koje nee biti ponavljane i gde nema mogunosti za graenje reputacija), (2) u susretima sa potpunim strancima (gde
nema genetske povezanosti aktera), (3) u situacijama potpune anonimnosti
(gde moe da se izbegne osveta u sledeoj rundi). Dodatni, takoe zagonetni dokazi iz novijih eksperimenata svedoe jo i da su ljudi: spremni da prvi
otponu saradnju sa drugima, da imaju averziju prema neegalitarnim ishodima, da vole da vide da drugi pravino dele (novac i druga dobra), da hoe da
nagrade one koji postupaju pravino, ali i da po cenu izlaganja sebe materijalnom troku kazne one koji postupaju nepravino i prevarantski. Kako objasniti zato se ljudi ovako ponaaju? Zato ljudi ele da prvi ponu da sarauju
sa drugima, ali i da kanjavaju ponaanje koje je suprotno tome?
DRUTVENE PREFERENCIJE KAO

IZVOR DRUTVENE SARADNJE
Kao to sam napomenuo, u objanjenju ljudske sklonosti ka saradnji i pomaganju bile su dominantne tri teorije: teorija srodnikog odabira (kin selection),
reciproni altruizam i indirektni reciprocitet. Po Alanu Dugatkinu, u pitanju
su tri (od etiri) puta ka drutvenoj saradnji. Meutim, one nisu bile sposobne
Najbolji pregled eksperimentalnih dokaza dat je u knjizi Ananish Chaudhuri, Experiments in Economics. Playing Fair With Money, Routledge, London, 2009.
William Hamilton, The Genetical Evolution of Social Behavior, Journal of Theoretical Biology, Vol. 7, No. 1, pp. 116.
Robert Trivers, The evolution of reciprocal altruism, Quarterly Review of Biology,

Vol. 46, pp. 3557.
Richard Alexander, The Biology of Moral Systems, New York, De Gruyter, 1987.
Alan Dugatkin, Cooperation Among Animals: An Evolutionary Perspective, New York,

Oxford University Press, 1997. etvrti put ka saradnji je grupna selekcija. Meutim, ona spada u domen konanih, a ne neposrednih uzroka saradnje, pa zato
ostaje izvan domena razmatranja.
96
M i l ova n De k i
da objasne novije nalaze, ali i veliki deo svakodnevnog drutvenog iskustva:

zato bi bilo ko pomogao strancu na ulici (recimo objasnio mu gde je neka
ulica u gradu) ili zato bi neko anonimno donirao sredstva u dobrotvorne
svrhe.
Po teoriji srodnike selekcije, najbolje razvijene u lanku Vilijema
Hamiltona Genetika evolucija drutvenog ponaanja iz 1964. godine, ljudi sarauju sa onima sa kojima su genetski povezani jer time pomau irenje
sopstvenih gena. U ovoj perspektivi (tzv. sebinog gena) ljudi su samo maine
za replikaciju gena, i oni usmeravaju ponaanje ljudi u onom smeru koji uveava njihove anse da se repliciraju i prebace se u sledeu generaciju. Tako,
saradnja sa bratom ili sestrom nije zagonetna, jer se u oba sluaja promovie
interes istih gena.
Po teoriji recipronog altruizma, koju je razvio Robert Trivers u lanku
Evolucija recipronog altruizma iz 1971. godine, ljudi sarauju sa drugima
(i time sebi nanose tetu) oekujui da e im ta saradnja biti reciprono uzvraena u budunosti. Ti poei meni lea, pa u ja tebi. Tipian primer ovog
tipa saradnje je ona koja se odvija na bazi heuristike milo-za-drago (tit-fortat): jedna osoba moe da postupa prema drugoj onako kako je druga prema
njoj postupala u prethodnoj interakciji. Kako je dokazao Robert Akselrod10,
milo-za-drago je najuspenija strategija koja se moe primeniti u procesu direktne kompeticije.
Trei put ka drutvenoj saradnji je indirektni reciprocitet. Ovu teoriju je
naroito razvio Riard Aleksander u Biologiji moralnih sistema. Ovde se radi o
indirektnom (za razliku od direktnog) reciprociteta jer onaj ko sarauje (A recimo) pomae strani B i time u oima tree strane (C i ostalih) uveava sopstvenu reputaciju kao kooperativni igra. Ukoliko u sledeoj interakciji B ne
uzvrati uslugu A, to treim stranama alje signal da je moda u budunosti
sigurnije saraivati sa A, a ne sa B, jer se radi o kooperativnom igrau. Dakle,
osoba moe da sarauje sa drugima jer time u oima drugih gradi reputaciju
kao osoba na koju drugi mogu da se oslone.
Meutim, uspon bihejvioralne teorije igara i eksperimentalne ekonomije uneo je nove zagonetne elemente u fenomen ljudske saradnje. Stopa kooperativnosti u populacijama koje su eksperimentalno testirane prevazilazila
je predvianja i teorije racionalnog izbora i navedenih teorija. Iz tog razloga,
razvijena je nova teorija o ljudskoj saradnji, prema kojoj su izvor drutvene saradnje racionalne, prodrutvene preferencije, a naroito preferencija snanog
reciprociteta (strong reciprocity). Prvi autor koji je matematiki razvio model
snanog reciprociteta kao izvora saradnje je Herbert Gintis.11 Vanu empirij-
10
Robert Axelrod, The Evolution of Cooperation, Basic Books, 1984.
11
Herbert Gintis, Strong Reciprocity and Human Sociality, Journal of Theoretical

Biology, Vol. 206, No. 2, pp. 169179.
97
sku potporu modelu dao je Ernst Fer, sa nizom saradnika, putem svojih eksperimentalnh istraivanja u oblasti bihejvioralne teorije igara.12
ta je snani reciprocitet?
Herbert Gintis najpre razlikuje snani od slabog (weak) reciprociteta koji se iscrpljuje u vidu direktnog i indirektnog reciprociteta. Po njemu, laboratorijski
eksperimenti konzistentno pokazuju da se ljudi ponaaju prodrutveno i kanjavaju antidrutveno ponaanje, i o sopstvenom troku, ak i kada je verovatnoa buduih interakcija ekstremno niska, ili na nuli.13
Po Ernstu Fehru, osoba se ponaa na principima snanog reciprociteta
onda kada je voljna da rtvuje resurse (a) da bi bila dobra (kind) prema onima
koji su dobri (snani pozitivni reciprocitet) i (b) da kazni one koji nisu dobri
(unkind) (snani negativni reciprocitet). Sutinska odlika snanog reciprociteta je voljnost da se rtvuju resursi kako bi se nagradila pravina i kaznila nepravina ponaanja ak i kada je to skupo i ne obezbeuje ni trenutne ni budue
materijalne nagrade reciprocitatoru14.
U sledeem delu u, zbog ogranienog prostora, navesti samo neke postojee dokaze koji idu u prilog tvrdnji da je snani reciprocitet glavni uzrok
drutvene saradnje.
SNANI RECIPROCITET I GENERISANJE

SARADNJE
Ekonomisti su esto skloni tome da drutveni ivot modeliraju kao
Zatvorenikovu dilemu. Meutim, kako lepo primeuje Ken Binmor, da je
osnovna dilema istorije drutvenog ivota bila Zatvorenikova dilema ljudi verovatno nikada i ne bi evoluirali kao drutvene ivotinje.15 Naime, prisustvo
12
Ernst Fehr & Simon Gachter & Georg Kirchsteiger, Reciprocity as a Contract
Enforcement Device: Experimental Evidence, Econometrica, Vol. 65, No. 4, pp.
833860; Ernst Fehr, Simon Gchter, Cooperation and Punishment in Public
Goods Experiments, American Economic Review, Vol. 90, No. 4, pp. 980994; Urs
Fischbacher, Simon Gchter, Ernst Fehr, Are people conditionally cooperative?
Evidence from a public goods experiment, Economics Letters, Vol. 71, No. 3, pp.
397404.
13
Herbert Gintis, Strong Reciprocity and Human Sociality, op. cit., p. 177.
14
Ernst Fehr, Urs Fischbacher, Simon Gchter, Strong reciprocity, human cooperation, and the enforcement of social norms, Human Nature, Vol. 13, No. 1, pp
125.
15
Ken Binmore, Natural Justice, Oxford University Press, 2005, p. 65.
98
M i l ova n De k i
snanog reciprociteta radikalno menja strukturu drutvenog odnosa, transformiui Zatvorenikovu dilemu u Igru uveravanja.16
Zamislite situaciju Zatvorenikove dileme, sa dva igraa, gde svaki od njih
ima po 10 dolara. Svako od njih moe taj novac da prosledi drugom igrau, a
potom eksperimentator prosleeni iznos uveava tri puta. Igrai donose odluke simultano. Dakle, jasno je da ukoliko oba igraa odlue da svoj novac
proslede drugom igrau, oba zavravaju sa 60 dolara (svako sa po 30 dolara).
Meutim, perfidnija (sebina) matematika bi uvek jednom igrau savetovala
da za sebe zadri svojih 10 dolara, i da oekuje da od drugog igraa dobije njegovih 10 (a zapravo 30), jer e tako zavriti sa 40 dolara, umesto sa 30. Takav
ishod predvidela bi ekonomska teorija racionalnog izbora. Meutim, ve navedena metaanaliza Ledjarda pokazuje odstupanje od tog predvianja, sa prosenom stopom saradnje od oko 50%.17
Po Fehru i Fibaheru, ovo je najbolje objasniti upravo injenicom da je
preanja igra, iako Zatvorenikova dilema u materijalnim isplatama, zapravo Igra uveravanja u isplatama u korisnosti.18 Ona ima dva ekvilibrijuma.
Ukoliko igra A poseduje preferenciju snanog reciprociteta i veruje da e
igra B proslediti svoj novac, onda je njegova strategija da sarauje i prosledi i svoj novac. Isto je i sa igraem B. Ova dupla saradnja obe strane je jedan,
kooperativni ekvilibrijum. Isto vai i za obrnute strategije: ukoliko oba igraa
veruju da druga strana nee saraivati, onda strategija oba igraa postaje nesaradnja, to dovodi do drugog ekvilibrijuma u igri. Da je ovo realna mogunost najbolje svedoe dva vana nalaza iz bihejvioralnih eksperimenata. Prvi
je nalaz koji dokazuje da mogunost komuniciranja meu igraima, za koju
standardna teorija veruje da ostaje samo cheap talk, zaista uveava stopu saradnje u drutvenim dilemama.19 Drugi nalaz je onaj koji pokazuje da frejmovanje (framing) igre (recimo kao Vol Strit ili Komunalne igre) znaajno utie
16
Formalan dokaz za ovu tvrdnju moe se nai u Armin Falk and Urs Fischbacher,
Modelling Strong Reciprocity in: Herbert Gintis, Samuel Bowles, Robert Boyd,
Ernst Fehr, Moral Sentiments and Material Interests: The Foundations of Cooperation
in Economic Life, Cambridge, The MIT Press, 2005.
17
John Ledyard, Public Goods: A Survey of Experimental Research, Kagel and Roth
(eds.), Handbook of Experimental Economics, Princeton University Press, 1995.
18
Ernst Fehr and Urs Fischbacher, The Economics of Strong Reciprocity in: Gintis,
Samuel Bowles, Robert Boyd, Ernst Fehr, Moral Sentiments and Material Interests:
The Foundations of Cooperation in Economic Life, Cambridge, The MIT Press, 2005.
19
Don Orbel je sa kolegama dokazivao da je glavni razlog zato komunikacija vodi

ka veoj saradnji taj to ona stvara oseaj grupnog identiteta. John Orbell, Alphons van de Kragt, & Robyn Dawes, Explaining discussion-induced cooperation, Journal of Personality and Social Psychology, Vol. 54, No. 5, pp. 811819.
99
na odluku igraa da li e saraivati ili ne.20 Na kraju, Fibaher, Gahter i Fehr su

u svom eksperimentu sa javnim dobrom i dokazali da je 50% uesnika u igri
voljno da uvea svoj lini prilog javnom dobru ukoliko se uvea prosean doprinos svih lanova.21
Snani reciprocitet u Igri javnih dobara

Na koji nain logika snanog reciprociteta i institucionalno okruenje sudeluju i oblikuju dinamiku drutvene saradnje? To su u svom eksperimentu sa
javnim dobrom pokazali Fehr i Gahter (grafikon 1).
Igra javnih dobara je neto poput Zatvorenikove dileme sa n brojem
igraa. Ona je slina Zatvorenikovoj dilemi u pogledu strukture podsticaja:
i u Zatvorenikovoj dilemi i u Igri javnih dobara postoji dominantna strategija svakog igraa, a to je sebino ponaanje, koje je najbolja opcija u ponaanju bez obzira na to koju opciju odabere druga strana. Igra javnih dobara se
uglavnom organizuje u nekoliko, esto deset rundi. Organizuju se manje grupe igraa, N>2, a uglavnom sa po tri ili etiri igraa. Svaki igra dobija odreenu sumu novca (ili poene) od eksperimentatora. Svaka grupa ima neku vrstu
budeta (koji igra ulogu javnog dobra, pa otud i naziv igre). Svaki igra od svoje sume novca moe da odvoji jedan deo i priloi ga u budet, dok drugi deo
zadrava za sebe. Nakon to svako priloi koliko eli, eksperimentator mnoi
prikupljeni novac, recimo brojem dva (M=2). Nakon toga, on deo umnoenog budeta raspodeljuje natrag igraima, svima na podjednake delove, koliko god da su inicijalno priloili. Recimo da neko eli da, od svog iznosa Y,
priloi 5 dolara (X=5). Kada se tih 5 dolara pomnoi sa 2 (grupa dobija 10), a
onda raspodeli na etiri igraa, jasno je da svaki igra dobija, ali onaj koji prilae dobija natrag manje od svog uloga. Iz toga sledi da sebian igra nee priloiti nita u budet. Meutim, ukoliko bi svako uloio sve to ima, svako bi
na kraju mogao i da duplira svoj iznos. No, i u tom sluaju postoji individualni podsticaj za free-riding jer, ukoliko je recimo N=10, onda je na svaki uloeni
dolar dobit 2/10.
20
Varda Liberman, Steven Samuels & Lee Ross, The name of the game: Predictive power of reputations versus situational labels in determining prisoners dilemma game moves, Personality and Social Psychology Bulletin, Vol. 30 , No. 9, pp.
11751185.
21
Urs Fischbacher, Simon Gachter & Ernst Fehr, Are people conditionally cooperative? Evidence from a public goods experiment, Economics Letters, Vol. 71, No. 3,
pp. 397404.
10 0
M i l ova n De k i
Kako se igrai ponaaju kada se zaista nau u ovoj igri? Don Ledjard22 i
Fehr i mit23 su u svojim metaanalizama eksperimenta igre sa javnim dobrima utvrdili da u poetnim rundama ljudi prilau 50% svoje imovine (kao to
emo jo videti, prilozi opadaju u kasnijim rundama). Ovi nalazi su u suprotnosti sa predvianjima teorije racionalnog izbora, i oni u prvi plan izbacuju
pitanje zato su ljudi uopte spremni da sarauju sa drugima?
Do kojih su nalaza doli Fehr i Gahter? Kao to se moe videti, dinamika
u prvih 10 rundi je takva da nivo saradnje konstantno opada, a inicijalni nivo
saradnje poinje sa prosenom stopom od oko 50%, to potvruje nekoliko
ve spomenutih nalaza. Jedan nain da se objasni ovaj sled dogaaja (drastinog opadanja saradnje, u rundi 10 gotovo da svi prestaju da sarauju) jeste
da se pretpostavi da postoji norma uslovne saradnje koja kae ja u da priloim ako e i ti. Ona pretpostavlja i heuristiku koja kae uvek prvi sarauj.
Meutim, kada ljudi koji prilau shvate da postoje ljudi koji nita ne prilau
(dakle free-rideri), oni ne ele da budu naivine, pa i oni sami polako prestaju da doniraju. Takoe, u sluaju kada nemaju opciju direktnog kanjavanja,
onima koji ele da sarauju jedini nain da kazne free-ridere je taj da i sami
odustanu od saradnje.
Meutim, kao to vidimo na grafikonu, u rundi 11 neto se drastino menja. Tada je u igru uvedena mogunost kanjavanja onih koji nita ne doprinose. Svaki igra je, na kraju svake runde, nakon to sazna prosean doprinos ostalih, mogao da dodeli kaznene poene lanovima grupe. Svaki kazneni
poen je onog ko eli da kazni kotao umanjenja sopstvene isplate za jednu
novanu jedinicu, a 10% jedinica onoga ko je kanjen. Kljuno je pitanje: zato bi bilo ko sebe izlagao troku kanjavanja?
22
John Ledyard, Public Goods: A Survey of Experimental Research, Kagel and Roth
23
Ernst Fehr & Klaus M. Schmidt, A Theory Of Fairness, Competition, And Cooperation, The Quarterly Journal of Economics, Vol. 114, No. 3.
101
Grafikon 1. Prosena saradnja tokom vremena u uslovima

bez i sa mogunou kanjavanja (Preuzeto iz Ernst Fehr and
Simon Gachter, Cooperation and Punishment in Public Goods
Experiment, American Economic Review, Vol. 90, No. 4, p. 989)
Ukoliko su u populaciji svi igrai free-rideri, mogunost kanjavanja ne
bi trebalo da promeni nita, jer ona kota, a sebian igra sebe ne eli da izlae troku. Drugi deo grafikona pokazuje da igrai ipak nisu sebini. Saradnja
srozana skoro do nule u desetoj rundi poinje da raste do skoro maksimalnog
nivoa u poslednjoj, dvadesetoj rundi. Ono to je zagonetno je zato bi bilo ko
kanjavao u poslednjoj rundi, kada se tu igra zavrava, i izlaganje troku tada
naroito nema smisla jer nekanjavanje moe da generie samo linu utedu?
Odgovor Fehra i Gahtera je da se tu radi o altruistikom kanjavanju: free-riding uzrokuje bes kod onih koji sarauju i upravo zbog naleta emocija oni kanjavaju one koji kre norme saradnje.24
U prilog tvrdnji da ljudi prirodno inkliniraju ka saradnji sa drugima idu i
neki nalazi iz neuronauke.25 Kada ljudi uzajamno sarauju sa drugima njima
se u mozgu aktiviraju centri za nagraivanje (koji se aktiviraju kada imamo
seks recimo), dok ispaljivanje (nesaradnja) moe da uzrokuje pad dopamina.
24
Ernst Fehr and Simon Gachter, Altruistic Punishment, Nature, Vol. 415, No.
6868, pp. 137140.
25
Ovih dokaza je jako puno. Vidi npr. James Rilling, A neural basis for social cooperation, Neuron, Vol. 35, pp. 395405.
102
M i l ova n De k i
Postoje dokazi i da se ljudima prilikom odbijanja niskih ponuda u Igri ultimatuma u mozgu aktiviraju delovi povezani sa gaenjem.26
Znaaj altruistikog kanjavanja

Institucije koje omoguavaju kanjavanje sebinih igraa takoe su jedan od
elemenata neophodnih kako bi drutvena saradnja mogla da evoluira kao
evolutivno stabilna strategija u populaciji. Meutim, kao to sam ve napomenuo, i za uspeno funkcionisanje institucija kanjavanja neophodna je
neka vrsta prirodne, psiholoke osnove, a to su emocije. Naime, free-riding
moe uzrokovati negativne emocije kod kooperativnih igraa, i time uveati
njihovu elju da kazne prve. Tanost tvrdnje testirali su Fehr i Gahter. Oni su
subjektima eksperimenta, koji su trebali da doniraju javnom dobru sa jo tri
osobe, postavili pitanje kako bi se oseali kada bi druga dva lana uloila manje od njih, a jedna osoba drastino manje od svih ostalih. Subjekti su mogli
da biraju intenzitet besa na skali od 1 (nisu ljuti) do 7 (jako ljuti). Skoro
polovina subjekata oekivala je bes intenziteta 6 i 7, a njih 38% intenziteta 5.
U drugom sluaju, ukoliko su sami subjekti bili free-rideri, njih 74,5% oekivalo je od drugih da budu besni na nivou 6 i 7, a njih 22,5% oekivalo bes na
nivou 5.
U testiranjima, Fehr i Gahter su dokazali i nekoliko specifinih hipoteza
koje proizlaze iz teorije da su emocije neposredni mehanizam kanjavanja.
Najpre, dokazali su da u veini sluajeva (74,2%) oni koji kanjavaju su i oni
koji najvie doprinose javnom dobru, a kanjavaju one koji daju najmanje.
Drugo, kanjavanje se intenziviralo to se free-riding vie udaljavao od prosene stope investicija ostalih lanova. Na kraju, injenica je da je oekivani bes
kredibilna pretnja jer, kao to smo videli, samo otvaranje mogunosti kanjavanja vodi ka ishodu da skoro svi oni koji su eleli da budu free-rideri, na kraju
ipak investiraju u javno dobro, to od poretka propale saradnje vodi ka poretku u kome se skoro stoprocentno sarauje.
Snani reciprocitet u Igri ultimatuma

U Igri ultimatuma se anonimno sastaju dva igraa (uglavnom stranca): predlaga (proposer) i prihvatilac (responder). Predlaga dobija odreenu sumu novca koju treba da podeli kako eli sa prihvatiocem. Ukoliko predloenu podelu
prihvatilac prihvati, obe strane idu kui sa sumama koje je predloio predlaga. Ukoliko je odbije, niko ne dobija nita. Kako se igrai ponaaju u ovoj igri.
Uglavnom ne onako kako predvia teorija racionalnog izbora. Pod razliitim
26
Alan Sanfey et al., The Neural Basis of Economic Decision-Making in the Ultimatum Game, Science, Vol. 300, No. 5626, pp. 17551758.
103
uslovima, i sa razliitim iznosima novca, predlagai proseno nude podelu

