Jeerj %eeveesoe evLeceeuee kee heg<he veb.

450

ISBN 978-93-84003-61-6

eer ieewlecemJeeceer efJejefele

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

(Dece=leJee|<eCeer erkee meceefvJele)
(Yeeie1)
-mebkeueve SJeb erkeeyeermeJeeR meoer kes eLeceeeee& eeefj$eeeJeleea eer Meebeflemeeiej peer cenejepe kes eLece efMe<e
eLece heeeee& eer Jeerjmeeiej peer cenejepe keer megeMf e<ee, pewve meceepe keer meJeexe
meeOJeer, eeefj$eeefvkee, leerLeexeefjkee, je^ieewjJe, egieeJeefle&kee,
efmeevleeesejer, 400 ebLeeW keer uesefKekee, oes yeej [er.efued.
keer ceeveo GheeefOe mes Deuebke=le JeeiosJeer, efoJeMeefe
hetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe

eer %eeveceleer ceeleepeer

Yeeie1

DeOeee1, 2

pewve meceepe keer meJeexe meeOJeer hejce hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer eje Ieesef<ele
eer ieewlece ieCeOej Je<e& 20142015 kes Devleie&le ekeeefMele

-ekeeMekeefoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve

pecyeterhe-nefmleveehegj (cesj") G.e., heesve veb.- (01233) 280184, 280994
Website : www.jambudweep.org,
www.encyclopediaofjainism.com
E-mail : jambudweeptirth@gmail.com Facebook : jaintirthjambudweep

eLece mebmkejCe
500 eefleeeB

Jeerj efve. meb. 2541

ceeIe ke=<Cee eewome, 19 peveJejer 2015

cetue
200/-.

(2)

efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve eje mebeeefuele

Jeerj %eeveesoe evLeceeuee

Fme evLeceeuee ceW efoiecyej pewve Dee<e&ceeie& kee hees<eCe kejves Jeeues efnvoer,
mebmke=le, eeke=le, keVe[, Debespeer, iegpejeleer, ceje"er Deeefo Yee<eeDeeW
kes veee, efmeevle, DeOeelce, Yetieesue-Keieesue, JeekejCe Deeefo
efJe<eeeW hej ueIeg SJeb Je=nod ebLeeW kee cetue SJeb DevegJeeo meefnle
ekeeMeve neslee nw~ mecee-mecee hej Oeeefce&ke
ueeskeesheeesieer ueIeg hegefmlekeeSb Yeer
ekeeefMele nesleer jnleer nQ~
-: mebmLeeefhekee SJeb esjCeeeesle :-

hejcehetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe eer %eeveceleer ceeleepeer

-: ceeie&oMe&ve :-

e%eeeceCeer Deeefe&kee eer evoveeceleer ceeleepeer

-: efveoxMeke SJeb mecheeoke :-

kece&eesieer heer"eOeerMe mJeefmleeer jJeervkeerefle& mJeeceer peer

-: eyebOe mecheeoke :-

peerJeve ekeeMe pewve

meJee&efOekeej ekeeMekeeOeerve

- kecheesefpebie %eeveceleer vesJeke&, pecyeterhe-nefmleveehegj (cesj") G.e.

(3)

efJe<eeevegeceefCekee
e.

efJe<ee

he= mebKee

emleeJevee Deeefo keer efJe<ee-meteer

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.

mecheeokeere
Deee JekeleJe
emleeJevee
oes Meyo
Dece=leJee|<eCeer erkee Ske ceneve ke=efle
nee|oke Godieej
hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kee heefjee
nefmleveehegj leerLe& heefjee
efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve kee heefjee
Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee kes meneesefieeeW keer meteer
mJeeOeee eejcYe SJeb meceeheve keer efJeefOe
Meem$e mJeeOeee kee eejbefYeke cebieueeejCe

7
9
13
23
24
25
26
34
36
42
47
48

ebLe keer efJe<ee-meteer

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.

cebieueeejCe
eer ieewlecemJeeceer kee heefjee
ieCeOejosJe ner eoMeebie egle kes kelee& nesles nQ
eoMeebie efpeveJeeCeer kees ebLehe ceW veneR efueKee pee mekelee
YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kes yeeo 683 Je<e& leke ner eoMeebie jns nQ
eer ieewlecemJeeceer eCeerle ke=efleeeW kee heefjee SJeb eefleeceCe hee" kes eceeCe
eerceles JeOe&ceeveee, vecees veefcele efJeef<es~
(1) YeieJeeve ceneJeerj kee heefjee
8. eLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe kee peerJeve heefjee
9. eewyeerme leerLekejeW kee Devlejeue
10. ep%eeveevleie&leb YetlJee
(1) %eeve kes Yeso

1
6
7
12
17
27
31
31
43
49
51
51

(4)
e.

efJe<ee

he= mebKee

11. $ewueeskeeb iees<heoeeles

(1) leerve ueeske kee JeCe&ve
12. <edkeeue heefjJele&ve
13. TOJe&ueeske
14. efmeefMeuee
15. YeieJeeve ceneJeerj mlees$e

56
56
70
78
83
84

ewleYeefe Dehejveece
peeefle YeieJeeve cenemlees$e (DeOeee 1)
16. ewleYeefe (heeevegJeeo SJeb DeLe& meefnle)
17. peeefle YeieJeeved nsceecYeespe......
(1) YeieJeeve kes meceJemejCe kee mebef#ehle JeCe&ve
18. DecejcegkegeeesodieerCe&eYeeheefjegefcyeleew
(1) 4 ekeej kes osJeeW kes 32 Fv
19. keueg<eoee ceeveesodYeevlee......
22. heefjCeleveemeebieer......
(1) veeeW kee efJeJeseve
21. Den&eflmeeeeeexheeOeeesYemleLee.....
(1) hebehejces<"er kee JeCe&ve
22. #eevleepe&JeeefoiegCeieCe.....
23. efceLee%eeveleceesJe=leueeskewke.....
24. YeJeveefJeceevepeesefleJelejvejueeske.....
25. YegJeve$eesefhe YegJeve$eeeefOeheeYee&......
(1) Deke=ef$ece efpevejevee
(2) veboerMJej erhe kes efpevecebefoj
26. Fefle hebeceneheg<ee: eCeglee.....
(1) veJeosJeeW keer mebKee
27. eerceodYeeJeveJeememLee.......
(1) osJeeW kes Yeso SJeb YeJeveJeemeer osJe kee JeCe&ve
28. eeJeefvle meefvle ueeskesefmceVeke=leeefve......

88
100
100
102
102
103
104
104
120
120
127
127
128
128
128
129
137
137
138
139

(5)
e.

29.
30.
31.
32.
33.
34.
35.
36.
37.

efJe<ee

he= mebKee

(1) pecyeterhe SJeb ceOeueeske kes Deke=ef$ece ewleeueeeW keer mebKee

(2) ke=ef$ece efpeveeueeeW kee JeCe&ve
es JeblejefJeceeves<eg mLeseebme:......
(1) JeblejosJe
peesefle<eeceLe ueeskeme.....
(1) peesefleJee&meer osJe kee JeCe&ve
Jevos megjeflejereeceefCeeee........
(1) TOJe&ueeske SJeb keuheJeemeer osJe kee JeCe&ve
ewleYeefe (Dehejveece) peeefle YeieJeeved cenemlees$eced
(eer eYeeeveeee& efJejefele mebmke=le erkee SJeb efnvoer erkee meefnle)
eLece DeOeee (ewleYeefe) kee meej
(1) leerve ueeske kes Deke=ef$ece efpevecebefojeW keer mebKee
meceJemejCe mlees$e
eer ceneJeerj mlees$e
veJeosJelee mlees$e
ewleJevovee<ke

139
140
145
145
145
145
148
148
151
174
176
177
179
180
183

ke=eflekece& efJeefOe (DeOeee 2)

38. ke=eflekece& eeesie efJeefOe
(1) meeceeefeke oC[ke SJeb Leesmmeeefce mleJe
39. ueIeg ke=eflekece& efJeefOe/keeeeslmeie& efJeefOe
40. ke=eflekece& efJeefOe kes efJe<ee ceW JeCe&ve
41. Ceceeskeej ceb$e SJeb eeeefj cebieue hee" (Deveeefo efveOeve nw)
42. ueIeg efmeYeefe (Dece=leJee|<eCeer erkee)
43. ke=eflekece& efJeefOe kes eceeCe (efJeefYeVe ebLeeW mes)
(pewve meeOeg SJeb eeJekeeW kes efueS)
44. meeceeefeke oC[ke: (mebmke=le SJeb efnvoer erkee)
45. Leesmmeeefce mleJe: (mebmke=le SJeb efnvoer erkee meefnle)
46. De[d{eFppeoerJe oesmecegsmeg heCCeejmekecceYetefcemeg
(1) ceOeueeske kee JeCe&ve

187
187
192
194
196
200
203
213
221
224
224

(6)
e.

efJe<ee

he= mebKee

47. DeeefoejeCeb
(1) YeieJeeve $e+<eYeosJe kes eje efJeee, efMe#ee Deeefo
(2) efMeuhe efeee kes Devleie&le JeemlegefJeee ceWefpeveeeflecee efvecee&Ce efJeefOe
48. eflelLeejeCeb
(1) leerme eewyeermeer SJeb efJeeceeve yeerme leerLekej YeieJeeve
(2) leerme eewyeermeer kes meele meew yeerme Jevovee ceb$e
(3) heeBe ceneefJeosn mecyevOeer efJeeceeve yeerme leerLekej Jevovee ceb$e
49. efpeCeeCeb efpeCeeseceeCeb kesJeefueeeCeb
(1) Yejle eeJeleea
(2) eeJee|leeeW kee JewYeJe
(3) yeueYe, veejeeCe Deewj eefleveejeeCe
(4) ceee&oe heg<eesece eer jeceev
55. CeeCeeCeb obmeCeeCeb eefjeeCeb~~
(1) %eeve, oMe&ve, eeefj$e keer ke=eflekece&efJeefOe hetJe&ke Jevovee
(2) keeeeslmeie& kes 32 oes<e
(3) Jebovee kes 32 oes<e
51. ueesemmegppeeseejs....
52. Gmenceefpeeb e Jebos......~
(1) eewyeerme leerLekej kee mebef#ehle heefjee
53. ke=eflekece& efJeefOe kee meej
54. meeceeefeke eeesie efJeefOe
55. meeceeefeke (osJeJevovee)
56. Oece&leerLe& keer Glheefe
57. eer ieewlecemJeeceer eCeerle eefleeceCe hee" ceW leLee Deve ebLeeW ceW meceevelee Je Devlej
58. eer ieewlecemJeeceer eCeerle eefleeceCe hee" ceW heefjJele&veheefjJeOe&ve Gefele veneR nw
59. hee" heefjJele&veheefjJeOe&ve kee ee&
60. heb. eer ueeueejece peer kes ewleYeefe kes efJe<ee ceW Godieej
61. eMeefmle
62. eer ieewlece ieCeOej JeeCeer kes 10 DeOeee heeevegJeeo meefnle
63. eer ieewlecemJeeceer mlees$e
64. efpeveJeeCeer mlegefle

228
228
241
247
247
247
262
263
263
267
269
272
277
277
277
278
281
283
283
287
288
290
300
302
324
328
336
337
339
367
368

(7)

mecheeokeer e
-kece&eesieer heer"eOeerMe mJeefmleeer jJeervkeerefle& mJeeceer peer
cebieueb YeieJeeved Jeerjes, cebieueb ieewlecees ieCeer~
cebieueb kegbokegboeeew, pewveOeceexmleg cebieueced~~
YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer nce meYeer kee cebieue kejW~ eer ieewlece ieCeOej mJeeceer nce meYeer kee cebieue
kejW~ eer kegbokegbo Deeefo hetJee&eee& nce meYeer kee cebieue kejW Deewj pewveOece& nce meYeer kes efueS
cebieuekeejer nesJes~
Fme Ske cebieueeejCe ceW eer ceneJeerj mJeeceer mes ueskej hejchejeiele meYeer hetJee&eeeeX keer mlegefle keer ieF&
nw~ Deepe nce meYeer kee hejce meewYeeie nw efke nceW YeieJeeve ceneJeerj keer mee#eeled JeeCeer kees he{vesmegveves
kee meewYeeie eehle nes jne nw~ leerLekej keer hejcheje, ieCeOej keer hejcheje, elege|JeOe mebIecegefveDeee|ekee,
#eguueke#egefuuekee (eeJekeeeefJekee) keer hejcheje Deveeefo nw~ en Deveeefo keeue mes eueer Dee jner nw Deewj
Deveblekeeue leke eueleer jnsieer~
Jele&ceeve ceW yeermeJeeR Meleeyoer ceW hejce hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kee nce meYeer hej hejce
Ghekeej nQ, pees efke nceW efvele veF&veF& yeeleeW mes, eeeerve jnmeeW mes DeJeiele kejeleer nQ~ Fvekes peerJeve kee
njheue veF&veF& ke=efleeeW kees, veF&veF& jeveeDeeW kees efueS jnlee nw~ efpevekeer uesKeveer ceW, JeeCeer ceW mejmJeleer
kee Jeeme nw leYeer lees <edKeC[eiece met$e ebLe keer 16 hegmlekeeW hej mebmke=le erkee efueKekej pewvemeceepe kees
Ske ceneve ke=efle eoeve keer nw~ De<meneer pewmes efkeue< ebLe kee efnvoer DevegJeeo efkeee nw~ 400 ebLeeW keer
jevee keer nw~ efpeveceW DeYeer keF& ebLe DeekeeefMele nQ~ Deepe meejs efJeMJe ceW efpevekes eje jefele FvOJepe,
keuhegce, meJe&leesYe Deeefo efJeOeeveeW keer Oetce ceeer nw~
efpevneWves eejeW DevegeesieeW kee leuemheMeea %eeve eehle kejkes pewve Yetieesuepecyeterhe, lesjnerhe SJeb leerveueeske
keer jevee kees Oejleer hej meekeej efkeee nw~ efpevekeer esjCee SJeb DeeMeerJee&o mes ceebieerlegib eer efme#es$e hej 108 heg
Gegib e $e+<eYeosJe keer eeflecee kee efvecee&Ce keee& lespeer mes eue jne nw~ YeieJeeve kee esnje hetCe&he mes yeve ieee
nw DeeOeer eeflecee yeve egkeer nw~ Jeerj efve. meb. 2540, Deeefeve Megkeuee heteCf e&cee, MejoheteCf e&cee 8 Dekeyt ej 2014
kees hetpe ceeleepeer kes cegKeejefJevo mes ceebieerlegib eer ceW yeve jner 108 heg keer $e+<eYeosJe eeflecee keer Jeerj efve. meb.
2542 ceeIe Meg. le=leeree mes oMeceer, efoveebke 11 hejJejer mes 17 hejJejer 2016 leke Debleje&e^ r e hebekeueeCeke
eeflee SJeb cenecemlekeeefYe<eske ceneslmeJe keer Iees<eCee Yeer nes egkeer nw~
emlegle ebLe ieewlece ieCeOej JeeCeer hej Dece=leJee|<eCeer erkee Ske Deveghece ke=efle nw~ FmeceW 10 DeOeee
ceW mes 2 DeOeee (cebieueeejCe meceefvJele) ewleYeefe Deewj ke=eflekece& hej Dece=leJee|<eCeer erkee nw~ eer
ieewlecemJeeceer kes cegKe mes efvekeues Jeeve Devevle DeLe& mes iee|Yele nw~ Ssmes Deveble DeLe& mes meefnle ieewlece ieCeOej
JeeCeer hej hejce hetpe eeefj$e eefvkee ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer ves Dece=leJee|<eCeer erkee efueKekej

(8)
SJeb mebkeueve kejkes efpeveJeeCeerheer Dece=le kee heeve kejeee nw~ en Dece=leJee|<eCeer erkee meYeer kes peerJeve
ceW %eeveheer Dece=le kee heeve kejeJes Deewj Fmes he{kej meYeer YeJepeerJe Deheves meceioMe&ve kees Meg kejW, ener
cebieue YeeJevee nw~
hejce hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer mJemLe jnW, oerIee&eg eehle kejW Deewj Deheves %eeveece=le
mes nce meYeer kees efmebefele kejleer jnW~ Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee efoveotveer jele eewiegveer Je=ef kejs, efpevesvosJe
mes ener cebieue eeLe&vee nw~

B:C: B:C

DeeYeej

hegCe mce=efle

hegCe mce=efle

hejcehetpe ef$ekeeue Jevoveere hejce DeejeOe ieg ceeB ieefCeveerecegKe Deeefe&kee

eer %eeveceleer ceeleepeer kes eefle Delevle ee-Yeefe-Devegvee-efJevee jKeles ngS en ebLe
ese mJe. eerceleer FveosJeer pewve SJeb mJe. eer keebefleemeeo pewve, mejOevee (cesj") G.e.
keer hegCe mce=efle ceW Gvekes megheg$e eer meleerMeebo pewve, heg$eJeOeg eerceleer kegmegce pewve, meghegef$eeeB
eerceleer yeervee pewve-efJeveeso pewve, eerceleer meblees<e pewve-veJeerve pewve, oeceeo eer mebpee pewveeerceleer mecelee pewve (mJe.) lelheg$e mebece pewve (pecyeterhe-nefmleveehegj), heew$eer eerceleer efebmeer
pewve SJeb eer mebpee kegceej pewve-iJeeefueej (ce.e.), eerceleer JewMeeueer pewve SJeb eer
DeefYe<eske pewve meje&he-mejOevee, eerceleer efeebkee pewve SJeb eer efeeebke pewve-cesj", heew$e eer
JewYeJe pewve, hejveeleer keg. Sbefpeue pewve, Deeiece pewve, Den&ced pewve heefjJeej ves ekeeefMele
kejJeekej hetpe ceeleepeer kes eerkejkeceueeW ceW eoeve kejves kee hegCe Deefpe&le efkeee, Dele:
mebmLeeve keer Deesj mes Fme %eeveoeve keer Delevle mejenvee kejles ngS nce Deehekes eefle
OeveJeeo SJeb DeeYeej %eeefhele kejles nQ~ Deeies Yeer mebmLeeve kees meeefnle ekeeMeve SJeb
%eeveoeve kes #es$e ceW Deehekee meneesie eehle neslee jns, ener YeeJevee nw~
-mecheeoke

(9)

Deee JeeJe
-ieefCeveer Deeefe&kee %eeveceleer
Deepe mes 2571 Je<e& hetJe& eeJeCe ke=<Cee Skeced kees ewleYeefe keer jevee ngF& nw~ Gmeer efove eer
ieewlecemJeeceer ves oer#ee ueskej ieCeOej heo eehle efkeee nw Je Gmeer efove YeieJeeve ceneJeerj keer eLece efoJeOJeefve
efKejer nw~
ewleYeefe Deeefo jeveeSB eer ieewlecemJeeceer eCeerle nQ, Fvekes eceeCe osefKeSewleYeefe kes eejbYe ceW erkeekeej eer eYeeebeeee& kenles nQeer JeOe&ceevemJeeefceveb ele#eerke=le ieewlecemJeeceer mlegefleceeneerJeOe&ceeve kees ele#e osKekej-Gvekee eLece oMe&ve eehlekej eer ieewlecemJeeceer mlegefle kejles ngS
kenles nQnefjCeer bo-peeefle YeieJeeved......Fleeefo~
owJeefmeke eefleeceCe keer erkee kejles ngS eer eYeeeveeee& kenles nQ
eer ieewlecemJeeceer cegveerveeb og<<ecekeeues og<heefjCeeceeefoefYe: eefleefovecegheee|peleme kece&Cees efJeMegdeLe
eefleeceCeue#eCecegheeeb efJeoOeevemleoeoew cebieueeLe&efce<osJeleeefJeMes<eb vecemkejesefleeerceles JeOe&ceeveee vecees Fleeefo~
Fve GjCeeW mes Yeer es jeveeeW eerieewlecemJeeceer kes cegKekeceue mes efJeefveie&le nQ~ Ssmee mhe< nes
peelee nw~
eer ieewlece mJeeceer keer cetue jeveeSB eej nQ1. eer ewleYeefe
2. owJeefmeke eefleeceCe
3. heeef#eke eefleeceCe
4. eeJeke eefleeceCe
FmeceW ewleYeefe mJeleb$e nw~
hegve: leerve jeveeDeeW mes 9 jeveeSB G=le keer ieF& nQ~
1. ke=eflekece& efJeefOe (efmeYeefe)
2. efve<eerefOekee oC[ke
3. heef[kekeceeefce Yebles!
4. JeerjYeefe
es eej jeveeSB owJeefmeke eefleeceCe mes G=le nQ~
5. ieCeOejJeuee ceb$e
6. megob ces DeeGmmeblees! (eeJekeOece&)
7. megob ces DeeGmmeblees! (cegefveOece&)
8. Feefce Yebles!
es eej jeveeSB heeef#eke eefleeceCe mes G=le nQ~
9. SkeeoMe eeflecee
en jevee eeJeke eefleeceCe mes G=le nw~

(10)

eer ieewlecemJeeceer eCeerle ke=efleeeW kee heefjee

1. ewleYeefkeleeerieewlecemJeeceer kes cegKekeceue mes efJeefveie&le nw~
2. efve<eerefOekee oC[keFme owJeefmeke eefleeceCe kes Devleie&le eefleeceCe Yeefe ceW efveef<eefOekee oC[ke
Deelee nw~ FmeceW eLece heo pees Cecees efCemeerefneeS nw, Gmekee DeLe& erkeekeej ves 17 ekeej mes efkeee nw~
Fme efve<eerefOekee oC[ke ceW eerieewlecemJeeceer ves De<eheoheJe&le, meccesoefMeKej, echeehegjer, heeJeehegjer Deeefo keer
Yeer Jebovee keer nw~
peye eej%eeveOeejer meJe&$e+ef meceefvJele ieewlece ieCeOej Fve leerLe& #es$eeW keer Jebovee kejles nQ, leye Deepe pees
DeOeelce keer vekeue kejves Jeeuee keesF& en kens efke eefo meeOeg kes leerLe& Jebovee kee YeeJe nes peees lees Gmes
eeeefMee uesvee eeefnS~ Ssmee keLeve meJe&Lee Devegefele nw~
3. JeerjYeefemeJe&%e kee ue#eCe, Oece& kee ue#eCe Deeefo FmeceW yengle ner cenlJehetCe& efJe<ee nQ~
4.ieCeOejJeuee cev$eye[e eefleeceCe pees efke heeef#eke, eelegcee&efmeke Deewj Jeee|<ekehe ceW efkeee peelee nw,
Gmekeer erkee kes eejcYe ceW erkeekeej kenles nQ
eerieewlecemJeeceer owJeefmekeeefoeefleeceCeeefoefYeefve&jekeleg&ceMekeeeveeb oes<eeveeb efvejekejCeeLe Je=nleefleeceCe
ue#eCecegheeeb efJeoOeevemleoeoew cebieueeeLe&efce<osJelee-efJeMes<eb vecemkegJe&Veen Cecees efpeCeeCeefceleeefo~
es Cecees efpeCeeCeb, Cecees DeesefnefpeCeeCeb Deeefo 48 ceb$e ieCeOejJeuee cev$e kens peeles nQ~~ ye=nleefleeceCehee"
ceW eefleeceCeYeefkele ceW Fvekee eeesie nw~
Fve ceb$eeW kee cebieueeejCe OeJeuee keer veJeceeR hegmleke ceW nw
SJeb oJJeefd"e peCeeCegiiend"b Ceceeskekeejb ieesoceYe[ejDees cenekecceheeef[heeng[mme Deeefoefcn keeTCe
heppeJeefd"eeCegiiend"cegej megeeefCe YeCeefo~1
otmejs met$e keer GlLeeefvekee ceW efJeMes<e mhe<erkejCe nes jne nw~
Fme ekeej JeeefLe&ke vee mes peveeW kes DevegeneLe& ieewlece Yeejke cenekece& eke=efle eeYe=le kes Deeefo ceW
vecemkeej kejkes heee&eeefLe&ke vee ege efMe<eeW kes DevegeneLe& Gej met$eeW kees kenles nQ
Cecees DeesefnefpeCeeCeb~~2~~
es ceb$e Deeefo eerieewlecemJeeceer eje jefele ner nQ~ Fmekes efuees <edKeb[eiece Deeefo kes eceeCe oseKf ees~
<edKeb[eiece ceW es ceb$e 44 nQ Deewj eefleeceCe hee" ceW 48 nQ~
(48) Cecees Je[d{ceeCeyegefjefmemme~~44~
JeOe&ceeve yeg $e+ef<e kees vecemkeej nes~~44~~
Mebkeepeyeefke JeOe&ceeve YeieJeeved kees hetJe& ceW vecemkeej efkeee pee egkee nw lees efhej eneB ogyeeje vecemkeej
efkemeefuees efkeee ieee nw ?
meceeOeeve
pemmebefleeb Oeccehenb efCeies, lemmebefleeb JesCeefeeb heGbpes~
keeesCe Jeeee ceCemee efJe efCeeb, mekekeejS leb efmejhebecesCe2~~
efpevekes meceerhe Oece&heLe eehle nes, Gvekes efveke efJevee kee JeJenej kejvee eeefnes leLee GvnW efmej
Pegkeekej heebe Debiehebeebie SJeb keee, Jeeve Deewj ceve mes efvele ner melkeejvecemkeej kejvee eeefnes~ Fme
1. OeJeuee hegmleke 9 he=. 12~ 2. <edKeC[eiece (OeJeuee erkee) heg. 9 he=. 103~

(11)
Deeeee& hejbhejeiele efveece kees yeleueeves kes efuees hegve: vecemkeej efkeee ieee nw~
eefleeceCeebLe$eeer ceW en ceb$e Ssmee nw
Cecees YeeJeoes cenefoceneJeerj Je[d{ceeCeyegefjefmeCees esefo~
pees YeieJeeve menpe efJeefMe< ceefle, egle, DeJeefOe Fve leerve %eeve kes Oeejer Deewj hetpee kes DeefleMee kees eehle
nQ, cenefleceneJeerj Deewj JeOe&ceeve veece kes Oeejke Debeflece leerLekej nQ, yege|<eele#eJesoerkesJeue%eeve kes Oeejer nQ~
kes eje efkees iees Ghemeie& kees peerleves mes cenefleceneJeerj en veece eefme ngDee nw~ Fve Debeflece leerLekej kes
JeOe&ceeve, Jeerj, ceneJeerj, mevceefle Deewj cenefleceneJeerj Ssmes heebe veece efJeKeele nQ~ Ssmes JeOe&ceeve YeieJeeve kees
vecemkeej nesJes~
5. megob ces DeeGmmeblees!FmeceW cegefveOece& SJeb eeJeke Oece& kee JeCe&ve nw~
6. eeJeke eefleeceCeFmeceW heeef#eke eeJeke mes ueskej Glke= eeJeke, #eguueke, Ssueke leke keer ieejn
eefleceeDeeW kee eefleeceCe nw~
7. owJeefmeke eefleeceCecegefveDeee|ekee Deeefo efpeme eefleeceCe kees eefleefove eele: Deewj meeebkeeue ceW
kejles nQ Jen owJeefmekejeef$eke eefleeceCe nw~
8. heeef#eke eefleeceCehevn efove ceW nesves Jeeuee ee eej cenervee ee Je<e& ceW nesves Jeeuee ye[e eefleeceCe
nw~ De<ceer efeee ceW nesves Jeeueer Deeueeseveees leerveeW eefleeceCe eer ieewlece mJeeceer eje jefele nQ~ en jeveeeW
mee#eeled Gvekes cegKekeceue mes efJeefveie&le nQ~
Ssmes ner heeef#eke eefleeceCe ceW Ske mLeue hej mJeeb eerieewlecemJeeceer ves Deheves veece kees mebyeesefOele efkeee nw~
eLee
pees meejes meJJemeejsmeg, mees meejes Sme ieesoce~ meejb PeeCeb efe CeecesCe, meJJeyegseEn osefmeob~~
eer ieewlece ! meJe&meejeW ceW Yeer pees meej nw Jen meej Oeeve Fme veece mes kene ieee nw Ssmee meYeer meJe&%e
YeieJebleeW ves kene nw~
Fme GjCe mes Yeer es jeveeeW eerieewlecemJeeceer kes cegKekeceue mes efJeefveie&le nQ~ Ssmee mhe< nes peelee nw~
heb. ueeueejece pewve Meeeer ves Yeer Jeerj efveJee&Ce mebJeled 2557 F&meJeer meved 1931 ceW ewleYeefe kee DevegJeeo kejkes
oMeYekeleeefo meben hegmleke ceW Deepe mes 84 Je<e& hetJe& es Jeekee efueKes LesewleYeefe keer erkee kes eejbYe ceW efueKee nw efke
eer Je&ceevemJeeefceveb ele#eerke=le ieewlecemJeeceer peeefle YeieJeeved Fleeefo mlegefleceen~
DeLe&ieewlece mJeeceer ves YeieJeeved ceneJeerj mJeeceer kes ele#e oMe&ve kej peeefle YeieJeeved Fve MeyoeW mes
eejbYe kejles ngS mlegefle keer~
ye=nodJemeben keer mebmke=le erkee ceW Yeer efueKee nw :
lelee peeefle YeieJeeved Fleeefo vecemkeejb ke=lJee efpeveoer#eeb ie=nerlJee keeueeseveevevlejcesJe
eleg%ee&vemehleef&mecheVeeeeesefhe (ieewlece-DeefiveYetle-JeeegYetle-veeceeve:) ieCeOejosJee: mebpeelee:~ ieewlecemJeeceer
YeJeeshekeejeLez: eoMeebieeglejeveeb ke=leJeeved~
leovevlej ieewleceDeefiveYetefleJeeegYetefle Fve leerveeW efJeeveeW ves peeefle YeieJeeved Fleeefo MeyoeW mes mlegefle
kejles ngS YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kees vecemkeej efkeee~ efpeveoer#ee enCe keer Deewj kesMeueese kejves kes Devevlej

(12)
ner ceefle%eeve, egle%eeve, DeJeefOe%eeve Deewj ceve:hee&e%eeve eejeW %eeve Gvekees eie nes iees leLee meeleeW ekeej keer
$e+efeeB eie nes ieF~ Fme ekeej Jes leerveeW ner cegefve Gmeer mecee YeieJeeved ceneJeerj mJeeceer kes ieCeOej ngS~ GveceW
mes ieewlecemJeeceer ves YeJe peerJeeW kee Ghekeej kejves kes efueS eoMeebie egle%eeve keer jevee keer~
Fme Thej kes keLeve mes en Yeer efme nes peelee nw efke en ewleYeefe ceneJeerj mJeeceer kes kesJeue%eeve kes
mecee keer yeveer ngF& nw DeLee&led elegLe&keeue ceW peye lesleerme Je<e& mee{s Dee" cenervee Mes<e jn iees Les, Gme mecee keer
en jevee nw~ Ssmeer-Ssmeer elegLe&keeue keer jeveeSB ve peeves efkeleveer nQ, pees De%eevelee kes keejCe nceW ceeuetce veneR
nQ~
Jele&ceeve ceW Jeerj efve. meb. 2541 eue jne nw~ YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kees efveJee&Ce eeefhle mes 30 Je<e& hetJe&
kesJeue%eeve ngDee Lee, Dele: Deeies Deeves Jeeueer eeJeCe ke=<Cee eefleheoe kees Fme ewleYeefe kes 2571 Je<e& hetCe&
neskej 2572JeeR ewleYeefe peebleer Deeesieer~
Deehe eefleJe<e& eeJeCe ke=. 1 kees JeerjMeemeve peebleer heJe& kes meeLe-meeLe ewleYeefe-peebleer heJe& Yeer ceveeSb~
YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kes meceJemejCe ceW eYeg kes eLece ieCeOejosJe eer ieewlecemJeeceer kes cegKekeceue mes
efvekeueer ngF& en eer ieewlece ieCeOej JeeCeer DeefleMee ceefnceehetCe& nw~
Fmekeer Dece=leJee|<eCeer erkee ceW Deveske eceeCeeW mes en mhe< efkeee nw efke es meYeer jeveeSB eer ieewlece mJeeceer
keer nQ~ JeemleJe ceW Deepe efpeleves Yeer Jee*dcee pewveebLe GheueyOe nQ Jes meYeer hebecekeeueerve ceneveceneve DeeeeeeX
eje efueefKele nQ~ Ske es ner jeveeeW eer ieewlecemJeeceer keer nesves mes elegLe&keeueerve nQ~ eer ieewlecemJeeceer kes cegKe mes
efvekeues SkeSke Meyo Deveble DeLe& mes ieefYe&le nQ~
Deehe meYeer ueesie Fmes he{kej DemebKeele iegCee hegCe kee mebheeove kejW ener cesjer cebieue YeeJevee nw~ 2530
Je<eeX mes eer ieewlecemJeeceer kes eefleeceCe met$eeW ceW mebMeesOeve, heefjJele&ve Je heefjJeOe&ve osKee pee jne nw pees efke
Devegefele keee& nw~ FmeceW ceQves heefjJee|lele hee"eW kee GuuesKe efkeee nw~ meYeer meeOegDeeW SJeb efJeeveeW mes cesje en
kenvee nw efke Fme ebLe kee mJeeOeee kej Deewj Fme yeele kees peevekej Deye Meg SJeb eeeerve hee" ner he{W,
heefjJee|lele hee" ve he{W~ en eer ieewlece ieCeOej JeeCeer Deewj Gme hej Dece=leJee|<eCeer erkee Deehe meYeer kes peerJeve ceW
cebieuekeejer nes, ener cebieue keecevee nw~

B:C: B:C

(13)

emleeJevee
e%eeeceCeer Deee|ekee evoveeceleer
pewveOece& kes Jele&ceeve keeueerve Deefvlece eewyeermeJeW leerLekej YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer ngS nQ~ YeieJeeve
ceneJeerj mJeeceer kes eLece ieCeOej eer ieewlecemJeeceer ngS nQ~ efpevneWves YeieJeeve keer efoJeOJeefve kees megvekej
Devleceg&ntle& ceW48 efceve ceW eoMeebie keer jevee kej oer Leer~ eer ieewlecemJeeceer kes cegKe mes efvekeueer
ewleYeefe kee meYeer meeOeg SJeb eleer eeJekeieCe eefleefove meeceeefeke ceW hee" he{les nQ~ hejcheje mes
ceewefKeke%eeve mes eehle eer ieewlecemJeeceer kes cegKe mes efvekeueer ngF& Deveske cenJehetCe& jeveeSBewleYeefe,
JeerjYeefe, ieCeOejJeuee ceb$e, owJeefmeke eefleeceCe, heeef#eke eefleeceCe, De<ceer eefleeceCe SJeb eeJeke
eefleeceCe Deeefo Deepe nce meYeer kees he{ves kes efueS efceue jner nQ, en nce meYeer kee hejce meewYeeie nw~
pewve meceepe keer meJeexe meeOJeer, efmeevleeesejer, eeefj$eeefvkee, egieeJee|lekee, je<^ieewjJe,
efoJeMeefe, hejcehetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer ves pecyeterhe nefmleveehegj ceW Jeer. efve. meb. 2540,
eglehebeceer heJe& hej eer ieewlece ieCeOej Je<e& ceveeves keer Iees<eCee keer SJeb eeJeCe ke=. Skeced (13 pegueeF& 2014)
kees eer ieewlecemJeeceer kes 2571 JeW ieCeOej efoJeme hej efJeefOeJeled eer ieewlece ieCeOej Je<e& kee GodIeeve
efkeee ieee, pees efke eeJeCe ke=. Skeced (1 Deiemle 2015 leke) ceveeee pee jne nw~ efpemes Jeeheke mlej
hej ceveeves keer esjCee hetpe ceeleepeer ves heejme ewveue SJeb he$eeeej kes ceeOece mes meYeer efoiecyej pewve
mebmLeeDeeW kees eoeve keer nw~
Fme eer ieewlece ieCeOej Je<e& ceW eer ieewlece mJeeceer kes iegCeeW kee ieeve kejves kes efueS Deveske hegmlekeeW
kee pewmeseer ieewlece ieCeOej JeeCeer hegmleke, eer ieCeOejJeuee efJeOeeve, eer ieewlecemJeeceer eCeerle
eefleeceCe hee" ceW heefjJele&ve efJeeejCeere efJe<ee, eer ieewleceieCeOej DeefYe<eske efJeefOe SJeb hetpee, eer
ieCeOejJeuee mlees$e SJeb eer ieCeOej Jeuee ceb$e mlees$e meben Deeefo ebLeeW kee ekeeMeve nes egkee nw~ Deeefeve
Megkeuee hete|Cecee (Mejo hete|Cecee) hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kes 81JeW Dece=le ceneslmeJe ceW eer
ieewlece ieCeOej Ghekeej ceneslmeJe kee Deeeespeve jKee ieee efpemeceW ueieYeie 200 efJeeveeW ves heOeejkej eer
ieewlece mJeeceer keer ke=efleeeW hej DehevesDeheves efJeeej Jee efkees~ Fme MegYe DeJemej hej 108 ieCeOejJeuee
ceC[ue efJeOeeve kee Deeeespeve ngDee efpemeceW eleske ceC[ue hej eer ieewlece mJeeceer keer eJeeve cege keer cete|le
SJeb ejCe efJejepeceeve efkeS ieS~ efJeOeeve kejves Jeeues meYeer cenevegYeeJeeW kees eer ieewlecemJeeceer kes ejCe Iej
ceW efJejepeceeve kejves nsleg YeWmJehe eoeve efkeS ieS~ ieCeOejJeuee eb$e Yeer hetpe ceeleepeer keer esjCee mes
yeveJeeS ieS efpemes ueesieeW >es eehetJe&ke ueskej Deheves Iej ceW efJejepeceeve efkeee~ en $e+ef eb$e jesieMeeske
kees otj kejves Jeeuee SJeb mecemle keeeeX keer efmeef kejves Jeeuee nw~
eer ieewlecemJeeceer kee Flevee eeejemeej kejves kes yeeo Yeer hetpe ceeleepeer meowJe kenleer nQ efke
YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kes meceJemejCe ceW efpevneWves leerme Je<e& Jeleerle efkeee mechetCe& eoMeebie kee %eeve eehle
efkeee~ Ssmes eer ieewlecemJeeceer kes iegCeeW kee JeCe&ve kejvee, Gvekes GhekeejeW kee mcejCe kejvee Deefle DeeJeMeke

