Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
Vahit GKTA *
zet
Kelbznin et-Taarruf li-Mezhebi Ehlit-Tasavvuf Adl Eserinin erhleri ve
rihleri
Bu makalede Kelbzinin tasavvufla alkal olan ve en nemli eseri olarak nitelendirebileceimiz
et-Taarruf li-mezhebi ehlit-tasavvuf adl eserine yaplan erhler ve bu erhlerin rihleri ele alnmtr. Erken dnem tasavvufuyla ilgili nemli bir eser olan Taarrufun erhleriyle ilgili bilgi verilmeden nce Kelbz ve Taarrufun nemi hakknda ksa bilgiler verilecektir. Tasavvuf erh geleneine nemli katklar salayan bu eserlerin nemi, bir tasavvuf klasiine yaplmas dolaysyla
daha da artmaktadr. Bu makalede ayn zamanda erhlerin el yazmas nshalarnn tespiti ve matbu
nshalar hakknda da bilgiler yer almaktadr.
Anahtar kelimeler: Kelbz, taarruf, tasavvuf, erh, arih.
Abstract
Commentaries and Commentators of The Work Titled al-Taarruf li- Mezhebi EhlitTasavvuf of Kalbz
This article studies the commentaries and commentators of the work titled Taarruf li mezhebi
ehlit-tasavvuf, which is a work of Kalbzinin related to tasawwuf, and which we could consider
to the his most significant work. Before providing information about the commentaries of Ta'arruf,
which is an essential work pertinent to the early period of tasawwuf, brief information is provided
about the importance of Kalbz and Taarruf. The importance of these works, which provide
significant contributions to the commentary tradition of tasawwuf, further increases with their
reference to a classical work of tasawwuf. This article also includes information about the printed
copies and determination of the manuscript copies of the commentaries.
Key words: Kalbz, taarruf, tasawwuf, commentary, commentator/
1. Giri
Eb Bekir Muhammed b. Eb shk b. Yakub el-Buhr el-Kelbz, hicr IV.
asrda bugnk zbekistan snrlar ierisinde yaam tasavvufun erken dnem sflerinden olup, alanda nemli eserler vermitir. Kelbznin sf,
eyh, rif, imam, muhaddis, hfz, fakh, uslc, zhidlerin kutbu, slihlerin
kutbu gibi sfatlarla nitelenmi olmas onun ok ynl bir lim olduunu ortaya koymaktadr. Kelbznin, Murtai (.328/939), Benc (.348/959),
Rzbr (.369/979), Nasrabz (.367/977), bn Haff (.372/982), ibl
(.334/945) gibi devrin mehur sfleriyle ada olmas, bu dnemde yaanan sreci gzlemlemesi bakmndan nemlidir. Bu bakmdan Kelbznin
snn sfiliin mhiyeti, douu ve gelimesi, mutasavvflarn fikirleri ve
yaaylar hakknda verdii bilgiler, deerli birer belge olma zellii tamaktadr.1 zellikle Taarruf adl eseri, Cneyd-i Badd (.297/909) ile balayan ve Hallac- Mansurla (.309/921) zirveye oturan tasavvuf tartmalarnn iinde; hicri IV. asrn balarnda domu sflerin eletiri yamuruna
tutulduu bir dnemde, tasavvufu ve tasavvuf ehlini anlama ve anlatma
gayesiyle yazlmas bakmndan dikkate deer bir eserdir.
Kelbz, fkh, hadis, kelm ve tasavvuf ilimleriyle megul olmutur.
Yazm olduu eserlerde, bu ynlerinin kuvvetli olduunu grmekteyiz. Dn
ve ilm meseleleri manzumelerle anlatma geleneine hemen her ilim dalnda
olduu gibi, tasavvufun da ilk dnemlerinden itibaren rastlanmaktadr.