5050, dok se podele u kojima se prihvatiocu nudi ispod 30% uglavnom odbijaju.27 Zato se igrai ovako ponaaju?
Smatra se da je to iz razloga to potuju normu pravinosti. Smatra se da
oba aktera dele shvatanje toga ta je pravino a ta nepravino.28 Predlagai
dele 5050 zato to smatraju da je tako pravino, i zato to imaju averziju prema nejednakosti, dok prihvatioci odbijaju nie podele jer smatraju da je time
prekrena norma pravinosti. Ovo odbijanje je takoe vrsta altruistikog (skupog) kanjavanja: iako bi prihvatiocu u svakom sluaju bilo bolje da prihvati
i 1% (kao to predvia teorija racionalnog izbora) oni odbijaju i vee podele
jer su skloni recipronoj pravinosti. I sami prihvatioci, koji su odbijali ono
to su doivljavali kao nepravine podele, na kraju su tvrdili da su ve ionako
dovoljno isplative podele odbijali zato to su time eleli da kazne nepravino
ponaanje.
DA LI JE SNANI RECIPROCITET
EKONOMSKI RACIONALAN?
Treba naglasiti da se snani reciprocitet bitno razlikuje od druge potencijalne drutvene preferencije, preferencije bezuslovne saradnje. Ovoj preferenciji odgovara klasini socioloki model presocijalizovanog oveka (D.
Wrong), koji se i u realnosti i u literaturi retko belei. Za razliku od iracionalne preferencije bezuslovne saradnje, na osnovu koje ovek eli da sarauje po svaku cenu, preferencija snanog reciprociteta je racionalna jer
reaguje na eksterne podsticaje. To znai da je preferiranje saradnje, ili preferiranje vrednosti pravinog deljenja i govorenja istine samo posebna vrsta ukusa, koja je logiki identina, recimo, preferiranju ekonomskog dobra
poput okolade. Drugim reima, saradnja i pravinost su samo vrste dobara koje ovek moe da konzumira, kao to moe da konzumira okoladu ili
picu. Iz toga sledi da ukoliko njihovo konzumiranje preti da postane isuvie
skupo, moe se oekivati da ljudi jednostavno smanje njihovo korienje.
(Naravno, ovo ne znai da ljudi ne cene norme koje stoje u osnovi saradnje;
27
Werner Guth and Reinhard Tietz, Ultimatum Bargaining Behavior: A Survey and
Comparison of Experimental Results, Journal of Economic Psychology, Vol.11, pp.
417449; Colin Camerer and Richard Thaler, Ultimatums, Dictators, and Manners, Journal of Economic Perspectives, Vol. 9, No. 2, pp. 209219.
28
Naravno, shvatanja toga ta je pravino a ta nepravino su kulturno specifina,

pa u skladu sa tim i podele variraju. Joseph Henrich, Robert Boyd, Samuel Bowles,
Colin Camerer, Ernst Fehr, Herbert Gintis, The Foundations of Human Sociality.
Economic Experiments and Etnographic Evidence from Fifteen Small-Scale Societies,
Oxford University Press, Oxford, 2004.
10 4
M i l ova n De k i
to samo znai da oni racionalno reaguju na podsticaje.) Postoje li dokazi za

ovu tvrdnju?29
Zbog ogranienog prostora, ovde u navesti samo jedan dokaz u prilog
toj tvrdnji. Kristofer Anderson i Luis Paterman su u svom klasinom eksperimentu sa javnim dobrom30 pokuali da saznaju da li se nestrateko kanjavanje podvrgava logici zakona potranje, odnosno da li troenje za kanjavanje
zavisi od njegove cene. Nalazi su sumirani u grafikonu 2. Kao to se tu moe
videti, nivo kanjavanja (shvaen kao potronja) podloan je promenama u
ceni: to cena vie raste to potranja za kanjavanjem opada. Pri ceni od 5 centi kupuje se 1.95 jedinica kanjavanja; pri ceni od 10 kupuje se 1.62. Kad cena
poraste za 60%, potranja pada na 0.49 jedinica. Pri ceni od 1.20$, potranja
je samo 0.38. Ukratko, potranja za kanjavanjem negativno je povezana sa
cenom koju je onaj ko treba da ga kupi spreman da plati. To znai da je i kanjavanje, koje je nestrateko (dakle utemeljeno u emocijama i drutvenim
normama) racionalno, i da se moe modelirati kao preferencija koja, kao i
svaka druga, ulazi u funkciju preferencija pojedinca.
29
Za detaljniju raspravu na temu racionalnosti, iracionalnosti, altruizma i drutvene

teorije upuujem na svoj lanak Milovan Deki, Da li su ljudi racionalno
prodrutveni? Neki dokazi iz bihejvioralne teorije igara, radna verzija, 2014.
30
Cristopher Anderson & Louis Putterman, Do non-strategic sanctions obey the

law of demand? The demand for punishment in the voluntary contribution
mechanism, Games and Economic Behavior, Vol. 54, No. 1, pp. 124.
105
Grafikon 2. Prosean broj jedinica kanjavanja kupljen pri svakoj

ceni, u pojedinanim sluajevima (Izvor: Cristopher Anderson
& Louis Putterman, Do non-strategic sanctions obey the law of
demand? The demand for punishment in the voluntary contribution
mechanism, Games and Economic Behavior, Vol. 54, No. 1, p. 10)
ZATO BI SNANI RECIPROCITET UOPTE

POSTOJAO?
Ako je tano da je snani reciprocitet uzrok drutvene saradnje, zato bi on
uopte postojao, odnosno koja je njegova funkcija? Da je u pitanju neka vrsta
adaptivnog ponaanja moe se zakljuiti iz injenice njegove utemeljenosti u
heuristikama, ali u njegovoj utemeljenosti propratnim emotivnim i neurolokim osnovama.
Evolutivna racionalnost nekog postupka ili odluke upuuje na to da se
tu radi o zadovoljavajuem nainu odluivanja u kontekstu strukture ljudskog evolutivnog okruenja (i naroito onoga to Kosmidisova i Tubi nazivaju okruenje evolutivne adaptiranosti (environment of evolutionary adaptedness, EEA)). A u evolutivnom kontekstu, ono to prethodi pojmu korisnosti
je pojam fitnesa (ili prikladnosti), za koji se moe tvrditi da stoji u osnovi
fenomena korisnosti (i kojim se, takoe, mogu objasniti brojne ljudske univerzalije u pogledu korisnosti i poeljnosti mnogih stvari u ivotu). Sada,
ukoliko se sloimo sa pretpostavkom da je cilj ljudskog uma da uveava
10 6
M i l ova n De k i
fitnes organizma koji ga nosi31, pre svega tako to e ga uiniti adaptivnim

u odnosu na okruenje, onda postaje oigledno zato sluenje heuristikama
ima evolutivnog smisla. U drevnim sredinama32, gde su se nai preci susretali sa problemima kakvi su, recimo, izbegavanje predatora, oslanjanje na
ionako fragilne mogunosti prikupljanja i obrade tanih informacija bilo bi
isuvie skupo, i moglo bi rezultirati i smru. Iz tog razloga, prirodna selekcija favorizovala je evoluciju brzih pravila odluivanja, koja su specifina
za odreene domene, i koja je trebalo da organizmu donesu dobitke u pogledu njegovog fitnesa. Iz tog razloga, kae se da su heuristike i adaptivno
racionalne.33
Kako su najvaniji ljudski problemi, i u drevnim sredinama, smeteni
u domenu njihovog drutvenog okruenja, logino je i postojanje posebnih,
drutvenih heuristika. Veina ovih heuristika34 (poput heuristika milo-za-drago (tit-for-tat), dareljive heuristike milo za drago, heuristike jednakosti,
heuristike ogledala itd.) evoluirala je sa ciljem da ljudima omogui da donose
adaptivne odluke u drutvenim igrama, tj. igrama drutvene razmene, u kojima drugi ljudi i njihove odluke ine najvaniji element akterovog okruenja.
Da se ljudi na drutvenu saradnju odluuju upravo intuitivno, na bazi brzih i
efikasnih heuristika, dokazano je u nekoliko eksperimenata na bazi tzv. hipoteze drutvenih heuristika.35
Koja je evolutivna poenta ljudske elje za kanjavanjem free-ridera? Po
tezi Majkla Prajsa, Lide Kosmidis i Dona Tubija36, poriv za kanjavanjem
free-ridera je evoluirao sa ciljem da eliminie njihovu dobit u fitnesu do
koga dolazi vercovanjem u procesu kolektivnog delanja. Naime, u procesu
31
tavie, i cilj procesa kakvi su ljudsko zakljuivanje i rezonovanje je, takoe, uveanje fitnesa organizma. U tom svetlu, i pristrasnosti poput confirmation bias-a
evolutivno postaju savreno razumljive. Za to poziciju vidi Hugo Mercier and Dan
Sperber, Why Do Humans Reason? Arguments for an argumentative theory, Behavioral and Brain Sciences, Vol. 34, pp. 57111.
32
Ne treba zaboraviti da su ljudi 99% svoje evolutivne istorije proveli u ovim

sredinama.
33
Martie Haselton et al., Adaptive Rationality: An Evolutionary Perspective on Cognitive Bias, Social Cognition, Vol. 27, No. 5, pp. 733763.
34
Njihov popis se moe nai u Ralph Hertwig and Stefan Herzog, Fast and Frugal Heuristics: Tools of Social Rationality, Social Cognition, Vol. 27, No. 5, pp.
661698.
35
David Rand, Joshua Greene & Martin Nowak, Spontaneous giving and calculated
greed, Nature, Vol. 489, No. 7416, pp. 427430.
36
Michael Price, Leda Cosmides and John Tooby, Punitive sentiment as an anti-free
rider psychological device, Evolution and Human Behavior, Vol. 23, pp. 203231.
107
kolektivnog delanja, dok proizvoai javnog dobra unapreuju svoj fitnes

samom proizvodnjom, to ine i free-rideri dodatnim fitnesom koji stiu usled
neulaganja energije u sam proces proizvodnje. Taj dodatni fitnes im omoguava da nadigraju proizvoae u evolutivnoj igri, to bi itavu igru povelo
ka suboptimalnom ekvilibrijumu. Kako se to ne bi desilo, proces prirodne
selekcije favorizovao je posebnu adaptaciju ija je poenta u tome da umanji
povraaje koje free-rideri stiu vercovanjem, tako to e izbalansirati razlike
izmeu njihovih fitnesa. Ta adaptacija je upravo ljudski poriv za kanjavanjem. Poriv za kanjavanjem podrazumeva neku vrstu ispoljavanja evoluirane neuroloke staze u motivacionom sistemu, ije je najvanije olienje
elja da se nanese teta predmetu poriva. Bez ove vrste kognitivne adaptacije, u ljudskoj vrsti saradnja nikada ne bi mogla da se razvije kao evolutivno stabilna strategija, jer bi bez nje praktino nemogue bilo reiti kljuni
problem svakog kooperativnog poretka, a to je tzv. drugostepeni problem
free-ridinga (second order free-rider problem) ko kanjava onog ko nee da
kanjava one koje treba kazniti?
Dokaze da ova adaptacija zaista postoji ve smo videli (u studiji Fehra i
Gahtera). Meutim, ono to su Pirs, Kosmidisova i Tubi dokazali jeste tvrdnja
da je poriv za kanjavanjem evoluirao sa iskljuivim ciljem da umanji fitnes
free-ridera, a ne sa ciljem da optimizira sistem regrutovanja ljudi za kooperativni poduhvat (ovo je samo njegov nusproizvod). Ovo su dokazali time to
su utvrdili da se poriv aktivira prema free-riderima, bez aktiviranja posebnog
poriva za nagraivanje onih koji sarauju; time to se aktivira prema konkretnim free-riderima, bez aktiviranja kanjavalakih poriva generalno; elja za
saradnjom bila je jedina varijabla koja je nezavisno uspela da predvidi motivaciju da se free-rideri kanjavaju. Po autorima, ovo su neki od dokaza za postojanje posebnog dizajna koji sugerie postojanje posebne adaptacije evoluirane sa ciljem da eliminie tetnu razliku u fitnesima koju bi proizvoai
sebi nametali ukoliko bi doputali da free-rideri prolaze nekanjeno.37
DA LI JE BA SNANI RECIPROCITET
GENERATOR DRUTVENE SARADNJE?
Ideja da je snani reciprocitet izvor drutvene saradnje nije proao bez kritika. Neki prigovori se uglavnom kreu po liniji sumnje u to ta laboratorijski
eksperimenti uopte mogu da dokau. Po Franesku Guali, snani reciprocitet
jeste generator drutvene saradnje ali samo u specijalnim, vetakim laboratorijskim uslovima. Po njemu, on nema podrku u etnografskim podacima,
37
Ibidem, p. 219.
10 8
M i l ova n De k i
niti postoje njegovi dokazi do kojih se dolo u prirodnom okruenju ili prirodnim terenskim eksperimentima.38
Kao to smo videli, glavni element snanog reciprociteta je da je kanjavanje koje izvodi akter skupo po njega. Ali kako naglaava Guala, dok je
nesporno da je kanjavanje vano, nije jasno da li je ono u realnosti zaista i
skupo.39 Ako se ispostavi da nije, time se naruava cela zgrada snanog reciprociteta. Naime, postoji mogunost da se relativni troak raspline i ode ka
nuli jer ogromna veina ljudi moe da ima udeo u njemu. Tipian primer su
uobiajeni mehanizmi koji generiu saradnju, kao to su ogovaranje, ismejavanje i verbalne osude, gde sauestvovanje u njima prestaje da bude skupo.
Drugi problem je injenica da iako kanjavanje moda moe da bude skupo,
ono moe da ima i odloene benefite: na primer, oni koji su poznati kao najkooperativniji mogu imati najlaki pristup seksualnim partnerima. Na kraju,
Guala navodi i da snaniji uzrok drutvene saradnje mogu biti kolektivne kooperativne institucije (poput policije) koje imaju malo veze sa skupocenim
kanjavanjem.
Pa zato onda akteri u eksperimentima pribegavaju skupocenom kanjavanju? Po Guali, skupoceno kanjavanje je jedini nain da oni izraze
svoje nezadovoljstvo, pri emu je akter zatien anonimnou i pravilima
eksperimenta.40
Sa druge strane, Toio Jamagii se, sa kolegama, usmerio ka kritici tvrdnje da prihvatioci u Igri ultimatuma odbijaju nepravine podele zato to gaje
preferenciju snanog reciprociteta.41 Prema teoriji snanog reciprociteta, onaj
ko gaji tu preferenciju trebalo bi da bude sklon da na dobro uzvraa dobrim,
a na loe loim. Jamagii i kolege su pobili tvrdnju da se prihvatioci koji odbijaju nepravine podele ponaaju u skladu sa pozitivnim reciprocitetom u
nekim drugim situacijama. Naime, oni su dokazali da odbijanje u Igri ultimatuma nije pozitivno povezano sa pozitivnim reciprocitetom kada prihvatilac
igra ulogu poverenika u Igri poverenja. Takoe, oni su dokazali da odbijanje
nije pozitivno povezano ni sa prodrutvenim dispozicijama i prodrutvenim
vrednosnim orijentacijama prihvatioca. Na kraju, pokazali su i da odbijanje nije povezano ni sa prodrutvenim ponaanjem u drugim igrama poput
Zatvorenikove dileme.
38
Francesko Guala, Reciprocity: Weak or strong? What punishment experiments do

(and do not) demonstrate, Behavioral and Brain Sciences, Vol. 35, No. 1, pp. 115.
39
Ibidem, p. 7.
40
Ibidem, p. 11.
41
Toshio Yamagishi, Horita, Y., Mifune, N., Hashimoto, H., Li, Y., Shinada, M., Miura, A., Inukai, K., Takagishi, H., Simunovic, D., Rejection of unfair offers in the
ultimatum game is no evidence of strong reciprocity, Proceedings of the National
Academy of Sciences, Vol. 109, No. 50, pp. 2036420368.
109
Njihova, alternativna interpretacija odbijanja prihvatilaca je da oni odbijaju nepravine podele ne zato to smatraju da je povreena norma pravinosti, ve je to njihova psiholoka reakcija na izazov njihovom integritetu ili
statusu. U prilog ovoj hipotezi (hipotezi ranjenog ponosa, kako je na tragu
drugih autora nazivaju) oni navode neke dokaze koji ukazuju da su oni koji
su odbijali nepravine podele imali vii nivo testosterona od onih koji su ih
prihvatali.42
Sa ciljem da do kraja pobije snani reciprocitet, Jamagii je organizovao
Igru nekanjavanja (Impunity game). Igra je slina Igri ultimatuma, s tim to
kada prihvatilac odbije ponudu, njegov deo spada na nulu, dok predlaga zadrava svoj deo onakvim kakvim ga je predloio. Tako u ovoj igri prihvatilac
ne moe da postigne niti jednakost (predlaga svakako zavrava bolje), niti
moe da kazni predlagaa. Igra je takva da prihvatilac moe samo da zavri
gore ako odbije ponudu. Nalazi iz Igre nekanjavanja kau da prihvatioci odbacuju 3040% nepravinih podela.43 Ovim je dokazano da odbijanje prihvatioca nema veze sa eljom da se ispravi nepravino stanje, ve sa eljom da se
ouva lini integritet i reputacija kao neko ko je odan svojim principima.
Bibliografija
[1]
Alexander, Richard, The Biology of Moral Systems, New York, De Gruyter, 1987.
[2]
Anderson, Cristopher and Putterman, Louis, Do non-strategic sanctions obey the

law of demand? The demand for punishment in the voluntary contribution mechanism, Games and Economic Behavior, Vol. 54, No. 1, pp. 124.
[3]
Axelrod, Robert, The Evolution of Cooperation, Basic Books, 1984.
[4]
Barkow, Jerome, Cosmides, Leda & Tooby, John (eds.), The adapted mind:
Evolutionary psychology and the generation of culture, Oxford University Press, New
York, 1992.
[5]
Binmore, Ken, Natural Justice, Oxford University Press, Oxford, 2005.
[6]
Bowles, Samuel & Gintis, Herbert, A Cooperative Species. Human Reciprocity and Its
Evolution, Princeton University Press, 2011.
[7]
Burnham, Terence, High-testosterone men reject low ultimatum game offers,

Proc Biol Sci., Vo. 274, No. 1623, pp. 23272330.
[8]
Camerer, Colin, Behavioral Game Theory: Experiments in Strategic Interaction,

Princeton University Press, 2003.
42
Terence Burnham, High-testosterone men reject low ultimatum game offers,

Proc Biol Sci., Vo. 274, No.1623, pp. 23272330.
43
Toshio Yamagishi et al., The private rejection of unfair offers and emotional
commitment, Proc Natl Acad Sci USA, Vol. 106, No. 28, pp. 1152011523.
110
M i l ova n De k i
[9]
Camerer, Colin and Thaler, Richard Ultimatums, Dictators, and Manners,

Journal of Economic Perspectives, Vol. 9, No. 2, pp. 209219.
[10]
Chaudhuri, Ananish, Experiments in Ecoonomics. Playing Fair With Money,

Routledge, London, 2009.
[11]
Cosmides, Leda and Tooby, John, From evolution to behavior: Evolutionary

psychology as the missing link in: J. Dupre (ed.), The latest on the best: Essays on
evolution and optimality, The MIT Press, Cambridge, 1987.
[12]
Deki, Milovan, Da li su ljudi racionalno prodrutveni? Neki dokazi iz bihejvioralne teorije igara. U tampi za Srpska politika misao, 2014.
[13]
Deki, Milovan, Zato su ljudi altruisti? Mikro temelji drutvenih normi i ljudske
prodrutvenosti u evolutivnom kontekstu. Radna verzija, 2013. Dostupno na:
http://milovandekic.files.wordpress.com/2013/12/mikroevolucija-altruizma.pdf
[14]
Dobzhansky, Theodosius, Nothing in Biology Makes Sense Except in the Light of

Evolution, American Biology Teacher, Vol. 35, pp. 125129.
[15]
Dokins, Riard, Sebini gen, Heliks, Smederevo, 2010.
[16]
Dugatkin, Alan, Cooperation Among Animals: An Evolutionary Perspective, New York,

Oxford University Press, 1997.
[17]
Durham, William, Coevolution: Genes, Culture, and Human Diversity, Stanford

University Press, 1991.
[18]
Falk, Armin and Fischbacher, Urs, Modelling Strong Reciprocity in: Herbert
Gintis, Samuel Bowles, Robert Boyd, Ernst Fehr, Moral Sentiments and Material
Interests: The Foundations of Cooperation in Economic Life, Cambridge, The MIT
Press, 2005.
[19]
Fehr, Ernst and Schmidt, Klaus, A Theory of Fairness, Competition, and

Cooperation, The Quarterly Journal of Economics, Vol. 114, No. 3, pp. 817868.
[20]
Fehr, Ernst and Gachter, Simon, Cooperation and Punishment in Public Goods
Experiment, American Economic Review, Vol. 90, No. 4, pp. 980994.
[21]
Fehr, Ernst and Gachter, Simon, Altruistic Punishment, Nature, Vol. 415, No.
6868, pp. 137140.
[22]
Fehr, Ernst, Gachter, Simon and Kirchsteiger, Georg, Reciprocity as a Contract

Enforcement Device: Experimental Evidence, Econometrica, Vol. 65, No. 4 pp.
833860.
[23]
Fehr, Ernst, Fischbacher, Urs and Gchter, Simon, Strong reciprocity, human cooperation, and the enforcement of social norms, Human Nature, Vol. 13, No. 1,
pp. 125.
[24]
Fehr, Ernst and Gchter, Simon, Cooperation and Punishment in Public Goods
Experiments, American Economic Review, Vol. 90, No. 4, pp. 980994.
[25]
Fischbacher, Urs, Gachter, Simon & Fehr, Ernst, Are people conditionally cooperative? Evidence from a public goods experiment, Economics Letters, Vol. 71, No.
3, pp. 397404.
111
[26]
Fischbacher, Urs, Gchter, Simon and Fehr, Ernst, Are people conditionally cooperative? Evidence from a public goods experiment, Economics Letters, Vol. 71,
No. 3, pp. 397404.
[27]
Frey, Bruno & Benz, Matthias, Motivation Transfer Effect, Working paper,
Institute for Empirical Research in Economics, University of Zrich, 2001.
[28]
Gigerenzer, Gerd & Selten, Reinhard, Bounded Rationality: The Adaptive Toolbox,
The MIT Press, 2002.
[29]
Gintis, Herbert, Bowles, Samuel, Boyd, Robert, Fehr, Ernst, Moral Sentiments
and Material Interests: Origins, Evidence, and Consequences in: Herbert Gintis,
Samuel Bowles, Robert Boyd, Ernst Fehr, Moral Sentiments and Material Interests:
The Foundations of Cooperation in Economic Life, Cambridge, The MIT Press, 2005.
[30]
Gintis, Herbert, Strong Reciprocity and Human Sociality, Journal of Theoretical

Biology, Vol. 206, No. 2, pp. 169179.
[31]
Guala, Francesko, Reciprocity: Weak or strong? What punishment experiments

do (and do not) demonstrate, Behavioral and Brain Sciences, Vol. 35, No. 1, pp.
115.
[32]
Guth, Werner and Tietz, Reinhard, Ultimatum Bargaining Behavior: A Surveyand

Comparison of Experimental Results, Journal of Economic Psychology, Vol. 11, pp.
417449.
[33]
Hamilton, William, The Genetical Evolution of Social Behavior, Journal of

Theoretical Biology, Vol. 7, No. 1, pp. 116.
[34]
Haselton, Martie et al., Adaptive Rationality: An Evolutionary Perspective on

Cognitive Bias, Social Cognition, Vol. 27, No. 5, pp. 733763.
[35]
Henrich, Joseph, Boyd, Robert, Bowles, Samuel, Camerer, Colin, Fehr, Ernst, Gintis,
Herbert, The Foundations of Human Sociality. Economic Experiments and Etnographic
Evidence from Fifteen Small-Scale Societies, Oxford University Press, Oxford, 2004.
[36]
Hertwig, Ralph and Herzog, Stefan, Fast and Frugal Heuristics: Tools of Social
Rationality, Social Cognition, Vol. 27, No. 5, pp. 661698.
[37]
Kaplan, Hillard and Hill, Kim, Food sharing among Ache foragers: Tests of explanatory hypotheses, Current Anthropology, Vol. 26, No. 2, pp. 223246.
[38]
Ledyard, John, Public Goods: A Survey of Experimental Research, Kagel and Roth
[39]
Liberman, Varda, Samuels, Steven & Ross, Lee, The name of the game: Predictive
power of reputations versus situational labels in determining prisoners dilemma game moves, Personality and Social Psychology Bulletin, Vol. 30, No. 9, pp.
11751185.
[40]
Mayr, Ernst, Cause and Effect in Biology, Science, Vol. 134, No. 3489, pp.
15011506.
[41]
Mercier, Hugo and Sperber, Dan, Why Do Humans Reason? Arguments for an
argumentative theory, Behavioral and Brain Sciences, Vol. 34, pp. 57111.
112
M i l ova n De k i
[42]
Orbell, John, Van de Kragt, Alphons & Dawes, Robyn, Explaining discussion-induced cooperation, Journal of Personality and Social Psychology, Vol. 54, No. 5, pp.
811819.
[43]
Pinker, Steven, The Language Instinct. How The Mind Creates Language,
HarperPerennial, New York, 1994.
[44]
Pinker, Steven, How The Mind Works, W.W. Norton & Company, New York, 1997.
[45]
Price, Michael, Cosmides, Leda and Tooby, John, Punitive sentiment as an

anti-free rider psychological device, Evolution and Human Behavior, Vol. 23, pp.
203231.
[46]
Rand, David, Greene, Joshua, Nowak, Martin, Spontaneous giving and calculated greed, Nature Vol. 489, No. 7416, pp. 427430.
[47]
Rilling, James, A neural basis for social cooperation, Neuron Vol. 35, pp.
395405.
[48]
Ridley, Matt, The Origins of Virtue. Human Instincts and The Evolution of Cooperation,
Penguin Press, London, 1996.
[49]
Sanfey, Alan, Rilling, James, Aronson, Jessica, Nystrom, Leigh and Cohen,
Jonathan, The Neural Basis of Economic Decision-Making in the Ultimatum
Game, Science, Vol. 300, No. 5626, pp. 17551758.
[50]
Schaller, Mark, Norenzayan, Ara, Heine, Steven J., Yamagishi, Toshio and Kameda,
Tatsuya (eds.), Evolution, Culture and the Human Mind, Psychology Press, Taylor
and Francis Group, 2010.
[51]
Tooby, John and Cosmides, Leda, Conceptual Foundations of Evolutionary