(14)
nw FmeerefueS GvneWves ieewlecemJeeceer keer ke=efleeeW kes keg DebMeeW kees ueskej ieewlece ieCeOej JeeCeer kee mebkeueve
kej, Gme hej Dece=leJee|<eCeer erkee efueKekej eoeve keer nw~ ome DeOeeeeW ceW efJeYee Fme ieewlece ieCeOej
JeeCeer kes SkeSke DeOeeeeW hej efJemle=le erkee efueKeer nw~ efpemes eej YeeieeW ceW efJeYekele efkeee ieee nw,
Gmeer ceW mes en eLece Yeeie Deehekes neLeeW ceW mJeeOeee nsleg, %eeveJeOe&ve nsleg hengBe jne nw~
Fme Dece=leJee|<eCeer erkee ceW meJe&eLece eer ieewlecemJeeceer eCeerle cebieueeejCe kees ueskej Gme hej efJemle=le
erkee efueKeer ieF& nw
1. cebieueeejCe
eerceles JeOe&ceeveee, vecees veefcele efJeef<es~
ep%eeveevleie&leb YetlJee, $ewueeskeeb iees<heoeeles~~
Fme cebieueeejCe ceW eejeW DevegeesieeLeceevegeesie, kejCeevegeesie, ejCeevegeesie, Jeevegeesie meceeefnle
nQ~ Fmekee Kegueemee FmeceW hetpe ceeleepeer ves efkeee nw~
2. eer ieewlecemJeeceer heefjeecebieueeejCe keer JeeKee kejles ngS eer ieewlecemJeeceer kee peerJeve
heefjee efoee nw, pees efke yeeeCe kegue ceW pevce ueskej Yeer ceneekeeC[ efJeeve, eewon ceneefJeeeDeeW kes
heejieeceer Les, hej cene DeefYeceeveer Les, uesefkeve peye GvneWves YeieJeeve ceneJeerj kes meceJemejCe ceW ceevemlebYe kee
oMe&ve efkeee efke Gvekee meeje ceeve ieefuele nes ieee, mecekelJe eie nes ieee Deewj YeieJeeve kee oMe&ve kej,
Gvekeer mlegefle kej, Gvekeer efMe<elee mJeerkeej kej YeieJeeve kes heeocetue ceW pewvesejer oer#ee OeejCe kej ueer,
Devleceg&ntle& ceW ner ceve:hee&e%eeve eie nes ieee Deewj Jes YeieJeeve kes eLece ieCeOej nes ieS~
3. ieCeOejosJe ner eoMeebie egle kes kelee& nesles nQ<edKeC[eiece (OeJeuee heg. 1) ceW efueKee nw efke
DeLe&kelee& YeieJeeve ceneJeerj nQ Deewj ebLekelee& eer ieewlece mJeeceer nQ~ eer ieewlece mJeeceer ves Deeeejebie Deeefo
yeejn DebieeW keer SJeb meeceeefeke Deeefo Debieyeee eewon ekeerCe&keeW keer eeJeCeceeme kes ke=<Ce he#e ceW egie kes
Deeefoce eefleheoe ceW hetJe& efove ceW jevee keer Leer~ Dele: eer ieewlecemJeeceer YeieJeeve ceneJeerj kes leerLe& ceW ebLekelee&
ngS~ Ssmee OeJeuee heg. 9 ceW efueKee nw~ Fme efJe<ee kees FmeceW meeceeCe efueKee nw~
4. eoMeebie efpeveJeeCeer kees iebbLehe ceW veneR efueKee pee mekeleeefoiecyej pewve hejcheje ceW YeieJeeve
ceneJeerj kes yeeo 683 Je<e& leke ner eoMeebie egle SJeb Gmekes %eelee Deeeee& jns nQ~ Deepe eoMeebie GheueyOe
veneR nw keeeWefke eoMeebie efueKes ner veneR pee mekeles~ Deepe GheueyOe pewve Jee*dcee Gme eoMeebie kee DebMe
cee$e ner nw~
5. YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kes yeeo 683 Je<e& leke eoMeebie jns nQFme efJe<ee kees ke<eeeheeng[
(peeOeJeuee erkee) hegmleke1, OeJeuee hegmleke9 kes eceeCe mes efme efkeee nw~ FmeceW meej ceW Yeer meej
yeleeles ngS Devegye kesJeueer, kesJeueer, eejCe$e+ef, e%eeeceCe, DeJeefOe%eeveer, eglekesJeueer, omehetJe&Oeejer,
Deeeejebie kes Oeejer Deeefo kee Yeer JeCe&ve nw~
6. eer ieewlecemJeeceer eCeerle ke=efleeeW kee heefjee SJeb eefleeceCe hee" kes eceeCeFme efJe<ee ceW
OeJeuee heg. 9, eer eYeeeveeee& efJejefele eefleeceCe ebLe$eeer mes eceeCe efoS nQ efke ewleYeefe, heeef#eke
eefleeceCe, owJeefmeke eefleeceCe, eeJeke eefleeceCe Deeefo ieewlece mJeeceer keer jeveeSB nQ~

(15)
7. eerceles JeOe&ceeveee, vecees veefcele efJeef<esFmeceW YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kee heefjee hegjJee
Yeerue mes efoee nw~ en hegjJee Yeerue kee peerJe ner Yejle eeJeleea kee heg$e cejerefe kegceej ngDee~ meceioMe&ve
kee ue#eCe, hebeeCegele kee ue#eCe, leerLekej eke=efle kee yebOe kejeves Jeeueer meesuenkeejCe YeeJeveeDeeW kee
JeCe&ve, YeieJeeve ceneJeerj kes hebekeueeCeke kee JeCe&ve SJeb hegjJee Yeerue mes ueskej YeieJeeve ceneJeerj kes 34
YeJe kes veece Yeer efoS ieS nQ~
8. eLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe kee peerJeve heefjeeeLece kece&Yetefce, YeesieYetefce, keguekejeW
keer Glheefe, DeeesOee veiejer keer jevee, YeieJeeve $e+<eYeosJe kes hebekeueeCeke kee JeCe&ve, eer $e+<eYeosJe kes
eje kece&Yetefce keer JeJemLee, meceJemejCe kee JeCe&ve Deeefo efJe<eeeW kees FmeceW efueee nw~
9. eewyeerme leerLekejeW kee DevlejeueYeieJeeve $e+<eYeosJe kes Devevlej DeefpeleveeLe mes ueskej ceneJeerj
heele 24 leerLekej ngS nQ~ eer $e+<eYeosJe kes cege nes peeves kes heMeeled heeeme ueeKe kejes[ meeiejeW kes
Jeleerle nes peeves hej DeefpeleveeLe YeieJeeve ves cees#e eehle efkeee~ Fmeer lejn mes eewyeermeeW leerLekejeW kes cees#e
peeves kee Devlejeue SJeb efkeme leerLekej kes keeue ceW Oece& Jegefefe ngF& nw Fmes Yeer yeleeee nw~
10. ep%eeveevleie&leb YetlJeeFmeceW %eeve kes heeBe Yesoceefle%eeve, egle%eeve, DeJeefOe%eeve, ceve:hee&e%eeve
SJeb kesJeue%eeve kee JeCe&ve nw~
11. $ewueeskeeb iees<heoeelesFmeceW leerve ueeske kee JeCe&ve nw~ ueeske keer TBeeF&eew[eF& kee
eceeCe, $eme veeueer kee eceeCe, DeOeesueeske kes jepet kee JeCe&ve, TOJe&ueeske ceW jepet kee eceeCe, JeeleJeueeeW
kee JeCe&ve, ueeske kee Ieveheue, $eme veeueer kee JeCe&ve, DeOeesueeske ceW vejke kes ogKeeW kee JeCe&ve, veejefkeeeW
keer peIeve, Glke=< Deeeg, leerLekej eke=efle kee yebOe kejkes vejke peeves JeeueeW kee SJeb vejke ceW DeJeefOe%eeve
kee JeCe&ve nw~ ceOeueeske ceW {eF&erhe kee JeCe&ve nw efpemeceW pecyeterhe, megcesheJe&le, ueJeCe meceg, 170
kece&Yetefce, 30 YeesieYetefce, 96 kegYeesieYetefce, kegceeveg<e Deeefo kee JeCe&ve nw~ pecyeterhe SJeb ceOeueeske kes
Deke=ef$ece efpeveeueeeW keer mebKee yeleeles ngS hetpe ceeleepeer ves GveceW efmLele meJe& efpeveeefleceeDeeW kees ceve,
Jeeve, keee mes veceve efkeee nw~
12. <edkeeue heefjJele&veceOeueeske ceW Yejle Deewj SsjeJele #es$e ceW Glmee|heCeer Deewj DeJemee|heCeer kes
<edkeeueeW mes ceveg<eeW keer Deeeg, DeJeieenvee Deeefo ceW pees Je=ef, eme neslee nw Gve meyekee JeCe&ve nw~ keguekejeW
keer Glheefe, $esme" Meueekee heg<e, Yejle, SsjeJele #es$e kes cues Keb[eW keer JeJemLee Deeefo kee JeCe&ve nw~
13. TOJe&ueeskeFmeceW 16 mJeie&, 9 ewJeseke, 9 DevegefoMe, heeBe Devegej kee JeCe&ve nw~ keuhe Deewj
keuheeleerleeW kes mLeeve, efJeceeveeW keer mebKee, Yeso, eceeCe, JeCe& SJeb efJeceeveeW kes DeeOeej kee JeCe&ve nw~ osJeeW
kes eemeeo, heefjJeej osJe, meewOece& Fv kee heefjJeej, SsjeJele neLeer, meewOece& Fv keer osefJeeeB, megOecee& meYee,
Mejerj keer DeJeieenvee, Glke=< Deeeg, efJeefeee, DeJeefOe%eeve, eJeereej megKe, osefJeeeW keer Glheefe mLeeve, osJeeW
kee Deenejkeeue, ueewkeebefleke osJe, Ske YeJeeJeleejer osJe Deeefo kee JeCe&ve nw~
14. efmeefMeueeueeske kes DeeYeeie hej ceveg<eueeske{eF&erhe eceeCe45 ueeKe eespeve eceeCe
efmeefMeuee nw, peneB hej Devebleeveble efme YeieJeeve efJejepeceeve nQ, Gve Devebleeveble efmeeW kees cesje vecemkeej nes~

(16)
Fme ekeej mes ieewlece ieCeOej JeeCeer (Dece=leJee|<eCeer erkee) ceW hetpe ceeleepeer ves Ske cebieueeejCe hej
eejeW DevegeesieeW kee efJemle=le JeCe&ve kejles ngS eLece DeOeee kes Devleie&le cebieueeejCe veece kes ekejCe kees
hetCe& efkeee nw~
Fmekeer hetCe&lee hej YeieJeeve ceneJeerj mlees$e kee hee" nw, efpemeceW 9 keeJeeW ceW YeieJeeve ceneJeerj kee
peerJeve eefj$e ieeiej ceW meeiej keer YeeBefle meceeefnle nw~
eer ieewlece mJeeceer kes cegKe mes meJe&eLece YeieJeeve ceneJeerj keer mlegefle kes he ceW ewleYeefe efvekeueer
efpemes hetpe ceeleepeer ves ieewlece ieCeOej JeeCeer ceW eLece DeOeee kes he ceW efueee nw~ Fme ewleYeefe kee
efJemle=le efJeJeseve Dece=leJee|<eCeer erkee ceW efkeee nw
15. ewleYeefe Dehejveece peeefle YeieJeeved cenemlees$eFmeceW ewleYeefe, Gmekee heeevegJeeo SJeb
DeLe& efoee nw~ FmeceW eer ieewlecemJeeceer efpevesv Oece& keer, YeieJeeve kes %eeve keer, veJeosJeeW keer, ke=ef$ece
Deke=ef$ece efpeveeefleceeDeeW keer Jevovee kej jns nQ~ YeieJeeve keer Jeerlejeielee kee yengle ner megvoj JeCe&ve eer
ieewlecemJeeceer ves Fme ewleYeefe ceW efkeee nw~
16. peeefle YeieJeeved nsceecYeespeeeejefJepe=befYeleewewleYeefe kes eejcYe ceW eer ieewlece mJeeceer
YeieJeeve keer pee yeesueles ngS kenles nQ YeieJeved ! Deehekes ejCe keceue mJeCe& keceueeW hej efJenej kejles nQ~
Fme Ske hebefe kees ueskej hetpe ceeleepeer ves FmeceW YeieJeeve kes meceJemejCe kee mebef#ehle JeCe&ve efkeee nw~
17. DecejcegkegeeesodieerCe&eYeeheefjegefcyeleewFmekeer erkee ceW 4 ekeej kes osJeeW kes 32 Fv
kee JeCe&ve nw pees efke Deheves DemebKe osJeosJeer heefjJeej kes meeLe YeieJeeve kes ejCeeW ceW vecemkeej kejles nQ~
18. keueg<eoee ceeveesoYd eevlee: hejmhejJewejf Ce:YeieJeeve kes ejCe kee Deeee uesves Jeeues heMeg SJeb
ceveg<e hejmhej ceW Me$eglee kee YeeJe es[ kej eerelf e YeeJe jKeles nQ~ Fme yeele kees GoenjCe oskej yeleeee nw~
19. heefjCeleveemeebieerYeeJeeefefJekeleefJekeefuhelebFmeceW veeeW kee efJeJeseve nw~ vee kee ue#eCe,
vee kes cetueYeso, Jeee|Leke vee, heee&eee|Leke vee, MegDeMeg efveMee vee, Ghevee, efveeevee, JeJenejvee,
megvee Deewj ogve&e Deeefo kee JeCe&ve nw~ vee cees#e kee keejCe nw Fme yeele kees Yeer efme efkeee nw~
20. Den&eflmeeeeeexheeOeeesYemleLee e meeOegYe:meJe& peiele ceW Jebe Denle, efme, Deeeee&,
GheeOeee Deewj meeOeg Fve hebehejces<"er kee efJeMes<e JeCe&ve efveecemeej ebLe mes FmeceW efkeee nw~
21. #eevleepe&JeeefoiegCeieCemegmeeOeveb mekeueueeskeefnlenslegced~FmeceW Gece #ecee Deeefo oMeOece&
keer, pees efke meyekee efnle kejves Jeeuee nw Gme Oece& keer Jevovee keer ieF& nw~
22. efceLee%eeveleceesJe=leueeskewkepeeself ee|celeieceeeseif eeer ieewlece mJeeceer ves Fme Mueeske ceW efpeveeiece
Meem$e keer Jevovee keer nw~ hetJee&eeeeX eje eCeerle efpelevee Yeer pewve Jee*dcee nw, Jes meYeer efpeveeiece nQ~
23. YeJeveefJeceevepeesefleJe&vlejvejueeskeefJeeewleeefveeer ieewlecemJeeceer ves eej ekeej kes
osJeeW kes eneB leLee vejueeske ceW nesves Jeeueer Deke=ef$eceke=ef$ece meYeer efpeveewleefpeveeefleceeDeeW keer Jevovee
keer nw~
24. YegJeve$eesefhe YegJeve$eeeefOeheeYee& leerLe&kele=&Ceecedleerve YegJeve ceW efpeleves Yeer efpevecebefoj

(17)
nQ, Gve meyekeer FmeceW Jevovee keer ieF& nw~ Deke=ef$ece efpeveceefvoj Glke=<, ceOece Deewj peIeve efkeleves ye[s
nw Gvekee ceehe efoee nw~ veboerej erhe kes efpevecebefoj kee JeCe&ve ef$eueeskemeej ebLe mes efoee nw~ efme eeflecee
Deewj Deefjnble eeflecee ceW keee Devlej nw ? Fme yeele kees Jemegveefvo eefle<"e hee", peemesve eefle<"ehee",
eefle<"emejesej Deeefo mes efme efkeee nw~
25. Fefle hebeceneheg<ee: eCeglee efpeveOece&JeeveewleeefveFme Mueeske ceW eer ieewlece mJeeceer ves
veJeosJeeW keer mebKee yeleeF& nw Deewj kene nwheeBe hejces<"er, efpeveOece&, efpeveeiece, efpeveewle Deewj ewleeuee
es veJe osJe cegPes jlve$ee keer eeefhle kejeJeW~
26. eerceodYeeJeveJeememLee: mJeeb Yeemegjcetle&e:FmeceW YeJeveJeemeer osJeeW kes efJeceeveeW ceW efmLele
eefleceeDeeW keer Jevovee keer ieF& nw~ osJeeW kes Yeso SJeb YeJeveJeemeer osJeeW kes mLeeve, Yeso, YeJeveeW kee eceeCe SJeb
efpevecebefoj kee JeCe&ve efkeee nw~
27. eeJeefvle meefvle ueeskesefmceVeke=leeefve ke=leeefve e~ Fme eflee&iueeske ceW efpeleves Yeer ke=ef$ece
Deke=ef$ece ceefvoj nQb Gvekeer Jevovee FmeceW keer ieF& nw~ pecyeterhe SJeb ceOeueeske kes Deke=ef$ece ewleeueeeW keer
mebKee yeleeles ngS ke=ef$ece efpeveeueeeW kee JeCe&ve nw~ pewmes efkeegie keer Deeefo ceW Fv ves DeeesOee ceW
meJe&eLece heeBe efpeveceefvoj yeveees, kewueeMe heJe&le hej Yejle eeJeleea ves cenejlveeW mes efpevecebefoj yeveJeeS,
megueesevee ves efpeveceefvoj Je efpeveeefleceeSB yeveJeeF, nefj<esCe eeJeleea ves DeieefCele cebefoj yeveJeeS, eer
jeceev ves kegbLeueefieefj hej Deveske efpevecebefoj yeveJeeS, OeejeefMeJe veiej ceW 1008 KecYeeW kes efpeveceefvoj kee
JeCe&ve DeejeOevee keLeekees<e ceW nw~ ueJeCe meceg ceW uebkee veiejer ceW DeveskeeW efpevecebefoj SJeb oMeeveve kes Iej
ceW megJeCe&ceeer npeejeW KecYeeW mes megMeesefYele MeeefvleveeLe efpeveeuee Lee~ Fve meYeer efJe<eeeW kee FmeceW megvoj
JeCe&ve Meem$eeskele eceeCe meefnle nw~
28. es JeblejefJeceeves<eg mLeseebme: eefleceeie=ne:FmeceW Jeblej osJeeW kes DeeJeemeeW ceW efJejepeceeve
DemebKeele eefleceeie=neW kees oes<eeW keer Meeefvle kes efueS kene nw~ FmeceW meele ekeej kes Jeblej osJeeW kee JeCe&ve
nw, Jes keneBkeneB jnles nQ ? Deewj Gvekes YeJeve, YeJevehegj, DeeJeeme keneB nw ? Deeefo kee JeCe&ve nw~
29. peesefle<eeceLe ueeskeme YetleesodYeglemecheo:peesefle<eer osJeeW kes efJeceeveeW ceW efmLele DeodYegle
mecheefeOeejer Den&vleeW kees efJeYetefle eeefhle nsleg veceve efkeee nw~ peesefleJee&meer osJeeW kes 5 Yeso, peesefle<ke osJeeW
kes efJeceeve keer Yetefce mes TBeeF& SJeb eceeCe kee ee& Yeer efoee nw~ Fmekes meeLe ner Jeenve peeefle kes osJe,
peesefle<ke osJeeW keer ieefle, metee&efo keer efkejCeW, efJeceeve Deewj efpeveceefvojeW kee eceeCe, mete& kee ieceve #es$e,
oef#eCeeeveGejeeCe, Ske efceve ceW mete& kee ieceve, eeJeleea eje mete& kes efpeveefyecye kee oMe&ve, ev
kee ieceve #es$e, Ske efceve ceW ev kee ieceve, ke=<Cehe#eMegkeuehe#e, Ske ev kee heefjJeej SJeb efovejeef$e
kee efJeYeeie Deeefo meYeer efJe<eeeW kees efueee nw~
30. Jevos megjeflejereeceefCeeeeefYe<esevecedFmeceW Jewceeefveke osJeeW kes efJeceeve mecyevOeer eefleceeDeeW
kees cegefkele eeefhle nsleg veceve efkeee nw~ TOJe&ueeske kee JeCe&ve, keuheJeemeer osJe, 16 mJeieeX kes veece, 12 keuhe,
keuheeleerle, veew ewJeseke, veew DevegefoMe, heeBe Devegej efJeceeve, keuhe Deewj keuheleerleeW kes mLeeve, efJeceeveeW keer

(18)
mebKee, efJeceeveeW kes Yeso Deeefo kee JeCe&ve nw~ Fme efJe<ee kes Deble ceW leerve ueeske ceW kegue Deke=ef$ece efpevecebefoj
SJeb efpeveeefleceeDeeW keer mebKee osles ngS GvnW SJeb ceOeueeske ceW mebKeele ke=ef$ece efpevecebefoj SJeb efpeveeefleceeDeeW
kees veceve efkeee nw~
31. ewleYeefe Dehejveece peeefle YeieJeeved cenemlees$eeer eYeeeveeee& efJejefele mebmke=le erkee
SJeb efnvoer erkee meefnle hetjer ewleYeefe kees efJelpeve kes %eeve JeOe&ve nsleg SJeb mebmke=le %eeve nsleg efoee nw~
Fmes he{kej megOeerpeve ewleYeefe kee DeLe& oebiece kej ceneve hegCe kee mebee kejW~
32. eLece DeOeee (ewleYeefe) kee meejFmeceW hetpe ceeleepeer ves ewleYeefe hej Dece=leJee|<eCeer
erkee efueKeles ngS Devle ceW ewleYeefe kee meej yeleeles ngS mechetCe& ke=ef$eceDeke=ef$ece efpeveewle, ewleeueeeW
keer Jevovee keer nw~ hegve: leerve ueeske ceW Deke=ef$ece efpevecebefojeW keer mebKee yeleeles ngS efueKee nw
$ewkeeefueke ke=ef$ece meYeer, efpeveeeflecee efpeveOeece~
kens Devebleeveble ner, eflevnW Deveble eCeece~~
Fme ekeej mes eer ieewlece ieCeOej JeeCeer keer Dece=leJee|<eCeer erkee ceW cebieueeejCe meceefvJele ewleYeefe
veeceke eLece DeOeee hetCe& ngDee~ DeOeee keer hetCe&lee hej hetpe ceeleepeer ves meceJemejCe mlees$e, eer ceneJeerj
mlees$e, veJeosJelee mlees$e SJeb ewleJevovee<ke efoee nw efpemes he{kej meYeer YeJepeerJe YeieJeeve ceneJeerj keer,
meceJemejCe keer SJeb veJeosJeleeDeeW keer Jevovee, Yeefe kee heue eehle kejW Deewj leerve ueeske kes mecemle ke=ef$ece
Deke=ef$ece efpeveeefleceeDeeW keer Jevovee kejW~
33. ke=eflekece& efJeefOeewleYeefe kes yeeo DeOeee2 ceW ke=eflekece& efJeefOe kees efueee nw efpemekee %eeve
meYeer meeOegDeeW SJeb eleer eeJekeeW kees nesvee eeefnS efke peye nce meeceeefeke kejles nQ, mJeeOeee keer Yeefe
he{les nQ Gme mecee efkeme efJeefOe mes nceW Yeefe he{vee eeefnS~ FmeceW 1 ke=eflekece& ceW 12 DeeJele&, 4 efMejesveefle
Deewj 2 eCeece nesles nQ~ Fve meyekee Kegueemee Meem$eeskele eceeCe meefnle Fme ke=eflekece& efJeefOe ceW efoee nw~
meJe&eLece ke=eflekece& eeesieefJeefOe kees yeleeee nw~ Gmekes yeeo ueIeg ke=eflekece& efJeefOe Yeer oer nw~
Fme ke=eflekece& efJeefOe ceW ner he=. 241 mes 46 leke efMeuheefeee kes Devleie&le JeemlegefJeee ceW
efpeveeeflecee efvecee&Ce efJeefOe veeceke ekejCe yengle Dee nw, FmeceW en Yeer mebkesle nw efke ceebieerlegbieer efme#es$e
keer DeKeC[heJe&le efMeuee ceW meved 1996 ceW oer ieF& hetpe ceeleepeer keer esjCee kes DeeOeej hej efvee|cele nes jner
YeieJeeve $e+<eYeosJe keer 108 heg Gegbie Ke[dieemeve eeflecee kee ceehe Fmeer DeeOeej mes efveefMele efkeee ieee
nw~ en Ske Ssefleneefmeke leLe nw efke egieegieeW leke peye Yeer Fme eeflecee kee Fefleneme mcejCe efkeee
peeSiee lees hegjeleJeefJeo, MeesOekelee& hee&ke SJeb eeueg Yekele Fme leLe mes heefjefele neWies efke kesJeue
efMeuheer keer efMeuhekeuee ner eeflecee kes meeLe veneR peg[er nw, elegle Deeieceese ceehe kes meeLe Fmekee efvecee&Ce
nesves kes keejCe FmeceW DeefleMee ecelkeej eehle ngDee nw~ etBefke %eeveceleer ceeleepeer ves meoemeoe ner eleske
keee& ceW Deeiece kees mee#e yeveekej ner keee& mechevve efkees nQ, en Fmekee yesefcemeeue GoenjCe emlegle nesiee~
34. ke=eflekece& efJeefOe kes efJe<ee ceW JeCe&veDebie yeee kes 14 YesoeW ceW mes pees ke=eflekece& veece mes "e
ekeerCe&ke nw~ Jen ke=eflekece& efJeefOe kee efJemleej mes JeCe&ve kejlee nw~ eeefhe Deepe Debie yeee veece mes 14

(19)
ekeerCe&ke nceejs heeme GheueyOe veneR nw~ lees Yeer Fvekee DebMeDebMe %eeve GheueyOe Meem$eeW mes eehle neslee nw~
Jele&ceeve ceW en ke=eflekece& efJeefOe <edKeC[eiece OeJeuee heg. 13 ceW Jee|Cele nw~ en ke=eflekece& efJeefOe eer
ieewlecemJeeceer eje eCeerle nw Fmekes eceeCe FmeceW hetpe ceeleepeer ves efoS nQ~
35. Ceceeskeej ceb$e SJeb eeeefj cebieue hee"Ceceeskeej ceb$e SJeb eeeefj cebieue hee" Deveeefo efveOeve
nw Fme yeele kees FmeceW efme efkeee nw~ eeeefj cebieue hee" kee eeeerve hee" Deewj Jele&ceeve ceW heefjJee|lele hee"
veee hee" Yeer FmeceW efoee nw pees efke efJeYeefkele ueieekej yeveeee ieee nw Deewj ueieYeie 40 Je<eeX mes efoiecyej
pewve hejcheje ceW Deeee nw~ eeeerve hee"Deveeefo efveOeve hee" ceW heefjJele&ve, mebMeesOeve Devegefele keee& nw~ Fme
efJe<ee kees FmeceW mhe< efkeee nw~
36. ueIeg efmeYeefeFmekeer Dece=leJee|<eCeer erkee ceW lehe mes efme ceW yeengyeueer mJeeceer kee
GoenjCe efoee nw~ #es$e, keeue, ieefle, eEueie, leerLe&, eeefj$e, eleske yeg, yeesefOele yeg, %eeve, DeJeieenvee,
Devlej, mebKee Deewj DeuheyenglJe Fmekes eje efme peerJe efJeYeeie kejves eesie nQ~ Fme yeele kees leJeeLe&Je=efe
mes efJeMes<ehe mes efme efkeee nw~
37. ke=eflekece& efJeefOe kes eceeCepewve meeOeg SJeb eeJekeeW kes efueS FmeceW ke=eflekece& efJeefOe kes eceeCe
ke<eeeeeYe=le, <edKeC[eiece OeJeuee hegmleke 1, hegmleke9, ieesccemeej peerJekeeC[, cetueeeej, Deeeejmeej,
eeefj$emeej, jlvekejC[ eeJekeeeej, Deveieej Oecee&ce=le Deeefo eeeerve ebLeeW mes efoS ieS nQ~ cegefveeeW kes
ke=eflekece&, eleer eeJekeeW kes ke=eflekece& SJeb meeceeve eeJekeeW kes efkelevesefkeleves ke=eflekece& nesles nQ Fvekee
JeCe&ve efkeee nw~
38. meeceeefeke oC[keFmeceW efeeekeueehe mes meeceeefeke oC[ke keer mebmke=le erkee SJeb
meeceeefeke Yee<e mes efnvoer nw~ FmeceW hebehejces<"er kes iegCeeW kee mhe<erkejCe nw~ en eer ieewlece mJeeceer eje
eCeerle nw~
39. Leesmmeeefce mleJeFmeceW Yeer efeeekeueehe mes Leesmmeeefce mleJe keer mebmke=le erkee SJeb meeceeefeke
Yee<e mes efnvoer erkee nw~ FmeceW 24 leerLekejeW keer mlegefle keer nw~ en Yeer eer ieewlecemJeeceer eje eCeerle nw~
40. DeeFppeoerJe oesmecegsmeg heCCeejmekecceYetefcemegFmekeer Dece=leJee|<eCeer erkee ceW ceOeueeske
kee JeCe&ve nw~ pecyeterhe, efJeosn #es$e, 170 kece&YetefceeeB, Ske meeLe DeefOekelece leerLekej 170 SJeb kece mes
kece 20 nesles nQ Fme efJe<ee kee JeCe&ve nw~ {eF&erhe Deewj oes meceg leke hebehejces<"er nesles nQ Fme yeele kees
FmeceW efme efkeee nw~
41. DeeefoejeCebFmekeer erkee kejles ngS YeieJeeve $e+<eYeosJe kes eje efJeee, efMe#ee Deeefo kee
DeeefohegjeCe ebLe mes efJeMes<e JeCe&ve efkeee nw~ YeieJeeve $e+<eYeosJe ves epee kees Deefme, ceefme, ke=ef<e, efJeee,
JeeefCepe Deewj efMeuhe Fve <edefeeeDeeW kee GheosMe efoee~ Fve meYeer kee JeCe&ve FmeceW nw~ efMeuhe efeee kes
Devleie&le JeemlegefJeee ceW efpeveeeflecee efvecee&Ce efJeefOe kee JeCe&ve Yeer FmeceW efoee nw~ eeflecee kes efkeme Debie kee
ceehe efkelevee nesvee eeefnS, meYeer kee DeueieDeueie efJemleej yeleeee nw~ heeemeve eeflecee, efme eeflecee,
Deeeeee&efo keer eeflecee, e#e keer eeflecee Deeefo kee Yeer keLeve nw~

(20)
42. eflelLeejeCebFme Meyo keer erkee kejles ngS leerme eewyeermeer SJeb efJeeceeve yeerme leerLekej
YeieJeeve keneBkeneB nQ yeleeles ngS leerme eewyeermeer kes 720 Jevovee ceb$e SJeb heeBe ceneefJeosn mebyebOeer efJeeceeve
yeerme leerLekej kes 20 Jevovee ceb$e Yeer efoS nQ~ efpevnW he{kej %eeve kee JeOe&ve kejW Deewj 740 leerLekejeW keer
Jevovee kejles ngS yeejcyeej veceve kejW~
43. efpeCeeCeb efpeCeeseceeCeb kesJeefueeeCebFmekeer erkee ceW Yejle eeJeleea kee JeCe&ve efkeee nw~
efpemeceW Yejle keer efoefiJepee kee JeCe&ve, Yejleyeengyeueer kee eg, yeengyeueer kee Jewjeie, Yejle cenejepe
kee eeJeleea he hej cenemeeceepe DeefYe<eske, Yejle eje yeengyeueer cenecegefvejepe keer hetpee, yeengyeueer kee
kesJeue%eeve, Yejle eeJeleea eje yeeeCe JeCe& keer Glheefe, Yejle kes meesuen mJehve, eeJee|leeeW kee JewYeJe
Deeefo kee JeCe&ve nw~ eoMe eeJeleea kes JewYeJe kee ee&, veew yeueYe, veew veejeeCe SJeb veew eefleveejeeCe
keer TBeeF&, Deeeg, ieefle Deeefo kee ee& Yeer efoee nw~
ceee&oe heg<eesece eer jeceev kes peerJeve eeefj$e kee JeCe&ve Yeer FmeceW efoee nw~ uebkeeveiejer kee JeCe&ve,
meerlee kee efJeJeen, jeceev kee JeveJeeme, jeJeCe keer ce=leg, meerlee kee efve<keemeve, jeceev kee heg$eeW kes
meeLe eg, meerlee keer Deefive hejer#ee, meerlee keer Deee|ekee oer#ee, jeceev keer oer#ee Deewj efveJee&Ce ieceve Deeefo
kee megvoj, jesceebeke JeCe&ve nw~
44. CeeCeeCeb obmeCeeCeb eefjeeCebFmeceW %eeve, oMe&ve Deewj eeefj$e keer ke=eflekece& efJeefOe hetJe&ke
Jevovee keer nw~ FmeceW keeeeslmeie& kee ue#eCe, keeeeslmeie& kes 32 oes<e, Jevovee kes 32 oes<e kee JeCe&ve kejles
ngS efueKee nw efke Fve oes<eeW mes jefnle Jevovee ner Meg Jebovee nw pees efke efJehegue efvepe&je kee keejCe nw~
45. ueesemmegppeeseejsueeske ceW Geeslekeejer, Oece&leerLekej, efpeveJej, kesJeueer, Denle YeieJeeve
Gece nQ~ Fmekeer efJeMes<e JeeKee cetueeeej mes keer ieF& nw~ ueeske Meyo kee efveefe DeLe& Yeer efoee nw~ efpeme
nsleg mes efpevesvosJe eje en meye keg DeJeueesefkele efkeee peelee nw, FmeerefueS en ueeske kene peelee nw~
46. Gmenceefpeeb e JebosLeesmmeeefce mleJe ceW 24 leerLekejeW keer Jevovee keer ieF& nw Dele: eneB hej
24 leerLekejeW kes mebef#ehle heefjee ceW YeieJeeve keer pevceYetefce, ceeleeefhelee kes veece SJeb hebekeueeCeke keer
efleefLeeeB oer nQ~
47. ke=eflekece& efJeefOe kee meejhetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer ves ke=eflekece& efJeefOe hej
Dece=leJee|<eCeer erkee efueKeles ngS Devle ceW meej ceW kene nw efke ke=eflekece& efJeefOe hetJe&ke Jevovee kejvee Deveeefo
JeJemLee nw~ Dele: Fme efJeefOe kees Deer lejn mes mecePekej kejvee Deewj otmejeW kees Yeer yeleekej kejevee nw~
Fme ekeej eer ieewlecemJeeceer eCeerle eer ieewlece ieCeOej JeeCeer keer Dece=leJee|<eCeer erkee ceW ieefCeveerecegKe
eer %eeveceleer ceeleepeer eje jefele SJeb mebkeefuele ke=eflekece& efJeefOe veece kee efleere DeOeee hetCe& ngDee~
Fme DeOeee keer hetCe&lee kejles ngS meeceeefeke eeesie efJeefOe, Jevovee eesie cege SJeb meeceeefeke
(osJeJebovee) kees efJeefOeJeled kejves nsleg efoee nw~
48. Oece&leerLe& keer GlheefeJeOe&ceeve leerLekej ves leerLe& keer Glheefe keer nw, Deejn ceneYee<ee Deewj
meele meew #eg Yee<ee mJehe eoMeebieelceke, Gve Deveske yeerpe heoeW kes eheke DeLe&kelee& nQ leLee yeerpe heoeW