Kelbz, eserlerinde maksadn daha iyi anlalabilmesi iin sk sk iirlerden
istihadlarda bulunur. Bunlar ounlukla kendisinden nceki dnemde yaam sfilere ait olmakla birlikte kendisine ait olan iirler de bulunmaktadr. Bu
durum Kelbznin iir mahfuzatnn geni olduunu gsterir. Dolaysyla
edeb ynnn, en az dier ilm disiplinlerdeki yn kadar kuvvetli olduu
aikrdr.2 Kelbznin tm ilimlerde vukfiyet sahibi ok ynl biri olmas
1
mer Rza, Kehhle, Mucemul- mellifn, I-XV. Dmak 1961, c. VIII, s. 222; Ktip elebi,
Kefz-znn esmil-ktbi vel-fnn, I-II, stanbul 1941, c. 1, s. 53; smail el-Badd,
Hediyyetl-rifn Esmul-Mellifn ve srul-Musannifn, Darul-fikr, Beyrut 1982, c. II, s. 54;
M. Fuat Sezgin, Geschichte des Arabischen Schrifttms, (G.A.S), I-II, Leiden 1967, c. I, s. 668; Ebu
Bekir Muhammed Kelbz, Dou Devrinde Tasavvuf: Taarruf, haz.: Sleyman Uluda, stanbul 1992, s. 12.
Kelbznin Taarruf da zaman zaman konularn arasna nemli iirler serpitirmesi,
Manil-ahbarnda hadis erhlerinin sonlarnda konuyla ilgili uzun iirler nakletmesi metin
iinde istihad iin iiri delil olarak kullanmas, ayrca recez ve nazm gibi edeb sanatlara da
hakim olmas onun iir alanndaki vukfuna delil olabilir kanaatindeyiz. Bk. Fikret Karapnar, Eb Bekr Muhammed b. Eb shk brahim b. Yakub b. Yusuf b. Kesir b. Htim b. Abdirrahman
3
4
5
6
7
8
10
11
12
mitir.13
Msteml, erh-i Taarruf, c. I, s. 5; Katip elebi, Kefz-znn, c.I, s. 419; Prs, Fasll-hitb, s.
99.
Arthur J. Arberry, Kelbz, slam Ansiklopedisi, Milli Eitim Bakanl, stanbul 1977, c. VI,
s. 538.
Kelbz, Taarruf, s. 10.
Ayn eser, s. 15.
Karapnarn bu hususla ilgili ifadeleri yledir: Ne kendisinden nce, ne de sonraki
sflerde byle bir eser grmek pek mmkn gzkmemektedir. O, bu eserinde muhaddissf kimliini ortaya kararak bir ilke imza atmaktadr. Onun erhte izledii metoda baktmzda, bir muhaddis titizliini gsterdiini grmekteyiz. u anki verilere gre, mellif bu
ynyle sfyyenin iinde esiz bir yere sahiptir. O, 223 civarnda hadisi erh etmekte ve
evhidle birlikte 700den fazla hadis kullanmaktadr. Mfesser ve evhid olarak getirdii
hadisleri ou zaman senedli olarak vermesi ve kulland snnet malzemesinin, genellikle
salam olmas, bize onun ne derece kaliteli bir hadisi olduuna iaret etmektedir. Karapnar, Ma'an, s. 64.
18
19
20
21
Saklan, Man, s. 9.
Ayn eser, s. 12.
Kelbz, Dou Devrinde Tasavvuf, s. 19.
Serrcla ada olmalarndan dolay ayn ama etrafnda birlemektedir. Muhammed Ren
Taarrufun Msteml erhine yazd takdimde konuyla ilgili unlar syler: KitbtTaarruf sfyenin eski ve temel, ayn zamanda en yaygn ve en salam eserlerindendir.
Kelbz de Tvusul-fukar lakabyla mehur olan ada meslekta Eb Nasr Abdullh b.
Ali b. Muhammed b. et-Tsnin (.hicri 378) el-Luma fit-Tasavvuf kitabnda yapt gibi, yet,
hadis, din nderleri ve irfan byklerinin szlerine istinatla tasavvuf tarkatnn slm
eratndan ayr olmadn ve ona skca bal olduunu ispat etmeye almaktadr.
Msteml, erhit-Taarruf, c. I, s. 5; Kelbzinin dneminde bir taraftan bahiyeci, Hululcu ve
ttihad olarak nitelenen eriat izgisinden sapm bir takm frkalar mevcutken bir taraftan
da bu akmlara da bir tepki olarak gerek tasavvufa kkten kar kan baz frkalar ve ahslar mevcuttur ve youn faaliyet gstermektedirler. Kelbz, age, s. 18.