Psychology in: David Buss (ed.), The Handbook of Evolutionary Psychology, John
Wiley & Sons, Inc, 2005.
[52]
Trivers, Robert, The evolution of reciprocal altruism, Quarterly Review of Biology,

Vol. 46, pp. 3557.
[53]
Yamagishi, Toshio, Horita, Yutaka, Takagishi, Haruto Shinada, Mizuho Tanida,

Shigehito and Cook, Karen, The private rejection of unfair offers and emotional
commitment, Proc Natl Acad Sci USA, Vol. 106, No. 28, pp. 1152011523.
[54]
Yamagishi, Toshio Horita, Y., Mifune, N., Hashimoto, H., Li, Y., Shinada, M.,
Miura, A., Inukai, K., Takagishi, H., Simunovic, D., Rejection of unfair offers
in the ultimatum game is no evidence of strong reciprocity, Proceedings of the
National Academy of Sciences, Vol. 109, No. 50, pp. 2036420368.
Milovan Deki
Why Humans Cooperate and Punish?
The Logic of Strong Reciprocity
Abstract
Humans are cooperative species. Human cooperativity has biological and
cultural roots as well. This article offers an explanation of the proximate
sources of human cooperation, those coming from the sphere of social psychology of culture. The main proximate source Im focusing on is the preference for strong reciprocity. In the article I show how it operates, and how it
generates and sustains the system of social cooperation. After that, I discuss
the economic and evolutionary foundations of this preference.
Key words:
strong reciprocity, conditional cooperation, rationality, altruistic punishment, heuristics, emotions, evolution.
113
MEU NA RODN E ST U DIJE

Kratki nauni lanak
Primljen 29. septembar 2014.
UDC
341.3
623.454.8:502.2
Milo Hrnjaz
Legalnost upotrebe nuklearnog

oruja u oruanim sukobima:
ogranienja u vezi sa zatitom
ovekove ivotne sredine
Apstrakt
Legalnost upotrebe nuklearnog oruja jedan je od najsloenijih savremenih
izazova u meunarodnom pravu. U ovom radu se istrauje samo jedan od aspekata ogranienja te upotrebe onaj koji proistie iz normi meunarodnog
humanitarnog prava i koji se tie zatite ivotne sredine. Zakljuak istraivanja je da, iako ne postoje norme meunarodnog humanitarnog prava koje
bi zabranile svaku upotrebu nuklearnog oruja u oruanim sukobima i time
obezbedile najveu moguu zatitu ivotne sredine, postoje ipak norme koje
u znaajnoj meri ograniavaju ovakvu upotrebu.
Kljune rei:
meunarodno humanitarno pravo, nuklearno oruje, ivotna sredina,
Meunarodni sud pravde, izvori meunarodnog prava
Email: milos.hrnjaz@fpn.bg.ac.rs
Rad je nastao u okviru nauno-istraivakog projekta Univerziteta u Beogradu

Fakulteta politikih nauka, Politiki identitet Srbije u regionalnom i globalnom kontekstu (evidencioni broj: 179076), koji finansira Ministarstvo prosvete, nauke i
tehnolokog razvoja Republike Srbije.
116
M i l o H r n ja z
Uvod
U aprilu 2014. godine, Maralska Ostrva podnela su tubu pred Meunarodnim
sudom pravde protiv Velike Britanije, Indije i Pakistana zbog krenja
Konvencije o neirenju nuklearnog oruja i obiajnog prava u ovoj oblasti.
U svom podnesku protiv Indije, Maralska Ostrva su podsetila da je na njihovoj teritoriji tokom 12 godina (19461958) izvreno 67 nuklearnih proba.
Jedna od tih nuklearnih proba, koja je izvrena 1953. godine, bila je hiljadu
puta snanija od bombi koje su baene na Hiroimu i Nagasaki 1945. godine. Posledice nuklearnih proba na Maralskim Ostrvima oseaju se i danas i
to i na ljudskoj populaciji i na ivotnoj sredini. ak su i Sjedinjene Amerike
Drave, koje su vrile pomenute probe, priznale da je izmeu 170 i 530 osoba
dobilo kancer kao direktnu posledicu nuklearnih proba. Maralska Ostrva, sa
druge strane, tvrde da je broj ljudi koji su dobili kancer kao neposrednu ili posrednu posledicu nuklearnih proba daleko vei. Radi se, naime, o tome da je
veliki broj obolelih od kancera nastao kao posledica upotrebe zaraene hrane
i vode i da su se te posledice poele oseati mnogo godina nakon pomenutih
nuklearnih proba.
Iako su pomenute nuklearne probe izvrene u mirnodopsko vreme, cilj
podnoenja tubi Maralskih Ostrva bio je iri nego to je zaustavljanje nuklearnih proba cilj je bio napraviti korak napred ka svetu bez nuklearnog oruja.
S obzirom na stravine posledice koje je ostavila jedina upotreba nuklearnog
oruja u oruanim sukobima ona u ve pominjanim Hiroimi i Nagasakiju,
ova inicijativa se ini vie nego razumnom. Sa druge strane, pravna procena
legalnosti upotrebe bilo koje vrste oruja zavisi od analize pravnih normi koje
ureuju ovo pitanje.
Tekst tubi je dostupan preko:

http://www.icj-cij.org/docket/index.php?p1=3&p2=3 (Accessed 10 September 2014).
Tuba Maralskih Ostrva protiv Indije pred Meunarodnim sudom pravde dostupna preko: http://www.icj-cij.org/docket/files/160/18296.pdf (Accessed 10 September 2014).
Ibidem. U prilog ovim tvrdnjama Maralska Ostrva su navela Izvetaj Specijalnog

izvestioca Saveta za ljudska prava A/HRC/21/48/Add.1.
Ibidem, p. 7.
Ibidem.
Detalji u vezi sa jednom od najveih inicijativa za zabranu nuklearnog oruja dostupni su preko: http://www.icanw.org/ (Accessed 20 September 2014).
L e g a l nost upotrebe n u k le a r nog oru ja ...
117
Pitanje legalnosti upotrebe nuklearnog oruja ve je bilo i na agendi

Meunarodnog suda pravde. Savetodavno miljenje Suda u ovom postupku
ve je izazvalo mnogo oprenih miljenja u doktrini meunarodnog prava.10
Na poetku ovog rada emo samo kratko prikazati neka od ovih stanovita da
bismo se nakon toga fokusirali na pitanje odnosa eventualne upotrebe nuklearnog oruja i normi meunarodnog humanitarnog prava koje ureuju pitanje zatite ivotne sredine u oruanim sukobima.
U radu emo pokazati da iako verovatno ne postoje norme meunarodnog humanitarnog prava koje bi zabranile svaku upotrebu nuklearnog oruja
u oruanim sukobima, ime bi se obezbedila i najvea mogua zatita ivotne sredine, postoje ipak norme koje u znaajnoj meri ograniavaju ovakvu
upotrebu. Osim toga, zaloiemo se i za promenu u tumaenju pomenutih
normi koje bi na bolji nain odslikavalo interese meunarodne zajednice u
ovoj oblasti. Rad se nee baviti pitanjima upotrebe nuklearne energije u mirnodopskom periodu, kao ni meunarodnim ugovorima koji se bave pitanjem
zabrane irenja nuklearnog oruja.
Odreivanje koncepata nuklearnog

oruja i ivotne sredine
Kao to je sluaj i sa nekim drugim konceptima koji se u praksi pojavljuju dosta esto, i koncept nuklearnog oruja nema jednu opteprihvaenu definiciju. Ova injenica mogla bi da bude veoma vana za eventualno donoenje
konvencije o nuklearnom oruju jer bi ona, po ugledu na sline konvencije
koje tretiraju na primer bioloko i hemijsko oruje, morala da ponudi definiciju nuklearnog oruja za svrhe te konvencije.11
Legality of the Threat or Use of Nuclear Weapons, Advisory Opinion, I.C.J. Reports
1996, p. 226.
10
Videti, na primer: Michael J. Matheson, The Opinions of the International Court of Justice on the Threat or Use of Nuclear Weapons, The American Journal of
International Law, Vol. 91, No. 3, pp. 417435; posebno izdanje Revije ICRC je
bilo posveeno ovom pitanju i dostupno je preko: https://www.icrc.org/eng/resources/international-review/review-316-nuclear-weapons/index.jsp (Accessed 20
September 2014); Martti Kosskeniemi, Faith, Identity and Killing of Innocent:
International Lawyers and Nuclear Weapons, Leiden Journal of International Law,
Vol. 10, pp. 137162.
11
Tekstovi pomenutih konvencija se mogu pronai u: V. Kneevi-Predi, S. Avram,

. Leaja (ur.), Izvori meunarodnog humanitarnog prava, Publikum Beograd, Beograd, 2007.
118
M i l o H r n ja z
Iz obilja ponuenih definicija nama se najpreciznijom ini ona koja

se pojavljuje u Ugovoru o zabrani nuklearnog oruja u Latinskoj Americi
iz 1969. godine, u kojoj se navodi da je za svrhu tog sporazuma nuklearno
oruje bilo koja naprava koja je sposobna za otputanje nuklearne energije
na nekontrolisan nain i koja ima grupu osobina koje su adekvatne upotrebi u oruanim sukobima. Sredstvo koje moe biti upotrebljeno za transport
ili pokretanje ovakve naprave nije ukljueno u ovu definiciju ako je odvojivo od naprave.12 S obzirom na razvoj savremene tehnologije, izuzetno je
vano to da ova definicija ne insistira na nainima prenoenja nuklearne
energije. Svaki pokuaj da se unapred odrede svi mogui naini prenoenja
danas je osuen na neuspeh, a samim tim definicija ne bi zadovoljila kriterijum sveobuhvatnosti. Osim toga, ona ne precizira ak ni nain oslobaanja
energije (do sada dva procesa: fisija ili fuzija atoma), to takoe doprinosi
njenoj sveobuhvatnosti.
Sa druge strane, ovo istraivanje zahteva i odreivanje koncepta ovekove
ivotne sredine i njene zatite. Danilo . Markovi se izmeu termina ovekova
sredina i ovekova okolina opredelio za ovaj prvi smatrajui da se on upotrebljava za oznaku ne samo prirodno datih okolnosti u kojima nastaje i razvija se
neko bie, ve i za oznaku okvira u kome se neto zbiva i u kome, za razliku od
prirodne sredine, deluju ljudi, uspostavljajui i meusobne odnose.13 Osim
toga, isti autor podvlai da termin ovekova sredina bolje odslikava injenicu
da ovek nije samo prirodno, ve i drutveno bie.14 U skladu sa tim, on pojam ovekove (ivotne) sredine odreuje kao ukupnost prirodnih uslova i drutvenih tvorevina u kojima ovek ivi kao prirodno i drutveno bie.15 Slino
tome, grupa autora u udbeniku Pravo ivotne sredine (engl. Environmental law)
nudi nekoliko definicija ivotne sredine u kojima se insistira na ovom meuuticaju oveka i njegove okoline.16
Ono to je za ovo istraivanje vano je da se Danilo . Markovi bavi i
konceptom zatite ovekove sredine i odreuje ga kao skup mera koje imaju za cilj zatitu ovekove ivotne sredine na globalnom i lokalnom nivou od
naruavanja ekoloke ravnotee i otklanjanja posledica te naruene ravnotee
12
Ugovor o zabrani nuklearnog oruja u Latinskoj Americi, otvoren za potpisivanje 14

februara 1967. godine, a stupio na snagu 25. aprila 1969. godine, l. 5.
13
Danilo . Markovi, Socijalna ekologija, Zavod za udbenike i nastavna sredstva,

Beograd, 2005, str. 124.
14
Ibidem.
15
Ibidem, str. 126127.
16
S. Bell, D. Mcgilivray, O. Pedersen, Environmental Law (8th edition), Oxford University Press, 2013.
119
kako bi se oveku obezbedila ivotna sredina njemu primerena kao prirodno-drutvenom biu.17
U meunarodnom pravu ivotne sredine nema univerzalno prihvaene
definicije ivotne sredine. Analizirajui odredbe meunarodnih ugovora koji
ureuju ovu oblast Filip Sends (engl. Philippe Sands) zakljuuje da se u njima
koriste razliite definicije okoline (engl. environment).18 Najei pristup podrazumeva nabrajanje inilaca ivotne okoline: flora i fauna; vazduni, kopneni i vodeni pojas; poljoprivredni, umarski, vodeni ekosistemi, itd.19 Isti
autor navodi i definiciju sredine prema pravu Evropske unije: odnos ljudskih
bia i vode, vazduha, zemlje i svih biolokih oblika.20
Legalnost upotrebe nuklearnog

oruja u oruanim sukobima
Procena legalnosti upotrebe nuklearnog oruja zavisi i od procena efekata koje bi ta upotreba mogla da proizvede.21 Pri tome se ponekad pravi razlika izmeu odreenih vrsta nuklearnog oruja, poput taktikog i stratekog.
Prenoenje energije nuklearnog oruja odvija se na tri naina: eksplozija (oko
50% ukupne energije), toplotna radijacija (oko 35% ukupne energije) i nuklearna radijacija (oko 15% ukupne energije).22 Neposredno nakon eksplozije
nuklearne bombe razvija se temperatura od vie desetina miliona stepeni (poreenja radi, nakon eksplozije klasinih vrsta oruja razvija se temperatura od
svega nekoliko hiljada stepeni). Nuklearni oblak koji bi nastao kao posledica eksplozije nuklearne bombe jaine 1Mt bio bi prenika 35 kilometara (poreenja radi, SSSR je testirao bombe jaine i do 60 Mt).23
17
Ibidem, str. 245.
18
Philipe Sands, Principles of International Environmental Law (2nd edition), Cambridge University Press, 2003, pp. 1517.
19
Ibidem.
20
Ibidem.
21
Blie o efektima nuklearnog oruja pogledati u, na primer: Samuel Glasstone, Philip

J. Dolan, The Effects of Nuclear Weapons (third edition), U.S. Government Printing
Office, Washington, D.C, 1977: http://www.princeton.edu/~globsec/publications/
effects/effects1.pdf (Accessed 15 September 2014); Dragomir oki, Efekti nuklearnog naoruanja, Institut za meunarodnu politiku i privredu, Beograd, 1968.
22
Congress of United States (Office of Technology Assesment), The Effects of Nuclear

War, 1979. Dostupno na internet adresi: http://www.nuclearpathways.org/Docs/
pdfs/7906.pdf (Accessed 15 September 2014).
23
Ibidem.
12 0
M i l o H r n ja z
Posledice upotrebe nuklearnog oruja zavise i od mesta detonacije/oslobaanja nuklearne energije. Postoje etiri mesta za oslobaanje nuklearne energije: nadmorska visina iznad 30 km, nadmorska visina ispod 30 km, na tlu i ispod
tla.24 Detonacije iznad tla (naroito ova druga vrsta) potencijalno ima najvee
(ili moda preciznije najgore) posledice po ovekovu ivotnu sredinu. Primera
radi, jedine dve nuklearne bombe koje su upotrebljene u oruanim sukobima, one u Hiroimi i Nagasakiju, eksplodirale su na visini od oko 550 metara
nadmorske visine i odnele su oko 125.000 ivota, dok je nemogue dati tane podatke o tome koliko je smrtnih sluajeva nastalo kao direktna posledica
radijacije nakon tih eksplozija: radijacija nuklearnih eksplozija moe, dakle,
prouzrokovati genetske mutacije i anomalije hromozoma koji mogu dovesti
do ozbiljnih fizikih i mentalnih oteenja buduih generacija... Ove posledice
mogu nastati bilo iz radijacije koja se stvara odmah nakon nuklearne eksplozije
ili iz one koja se oslobaa kasnije u vidu taloenja radioaktivnih materija...25
Slino tome, u ve citiranom izvetaju amerikog Kongresa prva reenica nalaza izvetaja glasi: posledice nuklearnog rata koje je nemogue predvideti su
bar podjednako vane kao i one koje pokuavamo da predvidimo.26 U skladu
sa ovim je i zakljuak Meunarodnog suda pravde u Savetodavnom miljenju o
legalnosti nuklearnog oruja, nastao na osnovu argumentacije drava koje su se
odazvale njegovom pozivu da uestvuju u ovom postupku:
destruktivna mo nuklearnog naoruanja ne moe biti ograniena ni
prostorno ni vremenski... jonizirajua radijacija ima potencijal unitenja budue ivotne sredine, hrane i vodenog ekosistema, kao i prouzrokovanja genetskih poremeaja i bolesti meu buduim generacijama...
imperativ za Sud je da uzme u obzir jedinstvene karakteristike nuklearnog oruja, a naroito njegovu destruktivnu mo, njegovu mo da prouzrokuje neizmernu ljudsku patnju, kao i sposobnost da nakodi buduim
generacijama.27
S obzirom na ove efekte koje nuklearno oruje ostavlja po ovekovu sredinu, zdravorazumski se verovatno ini da je nemogua njegova upotreba u
oruanim sukobima koja bi bila u skladu sa pravilima meunarodnog prava. Prilikom takve ocene se mora, ipak, imati u vidu proces nastajanja normi
24
Dragomir oki, Efekti nuklearnog naoruanja, op. cit., str. 74.
25
Izvetaj Generalnog sekretara o posledicama mogue upotrebe nuklearnog oruja

i o implikacijama pribavljanja i daljeg razvoja ovog oruja na bezbednost i privredu drava, preuzet iz: oki, Dragomir, nav. delo, str. 2379.
26
Congress of United States (Office of Technology Assesment), op. cit., p. 3.
27
1996, p. 226, para. 35.
121
meunarodnog prava. Iako se danas esto kritikuje voluntaristiko vienje

procesa nastajanja njegovih normi, po kome one nastaju na osnovu saglasnosti volja drava, ini se da ono nije do kraja izgubilo na vanosti. Prilikom
svake procene sadrine normi meunarodnog prava prvi i neophodan korak
je evidentiranje izvora prava u formalnom smislu u kome se te norme nalaze.
Izvori prava u formalnom smislu u meunarodnom pravu su, prema lanu
38 Statuta Meunarodnog suda pravde, meunarodni ugovori, meunarodni
obiaji i opta pravna naela priznata od strane civilizovanih naroda.28
U doktrini meunarodnog prava ne postoji konsenzus u oceni legalnosti
nuklearnog oruja i sadraju normi meunarodnog prava koje ureuju ovo
pitanje. S obzirom na to da smo se mi u ovom radu ograniili na upotrebu nuklearnog oruja u oruanim sukobima, mi emo se u ovoj veoma kratkoj analizi ograniiti na oblast meunarodnog humanitarnog prava. Meunarodno
humanitarno pravo (MHP) moe se definisati kao grana meunarodnog prava koja ograniava upotrebu nasilja u oruanim sukobima tako to:
(a) titi one koji uestvuju ili vie ne uestvuju neposredno u
neprijateljstvima;
(b) ograniava nasilje na neophodnu meru da bi se postigao cilj sukoba, a
koji nezavisno od razloga ratovanja moe biti samo slabljenje vojnog potencijala neprijatelja.29
Najpoznatiju (a i najkontroverzniju) analizu normi meunarodnog humanitarnog prava u vezi sa upotrebom nuklearnog oruja izveo je Meunarodni
sud pravde u ve vie puta pomenutom postupku ocene legalnosti nuklearnog
oruja. Meunarodni sud pravde je u tom Miljenju zakljuio (i to pitanje u
doktrini nije sporno) da ne postoji izriita zabrana upotrebe nuklearnog oruja
sadrana u meunarodnim ugovorima. Iako su neki autori, a i drave koje su
podnosile pisani podnesak pred Sudom u ovom sluaju, pokuavali da ovakvu
zabranu izvedu iz ugovora koji zabranjuju druge vrste oruja (hemijsko, zapaljivo, itd.) Sud je ovakva stanovita odbacio i prezentovao zakljuak po kojem
pomenute ugovore nije video kao elemente koji bi rezultirali jasnom i univerzalnom zabranom upotrebe, ili pretnje upotrebom, tih oruja kao takvih.30
28
Uz ove izvore prava u formalnom smislu, norme je u nekim situacijama mogue