(21)
ceW ueerve DeLe& kes eheke yeejn DebieeW kes kelee& ieCeOej Yeejke ebLekelee& nQ~ Fme yeele kees hetpe ceeleepeer
ves OeJeuee hegmleke 1, OeJeuee hegmleke 9, efleueeseheCCeefe ebLe mes meeceeCe efoee nw~
49. eer ieewlecemJeeceer eCeerle eefleeceCe hee" ceW leLee Deve ebLeeW ceW meceevelee Je Devlejeer
ieewlecemJeeceer eCeerle eefleeceCe hee" ceW pees veJe heoeLe&, eoMe lehe, yebOe kes keejCe, eeJeke kes yeejn ele
Je heeerme YeeJeveeSB Jee|Cele nQ, FvneR kes Devegmeej <edKeC[eiece ebLe Je eer kegbokegbo osJe jefele meceemeej,
eJeevemeej, cetueeeej Deeefo ebLeeW ceW meceevelee nw~ Deeies kes leJeeLe&met$e Deeefo ebLeeW ceW Devlej Deeee nw~ Fme
efJe<ee kees eneB hej Deveske ebLeeW kes GjCe meefnle efoee nw~ hetpe ceeleepeer ves en YeeJevee Jee keer nw
efke efpeme ebLe ceW pewmee hee" nw Gmes Jewmee ner jKevee eeefnS, GveceW heefjJele&ve, heefjJeOe&ve, mebMeesOeve veneR kejvee
eeefnS~
50. eer ieewlecemJeeceer eCeerle eefleeceCe hee" ceW heefjJele&ve, heefjJeOe&ve Gefele veneR nwDeepekeue
keg meeOegmeeefOJeeeB eefleeceCe hee" ceW heefjJee|lele hee" he{ves ueies nQ pewmes kejescenb kees kegJexnb~ eeeerve
efpeleves Yeer Meem$e nw Gve meYeer ceW kejescenb hee" ner nw Dele: eeeerve hee" kees ner he{vee eeefnS~ Fme yeele
kees FmeceW hetpe ceeleepeer ves Deeeejmeej, Deveieej Oecee&ce=le, eeefj$emeej, efeeekeueehe Deeefo eeeerve iebLeeW
mes meeceeCe yeleeee nw~
Fmekes meeLe ner hee" heefjJele&ve kee ee& efoee nw efpemeceW 11 hegmlekeeW mes 27 efJe<eeeW kees efueee nw
efpemeceW eeeerve ebLeeW ceWefeeekeueehe, Oece&Oeeve oerheke, eefleefeeecebpejer Deeefo ceW Ske pewmee hee" nw
Deewj Jele&ceeve keer hegmlekeW pewmes eceCeeee&, efJeceueYeefe meben, eceCeeeej, meg%eeve eceCeeee&, efoveeee&
Deeefo hegmlekeeW ceW heefjJee|lele, heefjJee|Oele hee" nw~
51. heb. eer ueeueejece peer kes ewleYeefe kes efJe<ee ceW GodieejJeerj efve. meb. 2458 (meved 1932)
ceW heb. eer ueeueejece peer Meem$eer ceesjsvee (ce. e.) ves oMeYeefe meben hegmleke ceW YeefeeeW keer efnvoer erkee
efueKeer nw~ Fmekeer emleeJevee ceW FvneWves efueKee efke ewleYeefe ceneJeerj mJeeceer kes kesJeue%eeve kes mecee keer
yeveer ngF& nw DeLee&led elegLe&keeue ceW peye lesleerme Je<e& mee{s Dee" cenervee Mes<e jn iees Les, Gme mecee keer en
jevee nw~ Dele: en mhe< nw efke ewleYeefe eer ieewlece mJeeceer keer jevee nw~
Fmekes yeeo hetpe ceeleepeer ves Fme ebLe keer eMeefmle efueKeer nw efpemeceW efueKee nw
Jeerjeyo heeerme Meleke eeefueme, MegYe pes<" Megkeue hebeceer Oeve~
eer ieewlece ieCeOej JeeCeer ceW, ke=eflekece& efJeefOe en hetCe& ceeve~~
Fme hej Dece=leJee|<eCeer veece erkee mes DeefleMee ebLe yevee~
FmeceW mebkeefuele DeOeee oese, efpeveJeeveece=lecee hetCe& Ievee~~
DeLee&led eer ieewlece ieCeOej JeeCeer kes oes DeOeee ewleYeefe Deewj ke=eflekece& hej Dece=leJee|<eCeer erkee
hetpe ceeleepeer ves Jeerj efve. meb. 2540, pes<" Meg. hebeceer kees hetCe& keer~ en erkee ebLe JeemleJe ceW
efpeveJeeveheer Dece=le keer Je<ee& kejves Jeeuee ebLe nw Fmekee mJeeOeee, ceveve, efevleve peerJeve ceW DeJeMe Ske
veF& efoMee, veee %eeve eoeve kejsiee~

(22)
Devle ceW hetpe ceeleepeer ves eer ieewlece ieCeOej JeeCeer keer 10 DeOeeeeW kee cetue SJeb heeevegJeeo efoee
nw efpemes efke Ske meeLe he{kej ee Ske efove ceW SkeSke DeOeee kee hee" kejkes ceneve hegCe kee mebee
kejW Deewj eer ieewlecemJeeceer kes %eeveheer Dece=le kee heeve kejW~
10 DeOeee kes yeeo eer ieewlece mJeeceer kee mebmke=le ceW mlees$e nw pees efke cee$e 8 Mueeske kee nesles ngS
Yeer yengle ner cenJehetCe& SJeb meejiee|Yele nw~ Meem$e mJeeOeee kes Deble ceW DeLee&led meceeheve hej he{ves nsleg
efpeveJeeCeer mlegefle Yeer oer ieF& nw~
en ebLe eLee veece leLee iegCe mes meceefvJele nw~ Deepe kes hebecekeeue ceW elegLe&keeue keer ieCeOej
JeeCeer kees eehle kejkes JeemleJe ceW nce meYeer YeJeelceeDeeW kees ieewjJe keer DevegYetefle nesveer eeefnS Deewj
eerieewlecemJeeceer kes GhekeejeW kee mcejCe kejkes Gvemes eehle egle%eeve mes Deheves mecei%eeve kees Je=efbiele
kejvee eeefnS~ hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer DeYeer#Ce%eeveesheeesie YeeJevee keer peerJevle eeflecee nQ leYeer
lees Deepe 80 Je<e& keer Deeeg ceW, Deefle kecepeesj Mejerj ceW Yeer melele %eeveejeOevee kejkes Gmekee heue nce
meyekees eoeve kej jner nQ~ GvneWves meved 201314 ceW Ssmeer 2025 ke=efleeeB GheueyOe kejeF& nQ pees efpeveeiece
ebLeeW mes efvekeeues iees cekeKeve kes meceeve meejYetle nQ, es meeefnefleke ke=efleeeB efveefMelehe mes YeeJeer MeesOe
kejves Jeeueer heer{er kes efueS veeRJe kee helLej efme neWieer~
emlegle ebLe keer meeceeer Deefle efJeefMe< SJeb MeesOeelceke nw, FmeceW Deefle heefjecehetJe&ke efJe<eeeW kee eeve
kejkes hetpe ceeleepeer ves Fmes meJe&peveesheeesieer yevee efoee nw~ Fmekee ethe mebMeesOeve kejves ceW mebIemLe
Deee|ekee megeleceleer ves hetjs ceveeseesie kes meeLe heefjece efkeee nw Gvekes efueS egle%eeve eeefhle kee Ketye cebieue
DeeMeerJee&o nw, Deve meYeer mebIemLe efMe<eeDeeW kees Yeer iegYeefe mJehe efkeefeled Yeer meneesie eoeve kejves
nsleg MegYeeMeerJee&o~
en Dece=leJee|<eCeer erkee meceefvJele ieewlece ieCeOej JeeCeer ebLe nce meyekees %eeve Dece=le kee heeve kejeJes
efpememes nceejer Deelcee DepejDecej cees#eOeece kees eehle kej mekes ener YeieJeeve efpevesv mes eeLe&vee nw leLee
%eeveece=le eoe$eer hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer efejkeeue leke nceW Fmeer ekeej keer Decetue
ke=efleeeB eoeve kejleer jnW, ener cebieue YeeJevee nw~

B:C: B:C

(23)

oes Meyo
Deee|ekee megeleceleer (mebIemLe)
cebieueb meevceneJeerjes, eer ieewleceMe cebieueced~
efpeve Meemeveceeebb, mLeseeled kegee&e cebieueced~~
YeieJeeve ceneJeerj kes Meemevekeeue ceW yeermeJeeR meoer ceW cegefve hejcheje kees peerJevle kejves Jeeues egieeJele&ke
eeefj$eeeJeleea eLeceeeee& eer Meebeflemeeiej peer cenejepe ngS nQ~ Gvekes 3 yeej oMe&ve kejves Jeeueer SJeb Gvemes
DevegYeJe %eeve eehle kejves Jeeueer Deewj Gvekes eLece hedefMe<e eeefj$e et[eceefCe Deeeee& eer Jeerjmeeiej peer
cenejepe kes kejkeceueeW mes Deee|ekee oer#ee kees eehle kejves Jeeueer, pewve meceepe keer meJeexe meeOJeer, Jele&ceeve
ceW heererOeejer meYeer meeOegDeeW ceW meyemes eeeerve oere#f ele, hejce hetpe 105 ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer nQ,
efpevneWves efpeveOece&, efpeveeiece keer efJeMes<e eYeeJevee keer nw~ eefle#eCe hetpe ceeleepeer keer en YeeJevee jnleer nw efke
efkeme lejn mes ceQ Jele&ceeve ceW meYeer YeJe peerJeeW kees Deeiece kes %eeve mes, hetJee&eeeeX keer JeeCeer mes eEmeefele keB~
mees %eeve keer eeefhle Oece& iegDeeW mes menpe ner nes peeleer nw pewmee efke eer hetpeheeo mJeeceer ves
F<esheosMe ceW kene nw
De%eeveesheeefmlej%eeveb, %eeveb %eeefve meceeee:~
ooeefle eeg emeeefmle, megeefmeefceob Jee:~~
DeLee&led De%eeveer keer Gheemeveemebieefle mes eeCeer De%eeve eehle kejlee nw leLee %eeveer keer Gheemevee mes %eeve
eehle kejlee nw, keeeWekf e efpemekes heeme pees keg nw Jen Jener Jemleg eoeve kejlee nw en megeefme Jeeve nw~
efkemeer Yeer Meem$e kees he{les mecee eefo DeLe& mecePe ceW veneR Deelee nw lees hetpe ceeleepeer kenleer nQ efke
cesjs ieg Deeeee& eer Jeerjmeeiej peer cenejepe kene kejles Les
heef"leJeb Keueg heef"leJeb Dees Dees mhe<b YeefJe<eefle DeLee&led ncesMee he{les jneshe{les jnes, Deeies
Deeies efJe<ee mhe< nesiee~ pewmes eeJeke keer owefveke <ed efeeeDeeW ceW mJeeOeee Ske efeee nw, Gmeer ekeej
cegefveeeW kes 6 Deblejbie leheeW ceW mJeeOeee veece kee Ske lehe nw~ kene Yeer nwmJeeOeee: hejceb lehe:~
Fme ieewlece ieCeOej JeeCeer kee mebkeueve kejkes Deewj Gme hej Dece=leJee|<eCeer erkee efueKekej hetpe
ceeleepeer ves pewve meceepe hej ceneved Ghekeej efkeee nw~ eer ieewlece mJeeceer kes cegKeejefJevo mes efvekeueer JeeCeer,
elegLe&keeue keer JeeCeer kees he{kej Deewj Gme hej hetpe ceeleepeer eje keer ieF& Dece=leJee|<eCeer erkee kees he{kej
Deewj Gmes oebiece kej nce Deheves meceioMe&ve kees Meg kejW Deewj hejcheje mes Ske efove cees#e heo kees eehle
kejW~ hetpe ceeleepeer mJemLe jnW, oerIee&eg kees eehle kejW Deewj Deheves %eeveheer Deeueeske mes meYeer YeJepeerJeeW
kees ekeeefMele kejleer jns, efpevesvosJe mes ener cebieue eeLe&vee nw
nw ener eeLe&vee efpeveJej mes, en eYee meoe efove otveer nes~
Yeejle ceelee keer ieesoer, Fve ceeB mes keYeer ve metveer nes~~

B:C: B:C

(24)

Dece=leJee|<eCeer erkee Ske ceneve ke=efle

-Deee|ekee mJeCe&celeer
kegvokegvoevJeees peereeled , peereeled eer Meeefvlemeeiej:~
peereeled heeefOehemleme, metefj: eer Jeerjmeeiej:~~
eer yeeeer ieefCeveer peereeled , peereeoefvleceevovee~
peereeled %eeveceleer ceelee, ieefCeveeb ecegKee keueew~~
YeieJeeve ceneJeerj kes Meemevekeeue ceW yeermeJeeRFkekeermeJeeR Meleeyoer ceW pewve meceepe keer meJeexe meeOJeer egieeJee|lekee,
eeefj$eeefvkee, Deee|ekee efMejesceefCe hejce hetpe ieefCeveer ecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer ves efpeveOece&, efpeveeiece keer
efJeMes<e eYeeJevee kejles ngS efJehegue meeefnle kee efvecee&Ce efkeee nw~ eefle#eCe hetpe ceeleepeer keer en YeeJevee jnleer nw
efke ceQ efkeme lejn mes Jele&ceeve ceW meYeer YeJe peerJeeW kees Deeiece kes %eeve mes eEmeefele keB~ Fmekes efueS hetpe ceeleepeer
ves hetJee&eeeeX eje efueefKele Meem$eeW kes DeeOeej mes pewveYeejleer, %eeveece=le, Deeiece ohe&Ce, efpeveeiece jnme, efpeveeiece
ceW veJeheoeLe&, eoMeeveges#ee Deeefo Deveske ebLeeW keer jevee keer nw~
cetueeeej ceW eer kegbokegboosJe ves yengle megvoj yeele efueKeer nw
efpeCeJeeCeceesmenefceCeb, efJemeemegnefJejseCeb DeefceoYeteb~
pejcejCeyeeefnJeseCeKeekejCeb
meJJeogkeKeeCeb~~843~~
DeLee&led efpevesv YeieJeeve kes Jeeve ner ceneDeew<eefOe nQ, es efJe<ee megKe kee efJejseve kejeves Jeeues nQ, Dece=lehe
nw, pejecejCeheer JeeefOe keer Jesovee Deewj meJe&og:KeeW kee #ee kejves Jeeues nQ~
mJeeOeee kes efJe<ee ceW hetpe ceeleepeer keF& yeej kene kejleer nQ
Meem$eeiveew ceefCeJeodYeJe: efJeMeges Yeeefle efveJe=&le:~
DebieejJeledKeuees oerhlees, ceueer Jee Yemce Jee YeJesled~~
DeLee&led DeeeeeeX kes Meem$eegle kees Deefive keer meb%ee oer nw~ Deefive Yeespeve Yeer hekeeleer nw Deewj peueeves kee Yeer
keece kejleer nw~ nce eens Gmekee eLeeeesie meogheeesie kejkes Gmes peerJeveesheeesieer yevee ueW Deewj eens Gmekee ogheeesie
kejkes Deheves Mejerj kees peuee Yeer mekeles nQ~ Fmeer ekeej mees Meem$eeW kees YeJe meceief< eeCeer he{kej Deheves ceve
kees efJeMeg kejkes keceeX kee #eekej uesles nQ Deewj KeueefceLeeef< peve Deheves efee kees ceefueve kej uesles nQ~
eer ieewlecemJeeceer eCeerle ieewlece ieCeOej JeeCeer keer Dece=leJee|<eCeer erkee Ske ceneve ke=efle nw efpemes he{kej meJeeieerCe
eLeceevegeesie, kejCeevegeesie, ejCeevegeesie, Jeevegeesie eejeW DevegeesieeW kee %eeve nes peelee nw~ Ske cebieueeejCe ceW ner
eejeW Devegeesie meceeefnle nQ efpemes hetpe ceeleepeer ves Fme Dece=leJee|<eCeer erkee ceW efJemle=le efJeJeseve efkeee nw~
ceQ Dehevee hejce meewYeeie ceeveleer nBt pees efke cegPes hetpe ceeleepeer kes ejCe meeefveOe ceW jnkej Deeiece kes
%eeve kees eehle kejves kee meewYeeie efceuee nw~ ceeleepeer kee SkeSke Jeeve Meem$eevegmeej ner neslee nw~ Deeiece mes
nkej keesF& yeele Jes ve lees kenleer nQ Deewj ve efueKeleer nQ~ Fme hebecekeeue ceW mee#eeled eeefj$e eeJeleea Deeeee& eer
Meeefvlemeeiej peer cenejepe kee oMe&ve kejves Jeeueer, Gvekee DevegYeJe %eeve eehle kejves Jeeueer ceeleepeer kee ejCe
meeefveOe eehle kej ceQ Deheves kees Oeve ceeveleer ntB~
hetpe ceeleepeer Deheves GodyeesOeve mes nceW jlve$ee keer Je=ef kejeleer jnW, efpememes nceeje cees#eceeie& eMemle nes,
FvneR cebieue YeeJeveeDeeW kes meeLe hetpe ceeleepeer kes ejCeeW ceW yeejcyeej Jevoeefce~

(25)

nee|oke Godieej
-ye. keg. yeervee pewve (mebIemLe)
vece: eer JeOe&ceeveee efveOet&le keefueueelceves~
meeueeskeeveeb ef$eueeskeeveeb eefee ohe&Ceeeles~~
yeermeJeeR Meleeyoer ceW cegefve hejcheje kees peerJevle kejves Jeeues egieeJele&ke eeefj$e eeJeleea Deeeee& eer
Meeefvlemeeiej peer cenejepe ngS nQ~ efpevekeer eee& elegLe&keeueerve cegefveeeW kes meceeve Leer~ Fvekes eLece heefMe<e
Deeeee& eer Jeerjmeeiej peer cenejepe kes kejkeceueeW mes Deeefe&kee oer#ee eehle kej, Deeefe&kee %eeveceleer veece
heekej, mJeveece kees meeLe&ke kejles ngS hejce hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer ves eejeW DevegeesieeW kee
leuemheMeea %eeve eehle kejkes, ebLeeW kee Ketye mJeeOeee kejkes, Deheves %eeve kees heefjhekeJe kejkes meneveece ceb$e
keer jevee mes Deheveer uesKeveer kee MegYeejcYe kejkes Deye leke essye[s meYeer ebLeeW kees efceueekej 400 ebLeeW keer
jevee keer nw~
Deepe kes Jew%eeefveke egie ceW heejme er. Jeer. ewveue kes ceeOece mes ueesie Iej yew"s hetpe ceeleepeer kes cegKeejefJevo
mes eefleefove %eeveece=le kee heeve kejles nQ~ peye Jes nefmleveehegj Deekej hetpe ceeleepeer kee oMe&ve kejles nQ, lees ieodieo
neskej kenles nQ efke ceeleepeer nce lees Deehekes Meg Meem$eere, Deeieceevegmeej eJeeve megvekej Oeve nes ieS~
JeemleJe ceW hetpe ceeleepeer ves YeieJeeve ceneJeerj keer efoJeOJeefve mes efvekeueer eoMeebie JeeCeer kees efpevnW
hetJee&eeeeX ves ebLehe ceW efueefheye efkeee nw Gmeer kees Deelcemeele kejkes, pevepeve kes efnleee eJeeve kes eje
leLee ebLeeW kes eje eoeve kej jner nQ~ De<meneer pewmes efkeue< veee kes ebLe kee DevegJeeo kejkes hetpe ceeleepeer
ves Ske ceneved keee& efkeee nw~ efJeodJeie&, egJeeJeie&, yeeueJeie& meYeer kes efueS hetpe ceeleepeer ves meceemeej,
efveecemeej keer erkee, keuhegce, FvOJepe Deeefo efJeOeeve, eefle%ee, hejer#ee, peerJeveoeve Deeefo Gheveeme SJeb
yeeueefJekeeme kes 4 Yeeie pewmeer hegmlekeW efueKekej meJeeieerCe %eeve kee eeej emeej efkeee nw~
eeJekeeW kes efueS <ed kele&Je kee heeueve SJeb meeOegDeeW kes efueS Oeeve SJeb DeOeeve cegKe nw~ pewmee efke eer
kegbokegbo mJeeceer ves jeCemeej ebLe ceW efueKee nw
oeCeb hetee cegkeKeb, meeJee Oecces Ce meeJeee lesCe efJeCee~
PeeCepPeeCeb cegkeKeb, peF& Oecces leb efJeCee lene mees efJe~~
DeLee&led eeJeke Oece& ceW oeve Deewj hetpee es oes cegKe nQ SJeb cegefveOece& ceW Oeeve Deewj DeOeeve cegKe nesles nQ~
ieewlece ieCeOej JeeCeer hej Dece=leJee|<eCeer erkee meYeer kes efueS, meeOegDeeW kes efueS SJeb eeJekeeW kes efueS
mJeeOeee nsleg hejce Deew<eefOe nw keeeWefke ieCeOej osJeeW keer ceefncee ceneve nQ efpevnW efke YeieJeeve kes meceJemejCe ceW
oer#ee uesves kee meewYeeie eehle neslee nw, oer#ee uesles ner GvnW ceve:hee&e%eeve eie nes peelee nw, eeQme" $e+efeeW kes
mJeeceer nes peeles nQ Deewj YeieJeeve keer efoJeOJeefve kees megvekej Devleceg&ntle& ceW eoMeebie keer jevee kej osles nQ~
cesje hejce meewYeeie nw efke hetpe ceeleepeer keer kegue hejcheje ceW pevce ueskej, GvnW ieghe ceW heekej Gvemes
%eeveece=le kees eehle kej Deheves peerJeve kees Oeve efkeee nw~ en ebLe cesjs peerJeve ceW Ske efove egle%eeve kees eehle
kejeJes, ener cebieue YeeJevee nw~ hetpe ceeleepeer oerIee&eg nesW, mJemLe jnW, FvneR cebieue YeeJeveeDeeW kes meeLe hetpe
ceeleepeer kes ejCeeW ceW keesef-keesef veceve~

(26)

ieewlece ieCeOej JeeCeer Dece=leJee|<eCeer erkee, oes yeej [er.efued. keer ceeveo GheeefOeeeW
mes Deuebke=le eLece Ssefleneefmeke meeOJeer
hejce hetpe ieefCeveerecegKe Deeefe&keeefMejesceefCe

eer %eeveceleer ceeleepeer kee heefjee

-e%eeeceCeer Deeefe&kee eboveeceleer
kegvokegvoevJeees peereeled, peereeled eer Meebeflemeeiej:~
peereeled heeefOehemleme, metefj: eer Jeerjmeeiej:~~
eer yeeeer ieefCeveer peereeled, peereeoefvleceevovee~
peereeled %eeveceleer ceelee, ieefCeveeb ecegKee keueew~~
pewveMeemeve kes Jele&ceeve Jeesce hej efkes ve#e$eeW ceW owoerheceeve mete& keer YeeBefle Deheveer ekeeMe-jefMceeeW kees
ekeerefCe&le kej jneR hetpe ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kes JeefelJe SJeb ke=eflelJe hej G"er uesKeveer keer
DehetCe&lee eeefhe DeJeMebYeeJeer nw, leLeeefhe DeelcekeueeCe keer YeeJevee mes hetpe ceeleepeer kes eerejCeeW ceW Gvekes
oerIe&keeueerve leeieceeer peerJeve kes eefle efJevece efJeveeebpeefuehe cesje en efJeveerle eeeme nw~
1. pevce, Jewjeie Deewj oer#ee-22 Deketyej meved 1934, MejohetefCe&cee kes efove efkewleveiej eece (efpe.
yeejeyebkeer, G.e.) kes eser eer essueeue pewve keer Oece&helveer eerceleer ceesefnveer osJeer kes oebhele peerJeve kes eLece
heg<he kes he ceW cewvee kee pevce heefjJeej ceW veJeerve KegefMeeeB ueskej Deeee Lee~ ceeB kees onspe ceWs eehle
heevebefohebeefJebMeeflekee evLe kes efveeefcele mJeeOeee SJeb hetJe&pevce mes eehle { Jewjeie mebmkeejeW kes yeue hej cee$e
18 Je<e& keer Deuhe Deeeg ceW ner Mejo hetefCe&cee kes efove cewvee ves Deeeee&jlve eer osMeYet<eCe peer cenejepe mes meved
1952 ceW Deepevce yeeee&elehe mehlece eeflecee SJeb ie=nleeie kes efveeceeW kees OeejCe kej efueee~ Gmeer efove mes
Fme kevee kes peerJeve ceW 24 Iebs ceW Ske yeej Yeespeve kejves kes efveece kee Yeer eejbYeerkejCe nes ieee~
veejer peerJeve keer ejceeslke<e& DeJemLee Deeefe&kee oer#ee keer keecevee kees Deheveer nj meeBme ceW mebpeeses ye. cewvee
meved 1953 ceW Deeeee& eer osMeYet<eCe peer mes ner ew$e ke=<Cee Skeced kees eer ceneJeerjpeer DeefleMee #es$e ceW #egefuuekee
Jeerjceleer kes he ceW oeref#ele nes ieF~ meved 1955 ceW eeefj$e eeJeleea Deeeee& eer Meebeflemeeiej peer cenejepe keer
meceeefOe kes mecee kegbLeueefiejer hej Ske ceen leke eehle Gvekes meeefVeOe SJeb Dee%ee eje #egefuuekee Jeerjceleerr ves
Deeeee& eer kes eLece heeeee& efMe<e-Jeerjmeeiej peer cenejepe mes meved 1956 ceW JewMeeKe ke=<Cee otpe kees
ceeOeesjepehegje (peehegj-jepe.) ceW Deeefe&kee oer#ee OeejCe kejkes Deeefe&kee %eeveceleer veece eehle efkeee~
2. DeOeeve Deewj DeOeeheve-%eeveeeefhle keer efheheemee ceelee %eeveceleer peer kes jesce-jesce ceW eejbYe mes ner
ket-ket kej Yejer Leer~ oer#ee uesles ner mJeeOeee-ceveve-efebleve keer Oeeje ceW ner GvneWves mJeeb kees efveye kej
efueee~ %eeve eeefhle kee meJe&es eesle yevee-mebIemLe cegefveeeW, Deeefe&keeDeeW SJeb mebIemLe efMe<e-efMe<eeDeeW kees
pewveeiece kee leuemheMeea DeOeeheve~ keeleb$e heceeuee heer yeerpe mes hetpe ceeleepeer keer %eevemeeOevee he Je=#e
emhegefle ngDee, efpeme hej pees hees, hetue-heue Fleeefo ueies, GvneWves mecemle mebmeej kees megJeeefmele kej efoee~
ieesccemeej, hejer#eecegKe, veeeoerefhekee, ecesekeceueceele&C[, Demeneer, leJeeLe&jepeJeeefle&ke, meJee&Le&efmeef,
DeveieejOecee&ce=le, cetueeeej, ef$eueeskemeej Deeefo Deveske ebLeeW kees Deheveer efMe<eeDeeW Deewj mebIemLe meeOegDeeW kees he{e-

(27)
he{ekej Deeheves Deuhe mecee ceW ner efJemle=le %eeveepe&ve kej efueee~ efnvoer, mebmke=le, eeke=le, keVe[, ceje"er Fleeefo
Yee<eeDeeW hej Deehekee hetCe& DeefOekeej nes ieee~
3. uesKeveer kee eejbYeerkejCe mebmke=le Yee<ee mes-YeieJeeve ceneJeerj kes heeeled 2600 Je<e& kes efpeme Fefleneme
ceW pewve meeefOJeeeW kes eje Meee uesKeve keer keesF& efcemeeue efieesej veneR nesleer Leer, Jen Fefleneme peeie=le nes
G"e peye #egefuuekee Jeerjceleer peer ves meved 1954 ceW meneveece kes 1008 ceb$eeW mes Deheveer uesKeveer kee eejbYe efkeee~
ener ceb$e mejmJeleer ceelee kee Jejonmle yevekej hetpe ceeleepeer keer uesKeveer kees TBeeFeeW keer meercee leke ues iees~
meved 1969-70 ceW veee kes meJeexe ebLe Demeneer kes efnvoer DevegJeeo ves Gvekeer Deefleere efJeee kees mebmeej
kes meeceves Gpeeiej kej efoee~ efkeleves ner ebLeeW keer mebbmke=le erkee, efkeleveer ner erkeeDeeW kes efnboer DevegJeeo,
mebmke=le SJeb efnvoer ceW Deveske ceewefueke ebLeeW keer jevee efceuekej Deepe ueieYeie 250 mes Yeer DeefOeke mebKee nes egkeer
nw~ hetpe ceeleepeer eje efueefKele meceemeej, efveecemeej Fleeefo keer efnvoer-mebmke=le erkeeSB, pewveYeejleer,
%eeveece=le, keeleb$e JeekejCe, ef$eueeske Yeemkej, eJeeve efveoxefMekee Fleeefo mJeeOeee ebLe, eefle%ee, mebmkeej,
Yeefe, Deeefoyeee, Dees kee cegiee&, peerJeveoeve Fleeefo pewve Gheveeme, Jemeben-jlvekejC[eeJekeeeej Fleeefo
kes efnvoer heeevegJeeo Je DeLe&, yeeue efJekeeme, yeeueYeejleer, veejer Deeueeske Deeefo kee DeOeeve efkemeer kees Yeer
Jele&ceeve cesW GheueyOe pewve Jeecee keer efJeefJeOe efJeOeeDeeW kee efJemle=le %eeve kejeves ceW me#ece nw~
DeOeelce, JeekejCe, veee, efmeeble, yeeue meeefnle, Gheveeme, eejeW DevegeesieeWhe efJeefJeOe efJeOeeDeeW kes
Deefleefje hetpe ceeleepeer keer uesKeveer mes efJehegue Yeefe meeefnle Gtle ngDee nw~ FvOJepe, keuheogce, meJe&leesYe,
leerve ueeske, efmeee, efJeeMeebefle ceneJeerj efJeOeeve Fleeefo Deveskeeveske Yeefe efJeOeeveeW ves osMe kes keesves-keesves ceW
efpevesv Yeefe keer pees Oeeje eJeeefnle keer nw, Jen Delegueveere nw~ hetpe ceeleepeer kee efebleve SJeb uesKeve hetCe&leee
pewve Deeiece mes mebye nw, en Gvekeer ceneve efJeMes<elee nw~
Oeve nQ Ssmeer ceneve eefleYeeJeeved mejmJeleer ceelee!
4. efmeeble eesejer-hetpe ceeleepeer ves pewveMeemeve kes meJe&eLece efmeeble ebLe <edKeC[eiece keer meesueneW
hegmlekeeW kes met$eeW keer mebmke=le erkee efmeeble efebleeceefCe kee uesKeve kejkes ceneve keerefle&ceeve mLeeefhele efkeee nw~
ece-ece mes efnvoer erkee meefnle Fve hegmlekeeW kes ekeeMeve kee keee& eue jne nw~ Deepe mes ueieYeie 1000 Je<e& hetJe&
Deeeee& eer vesefceeb efmeebleeeJeleea ves efpeme ekeej n KeC[he eoMeebiehe efpeveJeeCeer kees heefjhetCe&
Deelcemeele kejkes meejhe ceW Je meben, ieesccemeej, ueefyOemeej Fleeefo ebLe Deheveer uesKeveer mes emeefJele efkees
Les, Gmeer ekeej Fme yeermeJeeR meoer keer ceelee %eeveceleer peer ves mecemle GheueyOe pewveeiece kee ienve DeOeeve-ceveveefebleve kejkes Fme efmeebleefebleeceefCehe mebmke=le erkee uesKeve kes cenece keee& mes efmeeble eesejer kes heo kees
meekeej kej efoee nw~ Deeeee& eer Jeerjmesve mJeeceer eje 1000 Je<e& hetJe& efueefKele OeJeueeerkee kes heeeled Fme
ceneve ebLe keer mejue erkee uesKeve kee keee& eLece yeej ngDee nw~
5. efMe#eCe-eefMe#eCe efMeefJej-pewve efmeebleeW kee cece& efJeled Jeie& mecePe mekes, Fme YeeJevee mes efkeleves ner
efMe#eCe-eefMe#eCe efMeefJejeW kee Deeeespeve hetpe ceeleepeer keer esjCeemJehe efkeee ieee~ meved 1969 ceW peehegj
eelegcee&me kes ceOe pewve peesefleueesxke hej eefMe#eCe efMeefJej Deeeesefpele efkeee ieee, efpemeceW hetpe ceeleepeer eje
pewve Yetieesue SJeb Keieesue kee efJeMes<e %eeve efJeledJeie& kees kejeee ieee~ Deketyej meved 1978 ceW nefmleveehegj ceW heb.
cekeKeveueeue peer Meeeer, heb. ceesleerebo peer kees"ejer, [e. ueeue yeneogj Meeeer meefnle pewve meceepe kes Gekeesef
kes ueieYeie 100 efJeeveeW kee efJeled eefMe#eCe efMeefJej Deeeesefpele efkeee ieee, efpemeceW hetpe ceeleepeer ves
efJelmecegoee kees eLes ceeie&oMe&ve eoeve efkeee~ mecee-mecee hej Deepe leke en eb=Keuee eue jner nw~

(28)
6. je^ere-Debleje&^ere mesefceveej-meved 1985 ceW pewve ieefCele SJeb ef$eueeske efJe%eeve hej Debleje&^ere mesefceveej
pecyeterhe-nefmleveehegj ceW mecheVe ngDee, hegve: Deveske mebieesefeeB mecheVe nesleer jneR Deewj meved 1998 ceW YeieJeeve
$e+<eYeosJe je^ere kegueheefle meccesueve kes YeJe Deeeespeve eje osMeYej kes efJeeefJeeeueeeW mes heOeejs kegueheefleeeW
kees YeieJeeve $e+<eYeosJe kees Yeejleere mebmke=efle SJeb pewveOece& kes Jele&ceeveegieerve eCeslee heg<e kes he ceW peeveves kee
DeJemej eehle ngDee~ 11 petve 2000 kees pewveOece& keer eeeervelee efJe<ee hej Deeeesefpele FeflenemekeejeW kes
meccesueve eje hee"e hegmlekeeW ceW pewveOece& mebyebOeer YeebefleeeW kes megOeej kes efueS efJeMes<e efoMee-efveoxMe je^ere
Mew#eefCeke DevegmebOeeve SJeb eefMe#eCe heefj<eo (NCERT) leke hengBeees iees~ Fvekes Deefleefje Deveske Deve
mesefceveej Yeer mecee-mecee hej mecheVe ngS nQ, efpevekes eefleheue ceW osMe kes mece#e mecee-mecee hej meeefnefleke
ke=efleeeB (Proceedings) emlegle nes egkeer nQ~
7. efoiecyej meceepe keer meeOJeer kees eLece yeej [er.efued. keer GheeefOe eoeve kej efJeeefJeeeuee Yeer ieewjJeeefvJele
ngDee-efkemeer ceneefJeeeuee, efJeeefJeeeuee Deeefo ceW heejcheefjke ef[efeeeW kees eehle efkees efyevee cee$e mJeeb kes Oeeefce&ke
DeOeeve kes yeue hej efJeog<eer ceeleepeer ves DeOeeve, DeOeeheve, meeefnle efvecee&Ce keer efpeve TBeeFeeW kees mheMe& efkeee,
Gme DeieeOe efJeee kes mecceeve nsleg [e@. jece ceveesnj ueesefnee DeJeOe efJeeefJeeeuee, hewpeeyeeo eje 5 hejJejer
1995 kees [er.efued. keer ceeveod GheeefOe mes hetpe ceeleepeer kees mecceeefvele kejkes mJeeb kees ieewjJeeefvJele DevegYeJe efkeee
ieee leLee efoiecyej pewve meeOeg-meeOJeer hejcheje ceW hetpe ceeleepeer en GheeefOe eehle kejves Jeeueer eLece JeefkelelJe
yeve ieF~ hegve: Fmekes Ghejeble 8 Deewue 2012 kees hetpe ceeleepeer kes 57JeW Deeefe&kee oer#ee efoJeme kes DeJemej hej leerLekej
ceneJeerj efJeeefJeeeuee, cegjeoeyeeo ceW efJeeefJeeeuee kee eLece efJeMes<e oer#eeble meceejesn Deeeesefpele kejkes
efJeeefJeeeuee eje hetpe ceeleepeer kes kejkeceueeW [er.efued. keer ceeveo GheeefOe eoeve keer ieF&~
Fmeer ekeej mes mecee-mecee hej efJeefYeVe DeeeeeeX SJeb meeceeefpeke mebmLeeDeeW eje hetpe ceeleepeer kees veee
eYeekej, Deeefe&keejlve, Deeefe&keeefMejesceefCe, ieefCeveerecegKe, Jeelmeuecetefle&, leerLeexeefjkee, egieeJeefle&kee,
eeefj$eeefvkee, je^ieewjJe, JeeiosJeer Fleeefo Deveske GheeefOeeeW mes Deuebke=le efkeee ieee nw, efkevleg hetpe ceeleepeer
Fve meYeer GheeefOeeeW mes efvemhe=n neskej Deheveer DeelcemeeOevee kees ecegKelee osles ngS efveoex<e Deeefe&kee eee& ceW
efveceive jnves kee ner Dehevee cegKe ue#e jKeleer nQ~
8. hetpe ceeleepeer keer esjCee mes leeie ceW ye{s keoce-leeieceeie& ceW Deemej meceier peerJe keer en
efJeMes<elee jnleer nw efke Jen mebmeej heefjYeceCe mes Deeeevle Deve YeJepeerJeeW kees Yeer cees#eceeie& kee heefLeke yeveeves
nsleg efJeMes<ehe mes eeemejle jnlee nw~ Fmeer YeeJevee keer heefjheger kejles ngS hetpe ceeleepeer ves Deveskeeveske efMe<eefMe<eeDeeW kee me=peve efkeee~
mebIemLe meeOegDeeW-cegefvepeveeW SJeb Deeefe&keeDeeW kees DeOeeve kejeles ngS meved 1956-57 ceW ye. jepeceue peer kees
jepeJeeefle&ke Deeefo Deveske ebLeeW kee DeOeeve kejekej hetpe ceeleepeer ves GvnW cegefveoer#ee uesves keer esjCee eoeve
keer~ hegvee ye. jepeceue peer keeueeblej ceW Deeeee& Deefpelemeeiej peer cenejepe kes he ceW eeefj$eeeJeleea
Deeeee&eer Meebeflemeeiej peer cenejepe keer hejcheje ceW elegLe& heeeee& kes he ceW eefleefle ngS~
meved 1967 ceW meveeJeo eelegcee&me kes ceOe hetpe ceeleepeer ves ye. ceesleerebo SJeb egJeke eMeJebble kegceej kees Iej
mes efvekeeuee, GvnW Ketye efJeeeOeeve kejeee leLee eMeJeble kegceej kees cegefveoer#ee efoueJeeeer, pees Jele&ceeve ceW
Deeeee&eer JeOe&ceevemeeiej kes veece mes eefmeef kees eehle nQ~ ye. ceesleerebo peer Yeer #eguueke ceesleermeeiej yevekej
pecyeterhe-nefmleveehegj kes eLece heer"eOeerMe kes he ceW eefleefle ngS~
Jele&ceeve heeeee&eer DeefYevebovemeeiej peer cenejepe ves Yeer hetpe ceeleepeer mes jepeJeeefle&ke, ieesccemeej