22
23
24
Eserlerinin istinsah ve erh edilmesi asndan Kelbzi, Mekk ve Serrca gre biraz daha
ansl gzkmektedir.
mam Mslim, kendisi birok tannm ilim adamndan hadis ald gibi ondan da biroklar
hadis almlardr. Ondan hadis alanlardan bazlar unlardr: Ebu sa et-Tirmizi, Ebu Hatim
er-Razi, Ebu shak brahim ibnu Muhammed ibni Sfyan, Muhammed ibnu shak ibni
Huzeyme, Ahmed ibnu Mbarek el-Msteml, Yahya ibnu Said, Muhammed ibnu
Abdilvehhab el-Fera. Bunlardan Ebu shak brahim ibnu Muhammed ibni Sfyan aada biraz daha genie zerinde duracamz Sahihi Mslim'in tamamn ezberleyerek sonraki nesillere aktaran kiidir. Ebu sa et-Tirmizi, halk arasnda Sneni Tirmizi diye bilinen elCami'u's-Sahih adl eserinde ondan rivayet ettii hadislere yer vermitir.
Prs, Fasll-hitb, s. 99; Seyfettin ler, Kelbz ve Kelm Grleri, Yksek Lisans Tezi, Seluk . Sosyal Bilimler Enstits, Konya 1998, s. 20. Musahhih Muhammed Ren, Msteml
erhine yazd takdimde yle der: Hce, imm- ecell, zhid, fakh, lim Eb brhim
smil b. Muhammed b. Abdullh el-Msteml el-Buhry devrinin din, ilim ve irfan byklerindendi. Msteml, erh-it-Taarruf, c. I, s. 5.
Ebu Sad Abdulkerim b. Muhammed, b. Mansur et-Teymi Semani, el-Ensab, talik.: Abdullah b.
mer el-Barud, Beyrut 1988, c. V, s. 114
Msteml, erh, c. I, s. 5.
Bu erhin eski ve olduka ar bir ifade ile yazlan asl ve orijinal nshasndan sadeletirilerek
ve basitletirilerek nisbeten kolay bir Farsaya evrilmi nshas Bursa il Halk Ktphanesinde mevcuttur (Haraccolu, Tasavvuf, no: 780). 567/1172 tarihinde istinsah edilen Msteml
erhinin Amasya l Halk Ktphanesinde (Yazmalar, No. 720) mevcut olan ilk cildi ile Bursa'daki nshasnn karlatrlmasndan bu durum anlalmtr. Taarrufun erhleriyle ilgili
zbekistan Takent Fenler akademisi Birun arkiyat Enstits Yazmalar Fondundaki yazma
nshalar u ekildedir:
1. erhit-Taarruf, Ebu brahim, smail b. Muhammed Abdullah el-Msteml el-Buhari h.
1241 ylnda istinsah edilmitir. 107 vr., Farsa.
2. II. Cilt, no: 1098, istinsah tarihi: 1240/1824, 344 vr., Farsa.
3. no: 10395/IX, istinsah tarihi: 1249/1833, 108 vr., Farsa.
4. no: 11987.
5. no: 11001, istinsah tarihi: Milad 1830
6. no: 4979, istinsah tarihi: Hicr 1252.
7. no: 9467.
8. no: 4980/I
9. no: 583.
10. no: 5980.
kitap cem etmemi rica ettiler. Ben de gcm lsnde kabul ettim ve eyhimiz
Eb Bekr b. Eb shak Muhammed b. brahim b. Yakub el-Buhr elKelbznin telif ettii Kitbt-taarruf li-mezhebit-tasavvuf kitabndan baladm. Bylece ben, prn- mtekaddimnin szlerine teberrken ve kimsenin
beni ayplamamas iin mbted deil, mukted olarak bu kitaba erh yazdm.