pronai i u jednostranim pravnim aktima drava i odlukama meunarodnih organizacija. Nama je za ovo istraivanje vanija ova druga vrsta akata, ali pri njihovoj analizi stalno treba imati u vidu da veina odluka meunarodnih organizacija
nije obavezujueg karaktera.
29
Sasoli, Marko, Buvije, Antoan, Kako pravo titi u ratu, Meunarodni komitet Crvenog krsta, Beograd, 2003, str. 2728.
30
Legality of Threat or Use of Nuclear Weapons, Advisory Opinion, I.C.J. Reports 1996,
para. 63.
122
M i l o H r n ja z
Sledei korak Suda bio je da proveri da li je upotreba nuklearnog oruja zabranjena normama meunarodnog obiajnog prava. Obiaj je u Statutu
Suda definisan kao dokaz opte prakse prihvaene kao pravo.31 On se sastoji
iz dva elementa: opte, jednobrazne i kontinuirane prakse (materijalni element, usus) i svesti o pravnoj obaveznosti pravila (subjektivni element, opinio
iuris).32 Oba ova elementa moraju biti prisutna da bi neko ponaanje subjekata meunarodnog prava postalo pravilo obiajne prirode. U veoma sloenoj
analizi obiajnih pravila meunarodnog humanitarnog prava Sud je najpre
prihvatio argument nekih drava da je uzdravanje od korienja nuklearnog
oruja u oruanim sukobima od 1945. godine potvrda o postojanju materijalnog elementa obiaja. Sa druge strane, Sud je zakljuio da ne postoji dovoljno
dokaza o postojanju drugog elementa obiajnog prava (opinio iuris). Pri tome
se Sud vodio argumentima da su rezolucije Ujedinjenih nacija koje su usvojene u vezi sa ovom temom usvojene uz dosta glasova protiv i dosta drava koje
su bile uzdrane prilikom glasanja, kao i da su drave koje poseduju nuklearno oruje oduvek izjavljivale da ne postoji svest o pravnoj obaveznosti uzdravanja od upotrebe nuklearnog oruja.33
Time je Sud potvrdio sopstveni nalaz da se prilikom analize o nastanku
i utvrivanju postojanja meunarodnih obiajnih normi mora voditi rauna o interesima drava iji je interes naroito pogoen.34 U ovom sluaju
su to interesi drava koje poseduju nuklearno oruje. Ukoliko one nastave da
se protive nastanku meunarodne obiajne norme koja bi zabranjivala svaku
upotrebu nuklearnog oruja u meunarodnom humanitarnom pravu, ta norma nee moi da nastane bez obzira na injenicu da nastanak te norme podrava veina drava u meunarodnoj zajednici.
S obzirom na ovakav zakljuak Suda, ostalo je jedino da se ispita mogunost da li opti principi prihvaeni od strane civilizovanih naroda zabranjuju
upotrebu nuklearnog oruja. U vezi sa ovim principom meunarodnog prava
postoji dilema da li oni obuhvataju iskljuivo opta naela meunarodnog
prava prihvaena u ustavnim porecima glavnih pravnih civilizacija (pre svega
anglosaksonske i kontinentalne) ili obuhvataju i opta naela meunarodnog
prava koja se mogu izvui iz pojedinanih normi. U oblasti meunarodnog
humanitarnog prava se ini da postoji konsenzus o tome da principi meunarodnog humanitarnog prava nisu zasnovani... na nekom posebnom izvoru
31
lan 38. Statuta Meunarodnog suda pravde.
32
Najee se u prilog ovakvom shvatanju Suda citiraju delovi presude North Sea
Continental Shelf , Judgement, I.C.J. Reports 1969, p. 3.
33
Legality of Threat or Use of Nuclear Weapons, Advisory Opinion, I.C.J. Reports 1996,
para. 71.
34
North Sea Continental Shelf, I.C.J. Reports 1969, para 76.
123
meunarodnog prava, ve na ugovorima, obiajima ili optim pravnim principima. Oni se, sa jedne strane, esto mogu i moraju izvoditi iz postojeih pravila i izraavaju njihovu sutinu i znaenje. Sa druge strane, oni inspiriu postojea pravila, predstavljaju njihovu potporu, pojanjavaju ih, a moraju se
uzeti u obzir i prilikom njihovog tumaenja.35
Meunarodni sud pravde je analizirao odnos sledeih principa prema
eventualnoj upotrebi nuklearnog oruja: zabrana nanoenja suvine i nepotrebne patnje, princip razlikovanja, proporcionalnosti, De Martensova klauzula. Stav Meunarodnog suda pravde u Savetodavnom miljenju o legalnosti
upotrebe nuklearnog oruja u vezi sa ovim pitanjem bio je da bi pretnja ili
upotreba nuklearnog oruja uglavnom bila protivna pravilima meunarodnog prava koje se primenjuju u oruanim sukobima, a naroito principima i
pravilima humanitarnog prava; pa ipak, imajui u vidu trenutno stanje meunarodnog prava, i injenice koje su mu na raspolaganju, Sud nije u stanju
da konano zakljui da je pretnja upotrebom ili upotreba nuklearnog naoruanja bila pravovaljana ili protivpravna u situaciji krajnje samoodbrane, kada
je i sam opstanak drave doveden u pitanje.36 U ovakvoj formulaciji Suda delimino zadovoljstvo su mogli da pronau i zastupnici teze da je upotreba nuklearnog oruja nelegalna i oni koji su tvrdili suprotno. Prvi jer je Sud utvrdio
da bi upotreba nuklearnog oruja uglavnom bila protivna pravilima meunarodnog prava, a drugi jer je Sud drugim delom formulacije ostavio otvorena vrata
za upotrebu nuklearnog oruja, to je sa stanovita njihovih spoljnopolitikih
interesa bilo najvanije. Navedeni stav veine sudija je estoko kritikovan i
meu sudijama Meunarodnog suda pravde koji su ostali u manjini37 i u odreenom delu doktrine meunarodnog prava. ini se da je, ako nita drugo, formulacija koju je Sud usvojio u ovom delu merituma nespretna i neprecizna.
Naime, povezivanje prava na upotrebu nuklearnog oruja sa samoodbranom
(pa i u sluaju krajnje samoodbrane) moglo bi da dovede u pitanje jedno od
osnovnih naela meunarodnog humanitarnog prava o potrebi razlikovanja
ius in bello (pravo u ratu) i ius ad bellum (pravo na voenje rata). Ovo naelo
meunarodnog humanitarnog prava je vano jer nalae da se norme meunarodnog humanitarnog prava moraju potovati uvek i bez obzira na motive
strana u oruanom sukobu za otpoinjanje tog sukoba.
U svakom sluaju, za nastavak naeg rada vano je primetiti da je i na
osnovu ovog Savetodavnog miljenja Suda dobar deo doktrine zadrao ura-
35
Sasoli, Marko, Buvije, Antoan, Kako pravo titi u ratu, op. cit., str. 75.
36
Legality of Threat or Use of Nuclear Weapons, Stav 2(E) Merituma, Advisory Opinion,
I.C.J. Reports 1996.
37
Pogledati na primer suprotna miljenja sudija ahabudina i Virimantrija. Odluka Suda je, inae, doneta sa 8 glasova za i 7 protiv odluujuim glasom
predsedavajueg.
12 4
M i l o H r n ja z
vnoteen stav da se moe zakljuiti da je u najveem broju sluajeva upotreba nuklearnog oruja zabranjena. Ali, ipak, postoje neke situacije, dodue vrlo retke, u kojima upotreba nuklearnog oruja ne bi povredila nijednu
normu MHP. Moglo bi se rei da dozvoljeni sluajevi... esto predstavljaju
samo teorijske konstrukcije, ali dok postoji i jedan mogui sluaj, ne moe
se govoriti o zabrani upotrebe... ve samo o zabranjenim nainima njegove
upotrebe.38 Neke sudije Meunarodnog suda pravde su kao primere ovih
teorijskih konstrukcija navodile upotrebu taktikog nuklearnog oruja u
pustinji protiv oruanih snaga ili protiv podmornice na otvorenom moru.39
Ovakav stav doktrine je vaan za nastavak naeg rada jer bi u sluaju da zakljuimo da je svaka upotreba nuklearnog oruja zabranjena pravilima meunarodnog prava postalo potpuno bespredmetno istraivati odnos upotrebe nuklearnog oruja i zatite ovekove sredine. Ovako nam, ipak, ostaje da
vidimo u kakvom su odnosu norme meunarodnog prava koje ograniavaju
upotrebu nuklearnog oruja i norme koje tite ovekovu sredinu za vreme
trajanja oruanih sukoba.
Izvori meunarodnog humanitarnog prava

u pogledu zatite ovekove sredine
Na poetku ovog dela rada trebalo bi podsetiti da se mi u ovom istraivanju
zadravamo na pravilima meunarodnog prava koja tite ovekovu sredinu
za vreme oruanog sukoba. Meunarodnopravna zatita ovekove sredine u
doba mira je neverovatno unapreena nakon 70-ih godina dvadesetog veka i
o tome sada postoji zaista obilje literature40, ali za nas u ovom istraivanju nije
relevantna jer u trenutku kada oruani sukob pone veina tih pravila prestaje
da vai.41
38
Neboja Raievi, Zabranjena oruja u meunarodnom pravu, Studentski kulturni

centar Ni, 2013, str. 135.
39
Pogledati, na primer, izdvojeno miljenje sudije vebela dostupno preko: http://

www.icj-cij.org/docket/files/95/7515.pdf (Accessed 20 October 2014)
40
Pogledati, na primer: Daniel Bodansky, Jutta Brunne, Ellen Hey (eds.), The Oxford
Handbook of International Environmental Law, Oxford University Press, 2008; Malgosia Fitzmaurice, Contemporary Issues in International Environmental Law, Edward
Elgar Publishing, 2009.
41
Ovo se deava zbog primene principa lex speciali derogat legi generali. Pogledati u
tom smislu deo Savetodavnog miljenja o legalnosti upotrebe nuklearnog oruja
koji govori o odnosu meunarodnog humanitarnog prava i prava ljudskih prava
(para. 25).
125
Izvori meunarodnog humanitarnog prava se ne razlikuju od izvora meunarodnog javnog prava koje smo ve pominjali to su ugovori, obiaji i opta pravna naela.42 to se tie direktne zatite ivotne sredine u oruanim sukobima, postoje svega etiri meunarodna ugovora koji sadre ovakve pravne
norme: Konvencija o zabrani vojne ili bilo koje druge neprijateljske upotrebe
tehnika koje menjaju ivotnu sredinu (ENMOD), Dopunski protokol I uz enevske konvencije od 1949. godine, Konvencija o klasinom oruju iz 1981.
godine i Statut Meunarodnog krivinog suda. U ovom delu rada kratko emo
analizirati kakvu zatitu ovekove sredine ovi dokumenti predviaju i da li se
ona moe primeniti na eventualnu upotrebu nuklearnog oruja u oruanim
sukobima.43
ENMOD konvencija je zanimljiva iz nekoliko razliitih razloga. Njen nastanak je, najpre, blisko povezan sa hladnim ratom kojem se u tom trenutku
nije nazirao kraj i upotrebom odreenih sredstava ratovanja koja su nanela
veliku tetu ivotnoj sredini u ratu u Vijetnamu. Osim toga, inicijativa koja
je pokrenula bilateralne pregovore SAD i SSSR u vezi sa donoenjem ovakve
konvencije poklopila se sa generalnim naporima meunarodne zajednice na
unapreenju zatite ovekove sredine poetkom sedamdesetih godina XX
veka.44 U svakom sluaju, konvencija u lanu 1 (1) predvia da se drave lanice obavezuju da se ne angauju u vojnoj ili bilo kojoj drugoj neprijateljskoj
upotrebi tehnike koje menjaju ivotnu sredinu, koje imaju iroke, dugotrajne
ili teke efekte kao sredstva unitavanja, oteenja ili povrede bilo koje druge
drave lanice.45 lan 2 predvia da se zatita odnosi na Zemljino tlo, litosferu, hidrosferu i atmosferu ili kosmos.46
Nakon donoenja Konvencije usvojena su i tumaenja njenih odreenih
delova. S obzirom na efekte upotrebe nuklearnog oruja, moda je na ovom
mestu najvanije prikazati tumaenje pojmova irokih, dugotrajnih ili tekih
efekata po ovekovu sredinu koji se pominju u lanu 1. iroki efekti obu-
42
Blie o ovom pitanju pogledati u: Erich Koppe, The Use of Nuclear Weapons and
the Protection of Environment During International Armed Conflict, Hart Publishing
2008.
43
Blie o optoj zatiti ivotne sredine u oruanim sukobima pogledati, na primer:

Zoran Radivojevi, Neboja Raievi, Zatita ivotne sredine u meunarodnom
humanitarnom pravu, Godinjak Fakulteta politikih nauka, br. 7, jun 2012, str.
123143.
44
Preambula ENMOD konvencije pominje, na primer, Deklaraciju Ujedinjenih nacija o ovekovoj okolini usvojenu u Stokholmu 16. juna 1972. godine.
45
Citirano prema: V. Kneevi-Predi, S. Avram, . Leaja, Izvori meunarodnog humanitarnog prava, Publikum Beograd, 2007, str. 589.
46
Ibidem, str. 590.
12 6
M i l o H r n ja z
hvataju oblast veliine nekoliko stotina kvadratnih kilometara47; termin dugotrajni bi trebalo da bude shvaen kao onaj koji traje nekoliko meseci ili
godinu dana48, a termin tekih efekata bi podrazumevao one koji ukljuuju ozbiljna ili znaajna oteenja ili tetu ljudskom ivotu, prirodnim ili ekonomskim resursima ili drugim dobrima.49 Osim toga, vano je primetiti i to
da se u istom lanu izmeu ovih fraza upotrebljava veznik ili to znai da je
dovoljno da bilo koji od ovih uslova bude zadovoljen kako bi se nastala teta
smatrala prekrajem Konvencije.
S obzirom na efekte nuklearnog oruja koje smo ve pomenuli, jasno je da
je veoma lako zamisliti kako upotreba nuklearnog oruja kri pravila ENMOD
konvencije. Iz pripremnih radova na donoenju Konvencije, kao i iz pomenutih tumaenja, moe se videti da se pravila ENMOD konvencije ne mogu upotrebljavati na nuklearno oruje. Naime, iako se nuklearno oruje moe koristiti za promenu ivotne sredine, njegova upotreba ne obuhvata automatski i
namernu promenu ivotne sredine, kako se zahteva lanom II Konvencije.50
U prilog ovakvom shvatanju domaaja Konvencije ide i injenica da je inicijativa za njeno usvajanje potekla od SSSR i SAD koje su oduvek uporno odbijale
da prihvate slina ogranienja upotrebe nuklearnog oruja. Teko je zaista zamisliti da su one pokrenule inicijativu za donoenje Konvencije koja bi umanjila njihovo pravo da koriste nuklearno oruje u oruanim sukobima. S obzirom na ovu injenicu, preostaje nam da nastavimo analizu ostalih ugovora.
Verovatno su za ovo istraivanje najzanimljiviji izvori dva lana iz
Dopunskog protokola I, koji se jedini direktno bave zatitom ovekove sredine u oruanim sukobima (lanovi 35(3) i 55). lan 35(3) predvia da je zabranjeno primenjivati sredstva ili metode ratovanja koja su namenjena ili od
kojih se moe oekivati da e prouzrokovati opsena, dugotrajna i ozbiljna
oteenja prirodne okoline.51 Sa druge strane, u lanu 55 se, osim toga to se
navodi da se mora obratiti panja da se prirodna okolina zatiti od obimnog,
dugotrajnog i ozbiljnog oteenja52, nalazi i dodatno objanjenje da ova zatita obuhvata i zabranu korienja metoda ili sredstava ratovanja iji je cilj ili
od kojih se moe oekivati da prouzrokuju takvo oteenje prirodne okoline i
47
A/31/27, Report of the Conference of the Committee on Disarmament, Vol I,

United Nations, New York, pp. 64, 667, 73; Citirano prema: Koppe, op. cit., 135.
48
Ibidem.
49
Ibidem.
50
E. Koppe, The Use of Nuclear Weapons and the Protection of Environment During International Armed Conflict, op. cit., p. 133.
51
Citirano prema: v. Kneevi Predi, S. Avram, . Leaja, Izvori meunarodnog humanitarnog prava, Publikum Beograd, 2007, str. 202.
52
Ibidem, str. 211.
127
da time tete zdravlju i opstanku stanovnitva.53 Uporeivanjem ova dva lana moe se doi do zakljuka da, bez obzira na odreeno poklapanje njihove
sadrine u pogledu kriterijuma zatite ovekove sredine, postoje i odreene
razlike. Osnovna razlika je u tome da lan 35(3) uspostavlja optu zabranu
upotrebe sredstava i metoda ratovanja koje mogu da naude ivotnoj sredini,
dok je, sa druge strane, lanom 55 ta zatita ograniena na one sluajeve koji
bi mogli da prouzrokuju tetu zdravlju i opstanku stanovnitva. 54 Osim toga,
u lanu 35(3) se koristi termin zabranjeno, dok se u lanu 55 koristi termin
mora se obratiti panja, to ukazuje na to da je standard zatite u lanu 35(3)
vii.55
Zanimljivo je, meutim, kratko prokomentarisati terminologiju koja se
koristi u pomenutim lanovima Dopunskog protokola I. U njima se, naime,
za razliku od termina ovekova sredina upotrebljava termin prirodna okolina
(u originalu natural environment). Ukoliko se pogledaju pripremni radovi na
donoenju ovog Protokola, moe se primetiti da termin natural environment
nije izabran sluajno i da je zapravo namerno izabran pre termina human environment.56 Razloge bi trebalo traiti u specifinom domenu primene meunarodnog humanitarnog prava, odnosno injenici da se ono primenjuje u
oruanim sukobima, odnosno da mu je jedna od osnovnih funkcija zatita civilnog stanovnitva od posledica neprijateljstava. U tom kontekstu bi trebalo
shvatiti i opredeljenje za termin natural environment, jer se time zapravo htelo
naglasiti da zatita ne obuhvata samo neposrednu ovekovu okolinu, odnosno onu okolinu koja je neophodna za ovekov opstanak, ve i ukupan ekosistem. Tekst lana 55 mogao bi da navede na drugaiji zakljuak jer pominje
zatitu prirodne okoline u kontekstu zatite zdravlja i opstanka stanovnitva,
ali je ovo pominjanje samo ilustracija ili primer i nije mu cilj da ogranii zatitu ve upravo suprotno, to dokazuje upotreba termina includes ili u prevodu
na srpskom i. Pod konceptom prirodne okoline u Protokolu I se podrazumeva pre svega kopno, ali on obuhvata u neto skromnijem obimu i morske
oblasti i vazduni prostor.
Najkontroverzniji deo analiziranih lanova predstavljaju termini opsena, dugotrajna i ozbiljna oteenja prirodne okoline koji se u njima
pojavljuju. Oni su gotovo identini onima koji se pojavljuju u ENMOD konvenciji, ali u odnosu na nju postoje bar dve vane razlike. Najpre, u Protokolu
I moraju sva tri uslova da budu zadovoljena jer se koristi termin i, dok se
u ENMOD konvenciji koristi alternativno ili. Osim toga, ne postoji auten-
53
Ibidem.
54
Blie o ovome u: Koppe, op. cit., pp. 148152.
55
Ibidem.
56
Ibidem.
12 8
M i l o H r n ja z
tino tumaenje ovih termina u Protokolu, to svakako oteava tumaenje.

Ukoliko se, ipak, oslonimo na pripremne radove na donoenju Protokola, dolazi se do zakljuka da je prag primene izuzetno visok, odnosno da se oteenja ovekove sredine tokom uobiajenog oruanog sukoba ne mogu smatrati prekrajem odredbi Protokola I. To mogu biti samo ona oteenja koja bi
se oseala godinama, ili jo zahtevnije, decenijama nakon spornog oteenja
i koja bi se rasprostirala verovatno na nekoliko stotina kvadratnih kilometara.57 Time se prag primene ovih odredbi Protokola podie iznad onoga to se,
na primer, zahteva u ENMOD konvenciji. Ovako visok prag primene posledica je neugodnog kompromisa koji se tokom oruanog sukoba pravi izmeu, sa jedne strane, vojne potrebe u ovim najekstremnijim situacijama, a sa
druge, zatite ovekove sredine koja se u antropocentrinom svetu i dalje u
velikoj meri posmatra kao manja vrednost. Celo meunarodno humanitarno
pravo je, naime, izgraeno na kompromisu koji se kroz njegove norme pravi
izmeu naela vojne potrebe i humanosti. Analiza normi koje se odnose na
zatitu ivotne sredine tokom oruanog sukoba pokazuje da je, kada je o njima re, tas na vagi pomeren u korist naela vojne potrebe.
Po naem miljenju, u odreenim situacijama pomenute norme
Dopunskog protokola I mogle bi da se primene i na upotrebu nuklearnog
oruja (naroito na ono velike razorne snage). Pa ipak, meu vie od 170 drava potpisnica nema nekih drava koje poseduju nuklearno oruje. SAD,
Pakistan i Indija i eventualno Izrael nisu lanice, a Francuska i Ujedinjeno
Kraljevstvo Velike Britanije i Irske stavile su rezerve prema kojima se odredbe Protokola (pa ni ovih koji tite ovekovu sredinu) ne mogu primenjivati
na nuklearno oruje (ove rezerve bi mogle da budu suprotne predmetu i cilju
ugovora pa bi ih trebalo uzeti sa rezervom). U svakom sluaju, i dalje postoje odreene dileme u vezi sa tim koliko se brzo ovekova sredina oporavlja od
posledica razliitih nuklearnih eksplozija. Ukoliko bi se zahtevalo da se posledice oseaju i po nekoliko decenija i da budu veoma iroko rasprostranjene
bilo bi mnogo tee evidentirati prekraje lanova 35(3) i 55 Dopunskog protokola. Nama se, ipak, ini da, u skladu sa razvojem svesti o znaaju ovekove
sredine u poslednjih tridesetak godina, test ne bi morao da bude toliko zahtevan. U tom sluaju bi bilo prilino teko zamisliti upotrebu nuklearnog oruja
koja ne bi krila pomenute norme.
to se tie drava koje nisu pristupile Dopunskom protokolu I, na njih
bi se i dalje primenjivale meunarodne obiajne norme. U doktrini postoje, ipak, oprena miljenja da li su lanovi 35(3) i 55 postali meunarodne
obiajne norme. Studija o obiajnom meunarodnom humanitarnom pravu
57
Komentari lana 55 Dopunskog protokola I uz enevske konvencije od 1949. godine dostupni su preko: https://www.icrc.org/applic/ihl/ihl.nsf/Comment.xsp?v
iewComments=LookUpCOMART&articleUNID=E20CAD5E1C078E94C12563CD
0051DD24 (Accessed 20 September 2014).
129
pominje osnovna tri principa kojih se moraju drati oni koji izvode vojne
operacije u oruanim sukobima: a) nijedan deo prirodne okoline se ne sme
napadati, ukoliko nije vojni cilj; b) unitavanje bilo kog dela prirodne okoline
je zabranjeno, osim ako to nalae vojna potreba; c) zabranjeno je usmeravanje napada na vojne ciljeve od kojih se moe oekivati da e izazvati sluajnu
tetu prirodnoj okolini, koja bi bila nesrazmerna u odnosu na direktnu i konkretnu oekivanu vojnu prednost.58 S obzirom na to da je pretpostavka da bi
se nuklearno oruje koristilo samo u situaciji krajnje nude i u sluaju ostvarivanja velike vojne prednosti, veliko je pitanje koliko su u praksi ova obiajna
pravila primenjiva na nuklearno oruje. Osim toga, s obzirom na injenicu da
su drave koje poseduju nuklearno oruje otpoetka tvrdile da se ovi lanovi
ne primenjuju na nuklearno oruje, bilo bi veoma teko dokazati da je nastalo
obiajno pravilo o zabrani upotrebe nuklearnog oruja u sluaju tekih oteenja ivotne sredine.
Zakljuak
Legalnost upotrebe nuklearnog oruja ostaje najvei izazov za meunarodno
pravo. Savetodavno miljenje Meunarodnog suda pravde nije, naalost, dalo
konane odgovore u vezi sa ovim pitanjem. Do pojave konanog reenja moramo se zadovoljiti postepenim sklapanjem pravnog mozaika. Norme meunarodnog humanitarnog prava koje se odnose na zatitu ivotne sredine predstavljaju samo mali deo tog mozaika. Pravila o zatiti ovekove sredine tokom
oruanih sukoba su relativno novijeg datuma ukoliko ih poredimo sa nekim
drugim pravilima ove grane meunarodnog prava koja su nastala sredinom
XIX veka. Stoga ne treba da udi njihova relativna nerazvijenost i malobrojnost. Takvoj situaciji pogoduje i to to je u ekstremnim situacijama poput oruanog sukoba zatita ovekove sredine jo uvek nisko na lestvici prioriteta.
S obzirom na strateku vanost posedovanja (i samim tim potencijalne
upotrebe) nuklearnog oruja i injenicu da bi ga drave eventualno koristile
samo u krajnjoj nudi (o tome svedoi i podatak da nuklearno oruje nije korieno od 1945. godine naovamo) izgleda da jo uvek nismo doli do stadijuma u kojem bi mogli da tvrdimo da je svaka upotreba nulearnog oruja zabranjena pravilima meunarodnog humanitarnog prava koja tite ovekovu
sredinu.
To, ipak, ne znai da nema malih pobeda u toj borbi protiv upotrebe nuklearnog oruja. Prva od njih je ta da se, bez obzira na protivljenje najmonijih
drava na svetu, nuklearnih sila, pravila meunarodnog humanitarnog prava
58
Pogledati, na primer: https://www.icrc.org/customary-ihl/eng/docs/v1_cha (Accessed 20 September 2014).
130
M i l o H r n ja z
primenjuju i na nuklearno oruje, kao i da to vai i za zatitu ivotne sredine. Povezano sa tim, ova pravila meunarodnog humanitarnog prava zapravo ograniavaju tu upotrebu nuklearnog oruja pre na teorijske konstrukcije
nego na praktine primere. Tako bi, na primer, svaka upotreba stratekog nuklearnog oruja znaila krenje pravila meunarodnog humanitarnog prava
bez obzira na veliinu vojne prednosti koja bi tim napadom bila ostvarena.
Na kraju, mogunost evolucionistikog tumaenja normi (meunarodnog) prava ostavlja mogunost da se norme usvojene 1977. godine tumae
u svetlu promenjenih interesa meunarodne zajednice. To drugim reima
ostavlja mogunost da se postojee norme i standardi, koji su u njima propisani, tumae vie u korist zatite ivotne sredine nego to je to bio sluaj dosad.
U tom smislu bi trebalo iskoristiti i pozitivna iskustva meunarodnopravnih
normi koja vae u doba mira, a koja su doivela pravi procvat. U ovakvom zahtevu ne treba otii predaleko. Lako je, naime, zamisliti pravila meunarodnog humanitarnog prava koja bi apsolutno zatitila ovekovu sredinu tokom
oruanih sukoba ukljuujui i eventualnu upotrebu nuklearnog oruja. To bi,
meutim, samo doprinelo potpunoj irelevantnosti tih odredbi jer nikada ne
bi bile potovane u praksi. Norme meunarodnog humanitarnog prava koje
tite ivotnu sredinu moraju delovati normativno i uticati na ponaanje subjekata tog pravnog sistema, ali, u isto vreme, ne smeju postaviti zahteve koji
su potpuno neostvarivi. Svetlija budunost zatite ivotne sredine u oruanim
sukobima se, dakle, krije u postepenoj evoluciji normi koja je zasnovana na
promenjenim vrednostima, a ne u revoluciji koja se zasniva na idealima.
Bibliografija
[1]
Bell, Stuart, Mcgilivray, Donald, Pedersen, Ole, Environmental Law (8th edition),
Oxford University Press, 2013.
[2]
Bodansky, Daniel, Brunne, Jutta, Hey, Ellen (eds.), The Oxford Handbook of
International Environmental Law, Oxford University Press, 2008.
[3]
Congress of United States (Office of Technology Assesment), The Effects of Nuclear