(29)
Deeefo ebLeeW kee DeOeeve efkeee Lee~ cegefve eer YeJemeeiej peer cenejepe, cegefve eer mebYeJemeeiej peer cenejepe
Fleeefo ves Yeer hetpe ceeleepeer mes efJeeeOeeve efkeee leLee Gvekeer esjCee mes ner cegefve oer#ee eehle keer~ Jele&ceeve ceW
hetpe ceeleepeer kes Deveve efMe<e mJeefmleeer kece&eesieer heer"eOeerMe jJeervkeerefle& mJeeceer peer Deleble kece&" JeefelJe
kes he ceW mecemle meceepe ceW eefmeef kees eehle nQ~
Deeefe&kee ceeleeDeeW keer e=BKeuee cesW Deeefe&kee eer heeeJeleer ceeleepeer, Deeefe&kee eer efpeveceleer ceeleepeer,
Deeefe&kee eer Deeefoceleer ceeleepeer, Deeefe&kee eer esceleer ceeleepeer, Deeefe&kee eer DeYeeceleer ceeleepeer, Deeefe&kee
eer egleceleer ceeleepeer, ceQ mJeeb (Deeefe&kee evoveeceleer) leLee Deeefe&kee eer meccesoefMeKejceleer ceeleepeer, Deeefe&kee
eer kewueeMeceleer ceeleepeer Deeefo Deve keF& ceeleepeer hetpe ceeleepeer mes eehle Jewjeieceeer mebmkeejeW SJeb DeOeeheve
kee ner eefleheue nQ~ hetpe ceeleepeer mes meJeeieerCe ebLeeW kee DeOeeve kejkes hetpe efpeveceleer ceeleepeer ves
ecesekeceueceele&C[, hetpe Deeefoceleer ceeleepeer ves ieesccemeej kece&keeC[ kee efnvoer DevegJeeo efkeee nw~ cegPes Yeer
<edKeC[eiece SJeb Deve ceneve ebLeeW keer efnvoer erkee, ceneJeerj mlees$e keer mebmke=le erkee SJeb keeflehee mebmke=le
jeveeSB efueKeves kee megDeJemej hetpe ceeleepeer keer Devegkechee mes eehle ngDee nw~
62 Je<eeX keer megoerIe& DeJeefOe ceW efkeleves ner YeJe peerJeeW ves hetpe ceeleepeer mes Deepevce yeeee& ele, hebe
DeCegele, Meefe Devegmeej eefleceeSB Fleeefo enCe kejkes mebece kes ceeie& kees Deelcemeele efkeee nw~ Jele&ceeve ceW
hetpe ceeleepeer kes mee#eeled meeefveOe ceW jnkej Deveske yeeeeefjCeer yenveW leeieceeie& ceW mebueive nQ~
9. leerLe& efJekeeme keer YeeJevee-leerLekej YeieJevleeW keer keueeCeke YetefceeeW SJeb efJeMes<e he mes pevceYetefceeeW
kes efJekeeme keer Deesj hetpe ceeleepeer keer efJeMes<e Deebleefjke efe meoe mes jner nw~ hetpe ceeleepeer kee kenvee nw efke
nceejer mebmke=efle kee heefjee eoeve kejves Jeeueer es keueeCeke Yetecf eeeB nceejer mebmke=efle keer ceneve Oejesnj nQ Dele:
Fvekee mebj#eCe-mebJeOe&ve-efJekeeme Deleble DeeJeMeke nw~
meJe&eLece YeieJeeve MeebefleveeLe, kegvLegveeLe, DejnveeLe keer pevceYetefce nefmleveehegj ceW hetpe ceeleepeer keer
esjCee mes efveefce&le pewve Yetieesue keer Deefleere jevee pecyeterhe Deepe efJee kes ceeveme heue hej Debefkele nes ieeer
nw, G.e. mejkeej kes hee&ve efJeYeeie ves pecyeterhe mes nefmleveehegj keer heneeve yeleeles ngS Gmes Ske Delegueveere
ceeveJe efveefce&le mJeie& (A Man Made Heaven of Unparallel Superlatives And Natural
Wonders) keer meb%ee eoeve keer nw~ meved 1993 mes 1995 leke Meeele pevceYetefce DeeesOee ceW meceJemejCe
cebefoj Deewj ef$ekeeue eewyeermeer cebefoj kee efvecee&Ce kejJeekej Gmekee efJeeJeeheer eeej, Dekeuetpe (ceneje^) ceW
veJeosJelee cebefoj efvecee&Ce keer esjCee, meveeJeo (ce.e.) ceW Ceceeskeej Oeece, eerle efJenej-efouueer ceW keceuecebefoj,
ceebieerlegbieer (ceneje^) ceW meneket keceue cebefoj, Deefn$e ceW ieejn efMeKej Jeeuee leerme eewyeermeer cebefoj Deewj
YeieJeeve $e+<eYeosJe keer oer#ee SJeb kesJeue%eeve keueeCeke Yetefce-eeeie (Fueeneyeeo) ceW leerLekej $e+<eYeosJe
lehemLeueer leerLe& kee YeJe efvecee&Ce hetpe ceeleepeer keer ner esjCee kes eefleheue nQ~
efkeleves ner Deve mLeeveeW hej Yeer pewmes-KesjJee[e ceW kewueeMeheJe&le efvecee&Ce keer esjCee, efhe[eJee ceW meceJemejCe
jevee keer esjCee, meesueehegj (cene.) ceW YeieJeeve $e+<eYeosJe keer efJeMeeue eeflecee keer mLeehevee, eer ceneJeerj peer kes
MeebefleJeerj veiej ceW ceboejJe=#e keer mLeehevee, DeefleMee#es$e eer ef$eueeskehegj ceW heeefjpeeleJe=#e keer mLeehevee, keske[er
(jepe.) ceW meccesoefMeKej keer jevee Deeefo Deveskeeveske efvecee&Ce hetpe ceeleepeer kes efveoxMeve eje mecheVe ngS Deewj
nes jns nQ~ YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keer pevceYetefce kegC[uehegj (veeueboe-efyenej) kes efJekeeme nsleg YeieJeeve ceneJeerj
mJeeceer keerefle&mlebYe, YeieJeeve ceneJeerj keer efJeMeeue Ke[dieemeve eeflecee meefnle efJeeMeebefle ceneJeerj cebefoj, veJeien
Meebefle efpevecebefoj, ef$ekeeue eewyeermeer cebefoj SJeb vebeeJele& cenue Deeefo Deveske efvecee&Ce Deehekeer esjCee mes Fme #es$e

(30)
hej ngS nQ leLee kegC[uehegj leerLe& efJeeYej kes efueS Deeke<e&Ce kee kesv yeve ieee nw~
YeieJeeve cegefvemegeleveeLe keer pevceYetefce jepeie=ner ceW cegefvemegeleveeLe efpevecebefoj SJeb efJehegueeeue heJe&le keer
leuener ceW ceevemlebYe jevee, YeieJeeve ceneJeerj keer efveJee&CemLeueer heeJeehegjer ceW peuecebefoj kes mece#e heeC[gkeefMeuee
heefjmej ceW YeieJeeve keer Ke[dieemeve eeflecee meefnle YeieJeeve ceneJeerj efpevecebefoj, ieewlece ieCeOej mJeeceer keer
efveJee&CemLeueer iegCeeJeeb peer ceW ieewlece mJeeceer keer Ke[dieemeve eeflecee meefnle efpevecebefoj, eer meccesoefMeKej peer ceW
YeieJeeve $e+<eYeosJe cebefoj Fleeefo mecemle efvecee&Ce Yeer hetpe ceeleepeer keer mebesjCee mes ner mecheVe ngS nQ~
leerLekej pevceYetefce efJekeeme keer e=BKeuee ceW YeieJeeve heg<heobleveeLe keer pevceYetefce keekeboer ceW eer heg<heobleveeLe
efpevecebefoj kee efvecee&Cekeee& neskej GmeceW YeieJeeve heg<heobleveeLe keer efJeMeeue meJee 9 heg Gegbie heeemeve eeflecee
hebekeueeCeke eefleehetJe&ke efJejepeceeve nes egkeer nQ~
leerLekejeW keer Meeele pevceYetefce DeeesOee ceW Jele&ceevekeeueerve JeneB pevceW heeBe leerLekejeW keer pevceYetefce keer
eskeeW hej efpevecebefoj efvecee&Ce keer esjCee eoeve kej Deeheves mebmke=efle kees peerJevle kejves kee DeYetlehetJe& eeeme
efkeee nw~ Gme e=BKeuee ceW eLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe keer eWke hej meved 2011 ceW megvoj keueelceke cebefoj
yevekej GmeceW meJee eej heg heeemeve esle eeflecee efJejepeceeve ngF& nQ leLee mejet veoer kes le hej petve 2013 ceW
YeieJeeve DevevleveeLe kes cebefoj kee efvecee&Ce neskej Jesoer ceW YeieJeeve keer 10 heg Gegbie heeemeve eeflecee efJejepeceeve
keer ieF& nw~ Fmeer ekeej petve 2014 ceW YeieJeeve DeefpeleveeLe keer eWke hej efJeMeeue efpevecebefoj kee efvecee&Ce leLee
efomecyej 2014 ceW YeieJeeve DeefYeveboveveeLe keer eWke hej efJeMeeue efpevecebefoj kee efvecee&Ce kejkes Jesoer ceW 5-5 heg
keer megvoj heeemeve eefleceeSb efJejepeceeve keer ieF& nw Deewj YeJe hebekeueeCeke eefleeSb mecheVe ngF& nQ~
Deye megceefleveeLe YeieJeeve keer eWke hej cebefoj efvecee&Ce efkeee pee jne nw~
GuuesKeveere nw efke hetpe ceeleepeer kes Deeefe&kee oer#eemLeue-ceeOeesjepehegje (jepe.) ceW Yeer ieefCeveerecegKe
Deeefe&kee eer %eeveceleer oer#ee leerLe& kes efJekeeme kee keee& mecheVe efkeee pee egkee nw~ eneB megvoj ke=ef$ece
meccesoefMeKej heJe&le kee efvecee&Ce kejkes 15 heg Gegbie keeues hee<eeCe Jeeueer YeieJeeve heee&veeLe keer Ke[dieemeve
eeflecee SJeb eewyeermeer efJejepeceeve keer ieF& nQ~ Fme leerLe& keer hebekeueeCeke eeflee 21 veJecyej mes 26 veJecyej
2010 leke heer"eOeerMe #eguueke eer ceesleermeeiej peer cenejepe kes meeefVeOe ceW SJeb kece&eesieer ye.jJeerv kegceej pewve
(Jele&ceeve heer"eOeerMe jJeervkeerefle& mJeeceer peer) kes efveoxMeve ceW efJeMes<e ceneslmeJehetJe&ke mecheve ngF& nw~
Fmeer e=BKeuee ceW DeefleMee #es$e eer ceneJeerj peer (jepe.) ceW hetpe ceeleepeer keer esjCee SJeb DeeMeerJee&o mes
ceneJeerj Oeece heefjmej ceW hebeyeeueeefle efoiecyej pewve cebefoj kee YeJe efvecee&Ce keee& mecheVe ngDee nw~ eneB hej
heeBeeW yeeueeefle YeieJeeve keer eefleceeSB efJejepeceeve kejkes he=Leked JesefoeeW ceW heeeJeleer, #es$eheeue keer eefleceeSB Yeer
efJejepeceeve keer ieF& nQ~ mebmLeeve eje Ge efpevecebefoj kee hebekeueeCeke efoveeBke 29 peveJejer mes 2 hejJejer
2012 leke meevebo mecheVe efkeee ieee~
efJeMes<e : lesjnerhe jevee, leerLekej$ee eeflecee SJeb leerveueeske jeveepecyeterhe-nefmleveehegj leerLe& kes efJekeeme keer Deefleerelee kees Decejlee eoeve kejves Jeeueer Fve jeveeDeeW kee
efvecee&Ce hetpe ceeleepeer keer esjCee mes Fefleneme ceW eLece yeej ngDee~ Deewue meved 2007 ceW mJeefCe&ce lesjnerhe jevee
keer hebekeueeCeke eeflee ngF&~ efJee ceW eLece yeej efveefce&le Fme jevee ceW efJejepeceeve 2127 efpeveeefleceeDeeW kes
oMe&ve kejkes ueesie Fefle heue keer eeefhle kejles nQ~ Fmekes Deefleefje nefmleveehegj ceW pevces YeieJeeve MeebefleveeLekegbLegveeLe-DejnveeLe keer 31-31 heg Gegbie Ke[dieemeve eefleceeDeeW SJeb 56 heg Gegbie efveefce&le leerveueeske jevee keer
efpeveeefleceeDeeW keer hebekeueeCeke eeflee hejJejer meved 2010 ceW ngF& pees nefmleveehegj kes DeefleMee ceW eej eeBo

(31)
ueiee jner nQ~
10. efJee ceW DeveesKeer 108 heg cetefle& efvecee&Ce keer esjCee-efJee kes Deeeflece Deeee& kes he ceW 108 heg
Gegbie YeieJeeve $e+<eYeosJe keer Ke[dieemeve eeflecee kes efvecee&Ce kee keee& ceebieerlegbieer (cene.) kes heJe&le hej hetpe
ceeleepeer keer esjCee mes gleieefle mes eue jne nw~ egieeW-egieeW leke efpeveMeemeve keer ceefncee kees efJekeefmele kejves
Jeeueer en eeflecee pewve mebmke=efle kes efJeMeeue JeefelJe kee heefjee Yeer peveceeveme kees eoeve kejsieer~
11. efMej[er (ceneje^) ceW %eeveleerLe&-efMej[er (ceneje^) kees pewve mebmke=efle kesv kes he ceW mLeeefhele kejves
nsleg JeneB hej %eeveleerLe& kee efvecee&Ce ngDee nw, efpemeceW hetpe ceeleepeer kes efveoxMeevegmeej YeieJeeve heee&veeLe keer
efJeMeeue eeflecee efJejepeceeve kejkes hebekeueeCeke ceneslmeJe (ceF& 2013 ceW) mecheVe nes egkee nw Deewj Deye JeneB
megvoj keceue cebefoj kee efvecee&Ce efkeee pee jne nw~
12. pe=efcYekee leerLe& efJekeeme keer esjCee-YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer keer kewJeue Yetefce pe=befYekee pees Deepe
efyenej eevle ceW pecegF& kes veece mes eefme nw, JeneB Ske vetleve Yetefce hej keceueemeve ege YeieJeeve keer meJee 11 heg
Gegbie heeemeve eeflecee keer hebekeueeCeke eeflee ceF& 2014 ceW keer ieF& nw Deewj Deeies Fme pe=efcYekee leerLe& kee
efJekeeme nes jne nw~
13. Oece&eYeeJevee kes efJeefJeOe Deeeece-pecyeterhe jevee kes efvecee&Ce kee ecegKe ue#e ueskej efoiecyej pewve
ef$eueeske MeesOe mebmLeeve veeceke mebmLee kee jepeOeeveer efouueer ceW hetpe ceeleepeer keer esjCee mes meved 1972 ceW ie"ve
efkeee ieee~ Fmeer mebmLeeve ves efJeefJeOe Oece&eYeeJevee kes keeeeX kee mebeeueve efkeee nw~ mebmLeeve efmLele Jeerj
%eeveesoe evLeceeuee eje ueeKeeW keer mebKee ceW ebLe ekeeMeve, eejeW DevegeesieeW kes %eeve mes meceefvJele mecei%eeve
ceeefmeke heef$ekee kee ekeeMeve, Ceceeskeej ceneceb$e yeQke Fleeefo efkeleveer ner keee&eespeveeSB efpeveMeemeve keer keerefle&
kees efvejblej emeeefjle kej jner nQ~
hetpe ceeleepeer keer esjCee mes meved 1982 ceW lelkeeueerve eOeeveceb$eer eerceleer Fbefoje ieebOeer eje jepeOeeveer
efouueer mes GodIeeefle pecyeterhe %eeve peesefle ves leerve Je<e& leke mechetCe& YeejleJe<e& ceW pewveOece& kes efmeebleeW kee
eeej-emeej efkeee Deewj Deble ceW en peesefle DeKeC[he mes lelkeeueerve kesvere j#eeceb$eer-eer heer.Jeer. vejefmebnejeJe
eje pecyeterhe mLeue hej mLeeefhele kej oer ieeer~ Fmeer ekeej Deewue meved 1998 ceW lelkeeueerve eOeeveceb$eer eer
Deue efyenejer Jeepeheseer ves YeieJeeve $e+<eYeosJe meceJemejCe eerefJenej kee jepeOeeveer efouueer mes eJele&ve efkeee,
pees mecemle eebleeW ceW eJele&ve kes heeeled YeieJeeve $e+<eYeosJe keer oer#eemLeueer-eeeie leerLe& hej efveefce&le meceJemejCe
cebefoj ceW mLeeefhele neskej egieeW-egieeW leke kes efueS YeieJeeve $e+<eYeosJe kes JeemleefJeke meceJemejCe keer eeo efouee
jne nw~ YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce-kegC[uehegj (veeueboe) mes meved 2003 ceW YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe kee
efJeefJeOe eebleeW ceW meheue eJele&ve Yeer Fmeer e=BKeuee keer efJeefMe ke[er nw~
pewveOece& keer eeeervelee leLee YeieJeeve $e+<eYeosJe kes veece SJeb efmeebleeW kees peve-peve leke hengBeeves kes efueS
hetpe ceeleepeer ves meved 1997 ceW jepeOeeveer efouueer ceW efJeMeeue eewyeerme keuheogce ceneceC[ue efJeOeeve Deeeesefpele
kejeee, efpemekee PeC[ejesnCe hetJe& je^heefle [e@. Mebkejoeeue Mecee& ves efkeee SJeb efouueer kes cegKeceb$eer eer
meeefnye efmebn Jecee&, ceOeeosMe kes cegKeceb$eer eer efoefiJepee efmebn leLee eerceleer meg<ecee mJejepe Deeefo Deveske
kewefyeves cebef$eeeW ves GheefmLele neskej Oece&ueeYe efueee~ meeLe ner YeieJeeve $e+<eYeosJe pevcepeebleer Je<e& (meved 19971998 ceW) leLee YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&^ere efveJee&Ce ceneceneslmeJe Je<e& (meved 2000 ceW lelkeeueerve eOeeveceb$eer
eer Deue efyenejer Jeepeheseer eje GodIeeefle) Yeer hetpe ceeleepeer keer esjCee eje efJeefJeOe Oece&eYeeJevee kes
keee&eceeW meefnle mecheVe ngS~ efJeefYeVe er.Jeer. ewveueeW eje hetpe ceeleepeer kes leerLekej peerJeve oMe&ve (meefe$e)

(32)
SJeb Deve efJe<eeeW hej eYeeJeke eJeeve uecyes mecee leke emeeefjle ngS SJeb nes jns nQ~ hetpe ceeleepeer keer esjCee mes
mLeeefhele DeefKeue YeejleJe<eeae efoiecyej pewve ceefnuee mebie"ve Deheveer mewke[eW F&keeFeeW eje efoiecyej pewve meceepe
keer veejer Meefe kees me=peveelceke keeeeX nsleg mebieef"le kej jns nw~
Fmekes Deefleefje efkeleves ner Deve Oece&eYeeJevee kes keee& hetpe ceeleepeer ves mecheVe efkees nQ efpevekee eneB uesKeve
lees mebYeJe veneR nw, efkevleg Deepe hetje meceepe Gvekes keee&keueeheeW mes heefjefele neskej GvnW kece&"lee keer cetefle& kes he ceW
heneevelee nw~
14. mebIe<e& efJepes$eer-hetpe ceeleepeer ves eejbYe mes Dehevee ecegKe ue#e yeveeee- eleske keee& Deeieceevegketue ner
kejvee~ hegve: Gve keeeeX kes efve<heeove ceW pees Yeer efJeIve Deeles nQ, GvnW yengle ner MeebeflehetJe&ke Pesuekej hetjer levceelee
kes meeLe Gme keee& kees heefjhetCe& kejvee Gvekeer efJeMes<elee jner nw~ Gvekee hetje peerJeve Dee<e& hejcheje kee mebj#eCe
kejles ngS Deheves cetueiegCeeW ceW yeeOee ve Deeves oskej efpeveOece& keer DeefOekeeefOeke eYeeJevee kes meeLe Jeleerle ngDee nw~
15. YeieJeeve heee&veeLe pevcekeueeCeke le=leere meneeefyo ceneslmeJe kee Deeeespeve-23JeW leerLekej YeieJeeve
heee&veeLe keer pevceYetefce JeejeCemeer ceW 6 peveJejer 2005 kees hetpe ceeleepeer keer esjCee SJeb memebIe meeefveOe ceW
YeieJeeve heee&veeLe pevcekeueeCeke le=leere meneeefyo ceneslmeJe kee GodIeeve efkeee ieee~ YeieJeeve keer
kesJeue%eeve keueeCeke Yetefce Deefn$e, efveJee&CeYetefce eer meccesoefMeKej peer Fleeefo Deveskeeveske leerLeeX hej
efJeefJeOe DeeeespeveeW kes meeLe en Je<e& ceveeee ieee~ Je<e& 2006 kees meccesoefMeKej Je<e& kes he ceW ceveeves keer
esjCee hetpe ceeleepeer ves eoeve keer, leeefke leve-ceve-Oeve mes efoiecyej pewve meceepe Deheves ceneve leerLe&jepe eer
meccesoefMeKej peer kes eefle meceefhe&le nes mekes~ hegve: efomecyej 2007 ceW Deefn$e ceW Deeeesefpele meneeefyo
cenecemlekeeefYe<eske kes meeLe Fme ef$eJe<eeae ceneslmeJe kee meceeheve efkeee ieee~
16. Meleeyoer kee DeYetlehetJe& DeJemej : oer#ee mJeCe& peebleer -JewMeeKe ke=<Cee otpe, Jeer.efve.meb. 2532 DeLee&led
15 Deewue 2006 kees Deheveer Deeefe&kee oer#ee kes 50 Je<e& hetCe& kejves Jeeueer eLece meeOJeer hetpe ceeleepeer Jele&ceeve
efoiecyej pewve meeOeg hejcheje ceW meJee&efOeke eeeerve oeref#ele nesves kes ieewjJe mes ege neskej nce meYeer kes efueS
DeefleMeekeejer eeeerve eeflecee kes meMe yeve ieF~ pecyeterhe-nefmleveehegj ceW 14 mes 16 Deewue 2006 leke
ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer Deeefe&kee oer#ee mJeCe& peebleer ceneslmeJe kee YeJe Deeeespeve kejkes
mecemle meceepe ves hetpe ceeleepeer kes eerejCeeW ceW Deheveer efJevece efJeveeebpeefue Deefhe&le keer~
17. efJeeMeebefle Deefnbmee meccesueve kee GodIeeve efkeee je^heefle peer ves-21 efomecyej 2008 kees pecyeterhenefmleveehegj ceW hetpe ceeleepeer keer esjCee mes Deeeesefpele efJeeMeebefle DeeEnmee meccesueve kee GodIeeve Yeejle keer
eLece ceefnuee je^heefle eerceleer eefleYee osJeerefmebn heeerue kes kejkeceueeW mes ngDee~ hegve: meved 2009 Meebefle Je<e&
ceW hetjs osMe ceW efJee keer Meebefle kes efueS Oeeefce&ke Devegeve SJeb mebieesefeeW kes keee&ece Deeeesefpele efkeS ieS~
18. eLeceeeee& eer Meebeflemeeiej Je<e& ceveeves keer esjCee-yeermeJeeR meoer kes eLece efoiecyej pewveeeee&
eeefj$eeeJeleea eer Meebeflemeeiej peer cenejepe kes ceneve GhekeejeW mes peve-peve kees heefjefele kejeves kes GsMe mes
hetpe ceeleepeer ves Je<e& 2010 kees eLeceeeee& eer Meebeflemeeiej Je<e& kes he ceW ceveeves keer esjCee mecemle meceepe
kees eoeve keer~ Fme Je<e& kee GodIeeve pes ke=. elego&Meer, 11 petve 2010 kees pecyeterhe-nefmleveehegj ceW YeieJeeve
MeebefleveeLe pevce-oer#ee SJeb efveJee&CekeueeCeke kes MegYe efoJeme efkeee ieee leLee pes ke=. elego&Meer, 31 ceF&
2011 leke en Je<e& hetjs osMe kes efJeefYeVe DebeueeW ceW Deveske Oece&eYeeJeveelceke keee&eceeW kes meeLe efJeefYeVe
DeeeespeveeWhetJe&ke ceveeee ieee~

(33)
19. eLece heeeee& eer Jeerjmeeiej Je<e& ceveeves keer esjCee-MejohetefCe&cee-2011 kes MegYe DeJemej hej hetpe
ceeleepeer eje eLeceeeee& eer Meebeflemeeiej peer cenejepe kes eLece heefMe<e Deeeee& eer Jeerjmeeiej peer cenejepe,
pees hetpe ceeleepeer kes oer#ee ieg Yeer nQ, kee Je<e& ceveeves keer Iees<eCee keer Dele: en Je<e& meceepe eje efJeefYeVe
Deeeespeve hetJe&ke meevebo ceveeee ieee~
20. eeefj$eJeOe&veeslmeJe Je<e&-efpevekeer oerIe&keeefueke lehemee kes Je<eeX keer efieveleer peevekej Deveske Deeeee&, cegevf e,
Deeefe&keeSB Fleeefo Yeer Fme yeele kees kenles ngS ieewjJe kee DevegYeJe kejles nQ efke Deepe efpeleveer cesjer Gce Yeer veneR nw
Gmemes DeefOeke lees hetpe ceeleepeer keer oer#ee keer Deeeg nw, DeLee&led 18 Je<e& keer Gce mes leeie ceeie& hej efpevneWves keoce
jKee, GvneWves Deheveer pevceefleefLe-MejohetefCe&cee kees Yeer leeie mes meeLe&ke kej Gme leeieceeer peerJeve kes 60 Je<e& Yeer
GvneWves efveefJe&IveleehetJe&ke hetCe& efkees~ FmeerefueS Fvekes 79JeW pevceefoJeme SJeb 61JeW leeieefoJeme hej nceves DeefKeue
Yeejleere efoiecyej pewve ceefnuee mebie"ve kes Deeeve hej eeefj$eJeOe&veeslmeJe Je<e& 2012-2013 ceveeves keer Iees<eCee keer~
Fme Je<e& ceW meYeer kees Meefe Devegmeej eeefj$e enCe kejves kee meboMs e efoee ieee~
21. cebieuecee Dece=le ceneslmeJe-hetpe ceeleepeer kes 81JeW pevceefoJeme kees meved 201314 ceW ieefCeveer
%eeveceleer Dece=le ceneslmeJe kes he ceW je^ere mlej hej ceveeee ieee~ Fme DeJemej hej meccesoefMeKej efJeOeeve
kes 80 ceeb[ues yeveekej 80 heefjJeejeW kes eje Gvekeer hetpeve kejves kee efJenbiece Me GheefmLele ngDee~ %eeleJe nw efke
hetpe ceeleepeer keer esjCeevegmeej Meeele efme#es$e meccesoefMeKej ceW Deeeee& Meebeflemeeiej Oeece veeceke
mceejke kee efvecee&Ce efkeee pee jne nw, pees Deeeee& eer keer meccesoefMeKej ee$ee (meved 1927-28 ceW keer ieF&) keer
Ssefleneefmekelee kee efoioMe&ve kejeSiee~
Jele&ceeve ceW hetpe ceeleepeer keer esjCee mes osMeYej ceW ieewleceieCeOej Je<e& (201415) ceveeee pee jne nw~
Fme Je<e& kes Devleie&le mewke[eWnpeejeW keer mebKee ceW eeueg vejveejer ieCeOejJeuee efJeOeeve mechevve kej jns nQ~
Fmeer kes meeLe hetpe ceeleepeer keer pevceoe$eer ceeB Deeefe&kee eer jlveceleer ceeleepeer kee pevceMeleeyoer Je<e&
(11 veJecyej 2014 mes) eejbYe ngDee nw~ Fme Je<e& kes Devleie&le meved 1914 ceW pevceeR ceesefnveer kees meved 1932 ceW
efJeJeen kes mecee ceeleeefhelee mes onspe ceW eehle heevebefohebeefJebMeeflekee ebLe keer Ssefleneefmekelee mes pevepeve kees
heefjefele kejeves nsleg Gme ebLe kes mJeeOeee keer eefleeesefielee Deeeesefpele keer ieF& nw~ 30 veJecyej 2015 ceieefMej
ke=. hebeceer kees Je<e& kee meceeheve nesiee Deewj Fme ceOe meYeer mJeeOeeefeeeW kees mecceeefvele efkeee peeSiee~
Fve elegceg&Keer eefleYee keer Oeveer hetpe ceeleepeer kes ejCeeW ceW keesefMe: veceve nw leLee YeieJeeve efpevesv mes
ener eeLe&vee nw efke Gvekes Fme heefJe$e leeieceeer peerJeve kee nceW Meleeyoer ceneslmeJe Yeer ceveeves kee ueeYe eehle nes
SJeb Deehekes eje veee-veee meeefnle pevelee kees eehle neslee jns, ener cebieuekeecevee nw~

B:C: B:C

(34)

nefmleveehegj leerLe& heefjee

-kece&eesieer heer"eOeerMe mJeefmleeer jJeervkeerefle& mJeeceer
nefmleveehegj leerLe& leerLeeX kee jepee nw~ en Oece& eeej kee Deefle eeeerve kesv jne nw~ eneB mes Oece&
keer hejcheje kee MegYeejcYe ngDee, DeLee&led en Jen ceneleerLe& nw peneB mes oeve keer esjCee mebmeej ves eehle keer~
1. YeieJeeve $e+<eYeosJe kee eLece DeenejDeepe mes kees[ekees[er Je<e& hetJe& YeieJeeve $e+<eYeosJe kee
eLece Deenej Fmeer nefmleveehegj keer Yetefce hej jepee eseebme kes cenue ceW ngDee~ hetJe&YeJe kes peeeflemcejCe mes
jepee eseebme ves YeieJeeve kee efJeefOeJeled he[ieenve kejkes veJeOeeYeefehetJe&ke F#egjme kee Deenej efoee~ Gme
mecee Deenejoeve kes eYeeJe mes osJeeW ves hebeeMee& keer Je=ef< keer~ eej ekeej kes oeveeW ceW mes kesJeue
Deenejoeve kes DeJemej hej ner hebeeMee&Je=ef< nesleer nw~ Gme efove jepee eseebme keer YeespeveMeeuee ceW Yeespeve
De#ee nes ieee, Dele: Jen Deenejoeve keer efleefLe JewMeeKe megoer leerpe De#ee le=leeree kes veece mes eefmeef
kees eehle nes ieF&~ Deepe Yeer eefleJe<e& nefmleveehegj ceW De#ee le=leeree heJe& efJeMes<ehe mes yeveeee peelee nw~
Fme MegYe DeJemej hej DeeesOee mes Yejle eeJeleea ves nefmleveehegj Deekej jepee eseebme kees oeve leerLe&
eJele&ke keer GheeefOe mes Deuebke=le efkeee~ De#ee le=leeree heJe& kes Gheue#e ceW en efleefLe Fleveer MegYe nes ieF&
efke Deepe keesF& Yeer ceebieefueke keee& Fme efleefLe ceW peesefle<eer mes efyevee hets kej efueS peeles nQ~ Ske efJeMes<e
yeele en Yeer nw efke peye mes YeieJeeve $e+<eYeosJe kee nefmleveehegj ceW F#egjme kee Deenej ngDee leye mes Fme #es$e
ceW ievvee Yeer De#ee nes ieee~
2. YeieJeeve MeebefleveeLe, kegbLegveeLe, DejveeLe kes eejeej keueeCeke mes heefJe$e YetefceYeieJeeve
$e+<eYeosJe kes heMeeled Deveske ceneheg<eeW kee Fme hegCe Oeje hej Deeieceve neslee jne nw~ YeieJeeve MeebefleveeLe,
kegbLegveeLe Deewj DejveeLe kes eejeej keueeCeke eneB ngS nQ~ leerveeW leerLekej, eeJeleea SJeb keeceosJe heo
kes Oeejer Les~ leerveeW leerLekejeW ves eneB mes mecemle n KeC[ he=LJeer hej jepe efkeee hegve: GvneWves mechetCe&
DeejcYe, heefjen kee leeie kej veive efoiecyej DeJemLee OeejCe keer, cegefve yeve ieeW~ ceneve lehemee kejkes
kesJeue%eeve keer eeefhle keer~ Deble ceW GvneWves meccesoefMeKej mes efveJee&Ce kees eehle efkeee~ Deepe eefleceen npeejeW
ueesie Gve leerLekejeW keer ejCejpe mes heefJe$e nefmleveehegj keer hegCeOeje keer Jevovee kejves Deeles nQ~ Gve leerveeW
leerLekej YeieJevleeW keer 3131 heg efJeMeeue Ke[dieemeve eefleceeSB pecyeterhenefmleveehegj ceW efJejepeceeve nes
peeves mes leerLe& kee eeeerve Fefleneme peerJevle nes ieee nw~
3. keewjJeheeC[Je keer jepeOeeveerceneYeejle keer efJeMJe efJeKeele Ievee YeieJeeve vesefceveeLe kes
mecee ceW eneB Ieefle ngF&~ en Jener nefmleveehegj nw, peneB keewjJe heeb[Je ves jepe efkeee~ meew keewjJe Yeer heeBe
heeb[JeeW kees nje veneR mekes, keeeWefke keewjJe DeveerefleJeeve, Deveeeer, Deleeeejer, F&<ee&ueg, s<eer Les~ heeb[Je
Oeerj, Jeerj, iebYeerj Deewj mele kee DeeejCe kejves Jeeues SJeb veee veerefle mes eueves Jeeues meefn<Ceg Les, FmeerefueS
heeC[JeeW ves efJepee eehle keer~ Deepe Yeer Gvekeer eMeieeLee meJe&$e ieeF& peeleer nw~
4. j#eeyevOeve heJe&j#eeyevOeve heJe& kee Fefleneme Fmeer nefmleveehegj veiejer mes peg[e ngDee nw~ Ske