Sylediim her eyi Allahn kitabndan bir yet yahut Reslullh(s)n bir hadisi yahut da bir fkh meselesiyle salamlatrdm. Bu kitapta tevhide,
diynta, ahvle, makmta, hakyka, mhedta, rmza, irta ve
meyih szne itikad ve snnet ve cemat yoluna dair hikyat zikrettim. 28
Mstemlnin erhi, Taarrufa yaplan ilk erh olmas29 ve Mstemlnin
Kelbznin talebeleri arasnda yer almas nedeniyle de nemlidir. erhin yazl gayesi; samimi bir ekilde tasavvufu taleb edenlere bir k olmak, bu yolun
sahtekarlarn rezil etmek, bidatilerinin kkn kazmak, mminlere ve ehl-i
snnete delil olmaktr. Msteml, eserini yazarken hocas Kelbznin izgisinde gittiini gstermitir. Buradan da anlyoruz ki, Taarruf ve erhleri nce Ehli snnete uygun olan tasavvuf anlayn ortaya koymak, bu anlaya ters; d
mihrakl baz fikirlere de cevap vermek maksadyla yazlmtr.30 Taarrufun
ksa ve z oluuna karn Mstemlnin erhi geni ve mufassaldr.31
Eseri istek zerine yazan Msteml, Kelbznin Taarrufuna metninin
mracaat etmi ve Kelbznin dibcesini de cmle cmle naklederek Farsaya tercme etmitir.32 Tercmedeki fesahat ve akclk Mstemlnin ifadelerinde mhede edilmektedir. Fakat o, hlis Farsa kelimelerin karlmasnda
28
29
30
31
32
Mstemli, erh, c. I, s. 7.
Musahhih Muhammed Ren Msteml erhine yazd takdimde yle demektedir: Hce,
imm- ecell, zhid, fakh, lim Eb brhim smil b. Muhammed b. Abdillh Msteml
Buhrnin erhit-Taarruf li-mezhebit-tasavvuf kitab, Farsa en eski tasavvuf metnidir; bugn
artk bu deerli kitabn, tasavvufa dair dier mehur eserlerden: Ebul-Hasan Ali b. Osman b.
Eb Ali Cllb Gaznev Hucvir (.465 H.)nin eseri Kefl-Mahcb ve eyhl-slm mmlEimme Eb sml Abdullah b. Eb Mansur Muhammed el-Ensar Herevnin kitab (Doumu
2 aban, Cuma gn, hicri 396/lm 22 Zilhicce, Cuma gn, hicri 481) TabaktusSfiyyeden daha nce yazldn bilmeyenlerin says ok deildir. unu ifade etmek gerekir
ki, tasavvufun bu byk ve temel eserinin metninin eski oluundan baka onun bir elyazmas
nshas, Farsa ikinci tarih yazma nshadr. Msteml, ayn eser, Takdim, s. 3.
Kelbz, Dou Devrinde Tasavvuf, s. 19.
erhit-Taarruf kitabnn adndan grnd gibi, bu kitap eyh mmz-Zhidl-rif Eb
Bekr b. Eb shak Muhammed b. brahim b. Yakub el-Buhr Kelbznin et-Taarruf limezhebit-tasavvuf veya et-Taarruf li-mezhebi ehlit-tasavvuf adl ksa ve muhtasar bir kitabnn
geni ve mufassal erhidir. Musahhih Muhammed Ren Msteml erhine yazd takdim
s. 3.
bk. Msteml, erh, c. I, s. 9.
33
34
35
37
38
39
40
Abdurrahman Cam, Nefahatl-ns: Evliya menkbeleri, ev.: Lami elebi, haz.: Sleyman
Uluda, Mustafa Kara, stanbul 1995, s. 478; Yazc, Uluda, Herev, Hace Abdullah, DA, c.
XVII, ss. 222-226.
Yazc, agm, ss. 222-226.
Yazc, agm, s. 222-226; Muhammed Said Abdlmecid Said el Afgan, eyhulislam Abdullah elEnsar el-Herev mebdiuh ve ruhul-kelamiyyete ver-ruhiyyete, Kahire, ts., s. 99.
Msteml erhinin basksna yazlan takdiminde yle bir bilgi gemektedir: KitbutTaarrufa yazlan dier erhlerden biri de eyhl-slm Abdullh b. Muhammed Ensr
Herevnin (.481) erhidir ki, gzel bir erh olarak bilinmektedir. Mstemli, erh, c. I, s. 6.
Konevnin hayat iin bk. mdddin Ebul-Fida smail bn Kesir, el-Bidye ven-Nihye, Msr
1932, c. XIV, s. 147; Tahsin zcan, Konev Aleddin, DA, c. XXVI, ss. 163-164.
41
42
43
44
45
tur. phe ve tereddt bu ilmin kenarna bile urayamaz. Bu ilim sabah aydnl kadar apaktr. Cneyd-i Baddnin: u mavi gk kubbesinin altnda,
dostlarmzla birlikte mzakeresini yaptmz bu ilimden daha stn bir ilmin
mevcut olduunu bilsem, o ilme koardm, sz ile anlatt ilim tasavvuftur.