War, 1979.
[4]
oki, Dragomir, Efekti nuklearnog naoruanja, Institut za meunarodnu politiku

i privredu, Beograd, 1968.
[5]
Fitzmaurice, Malgosia, Contemporary Issues in International Environmental Law,

Edward Elgar Publishing, 2009.
[6]
Glasstone, Samuel, Dolan, Philip J., The Effects of Nuclear Weapons (third edition),
U.S. Government Printing Office, Washington, D.C.
[7]
ICRC, Customary International Humanitarian Law Study, dostupno preko: https://

www.icrc.org/customary-ihl/eng/docs/v1_cha (Accessed 20 September 2014).
131
[8]
Kneevi-Predi, Vesna, Avram, Saa, Leaja, eljko (ur.), Izvori meunarodnog humanitarnog prava, Publikum, Beograd, 2007.
[9]
Koppe, E. The Use of Nuclear Weapons and the Protection of Environment During
International Armed Conflict, Hart Publishing, 2008.
[10]
Kosskeniemi, Martti, Faith, Identity and Killing of Innocent: International Lawyers

and Nuclear Weapons, Leiden Journal of International Law, Vol. 10, pp. 137162.
[11]
Markovi, Danilo ., Socijalna ekologija, Zavod za udbenike i nastavna sredstva,

Beograd, 2005.
[12]
Matheson, Michael J., The Opinions of the International Court of Justice on the
Threat or Use of Nuclear Weapons, The American Journal of International Law, Vol.
91, No. 3, pp. 417435.
[13]
North Sea Continental Shelf , Judgement, I.C.J. Reports 1969.
[14]
Raievi, Neboja, Zabranjena oruja u meunarodnom pravu, Studentski kulturni

centar Ni, 2013.
[15]
Sands, Philipe, Principles of International Environmental Law (2nd edition), Cambridge

University Press, 2003.
[16]
Sasoli, Marko, Buvije, Antoan, Kako pravo titi u ratu, Meunarodni komitet
Crvenog krsta, Beograd, 2003.
[17]
Radivojevi, Zoran, Raievi, Neboja, Zatita ivotne sredine u meunarodnom humanitarnom pravu, Godinjak Fakulteta politikih nauka, vol. VI, br. 7, str.
123143.
[18]
Dokumenta Ujedinjenih nacija i odluke Meunarodnog suda pravde.
[19]
Izvetaj Specijalnog izvestioca Saveta za ljudska prava A/HRC/21/48/Add. 1.
[20]
1996, p. 226.
[21]
Tuba Maralskih Ostrva protiv Indije pred Meunarodnim sudom pravde;

http://www.icj-cij.org/docket/files/160/18296.pdf (Accessed 10 September 2014).
132
M i l o H r n ja z
Milo Hrnjaz
Legality of Use of Nuclear Weapons
in Armed Conflicts: Limits Related
to Protection of Environment
Abstract
Legality of use of nuclear weapons is one of the most challenging contemporary issues of international law. This paper is dealing with only one of the
aspects of that issue the one that is part of international humanitarian law
and which protects natural environment during armed conflicts. The conclusion is that although there are probably no norms of international humanitarian law which would prohibit every possible use of nuclear weapons
in armed conflicts and which would secure the best protection of natural environment, there are still important norms which would considerably limit
that use.
Key words:
International Humanitarian Law, Nuclear Weapons, Environment, International Court of Justice, Sources of International Law.
ISTR A I VANJA
Struni lanak
Primljen: 29. mart 2014.
UDC
316.774
321.011.5
Davor Marko
Centar za drutvena istraivanja Analitika
Sarajevo
Medijska pomo i izgradnja

funkcionalnih medijskih
institucija u Srbiji
Apstrakt
Medijska pomo je izazovan koncept i postoji mnogo naina da se ona definie. U ovom radu autor namerava da prodiskutuje koncept medijske pomoi i da, na bazi empirijskih injenica prikupljenih u primarnom i sekundarnom istraivakom postupku, analizira koliko je medijska pomo doprinela
razvoju medijskog ambijenta u Srbiji i, posebno, uspostavljanju i reformama
vanih medijskih institucija.
Kljune rei:
demokratizacija, medijska pomo, medijske institucije, nezavisnost,
funkcionalnost
Email: davor.marko@analitika.ba
Rad je nastao na bazi rezultata meunarodnog istraivakog projekta Razvoj

funkcionalnih medijskih institucija na Zapadnom Balkanu Komparativna studija, koji je Centar za drutvena istraivanja Analitika sproveo sa svojim partnerima u regionu. Prouava razvoj nezavisnih i funkcionalnih medijskih institucija u Albaniji, Bosni i Hercegovini, Kosovu, Makedoniji i Srbiji tokom 2012. i
2013. godine. Vie o projektu: http://www.analitika.ba/
134
Davor M a r ko
UVOD
Medijska pomo je izazovan koncept, i postoji mnogo pristupa njenom definisanju. Neki od ovih pristupa smatraju medije krajnjim rezultatom medijske
pomoi, drugi analiziraju proces medijskog razvoja kao centralnu aktivnost,
dok je za tree medijska pomo smetena i analizira se unutar ireg procesa
demokratizacije u kojem se mediji posmatraju kao sredstvo postizanja drutvenih i politikih ciljeva.
Medijska pomo pojavila se tokom 1980-ih i 1990-ih godina kao znaajan aspekt podrke demokratizacije zemalja u razvoju. Medijske slobode su
smatrane vrlo vanim za izgradnju demokratskih i prosperitetnih drutava.
Svrha medijske pomoi, prema Kumar, bila je promocija demokratizacije kroz
izgradnju kapaciteta za slobodan protok informacija, transparentnost, verodostojnost i odgovornost vlada, i ekonomski razvoj. Poticaj sve veoj panji
koju su Sjedinjene Amerike Drave i druge zapadne zemlje davale pomoi
nezavisnim medijima dali su kraj hladnog rata, ratovi u Ruandi i Jugoslaviji,
kao i pretnja terorizmom.
Ne postoje precizni podaci o koliini novca koji su bili usmereni ka medijima u Srbiji. Prema Rodsovoj (Rhodes) studiji medijske pomoi na prostoru
Zapadnog Balkana, za pomo medijima u regionu do 2006. godine izdvojeno
je 269.2 miliona eura, od ega je u Srbiju stiglo 44.9 miliona (ili 17 procenata).
Od toga je na direktnu pomo otilo 26.4 miliona, 13.1 milion za izgradnju
medijskog okruenja, i preostalih 5.4 miliona eura za treninge. Ukoliko bi na
ove Rodsove procene dodali i koliinu novca koja je u razvoj medija u Srbiji
uloena nakon 2006. godine, dobijamo podatak da je u periodu od 1991. do
2012. godine u Srbiju uloeno preko 90 miliona eura.
Monroe, Price, Bethany, Davis and Daniel, De Luce, Mapping media assistance, Oxford: University of Oxford; Philadelphia: University of Pennsylvania, 2002, p. 1.
Kumar, Krishna, International assistance to promote independent media in transitional and post-conflict societies, Democratization, Vol. 13, No. 4, pp. 652654.
Hawley, Johnson, Model Interventions: The Evolution of Media Development Strategies in Bosnia-Herzegovina, Kosovo, and Macedonia from 2000 to 2007, Columbia
University, 2012, p. 89.
Aaron, Rhodes, Ten Years of Media Support, Stability Pact for South Eastern Europe, 2007, p. 15.
Ovo je procena nainjena na bazi dostupnih informacija. USAD je, na primer,

objavio kako je izmeu 1997. i 2012. potroio 38 miliona dolara, Otvoreno drutvo za pomo medijima u Srbiji 28,5 miliona dolara samo tokom 1990-ih, EU je
medijski razvoj podsticala sa 1,7 miliona EUR tokom 1990-ih, i sa vie od 20 miliona EUR od 2000. do 2012, i dodatnih 8 miliona EUR koji su planirani za pomo
prilikom digitalizacije. Dodatna podrka stigla je od strane NED-a (oko 2 miliona
M e dijsk a pomo i i zgr a dn ja fu n kc ion a l n i h ...
135
Ovaj rad nudi razliite definicije i pristupe u odreivanju i pozicioniranju

medijske pomoi, te nudi klasifikaciju elemenata/dimenzija medijske pomoi
koje je razvio Centar za drutvena istraivanja Analitika iz Sarajeva. Osnovni
cilj bio je pregled i analiza najvanijih meunarodnih aktivnosti u pogledu
podrke nezavisnim medijima u Srbiji, kroz analizu medijske pomoi, najznaajnijih pristupa, njihovog intenziteta i nivoa, kao i najznaajnijih aktera.
MEDIJSKA POMO: DEFINICIJE,

DIMENZIJE, CILJEVI I AKTERI
Ukoliko i postoji spor oko toga da li je ispravno koristiti termin medijska pomo
ili pomo medijima, odnosno na koji nain ga je adekvatnije prevesti (engl. media assistance), taj spor se uglavnom oslikava kroz razliite pristupe u pokuaju
da se medijska pomo definie. Medijska pomo najee se posmatra u kontekstu jaanja i razvoja medija kao vanih aktera u procesu demokratizacije. Tako
Donson pie kako je izmeu 2000. i 2007. razvoj medija postao kljuna komponentna strategija demokratizacije. Ovaj autor smatra kako medijski razvoj
moemo posmatrati kao (a) vrstu intervencije tokom konflikta, (b) kao deo
programa iji je cilj demokratizacija drutava, i (c) kao deo procesa izgradnje
nacija i drava. I Presnal (Presnall) govori o promociji demokratije, i opisuje
je kao pomo koja je primarno i direktno kreirana kako bi poticala liberalne
demokratske vrednosti, institucije, i prakse.10 Berger razlikuje medijski razvoj,
gde je fokus stavljen na same medije i njihovo osnaivanje, od pristupa gde
se uloga medija meri njihovim potencijalom da utiu na drutvene i politike
procese.11 Po ovom autoru, medijski razvoj podrazumeva medijski doprinos razvoju. Sama fraza medijski razvoj uglavnom se odnosi na intervencionistike projekte, i medije posmatra instrumentalno, uglavnom kao sredstvo za postizanje irih drutvenih ciljeva. Za autore, poput Bergera i Kejlethil (Kalathil),
fraza medijska pomo ima ue znaenje i manju ideoloku konotaciju.12
dolara izmeu 2006. i 2012), i drugih donatora poput Norveke pomoi ljudima,
Balkan Trust-a, Konrad Adenauera, Fridrih Eberta, itd.

Johnson, Model interventions, op. cit., p. 13.
Ibidem, p. 3.
10
Aaron, Presnall, Which way the wind blows: democracy promotion and international actors in Serbia, Democratization, Vol. 16, Issue 4, p. 663.
11
Guy, Berger, Problematizing media development as a bandwagon gets rolling,

International Communication Gazette November, Vol. 72, p. 550.
12
Berger, Problematizing media development, op. cit., p. 5.
136
Davor M a r ko
Postoje i druga tumaenja, koja ne vezuju pomo medijima iskljuivo za

proces demokratizacije. Kumar istie kako su programi medijske pomoi esto i u slubi javne diplomatije zemalja koje pruaju pomo. esto se predstavnici vlasti i politiki lideri zemalja u razvoju opiru programima medijske
pomoi upravo kako bi izbegli indoktrinaciju, uticaj i manipulaciju lokalnim
medijskim sektorom.13 Kako tvrdi Donson, donatorski novac koristi se kao
argarepa putem koje se odreene i partikularne agende i ideoloki pogledi
institucionalizuju, potom i promoviu pod velom medijske nezavisnosti.14
Prajs (Price) i drugi navode razliite vidove medijske pomoi, poput novinarskih treninga, direktne pomoi medijskim organizacijama, podrci reformama medijskih zakona, medijskoj profesionalizaciji, izgradnji kapaciteta za
finansijsku odrivost medija, odnosno i ovo je malo iri aspekt prevazilaenje nacionalnih, religijskih, i etnikih barijera.15 Dodatno, medijska pomo
podrazumeva i inicijative za prevenciju konflikta, sigurnosne treninge, podrku za zagovarake aktivnosti u domenu zakonodavnih inicijativa, te drutveni i kulturni razvoj (ovo obuhvata i podrku medijima zajednice).16 Rods
(Rhodes) ovoj listi dodaje osnivanje i podrku medijskim institutima, kao i
kreiranje izlaznih strategija.17
Dva osnovna cilja medijske pomoi, prema Rodsu, jesu politiko-drutveni i specifini medijski ciljevi. Podrka ostvarenju politikih i drutvenih ciljeva tei osnaivanju medija u nameri da se prevazie dominacija drave i
dravnih medija (sluaj Srbije, tokom 1990-ih), i da se graanima ponudi alternativa. Mediji su ovde sredstvo, a ne cilj. Podrka medijima i specifinim
medijskim ciljevima oekivano bi trebalo da doprinese razvoju slobodnog,
pluralnog i profesionalnog medijskog okruenja.18 Donson radije govori o
nivoima medijske pomoi, nego o ciljevima. Prema ovom autoru, na makronivou medijska pomo predstavlja nain da se demokratske vrednosti preslikaju
u drutva kojima se pomo prua. Sa druge, na mikronivou ona podrazumeva
snaenje lokalnih institucija u procesu izgradnje drava i nacija.19
13
Kumar, Krishna, International assistance to promote independent media in transitional and post-conflict societies, Democratization, Vol. 13, No. 4, pp. 654655.
14
Johnson, Model interventions, op. cit., p. 89.
15
Monroe, Price, Bethany Davis and Daniel De Luce, Mapping media assistance, Oxford:
University of Oxford; Philadelphia: University of Pennsylvania, 2002, p. 2.
16
Price, Bethany and De Luce, Mapping media assistance, op. cit., p. 4.
17
Aaron, Rhodes, Ten Years of media support to the Balkans: An assessment, Amsterdam: Media Task Force of the Stability Pact for SEE, 2007, p. 11.
18
Rhodes, Ten Years of media support to the Balkans: An assessment, op. cit., p. 11.
19
Johnson, Model interventions..., op. cit., str. 15.
137
Strukturu medijske pomoi, prema Prajsu i drugima, ine njeni glavni akteri, a to su donatori, zatim ugovarai (engl. contractors), odnosno lokalni partneri. Kada su donatori u pitanju, imamo vladine organizacije (USAID, SIDA),
meunarodne organizacije (Savet Evrope, OEBS, Svetska banka, UN), javne
ili privatne fondacije (Otvoreno drutvo, Konrad Adenauer, Fridrih Ebert,
Tompson fondacija, itd.).20 Ugovorne strane ili kontraktore su univerziteti, medijske kompanije, nevladine organizacije, odnosno operativni nosioci medijske pomoi (IREX je tako delovao u sklopu USAID-ovog programa za
pomo medijima), i razliite zagovarake (advocacy) organizacije.21 Kada su
lokalni partneri u pitanju, tu se navode medijski instituti i centri, ije je osnivanje i rad znaajno podravan tokom 90-ih.22
KONCEPTUALIZACIJA MEDIJSKE POMOI

Na bazi analize relevantne literature, Centar za drutvena istraivanja Analitika
iz Sarajeva razvio je tipologiju aspekata medijske pomoi, koja podrazumeva:
nivo odnosno ciljnu grupu medijske pomoi (a), vrstu medijske pomoi (b),
intenzitet medijske pomoi, prema vrsti i nivou (c), strategije medijske pomoi (d), i koherentnost strategije medijske pomoi (e). Ova je tipologija kasnije
koritena i za analizu pristupa, programa, aktivnosti i rezultata pomoi u izgradnji medijskih institucija u Srbiji.
Kada je (a) nivo medijske pomoi u pitanju, ona moe biti individualna, institucionalna, moe se odvijati na irem nivou u kojem se iniciraju promene
aktuelnih politika, odnosno stvara se pogodan ambijent za reforme, i moe
biti meovita. Individualni nivo podrazumeva pomo novinarima, urednicima i menadmentu, a fokus je na prenoenju znanja i vetina koji nisu organizovani unutar jedne institucije. Institucionalni nivo podrazumeva jaanje
kapaciteta jedne institucije, putem obuka, finansijske podrke i tehnike podrke. Podrka na nivou politika usmerena je na iniciranje zakona, pravila,
normi, stvaranje prijemive okoline za reforme, i regulatornog okvira za rad
medija. Meovita medijska pomo se odvija paralelno na dva ili na sva tri pomenuta nivoa, i ovaj je pristup karakteristian za reforme javnih servisa, institucija koje su zahtevale usvajanje novog zakonskog okvira, nove medijske
politike, ali i drugaije promiljanje rada javnih medija.
Brojne su (b) vrste medijske pomoi, odnosno konkretne aktivnosti, koje su
bilo donatori sami, bilo u partnerstvu sa lokalnim institucijama, sprovodile
sa namerom da podre procese medijskih reformi i izgrade medijske institu-
20
Price, Bethany and De Luce, Mapping media assistance, op. cit., pp. 621.
21
Ibidem, pp. 2129.
22
Ibidem, pp. 2930.
138
Davor M a r ko
cije. Te aktivnosti mogu biti sledee trening, savetovanje (u domenu upravljanja, aministrativnih procedura, razvoja brendova, finansijskog planiranja), finansiranje, monitoring (implementacije zakona, potovanja uspostavljenih normi), lobiranje, uslovljavanje (politika velikih donatora, i institucionalizovani pristup EU, koji ima za cilj da nagradi, odnosno kazni propuste
u implementaciji odreenih politika), i intervencija (direktno ukljuivanje,
nametanje odreenih politikih reenja).23
Prethodna dva faktora moemo dodatno analizirati i prema (c) intenzitetu, koji se kree od neznatnog ili slabog, preko srednjeg, pa do vrlo visokog.
Meu brojnim relevantnim dimenzijama strategija medijske pomoi (d),
Analitika je definisala etiri vana finansiranje, obim, poreklo i kontekstualizacija. Kada je finansiranje u pitanju, vano je istraiti karakter podrke da
li je eksterna ili je lokalna, da li je kontinuirana ili je ad hoc, da li institucionalno orijentisana ili programski? Prva pretpostavka u vezi sa finsansiranjem je
da e rezultati biti odriviji i dugoroniji ukoliko je lokalno finansiranje snanije i ukoliko postoji minimalna zavisnost od donatora. Opasnost ovakvog
pristupa lei u injenici da je finansijska zavisnost od lokalnih aktera (vlada,
skuptina, itd.) uvek raala ili izazivala politiku zavisnost, inei odreene
institucije ranjivim i politiki podobnim. Ovo je sluaj sa mnogim lokalnim
medijima u Srbiji.24 Obim strategije umnogome zavisi od programske orijentacije i ideologije onoga ko finansira, i pristupi koji se mogu evidentirati se
kreu od sistemskog, pristupa koji je orijentisan na procese, i pristupa koji je
orijentisan na rezultate. Kada je kontekstualizacija medijske pomoi u pitanju, vano je istraiti da li je za eksternu podrku medijima postojala lokalna saglasnost i partnerstvo sa lokalnim akterima, institucijama ili zakonskim
reenjima (ovo je evolucionarni pristup), ili je ta podrka ciljala da temeljno
menja postojee prakse, esto i bez podrke lokalnih aktera (disruptivni, ili revolucionarni pristup).
Na kraju, analiza (e) koherentnosti strategija medijske pomoi odgovara na
pitanje koliko je efektivna medijska pomo bila i koliko su njeni rezultati odrivi. Koherentnost se moe meriti kroz etiri dimenzije koordinaciju, monitoring, vremensko trajanje i pristup (programski ili institucionalni). Pitanje
koordinacije je vano jer, ukoliko su napori donatora meusobno usaglaeni,
23
To je bio sluaj u Bosni i Hercegovini gdje je Ured visokog predstavnika (OHR)

nametnuo nekoliko vrlo vanih odluka za reformu medijskog sistema i uspostavljanje tamonjeg javnog servisa.
24
U Srbiji je nedavno aktualizovano i pitanje finansiranja medija na jezicima manjina, gde je, mesto institucionalnog finansiranja, prednost davana finansiranju
odreenim programima kroz tzv. projektno finansiranje. Izvor: Kunti, Zakon
o medijima je neoliberalna dogma, Radio-televizija Vojvodine, 24. jun, 2013.
Dostupno: http://www.rtv.rs/sr_lat/vojvodina/novi-sad/kuntic:-zakon-o-medijima-je-neoliberalna-dogma_402676.html (Pristupljeno 17. septembra 2014).
139
smanjuje se opasnost od preklapanja, i poveava se efekat pomoi. Sistemski

i kontinuirani monitoring omoguava praenje razvoja odreenih medijskih
institucija, implementaciju zakona, evidentiranje praksi, otkrivanje (potom i
minimalizaciju) opasnosti, prepreka i disfunkcionalnosti. Iskustva pokazuju
da dugoronije planirana medijska pomo ima vie izgleda za uspeh, od kratkoronih i ad hoc pristupa.
MEDIJSKA POMO U SRBIJI

Analizirajui tok medijske pomoi u Srbiji, pristupe glavnih aktera/donatora, primenjene strategije, odnosno vrstu pomoi, ne moemo govoriti o linearnom procesu sa jedinstvenom strategijom, i podjednakim intenzitetom
pomoi. Radije moemo govoriti o fazama, kojih je bilo najmanje pet: period izolacije i oteanog pristupa medijima (19901995), postdejtonska faza
(19951998), kosovski konflikt i nove represije (19981999), demokratske
promene i izgradnja prijemive okoline (20002008) i ekonomska kriza i partitokratija (2008 do danas).
Faza 1: Period izolacije i oteanog pristupa medijima (19901995)