(35)
mecee nefmleveehegj ceW Dekecheveeeee& Deeefo meele meew cegefveeeW hej yeefue ceb$eer ves eejeW Deesj mes e%e kes yeneves
Deefive epJeefuele kej oer~ Gme Ieesj Ghemeie& kees cegefve efJe<Cegkegceej ves efJeefeee $e+ef kes yeue mes otj kej Oece&
Jeelmeue kee heefjee efoee Lee~ Gme mecee eeJekeeW ves Deieues efove Yeefe mes cegefveeeW kees efmeJeF& keer Keerj
kee Deenej efoee Deewj Deeheme ceW Skeotmejs kees j#eemet$e yeebOeW Deewj en efveMee efkeee efke efJe<Cegkegceej
cegefvejepe keer lejn Jeelmeue YeeJevee jKekej Oece& SJeb Oecee&eleveeW keer j#ee kejWies~ Gmeer kes eleerke ceW
eeJeCe Megkeuee hete|Cecee kees eefleJe<e& j#eeyevOeve heJe& meejs Yeejle Je<e& ceW ceveeee peelee nw~
5. oMe&ve eefle%ee ceW eefme ceveesJeleeriepeceesleer e{ekej YeieJeeve kes oMe&ve kej Yeespeve kejves kee
Deue efveece efveYeeves Jeeueer Fefleneme eefme veejer ceveesJeleer Yeer Fmeer nefmleveehegj keer Leer~ en efveece Gmeves
efJeJeen kes hetJe& efueee Lee~ efJeJeen kes heMeeled peye memegjeue ieF&, lees JeneB mebkeeseJeMe ken veneR heeF&~ leerve
efove leke GheJeeme nes ieee~ peye Gmekes heernj ceW metevee hengBeer, lees YeeF& Deeee, Gmes Skeeble ceW ceveesJeleer
ves meye yeele yelee oer~ YeeF& ves MJemegj mes kene~ MJemegj ves kenenceejs eneB iepeceesleer kee kees"ej Yeje
nw~ leye ceveesJeleer ves iepeceesleer e{ekej YeieJeeve kes oMe&ve kejkes Yeespeve efkeee~ Fmekeer jesceebeke keLee
nw~ Deeies keLee ceW peye ceveesJeleer kees Iej mes efvekeeue efoee ieee leye Yeer ceveesJeleer ves iepeceesleer e{eS efyevee
Yeespeve veneR efkeee, leye Gmes jeef$e ceW mJehve ngDee efke legcnejs efveke ceefvoj nw efMeuee nekej oMe&ve kejes
Deewj JeneR hej iepeceesleer Yeer jKes nQ, leye eele: ceveesJeleer ves YeieJeeve kees iepeceesleer e{ekej oMe&ve keer eefle%ee
kees hetCe& kej ner Yeespeve efkeee~ Jen mLeeve Deepe DeeesOee kes efveke jlvehegjer kes veece mes eefme nw~
6. megueesevee peekegceejnefmleveehegj kes cenejepe meesce kes heg$e peekegceej Yejle eeJeleea kes
eOeeve mesveeheefle ngS~ Fvekeer Oece&hejeeCe MeerueefMejesceefCe Oece&helveer megueesevee keer Yeefe kes keejCe iebiee veoer
kes ceOe Deeee ngDee Ghemeie& otj ngDee~
7. jesefnCeer ele keer keLeeYeieJeeve Jeemeghetpe kes mecee Fmeer nefmleveehegj ceW jepee DeMeeske keer jeveer
jesefnCeer ves hetJe&YeJe ceW jesefnCeer ele efkeee Lee, efpemekes cenelce mes Gmes Meeske Deewj ogKe keee neslee nw ? veneR
helee Lee~ Fmekeer ye[er jesceebeke keLee nw~ jepee DeMeeske ves Ske efove MJesle kesMe osKe efJeje nes YeieJeeve
Jeemeghetpe kes meceJemejCe ceW oer#ee ueskej ieCeOej heo eehle kejkes cees#e heo kees eehle efkeee~ jeveer jesefnCeer
ves Deee|ekee oer#ee ueskej m$eer heee&e kee sokej meesuenJeW mJeie& kees eehle efkeee~
8. pecyeterhe mes heneeve yeve ieF& Fme leerLe& keerpeye mes Fme leerLe& hej hejce hetpe ieefCeveerecegKe
eer %eeveceleer ceeleepeer kes ejCe he[s leye mes en leerLe& efJekeeme kees eehle neslee euee ieee~ Deveske IeveeDeeW
keer e=bKeuee ceW pecyeterhe keer jevee Ske cepeyetle ke[er kes he ceW peg[ ieF& nw~ Deepe ve kesJeue Yeejle kes
keesveskeesves ceW Deefheleg efJeMJeYej ceW pecyeterhe jevee kes oMe&ve keer eee& jnleer nw~ pecyeterhe kes meeLe
lesjnerhe, leerveueeske keer jevee Yeer eLece yeej Meeeere eceeCeeW mes efveefce&le keer ieF& Deefleere jeveeSb nQ~
en meye hetpe ceeleepeer kes %eeve Je esjCee kee eefleheue nw~
Fme ekeej Deveske Fefleneme kees efueS ngS en nefmleveehegj leerLe& egieeWegieeW leke Fme he=LJeer leue hej
Oece& keer Je<ee& kejlee jns, ener cebieue YeeJevee nw~

(36)

Ske Deefleere pewve kesv

efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve

-kece&eesieer heer"eOeerMe mJeefmleeer jJeervkeerefle& mJeeceer (DeOe#e)
jepeOeeveer efouueer mes 110 efkeceer. otj GejeosMe kes efpeuee cesj" eqmLele heewjeefCeke leerLe& neqmleveehegj ceW meved
1974 mes pecyeterhe veece mes Ske je^ere-Debleje&^ere kesv DeJeefmLele nw~ 200 Heg kes Jeeme ceW efvee|cele pewve
Yetieesue keer Deefleere jevee pecyeterhe kes Devoj nukes iegueeyeer mebiecejcej mes efvee|cele 101 Heg TBes megces heJe&le
keer MeesYee Deepe eleske Jeefe kes ceve kees Deekee|<ele kejleer nw~
eeeerve pewve meeefnle SJeb Yetieesue kes heefjeeeke, Jew%eeefvekeeW kes efueS MeesOe kesv, DeeOeeeqlceke GVeeve kes
efueS heefJe$e mLeeve, ceeveefmeke Meebefle SJeb efpevesv YeieJeeve keer hetpeve-Yeefe kes mechetCe& meeOeveeW leLee mecemle
DeeOegefveke megefJeOeeDeeW keer GheueyOelee meefnle Fme Deveghece leerLe& keer peveke mebmLee kee veece nw-efoiecyej pewve
ef$eueeske MeesOe mebmLeeve (jefpe.)~ pewve meceepe keer meJeexe meeOJeer hetpe ieefCeveerecegKe Deee|ekeeefMejesceefCe eer
%eeveceleer ceeleepeer keer heeJeve esjCee mes 1972 ceW Fme mebmLeeve keer mLeehevee ngF&~ efoiecyej pewve Fbmeret Dee@He
kee@mceesieeefHeke efjmee& (Digambar Jain Institute of Cosmographic Research) kes veece mes eefme
Fme mebmLeeve kee DeeOeejYetle ue#e Lee-pecyeterhe kee efvecee&Ce Deewj en pecyeterhe ner Deblele: mebmLeeve kee cegKe
keeee&uee yeve ieee~
pebyeterhe keer 35 Ske[ heefJe$e Yetefce hej mebmLeeve kes eje mebeeefuele efJeefYeVe eespeveeDeeW/jeveeDeeW kee
mebef#ehle efJeJejCe efvecveebefkele nw1. pebyeterhe jevee-efpevesv YeieJeeve keer 207 eefleceeDeeW mes heeJeve Yeejleere efMeuhe Deewj pewve Yetieesue kee
Deefleere GoenjCe, DeeOegefveke Deeke<e&CeeW-efyepeueer kes HeewJJeejs, veewkee-efJenej Fleeefo meefnle~
2. keceue cebefoj-YeieJeeve ceneJeerj keer DeefleMeekeejer Ke[dieemeve eeflecee Fme cebefoj ceW efJejepeceeve nQ~
3. Oeeve cebefoj-24 leerLekej YeieJevleeW keer eefleceeDeeW meefnle eR jevee Fme cebefoj ceW efJejepeceeve nQ, pees
efke Oeeve (Meditation) kejves nsleg Geceesece ceeOece nQ~
4. ef$ecetel| e cebeof j-YeieJeeve DeeefoveeLe, Yejle SJeb yeengyeueer keer Ke[dieemeve eefleceeDeeW mes Fme cebeof j kee veece meeLe&ke
nw~ keceue hej efJejepeceeve YeieJeeve vesecf eveeLe SJeb heee&veeLe mes Fme cebeof j keer MeesYee efiegeCf ele nes ieeer nw~
5. Jeemeghetpe cebeof j-Fme cebeof j ceW 12JeW leerLekej-Jeemeghetpe mJeeceer keer Ke[dieemeve eeflecee efJejepeceeve nQ~
6. MeebefleveeLe cebefoj-efpeve YeieJevleeW kes ieYe&, pevce, lehe Deewj %eeve keueeCekeeW mes neqmleveehegj keer
Yetefce hejce-heeJeve ngF& nw, Gve Meebefle-kegbLeg Deewj DejnveeLe YeieJebleeW keer Ke[dieemeve eefleceeSB Fme cebefoj ceW
efJejepeceeve nQ~
7. cebefoj-Deefjnble, efme, Deeeee&, GheeOeee Deewj meeOeg hejcesefeeW keer eefleceeDeeW meefnle (Deesce)
jevee Fme cebefoj ceW efJejeefpele nw~
8. efJeeceeve yeerme leerLekej cebefoj-Fme cebefoj ceW efJeosn #es$e kes efJeeceeve 20 leerLekejeW keer eefleceeSB yeerme
keceueeW hej efJejepeceeve nQ~

(37)
9. meneket cebefoj-efpevesv YeieJeeve keer 1008 eefleceeDeeW meefnle~
10. YeieJeeve $e+<eYeosJe cebefoj-Oeeleg efvee|cele YeieJeeve $e+<eYeosJe keer cetueveeeke eeflecee SJeb Deve efpeve
eefleceeDeeW meefnle~
11. YeieJeeve $e+<eYeosJe keerel| emlebYe-YeieJeeve $e+<eYeosJe Devleje&<^er e efveJee&Ce ceneceneslmeJe Je<e& ceW efvee|cele,
YeieJeeve kes peerJeve eefj$e kees eoe|Mele kejves Jeeuee, 8 eefleceeDeeW mes meceeqvJele 31 Heg TBee keerel| emlebYe~
12. lesjnerhe efpeveeuee-Fme cebeof j kes Deboj ceOeueeske kes lesjnerheeW keer Deke=ef$ece jevee kee Deefle megvojlee kes
meeLe efoioMe&ve kejeee ieee nw, efpemeceW hebeces heJe&leeW kes meeLe-meeLe kegue 2127 eefleceeSB efJejepeceeve nQ~
13. Deeheo efoiecyej pewve cebefoj-Fme cebefoj kes Deboj eLece pewve leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe keer
efveJee&CeYetefce Deeheo-kewueeMeheJe&le keer Deeke<e&ke eefleke=efle efJejepeceeve nw~ kewueeMeheJe&le kee ner otmeje veece
Deeheo nw~ 4 HejJejer 2000 kees ueeue efkeuee cewoeve, efouueer ceW lelkeeueerve eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer
Jeepeheseer eje Fme eefleke=efle kes mece#e efveJee&Ceuee[t e{ekej Fmekee GodIeeve efkeee ieee~
14. veJeen Meeefvle efpevecebefoj-hetpe ceeleepeer keer heeJeve esjCee mes Gej Yeejle ceW eLece yeej efveefce&le Fme
veJeenMeebefle efpevecebefoj ceW veJeen Deefj efveJeejke veJe leerLekejeW keer Oeeleg efveefce&le megvoj eefleceeSB efJejepeceeve
nQ, efpevekes oMe&ve-hetpeve kejkes YeeieCe Deheves eneW keer Meebefle kejles ngS osKes peeles nQ~
15. leerLekej$ee keer efJeMeeue eefleceeSB-nefmleveehegj ceW pevces leerLekej eer MeebefleveeLe-kegbLegveeLe-DejnveeLe
YeieJeeve keer 31-31 heg keer Ke[dieemeve eefleceeSB hetpe ceeleepeer keer esjCee mes pecyeterhe mLeue hej efJejepeceeve
ngF& nQ, efpevekee efJeMeeue cebefoj Yeer emleeefJele nw~
16. leerveueeske keer YeJe jevee-ef$eueeskemeej, efleueeseheCCeefe Deeefo kejCeevegeesie ebLeeW kes Devegmeej leerve
ueeske keer megvoj jevee kee efvecee&Ce Yeer hetpe ceeleepeer keer esjCee kee ner megheue nw~ FmeceW DeleeOegefveke megefJeOee
kes efueS efuehe ueieeF& ieF& nw, efpememes meYeer YeeieCe efmeefMeuee leke kes oMe&ve eehle kej mekeles nQ~
17. pecyeterhe hegmlekeeuee-eeeerve nmleefueefKele SJeb ekeeefMele ueieYeie 15000 iebLeeW SJeb hegmlekeeW kes
mebien meefnle~
18. pecyeterhe Deew<eOeeuee
19. %eeveceleer nerjke peebleer Skemeesme-efJeMes<e ke=ef$ece jsue, efpemeceW eewyeermeeW leerLekejeW keer 16 pevceYetefceeeW
kee efJeefJeOe PeeBefkeeeW SJeb efe$eeJeueer kes ceeOece mes ceveceesnke emlegleerkejCe efkeee ieee nw~
20. Jeerj %eeveesoe iebLeceeuee-1972 ceW mebmLeeefhele Fme iebLeceeuee eje Deye leke ueeKeeW keer mebKee ceW 300
mes DeefOeke ebLeeW SJeb hegmlekeeW kes mebmkejCeeW kee ekeeMeve nes egkee nw~
21. mecei%eeve ceeefmeke heef$ekee-en heef$ekee meved 1974 mes ueieeleej ekeeefMele nes jner nw, efpemeceW pewve
MeeeeW kes meejhe uesKeeW SJeb Deve cenlJehetCe& keee&eceeW kee mebkeueve Ske mLeeve hej eehle neslee nw~
22. jepee eseebme YeespeveMeeuee-Deeves Jeeues oMe&veee|LeeeW kees eefleefove Meg (pewveeee& kes Deveghe) Yeespeve
GheueyOe kejeves Jeeuee en efoiecyej pewve meceepe kee eLece Yeespeveeuee nw, peneB Ske meeLe 500 ueesie yew"kej
Yeespeve kej mekeles nQ~
23. Oece&MeeueeSB-200 mes DeefOeke heuew, yebieues Fleeefo, efpeveceW "njves mebyebOeer meYeer DeeOegefveke megefJeOeeSB
GheueyOe nQ~

(38)
24. ceveesjbpeve kes meeOeve-lejn-lejn kes Petues, yeeeW keer jsue, nBmeer kes ieesueiehhes, veewkee efJenej,
HeewJJeejs, njs-Yejs uee@ve, hetjs kewcheme ceW Ietceves kes efueS SsjeJele neLeer (ceesj mes mebeeefuele), efyepeueer keer Deeke<e&ke
JeJemLee, megvoj eeke=efleke Me Fleeefo yejyeme ner oMe&veee|LeeeW kees Fme YeJe jevee keer leguevee mJeie& mes kejves
kes efueS esefjle kejles nQ~

efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve eje Deeeesefpele meeceeefpeke

SJeb Mew#eefCeke keee&ece
Deketyej 1981-pecyeterhe (neqmleveehegj) mLeue hej pecyeterhe %eevepeesefle mesefceveej~
31 Deketyej 1982-efHekekeer Dee@ef[esefjece-efouueer ceW pecyeterhe mesefceveej efpemekee GodIeeve eer jepeerJe
ieebOeer, lelkeeueerve mebmeo meome eje efkeee ieee~
Deewue 1985-pecyeterhe (neqmleveehegj) mLeue hej pewve ieefCele Deewj ef$eueeske efJe%eeve efJe<ee hej Debleje&^ere
mesefceveej, efpemekee GodIeeve G.e. kes lelkeeueerve ceb$eer eesHesmej JeemegosJe eEmen eje efkeee ieee~
petve 1982 mes Deewue 1985-ueeueefkeuee cewoeve, efouueer mes lelkeeueerve eOeeveceb$eer eerceleer FbefojeieebOeer eje
4 petve, 1982 kees hetjs osMe ceW YeceCe kejves nsleg pecyeterhe %eevepeesefle jLe kee GodIeeve efkeee ieee~
pevemeeOeejCe ceW DeeEnmee, eeefj$e-efvecee&Ce leLee efJee yevOeglJe kes mebosMe kee eeej-emeej kejles ngS 1045 efove
leke osMe Yej ceW YeceCe kejves kes heeeled en %eeve peesefle lelkeeueerve j#eeceb$eer eer heer.Jeer. vejefmecne jeJe
(YetlehetJe& eOeeveceb$eer) eje pecyeterhe kes cegKe ej kes mece#e meowJe kes efueS mLeeefhele kej oer ieF&~
1992-Debleje&peere eefj$e efvecee&Ce mebieeser kee pebyeterhe mLeue hej eer vesceerebo pewve, efJeOeeeke
(ceOeeosMe) keer DeOe#elee ceW Deeeespeve efkeee ieee~
pewve ieefCele SJeb eeefj$e efvecee&Ce Deeefo efJe<eeeW hej ngF& mebieesefeeB cesj" efJeeefJeeeuee SJeb efoiecyej
pewve ef$eueeske MeesOe mebmLeeve kes mebege lelJeeJeOeeve ceW Deeeesefpele keer ieF~
1993-DeeesOee ceW DeJeOe efJeMJeefJeeeuee-Hewpeeyeeo kes mebege lelJeeJeOeeve ceW Yeejleere mebmke=efle kes Deee
eCeslee YeieJeeve $e+<eYeosJe efJe<ee hej mebiees<"er~
Deketyej 1995-cesj" efJeMJeefJeeeuee kes mebege lelJeeJeOeeve ceW hebeefoJemeere ieefCeveer Deee|ekee
eer %eeveceleer meeefnle mebieeser-95~
ceee&-Deewue 1998-lelkeeueerve eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer Jeepeheseer eje 9 Deewue 1998 kees leeuekeesje
msef[ece, efouueer mes osMe Yej ceW YeceCe kejves nsleg YeieJeeve $e+<eYeosJe meceJemejCe eerefJenej jLe kee GodIeeve~
3 Je<e& leke osMeYej ceW leerLekej YeieJevleeW kes meJeexoeer efmeebleeW SJeb pewveOece& keer eeeervelee kee eeej-emeej kejves
kes heMeeled en meceJemejCe Fueeneyeeo Ge veeeeuee kes lelkeeueerve cegKe veeeeOeerMe eje leerLekej
$e+<eYeosJe lehemLeueer eeeie leerLe& (Fueeneyeeo) ceW mLeeefhele kej efoee ieee~
Deketyej 1998-pecyeterhe mLeue hej je^ere kegueheefle meccesueve, efpemekee GodIeeve efkeee ieee-mJeieeae
eer jepesMe heeeue (lelkeeueerve mebmeo meome eje)~
HejJejer 2000-lelkeeueerve eOeeveceb$eer eer Deue efyenejer Jeepeheseer eje 4 HejJejer 2000 kees ueeue efkeuee
cewoeve, efouueer ceW Ske Je<e& leke eueves Jeeues YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&^ere efveJee&Ce ceneceneslmeJe Je<e& kee

(39)
GodIeeve efkeee ieee~
Fme egie ceW pewveOece& kes eLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe hej 1008 mebieesefeeW keer e=bKeuee, YeieJeeve
$e+<eYeosJe keere|lemlebYeeW kee efvecee&Ce leLee Deve Deveske meeceeefpeke SJeb Mew#eefCeke keee&ece je^ere SJeb Debleje&^ere
mlej hej Fme Je<e& kes Debleie&le Deeeesefpele efkees iees~
esjCes, kevee[e, vetpemeea Deeefo efJeosMe keer YetefceeeW hej Yeer FvneR esjCeeDeeW kes ceeOece mes 4 HejJejer
2000 kees efveJee&Ce ceneceneslmeJe ceveeee ieee~
petve 2000-pecyeterhe mLeue hej 11 petve 2000 kees pewveOece& keer eeeervelee efJe<ee hej je^ere mesefceveej
Deeeesefpele efkeee ieee~
HejJejer 2001-YeieJeeve $e+<eYeosJe keer oer#eeYetecf e-eeeie (Fueeneyeeo) ceW leerLekej $e+<eYeosJe lehemLeueer leerLe& kee
veJeefvecee&Ce~ Fme leerLe& hej YeieJeeve kes oer#ee keueeCeke kes eleerkemJehe Oeeleg kes JeJe=#e kes veeres Oeeve ceW ueerve ceneeesieer
$e+<eYeosJe keer meJee heebe Heg Gegib e efheer-keceC[ueg meefnle Ke[dieemeve eeflecee, kesJeue%eeve keueeCeke kes eleerkemJehe
YeieJeeve keer elegcegK& eer eeflecee meefnle efoJe meceJemejCe jevee leLee efveJee&Ce keueeCeke kes eleerke mJehe 51 Heg Gegib e
kewueeMeheJe&le keer YeJe jevee hej YeieJeeve $e+<eYeosJe keer 14 Heg Gegib e Deleble ceveesnejer ueeueJeCeea heeemeve eeflecee leLee
leerve eewyeermeer kes eleerke mJehe 72 efpeve eefleceeSB efJejepeceeve nQ~ $e+<eYeosJe keerel| emlebYe Yeer mLeeefhele nw~ 4 mes 8 HejJejer
2001 leke YeieJeeve $e+<eYeosJe hebekeueeCeke eeflee SJeb 1008 cenekegb YeeW mes kewueeMeheJe&le hej eefleefle YeieJeeve
$e+<eYeosJe kee cenekegb YecemlekeeefYe<eske keee&ece~
meved 2003-2004-YeieJeeve ceneJeerj keer pevceYetefce kegC[uehegj (veeueboe) ceW vebeeJele& cenue leerLe& kee
efvecee&Ce~ YeieJeeve ceneJeerj cebefoj, YeieJeeve $e+<eYeosJe cebefoj, veJeienMeebefle efpevecebefoj, ef$ekeeue eewyeermeer cebefoj
Deewj vebeeJele& cenue (YeieJeeve ceneJeerj kee pevce cenue) SJeb GmeceW mLeeefhele YeieJeeve MeebefleveeLe efpeveeuee Fme
leerLe& kes cegKe Deeke<e&Ce nQ~ ceneJeerj keer pevceYetefce kes eeej-emeej nsleg YeieJeeve ceneJeerj peesefle jLe mechetCe&
YeejleJe<e& ceW eJele&ve kej egkee nw~
meved 2005-2007-YeieJeeve heee&veeLe pevcekeueeCeke le=leere meneeefyo ceneslmeJe-6 peveJejer 2005 kees
pevceYetefce JeejeCemeer mes Fmekee YeJe GodIeeve neskej hetjs Ske Je<e& leke (27 efomecyej 2005 leke) Fmes efJeefYeVe
DeeeespeveeW kes meeLe ceveeee ieee~
hegve: meved 2006 ceW hetpe ceeleepeer ves YeieJeeve heee&veeLe efveJee&CeYetefce meccesoefMeKej Je<e& Ieesef<ele efkeee
leLee efomecyej 2007 ceW kesJeue%eeve Yetefce Deefn$e leerLe& hej YeieJeeve heee&veeLe meneeefyo ceneslmeJe kee je^ere
keee&ece Deeeesefpele kejkes 4 peveJejer 2008 kees YeieJeeve heee&veeLe pevcekeueeCeke le=leere meneeefyo ceneslmeJe
kee meceeheve efkeee~
efJeMes<ehe mes Fme mebmLeeve eje 21 efomecyej 2008 kees pecyeterhe-nefmleveehegj ceW efJeeMeebefle Deefnbmee
meccesueve kee Deeeespeve efkeee ieee, efpemekee GodIeeve hetpe ieefCeveer eer %eeveceleer ceeleepeer memebIe kes
meeefveOe ceW Yeejle ieCeleb$e keer je^heefle ceneceefnce eerceleer eefleYee osJeerefmebn heeerue kes kejkeceueeW eje
mecheVe ngDee~ Fme DeJemej hej je^heefle peer Deheves heefle [e@. osJeerefmebn MesKeeJele kes meeLe meccesueve ceW heOeejeR~
keee&ece ceW GejeosMe kes jepeheeue eer er.Jeer. jepesej leLee mJeemLe ceb$eer eer Deveble kegceej efceee Yeer
heOeejs~ Fmeer DeJemej hej hetpe ceeleepeer eje Je<e& 2009 kees Meebefle Je<e& kes he ceW ceveeves keer Iees<eCee keer

(40)
ieF&~ en Meebefle Je<e&-2009 Jele&ceeve ceW mecemle pewve meceepe eje Yeejle kes efJeefYeVe eevleeW ceW Deveske keee&eceeW
kes ceeOece mes ceveeee ieee~
meved 2010 ceW hetpe ceeleepeer keer esjCee mes ieef"le DeefKeue YeejleJe<eeae efoiecyej pewve leerLekej pevceYetefce
efJekeeme keceser eje YeieJeeve heg<heobleveeLe keer pevceYetefce keekevoer (efveke ieesjKehegj-G.e.) kee efJekeemekeee&
mecheVe efkeee ieee nw~ leerLe& hej YeieJeeve heg<heobleveeLe keer meJee 9 heg heeemeve eeflecee megvoj efpevecebefoj ceW
efJejepeceeve neskej hebekeueeCeke eeflee mes eefleefle nes egkeer nQ leLee YeieJeeve heg<heobleveeLe keerefle&mlebYe leerLe&
keer keerefle& kees efoied efoievleJeeheer Keeefle eehle kejeves ceW efveefceeYetle nw~
meved 2012 ceW DeefleMee #es$e eer ceneJeerj peer (jepe.) ceW hetpe ceeleepeer keer esjCee SJeb DeeMeerJee&o mes
MeebefleJeerj veiej kes efveke efmLele ceneJeerj Oeece heefjmej ceW hebeyeeueeefle efoiecyej pewve cebefoj kee YeJe efvecee&Ce
keee& mecheVe ngDee nw~ eneB hej heeBeeW yeeueeefle YeieJeeve keer eefleceeSB efJejepeceeve kejkes he=Leked JesefoeeW ceW
heeeJeleer, #es$eheeue keer eefleceeSB Yeer efJejepeceeve keer ieF& nQ~ mebmLeeve eje Ge efpevecebefoj kee hebekeueeCeke
efoveeBke 29 peveJejer mes 2 hejJejer 2012 leke meevebo mecheVe efkeee ieee nw leLee efoiecyej pewve ef$eueeske MeesOe
mebmLeeve kes Devleie&le Fme pewve cebefoj kee mebeeueve megee he mes efkeee pee jne nw~
Fme mebmLeeve kes eje mecee-mecee hej efJeefJeOe hebekeueeCeke eefle<"eSb SJeb Oeee|ceke keee&ece mecheVe
nesles jnles nQ~ mebmLeeve kes DeodYegle keee&keueehe keer esCeer ceW nw-Ceceeskeej ceneceb$e yeQke, peneB eefleJe<e& eeueg
YeeeW eje ueeKeeW keer mebKee ceW Ceceeskeej ceb$e efueKekej pecee kejeS peeles nQ~ es kejes[eW ceneceb$e efJeMJeMeebefle
keer efkejCeW emeeefjle kejves ceW DeefleMee OejesnjmJehe nQ~

mebmLeeve eje efoes peeves Jeeues hegjmkeej

ieefCeveer %eeveceleer hegjmkeej-meved 1995 mes eleske heeBe Je<e& ceW en hegjmkeej pewve Oece& hej Gemlejere
MeesOe leLee mebmLeeve keer Mew#eefCeke ieefleefJeefOeeeW ceW meneesie nsleg efkemeer Yeer pewve efJeeve ee meceefhe&le keee&kelee&
kees 1,00,000/-(Ske ueeKe) hees keer veieo jeefMe, eMeeqmle-he$e Fleeefo kes meeLe eoeve efkeee peelee Lee~
Deewue 2006 ceW ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer Deeefe&kee oer#ee mJeCe& peebleer ceneslmeJe kes DeJemej hej
mebmLeeve eje eefleJe<e& Fme hegjmkeej kees osves kee efveCe&e efueee ieee Dele: Deye en hegjmkeej eefleJe<e& efkemeer
Jeefj efJeeve DeLeJee efJeefMe meceepemesJeer kees eoeve efkeee peelee nw~
Deee|ekee jlveceleer hegjmkeej-meved 1999 ceW mLeeefhele 25,000/- hees keer veieo jeefMe meefnle eefleJe<e&
eoeve efkeee peeves Jeeuee hegjmkeej~
pecyeterhe hegjmkeej-meved 2000 ceW mLeeefhele 25,000/- hees keer veieo jeefMe meefnle eefleJe<e& eoeve efkeee
peeves Jeeuee hegjmkeej~
vebeeJele& cenue hegjmkeej-meved 2004 mes eejbYe 25000/-hees keer veieo jeefMe meefnle eefleJe<e& eoeve efkeee
peeves Jeeuee hegjmkeej~
eer essueeue pewve hegjmkeej-meved 2003 ceW mLeeefhele 25,000/-hees keer veieo jeefMe meefnle eefleJe<e& eoeve
efkeee peeves Jeeuee hegjmkeej~
ekeeMeebo pewve mce=efle hegjmkeej-meved 2012 mes eejbYe 25000/-hees keer veieo jeefMe meefnle eefleJe<e&

(41)
eoeve efkeee peeves Jeeuee hegjmkeej~
pecyeterhe yeeue eefleYee hegjmkeej-meved 2010 mes eejbYe 11000/-hees keer veieo jeefMe meefnle eefleJe<e&
eoeve efkeee peeves Jeeuee hegjmkeej~
Ghejese hegjmkeejeW kes Deefleefje YeieJeeve $e+<eYeosJe Debleje&<^ere efveJee&Ce ceneslmeJe Je<e& kes DeJemej hej
Ieesef<ele YeieJeeve $e+<eYeosJe vesMeveue DeJee[&, yeeeer hegjmkeej, YeieJeeve ceneJeerj pevceYetefce kegC[uehegj
hegjmkeej, ieefCeveer %eeveceleer oer#ee mJeCe& peebleer hegjmkeej, nerjke peebleer hegjmkeej leLee heeyeeF& hegjmkeej
Deeefo Yeer mebmLeeve eje eoeve efkees pee egkes nQ~
hegve: ieefCeveer %eeveceleer Dece=le ceneslmeJe-18 Deketyej 2013 kes DeJemej hej 80000/-hees keer jeefMe
Jeeuee Dece=le ceneslmeJe hegjmkeej Yeer eoeve efkeee ieee~
Fme ekeej en mebmLeeve Deheveer efJeefYeVe mecee|hele keee& eespeveeDeeW eje meceepe keer mesJee ceW eefle#eCe
mebueive nw~ ceeveefmeke Meebefle, DeeOeeeqlceke efJekeeme, eeke=efleke meewvoe& SJeb Deve Deveske ueeYe Ske meeLe eehle
kejves nsleg en mebmLeeve pebyeterhe oMe&ve kes efueS Deehekees meeoj Deecebef$ele kejlee nw~

B:C: B:C

(42)

Jeerj %eeveesoe ievLecee}e kes meneesieer

efoiecyej pewve ef$e}eske MeesOe mebmLeeve kes Devleie&le Jeerj %eeveesoe ievLecee}e keer mLeehevee meved 1972 ceW ngF~&
leye mes Deye leke }eKeeW keer mebKee ceW ievLeeW kee hekeeMeve nes egkee nw Deewj efvejvlej nes jne nw~ ieLb ecee}e mes hee"keeW
kees ievLe kece keercele ceW heehle nes mekeW, Fme o=e<q mes ievLecee}e ceW Ske mebj#eke eespevee Deiemle meved 1990 mes heejbYe
keer ieF& nw~ Fme eespevee kes Devleie&le efvecve cenevegYeeJe Deye leke mebj#eke yevekej Dehevee meneesie heoeve kej egkes nQ~
efMejesceefCe mebj#eke
1. eerceleer efvece&}e pewve Oe.he. mJe. eer hesceevo pewve, lelheg$e heoerhe kegceej pewve, Keejer yeeJe}er, efouueer-6~
2. eerceleer megceve pewve Oe.he. eer efoeqiJepee eEmen pewve, Fboewj~
3. eer ceneJeerj hemeeo pewve mebIeheefle, peer-19, meeTLe SkemesvMeve, veF& efouueer~
4. eer censv heeue njsv kegceej pewve, metjpece} efJenej, efouueer~
5. eerceleer ceesnveer pewve Oe.he. eer megveer} pewve, heerle efJenej, efouueer~
6. eer osJesvo kegceej pewve (Oeens[e Jee}s) ieg[ieeBJe (nefj.)~
7. eerceleer Meejoe jeveer pewve Oe.he. mJe. efjKeyeebo pewve, yeengyeueer SvkeuesJe, efouueer-92~
8. [e@. osJesv kegceej pewve, Yeesheeue (ce.e.)~
9. eerceleer mebieerlee pewve Oe.he. eer mebpeerJe kegceej pewve, Mesjkees (efyepeveewj) G.e.~
10. eer Deefveue kegceej pewve, oefjeeiebpe, efouueer~
11. eer yeer.[er. ceoveeFke, cegcyeF&~
12. eer Oevekegceej pewve, yeengyeueer SvkeuesJe, efouueer~
13. eer efpelesv kegceej pewve SJeb eerceleer megveerlee pewve keesef[ee, heueesefj[e, et.Sme.S.~
14. eerceleer efJeceuee osJeer pewve Oe.he. eer DeesceekeeMe pewve, mJeeefueke veiej, nefjej (GejeKeb[)~
15. eer Deefcele pewve SJeb mebYeJe pewve megheg$e eerceleer Deveerlee pewve Oe.he. eer cetueebo pewve heeveer, efomehegj (keecehe) Deemeece~
16. eerceleer Deefpele kegceejer pewve Oe.he. eer censv kegceej pewve, Deesyesoguueeiebpe (jeemesve) ce.e.~
17. eer veeefYekegceej pewve, pewve yegke ef[hees, meer-4, heer.Jeer.Deej. hueepee kes heer,s kevee@ huesme, veF& efouueer~

hejce mebj#eke
1. eer ceeBieer}e} yeeyet}e} hene[s, nwojeyeeo (DeevOe heosMe)~
2. [e@. hekeeMeevo pewve, 792 efJeJeskeevebohegjer, efmeefJe} }eFve, meerleehegj (G.he.)~
3. eer megcele hekeeMe pewve, ieppet keje, Meenoje, efouueer~
4. eer megveer} kegceej pewve, eje-megveer} wkemeeF&ume, mejOevee (cesj") G.he.~
5. eer hekeeMe ebo Decees}ke ebo pewve meje&He, meveeJeo (ce.he.)~
6. eer heegcve kegceej peJesjer, jeskeef[ee}sve, yeesjerJe}er (Jesm) cegbyeF&~
7. eerceleer Ge|ce}e osJeer Oe.he. eer keevleer hemeeo pewve, $e+<eYe efJenej, efouueer~
8. eerceleer G<ee pewve Oe.he. eer efJece} hemeeo pewve, $e+<eYe efJenej, efouueer~
9. eer Deevevo hekeeMe pewve (meewjce Jee}s) , ieebOeerveiej, efouueer~
10. eerceleer meefjlee pewve Oe.he. eer jepekegceej pewve, efkeoJeF& veiej, keevehegj~

(43)
11. mJe. eerceleer kew}eMeJeleer Oe.he. eer kew}eMe ev pewve , leesheKeevee yeepeej, cesj"~
12. eer Yeevesv kegceej pewve, eje-eer efJeee pewve, Yeiele eEmen ceeie&, peehegj~
13. eer heoerhe kegceej Meeeqvle}e} efye}e}e, Devetheveiej, Fboewj, (ce.he.)~
14. eer megjsMeebo heJeve kegceej pewve, yeejeyebkeer (G.e.)~
15. eer veLeceue heejmeceue pewve, keuekeee-7~
16. eerceleer mJe. MeebleeyeeF& Oe.he. eer keceueebo pewve, meveeJeo (ce.e.)~
17. eer heebo pewve keeefjee, efouueer~
18. eer DeeMeg pewve, keeuekee peer, veF& efouueer
19. eer eegcve kegceej pewve eser mee., Decej ebo pewve meje&he, ueKeveT (G.e.)
20. eerceleer MeefMe pewve Oe.he. eer efovesMeebo pewve, efMeJeeefueke veiej, nefjej (GejeKeb[)~

mebj#eke
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.

mJe. eer DevevleJeere& pewve SJeb mJe. eerceleer DeeoMe& pewve kes megheg$e eer ceveespe kegceej pewve, cesj"~
eerceleer jepetyeeF& ceelesMJejer eer efMeKej evo YeeF& osJesvo kegceej }Keceer evo pewve, meveeJeo (ce.he.)~
eer efeceve}e} egvveer}e} oesMeer, keerkee m^er, cegcyeF&~
eerceleer DeCeeyesve cevvetYeeF& keesef[ee, meer.heer. Qke jes[, cegcyeF&~
eerceleer leejeyesve evot}e} oesMeer, Hesve efyepe, cegcyeF&~
eer jefle}e} egvveer}e} oesMeer, cegcyeF&~
mJe. eerceleer ceLegjeyeeF& KegMee} evo pewve, eje-eer jleve evo KegMee} evo ieeBOeer kes megheg$e eer Oeve kegceej, DeMeeske
kegceej, efMejerMe kegceej, Oece&jepe ieeBOeer He}ve (cene.)~
8. eer Meebefle}e} KegMee} evo ieeBOeer, He}ve (meeleeje) cene.~
9. eer Devevle }e} Het}evo He[s, Deke}tpe (mees}ehegj) cene.~
10. eer nerje}e} ceeefCeke}e} ieeBOeer, Deke}tpe (mees}ehegj) cene.~
11. eer peekegceej KegMee}ebo ieeBOeer, Deke}tpe (mees}ehegj) cene.~
12. eerceleer yeoeceer osJeer ceelesMJejer eer heoce kegceej pewve iebieJee}, keevehegj (G.he.)~
13. eerceleer kece}eosJeer Oe.he. mJe. eer censvo kegceej pewve, IeCs Jee}s n}JeeF&, oefjeeiebpe, veF& efouueer~
14. eerceleer G<eeosJeer Oe.he. eer eJeCe kegceej pewve, eeJe[er yeepeej, efouueer~
15. eer cegkesMe kegceej pewve, keje MenbMeener, eeBoveer eewke, efouueer~
16. eer ngkeceerebo ceebieer}e} Meen, Oeeveceb[er, Goehegj (jepe.)
17. eer efkejCe evo pewve, keje Oetef}eeve, eeBoveer eewke, efouueer~
18. eerceleer efJece}eosJeer Oe.he. eer ceneJeerj hemeeo pewve Fbpeer. efJeJeske efJenej, efouueer
19. eerceleer G<eeosJeer Oe.he. eer DeMeeske kegceej pewve (Keske[e efveJeemeer), yenjeFe (G.he.)~
20. eerceleer }er}eJeleer Oe.he. eer njerMe evo pewve, Mekejhegj, efouueer~
21. eer og}erevo pewve, yeengye}er SvkeuesJe, efouueer~
22. eer jefle}e} kesJe}evo ieeBOeer keer hegCe mce=efle ceW, heeheg}j heefjJeej, metjle (iegpe.)~
23. eerceleer YebJejerosJeer Oe.he. eer meoemegKe pewve heeb[dee keer mece=efle ceW Fvoj evo megcesjce} pewve heeb[dee efMe}ebie (cesIee}e)~
24. eerceleer meesnveerosJeer Oe.he. eer levemegKejee mes"er, Hewvmeer yeepeej, ieewneer (Deemeece)~