Cneyd-i Badd bu konuda sk sk u iiri okurdu:
Tasavvuf ilmi, tezkiye niteliine sahip olan ahslardan bakasnn kavrayabilecei bir ilim deildir
Tasavvufu yaamam olanlar bilemezler. Kr, gnein n gremez.
Evliya ve ulemya, peygamberlerden miras kalan ilim budur. Tasavvuf
biiminde intikal eden manev yaknlk nisbetinin ve hsmlk bann gereklemesinden sonra, pekitirilen sevgi ukdesi ve salamlatrman dostluk rabtas ile hasl olur. Akl ve dnce ile kazanlan dier ilimler, ilm-i verset deil;
ilm-i dirsettir. Tahsil yoluyla elde edilir. Bu mandaki tasavvufu renmeyi en
iyi ekilde temin eden, en ak ekilde izah eden, faydalarn en iyi ekilde toplayan ve menfaatlerini en iyi ekilde ihtiva eden eser, Kitbu't-Ta'arruf li-mezhebi
ehli't-tasavvuftur. Bu eser hakknda muhakkik eyhlerin kutbu ve ariflerin eyhi ihabuddin Shreverdnin Ta'arruf olmasayd, tasavvuf bilinmezdi, demesinden daha byk hangi vg ve takdir bulunabilir? Bilgi sermayem ve
marifetim az olmakla birlikte, dier ilim ve limlerden tahsil edilmeyen faydalar sebebiyle sflerin szlerini renmeye kar duyduum candan ilgi ve sevgi, onlarn muhabbetlerine sarlma konusunda hissettiim arzu, beni
Ta'arrufun zor konularn ilim dili ile aklamaya, anlalmas zor meselelerini
izah etmeye sevk etti. Bu erhi meydana getirirken samimi bir ekilde tasavvufu renmek isteyenlere kolaylk temin etmeyi, bu yola cidden rabet edenlere
yardmc olmay grev bildik. Onun iin de az ve z yazma esasna riyet ettik.46
3.4. Nimetullah Nizam b. Muhammed el-Erdebl, Rumzul-rifn ve
knzl-kn (erh-i mkiltit-Taarruf fit-tasavvuf)47
Hayat hakknda kaynaklarda bilgi bulamadmz Nimetullah Nizam b. Muhammed el-Erdeblnin, yazm olduu erhin sonundaki eserin telif tarihini
hicr 10 Receb 745 olarak vermesinden yola karak hicr. 8. asrda yaadn
tespit edebiliyoruz. Erdebilnin yazm olduu Farsa olan erhte Taarrufun
46
47
2.
mn ve hakkatlari
3.
Yakn ve ksmlar
4.
5.
6.
kr ve kredenin mertebesi
7.
Rz
8.
Zikir
9.
Muhabbet
10. Marifet
11. Tevekkl
12. Fakr
48
49
Kelbz ve Taarrufla ilgili yaplan hibir almada bu erhten isim olarak dahi bahsedilmemektedir. Yazs olduka bozuk, Taarruftaki ayetlerin, hadislerin, baz evliyann szlerinin ve
bunun yannda birok konunun erhinin yapld bu eser Sleymaniye Ktphanesi ehit
Ali Paa blm 2708 numarada bulunmaktadr. erhten bizi haberdar eden Necdet Tosun
beye ve erhi tarafmza ulatran Sleymaniye Ktphanesi Mdr Nevzat beye mteekkiriz.
Nimetullah Nizam b. Muhammed el-Erdebil, Rumzul-rifn ve knzl-kn: erh-i
Mkilatit-Taarruf fit-tasavvuf, Sleymaniye Ktp., ehit Ali Paa, no: 2708, vr. 156a-b.
Semani, Ebu , Sad Abdulkerim b. Muhammed, b. Mansur et-Teymi, el-Ensab, talik.: Abdullah b.
mer, el-Barud, Beyrut, 1988.
Sezgin, M. Fuat, Geschichte des Arabischen Schrifttums (G.A.S), I-II, Leiden 1967.
Yazc, Tahsin; Uluda, Sleyman, Herev, Hace Abdullah, DA, stanbul 1998, c. XVII.