Sve do 1995, usled sankcija i izolacije u kojoj se nalazila SR Jugoslavija, pristup
donatora Srbiji bio je ogranien. Direktni uticaj i ukljuenost stranih vlada i
njihovih razvojnih agencija nije bio pozdravljan od strane Miloevievog reima. Pomo nije bila kategorizovana kao medijska, ve kao humanitarna pomo.25 Razvoj i opstanak nezavisnih medija iskljuivo je zavisio od meunarodne pomoi. Fond za otvoreno drutvo, Evropska unija (kroz Meunarodnu
federaciju novinara), Vlada SAD i vedski helsinki komitet bili su u tom periodu najvei donatori. Kako stoji u USAID-ovom izvetaju (2002): Amerika
podrka [od 1990. do 1995] bila je sporadina, evropska pomo bila je mala
ali sigurna, dok je Soro bio na spasilac.26 Eksterna podrka medijima bila je
iskljuivo upuivana individualnim medijima, dok nije bilo podrke za ire,
politike, promene. Pomo se prevashodno ogledala u treninzima i kupovanju tehnike opreme. Najvei korisnici pomoi bili su Studio B, Radio B92,
Vreme, Danas, kasnije i Nezavisno udruenje novinara Srbije, Mediacentar.
Pomo je iskljuivo bila kreirana izvana, i bila je disruptivnog karaktera jer u
25
Price, Bethany and De Luce, Mapping media assistance, op.cit., p. 1.
26
Rich, McClear, Suzi, McClear and Peter, Graves, US Media Assistance Programs
in Serbia, July 1997 June 2002, Bureau for Policy and Program Coordination,
November 2003, p. 5.
14 0
Davor M a r ko
Srbiji u to vreme nije postojalo prijemivo okruenje koje bi podsticalo razvoj

medija.27
Faza 2: Postdejtonska faza (19951998)

Nakon 1995. godine, kada je potpisivanjem Dejtonskog mirovnog sporazuma
okonan rat na prostorima bive Jugoslavije, meunarodne agencije, vlade i
donatori imali su olakani pristup medijima u Srbiji. Uprkos injenici da je tadanji reim u Srbiji sebe pokuavao da predstavi kao mirotvornog28, pritisci
na medije bili su i dalje prisutni.29 Kljuni momenat za liberalizaciju medija
u Srbiji desio se nakon lokalnih izbora 1996. godine.30 Ovo je bio period tokom koje su radijske stanice, poput B92 i Indeksa stekle milionsku publiku.31
U junu 1997. kreiran je ANEM, mrea koju je inilo inicijalnih 19 lanica i
osnivaa, veinom nezavisnih lokalnih medija.32 U ovom periodu aktivnosti
donatora postaju sve fokusiranije, koherentnije, koordinisanije i strateki orijentisane na jedan ultimativni cilj politike promene u Srbiji. Osim direktnog finansiranja, tehnike pomoi i treninga, meunarodni akteri su nudili i
27
Price, Bethany, and De Luce, Mapping media assistance, op. cit., p. 57.
28
ak su i u meunarodnim krugovima Miloevia smatrali jedinim politiarem

koji je kadar doneti mir na prostorima bive Jugoslavije. Izvor: Adam LeBor, Comment: Miloevi the Peacemaker, Institute for War and Peace Reporting, April 29,
2005.
29
U formi zabrane (decembra 1996, Vlada Srbije ugasila je Radio Boom 93 iz Poarevca) ili preuzimanja (Reim je postavio novo rukovodstvo na elo RTV Studija B
iz Beograda 1996. godine).
30
Protesti protiv reima, koji su se odvijali tokom zime 19961997, bili su izazvani
nepriznavanjem izbornih rezultata na lokalnom nivou, kada su predstavnici opozicione koalicije Zajedno i studenti zajedniki organizovali niz protesta. Graanski bunt trajao je sve do februara 1997, kada je Miloevi specijalnim zakonom
priznao pobedu opozicionih partija u nekoliko gradova u Srbiji, to je stvorilo mogunost formiranja lokalnih vlasti. Izvor: The Balkan Peace Team, Protests in Belgrade and throughout Yugoslavia 1996/1997, December 13, 1996; http://www.
hartford-hwp.com/archives/62/063.html (Pristupljeno 10. septembra 2014).
31
BeoMedia, Radio Listening Report, January 59, 1997, Belgrade, 1997.
32
ANEM su 1993. godine formirali Radio B92 iz Beograda, Radio Boom 93 iz Poarevca, Radio Bajina Bata, dok su im se kasnije pridruili Radio Smederevo i Radio
Cetinje. Njihov je inicijalni cilj bio da ujedine do tada izolovane medije kao prvi
korak u probijanju dravno kontrolisanog medijskog monopola. ANEM je formalno registrovan 1997, osnivai su bili Radio B92, Radio Boom i Radio Cetinje.
(Izvor: Saa Mirkovi, predsednik ANEM-a, e-mail korespondencija sa autorom,
april 18, 2013).
141
svoju pomo sa ciljem irenja i podizanja svesti o znaaju politikih promena.

Supstantivna donatorska pomo bila je znaajna za nezavisne medije kako
bi oni izrasli u aktere sposobne da budu nosioci drutvenih promena. Kako
Meklir (McClear) istie, nezavisne novinske agencije i publikacije uticale su
na javnost i javno miljenje i znaajno su doprinele promenama koje su usledile.33 U ovom periodu, meu najaktivnijim akterima bili su Otvoreno drutvo, EU (uglavnom kroz vedski helsinki komitet) i USAID. Ovaj period obeleila je i znaajnija koordinacija izmeu donatora.34
Faza 3: Kosovski konflikt i nove represije (19981999)

Tokom 1998. i 1999. godine, u vreme krize i konflikta na Kosovu, Miloeviev
reim pokazuje znake slabosti, a osnaeni nezavisni mediji imaju vanu ulogu
u tome. U nameri da uspostavi strou kontrolu nad medijima, reim u Srbiji
1998. godine usvaja drakonski Zakon o javnom informisanju35, koji reimu
omoguuje da, putem striktnog kanjavanja medija i njihovih urednika, uvede i neku vrstu discipline meu nezavisne medije. Ovaj je zakon bio zasnovan
na ideji da su mediji neto opasno, i da je potrebno uspostaviti bilo kakvu vrstu dravne cenzure.36 Ovo je period kada amerikim zvaninicima nije bio
dozvoljen rad u Srbiji. Stoga su donatori iz SAD svoje kancelarije formirali u
Budimpeti (to je bio sluaj sa Ambasadom SAD) ili u Podgorici (odakle je delovao IREX).
Faza 4: Demokratske promene i izgradnja

prijemive okoline (20002008)
Nakon demokratskih promena, 5. oktobra 2000. godine, donatori su preplavili Srbiju novcem kako bi novoj vlasti omoguili brz napredak i demokratizaciju.37 Tada dolazi i do principijelnog sukoba demokratskih vlasti i nezavi-
33
McClear, McClear and Graves, US Media Assistance Programs..., op. cit.
34
Na primer, 1998, Otvoreno drutvo je zajedno sa USAID i EU organizovalo donatorsku konferenciju sa namerom da obezbedi po 2.5 miliona dolara od obe strane
kako bi se podrao rad ANEM-a.
35
Ovaj Zakon, koji mnogi nazivaju i Vuievim zakonom, usvojen je u periodu

kada je sadanji premijer Srbije (2014) obavljao funkciju republikog ministra
informisanja (19982000), kao predstavnik Srpske radikalne stranke.
36
Vladimir Vodineli, ekspert za medijsko pravo, Pravni fakultet Univerziteta UNION, Beograd (intervju sa autorom, 28 februar 2013).
37
Aaron Presnall, Which way the wind blows: democracy promotion and international actors in Serbia, Democratization, Vol. 16, No. 4, p. 662.
142
Davor M a r ko
snih medija demokratski orijentisani politiari oekivali su od medija da ih

i dalje nekritiki podravaju, to je bio sluaj tokom 90-ih, no veina nezavisnih medija to je smatralo neprofesionalnim i neprihvatljivim. U ovom periodu, medijska pomo je prvenstveno bila fokusirana na izgradnju prihvatljivog
ambijenta za rad medija, sa fokusom na kreiranje zakonske, politika i strategija medijskog razvoja, izgradnju institucija javnih servisa i regulatornih tela.
Kljuna re u pristupu medijskoj pomoi polako postaje (samo)odrivost.
Ovaj period donosi i znaajne promene u pristupu donatora. Amerike organizacije se povlae sa ovih prostora, i, pratei interese spoljne politike SAD,
sve intenzivnije deluju u drugim delovima sveta. Vodeu ulogu u demokratizaciji Srbije preuzima EU kroz inicijative poput Pakta za stabilnost Jugoistone
Evrope (20022006)38, CARDS programa koji je provodila Evropska agencija
za rekonstrukciju (20012008)39 i IPA programa (od 2006. godine). Primeri
sistemskog pristupa u razvoju medija mogu se pronai i u direktnoj podrci
transformaciji javnih medija (sluaj RTS-a), uspostavljanju novih komercijalnih medija sa javnom misijom (TV B92).
Faza 5: Ekonomska kriza i partitokratija (2008)

Globalna ekonomska kriza (2008) pogodila je trite u Srbiji u vidu drastinog
pada oglaivakog novca. Drava postaje jedan od najvanijih oglaivaa i finansijera medija. Kupovina uticaja kroz indirektnu finansijsku pomo medijima ostvarivana je u formi pretplate, kampanja, oglaivanja koje su plaale
javne kompanije pod kontrolom politike, ili ak angaovanjem medija da sprovode istraivake usluge.40 U tom periodu pomo donatora znaajno je smanjena, i uglavnom je bila zasnovana na podrci raznolikim medijskim projektima
i inicijativama. Ovo je bio sluaj i sa Otvorenim drutvom, NED-om, vedskim
helsinkim odborom (kasnije Civil Rights Defenders), specijalnim medijskim
programom Fondacije Kondrad Adenauer, itd. Sa izuzetkom EU, nije bilo druge
strateki orijentisane i direktne finansijske pomoi za medije. Novije analize i
izvetaji pokazuju da je ak i EU strateki podravala medije na nain da se sama
promovie putem njih.41 Podrka EU je uglavnom bila fokusirana na kreiranje
38
WTI Media Task Force Document, Support to Media in SEE: Strategy 2001
2004.
39
European Agency for Reconstruction, last modified September 22, 2008; http://
ec.europa.eu/enlargement/archives/ear/serbia/serbia.htm (Accessed 15 January
2013).
40
Vlada Republike Srbije, Izvetaj o pritiscima i kontroli medija u Srbiji, Savet za

borbu protiv korupcije, 2011.
41
Tako je u Srbiji EU podrala vie od 80 projekata koji su bili vezani za medije i komuniciranje sa 17.7 miliona EUR u periodu 20082010, no veina je sadravala
143
novih medijskih politika sa ciljem da se postojei zakoni prilagode i unaprede u skladu sa evropskim standardima. Usvajanju strategije medijskog razvoja
prethodila je studija za koje je EU angaovala meunarodne eksperte.42 Kako je
ta studija trebalo da predstavlja osnovu za kreiranje Strategije razvoja medija
u Srbiji, mnogi su medijski eksperti ve u startu izrazili svoj kriticizam i izrazili
sumnju u nezavisnost ove studije.43
ZAKLJUNA RAZMATRANJA
Nije mogue identifikovati jedinstveni pristup pomoi medijima u Srbiji.
Moemo govoriti samo o kombinaciji efekata medijske pomoi na razliite aspekte razvoja medijskih institucija, i tu razlikujemo tri obrasca. Prvi je
egzistencijalna podrka nezavisnim medijima tokom 1990-ih. Pod drugim
obrascem mediji se smatraju sredstvom za postizanje politikih, ili drutvenih, ciljeva, odnosno akterima koje treba osposobiti da deluju na medijskom
tritu. Ovaj je obrazac dominirao u Srbiji od 1996. do prve polovine 2000-ih.
Konano, podrka izgradnji prijemive okoline je obrazac na kojem su donatori, posebno EU, insistirali nakon 2000.
EU je nakon 2000. postala najvaniji akter u pruanju medijske pomoi
u Srbiji, putem politike uslovljavanja, indirektne pomoi u obliku ekspertize i
savetovanja, do direktne tehnike i finansijske podrke pojedinim medijskim
institucijama (najee javnom servisu). U poreenju sa amerikim donatorima, EU je imala neto dugoroniji pristup, iji je cilj bio kreiranje odrivih
medijskih politika. Na poetku, uz pomo Saveta Evrope i OEBS-a, kreirani su
standardi i principi, u skladu sa evropskim vrednostima i praksama, zatim su
inicirani i usvajani zakoni, koji su regulisali pravila igre u, do tada, haotinom medijskom prostoru. Ovi standardi i njihova implementacija sluili su
meunarodnim akterima kao indikator za eksterni monitoring i evaluaciju
uspenosti reformi.
Kada se analizira direktna pomo, nezavisni mediji su bili njeni korisnici
u velikoj meri tokom 90-ih, kada ih je medijska pomo odravala na ivotu.
Najraireniji oblik direktne pomoi, osim finansijske, bili su treninzi, veini
su ciljna grupa bili novinari (svega mali procenat odnosio se na menadere).
promotivne aktivnosti ili veoma skupe infrastrukturne projekte. Izvor: EPRD,

Mapping of EU Media Support 20002010, septembar 2012, str. 26.
42
EU/COWI Consortium, Media Study Report, June, 2010; http://www.mc.rs/upload/documents/PDF/MediaStudyReport.pdf (Accessed 15 September 2014).
43
Bojana Barlovac, Serbia: Public Discussion on Media Study to Begin, Balkan Insight, June 25, 2010; http://www.balkaninsight.com/en/article/serbia-public-discussion-on-media-study-to-begin (Accessed 16 September 2014).
14 4
Davor M a r ko
Uzimajui u obzir uinak i prirodu ovih treninga, veina analitiara nazivala ih je padobranskim aktivnostima, posebno zbog toga to su bili ad hoc
kreirani u skladu sa vizijama i potrebama donatora, a ne lokalnih novinara i
medija.
U smislu daljeg razvoja medija i medijskog okruenja, u skladu sa novim
ekonomskim i politikim trendovima (posebno nakon 2000), misija donatora bila je delimino uspena. U nedostatku dugorone strateke orijentacije
i usled nejasne vizije donatora koje specifine promene ele da postignu u
drutvu, njihova je podrka rezultirala visokim stepenom zavisnosti medija
od donatora. U nedostatku izlazne strategije, mediji koji su vremenom ostajali
bez donatorske podrke su se bilo gasili, bilo su dolazili pod uticaj politikih i
ekonomskih struktura te menjali svoje prvobitne misije i svrhu.
Srbija se u meunarodnoj literaturi navodi kao primer dobre koordinacije donatora. Koordinacija je bila ak i institucionalizovana tokom 1998. i
1999. godine, kada su se donatori udruili kako bi podrali nezavisne i opozicione medije. Ova je podrka bila vana jer mediji su izvrili jako vaan uticaj na javno mnjenje, i pokrenuli graane na bunt, to je kasnije dovelo i do
svrgavanja Miloevievog reima. Nakon toga, koordinacija vie nije bila toliko intenzivna, no nije potpuno ni iezla. I dok je u veini zemalja regiona Zapadnog Balkana uoen trend i ideoloki zasnovana podrka odreenim
medijskim projektima izmeu amerikih (komercijalni pristup) i evropskih
(podrka javnom servisu) aktera, u Srbiji je zabeleen zajedniki napor da se
osnai jedna privatna i komercijalna tv stanica (B92) sa javnom misijom.44
Iskustva medijske pomoi u Srbiji pokazuju nam kako je za prave reforme u bilo kom drutvu potrebno vreme, ali i etablirane i nezavisne medijske
institucije koje zahtevaju prilagoenu i prijemivu okolinu. Tranzicija drutva, zakona, odnosno medija u Srbiji dola je prilino kasno (tek nakon
2000), i period od 14 godina je isuvie kratak da bi se mogli donositi snani i
verodostojni zakljuci. Ipak, kao jedna od glavnih zamerki donatorima moe
se istai nedostatak dugorone strategije razvoja medija. Prihvatanje principa
i standarda, usvajanje zakona, nije dovoljno. Kako je Berkovic primetio, zakoni su kognitivne kategorije45 i oni ne bi smeli biti nametnuti ili prekopirani iz
jednog konteksta u drugi, ve moraju biti u duhu okruenja kojem pripadaju,
da sadre elemente lokalnih tradicija u nameri da funkcioniu i da budu prihvaeni. Bez adekvatne okoline, institucije, poput javnog servisa ili regulatornih agencija, ne mogu raditi onako kako se od njih oekuje. este promene zakona, zanemarivanje ekonomskog aspekta medijskog razvoja, razliite
44
O razliitim pristupima, posebno amerikom i evropskom, pisali su u svojem radu

Price, Bethany and De Luce, Mapping media assistance, op. cit., p. 33.
45
Berkowitz at al., The Transplant Effect, The American Journal of Comparative Law,
Vol. 51, pp. 163203.
145
vrste zavisnosti medija od lokalne ili strane podrke, i velika oekivanja od

ovih institucija za tako kratak vremenski period, uinili su misiju njihovog
kreiranja i dalje podrke samo delimino uspenom.
Bibliografija
[1]
Andersen, Ben, Serbia After Miloevi: A Progress Report, A United States Helsinki
Commission Briefing, March 1, 2001.
[2]
Bacevich, Andrew and Cohen, Eliot, War Over Kosovo: Politics and Strategy in a
Global Age, Columbia University Press, 2001.
[3]
Berger, Guy, Problematizing media development as a bandwagon gets rolling,

International Communication Gazette November, Vol. 72, pp. 547565.
[4]
Berkowitz at al. The Transplant Effect, The American Journal of Comparative Law,
Vol. 51, pp. 163203.
[5]
Cary, Peter, US Government Funding for Media: Trends and Strategies, Center
for International Media Assistance, March 19, 2013.
[6]
EPRD, Mapping of EU Media Support 20002010, September 2012.
[7]
Evans, Peter, Development as Institutional Change: The Pitfalls of Monocropping

and the Potentials for Deliberation, Studies in Comparative International Development, Vol. 38, No. 4, 2004.
[8]
Hallin, Daniel C. and Mancini, Paolo, Comparing Media Systems: Three Models of
Media and Politics, Cambridge University Press, 2004.
[9]
Hume, Ellen, The Media Missionaries: American Support for Journalism Excellence and
Press Freedom Around the Globe, Miami: Knight Foundation, 2004.
[10]
Irion, Kristina and Jusi, Tarik, International assistance and media democratization in the Western Balkans: A Cross-National comparison, Analitika, Centar
za drutvena istraivanja, 2013/1. Dostupno: http://analitika.ba/sites/default/files/
publikacije/jusic_and_ahmetasevic_-_rrpp_bih_medassistance_31dec2013_final.pdf (Accessed 25 September 2014).
[11]
Johnson, Hawley, Model interventions: The evolution of media development strategies

in Bosnia and Herzegovina, Kosovo, and Macedonia, New York: Columbia University,
2012.
[12]
Kneevi, Sofija, Uloga programa obuke BBC-ja u transformaciji RTS-a u javni

servis, CM, Vol. 7, No. 22, 2012.
[13]
Kremenjak, Slobodan, Prepreke na putu do novog regulatornog okvira za medijsku scenu u Srbiji, ANEM publikacija, No. IV, decembar 2010, str. 57.
[14]
Kumar, Krishna, International assistance to promote independent media in transitional and post-conflict societies, Democratization, Vol. 13, No. 4, 652654.
[15]
LeBor, Adam, Comment: Miloevi the Peacemaker, Institute for War and Peace
Reporting, April 29, 2005.
146
Davor M a r ko
[16]
Marko, Davor, Media reforms in turbulent times: The role of media assistance
in the establishment of the independent media institutions in Serbia, Analitika,
Centar za drutvena istraivanja, 2013/6. Dostupno: http://analitika.ba/sites/default/files/publikacije/marko_d_-_rrpp_serbija_wp06_3dec2013_final_for_publishing.pdf (Accessed 10 September 2014).
[17]
Mati, Jovanka, Medijske slobode Srbije u evropskom ogledalu, Belgrade: ANEM,

NUNS, Lokal Press, NDNV/Civil rights defenders, 2012.
[18]
McClear, Rich, McClear, Suzi and Graves, Peter, US Media Assistance Programs
in Serbia, July 1997 June 2002, Bureau for Policy and Program Coordination,
November 2003.
[19]
Milivojevi, Snjeana, Strategija, studija, saetak, ANEM publikacija, No. IV, decembar, 2010, str. 1115.
[20]
Presnall, Aaron, Which way the wind blows: democracy promotion and international actors in Serbia, Democratization, Vol. 16, Issue 4, pp. 661681.
[21]
Price, Monroe, Davis, Bethany and De Luce, Daniel, Mapping media assistance,
Oxford: University of Oxford; Philadelphia: University of Pennsylvania, 2002.
[22]
Rhodes, Aaron, Ten Years of media support to the Balkans: An assessment,

Amsterdam: Media Task Force of the Stability Pact for SEE, 2007.
[23]
Veljanovski, Rade, Javni RTV servis u slubi graana, Beograd: Clio, 2005.
[24]
Veljanovski, Rade, Medijski sistem Srbije, Beograd: igoja, 2009.
[25]
Voltmer, Katrin, How Far Can Media Systems Travel? in: Comparing Media
Systems Beyond the Western World, ed. Daniel C. Hallin and Paolo Mancini,
Cambridge University Press, 2012, pp. 240241.
[26]
Vlada Republike Srbije, Izvetaj o pritiscima i kontroli medija u Srbiji, Savet za

borbu protiv korupcije, 2011.
[27]
Zielonka, Jan, and Mancini, Paolo, Executive Summary: A Media Map of Central
and Eastern Europe, University of Oxford, London School of Economics and
Politics, 2011.
Davor Marko
Media Assistance and Development of
Functional Media Institutions in Serbia
Abstract
Media assistance is a challenging concept. There are many ways to approach and to define it. Some of these approaches consider media as the final
result or goal, other consider the process of media development as the central to media assistance, while some situated support to media as part of democratization process where media are considered as means for wider social
and political changes. This paper tends to re-discuss the concept of the media assistance and, based on empirical data collected through primary and
secondary research, investigate how it contributes to the development of
Serbian media environment and, specifically, to establishment and reforms
of important media institutions.
Key words:
democratizations, media assistance, media institutions, independence,
functionality.
147
U FOK USU

UDC
341.33/.34
H.E. Jean-Daniel Ruch

Ambassador of Switzerland to Serbia and to Montenegro
Lecture at the 11th Regional