(44)
25. eerceleer OeehetyeeF& Oe.he. eer kemletj evo pewve, jeceiebpe ceC[er (jepe.)~
26. eer efced"ve}e} evYeeve pewve, keefJeveiej ieeefpeeeyeeo (G.he.)~
27. eerceleer Mekegvle}eosJeer Oe.he. eer megjsMeebo pewve (yele&ve Jee}s), Keg[yeg[e ceesnuuekee, osnjeotve (G.he.)~
28. eer osJesvo kegceej iegCeJevle kegceej eWiee, ye[veiej (ce.he.)~
29. eer efoiecyej pewve meceepe, lenmeer} Helesnhegj (yeejeyebkeer) G.he.~
30. eer cevvee}e} jece}e} pewve [tbiejJee}e, Yeevehegje (cevomeewj) ce.he.~
31. eer Fvoj evo kew}eMe ebo eewOejer, meveeJeo (ce.he.)~
32. eer hekeeMe evo Decees}ke evo pewve meje&He, meveeJeo (ce.he.)~
33. mJe. eer efJece} evo pewve, jKeyeevo omejLe mee, meveeJeo (ce.he.)~
34. eer Deepeeo kegceej pewve Meen (meveeJeo Jee}s), Fvoewj (ce.he.)~
35. eerceleer meg<ecee osJeer Oe.he. eer jekesMe kegceej pewve, ceJeevee (cesj") G.he.~
36. eerceleer kegmegce pewve Oe.he. eer jcesMeevo pewve, efkeMevehegjer, yeeiehele jes[, cesj"~
37. eerceleer efkejCe pewve Oe.he. eer heoce hemeeo pewve S[Jeeskes, cesj" (G.he.)~
38. eerceleer efJece}eosJeer Oe.he. eer efpevesvohemeeo pewve "sskesoej, es[jce} jes[, veF& efouueer~
39. eerceleer #eceeosJeer pewve, ceOegyeve, efouueer~
40. eerceleer kece}eosJeer Oe.he. eer jepesvo kegceej pewve es[jkee, "eCes (cene.)~
41. eer Deefpele hemeeo pewve yeyyespeer, eer jepekegceej eJeCe kegceej pewve, }KeveT~
42. eer heYee evo ieesOee, 45 Yeiele Jeeefkee, efmeefJe} }eFve, peehegj-6 (jepe.)~
43. eer ieesheerevo efJeefheve kegceej pewve, mejOevee wv neGme, iebpeceb[er, mejOevee~
44. eerceleer jlevemegvojer osJeer Oe.he. eer Jeerjevo pewve (efekeve Jee}s), et[ erJee}er ie}er, eewke yeepeej, }KeveT~
45. [e@. megYee<eevo pewve, jeleevee[e keueerefveke, jeleevee[e yeepeej, peesOehegj (jepe.)~
46. eer heceeso kegceej pewve (cegpeHeHejveiej Jee}s) 35 Se.Jeer.jes[, vet ceekex, Lejhekevee, jebeer (efyenej)~
47. eer efJepesvo kegceej pewve, kes.-1/20 cee@[} eGve, efouueer~
48. eer kew}eMe ebo pewve, 45 Yeiele Jeeefkee, efmeefJe} }eFve, peehegj (jepe.)~
49. eer megYee<eebo pewve, eer efo. pewve heeMJe&veeLe ewlee}e, 405 [e@. cegKepeea veiej, efouueer~
50. eer megYee<e evo pewve meje&He, efkewleveiej (yeejeyebkeer) G.he.~
51. eer evomesve pewve, eje-megcesjevo, evomesve pewve, meypeer ceC[er, venewj (efyepeveewj)~
52. eer megOeerj kegceej pewve pes.F&., vevo efkeMeesj pewve, Meejoe venj KeC[, MeenpeneBhegj~
53. eer megkegcee}ebo pewve, ceesleer ^seE[ie kecheveer, er.Deej. Hegkeve jes[, Hewvmeer yeepeej, ieewneer~
54. eer Deefve} hegueefkele mes"er, yeer 1/122, hespe-2, DeMeeske efJenej, efouueer-110052~
55. eer evoceesnve yebme}, 11, hetmee jes[, kejes}yeeie, veF& efouueer-5~
56. eer efiejOej hemeeo Deeceeso hemeeo pewve, pewve Jem$ee}e, kee}er ceekex, efmeJeeve (efyenej)~
57. eer meleerMe evo pewve, 31 efmeefJe} }eFve, ce.veb.-10, meskej-2, eFhe-5 Peebmeer~
58. eer mJehe evo keeme}erJee}, veee yeepeej, Depecesj (jepe.)~
59. eer ng}eme evo mes"er, DeeesOee Megiej efceume, jepee kee menmehegj, efye}ejer (G.he.)~
60. eerceleer efkejCe osJeer pewve Oe.he. eer vejsvo kegceej pewve, efmeefJe} }eFve,meerleehegj (G.he.)b~
61. eerceleer meblees<e pewve Oe.he. eer heJeerCe kegceej pewve, yeejeyebkeer (G.he.)~

(45)
62. eer metjpece} heg$e eer efJeveerle kegceej pewve, ceesnuuee iebpekeje hetjCeje hetjCepee, pewve efJe}e, cegjeoeyeeo (G.he.)~
63. mJe. eer efMeKej evo pewve, efcyej keceerMeve Spesv, Mebkejiebpe, neheg[ (G.he.)~
64. eerceleer jepesMJejer pewve ceelesMJejer eer jekesMe pewve 31, efmeefJe} }eF&ve, meerleehegj~
65. eer jepekegceej pewve, cewmeme& jefJeolle hesceevo pewve yeejoeves Jee}s, Meeceiebpe, yejs}er~
66. eer ye}Jeerj pewve, eje-peevekeer SkemeWMeve efjHeeFvejer, ieeBOeeriebpe, MeenpeneBhegj~
67. eer hevvee}e} mes"er, [erceehegj (veeiee}Q[)~
68. eer Jeerjsvo kegceej pewve, F&oieen kee}esveer, Deeieje (G.he.)~
69. eer heesKehee} pewve, eje-veeJesuer cessue Fbef[ee, ceeveeEmen ies, De}erie{ (G.he.)~
70. eerceleer jeqMce pewve Oe.he. eer efJepee kegceej pewve, oefjeeiebpe, veF& efouueer~
71. eerceleer efJece}e osJeer Oe.he. eer heceeso kegceej pewve Fbpeer., MeenpeneBhegj (G.he.)~
72. mJe. eerceleer kew}eMeJeleer pewve Oe.he. eer kew}eMe evo pewve Fbpeer., leesheKeevee yeepeej, cesj"~
73. eerceleer DeCe kegceej veeboskej Oe.he. YeeT meensye veeboskej, ceg}gv[ (Jesm) cegcyeF&~
74. eer Yeeieevo ceveer<e kegceej "esef}ee, eje-efkejve SpeWmeer, heess. yegjnevehegj, (ce.he.)~
75. eer kew}eMeevo jepekegceej pewve jeJebkee, hees. efyemeJeeb (meerleehegj) G.he.~
76. eerceleer efJeeeJeleer pewve, jepeewjer iee[&ve, veF& efouueer~
77. eer Deevevo hekeeMe pewve (meewjce Jee}s) SJeb megheg$e eer ceove kegceej, heoerhe kegceej SJeb heJeerCe kegceej pewve, Oece&hegje, ieeBOeerveiej,
efouueer~
78. eerceleer DeCee pewve, Oe.he. heJeervo kegceej pewve, heerlecehegje, efouueer~
79. eerceleer heg<heeosJeer, Oe.he. censvo kegceej pewve, heg<heebpe}er SvkeuesJe, efouueer~
80. eer yeeyet}e} leesleejece pewve, YegmeeJe} (cene.)~
81. [e@. Deveghece pewve, megoecee veiej, Fboewj (ce.he.)~
82. eer efJevee kegceej pewve, pJew}me&, ojeryeeke}eb, efouueer~
83. mJe. eer Deevevo hekeeMe pewve Meeeqvleefhee, pecyeterhe-neqmleveehegj (cesj") G.he.~
84. eerceleer jepeg}yeeF& Oe.he. eer vesceerevo pewve }esne[s, hees. keeshejieeBJe (cene.)~
85. eer Oevvee}e} ieesOee, ceunejiebpe, Fboewj (ce.he.)~
86. eer megveer} kegceej ceveespe kegceej pewve, efPe}efce} kee}esveer, efouueer~
87. eerceleer DeeMee pewve Oe.he. eer jepesMe kegceej pewve yeDee meeiej (G.he.)~
88. eer heejmece} [tbiejce} peer heeveer hees. ces[leeefmeer, veeieewj (jepemLeeve)~
89. eer Deefve} kegceej pewve (ieg[ieebJe Jee}s) efheeoMe&veer efJenej, efouueer-92~
90. eerceleer ke=<Cee yeeF& vesceerveeLe pewve, heer. Jee}s, nwojeyeeo (DeevOe heosMe)~
91. eerceleer cebpet}lee pewve Oe.he. eer heYeele evo ieesOee, veee yeepeej, Depecesj (jepe.)~
92. eer heceeso kegceej pewve, heejme efhevme&, Meenoje-efouueer~
93. eer eeboce} Deefve} kegceej mejeJeieer, efkeMeveiebpe (efyenej)~
94. kegceejer Deefoleer megheg$eer eer Dehees}es peer pewve meewieeveer, Fboewj~
95. eerceleer cebpet}lee Oe.he. heYeeevo ieesOee-veee yeepeej, Depecesj~
96. eer meges kegceej Mewuesv kegceej pewve, [euveiebpe (PeejKeb[)~
97. eerceleer peleveosJeer ue#ceerebo pewve, esVeF& (leefceuevee[g)~

(46)
98. eerceleer meKeeF& pewve Oe.he. eer peerleceue pewve, ce[evee (keese) jepe.~
99. eer ceesefnle pewve heg$e cegkesMe pewve, peieVeeLe pewve heneef[ee, helesnhegj (MesKeeJeer) jepe.~
100. eer vejsMe pewve yebmeue, ieg[ieeBJee (nefj.)~
101. eerceleer jleveyeeF& Oe.he. jepesv ekeeMe keesef"ee, keese (jepe.)~
102. eerceleer meblees<e pewve Oe.he. eer Depeerle kegceej pewve, efYeJee[er (jepe.)~
103. eerceleer esceuelee pewve Oe.he. eer megMeerue kegceej pewve, ceuee[ (cegcyeF&)~
104. eer jepesv kegceej heeewefueee, Fboewj (ce.e.)~
105. mJe. eer ceesnveueeue nsceebo ieebOeer, meleeje (cene.)~
106. eerceleer Deejleer pewve Oe.he. eer ekeeMeebo pewve MeerMes Jeeues, Fueeneyeeo (G.e.)
107. [e@. efJeceuee pewve efJeceue Oe.he. eer ekeeMeebo pewve, efhejespeeyeeo (G.e.)
108. meew. heg<hee heJeve kegceej keemeueerJeeue, KeeceieebJe (yegue"eCee) cene.~

B:C: B:C

(47)

mJeeOeee eejbYe SJeb meceeheve keer efJeefOe

DeLe heewJee&efCnke1 mJeeOeeeeefleeheveefeeeeeb egleYeefekeeeeslmeie kejescenb~
Cecees DeefjnbleeCeb, Cecees efmeeCeb, Cecees DeeFefjeeCeb~
Cecees GJepPeeeeCeb , Cecees uees S meJJe-meent C eb ~ ~
eeeefjcebieueb-Deefjnble cebieueb, efme cebieueb, meeng cebieueb, kesJeefueheCCeees Oeccees cebieueb~ eeeefj ueesiegeceeDeefjnble ueesiegecee, efme ueesiegecee, meeng ueesiegecee, kesJeefueheCCeees Oeccees ueesiegecee~ eeeefj mejCeb heJJeppeeefceDeefjnble mejCeb heJJeppeeefce, efme mejCeb heJJeppeeefce, meeng mejCeb heJJeppeeefce, kesJeefueheCCeees Oeccees mejCeb heJJeppeeefce~
peeJe DejnbleeCeb YeeJebleeCeb heppegJeemeb kejsefce leeJekeeueb heeJekecceb ogeefjeb Jeesmmejeefce~
(9 yeej Ceceeskeej ceb$e pehevee-meeeF&me eemeesdJeeme ceW)
Leesmmeeefce nb efpeCeJejs eflelLeejs kesJeefueDeCebleefpeCes~
CejheJej-ueeseceefnS efJengejeceues cenhheCCes~~1~~
ueesemmegppeeseejs Oecceb eflelLebkejs efpeCes Jevos~
Dejnbles efkeefemmes eGJeermeb esJe kesJeefueCees~~2~~
-ueIeg egleYeefeegleceefhe efpeveJejefJeefnleb, ieCeOejjefeleb eveskeYesomLeced~
Debieebie - yeeeYeeefJele - cevevleefJe<eeb vecemeeefce~~1~~
Feefce Yebles! megoYeefekeeGmmeiiees keDees lemmeeueesesGb DebieesJebieheFCCeS heeng[eheefjecce-mege-he{ceeefCeDeesie-hegJJeiee-etefueee esJe megelLee-LegF-Oecce-keneFeb efCeekeeueb Debesefce, hetpesefce, Jeboeefce, Cecebmeeefce, ogkeKekeKeDees
keccekeKeDees yeesefnueenes megieFieceCeb, meceeefncejCeb efpeCeiegCemecheefe nesG cepPeb~
DeLe heewJee&efCnkemJeeOeeeeefleeheveefeeeeeb Deeeee&Yeefekeeeeslmeie kejescenb~
(Cecees DejnbleeCeb mes ueskej hetje hee" he{kej 9 yeej Ceceeskeej ceb$e pehekej Leesmmeeefce mleJe he{kej Yeefe he{~W )
-Deeeee&YeefeiegYekelee Jeeb meeOe&-erheefleeJeefle&ve:~
Jeboecens ef$emebKeesve-veJekeesef-cegveerejeved~~1~~
Feefce Yebles! DeeeefjeYeefekeeGmmeiiees keDees lemmeeueesesGb mecceCeeCemecceobmeCe-mecceeeefje-pegeeCeb
hebeefJeneeejeCeb DeeeefjeeCeb DeeeejeefomegoCeeCeesJeosmeeeCeb GJepPeeeeCeb eflejeCeiegCeheeueCejeeCeb meJJemeentCeb
efCeekeeueb Debesefce, hetpesefce, Jeboeefce, Cecebmeeefce ogkeKekeKeDees keccekeKeDees, yeesefnueenes megieFieceCeb meceeefncejCeb
efpeCeiegCemecheefe nesG cepPeb~
hegve: mJeeOeee meceeheve kejles meceeveceesmleg heewJee&efCnkemJeeOeeeefveeheveefeeeeeb egleYeefekeeeeslmeie kejescenb~
(hetJe&Jeled Cecees DejnbleeCeb Deeefo he{kej 9 yeej ceneceb$e pehekej LeesmmeeefcemleJe he{kej egleYeefe he{)W
1. ceOeevn ceW mJeeOeee kejles mecee DehejeefCnke yeesueW~ jeef$e ceW mJeeOeee kes eejcYe kes mecee hetJe&jeef$eke yeesueW~

(48)

Meee mJeeOeee kee eejbefYeke

ceb i eueeejCe

vece: efmesYe:, vece: efmesYe, vece: efmesYe:

DeeWkeejb efJevogmebegeb, efveleb Oeeeefvle eesefieve:~
keeceob cees#eob ewJe, DeeWkeejee vecees vece:~~1~~
DeefJejueMeyoIeveewIe-e#eeefuelemekeueYetleueceuekeuebkee~
cegefveefYeheeefmeleleerLee&-mejmJeleer njleg vees ogefjleeved~~2~~
De%eeveefleefcejevOeeveeb,
%eeveebpeveMeueekeee~
e#egvceerefueleb esve, lemcew eeriegjJes vece:~~3~~
eer hejceiegjJes vece:, hejchejeeee&iegjJes vece:~ mekeuekeueg<eefJeOJebmekeb, esemeeb
heefjJeOe&keb, Oece&mecyevOekeb, heeheeCeeMekeb, hegCeekeeMekeb YeJepeerJeceve: eefleyeesOekeejkeb
Fob Meeeb eer ieewleceieCeOejJeeCeerveeceOeseb, Deme cetueebLekelee&j: eer meJe&%e osJee:,
leogejevLekelee&j: eer ieCeOejosJee: eefleieCeOejosJee: les<eeb Jeeesvegmeejceemeee eerieewlece
ieCeOejmJeeceereCeerleieefCeveerecegKeDeeefe&keeeer%eeveceleerke=le Dece=leJee|<eCeererkee meceefvJeleb~
eesleej: meeJeOeeveleee (he"vleg) e=CJevleg~
cebieueb YeieJeeved Jeerjes, cebieueb ieewlecees ieCeer~
cebieueb kegvokegvoeees, pewveOeceexmleg cebieueced~~4~~
meJe&cebieueceebieueb, meJe&keueeCekeejkeced~
eOeeveb meJe&Oecee&Ceeb, pewveb peeleg Meemeveced~~5~~

RQRQ

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

cebieueeejCe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 1

GB vece efmesYe

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

YeieJeeve ceneJeerjmJeeceer kes eLece ieCeOej

eerieewlecemJeeceer efJejefele
(mebkeueve SJeb Dece=leJee|<eCeer erkeeieefCeveer %eeveceleer ceeleepeer)

(DeOeee 1)
eerieewlecemJeeceer GJeee
cebieueeejCe

eerceles JeOe&ceeveee, vecees veefceleefJeef<es~

ep%eeveevleie&leb YetlJee, $ewueeskeeb iees<heoeeles~~1~~
heeevegJeeoeewyeesue bo
eerceved JeOe&ceeve kees eCecetB, efpeveves Deefj kees veefcele efkeee~
efpevekes hetCe&%eeve ceW ef$eYegJeve, ieewKegj mece efoKeueeF& efoee~~
Ssmes Debeflece leerLekej eerceneJeerj kees efvele vecetb~
Jeerj cenefle ceneJeerj mevceleereYeg kees keesef keesef eCecetb~~1~~
DeLe&eer JeOe&ceeve mJeeceer kees vecemkeej nesJes, efpevneWves Ghemeie& kejves Jeeues mebieceosJe Deeefo
efJeef<eMe$egDeeW kees Yeer veefcele efkeee nw SJeb efpevekes kesJeue%eeve ceW es leerveeW ueeske iees<heoieee kes
hewj kes ies kes meceeve ueIeg eleerle nesles nQ~ Ssmes Debeflece leerLekej ceneJeerjmJeeceer kees vecemkeej nesJes~~1~~

2 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Dece=leJee|<eCeer erkee
efoiecyej pewve ebLeeW kes Devegmeej Deepe keesF& Yeer eoMeebie ee Debieyeee kes ebLe veneR nQ, keeeWefke
Fvekees efueefheye veneR efkeee pee mekelee Lee~ hejchejeiele DeeeeeeX ves pees keg ceewefKeke egle%eeve iegDeeW
mes eehle efkeee, keeueeblej ceW eerOejmesveeeee& kes efMe<e heg<heobleYetleyeefue veece kes oes DeeeeeeX ves
<edKeb[eiece ebLe kees efueefheye kejkes jevee keer nw~ Ssmee Fvvebefo Deeeee& Deeefo ves egleeJeleej Deeefo
ebLeeW ceW efueKee nw~
Fmeer ekeej eer ieewlecemJeeceer kes cegKekeceue mes efJeefveie&le eej ceneve jeveeeW Deepe Jele&ceeve ceW
Yeer GheueyOe nQ~ 1. ewleYeefe, 2. owJeefmeke eefleeceCeoC[kemet$e, 3. heeef#eke eefleeceCeoC[kemet$e,
4. eeJeke eefleeceCe~ es eejeW ebLe ceewefKekehe mes DeeeeeeX kees eehle nesles jns nQ, hegve: efkevneR ceneve
DeeeeeeX ves FvnW efueefheye kejkes nceW Deewj Deehe meYeer YeJeelceeDeeW kes efuees megjef#ele jKee nw~
erkeekeejeW kes JeeveeW mes ner nce Fve jeveeDeeW kees eerieewlecemJeeceer eCeerle ceeveles nQ eLee
eer ieewlecemJeeceercegveerveeb og<<ecekeeues og<heefjCeeceeefoefYe: eefleefovecegheee|peleme kece&Cees efJeMegeLe
eefleeceCeue#eCecegheeeb efJeoOeevemleoeoew cebieueeLe&efceosJeleeefJeMes<eb vecemkejesefle
eerceles JeOe&ceeveee, vecees veefceleefJeef<es~
ep%eeveevleie&leb YetlJee, $ewueeskeeb iees<heoeeles~~1~~
erkeevecees vecemkeejesmleg~ kemcew ? JeOe&ceeveee DeefvleceleerLekejosJeee~
keLecYetleee ? eerceles~ eerjvlejyeefnjue#eCeevevle%eeveoMe&vemeceJemejCeeefomJehee efJeYetefleefJe&eles
emeemeew eerceeved~ lemcew eerceles~ hegvejefhe eEke efJeefMe<ee ? veefceleefJeef<es veefcelee: veeefcelee: eCeeceb
keeefjlee: efJeef<e: Ghemeie&keeefjCe: meceosJeeoe: Me$eJe: esve lemcew (vece:) eme YeieJelees %eeves
ef$eYegJeveceerMeb YeJeleerleenep%eeveevleie&leb YetlJee $ewueeskeeb iees<heoeeles~ eme %eeves
mekeueefJeceuemJehesvleie&leb YetlJee eeeeevle: eefJe<e $ewueeskeeb iees<heoeeles iees<heoefceJeelceeveceeejefle1~~
DeLe&vecemkeej nesJes~ efkevekees ? Deefvlece leerLekej YeieJeeve eer JeOe&ceeve mJeeceer kees~ Jes kewmes nQ ?
eerceeved nQDevlejbie Deveble%eeve, oMe&ve Je yeefnjbie meceJemejCe Deeefo mJehe ue#ceer nw efpevekes heeme, Ssmes
Jes JeOe&ceeve mJeeceer eerceeved nQ~ hegve: Jes kewmes nQ ? vecemkeej keje efueee nweCeece keje efueee nw
Ghemeie&keejer mebieceosJe Deeefo Me$egDeeW kees efpevneWves Ssmes Jes veefcele efJeef<e nQ, Gvekees eneB vecemkeej efkeee
nw~
Gve YeieJeeve kes %eeve ceW en $ewueeskee iees<heoieewKegj kes meceeve efoKelee nwefpevekes mekeue,
efJeceue, kesJeue%eeve ceW en meeje leerveueeske eeehe nesves mes%eeve kes Debleie&le Peuekeves mes ieee kes hewj
kes veeres yeves nges ess mes ies kes meceeve Peuekelee nw~ Ssmes eerceeved JeOe&ceeve mJeeceer kees vecemkeej nesJes~
1. eefleeceCe ebLe$eeer heg. he=. 12~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

cebieueeejCe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 3

eneB Ssmes ceneJeerjmJeeceer kees vecemkeej kejkes eerieewlecemJeeceer ves eefleeceCeoC[ke met$eeW kees kene
nw~ efpevekee nce meYeer efoiecyej pewve cegefve, Deeeee&, ieefCeveer Deee|ekeeeW Deeefo eefleefove hee" kejles nQ~
DeLee&led owJeefmekejeef$eke eefleeceCe he{les nQ~
Ssmes ner heeef#eke eefleeceCe ceW Ske mLeue hej mJeeb eer ieewlecemJeeceer ves Deheves veece kees mebyeesefOele
efkeee nw~ eLee
pees meejes meJJemeejsmeg, mees meejes Sme ieesoce~
meejb PeeCeb efe CeecesCe, meJJeyegseEn osefmeob~~
ns ieewlece ! meJe&meejeW ceW Yeer pees meej nw Jen meej Oeeve Fme veece mes kene ieee nw Ssmee meYeer meJe&%e
YeieJebleeW ves kene nw~
Fme GjCe Yeer es jeveeeW eer ieewlecemJeeceer kes cegKekeceue mes efJeefveie&le nQ~ Ssmee mhe< nes peelee nw~
eer Jeerjmesveeeee& ves kemeee heeng[ ebLe keer peeOeJeuee erkee kes cebieueeejCe ceW "er ieeLee ceW
kene nw, efke
pesefCen kemeeeheeng[ceCeseCeecegppeueb DeCeblelLeb~
ieeneefn efJeJeefjeb leb iegCenjYe[ejeb Jebos1~~6~~
DeLe&efpevneWves Fme Deeee&Jele& ceW Deveske veeeW mes egkele, GppJeue Deewj Devevle heoeLeeX mes Jeehle
ke<eeeeeYe=le kee ieeLeeDeeW eje JeeKeeve efkeee, Gve iegCeOej Yeejke kees ceQ Jeerjmesve Deeeee& vecemkeej
kejlee ntB~~6~~
Fme keLeve mes mhe< nw efke eer Jeerjmesveeeee& eer iegCeOej Deeeee& keer ieeLeeDeeW kees Devevle DeLe&
Devevle heoeLeeX kes DeLe& mes Jeehleiee|Yele ceevee nw~ hegve: eer ieewlecemJeeceer pees efke mee#eeled YeieJeeve
ceneJeerj mJeeceer kes meceJemejCe ceW ner jns nQ Deewj efpevneWves Devleceg&ntle& ceW eoMeebie keer jevee keer nw leLee
efpeme efove keee|leke ke=<Cee DeceeJemee kees YeieJeeve kees cees#e eehle ngDee, Gmeer efove meeebkeeue ceW eer
ieewlecemJeeceer kees kesJeue%eeve eehle nes ieee Dele: eer ieewlecemJeeceer YeieJeeve ceneJeerj eYeg kees es[kej
Ske efove keee Ske #eCe Yeer Deueie veneR jns nQ, Gvekeer JeeCeerGvekes eje kens iees Mueeske Je ceb$e Je
eefleeceCe oC[kemet$eeefo kes SkeSke heo Devevle DeLe&Deveble heoeLeeX kes DeLe& kees efuees nges neW,
FmeceW keesF& DeeMee& veneR nw~
Jele&ceeve ceW efoiecyej pewve hejcheje ceW eoMeebie Meem$e veneR nQ keeeWekf e Jes efueefheye veneR nes mekeles nQ,
Dele: Jele&ceeve ceW efpeleves Yeer pewve Jee*dceeMeem$e GheueyOe nQ, Jes meYeer eej DevegeesieeW ceW efJeYekele nQ
1. eLeceevegeesie, 2. kejCeevegeesie, 3. ejCeevegeesie Deewj 4. Jeevegeesie~
1. eLeceevegeesie ceW leerLekej Deeefo ceneheg<eeW kes peerJeveeefj$e kee JeCe&ve efkeee ieee nw~
1. kemeeeheeng[ heg. 1 he=. 4~

4 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

2. kejCeevegeesie ceW leerveueeske, elegie&efle, egieheefjJele&ve Deeefo kee keLeve nw~

3. ejCeevegeesie ceW cegefve SJeb eeJeke Oece& kee JeCe&ve nw~
4. Jeevegeesie ceW peerJe, DepeerJe Deeefo leJe yebOe, cees#e Deeefo kee keLeve nw~
eer ieewlecemJeeceer kes cegKekeceue mes efJeefveie&le Fme cebieueeejCe ceW Yeer eejeW Devegeesie meceeefJe< nQ~
eLee
eerceles JeOe&ceeveee vece:, Fme ejCe ceW eLeceevegeesie meceeefJe< nw~ YeieJeeve ceneJeerj Debeflece
leerLekej nQ~ Gvekee veece uesves mesFme heo mes eewyeermeeW leerLekejeW kees Yeer efueee peelee nw leLee eewyeermeeW
leerLekejeW kes Deblejeue ceW nesves Jeeues 12 eeJeleea, 9 yeueYe, 9 veejeeCe, 9 eefleveejeeCe Fve $esme"
Meueekee heg<eeW kes peerJeveJe=e Yeer Fmeer mes peeves peeeWies~
SJeb Fvekes Deblejeue ceW nesves Jeeues meYeer keeceosJe Deeefo heoOeejer leLee meeceeve kesJeueer Deeefo
ceneheg<e Yeer efuees peeeWies~ Fme ekeej Fme Ske heo ceW mebhetCe& eLeceevegeesie Dee peeesiee~
Fve meYeer kee peerJeve heefjee cenehegjeCe Je Gmekes Devleie&le GejhegjeCe leLee DeveDeve keLee
ebLeeW mes he{vee eeefnespeevevee eeefnes~
eewyeerme leerLekejeW kes veece
1. eer Je=<eYeosJe, 2. eer DeefpeleveeLe, 3. eer mebYeJeveeLe, 4. eer DeefYevevoveveeLe, 5. eer megceefleveeLe,
6. eer heeeYe, 7. eer megheee&veeLe, 8. eer eveYe, 9. eer heg<heobleveeLe, 10. eer MeerleueveeLe, 11. eer
eseebmeveeLe, 12. eer JeemeghetpeveeLe, 13. eer efJeceueveeLe, 14. eer DevebleveeLe, 15. eer Oece&veeLe,
16. eer MeebefleveeLe, 17. eer kegbLegveeLe, 18. eer DejveeLe, 19. eer ceefuueveeLe, 20. eer cegefvemegeleveeLe,
21. eer veefceveeLe, 22. eer vesefceveeLe, 23. eer heee&veeLe, 24. eer ceneJeerjmJeeceer~
yeejn eeJeleea kes veece
1. Yejle, 2. meiej, 3. ceIeJee, 4. mevelkegceej, 5. Meeefvle, 6. kegbLeg, 7. Dej, 8. megYeewce, 9. hee,
10. nefj<esCe, 11. peemesve, 12. yeeoe~
veJe yeueYe kes veece
1. efJepee, 2. Deeue, 3. Oece&, 4. megeYe, 5. megoMe&ve, 6. vevoer, 7. veefvoefce$e, 8. eerjece,
9. heeyeueosJe~
veJe veejeeCe kes veece
1. ef$ehe=<", 2. efhe=<", 3. mJeebYeg, 4. heg<eesece, 5. heg<eeEmen, 6. heg<e hegC[jerke, 7. oe,
8. ue#ceCe, 9. eerke=<Ce~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

cebieueeejCe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 5

veJe eefleveejeeCe kes veece

1. DeMJeeerJe, 2. leejke, 3. cesjke, 4. ceOegkewYe, 5. efveMegcYe, 6. yeefue, 7. enjCe, 8. jeJeCe,
9. pejemebOe~
vecees veefcele efJeef<es Fme ejCe ceW ejCeevegeesie meceeefJe nw~ yeefnjbie Me$egDeeW kees SJeb Deblejbie
Me$egDeeW keesjeie, s<e, ceesn Deeefo kees DeeejCeDeCegele, ceneele, Oeeve Deeefo kes eje ner Pegkeeee
peelee nwpeerlee peelee nw~
ep%eeveevleie&leb YetlJee Fme ejCe ceW Jeevegeesie iee|Yele nw~ %eeve kes heeBe YesoeW ceWceefle, egle,
DeJeefOe, ceve:hee&e SJeb kesJeue%eeve ceW mes Debeflece heebeJeW kesJeue%eeve ceW ner leerveeW ueeske ieee kes hewj kes ies
kes meceeve ueIeg efoKelee nw DeLee&led leerveeW ueeskeeW kes meceeve DevebleDeveble leerveueeske Yeer eefo nes peeeW lees
Yeer en %eevekesJeue%eeve efJeMeeueceneveye[e ner jnsiee, Jen %eeve DemeerefceleDevebleeveble eceeCe
nw~ hegveMe
$ewueeskeeb iees<heoeeles Fme Debeflece ejCe ceW mebhetCe& kejCeevegeesie iee|Yele nw keeeWefke leerveeW ueeskeeW
kee keLeve kejves mes eejeW ieefleeeW kes mecemle peerJe leLee leerveueeske kes DeeYeeie hej efJejepeceeve efme
YeieJeeve Yeer Dee peeles nQ~
Fme ekeej mes Fme cebieueeejCe ceW eLeceevegeesie kes cenehegjeCeDeeefohegjeCe, GejhegjeCe, heehegjeCe,
pebyetmJeeceer eefjle ebLe meceeefJe< nQ~
kejCeevegeesie ceW efleueeseheCCeefe, pebyeterheheCCeefe, ef$eueeskemeej, ef$eueeskeYeemkej, pewve peesefleueexke
Deeefo ebLe meceeefJe< nQ~
ejCeevegeesie ceW cetueeeej, Deeeejmeej, DeveieejOecee&ce=le, GceemJeeceereeJekeeeej, JemegvebefoeeJekeeeej,
jlvekejC[eeJekeeeej Deeefo ebLe Deeles nQ~
Jeevegeesie ceW <edKeC[eiece, ieesccemeej peerJekeeb[, ieesccemeej kece&keeb[, leJeeLe&met$e, meJee&Le&efmeef
Deeefo ebLe iee|Yele nQ~

meceioMe&ve keer ceefncee

mecekelJe jlveeVe hejb efn jlveb, mecekelJe efce$eeVe hejb efn efce$eced~
mecekelJe efce$eeVe hejb efn yebOeg:~ mecekelJe ueeYeeVe hejesenf ueeYe:~~
mecekelJe keewcegoer

6 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

eer ieewlecemJeeceer kee peerJeve heefjee

Deee&Keb[ ceW Ske yeeeCe veece kee veiej Lee~ JeneB Ske Meebef[ue veece kee yeeeCe jnlee Lee~
Gmekeer Yeeee& kee veece mLebef[uee Lee, Jen yeeeCeer yengle ner megvoj Deewj meJe& iegCeeW keer Keeve Leer~ Fme
ocheefe kes ye[s heg$e kes pevce kes mecee ner peesefle<eer ves kene Lee efke en ieewlece mecemle efJeeeDeeW kee
mJeeceer nesiee~ Gmeer mLebef[uee yeeeCeer ves efleere ieeie& heg$e kees pevce efoee Lee, Jen Yeer meJe&keuee ceW
heejbiele Lee, FvneR yeeeCe keer otmejer helveer kesMejer kes heg$e kee veece Yeeie&Je Lee~ Fme ekeej es leerveeW YeeF&
meJe& Jeso Jesoebie kes %eele Lee~ Fve leerveeW YeeFeeW kes FvYetefle, DeefiveYetefle Deewj JeeegYetefle veece Yeer eefme nQ~
Jen ieewlece yeeeCe efkemeer yeeMeeuee ceW heeBe meew efMe<eeW kee GheeOeee Lee~ ceQ eewon ceneefJeeeDeeW kee
heejieeceer ntB, cesjs efmeJeee keesF& Deewj efJeeve veneR nw~ Ssmee DeefYeceeveer Lee~
YeieJeeved ceneJeerj kees kesJeue%eeve eie neskej meceJemejCe keer jevee nes egkeer Leer, efkevleg efoJeOJeefve
veneR efKej jner Leer~ 66 efove Jeleerle nes iees~ leYeer meewOece& Fv ves meceJemejCe ceW ieCeOej kee DeYeeJe
mecePekej Deheves DeJeefOe%eeve mes ieewlece kees Fme eesie peevekej Je= kee he yeveeee Deewj JeneB
ieewleceMeeuee ceW hengBekej kenles nQ
cesjs ieg Fme mecee Oeeve ceW nesves mes ceewve nQ Dele: ceQ Deehekes heeme Fme Mueeske kee DeLe& mecePeves
Deeee ntB~ ieewlece ves efJeee kes ieJe& mes iee|Je<" nes heteeefo ceQ Fmekee DeLe& yelee otbiee lees legce keee
oesies? leye Je= ves keneeefo Deehe Fmekee DeLe& kej oWies, lees ceQ meye ueesieeW kes meeceves Deehekee efMe<e nes
peeTbiee Deewj eefo Deehe DeLe& ve yelee mekes lees Fve meye efJeeeefLe&eeW Deewj Deheves oesveeW YeeFeeW kes meeLe
Deehe cesjs ieg kes efMe<e yeve peevee~ cene DeefYeceeveer ieewlece ves en Mele& cebpetj kej ueer keeeWefke Jen
mecePelee Lee efke cesjs mes DeefOeke efJeeve Fme Yetleue hej keesF& nw ner veneR~ leye Je= ves en keeJe he{e
Oece&eb ef$eefJeOekeeuemeceekece&, <e[dJekeeemeefnlee: meceewMe uesMee:~
leJeeefve mebeceieleer meefnleb heoeLezjbieeJesoceefveMeb Jeo eeefmlekeeeb~~
leye ieewlece ves keg osj meesekej keneDejs yeeeCe! let Deheves ieg kes heeme ner eue~ JeneR ceQ
Fmekee DeLe& yeleekej lesjs ieg kes meeLe JeeoefJeJeeo keBiee~ Fv lees eenlee ner en Lee, Jen Je=
JesOe<eejer Fv ieewlece kees meceJemejCe ceW ues Deeee~
JeneB ceevemlebYe kees osKeles ner ieewlece kee ceeve ieefuele nes ieee Deewj Gmes mecekelJe eie nes ieee~
ieewlece ves Deveske mlegefle kejles ngS YeieJeeved kes ejCeeW kees vecemkeej efkeee leLee Deheves heeBe meew efMe<eeW
Deewj oesveeW YeeFeeW kes meeLe YeieJeeved kes heeocetue ceW pewvesMJejer oer#ee OeejCe kej ueer~ Devleceg&ntle& ceW ner
mechetCe& $e+efeeW mes efJeYetef<ele Deewj ceefle, egle, DeJeefOe, ceve:hee&e Fve eejeW %eeveeW mes meceefvJele eLece
ieCeOej nes iees~ hegve: eeJeCe ke=<Cee eefleheoe kees YeieJeeve keer efoJeOJeefve efKejer nw Gmeer efove GvneWves
eoMeebie keer jevee keer nw~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

cebieueeejCe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 7

ieCeOejosJe ner eoMeebieegle kes keee& nesles nQ

DeLe&kelee& YeieJeeve ceneJeerj

YeeJeleesLe&kelee& efveheles-%eeveeJejCeeefo-efveee-JeJenejeheeee-efleMeepeeleevevle%eeveoMe& v e-meg K e-Jeer e& - #eeef eke-meceke l Je-oeve-ueeYe-Yees i ees h eYees i e-ef v eee-JeJenejeehleefleMeeYetle-veJe-kesJeue-ueefyOe-heefjCele:~
SJebefJeOees ceneJeerjesLe&kelee&~1
Deye YeeJe keer Dehes#ee DeLe&kelee& kee efveheCe kejles nQ%eeveeJejCeeefo Ieeefleee keceeX kes efveee-JeJenejhe efJeveeMe keejCeeW keer efJeMes<elee mes GlheVe ngS
Devevle%eeve, oMe&ve, megKe Deewj Jeere& leLee #eeefeke-mecekelJe, oeve, ueeYe, Yeesie Deewj GheYeesie keer
efveee-JeJenejhe eeefhle kes DeefleMee mes eehle ngF& veew kesJeueueefyOeeeW mes heefjCele YeieJeeved ceneJeerj ves
YeeJeegle kee GheosMe efoee~ DeLee&led efveee Deewj JeJenej mes DeYeso-Yesohe veew ueefyOeeeW mes ege neskej
YeieJeeved ceneJeerj ves YeeJeegle kee GheosMe efoee~
Fme ekeej YeieJeeved ceneJeerj DeLe&kelee& nQ~

ebLekelee& eerieewlecemJeeceer
lesCe ceneJeerjsCe kesJeueCeeefCeCee keefnolLees leefcn esJe keeues lelLesJe Keses KeeesJemecepeefCeo-eGjceue-yegef-mebheCCesCe yecnCesCe ieesoce-ieesesCe meeueogmmegefn-heejSCe peerJeepeerJeefJemee-mebosn-efJeCeemeCecegJe-ieeJeceeCe-heeo-cetuesCe FboYetefoCeeJeneefjoes~2
Fme ekeej kesJeue%eeve mes efJeYetef<ele Gve YeieJeeved ceneJeerj kes eje kens iees DeLe& kees, Gmeer keeue ceW
Deewj Gmeer #es$e ceW #eeesheMeceefJeMes<e mes GlheVe ngS eej ekeej kes efvece&ue %eeve mes ege, JeCe& mes yeeeCe,
ieesleceiees$eer, mebhetCe& og:egefle ceW heejbiele Deewj peerJe-DepeerJeefJe<eeke mebosn kees otj kejves kes efueS eer
Je&ceeve kes heeocetue ceW GheefmLele ngS Ssmes FvYetefle ves DeJeOeejCe efkeee~
hegCees lesefCeboYetefoCee YeeJe-mego-heppee-heefjCeosCe yeejnbieeCeb eesme-hegJJeeCeb e
iebLeeCeceskekesCe esJe cegngesCe kecesCe jeCee keoe~ leoes YeeJe-megomme DelLe-heoeCeb e eflelLeejes
keee~ eflelLeejeoes mego-heppeeSCe ieesocees heefjCeoess efe oJJe-megomme ieesocees keee~ leees
iebLe-jeCee peeosefe~3
Devevlej YeeJeeglehe heee&e mes heefjCele Gve FvYetefle ves yeejn Debie Deewj eewon hetJe&he ebLeeW keer
Ske ner cegntle& ceW ece mes jevee keer nw~ Dele: YeeJeegle Deewj DeLe&-heoeW kes kelee& leerLekej nQ leLee leerLekej
1. OeJeuee hegmleke1 he=. 64~ 2. OeJeuee hegmleke1 he=.65~ 3. OeJeuee hegmleke1 he=. 66~

8 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

kes efveefcee mes ieewlece ieCeOej egleheee&e mes heefjCele ngS, FmeefueS Jeegle kes kelee& ieewlece ieCeOej nQ~ Fme
lejn ieewlece ieCeOej mes ebLe jevee ngF&~

DeLe&kelee& YeieJeeve ceneJeerj nQ

keeeje ogefJene-DelLekeeejes iebLekeeejes esefo~ lelLe DelLekeeejes YeeJeb ceneJeerjes~1
kelee& oes ekeej nQ-DeLe&kelee& Deewj evLekelee&~ GveceW DeLe&kelee& YeieJeeved ceneJeerj nQ~
(OeJeuee hegmleke-9, he=. 107)
iebbLekelee& eer ieewlece mJeeceer nQ, Ssmes eer ieewlece mJeeceer keer ceefncee osefKeS OeJeuee ebLe ceWmebefKeemejeCeceCeblelLeeJeiecensogYetoeCesieefuebiemebieeb yeerpeheob Ceece~ lesefmeceCeseeCeb
yeerpeheoeCeb ogJeeuemebiehheeeCeceejme-mee-meeYeeme-kegYeememeJeeCeb heJeDees DelLekeeejes
Ceece, yeerpeheoefCeueerCelLe-heJeeeCeb ogJeeuemebieeCeb keejDees ieCenjYe[ejDees iebLekeeejDees
efe DeyYegJeieceeoes~ yeerpeheoeCeb JekeKeeCeDees efe Jegeb nesefo~ efkeceb lemme heJeCee keerjos?
iebLemme heceeCeeheoghheeeCeb~ Ce e jeie-oesme-ceesnesJenDees pengelLeheJeDees, lelLe meeJee
CeefCeeceeYeeJeeoes~ lecne lehheJeCee keerjos~ leb penehebecenJJeeOeejDees efleiegefeiegees
hebemeefceoes Ceceoes cegkekemeeYeDees yeerpe-keesheoeCegmeeefj-mebefYeCCemeesoejeg-JeueefkeKeDees
GkekeesefnCeeCesCe DemebKesppeueesiecesekeeueefcce leeroeCeeieo-JeceeCeemesmehejceeCeghesjblecegefe
oJJeheppeeeeCeb e heekeKesCe peeCebleDees leeleJeueeroes CeernejefJeJeefppeDees efoeleJeueefiegCesCe
meJJekeeueesJeJeemees efJe meblees mejerjpegppeesFeomeefomees meJJeesmeefnueefiegCesCe meJJeesmenmeJees
DeCebleyeueeoes kejbiegefueeeS eflengJeCeeeueCekeKecees DeefceeemeJeerueefyeuesCe Debpeefueheg[efCe
Jeefoomeeueenejs DeefceeeCesCe heefjCeceCekeKecees ceneleJeiegCesCe kehhekeKeesJecees ceneCemekeKeerCe
ueefyeuesCe meienlLeefCeJeefooenejeCe-cekeKeeYeeJeghheeeDees DeIeesjleJeceenhhesCe peerJeeCeb ceCeJeeCe-keeeieee-mesmeogeflLeeeefCeJeejDees meeueefJeppeeefn mesefJeeheeocetuees DeeeemeeejCeiegCesCe jefkeKeeemesmepeerJeefCeJenes JeeeeS ceCesCe e meeuelLemebheeoCekeKecees DeefCeceeefoDeiegCesefn
efpeeemesmeosJeefCeJenes eflengJeCepeCepesDees hejesJeosmesCe efJeCee DekeKejeCekeKejmeJeemesme
Yeemeblejkegmeuees meceJemejCepeCecese-JeOeeefjeCesCe DecncneCeb Yeemeeefn DecncneCeb esJe
kenefo efe meJJesefmeb heeGhheeeDees meceJemejCepeCemeesefobefoSmeg meiecegnefJeefCeiieeeCeseYeemeeCeb
mebkejsCe heJesmemme efJeefCeJeejDees ieCenjosJees iebLekeeejes, DeCCene iebLemme heceeCeeefJejesneoes
OeccejmeeeCesCe meceesmejCepeCeheesmeCeeCegJeJeeeroes~ SlLegJeJeppebleer ieene
1. OeJeuee hegmleke9 he=. 107~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

cebieueeejCe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 9

yegef-leJe-efJeGJeCeesmen-jme-yeue-DekeKeerCe-megmmejeeoer~
Deesefn-ceCeheppeJesefn e nJebefle ieCeJeeueee meefnee~~38~~
mebheefn JeceeCeeflelLeiebLekeeejes JegeoshebesJe DeeflLekeeee ppeerJeefCekeeee cenJJeee hebe~
De e heJeeCeceeoe mensGDees yebOe-ceeskeKees e~~39~~
kees nesefo efe meesnefcceboeeueCeeoes peeomebosnsCe hebe-hebemeeblesJeeefme-meefneYeeogefeoe
heefjJegosCe ceeCelLebYeobmeCesCesJe heCeceeCesCe JeceeCeefJe-meesefnCee JeceeCeefpeefCeboobmeCes
JeCeemebKesppeYeJeefppeeieJekeccesCe efpeefCebomme efleheoeefnCeb keefje hebecegerS Jebefoe efneSCe
efpeCeb PeeFe heef[JeCCemebpecesCe efJemeesefnyeuesCe Debleescegngemme GhheCCeemesmeieefCeb-ouekeKeCesCe
GJeueefpeCeJeeCeefJeefCeiieeyeerpeheosCe ieesoceieesesCe yecnCesCe FboYetefoCee Deeeej-metoeoeCe-meceJeee-efJeeenheCCeefe-CeenOeccekenesJeemeepPeeCeblee[ome-DeCegejesJeJeeefoeomeheCCeJeeejCe-efJeJeeemege-efoefJeeoeCeb meeceeFe-eGJeermelLee-JeboCee-heef[kekeceCe-JeFCeFeefkeefoecce-omeJeseeefue-GejpPeeCe-kehheJeJenej-kehheekehhe-cenekehhe-hegb[jere-cenehegb[jereefCeefmeefneeCeb eesmeheFCCeeeCe-cebieyepPeeCeb e meeJeCeceemeyenguehekeKepegieeefoheef[
JeehegJJeefoJemes pesCe jeCee keoe leseCf eboYeteof Ye[ejDees JeceeCeefpeCeeflelLeiebLekeeejes~ Geb eJeememme he{ceceemes he{ces hekeKeefcce meeJeCes yengues~
heeef[JeohegJJeefoJemes eflelLeghheeer og DeefYeefpeefcce1~~40~~
mebef#ehle Meyo jevee mes meefnle Je Devevle DeLeeX kes %eeve kes nslegYetle Deveske efevneW mes mebege yeerpeheo
kenueelee nw~ De"ejn Yee<ee Je meele meew ueIeg Yee<ee mJehe eoMeebieelceke Gve Deveske yeerpeheoeW kes
eheke DeLe&kelee& nQ leLee yeerpeheoeW ceW ueerve DeLe& kes eheke yeejn DebieeW kes kelee& ieCeOej Yeejke
ebLekelee& nQ, Ssmee mJeerkeej efkeee ieee nw~ DeefYeeee en nw efke yeerpeheoeW kes pees JeeKeelee nQ Jes
ebLekelee& kenueeles nQ~
Mebkee-Ge kelee& keer eheCee efkemeefueS keer peeleer nw ?
meceeOeeve-ebLe keer eceeCelee kees yeleueeves kes efueS kelee& keer eheCee keer peeleer nw~ jeie, s<e Je
ceesn mes ege peerJe eLeese DeLeeX kee eheke veneR nes mekelee, keeeWefke GmeceW mele Jeeve kes efveece kee
DeYeeJe nw~ Fmeer keejCe Gmekeer eheCee keer peeleer nw~ Jen Fme ekeej nwheeBe ceneeleeW kes Oeejke, leerve iegefhleeeW mes jef#ele, heeBe meefceefleeeW mes ege, Dee" ceoeW mes jefnle,
meele YeeeW mes cege, yeerpe, kees, heoevegmeejer Je meefcYeVeeesle=lJe yegefeeW mes Gheueef#ele, ele#eYetle Glke=
1. OeJeuee hegmleke9, he=. 127 mes 130 leke~

10 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

DeJeefOe%eeve mes DemebKeele ueeske cee$e keeue ceW Deleerle, Deveeiele SJeb Jele&ceeve hejceeCeg hee&vle mecemle cetle&
Je Je Gvekeer heee&eeW kees peeveves Jeeues, lehlelehe ueefyOe kes eYeeJe mes ceue-cet$e jefnle, oerhlelehe ueefyOe
kes yeue mes meJe&keeue GheJeeme ege neskej Yeer Mejerj kes lespe mes oMeesW efoMeeDeeW kees ekeeefMele kejves Jeeues,
meJeez<eefOe ueefyOe kes efveefcee mes mecemle Deew<eefOeeeW mJehe, Devevle yeue ege nesves mes neLe keer keefve
Debiegefue eje leerveeW ueeskeeW kees eueeeceeve kejves ceW meceLe&, Dece=leeeJe Deeefo $e+efeeW kes yeue mes
nmleheg ceW efiejs ngS meye DeenejeW kees Dece=le mJehe mes heefjCeceeves ceW meceLe&, cenelehe iegCe mes keuheJe=#e kes
meceeve, De#eerCeceneveme ueefyOe kes yeue mes Deheves neLeeW ceW efiejs ngS DeenejeW keer De#eelee kes Glheeoke,
DeIeesjlehe $e+ef kes ceenelce mes peerJeeW kes ceve, Jeeve SJeb keeeiele mecemle keeW kees otj kejves Jeeues,
mechetCe& efJeeeDeeW kes eje mesefJele ejCecetue mes mebege, DeekeeMeeejCe iegCe mes meye peerJemecetneW keer j#ee
kejves Jeeues, Jeeve SJeb ceve mes mecemle heoeLeeX kes mecheeove kejves ceW meceLe&, DeefCeceeefoke Dee" iegCeeW kes
eje meye osJemecetneW kees peerleves Jeeues, leerveeW ueeskeeW kes peveeW ceW es, hejesheosMe kes efyevee De#ej Je
Deve#ejhe meye Yee<eeDeeW ceW kegMeue, meceJemejCe ceW efmLele peve cee$e kes he kes Oeejer nesves mes nceejernceejer Yee<eeDeeW mes nce-ncekees ner kenles nQ Fme ekeej meyekees efJeeeme kejeves Jeeues leLee meceJemejCemLe
peveeW kes keCe& FefveeW ceW Deheves cegbn mes efvekeueer ngF& Deveske Yee<eeDeeW kes meefcceefele eJesMe kes efveJeejke
Ssmes ieCeOejosJe ebLekelee& nQ, keeeWefke Ssmes mJehe kes efyevee ebLe keer eceeCelee kee efJejesOe nesves mes Oece&jmeeeve eje meceJemejCe kes peveeW kee hees<eCe yeve veneR mekelee~ eneB Gheege ieeLeeieCeOejosJe yegef, lehe, efJeefeee, Deew<eOe, jme, yeue, De#eerCe, megmJejlJeeefo $e+efeeW
leLee DeJeefOe SJeb ceve:hee&e %eeve mes meefnle nesles nQ~~38~~
Deye JeOe&ceeve efpevekes leerLe& ceW ebLekelee& kees kenles nQheeBe Deefmlekeee, n peerJeefvekeee, heeBe ceneele, Dee" eJeeveceelee DeLee&led heeBe
meefceefle Deewj leerve iegefhle leLee menslegke yebOe Deewj cees#e~~39~~
Ge heeBe Deefmlekeeeeefoke keee nQ ? Ssmes meewOecexv kes eMve mes mebosn kees eehle ngS heeBe meew
heeBe meew efMe<eeW mes meefnle leerve YeeleeDeeW mes Jesefle, ceevemlebYe kes osKeves mes ner ceeve mes jefnle ngS, Je=ef kees
eehle nesves Jeeueer efJeMegef mes mebege, JeOe&ceeve YeieJeeved kes oMe&ve kejves hej DemebKeele YeJeeW ceW Deefpe&le
ceneved keceeX kees ve kejves Jeeues, efpevesvosJe keer leerve eoef#eCee kejkes heeBe DebieeW eje YetefcemheMe&hetJe&ke
Jebovee kejkes SJeb oe mes efpeve YeieJeeved kee Oeeve kej mebece kees eehle ngS, efJeMegef kes yeue mes cegntle&
kes Yeerlej GlheVe ngS mecemle ieCeOej kes ue#eCeeW mes mebege leLee efpevesvcegKe mes efvekeues ngS yeerpeheoeW kes
%eeve mes meefnle Ssmes ieewlece iees$e Jeeues FvYetefle yeeeCe eje etBefke Deeeejebie, met$eke=leebie, mLeeveebie,
meceJeeeeb i e, JeeKeee%eef h leDeb i e, %eele= O ece& k eLeeb i e, GheemekeeOeeveeb i e, Devleke= leoMeeb i e,

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

cebieueeejCe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 11

DevegejesheheeefokeoMeebie, eMveJeekejCeebie, efJeheekemet$eebie Je efJeeoebie, Fve yeejn DebieeW keer leLee meeceeefeke,
elegefJeMeeflemleJe, Jebovee, eefleeceCe, Jewveefeke, ke=eflekece&, oMeJewkeeefueke, GejeOeeve, keuheJeJenej,
keuheekeuhe, cenekeuhe, hegC[jerke, cenehegC[jerke Je efveef<eefkee, Fve Debieyeee eewon ekeerCe&keeW keer
eeJeCe ceeme kes ke=<Ce he#e ceW egie kes Deeefoce eefleheoe kes hetJe& efove ceW jevee keer Leer, DeleSJe FvYetelf e
ieCeOejosJe Yeejke JeOe&ceeve leerLekej efpevesvosJe kes leerLe& ceW ebLekelee& ngS~
kene Yeer nwJe<e& kes eLece ceeme Je eLece he#e ceW eeJeCe ke=<Ce eefleheoe kes hetJe& efove ceW DeefYeefpeled
ve#e$e ceW leerLe& keer Glheefe ngF&~~40~~
Fme ebLe ceW Ceceeskeejceb$e Je eeeefj cebieue hee" Deveeefo efveOeve nQ Deewj meYeer hee" eer ieewlecemJeeceer eCeerle
nQ~ eer ieewlecemJeeceer 30 Je<e& leke YeieJeeve kes meceJemejCe ceW jns nQ~ GvneWves ner Fve ewleYeefe Je eefleeceCe
hee" kees jee nw~ es ner hee" eneB efoes ieS nQ ewleYeefe hetCe& nw Je Mes<e hee" eefleeceCe hee" mes G=le nQ~
N : MN :M

-peehe ceb$e1. eR Den efoJeOJeefvemJeeefceves eerceneJeerjleerLekejee vece:~

2. eR eerieewleceieCeOejmJeeefceves vece:~
3. eR eerepf evecegKeesoYd etlemeeeoveeiee|YeleeoMeebieegle%eevesYees vece:~

eer ieewlece mJeeceer mlegefle

veewecf e ieewlecemJeeefceved ! lJeeb, JeerjeYeesie&CeerMJejced~
meJe&e|OeeefjCeb osJeb, eleg%ee&vemeceefvJeleced~~1~~
Jeerj efoJeOJevesnxlegb, ieCeeOeerMeb ieCesefMeveced~
eoMeebieme kelee&jb, mep%eevedez veceecenced~~2~~

12 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

eoMeebie efpeveJeeCeer kees ebLehe ceW veneR efueKee pee mekelee

(efoiecyej pewve hejcheje ceW YeieJeeve ceneJeerj kes yeeo 683 Je<e& leke ner eoMeebie egle SJeb
Gmekes %eelee Deeeee& jns nQ)

pewve Jeecee eoMeebiehe nw Deewj efoiecyej pewve hejcheje kes Devegmeej Deepe eoMeebie GheueyOe veneR
nQ keeeWefke eoMeebie efueKes ner veneR pee mekeles, efueefheye veneR nes mekeles~ Deepe GheueyOe pewve Jeecee
Gme eoMeebie kee DebMecee$e ner nw, pewmes veoer kee peue keesjer DeLeJee MeerMeer ceW Yej efueee peees~ pewve egle
DeLee&led eoMeebie Deveeefo-Deveble nw Deewj eewyeermeeW leerLekej YeieJeeve Deheves-Deheves keeue ceW efoJeOJeefve
kes eje Gmes eie kejles nQ~ YeieJeeve keer efoJeOJeefve kees ieCeOej osJe eoMeebiehe ceW efveye kejkes
YeJepeerJeeW kees Gmekee heeve kejeles nQ~
YeieJeeve ceneJeerj Deepe mes 2612 Je<e& hetJe& pevceW Deewj 2570 Je<e& hetJe& YeieJeeve ves kesJeue%eeve
eehle efkeee, 66 efove leke YeieJeeve keer efoJeOJeefve veneR efKejer, leye meewOece& Fv ves Jeso-JesoebieeW kes
heejbiele es yeeeCe FvYetefle ieewlece kees Gvekes heeBe meew efMe<eeW kes meeLe YeieJeeve kes meceJemejCe ceW
GheefmLele efkeee~ ceevemlebYe kees osKeles ner ieewlece iees$eere FvYetefle yeeeCe kee ceeve ieefuele nes ieee,
peeefle YeieJeeved nsceecYeespeeeej........ Fleeefo he mes GvneWves YeieJeeve keer mlegefle keer~ kesMeueeWe
kejkes pewvesejer oer#ee kees OeejCe kejles ner GvnW meYeer $e+efeeB SJeb ceve:hee&e%eeve eie nes ieee leLee
YeieJeeve kes eLece ieCeOej kee heo GvnW eehle nes ieee~ JeerjMeemeve peebleer, eeJeCe ke=. Skeced kes Fme
heeJeve efoJeme YeieJeeve keer eLece efoJeOJeefve efKejer SJeb Devleceg&ntle& ceW ner ieewlece ieCeOej mJeeceer ves Fme
efoJeOJeefve kees eoMeebiehe ceW efveye kej efoee~
OeJeuee hegmleke 1, he=. 65 hej GefuueefKele nwlesCe ceneJeerjsCe kesJeueCeeefCeCee keefnolLees leefcn esJe keeues lelLesJe Keses KeeesJemecepeefCeo-eGjceue-yegef-mebheCCesCe yecnCesCe ieesoce-ieesesCe meeueogmmegefo-heejSCe peerJeepeerJeefJemee-mebosn-efJeCeemeCecegJeiee-JeceeCe-heeo-cetuesCe FboYetefoCeeJeneefjoes~
Fme ekeej kesJeue%eeve mes efJeYetef<ele Gve YeieJeeved ceneJeerj kes eje kens iees DeLe& kees, Gmeer keeue ceW
Deewj Gmeer #es$e ceW #eeesheMece efJeMes<e mes GlheVe ngS eej ekeej kes efvece&ue %eeve mes ege, JeCe& mes yeeeCe,
ieesleceiees$eer, mebhetCe& og:egefle ceW heejbiele Deewj peerJe-DepeerJeefJe<eeke mebosn kees otj kejves kes efueS eer
Je&ceeve kes heeocetue ceW GheefmLele ngS Ssmes FvYetefle ves DeJeOeejCe efkeee~
DeLee&led DeLe&kelee& YeieJeeve ceneJeerj nQ Deewj ebLekelee& FvYetefle ieewlece ieCeOej mJeeceer nQ~ OeJeuee
hegmleke 9 ceW Yeer he=. 107 hej efJemleej mes Fme efJe<ee kee SJeb ieewlecemJeeceer keer $e+efeeW kee JeCe&ve nw~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

cebieueeejCe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 13

YeieJeeve ceneJeerj kes heeeled eoMeebie egle keer hejchejeYeieJeeve ceneJeerj kes cees#e peeves kes yeeo 62 Je<e& leke Devegye kesJeueer ngS nQ Deewj 100 Je<e& leke
eglekesJeueer ngS nQ DeLee&led 162 Je<e& leke ner eoMebeie egle%eeve jne nw, Fmekes yeeo eoMeebie egle%eeve veneR
jne~
OeJeuee hegmleke 9, he=. 130 SJeb peeOeJeuee (ke<eeeheeng[) hegmleke-1, he=. 687 kes
DeeOeej hej en mhe nw efkeefpeme efove YeieJeeve ceneJeerj cees#e iees, Gmeer efove meeebkeeue ieewlecemJeeceer kees kesJeue%eeve nes ieee~
kesJeueer YeieJeeve ieewlecemJeeceer 12 Je<e& leke jns, efpeme efove GvnW cees#e keer eeefhle ngF&, Gmeer efove YeieJeeve
ceneJeerj kes efleere ieCeOej eer megOecee&eee& kees kesJeue%eeve keer eeefhle nes ieeer, Jen Yeer 12 Je<e& leke
kesJeueer DeJemLee ceW jns, hegve: Gvekes cees#eieceve kes efove ner pecyetmJeeceer ves kesJeue%eeve kees eehle kej
efueee~ es pecyetmJeeceer 38 Je<e& leke kesJeueer jns nQ, Fme ekeej YeieJeeve ceneJeerj kes heeeled 12123862
Je<e& leke Devegye kesJeueer jnss nQ~
hegve: veboer Deeeee&, vebefoefce$e Deeeee&, Dehejeefpele Deeeee&, ieesJeOe&ve Deeeee& Deewj Yeyeeng Deeeee&,
es heeBe eglekesJeueer 100 Je<e& keer DeJeefOe ceW ece mes ngS nQ~
Fmekes heeeled 11 Debie Deewj 14 hetJe&he eoMeebie egle veneR jne~ pees jne, Jees Fme ekeej nwieejn Deeeee& 11 Debie Deewj 10 hetJe& kes %eelee ngS, efpevekee keeue jne 183 Je<e&~ es ieejn
Deeeee& LesefJeMeeKe, eesefue, #eef$ee, pee, veeie, efmeeLe&, Oe=efle<esCe, efJepee, yegefue, iebieosJe SJeb
megOecee&eee&~ Deveblej 5 Deeeee& 11 Debie kes Oeejer ngS, hetJe& kee %eeve Fvekees veneR jne, Fvekee keeue 220
Je<e& Lee~ es heeBe Deeeee& Les-ve#e$eeeee&, peeheeue Deeeee&, heeb[g Deeeee&, OegJemesve Deeeee& Deewj kebme
Deeeee&~ hegve: megYe, eMeesYe, eMeesyeeng, ueesneeee& es eej Deeeee& cee$e Ske Debie-Deeeejebie kes
%eelee ngS DeLee&led Mes<e 10 Debie SJeb 14 hetJeeX kee %eeve ueghle nes ieee~ Fvekee keeue jne 118 Je<e&~
Fme ekeej ieew l ecemJeeceer mes ues k ej Deeeejeb i eOeejer DeeeeeeX leke kee keeue
62100183220118683 Je<e& eceeCe nQ~
Fmekes heeeled eer Oejmesveeeee& kees DeeeeCeere hetJe& DeLee&led efleere hetJe& kes keg DebMe kee %eeve Lee,
efpemes GvneWves eer heg<heoble-Yetleyeefue Deeeee& kees efoee, efpevneWves eer Oejmesveeeee& mes eehle %eeve kes
DeeOeej hej <edKeC[eiece ebLe keer jevee keer DeLee&led DebMe%eeve mes <edKeC[eiece ebLe keer jevee ngF&,
efpemekeer OeJeuee erkee 16 hegmlekeeW kes he ceW ekeeefMele ngF& nw~
ke<eeeeeYe=le ebLe kes kelee& eer iegCeOej Deeeee& kees heeBeJeW hetJe& kes keg DebMe kee %eeve Lee, efpememes
GvneWves ke<eeeeeYe=le ebLe jee, efpemekeer erkee peeOeJeuee keer 16 hegmlekeeW kes he ceW ekeeefMele nes
egkeer nw~

14 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

eoMeebie egle DeLee&led 11 Debie SJeb 14 hetJeeX kee %eeve efoiecyej cegefvejepe kees ner nes mekelee nw~
Deeefe&keeSB 11 Debie leke kee ner %eeve eehle kej mekeleer nQ, peyeefke Ssueke, #eguueke SJeb eeJeke Jeie& kees
eoMeebie (SJeb eeeefee ebLeeW) keer %eeve-eeefhle kee DeefOekeej veneR nw~ osKeW Deeeee& Jemegveefvo ke=le
Jemegveefvo eeJekeeeej ceW he= 112 hejefoCeheef[ce-Jeerjeefjee-efleeeuepeesiesmeg CeeflLe Deefneejes~
efmeble-jnmmeeCe efJe DepPeeCeb osmeefJejoeCeb~~312~~
efove ceW eefleceeeesie OeejCe kejvee DeLee&led veive neskej efoveYej keeeeslmeie& kejvee, Jeerjeee& DeLee&led
cegefve kes meceeve ieesejer kejvee, ef$ekeeue eesie DeLee&led ieceea ceW heJe&le kes efMeKej hej, yejmeele ceW Je=#e kes
veeres Deewj meoea ceW veoer kes efkeveejs Oeeve kejvee, efmeevle-ebLeeW kee DeLee&led kesJeueer, eglekesJeueer-keefLele
ieCeOej, eleskeyeg Deewj DeefYeVeoMehetJeea meeOegDeeW mes efveefce&le ebLeeW kee DeOeeve Deewj jnme DeLee&led
eeeefee Meee kee DeOeeve, Fleves keeeeX ceW osMeefJejleer eeJekeeW kee DeefOekeej veneR nw~~312~~
1
eeefhe Deeefe&keeSB hebeceiegCemLeeve Jeeueer nQ, efhej Yeer es ieejnJeeR eefleceeOeejer #eguueke, Ssueke
keer Dehes#ee Glke= nQ, keeeWefke es Gheeej mes ceneeleer mebeeflekee kenueeleer nQ~ cegefve kes meceeve meJe&
cetueiegCeeW kees Deewj meceeeej efeeeDeeW kees heeueve kejleer nQ~ ieejn Debie leke egle kee DeOeeve kejves
kee Yeer Fvekees DeefOekeej nw~
hegjeCe ebLe ceW Yeer megvee peelee nw~ Gmes ner kenles nQSkeeoMeebieYe=ppeelee meeefe&keeefhe megueesevee2~~
Jen megueesevee Deeefe&kee Yeer ieejn Debie kes %eeve kees OeejCe kejves Jeeueer nes ieF&~
eoMeebie jevee ieCeOej ner kejles nQDeye Ske efJeMes<e yeele en nw efke keYeer keesF& efJeeved DeLeJee meeOegpeve Jele&ceeve ceW en
eeeme kejW efke Deeeejebie Deeefo eoMeebieeW kees ebLehe ceW efueKe efueee peees, lees en eeeme
keoeefhe Yeer veneR efkeee peevee eeefnS~ keeeWefke(1) efoiecyej pewve hejcheje kes Devegmeej eoMeebie egle kees efveye kejves kee DeefOekeej cee$e ieCeOej
osJe kees ner nw, Deve efkevneR kees veneR nw, eglekesJeueer eeefhe Fme mechetCe& eoMeebie kes %eelee nesles nQ leLeeefhe
Jees Yeer Fmes jeles veneR nw, iegcegKe mes he{kej ner Fmekee %eeve eehle kejles nQ~ ceneve #eeesheMece kes Oeejer
meYeer eglekesJeueer Skehee"er Les, cee$e megvekej ner GvneWves Fme ceneve egle kees OeejCe kej efueee Lee~
egleYeefe ceW Deeeee& hetpeheeo mJeeceer ves efueKee nwegleceefhe efpeveJejefJeefnleb, ieCeOejjefeleb eveskeYesomLeced~
DebieebieyeeeYeeefJelecevebleefJe<eeb
vecemeeefce~~
1. efveecemeej eeYe=le he=. 430431~ 2. nefjJebMehegjeCe meie&12, Mueeske52~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

cebieueeejCe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 15

heeevegJeeo
efpeveJej keefLele jefele ieCeOej mes, egle Debieebie yeee mebegle~
eoMe Yeso Deveske Deveble, efJe<eeegle JebotB ceQ efpeveegle~~
mhe nw efke efpeveJej eje keefLele yeejn Debie SJeb Debieyeee mes mebege efpeveegle ieCeOejmJeeceer eje
jefele neslee nw~
}Ieg egleYeefe keer efvecve hebefeeeB Yeer Je nQDen&ke$eemetleb, ieCeOejjefeleb eoMeebieb efJeMeeueb~
efe$eb yeLe&egeb, cegevf eieCe Je=<eYewOee&ejf leb yege
f ceodeYf e:~~
cees#eeeejYetleb, eleejCeheueb
eseYeeJeeoerheb~
Yekelee efveleb eJevos, eglecenceefKeueb meJe&ueeskewkemeejced ~~1~~
efpevesvJeke$eeefleefveie&leb Jeees, eleervYetelf eecegKewie&CeeefOehew:~
egleb Oe=leb lewe hegve ekeeefMeleb, ef<edekeejb eCeceecenb egleb~~2~~
keeserMeleb eoMe ewJe keesees, ue#eeCeMeerelf eeefOekeeefve ewJe~
hebeeMeoew e menemebKecesleleb hebeheob veceeefce~~3~~
DejnbleYeeefmeelLeb, ieCenjosJeseEn iebefLeeb mecceb~
heCeceeefce Yeefepegees, megoCeeCecenesJeefnb efmejmee~~4~~
heeevegJeeoMebYeg bo
Den&ved cegKe mes efvekeueer ieCeOej, jefele megyeejn Debie ceneved~
yegefceble cegefvehegbieJe mes, Oeeefjle yengDeLe& meefnle Deceueeve~~
cees#e Dee kee ej eefjle, ele heueegle %esepeieled oerheke~
meJe&peieled ceW meej meJe&egle, kees efvele JebotB Yeeeregle~~1~~
eer efpeveW kes cegKe hebkepe mes, eie efoJeOJeefve JeevemJehe~
FvYetefle eefleheefle ieCeOej ves,egle kees OeejCe efkeee Devethe~~
Gve ieCeOej osJeeW ves eoMe, Debie meefnle Jeegle kees~
efkeee ekeeefMele Fme he=LJeer hej, vecetB vecetB ceQ meye egle kees~~2~~
Fke meew yeejn keesef eflejemeer, ueeKe De"eJeve menme heeBe~
eoMeebie egle kes heo Fleves, Jebove keB veceekej ceeLe~~3~~

16 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Den&led keefLele DeLe&cee meceked, ietBLee nw ieCeOej ieg ves~