Course on International
Humanitarian Law held at
the University of Belgrade
Faculty of Political Sciences
Introduction
Law stands mute in the midst of arms, said the great Roman statesman,
Cicero (1st century BC). There had been few previous attempts to regulate the
conduct of hostilities before, as in the Indian Mahabharata (400 BC) One
should not assail someone in distress, neither to scare him nor to defeat him
... War should be waged for the sake of conquest; one should not be enraged
toward an enemy who is not trying to kill him.
However, in the Mediterranean region and in Europe, efforts to develop jus in bello came very late. Interestingly, first attempts were made in the
Muslim world, with the 1st Caliph, Abu Bakr (7th century), ordering: You must
not mutilate dead bodies. Neither kill a child, nor a woman, nor an aged man.
Bring no harm to the trees, nor burn them with fire, especially those which
are fruitful. Slay not any of the enemys flock, save for your food. You are likely to pass by people who have devoted their lives to monastic services; leave
them alone
But, until the second half of the nineteenth century, the Antique truth
articulated by Cicero, or maybe even better, by the Celtic leader Brennus after
overtaking Rome in the 4th century BC: Vae Victis remained largely valid.
Sacking cities, enslaving the civilian population, looting and raping has been
150
H.E . Je a n -Da n i el Ruch
the rule rather than a crime until the development of modern international
humanitarian law. The sack of Constantinople in 1204 has marked the minds at the time more because it has been a massacre of Christians by Christians
than because of its inherent criminal nature. An early, but very lonely known
example of a trial for what we would call today a war crime was the trial of
Peter von Hagenbach by an ad hoc tribunal of the Holy Roman Empire in
1474. He was convicted and beheaded for crimes that he as a knight was deemed to have a duty to prevent, although he had argued that he was only following orders. In the 15th century already, the notion of command responsibility was posed.
The defining period in the development of a body of law aimed at regulating the conduct of combatants has been the second half of the 19th century.
On 5 November 1847, the commander of the Swiss federal troops during our
own civil war, Gnral Dufour, laid the founding principles of what was to
become International Humanitarian Law in his Proclamation to the Army:
... it must hereafter be said of you, that you have fought well while that was
necessary, but that all the while you have proved humane and generous. I recommend to your special care and protection all children, females, aged persons, and the ministers of religion. He, who lays violent hand on an inoffensive person, dishonors himself and disgraces his colors. The prisoners and the
wounded claim so much the more your attention and compassion, as they are
fellow countrymen, with whom you have often times been united under the
same banner. It is amazing how these words resonate with those of Caliph
Abu Bakr expressed 1200 years ago. In both statements, the same groups are
designated as requiring special protection, namely children, women, elderly and religious people. Abu Bakr has introduced the prohibition of looting,
while Dufour has designated also the prisoners and the wounded. All those
elements are found in the Geneva Conventions.
As a good General, as a humanist and as a Statesman, Dufour knew that
winning the peace is always more difficult than winning the war. He succeeded on both counts. No doubt that, 16 years later, he was, with Henry Dunant,
one of the founders of the Red Cross and one of the drafters of the first Geneva
Convention.
Hundred fifty years have passed and we have to concede that the law still struggles to be heard above the din of war. When we follow the news on
the Middle East, for example, we are sprayed with wide-spread violations of
International Humanitarian Law (IHL) and impunity for the perpetrators.
In addition, new actors have emerged since the time when IHL began to
be codified more than a hundred years ago: nowadays, as most wars take place
within the borders of a single State, rebel groups and other forces outside of
regular armies are involved in combat. IHL did only partially see this coming,
and did not anticipate the role private companies are fulfilling in modern
warfare, such as training and advising soldiers, interrogating detainees and
L ecture at the 11 th R e gion a l C ourse on I n ter n at ion a l ...
151
at times even fighting. Thus, one might be tempted to conclude: not only is
IHL violated numerous times, without proper punishment, but it is also inadequate to respond to the realities of todays armed conflicts, an out-of-date
body of rules designed for a different world.
But is that really true? In my lecture today, I would like to examine this in
some detail, by looking at the following three questions:
First, is IHL relevant to regulate modern-day warfare?
Second, is IHL capable of protecting the victims of todays conflicts?
And finally, what is being done to punish those who violate IHL?
In dealing with these three questions, I will also touch upon some steps
that Switzerland has undertaken to improving the respect and the understanding of IHL.
IHL and modern warfare

As mentioned before, rebels have become an important part of contemporary armed conflict. In technical terms, they are armed non-state actors
(ANSA), and they are clearly bound by international humanitarian law. You
have certainly heard, more than once, about common article 3 of the Geneva
Conventions it states that, each Party to the conflict shall be bound to apply
certain IHL rules this makes it absolutely clear that all sides, including rebel groups, are bound by IHL. In addition, the principle of equality of the belligerents, as well as customary law, confirm that IHL applies to rebel groups
in both international and non-international armed conflict. Thus, while the
role of such groups was not anticipated to this extent when IHL was designed,
IHL does cover them, and custom has clarified a wide range of details.
Compliance with IHL varies markedly among armed groups, just as it
does among states. Certain groups systematically commit violations while others are much more respectful of the law. In order to improve respect,
Switzerland supports dialogue with such groups. One example is the Swiss
NGO Geneva Call that engages in dialogue with some groups to make public commitments to respect IHL. Obviously, armed groups which are normally clandestine and illegal are not confronted with the same challenges
as States in implementing IHL. Nevertheless, promoting compliance with IHL
is important, and can be in the interest of the group (in addition to the legal
obligation), for example for their public image or for reasons of reciprocity.
Another new phenomenon is the emergence of private military and security companies, in short PMSCs. As you know, PMSCs play an increasing
role in armed conflict all over the world. It is a sort of out-sourcing, of privatization of war. This phenomenon is not completely new, but its importance has grown considerably in the past two decades. The States that employ
such companies and their staff have obligations under IHL, as does any State
152
that allows the deployment of such companies. They are principally civilians,
but lose this protection if they participate directly in hostilities. (PMSCs may
not generally be parties to the conflict, but their employees as individuals,
depending on their roles and activities, are more likely to fall under IHL rules. The majority of employees of PMSCs fall within the category of civilians.
However, if they participate directly in hostilities, they lose the protection due
to civilians, because they then enter into the category of combatants.)
In response to the growing role of PMSCs and claims there might be a legal black hole, Switzerland and the ICRC convened in 2008 17 governments
from around the world to clarify what IHL says about PMSCs, and how compliance can be strengthened. The result of this meeting was a joint declaration, entitled the Montreux Document, which for the first time articulates the
most pertinent human rights and international humanitarian law obligations with regard to PMSCs. Since its adoption, numerous other governments
have officially given their support to this declaration. Again, let me emphasize that the Montreux Document does not set any new rules, it clarifies the existing obligations. Thus, there is no vacuum: all rules can be derived from IHL
as it is, but it was considered useful to spell them out in some more detail. As a
further step, an International Code of Conduct was developed by Switzerland
and the private security sector, with currently over 600 companies that agree
to be bound by it. This is a new and promising development.
Finally, with regards to the weapons used in modern day conflict, several new binding documents have been adopted over the past years. The
Convention on antipersonnel mines, the so-called Ottawa Convention, was
adopted in 1997 and today binds 161 States; another one on cluster munitions was adopted in 2008. This has strengthened and completed the international legal framework.
IHL and the protection of victims

Let me now turn to the second question: Given the changing nature of contemporary conflict, does IHL still protect the victims of todays conflicts? The
main victims of modern-day armed conflict are civilians. The protection of
civilians, as well as of wounded and captured combatants, was recognised
as imperative by all States when they ratified the four Geneva Conventions
established in 1949. However, as we know, civilians continue to be left without protection much too often, and we cannot be satisfied with things as
they stand today. Another difficulty is that those intending to help civilians,
humanitarian actors and medical personnel, are increasingly threatened by
warring parties. Their neutral role, and need for protection, is too often disregarded. The difficulty here lies not in the legal principles, but in its implementation on the ground.
153
In order to tackle these serious challenges, Switzerland has developed a

Strategy on the Protection of Civilians in Armed Conflict. This strategy mainly focuses on activities aimed at fostering respect for the legal framework,
consolidating action to assist persons in need of protection, and supporting
peacekeeping efforts. A central element of the strategy is the promotion of
access for humanitarian workers to victims of armed conflict. What does this
mean in concrete terms? Switzerland will push for the protection of civilians
in its diplomatic work with other countries or with international organizations, in its support to peace negotiations, and through specific studies and direct support to humanitarian agencies. By upholding rules of general international law, international humanitarian law, international human rights law
and international criminal law, we strive to protect both humanitarian workers and affected civilian populations.
Another aspect is the increasingly blurred line between civilians and
combatants. A hundred years ago, it was perfectly clear to anyone who was a
soldier and who was civilian. Wars took place on battlefields, far away from
cities. All this has changed. The principle of distinction between civilians and
combatants, which is a primary rule of customary international law, is more
difficult to implement. Furthermore, in modern conflicts when a civilian may
become a combatant for a few hours and then go back to his family home, the
debate revolves around the definition of direct participation in hostilities:
at what precise moment, under which circumstances, does a civilian lose his
or her protection when engaging in, or contributing to, armed conflict? Here,
IHL does not provide us with detailed guidance. Therefore, the ICRC carried
out a careful examination of state practice and expert consultations from around world. In 2009, after six years of discussions and research, the ICRC published the document entitled Interpretive Guidance on the Notion of Direct
Participation in Hostilities under IHL. This now provides detailed answers to
the various situations that may arise in contemporary armed conflict.
To try and alleviate the impact on civilians in modern warfare, in particular when carried out in an urbane or densely populated area, the principle
of proportionality has been established as a norm of customary international
law applicable in both international and non-international law. It has been
codified most lately in the Statute of the International Criminal Court, which
states that ...intentionally launching an attack in the knowledge that such
attack will cause incidental loss of life or injury to civilians or damage to civilian objects... which would be clearly excessive in relation to the concrete and
Just to be clear: the protection of civilians is not the same as the concept of the responsibility to protect. The responsibility to protect is a political concept that applies to war crimes, crimes against humanity, genocide or ethnic cleansing. The
protection of civilians, however, relates to better implement the already existing
legal obligations under IHL.
154
direct military advantage anticipated constitutes a war crime in international armed conflicts. The jurisprudence of the ICTY, among others, has clearly
established this rule in non-international armed conflicts as well.
This principle is however interpreted very differently according to the
interests of warring parties. For instance, in the 2008-2009 Gaza war, Israeli
and Palestinian NGOs counted between 236 (PCHR) and 352 (Btselem) killed combatants (out of a total of approx. 1400 casualties), whereas the Israeli
Army counted 709 killed combatants out of a total of 1166 casualties. The discrepancies in the number of casualties among children (300/89) and women
(100/49) are also impressive. In the most recent 2014, the discrepancies were
no less impressive, ranging from 279 (UN OCHA) to 616 (IDF) for combatants,
706 (IDF) to 1662 (PCHR) for civilians, including 430 children and 200 women. Israeli casualties amounted to 66 soldiers and 6 civilians killed, including one foreign worker.
Israel maintains that the Palestinian armed groups are responsible of the
civilian casualties, primarily because Hamas and Islamic Jihad would deliberately operate from densely populated areas, and often close to schools or medical facilities, therefore using the civilian population as human shields.
Others, including the Palestinians, are accusing Israel of failing to its obligation pertaining to the implementation of the principles of distinction and of
proportionality.
In this context, an important related debate is currently taking place
around the use of drones. Some say that drones, because of their very high
precision, allow for a better implementation of the principle of distinction
between combatants and non-combatants or military targets and civilian facilities. Others claim that the use of drones has too often resulted in disproportionate civilian casualties. In a recent interview, the President of the ICRC,
Peter Maurer, summarized the legal situation as such: The use of any weapon
system, including armed drones, in armed conflict situations is clearly subject to the rules of international humanitarian law. This means among other
things that, when using drones, parties to a conflict must always distinguish
between combatants and civilians and between military objectives and civilian objects. They must take all feasible precautions in order to spare the civilian population and infrastructure, and they must suspend or cancel an attack
if the expected incidental harm or damage to civilians or civilian objects would be excessive in relation to the concrete and direct military advantage anticipated. Similarly, drones can in no way be used to carry prohibited weapons
such as chemical or biological agents. On the other hand, from the perspective of international humanitarian law, any weapon that makes it possible to
carry out more precise attacks, and helps avoid or minimize incidental loss of
civilian life, injury to civilians, or damage to civilian objects, should be given
preference over weapons that do not. Whether the use of armed drones does
indeed offer these advantages will depend on the specific circumstances. This
155
issue is the subject of ongoing debate due, among other things, to lack of information on the effects of most drone strikes.
Punishing the perpetrators

The third and final question is what we can do when all fails, when violations
take place and the perpetrators should be punished, and whether the existence of those violations somehow mean that IHL is not relevant or appropriate. Let me start by saying that non-respect of international humanitarian law
(IHL) is nothing exceptional non respect of the law happens at the national
level as well, and quite often, from crossing the street at a red light to cases of
theft, violence and murder. But contrary to national law, where police and the
judiciary are at hand, one main difference to IHL is of course that there is no
world police to enforce respect, and no universal court automatically competent for every violation. Thus, violations are a fact of life, but they do not
mean the underlying body of law is made irrelevant.
The primary responsibility for prosecution and punishment of violations
of IHL lies with the concerned States themselves. But when States are unable
or unwilling to investigate and prosecute alleged perpetrators of international
crimes, international criminal justice comes into play. Building on the international war crimes trials of Nuremberg and Tokyo and the ad-hoc tribunals
for Yugoslavia and Rwanda, as well as a number of smaller and at times mixed
national/international ad-hoc tribunals, the International Criminal Court, a
permanent court, was established in 1998 and became operational in 2002
(Serbia ratified in 2001). This is a ground-breaking development, unthinkable
still in the 1980s or even the early 1990s. To give you an idea of how the ICC
is attempting to combat impunity, here are some current figures: The Office
of the Prosecutor of the ICC is investigating 21 cases in 8 countries (Uganda,
the DRC, CAR, Darfur, Kenya, Libya, Cte dIvoire and Mali). In four of these cases, the State on whose territory the alleged crime took place or the State
whose national allegedly committed the crime requested action by the ICC;
in the case of Libya and Darfur the UN Security Council referred the case to
the ICC; whereas for Kenya and Cote dIvoire the Prosecutor started his own
investigations (proprio motu).
Let me underline that, under international criminal law, individuals, and
neither States, nor groups are criminally responsible for war crimes in both
international and non-international armed conflicts. This principle has been
recognized already in the first attempt at defining a broad range of war crimes, the 1863 Lieber Code promulgated by the US President Abraham Lincoln
during the secession war. It has been the basis on which the Tokyo and
Nuremberg Tribunals, as well as all other subsequent war crimes Tribunals
have based their prosecutions.
156
A political, military or rebel leader may be held accountable not only if

he participates directly in the commission of a war crime, but also on the basis
of command responsibility, if forces under his effective command and control have committed crimes, and he either knew or, owing to the circumstances at the time, should have known that the forces were committing or about
to commit such crimes (Rome Statute, Art. 28)
The other way round, a soldier cannot invoke that he was obeying orders
to discharge himself of his responsibility for crimes he committed. Customary
international law has established that a subordinate has the duty to disobey
a manifestly unlawful order. The Erdemovic case at the ICTY is a famous case
where a subordinate was proven guilty and convicted for having carried out
such a manifestly unlawful order in Srebrenica. However, as he was acting under duress, mitigating circumstances were recognized, and he was sentenced
to a relatively light sentence.
Aiding and abetting is another form of responsibility which is very much
debated. On 28 February 2013, the ICTY Appeals Chamber acquitted former
Chief of the Yugoslav Armys General Staff, Momcilo Perisic, after he had
been sentenced to a 27 years prison term by the Trial Chamber. The reasoning of the Appeals Chamber was that the Trial Chamber did not prove that
the assistance provided by Perisic to the Army of Republika Srpska under the
command of Ratko Mladic had been specifically directed towards the commission of war crimes. The Trial Chamber had decided in the first instance judgement that the condition that the assistance be specifically directed was
not a requirement for proving guilt, as Perisic was perfectly aware of the crimes committed by the RS Army at the time this support was provided. The
appeals judgment by the Special Court on Sierra Leone in the Charles Taylor
case, published on 26 September 2013, wipes away the argument made by
the ICTY Appeals Chamber in Perisic by saying that (1) the requirement of
a specific direction is not customary international law; (2) the fact that the
accuseds acts and conduct of assistance encouragement and/or moral support had a substantial effect on the commission of each charged crime for
which he is to be held responsible.
Conclusion
At the beginning I spoke about the situation in Syria. As we know, the clear
obligations contained in IHL have unfortunately not been enough to prevent
massive violations of IHL and of human rights. This is why Switzerland, with
the support of 58 states, sent a letter to the Security Council requesting that
the situation in Syria be referred to the International Criminal Court. So far,
this referral has not taken place for reasons you can imagine. However we feel
it is important to support the international legal framework offered by the
157
ICC to deal with the violations such as those in Syria and to prevent impunity
and the very negative signals it sends to both victims and perpetrators.
In conclusion, by going through our three questions we have realized
that by and large, the existing legal framework of IHL is adequate to respond
to the realities of modern-day armed conflict. At times, it needs clarification,
but the priority the international community must focus on energetically is
to improve its implementation at all times, everywhere. Switzerland is committed in this regard. In addition to several concrete steps that Switzerland
has taken, we have also initiated a dialogue among States to discuss contemporary challenges in IHL in a more structured, systematic way.
As we have seen in many conflicts, not least in this region, war crimes
like mass rape and killings, are often deliberately committed as a tool to achieve war objectives. The atrocities committed by the Islamic State in Syria and
Iraq are part of a thought-through strategy aimed at inspiring horror within
the population. Such strategies can only bring more violence. It is our duty,
to all of us who are committed to the values of humanity, to spread over and
over again General Dufours wisdom: it is by fully respecting norms of humanity, that we call today the international humanitarian law, that a party to a
conflict gains the moral high ground. This founder of modern Switzerland
has proven in combat that this is the best way to win a war and to win the
peace.
pr ik a z i
Stefan Surli
Latinska Amerika
kontinent
budunosti
Zoran Krsti, Latinska
Amerika izazovi i prepreke
demokratizacije, Univerzitet u
Beogradu Fakultet politikih
nauka, Beograd, 2014.
omparativne regionalne studije u okvirima nacionalne

politikoloke misli bogatije
su za jo jedno delo. Re je o monografiji Latinska Amerika izazovi i
prepreke demokratizacije, koja prua sveobuhvatni pregled i konkretan
doprinos izuavanju tranzitologije u
zemljama regiona Latinske Amerike.
Kontinent ije ime je vie decenija u
povrnim pominjanjima bilo sinonim sa pojmovima diktatura, prevrat,
dravni udari i vojni puevi sa redovima ovog dela dobija svoju komplek-
Email: stefan.surlic@fpn.bg.ac.rs
snu notu odnosa svih relevantnih institucija i procesa koji su se odvijali u

Latinskoj Americi.
Oni malo upueniji zadovoljavali su svoju znatielju specifinim
civilizacijskim tekovinama ovog
prostora poev od bogate latinoamerike literature, pa do specifinih ideolokih doktrina socijalizma
duboko proetim religijskim vaspitanjem. U autorovim rukopisima
prepoznajemo odsustvo tako estog
arbitrarnog i voluntaristikog pristupa u sagledavanju svih kompleksnosti Latinske Amerike. Kako sam istie, prenebregavaju se civilizacijski
uzleti pojedinih drava, koji nisu nita manji i manje znaajni od slinih
u zapadnim demokratskim drutvima. Stoga, monografija o Latinskoj
Americi predstavlja preciznu politikoloku studiju o konkretnim izazovima i preprekama za konsolidacijom
demokratije kroz prizmu relevantnih
drutveno-politikih inilaca.
Monografiju sainjavaju dve tematske celine. U prvom delu, Krsti
pristupa analizi osnovnih karakteristika politikih sistema zemalja Latinske
Amerike. U okviru odeljka pod naslovom Pristupi izuavanju politikih
sistema Latinske Amerike autor postavlja teorijske osnove svog istraivanja koji idu u est glavnih pravaca:
1) kulturno-istorijski; 2) komparativno-istorijski; 3) socijalno-istorijski ili
tzv. dependistiki; 4) neoinstitucio-
160
PR IKA Z I
nalni; 5) paternalistiko-protektivni i 6) pristup koji apostrofira ulogu i

znaaj meunarodnog i, posebno, regionalnog faktora.
Autor razmatra pojmove kljune
za razumevanje kompleksnosti politikih pojava, poev od personalizma
i tradicije vladavine autoriteta preko fenomena peronizma i iroko rasprostranjenog modela kaudiljistike
vladavine. Posebno se istie korporativno-paternalistika drava, koncept koji naglaava socijalnu jednakost, za ove prostore esto vaniju od
politikih sloboda i jednakosti pred
zakonom. Knjiga sadri osvrt na, za
ovaj kontinent, prepoznatljiv model
hiperprezidencijalizma. U konstitucionalnoj praksi kopiran je ameriki
predsedniki sistem, koji je u latinoamerikim okvirima poprimao nedemokratske i totalitarne oblike.
Poseban znaaj ima analiza
Rimokatolike crkve i njene drutveno-politike uloge u kulturolokoj paradigmi Latinske Amerike.
Istorijskim osvrtom na prisustvo i
aktivnosti Rimokatolike crkve, kao
i analizom njenih trenutnih izazova i problema, autor prua odgovor
na pitanje zato je crkva od jedinog
podruja slobode u vreme vojne diktature, u savremenom dobu postala
institucija ije se slabljenje ogleda u
narastajuem broju ateista i prelasku
vernika u druge religije.
U drugom delu, rad sadri studije
sluaja etiri latinoamerike zemlje
Brazila, Argentine, ilea i Meksika
u kojima autor trai potvrdu hipoteza koje je postavio u prvoj tematskoj
celini. Neosporan je utisak da je prilikom istraivakog postupka autor
koristio relevantne izvore stranih autora koji se bave izuavanjem regiona

Latinske Amerike i da je apostrofirao
kljune karakteristike analiziranih
politikih sistema.
Prema autoru, Brazil predstavlja
specifinu kombinaciju prezidencijalizma, federalizma i konsocijativne demokratije, koja je nastala kao
rezultat veoma burnog istorijskog
razvoja. Pri studiji Argentine, Krsti
definie posebnost federalnog ureenja u kome guverneri teritorijalnih jedinica imaju znaajne poluge
moi. Kod ilea je posebno znaajna
analiza specifinih binominalnih izbora u komparativnoj praksi izbornih sistema. Na kraju, kod studije o
Meksiku autorovu panju zaokuplja
dugotrajna kvazijednopartijska vladavina jedne politike organizacije Institucionalne revolucionarne
partije.
Monografija profesora Krstia
ostvaruje tri nova kvaliteta za politikoloke studije na srpskom jeziku.
Pre svega, autor sintetizuje svoja dugogodinja istraivanja latinoamerikog regiona, omoguavajui politikolokoj ali i iroj naunoj javnosti
uvid u osnovne karakteristike poredaka. Krsti je osvetlio niz faktora i
pojedinosti koje su relevantne za sticanje opte slike o latinoamerikom
prostoru. Drugi kvalitet ogleda se u
akcentiranju problematike koja posebno interesuje savremene istraivae, a to su dometi demokratizacije
ovog, doskoro veoma nestabilnog regiona. Na kraju, objavljivanjem rada
studenti, zainteresovani za regionalne i komparativne studije svih nivoa,
dobili su kvalitetnu literaturu na srp-
PR IKA Z I
skom jeziku za dublje izuavanje i

poznavanje ovog nepravedno zapostavljenog regiona.
Sagledavajui domau literaturu
i politikoloka tiva u regionu, knjigu profesora Krstia, pored zagrebakog izdanja profesorke Lidije Kos-Stanii, moemo svrstati u vane
doprinose izuavanju studija iberoamerikog prostora. Knjiga je pisana
prijemivim stilom, pa nema sumnje da e pobuditi panju i zadovoljiti znatielju i ire italake publike, a
svakako one koja gaji simpatije prema Latinskoj Americi.
Lidija Kos-Stanii, Latinska Amerika

povijest i politika, Golden marketingTehnika knjiga, Zagreb, 2009.
161
Milica Jokovi
Mediji i mo
Stjuart Hol, Mediji i mo,
Karpos, Loznica, 2013.
njiga Stjuarta Hola Mediji i mo

izbor je tekstova koji su sainili
autor i Dejan Anii za izdanje
na srpskom jeziku. Za ovu knjigu izabrani su Holovi tekstovi Kodiranje,
dekodiranje, Devijacija, politika i
mediji i Kultura i mo.
U tekstu Kodiranje, dekodiranje Hol se osvre na kritiku tradicionalne koncepcije procesa komunikacije kao krunog ili upravljakog
kola. Kritika se odnosi na linearnost
upravljakog kola (poaljilacporukaprimalac), kao i na nepostojanje
strukturnog razumevanja koje je
izuzetno znaajno za uoavanje razliitih momenata u strukturi komunikacijskih odnosa. Prema Holu, proces komunikacije, posebno medijske,
nije ni jednostavan ni jednostran, to
proizlazi iz toga da znaenje poruke
nije fiksirano niti su primaoci poruke pasivni, a i proizvodnja i recepcija poruka nije identina. Nesporno
su one povezane, ali istovremeno i
diferencirane.
Hol smatra da diskurzivna forma poruke ima posebno, izdvojeno
Email: milicajokovic1@gmail.com
162
PR IKA Z I
mesto u komunikacijskom procesu,

odnosno u procesu razmene. Prema
njemu, momenti kodiranja i dekodiranja poruke u procesu komunikacije su odreujui, iako su relativno autonomni. Autor smatra
da forma poruke predstavlja upravo odreujui momenat i da je nuna pojavna forma dogaaja prema
kretanju od izvora do primaoca. Ona
mora da se integrie u drutvene odnose komunikacijskog sistema u celini. Televizijski komunikacioni proces
ine institucionalne strukture emitera neophodne za proizvodnju programa. Drugim reima, proizvodnja
stvara i formira poruku. Naravno, Hol
istie da proizvodni proces poruke sadri i diskurzivni aspekt sa svim znaenjima i idejama. Da bi bio napravljen program potrebni su proizvodna
rutina, tehnika umea, poznavanje
profesionalne ideologije, posedovanje institucionalnog znanja, poznavanje definicija i pretpostavki, kao i
gledita od kojih se polazi. Emiterske
strukture prenose kodirane poruke
u obliku smislenog diskursa jer bez
smislenog diskursa one nee biti prihvaene i ne mogu se smisleno dekodirati. Znaenja koja su oznaena diskursom upuuju se u praksu ili svest.
Samim tim to znaenja nisu fiksirana, a primaoci poruke pasivni, televizijski diskurs se moe trostruko dekodirati, odnosno itati, smatra Hol. Ta
dekodiranja su, dominantno-hegemonistiko, dogovornog koda i opozicionog koda. Razmatrajui vrste
dekodiranja Hol je nastojao da uspostavi ravnoteu izmeu hegemonije i
opozicije, odnosno ideologije i otpora. Hol istie mo mas-medija kada
je u pitanju oblikovanje i nametanje

ideologije, ali smatra da su gledaoci
ili itaoci sposobni da se suprotstavljaju hegemonoj ideologiji.
Drugi tekst, u ovoj knjizi, jeste
Holova rasprava o mas-medijskom
tretiranju nekih oblika politike devijacije i politikih aktivnosti. Hol
istie da politika devijacija ne predstavlja i ne zauzima vano mesto u
izuavanju drutvenih devijacija.
Irving Horovic i Martin Libovic smatraju da je za drutvene devijacije model za istraivanje vezan za konsenzus
drutvenog blagostanja, a ne za model sukoba. Na taj nain politika se
potiskuje kad je u pitanju izuavanje
drutvenih devijacija. Prema Holu,
prvi teoretiar devijacija koji uzima
u obzir i politiki elemenat je Edvin
Lemert. On je smatrao da se teorije etiketiranja proimaju s moi i
ideologijama. Prihvatajui ovakvo
tumaenje Hol smatra da je teko praviti razliku kada je u pitanju drutveno i politiko devijantno ponaanje.
Za ovu tvrdnju navodi pet razloga:
prvi, da su esto drutvene devijantne
grupe politizovane; drugi, da su prema ivotnim stilovima i vrednostima
koje praktikuju i prihvataju politike
grupe devijantne; trei, da se politika
devijantnih grupa oslanja na posebne kulturne ili egzistencijalne stavove; etvrti, da su kod kolektivnih organizacija, posebno kod politikih
manjina, drutvena pitanja postala
politika pitanja; i peti, da se javljaju
nova radikalna gledita manjinskih
grupa u kojima se ne pravi razlika izmeu devijacije i politike.
Suprotstavljanje devijantnih grupa zakonu nije nita drugo nego poli-
PR IKA Z I
tizacija devijacija. Proces politizacije

odvija se u suprotstavljaju autoritetima kao to su sudovi, institucije drutvene kontrole i drugi, na osnovu
ega se organizuju izmeu sebe protiv hijerarhije. Poto su takve grupe
stigmatizovane (narkomani, homoseksualci, socijalni sluajevi i drugi)
oni se izmeu sebe politiki grupiu
da bi vrili pritisak na vlasti i politiko
zakonodavstvo.
Hol ukazuje da se delovanje politikih manjina, u obliku novih politikih pokreta, moe legitimizovati
ili delegitimizovati. Kada se delegitimizuju oni se svrstavaju u devijantne kategorije. Dozvoljava im se da
se oporavljaju ako su bolesni ili da
se izdvoje ako su zaraeni ili da im
se prui socijalna pomo ako su siromani, ali im se ne dozvoljava da se
politiki organizuju. Ako su i legitimisane, ove grupe se esto podreuju simbolikom delegitimizovanju
preko degradiranja statusa. Na osnovu ovoga Hol zakljuuje da politika
postaje devijantna kada su u pitanju
drutvene norme. Prema njemu se
devijacije progresivno politizuju.
Poseban deo u tekstu Hol posveuje razmatranju Gercove koncepcije procesa simbolike formulacije
potrebn za izuavanje ideologije kao
posebne drutvene prakse. Na osnovu nje Hol smatra da analiza politike komunikacije vezane za politiku
devijaciju otkriva dubinsku strukturu koja se naziva manjina/veina.
Prema Holu, paradigma veina/manjina podstie etiketiranje. Ona ima
nekoliko moi: kognitivnu, izraajnu, objanjavajuu, predviajuu i
utenu.
163
U nastavku teksta Hol razmatra

tri nivoa ideoloke svesti: dominantni, podreeni i radikalni. Na kraju,
Hol zakljuuje da prema novim studijama ideoloki diskurs poprima polisemni karakter. Vanu ulogu u tom
procesu imaju mas-mediji, jer su oni
jedna od onih institucija pomou kojih se realizuje proces oznaavanja.
U poslednjem tekstu u ovoj knjizi, pod naslovom Kultura i mo,
objavljen je intervju s Holom koji su
obavili Piter Ozborn i Lini Sigal. U
ovom nadahnutom i inspirativnom
razgovoru pokrenuta su mnoga pitanja vezana za stanje studija kulture u
Velikoj Britaniji.
Holovi tekstovi u ovoj knjizi izuzetno su znaajni za razumevanje savremenih problema vezanih za komunikologiju, kulturu i nove oblike
ljudskog udruivanja i organizovanja
u najrazvijenijim zemljama Zapada.
Hol daje novi pristup znaaju, ulozi i moi komunikacije i mas-medija
za savremenog oveka. On tu problematiku ne posmatra u obrascu ili/ili,
ve u iznijansiranim ulogama u kojima ravnotea i kruenje kulture imaju veliki znaaj. Drugim reima, u temelju kulture shvaene u najirem
smislu smetena je ljudska komunikacija. Pri tome, komunikacija nije
jednosmerna ve otvara ljudima razna znaenja i tumaenja. U tome se
ogleda simboliki karakter i komunikacije i kulture.
Godinjak Fakulteta politikih nauka

Univerziteta u Beogradu
U putstvo z a autore
Godinjak Fakulteta politikih nauka e nauni asopis koi obavljue autorske

radove, rezultate naunih istraivanja, recenzie knjiga, kao i prikaze domaih i meunarodnih skupova. Naune oblasti koje asopis pokriva su: politika teoria i filozofija, politika sociologia, politiki sistem, novinarstvo,
komunikologia, studije kulture, meunarodni odnosi, evropske studije,
socialna politika i socialni rad.
Godinjak izlazi dva puta godinje (un i decembar). Kranji rokovi za predau
radova su 31. mart i 30. septembar. Radovi se primaju iskljuivo elektronski na
adresu godisnjakfpn@fpn.bg.ac.rs. Redakcija savetuje autorima da pre slanja
teksta prvo poalju apstrakt. Ukoliko rad zadovoljava kriterijume Godinjaka
prosleuje se na nezavisnu recenziju.
Uslov za razmatranje rukopisa je da bude pripremljen u skladu sa sledeim
uputstvima:
Tekstovi treba da sadre izmeu 25.000 i 30.000 slovnih znakova sa
razmacima, bez referenci i fusnota. Prikazi knjiga i konferencija sadre do 7.000 znakova sa razmacima.
Autori treba da koriste slova vrste Times New Roman, veliina 12,
prored 1.5. Naslove i podnaslove pisati bez numeracije, veliine 12.
Naslove navoditi u Bold, a podnaslove u Italic. Margine podesiti na
2.5 cm, na strani formata A4.
Iznad naslova navesti ime i prezime autora, a nakon toga naziv institucije u kojoj je zaposlen, kao i elektronsku adresu za korespondenciju
(poslednje u fusnoti).
Apstrakt se prilae na srpskom (na poetku) i engleskom jeziku (na
kraju teksta) i treba da sadri izmeu 75 i 150 rei. Ispod apstrakta navesti od 5 do 10 kljunih rei.
U posebnoj fusnoti (*) navesti dodatne informacije o samom tekstu
(deo naunog projekta, rezultat odreenog istraivanja i sl.).
Strana imena i nazive pisati u srpskoj transkripciji, sa navoenjem originalnog naziva u zagradi prilikom prvog pominjanja.
U radu iskljuivo koristiti fusnote (Footnote). Prilikom pisanja prikaza
ne koristiti fusnote.
166
U PU T ST VO Z A AU TOR E
Navoenje izvora u fusnotama i literaturi:

Monografie
Ime i prezime autora, naziv monografie (Italic), izdava, mesto izdavanja, godina izdanja, broj strane.
a) Karl Polanji, Velika transformacija, Filip Vinji, Beograd, 2003, str.110.
b) Paul Collier, The bottom billion: Why the poorest countries are falling and what
can be done about it, Oxford University Press, Oxford, 2007, pp. 5562.
Tekstovi u tematskim zbornicima
Ime i prezime autora, naziv dela (pod znacima navoda), u, ime i prezime urednika, ur. ili urs. (ukoliko je vie od jednog), naziv zbornika (Italic), naziv izdavaa, mesto izdavanja, godina izdanja, broj strana.
a) Tanja Mievi, Pregovori Srbije i Evropske unije za zakljuivanje
Sporazuma o stabilizaciji i pridruivanju u: Slobodan Samardi (ur.), Srbija
u procesu pridruivanja Evropskoj uniji, Slubeni glasnik, Beograd, 2009, str.
147152.
b) Frances Stewart and Arnim Langer, Horizontal inequalities: Explaining persistence and change in: Frances Stewart (ed.), Horizontal inequalities and conflict. Understanding group violence in multiethnic societies, Palgrave Macmillan,
London, 2008, p. 54.
Tekstovi u naunim asopisima
Ime i prezime autora, naziv teksta (pod znacima navoda), naziv asopisa
(Italic), bro toma, bro izdanja, broj strane.
a) Jelena Vidojevi, Zdravstvena zatita u SAD: pravo ili privilegija?,
Godinjak Fakulteta politikih nauka, Vol. 5, br. 5, str. 469471.
b) Lotta Harbom and Peter Wallensteen, Armed conflict, 19462009,
Journal of Peace Research, Vol. 47, No. 4, pp. 501509.
Tekstovi u novinama i asopisima
Ime i prezime autora, naslov teksta (pod znacima navoda), naziv novine ili
asopisa (Italic), datum, bro strane.
a) Vladimir Vuleti, Ni Kosovo ni Evropa, Politika, 15. decembar 2011, str.
15.
b) Pierre Luther, China goes into the world news business, Le monde diplomatique, 10 April 2011, p. 22.
Dokumenti
Naziv dokumenta (pod znacima navoda), asopis ili glasilo u kome e dokument obavljen (Italic), bro izdanja (ukoliko postoji), izdava, mesto i godina
izdanja, broj strane.
U PU T ST VO Z A AU TOR E
167
a) Ustav Republike Srbije, Slubeni glasnik Republike Srbije, br. 98, Beograd,
2006, str. 20.
b) Health at a glance 2011: OECD indicators, OECD Publishing, Paris, 2011,
pp. 3842.
Doktorske i master teze
Ime i prezime autora, naziv teze (Italic), doktorska/master teza, naziv univerziteta (i fakulteta), datum, broj strane.
a) Goran Tepi, Pristup Johana Galtunga u oblasti reavanja sukoba, master teza,
Univerzitet u Beogradu, Fakultet politikih nauka, 2011, str. 5657.
b) Marko Simendi, Hobbes on persona, personality, and representation: Behing the
mask of mask of sovereignty, PhD thesis, University of York, 2011, p. 78.
Izvori sa interneta
Ime i prezime autora, naziv teksta, izdava (ukoliko je tekst objavljen), puna
internet adresa, datum pristupa, bro strane (ukoliko postoji).
a) Paul Collier and Anke Hoeffler, Greed and grievance in civil war, World Bank,
Washington, D.C, 2000. Available from: http://ssrn.com/abstract=630727
(Accessed 7 August 2010), p. 5.
b) Rajko Kosanovi, Socijalno pravo, Friedrich Ebert Stiftung, Beograd.
Dostupno preko: http://www.fes.rs/pubs/2011/pdf/29.Socijalno%20pravo.pdf
(Pristupljeno 24. januara 2012), str. 4145.
Ponavljanje ranie navedenih izvora
Prilikom ponavljanja navedenog izvora staviti ime i prezime autora, naslov
izvora (Italic), zatim op. cit. i na krau bro strane (Karl Polanji, Velika transformacija, op. cit., str. 67).
U sluaju navoenja izvora iz prethodne fusnote koristiti Isto. (Isto, str. 162)
Grafikoni i tabele
Tabele i grafikoni treba da sadre broj, naslov i izvor (sve u donjem desnom
uglu). Za elektronsku formu koristiti formate .jpg, .tiff i .ai. Ukoliko je potrebno, grafike prikaze poslati u zasebnom dokumentu.
Bibliografija
Izvore u listi literature navoditi po abecednom redu na isti nain kao i u fusnotama, s tim to se prvo navodi prezime citiranog autora. Za tekstove u zbornicima i naunim asopisima navesti brojeve strana. Prilikom pisanja prikaza
monografija navesti ukupan broj strana.
The Yearbook of the Faculty of Political Science

University of Belgrade
I nstructions for the Authors
The Yearbook of the Faculty of Political Science University of Belgrade (The

Yearbook FPS) is an academic journal specializing in the field of political science. Subject areas include: political theory and philosophy, political sociology, political system, media and communication studies, culture studies, international relations, European studies, social policy and social work.
The Yearbook FPS is biannual publication. Deadlines for submitting manuscripts
are 31 March and 30 September. All proposals should be sent electronically to
godisnjakfpn@fpn.bg.ac.rs. The Editorial Board is advising authors to send an
abstract prior to submission. Once the manuscript is received, and if it meets the
basic requirements of the Yearbook FPS it will be peer-reviewed.
The Editorial Board is welcoming manuscript as articles (25 00030 000 characters with spaces) and books and conferences reviews (up to 7 000 characters
with spaces). All submitted manuscripts should contain authors name and
affiliation, email (in the footnote), the title, abstract (up to 150 words), key
words (from 5 to 10), body of the text, and bibliography.
The text should be prepared in accordance with the following technical
instructions:
Font: Times New Roman, size 12, space 1.5, margins 2,5 cm, paper size
A4;
Headings level 1: flush left, boldface, sentence case; Headings level 2:
flush left, italicized, sentence case;
No special effects should be used in text, graphs, tables, charts, etc.
Do not use bold print, underline, all-caps, etc.
The references as well as accompanying comments should be typed
as footnotes. If necessary, use separate footnote (*) to write comment
about the text or acknowledgment.
All sources should be cited in the manuscript and stated as Bibliography at
the end of the text by using the following formats:
Books
Paul Collier, The bottom billion: Why the poorest countries are falling and what
can be done about it, Oxford University Press, Oxford, 2007, pp. 5562.
I nstruct ions for the Authors
169
Chapters in Edited Volumes

Frances Stewart and Arnim Langer, Horizontal inequalities: Explaining persistence and change in: Frances Stewart (ed.), Horizontal inequalities and conflict. Understanding group violence in multiethnic societies, Palgrave Macmillan,
London, 2008, p. 54.
Journal Article
Lotta Harbom and Peter Wallensteen, Armed conflict, 19462009, Journal
of Peace Research, Vol. 47, No. 4, pp. 501509.
Newspaper or magazine article
Pierre Luther, China goes into the world news business, Le monde diplomatique, 10 April 2011, p. 22.
Documents
Health at a glance 2011: OECD indicators, OECD Publishing, Paris, 2011,
pp. 3842.
PhD and master thesis
Marko Simendi, Hobbes on persona, personality, and representation: Behind the
mask of mask of sovereignty, PhD thesis, University of York, 2011, p. 78.
Internet
Paul Collier and Anke Hoeffler, Greed and grievance in civil war, World Bank,
Washington, D.C, 2000, Available from: http://ssrn.com/abstract=630727
(Accessed 7 August 2010), p. 5.
Repeating references in footnotes
When repeating reference use the following format: authors first and last
name, title, op. cit., page number (Paul Collier, The bottom billion: Why the
poorest countries are falling and what can be done about it, op. cit., p.67).
When repeating reference from the previous footnote use following format:
Ibidem, page number (Ibidem, p. 165)
Charts and tables
Charts and graphs must contain (the lower right corner) number, title and
the source. They should be sent as .jpg, .tiff or .ai format and, if necessary, as
separate document.
Bibliography
In bibliography list all references as in footnotes with only difference being
authors last name in front of the first. For chapters in edited volumes write
page numbers. For book reviews write total number of pages.
CIP - Katalogizacija u publikaciji

Narodna biblioteka Srbije, Beograd
32+36
GODINJAK / Univerzitet u Beogradu.
Fakultet politikih nauka ; glavni i
odgovorni urednik Ilija Vujai. - God. 1,
br. 1 (dec. 2007)- . - Beograd (Jove Ilia
165) : Fakultet politikih nauka, 2007 (Beograd : igoja tampa). - 24 cm
Dva puta godinje.
ISSN 1820-6700 = Godinjak (Fakultet
politikih nauka Beograd)
COBISS.SR-ID 145774604

Godisnjak FPN 2014

Загружено:

Сведения о документе

Авторское право

Доступные форматы

Поделиться этим документом

Поделиться или встроить документ

Параметры публикации

Этот документ был вам полезен?

Это неприемлемый материал?

Авторское право:

Доступные форматы

Godisnjak FPN 2014

Загружено:

Авторское право:

Доступные форматы

godinjak

Godina VIII / Broj 12 / Decembar 2014.

Ovaj broj Godinjaka je publikovan u okviru nauno-istraivakog projekta

TEMA BROJA: SRBIJA I REGION

TOPIC OF THE NUMBER: SERBIA AND THE REGION

TEM A BROJA: SR BIJA I R EGION

Usaglaavanje drava Zapadnog

Zajednika spoljna i bezbednosna politika posebno se razvila nakon 1992. godine

usagl a ava n j e dr ava z a pa dnog ba l k a n a ...

Istraivaki tim Centra za spoljnu politiku, Spoljna, bezbednosna i odbrambena

Ibidem, str. 610.

Re je o tipskim zahtevima evropske administracije prema dravama Zapadnog

usagl a ava n j e dr ava z a pa dnog ba l k a n a ...

ZAPADNOBALKANSKE DRAVE SPOLJNOPOLITIKA

Iako se od poetka protekle decenije (nakon 2000. godine) moe uoiti

a) Uporedna analiza usaglaenosti spoljne politike drava

Videti: EU Candidate Status for Albania, European Commision, MEMO/14/439,

O veoma tekom politikom i ekonomskom stanju u Bosni i Hercegovini videti u:

Kosovo je u septembru 2012. godine dobilo Studiju o izvodljivosti, a u oktobru

usagl a ava n j e dr ava z a pa dnog ba l k a n a ...

miljenjima Komisije EU o kandidaturi za lanstvo odreene drave. Drave

Videti godinje izvetaje o napretku Srbije ka lanstvu u Evropskoj uniji iz 2012.

Videti: Dragan ukanovi, Odnosi izmeu Beograda i Pritine: od tehnikog do

U osnovi, u pojedinanim godinjim izvetajima o napretku drava

Commission Staff Working Paper: Albania 2012 Progress Report accompanying

Commission Staff Working Paper: Albania 2011 Progress Report accompanying

usagl a ava n j e dr ava z a pa dnog ba l k a n a ...

Ova kvalifikacija se pominje u izvetajima o napretku Crne Gore za 2011, 2012. i

ukoliko zadri dosadanji izrazito evroatlantski spoljnopolitiki kurs, uspeti

Commission Staff Working Paper: Serbia 2012 Progress Report accompanying

Ovaj savez ine Rusija, Kirgistan, Belorusija, Kazahstan, Jermenija i Tadikistan.

usagl a ava n j e dr ava z a pa dnog ba l k a n a ...

panying the document Communication from the Commission to the European

Commission Staff Working Paper: Serbia 2012 Progress Report accompanying

Commission Staff Working Paper: Serbia 2014 Progress Report accompanying

Stepen usaglaenosti akata Vlade Makedonije sa EU dokumentima iz

Commission to the European Parliament and the Council Enlargement Strategy

usagl a ava n j e dr ava z a pa dnog ba l k a n a ...

je najnii u analiziranom etvorogodinjem razdoblju i iznosi svega 52%.38

the Commission to the European Parliament and the Council Enlargement

Videti: Predsjednitvo BiH: Nema konsenzusa o Palestini, Glas Srpske, Banja

b) Zapadni Balkan ponovo na razmeu

Nastanak i uzroci ukrajinske krize, kao i uloga razliitih globalnih i regionalnih

usagl a ava n j e dr ava z a pa dnog ba l k a n a ...

glasala za to, dok su ostale drave regiona, odnosno Bosna i Hercegovina,

Resolution adopted by the General Assembly on 29 November 2012, General

Council Regulation (EU) No. 269/2014 of 17 March 2014 concerning restrictive

Crna Gora: sankcije zamjeniku ruskog premijera, Aljazeera Balkans, Sarajevo, 7.

Severnoatlantskom savezu, a uoi odravanja samita ove organizacije u Velsu

Citat saoptenja Ministarstva vanjskih poslova i evropskih integracija Crne Gore

Albania sanctions against Russia, BalkanEU Independent Balkan News Agency,

Commission Staff Working Paper: Albania 2014 Progress Report accompanying

usagl a ava n j e dr ava z a pa dnog ba l k a n a ...

Commission Staff Working Paper: Albania 2011 Progress Report accompanying

Videti detaljnije sajt Ministarstva inostranih poslova Albanije www.mfa.gov.al/en.

Videti saoptenje Ministarstva inostranih poslova Kosova, koje je objavljeno samo

Navedeni stavovi ministarstava inostranih poslova Crne Gore i Kosova u

Pogledati detaljnije u: Dragan ukanovi, Spoljnopolitike orijentacije drava

Spoljnopolitiki prioriteti, Ministarstvo inostranih poslova Kosova, op. cit.

Videti: Dragan ukanovi, Odnosi izmeu Beograda i Pritine: od tehnikog do

Izjava Predsjednitva Bosne i Hercegovine o situaciji u Ukrajini, Predsjednitvo

usagl a ava n j e dr ava z a pa dnog ba l k a n a ...

i pozivi na politiki dijalog za reenje novonastale situacije.61 Ministar spoljnih

strana. Makedonija poziva na uzdranost i odgovornost u ovom periodu kritinom za