Gme egle%eeve peueefOe kees efMej mes, eCecetB Yeefe meceefvJele ceQ~~4~~
Fmeer ekeej eeefuele efpeveJeeCeer-hetpee ceW Yeer efvecve hebefeeeB osKeWleerLekej keer Oegefve, ieCeOej ves megefve, Debie jes egefve %eeveceF&~
mees efpeveJej Jeeveer efMeJemegKe oeveer, ef$eYegJeve ceeveer hetpe YeF&~~
(2) Fme meboYe& ceW Ske cegKe leLe en nw efke eoMeebie kee Ske ceOece heo 1634 kejes[,
83 ueeKe 7888 De#ej kee neslee nw leLee eoMeebie ceW kegue 112 kejes[ 83 ueeKe 58 npeej
5 heo nesles nQ, Dele: eoMeebie lees otj, Ske heo keer jevee kejvee ner keef"ve nw, leye eoMeebie keer jevee
kejves kee efJeeej kejvee ner efpeveJeeCeer kes DeJeCe&Jeeo kes Deefleefje Deve keg Yeer veneR nw~
(3) Ske efJeeejCeere efyevog en Yeer nw efke eefo eoMeebie egle kees efueKevee mebYeJe Lee lees eglekesJeueer
Yeyeeng Deeeee& ves eoMeebie kees keeeW veneR jee ? Fmeer ekeej eer Oejmesveeeee& peer kes efMe<e eer
heg<heoble-Yetleyeefue DeeeeeeX ves efleere hetJe& kes eEkeefeled DebMecee$e mes <edKeC[eiece ebLe keer jevee lees keer,
hegve: eoMeebie kees keeeW veneR efueKee ?
ke<eeeeeYe=le ebLe kes kelee& eer iegCeOej Deeeee& ves eoMeebie keer jevee keeeW veneR keer ?
kegbokegbo mJeeceer pees mee#eeled efJeosn #es$e ceW efJejepeceeve meercebOej YeieJeeve kes meceJemejCe ceW peekej
Deees, GvneWves eoMeebie keer jevee kee meenme veneR efkeee, eer GceemJeeceer Deeeee& ves leJeeLe&met$e keer
jevee keer hejvleg eoMeebie keer jevee veneR keer, Fmekee keejCe ener nw efke eoMeebie kees efveye kejvee
Mekee ner veneR nw, FmeefueS Jele&ceeve ceW Ssmee eeeme efoiecyej hejcheje kee esleecyejerkejCe kejves pewmee ner nw
keeeWefke esleecyej hejcheje ceW ner Deeeejebie Fleeefo Debie efueKes iees nQ~
Dele: JeemleefJekelee kees mecePekej efkevneR kees Yeer eoMeebie keer jevee kejves kee efJeeej keYeer Yeer
veneR kejvee eeefnS~ eoMeebie kes DebMe kes he ceW pees Yeer meeefnle-ke<eeeheeng[, <edKeC[eiece,
ceneyebOe SJeb Gve hej DeeOeeefjle ieesccemeej peerJekeeC[, ieesccemeej kece&keeC[ Deeefo ebLeeW kee mJeeOeeeceveve-efebleve kejkes Deheves peerJeve kees meheue kejvee eeefnS leLee Deeiece-efJe efkemeer Yeer eefeee mes
mJeeb kees meJe&Lee Deueie jKevee eeefnS~

meJe&efmeef ceb$e
eR meJe&efmeefkejee eerMeebefleveeLeee vece:~

mejmJeleer ceb$e
eR eeR Jeo Jeo JeeiJeeefoefve YeieJeefle mejmJeefle eR vece:~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

cebieueeejCe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 17

YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kes yeeo

683 Je<e& leke ner eoMeebie jns nQ

kemeeeheeng[ (peeOeJeuee erkee) hegmleke-1 kee eceeCe
efpeCeGJeefoeeoes nesog oJJeeiecees heceeCeb, efkevleg DehheceeCeerYetohegefjmeheJJeesueerkecesCe
Deeieeeeoes DehheceeCeb JeceeCekeeueoJJeeiecees efe Ce heeJeeogb pegeb, jeie-oes<eYeeeoeroDeeFefjeheJJeesueerkecesCe Deeieemme DehheceeCeeefJejesneoes~ leb peneb, lesCe ceneJeerjYe[ejSCe Fb o Yet e f o mme Deppemme DeppeKes eg h heCCemme eGjceue-yeg e f meb h eCCemme
efoegiieleeleJemme DeefCeceeefoDeefJen-efJeGJJeCeueefmebheCCemme meJJeefmeefefCe-JeeefmeosJesefnblees
DeCebleiegCeyeuemme cegngesCeskekesCe ogJeeuemebielLeiebLeeCeb megcejCe-heefjJeeefokejCekeKecemme
meeheeefCeheeefCeJeefoojJJeb efhe DeefceemeJesCe heuueeJeCemecelLemme heeenejJemeefnDeke K eer C eef j ef mme meJJees e f n CeeCes C e ef o emes m ehees i ieueoJJemme lehees y eues C e
GhheeefeogkekemmeefJeGueceefo-ceCeheppeJeCeeCemme meeYeeeoeromme KeefJeoeogkemeeemme
efpeehebefebefoemme Yeiieefleob[mme ppeerJeoeeJejmme efCeefJeeDeceemme omeOeccegppeemme
DeceeGieCeheefjJeeefueemme Yeiieyeeyeermehejermenhemejmme meeeuebkeejmme DelLees keefnDees~ leoes
lesCe ieesDeceieesesCe FboYetefoCee DebleescegngesCeeJeneefje-ogJeeuemebielLesCe lesCesJe keeuesCe
keeogJeeuemebieiebLejeCesCe iegCesefn meiemeceeCemme megncee (ccee) Fefjemme iebLees JekeKeeefCeoes~
leoes kesefeSCe efJe keeuesCe kesJeueCeeCeceghheeFe JeejmeJeemeeefCe kesJeueefJenejsCe efJenefje
FboYetefoYe[ejDees efCeJJegFb mebheees 12~ leefJemes esJe megncceeFefjees pebyetmeeefceeeoerCeceCeseeCecee
FefjeeCeb JekeKeeefCeoogJeeuemebiees IeeFeGkekekeKeSCe kesJeueer peeoes~ leoes megncceYe[ejees efJe
yeejnJemmeeefCe 12 kesJeueefJenejsCe efJenefje efCeJJegFb heees~ leefJemes esJe pebyetmeeefceYe[ejDees
efye (efJe<Ceg) DeeFefjeeoerCeceCeseeCeb JekeKeeefCeoogJeeuemebiees kesJeueer peeoes~ mees efJe
DeeermeJeemeeefCe 38 kesJeueefJenejsCe efJenefjotCe efCeJJegFb ieoes~ Smees SlLeesmeefhheCeerS
DebeflecekesJeueer~
eefo keesF& Ssmee ceeves efke efpevesvosJe kes eje Gheefo nesves mes Jeeiece eceeCe nesDees efkevleg Jen
DeeceeCeerYetle heg<e- hejcheje mes Deeee ngDee nw DeLee&led YeieJeeve kes eje Gheefo Deeiece efpeve DeeeeeeX
kes eje nce leke ueeee ieee nw, Jes eceeCe veneR Les~ DeleSJe Jele&ceevekeeueerve Jeeiece DeeceeCe nw, mees
Gmekee Ssmee ceevevee Yeer "erke veneR nw, keeeWefke Jeeiece jeie, s<e Deewj Yee mes jefnle Deeeee&hejcheje mes

18 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Deeee ngDee nw FmeefueS Gmes DeeceeCe ceeveves ceW efJejesOe Deelee nw~ Deeies Fmeer efJe<ee kee mheerkejCe kejles
nQpees Deee& #es$e ceW GlheVe ngS nQ, ceefle, egle, DeJeefOe Deewj ceve:hee&e Fve eej efvece&ue %eeveeW mes mecheVe
nQ, efpevneWves oerhle, Ge Deewj lehle lehe kees lehee nw, pees DeefCecee Deeefo Dee" ekeej keer Jewefeefeke ueefyOeeeW
mes mecheVe nQ, efpevekee meJee&Le&efmeef ceW efveJeeme kejves Jeeues osJeeW mes DevevleiegCee yeue nw, pees Ske cegntle& ceW
yeejn DebieeW kes DeLe& Deewj eoMeebiehe ebLeeW kes mcejCe Deewj hee" kejves ceW meceLe& nQ, pees Deheves heeefCehee$e
ceW oer ieF& Keerj kees Dece=lehe mes heefjJeefle&le kejves ceW ee Gmes De#ee yeveeves ceW meceLe& nQ, efpevnW Deenej Deewj
mLeeve kes efJe<ee ceW De#eerCe $e+ef eehle nw, efpevneWves meJee&JeefOe%eeve mes DeMes<e hegodieueJe kee mee#eelkeej
kej efueee nw, lehe kes yeue mes efpevneWves Glke= efJehegueceefle ceve:hee&e%eeve GlheVe kej efueee nw, pees meele
ekeej kes Yee mes jefnle nQ, efpevneWves eej ke<eeeeWs kee #ee kej efoee nw, efpevneWves heeBe FefveeW kees peerle
efueee nQ, efpevneWves ceve, Jeeve Deewj keeehe leerve ob[eW kees Yeive kej efoee nw, pees n keeefeke peerJeeW keer
oee heeueves ceW lelhej nQ, efpevneWves kegueceo Deeefo Dee" ceoeW kees ve kej efoee nw, pees #eceeefo ome OeceeX ceW
efvejvlej Gele nQ, pees Dee" eJeeve ceele=keieCeeW kee DeLee&led heeBe meefceefle Deewj leerve iegefhleeeW kee
heefjheeueve kejles nQ, efpevneWves #egOee Deeefo yeeF&me hejer<eneW kes emeej kees peerle efueee nw Deewj efpevekee mele
ner Deuebkeej nw, Ssmes Deee& FvYetefle kes efueS Gve ceneJeerj Yeejke ves DeLe& kee GheosMe efoee~ Gmekes
Devevlej Gve ieewlece iees$e ceW GlheVe ngS FvYetefle ves Ske Devleceg&ntle& ceW eoMee kes DeLe& kee DeJeOeejCe
kejkes Gmeer mecee yeejn Debiehe ebLeeW keer jevee keer Deewj iegCeeW mes Deheves meceeve eer megOecee&eee& kees
Gmekee JeeKeeve efkeee~ leovevlej keg keeue kes heeeled FvYetefle Yeejke kesJeue%eeve kees GlheVe kejkes
Deewj yeejn Je<e& leke kesJeefueefJenejhe mes efJenej kejkes cees#e kees eehle ngS~ Gmeer efove megOecee&eee&,
pecyetmJeeceer Deeefo Deveske DeeeeeeX kees eoMeebie kee JeeKeeve kejkes eej Ieeefleee keceeX kee #ee
kejkes kesJeueer ngS~ leovevlej megOece& Yeejke Yeer yeejn Je<e& leke kesJeefueefJenejhe mes efJenej kejkes cees#e
kees eehle ngS~ Gmeer efove pecyetmJeeceer Yeejke efJe<Ceg Deeeee& Deeefo Deveske $e+ef<eeeW kees eoMebeie kee
JeeKeeve kejkes kesJeueer ngS~ Jes pecyetmJeeceer Yeer De[leerme Je<e& leke kesJeefue-efJenejhe mes efJenej kejkes
cees#e kees eehle ngS~ es pecyetmJeeceer Fme Yejle#es$e mebyebOeer DeJemeefhe&Ceer keeue ceW heg<ehejcheje keer Dehes#ee
Debeflece kesJeueer ngS nQ~
Soef c n ef C eJJeg F b ieos ef J e<Ceg D eeFef j ees meeueef m eb e f l eDees GJemeef c eeeGkemeeees
CebefoefceeeFefjemme meceefhheeogJeeuemebiees osJeueesDeb ieoes~ hegCees SosCe kecesCe DeJejeFees ieesJeCees
Yeyeeng efe Sos hebe hegefjmeesueerS meeueefmebefleee peeoe~ Sosefmeb hebeCnb efhe megokesJeueerCeb
keeuees Jemmemeob 100~ leoes YeyeengYeeJebles meiieb ieos meeuemegoCeeCemme Jeessoes peeoes~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

cebieueeejCe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 19

Fve pecyetmJeeceer kes cees#e eues peeves hej mekeue efmeevle kes %eelee Deewj efpevneWves eejeW ke<eeeeW kees
GheMeefcele kej efoee Lee Ssmes efJe<Ceg Deeeee&, veefvoefce$e Deeeee& kees eoMeebie meceefhe&le kejkes DeLee&led
Gvekes efueS eoMee kee JeeKeeve kejkes osJeueeske kees eehle ngS~ hegve: Fmeer ece mes hetJeexe oes Deewj
Dehejeefpele, ieesJe&ve leLee Yeyeeng Fme ekeej es heeBe Deeeee& heg<e hejchejeece mes mekeue efmeevle kes
%eelee ngS~ Fve heeBeeW ner eglekesJeefueeeW kee keeue meew Je<e& neslee nw~ leovevlej Yeyeeng YeieJeeved kes mJeie&
eues peeves hej mekeue egle%eeve kee efJeso nes ieee~
CeJeefj, efJemeeneFefjees lekekeeues DeeeejeoerCeceskekeejmeCn-cebieeCeceghheeehegJJeeF&Ceb omeCnb
hegJJeeCeb e heekeKeeCe-heeCeeJeee-efkeefjeeefJemeeue-ueesieefyebogmeejhegJJeeCecesieosmeeCeb e OeejDees
peeoes~ hegCees DelegmebleeCesCe heesefuuees KeefeDees peemesCees CeeiemesCees efmelLees efOeefomesCees
efJepeees yegefuuees iebieosJees OeccemesCees efe Sos Skekeejme peCee omehegJJenje peeoe~ lesefmeb keeuees
lesefmeefomeoJemmeeefCe 183~ OeccemesCes YeeJebles meiieb ieos YeejnJemmes omeCnb hegJJeeCeb Jeessoes
peeoes~ CeJeefj, CekeKeeeFefjees pemeheeuees heeb[t OegJemesCees kebmeeFefjees esefo Sos hebe peCee
penekecesCe SkekeejmebieOeeefjCees eesmeCnb hegJJeeCecesieosmeOeeefjCees e peeoe~ Sosefmeb keeuees
yeermegejefJemeoJeeme-cesees 220~ hegCees SkekeejmebieOeejS kebmeeFefjS meiieb ieos SlLe YejnKeses
CeeflLe keesF efJe SkekeejmebieOeejDees~
efkevleg Flevee efJeMes<e nw efke Gmeer mecee efJeMeeKeeeee& Deeeej Deeefo ieejn DebieeW kes Deewj GlheeohetJe&
Deeefo oMehetJeeX kes leLee eleeKeeve, eeCeeJeee, efeeeefJeMeeue Deewj ueeskeefyevogmeej Fve eej hetJeeX kes
SkeosMe kes Oeejke ngS~ hegve: DeefJeefVe mebleevehe mes eesefuue, #eef$ee, peemesve, veeiemesve, efmeeLe&,
Oe=eflemesve, efJepee, yegefuue, iebieosJe Deewj Oece&mesve es ieejn cegefvepeve ome hetJeeX kes Oeejer ngS~ Gvekee keeue
Ske meew eflejemeer Je<e& neslee nw~ Oece&mesve YeieJeeved kes mJeie& eues peeves hej Yeejle Je<e& ceW ome hetJeeX kee
efJeso nes ieee~ Fleveer efJeMes<elee nw efke ve#e$eeeee&, pemeheeue, heeb[g, OegJemesve, kebmeeeee& es heeBe
cegefvepeve ieejn DebieeW kes Oeejer Deewj eewon hetJeeX kes SkeosMe kes Oeejer ngS~ Fvekee keeue oes meew yeerme Je<e&
neslee nw~ hegve: ieejn DebieeW kes Oeejer kebmeeeee& kes mJeie& eues peeves hej eneB Yejle#es$e ceW keesF& Yeer Deeeee&
ieejn DebieeW kee Oeejer veneR jne~
CeJeefj, lekekeeues hegefjmeesueerkecesCe megnoes pemeYees penyeent ueesnppees esefo Sos eeeefj efJe
DeeeejbieOeje mesmebiehegJJeeCecesieosmeOeje e peeoe~ SosefmeceeeejbieOeejerCeb keeuees Deejmegejb
Jeememeob 118~ hegCees ueesneFefjS meiieb ieos Deeeejbiemme Jeessoes peeoes~ Sosefmeb meJJesefmeb
keeueeCeb meceemees meoJeemeeefCe lesmeerefoJeemesefn meceefneeefCe 683~ JeceeCeefpeefCebos efCeJJeeCeb
ieos hegCees SefeSmeg Jeemesmeg DeFkekeblesmeg Soefcn YejnKeses meJJes DeeFefjee meJJesefmecebiehegJJeeCecesie
osmeOeejee peeoe~

20 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Fleveer efJeMes<elee nw efke Gmeer keeue ceW heg<ehejchejeece mes megYe, eMeesYe, eMeesyeeng Deewj ueesnee&
es eej Deeeee& Deeeejebie kes Oeejer Deewj Mes<e Debie Deewj hetJeeX kes SkeosMe kes Oeejer ngS~ Deeeejebie kes
OeejCe kejves Jeeues Fve DeeeeeeX kee keeue Ske meew De"ejn Je<e& neslee nw~ hegve: ueesneeee& kes mJeie& eues
peeves hej Deeeejebie kee efJeso nes ieee~ Fve mecemle keeueeW kee pees[ 62100183220118683
DeLee&led lesjemeer DeefOeke n meew Je<e& neslee nw~
efJeMes<eeLe&-leerve kesJeefueeeW kes veeceeW ceW mes OeJeuee ceW megOecee&eee& kes mLeeve ceW ueesnee& veece
Deeee nw~ ueesnee& megOecee&eee& kee ner otmeje veece nw~ pewmee efke pecyeterhee%eefhle keer lesCe efJe ueesnppemme
e ueesnppesCe e megOecceCeecesCe Fme ieeLeebMe mes eke neslee nw leLee ome hetJe&OeeefjeeW kes veeceeW ceW peemesve
kes mLeeve ceW peeeeee&, veeiemesve kes mLeeve ceW veeieeeee& Deewj efmeeLe& kes mLeeve ceW efmeeLe&osJe veece
OeJeuee ceW Deeee nw~ Fve veeceeW ceWs efJeMes<e Devlej veneR nw~ ceeuetce neslee nw efke eejbYe kes oes veece peeOeJeuee
ceW hetjs efueKes iees nQ Deewj Debeflece veece OeJeuee ceW hetje efueKee ieee nw leLee ieejn Debie kes veeceOeeefjeeW ceW
pemeheeue kes mLeeve ceW OeJeuee ceW peeheeue veece Deeee nw~ yengle mebYeJe nw efke efueefheoes<e mes Ssmee nes ieee
nes ee es oesveeW ner veece Ske Deeeee& kes jns neW~ Fmeer ekeej DeeeejebieOeejer DeeeeeeX kes veeceeW ceW penyeent
kes mLeeve ceW OeJeuee ceW pemeyeent veece heeee peelee nw~ Fvveefvoke=le egleeJeleej ceW Fmeer mLeeve ceW peeyeent
en veece heeee peelee nw FmeefueS en kenvee yengle keef"ve nw efke "erke veece keewve mee nw~ efueefheoes<e mes Yeer
Fme ekeej keer ie[ye[er nes peevee yengle keg mebYeJe nw~ pees Yeer nes~ eneB Ske ner Deeeee& keer oesveeW ke=efle
nesves mes hee" Yeso kee efoKeevee cegKe eeespeve nw~
Je&ceeve efpevesv kes efveJee&Ce eues peeves kes heeeled Fleves DeLee&led 683 Je<eeX kes Jeleerle nes peeves hej
Fme Yejle#es$e ceW meye Deeeee& meYeer DebieeW Deewj hetJeeX kes SkeosMe kes Oeejer ngS~
leoes DebiehegJJeeCecesieosmees esJe DeeFefjehejbhejeS DeeiebletCe iegCenjeFefjeb mebheees~ hegCees
lesCe iegCenjYe[ejSCe CeeCeheJeeohebece-hegJJe-omeceJelLeg-leefoekemeeeheeng[cenCCeJeheejSCe
iebLeJeessoYeSCe heJeeCeJeuehejJemeerke-eefneSCe Sob hesppeoesmeheeng[b meesuemeheomenmmeheceeCeb nesbleb Demeerefo-meoceseieeneefn GJemebIeeefjob~ hegCees leeDees esJe mege ieeneDees
DeeFefjehejhebjeS DeeieceeCeerDees DeppecebKeg-CeeienlLeerCeb heeeDees~ hegCees lesefmeb oesCnb efhe
heeocetues DemeerefomeoieeneCeb iegCenjcegnkeceueefJeefCeiieeeCecelLeb mecceb meesTCe peefeJemenYe[ejSCe
heJeeCeJeuesCe egefCCemegeb keeb~
Gmekes heeeled Debie Deewj hetJeeX kee SkeosMe ner Deeeee&hejcheje mes Deekej iegCeOej Deeeee& kees eehle
ngDee~ hegve: %eeveeJeeo veeceke heeBeJeW hetJe& keer omeJeeR JemlegmebyebOeer leermejs ke<eeeeeYe=leheer cenemeceg kes
heej kees eehle eer iegCeOej Yeejke ves, efpevekee oe eJeeve kes Jeelmeue mes Yeje ngDee Lee meesuen npeej
heoeceeCe Fme hesppeoesmeheeng[ kee ebLe efJeso kes Yee mes, kesJeue Ske meew Demmeer ieeLeeDeeW kes eje

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

cebieueeejCe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 21

Ghemebnej efkeee~
efJeMes<eeLe&-Thej pees hesppeheeng[ meesuen npeej heoeceeCe yeleueeee nw Jen %eeveeJeeo veeceke
heeBeJeW hetJe& keer omeJeeR Jemleg kes cetue hesppeheeng[ kee eceeCe mecePevee eeefnS~ eneB heo mes ceOeceheo
uesvee eeefnS, keeeWefke eoMeebie keer ieCevee ceOeceheoeW kes eje ner keer ieF& nw~
hegve: Jes ner met$e ieeLeeSB Deeeee& hejcheje mes Deeleer ngF Deee&ceb#eg Deewj veeienmleer Deeeee& kees eehle
ngF~ hegve: Gve oesveeW ner DeeeeeeX kes heeocetue ceW iegCeOej Deeeee& kes cegKekeceue mes efvekeueer ngF Gve Ske
meew Demmeer ieeLeeDeeW kes DeLe& kees Yeueer ekeej eJeCe kejkes eJeeveJelmeue eefleJe=<eYe Yeejke ves Gve hej
etefCe&met$eeW keer jevee keer~
pesCesos meJJes efJe DeeFefjee efpeeeGkemeeee Yeiiehebefebefoehemeje Jet (et) efjeeGmeCCemesCCee
F[def{-jme-meeoieejJegccegkekee mejerjJeefoefjeemesmeheefjiienkeuebkegefeCCee SkekemebLeeS esJe
meeueiebLelLeeJenejee DeueerekeejCee-YeeJesCe DeceesnJeeCee lesCe keejCesCesos heceeCeb~
Jee=eeceeCeeod Jeeveme eeceeCeced~~32~~ Fefle veeeeled SosefmeceeFefjeeCeb JekeKeeCecegJemebnejes
e heceeCeefceefo IeseJJeb, eceeCeerYetleheg<ehebefeeceeeeleJeevekeueeheme veeeeceeCeced
Deefleemebieeled~
Fme ekeej efpemeefueS es meJe& ner Deeeee& eejeW ke<eeeeW kees peerle egkes nQ, heeBeeW FefveeW kes emeej
kees ve kej egkes nQ, eejeW meb%eeheer mesvee kees etefjle kej egkes nQ, $e+efieejJe, jmeieejJe Deewj meeoieejJe
mes jefnle nQ, Mejerj mes Deefleefje yeekeer kes mecemle heefjenheer keuebke mes cege nQ, Ske Deemeve mes ner
mekeue ebLeeW kes DeLe& kees DeJeOeejCe kejves ceW meceLe& nQ Deewj Demele kes keejCeeW kes veneR jnves mes
ceesnjefnle Jeeve yeesueles nQ Fme keejCe es meye Deeeee& eceeCe nQ~ Jeee keer eceeCelee mes Jeeve keer
eceeCelee nesleer nw~~32~~ Ssmee veee nesves mes Fve DeeeeeeX kee JeeKeeve Deewj Gvekes eje Ghemebnej
efkeee ieee ebLe eceeCe nw Ssmee eneB enCe kejvee eeefnS, keeeWefke eeceeefCeke heg<ehejchejeece mes Deeee
ngDee Jeevemecegoee DeeceeCe veneR nes mekelee nw, DeveLee Deefleemebie oes<e Dee peeesiee~

<edKeC[eiece-OeJeuee hegmleke-9 mes eceeCe

mebheefn JeceeCeeflelLeiebLekeeejes JegeoshebesJe DeeflLekeeee ppeerJeefCekeeee cenJJeee hebe~
De e heJeeCeceeoe mensGDees yebOe-ceeskeKees e~~39~~
kees neseof efe meesnefcceboeeueCeeoes peeomebons Cs e hebe-hebemeeblesJeeefmemeefneYeeogef eoeheefjJegoCs e
ceeCelLebYeobmeCesCesJe heCeceeCesCe JeceeCeefJemeesefnCee JeceeCeefpeefCeboobmeCe JeCeemebKesppe

22 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

YeJeefppeeieJekeccesCe efpeefCebomme efleheoeefnCeb keefje hebecegerS JebefoS efneSCe efpeCeb PeeFe

heef [ JeCCemeb p eces C e ef J emees e f n yeues C e Deb l ees c eg n g emme GhheCCeemes m eieef C eb o ueke K eCes C e
GJeueefpeCeJeeCeefJeefCeefJeefCeiieeyeerpeheosCe ieesoceieesesCe yecnCesCe FboYeteof Cee Deeeej-metoeoeCe-meceJeeeefJeeenheCCeefe-CeenOeccekenesJeemeepPeeCeblee[ome-DeCegejesJeJeeefoeomeheCCeJeeejCe-efJeJeee-mege-efoefJeeoeCeb meeceeFe-eGJeermelLee-JeboCee-heef[kekeceCe-JeFCeFeefkeefoecce omeJeseeefue-GejpPeeCe-kehheJeJenej-kehheekehhe-cenekehhe-hegb[jere-cenehegb[jereefCeefmeefneeCeb eesmeheFCCeeeCecebieyepPeeCeb e meeJeCeceemeyenguehekeKepegieeefo-heef[JeehegJJeefoJemes
pesCe jeCee keoe lesefCeboYetefo Ye[ejDees JeceeCeefpeCeeflelLeiebLekeeejes~ Geb eJeememme he{ceceemes he{ces hekeKeefcce meeJeCes yengues~
heeef[JeohegJJeefoJemes efleblLeghheeer og DeefYeefpeefcce~~40~~
SJeb GejleblekeeejheJeCee keoe~
Deye JeOe&ceeve efpevekes leerLe& ceW ebLekelee& kees kenles nQheeBe Deefmlekeee, n peerJeefvekeee, heeBe ceneele, Dee" eJeeveceelee DeLee&led heeBe meefceefle Deewj
leerve iegefhle leLee menslegke yebOe Deewj cees#e~~39~~
Ge heeBe Deefmlekeeeeefoke keee nw ? Ssmes meewOecexv kes eMve mes mebosn kees eehle ngS, heeBe meewheeBe meew efMe<eeW mes meefnle leerve YeeleeDeeW mes Jesefle, ceevemlebYe kes osKeves mes ner ceeve mes jefnle ngS, Je=e
f kees
eehle nesves Jeeueer efJeMegef mes mebege, JeOe&ceeve YeieJeeve kes oMe&ve kejves hej DemebKeele YeJeeW ceW Deefpe&le
ceneved keceeX kees ve kejves Jeeues, efpevesv osJe keer leerve eoef#eCee kejkes hebe ce=efeeW mes DeLee&led heeBe DebieeW
eje YetefcemheMe&hetJe&ke Jebovee kejkes SJeb oe mes efpeve YeieJeeve kee Oeeve kej mebece kees eehle ngS,
efJeMegef kes yeue mes cegntle& kes Yeerlej GlheVe ngS mecemle ieCeOej kes ue#eCeeW mes mebege leLee efpevecegKe mes
efvekeues ngS yeerpeheoeW kes %eeve mes meefnle Ssmes ieewlece iees$e Jeeues FvYetefle yeeeCe eje etBefke Deeeejebie,
met$eke=leebie, mLeeveebie, meceJeeeebie, JeeKeee%eefhleDebie, %eele=Oece&keLeebie, GheemekeeOeeveebie, Devleke=leoMeebie,
DevegejesheheeefokeoMeebie, eMveJeekejCeebie, efJeheekemet$eebie Je efJeeoebie, Fve yeejn DebieeW leLee meeceeefeke,
elegefJeMeeflemleJe, Jebovee, eefleeceCe, Jewveefeke, ke=eflekece&, oMeJewkeeefueke, GejeOeeve, keuheJeJenej,
keuheekeuhe, cenekeuhe, hegC[jerke, cenehegC[jerke Je efveef<eefkee, Fve Debieyeee eewon ekeerCe&keeW keer
eeJeCe ceeme kes ke=<Ce he#e ceW egie kes Deeefo ceW eefleheoe kes hetJe& efove ceW jevee keer Leer, DeleSJe FvYetefle
Yeejke JeOe&ceeve efpevekes leerLe& ceW ebLekelee& ngS~ kene Yeer nwJe<e& kes eLece ceeme Je eLece he#e ceW eeJeCe ke=<Ce eefleheoe kes hetJe& efove ceW DeefYeefpeled ve#e$e ceW leerLe&
keer Glheefe ngF&~~40~~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

cebieueeejCe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 23

Fme ekeej Gejleb$ekelee& keer eheCee keer~

mebheefn GejesejleblekeeejheJeCeb kemmeecees~ leb pene-keefeeceemeefkeCCehekeKeeesmejeerS
heefceYeeS cenefoceneJeerjs efCeJJegos mebles kesJeueCeeCemebleeCenjes ieesocemeeceer peeoes~ yeejnJejmeeefCe
kesJeueefJenejsCe efJenefje ieesocemeeefceefcn efCeJJegos mebles ueesnppeeFefjDees kesJeueCeeCemebleeCenjes
peeoes~ yeejnJeemeeefCe kesJeueefJenejsCe efJenefje ueesnppeYe[ejS efCeJJegos mebles pebyetYe[ejDees
kesJeueCeeCemebleeCenjes peeoes~ DeeermeJemmeeefCe kesJeueefJenejsCe efJenefje pebyetYe[ejS heefjefCeJJegos
mebles kesJeueCeeCe-mebleeCemme Jeessoes peeoes YejnkeKeseefcceb~ SJeb ceneJeerjs efCeJJeeCeb ieos
yeemeefJejmesefn kesJeueCeeCeefoJeeejes Yejnefcce DelLeefceefo~ 62~ 3~ CeJeefj lekekeeues
meeuemegoCeeCemebleeCenjes efJeCCegDeeFefjees peeoes~ leoes DeegmebleeCeJesCe CebefoDeeFefjDees
DeJejeFoes ieesJeCees Yeyeeng efe Sos mekeuemegoOeejee peeoe~ Sosefmeb hebeCnb efhe megokesJeueerCeb
keeuemeceemees Jemmemeob ~100~5~ leoes YeyeengYe[ejS meiieb ieos mebles YejnkeKeseefcce DelLeefceDees
megoCeeCe-mebhegCCeefceebkees, YejnKeseceeJetefjeceCCeeCebOeeejsCe~ CeJeefj SkekeejmeCCecebieeCeb
efJeppeeCegheJeeohesjbleefoefJeeomme e OeejDees efJemeeneFefjDees peeoes~ CeJeefj GJeefjceeeeefj efJe
hegJJeeefCe JeesefCCeeefCe leosieosmeOeejCeeoes~ hegCees leb efJeieuemegoCeeCeb heesefuue-Keefeepee-Ceeie-ef m elLe-ef O eef o mes C e-ef J epee-yeg e f uue-ieb i eos J e-Ieccemes C eeFef j ehejb h ejeS
leseemeerefoJeefjmemeeeFceeiebletCe JeesefCCeb~ 183~11~ leoes OeccemesCeYe[ejS meiieb ieos Ces
efoefJeeogppeesS SkekeejmeCCe cebieeCeb efoefJeeosieosmemme e Oeejees CekeKeeeFefjees peeoes~
leoes leces k e k eejmeb i eb meg o CeeCeb peeheeue-heeb [ g - Oeg J emes C e-keb mees ef e DeeFef j ehejb h ejeS
JeermegejyesmeoJeemeeFceeiebletCe JeesefCCeb~220~ 5~ leoes kebmeeFefjS meiieb ieos JeesefCCes
SkekeejmebiegppeesJes megYeeFefjees Deeeejbiemme mesmebie-hegJJeeCecesieosmemme e OeejDees peeoes~
leoes leceeeejbieb efhe pemeYe-pemeyeeng-ueesneFefjehejbhejeS Deejnesej-JeefjmemeeceeiebletCe
JeesefCCeb~118~4~ meJJekeeue-meceemees leseemeeroerS Deefnemmeocesees~683~ hegCees SlLe
meeceemeeefnemee-neefjJeemesmeg~77/7~ Jeeefjmesmeg hebeceemeeefnSmeg JeceeCeefpeCeefCeJJegoefoCeeoes DeFkekeblesmeg meieCeefjbojppeghheeer peeoes efe~ SlLe ieenemeemenmmee CeJemeo hebeeCeGoer mehebeceemee e~
DeFkeblee JeemeeCeb peFee leFee meieghheeer~~43~~ (7995/5)
Deye Gejesej leb$elekelee&DeeW keer eheCee kejles nQ~ Jen Fme ekeej nw-keeefle&ke ceeme ceW ke=<Ce he#e
keer elego&Meer keer jeef$e kes efheues Yeeie ceW DeefleMee ceneve ceneJeerj YeieJeeve kes cege nesves hej kesJeue%eeve
keer mevleeve kees OeejCe kejves Jeeues ieewlece mJeeceer ngS~ yeejn Je<e& leke kesJeueefJenej mes efJenej kejkes
ieewlece mJeeceer kes cege nes peeves hej ueesnee& Deeeee& kesJeue%eeve-hejcheje kes Oeejke ngS~ yeejn Je<e&

24 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

kesJeueefJenej mes efJenej kejkes ueesnee& Yeejke kes cege nes peeves hej pecyet Yeejke kesJeue%eeve keer
hejcheje kes Oeejke ngS~ De[leerme Je<e& kesJeueefJenej mes efJenej kejkes pecyet Yeejke kes cege nes peeves hej
Yejle #es$e ceW kesJeue%eeve hejcheje kee Jegso nes ieee~ Fme ekeej YeieJeeved ceneJeerj kes efveJee&Ce kees eehle
nes peeves hej yeeme" Je<eeX mes kesJeue%eeveheer mete& Yejle #es$e ceW Demle ngDee (62 Je<e& ceW 3 kes.)~ efJeMes<e
en nw efke Gme keeue ceW mekeue egle%eeve keer hejcheje kees OeejCe kejves Jeeues efJe<Ceg Deeeee& ngS~ heeeled
DeefJeefVe mevleeve mJehe mes veefvo Deeeee&, Dehejeefpele, ieesJeOe&ve Deewj Yeyeeng, es mekeue egle kes
Oeejke ngS~ Fve heeBe eglekesJeefueeeW kes keeue kee eesie meew Je<e& nw (100 Je<e& ceW 5 egle kes.)~ heeeled
Yeyeeng Yeejke kes mJeie& kees eehle nesves hej Yejle#es$e ceW egle%eeveheer hetCe& ev Demleefcele nes ieee~
Deye Yejle#es$e De%eeve DebOekeej mes heefjhetCe& ngDee~ efJeMes<e Flevee nw efke Gme mecee ieejn DebieeW Deewj
efJeeevegJeeo hee&vle efJeeo Debie kes Yeer Oeejke efJeMeeKeeeee& ngS~ efJeMes<elee en nw efke Fmekes Deeies kes
eej hetJe& Gvekee Ske osMe OeejCe kejves mes JegefVe nes iees~ hegve: Jen efJekeue egle%eeve eesefue, #eef$ee,
pee, veeie, efmeeLe&, Oe=efle<esCe, efJepee, yegefuue, iebieosJe Deewj Oece&mesve, Fve DeeeeeeX keer hejcheje mes Ske
meew lesjemeer Je<e& Deekej JegefVe nes ieee (183 Je<e& ceW 11 SkeeoMeebie-oMehetJe&Oej)~ heeeled Oece&mesve
Yeejke kes mJeie& kees eehle nesves hej efJeeo-ekeeMe kes ve nes peeves mes ieejn DebieeW Deewj efJeeo kes
SkeosMe kes Oeejke ve#e$eeeee& ngS~ leovevlej Jen SkeeoMeebie egle%eeve peeheeue, heeC[g, OegJemesve Deewj
kebme, Fve DeeeeeeX keer hejcheje mes oes meew yeerme Je<e& Deekej JegefVe nes ieee (220 Je<e& ceW 5
SkeeoMeebieOej)~ lelheeeled kebmeeeee& kes mJeie& kees eehle nesves hej ieejn Debiehe ekeeMe kes JegefVe nes
peeves hej megYeeeee& Deeeejebie kes Deewj Mes<e DebieeW SJeb hetJeeX kes Ske osMe kes Oeejke ngS~ lelheeeled Jen
Deeeejebie Yeer eMeesYe, eMeesyeeng Deewj ueesneeee& keer hejcheje mes Ske meew De"ejn Je<e& Deekej JegefVe
nes ieee (118 Je<e& ceW 4 DeeeejebieOej)~ Fve meye keeue kee eesie n meew lesjemeer Je<e& neslee nw
(62100183220118683)~ hegve: FmeceW mes meele ceeme DeefOeke meleej Je<eeX kees nesves kes
efove mes heeBe ceeme DeefOeke meele npeej veew meew hebeeveJes Je<eeX kes yeerleves hej Meke vejsv kes jepe keer
Glheefe ngF&~ eneB ieeLeepeye meele npeej veew meew hebeeveJes Je<e& Deewj heeBe ceeme yeerle iees leye Meke vejsv keer Glheefe
ngF&~~43~~ (7995 Je. 5 cee.)
Sosmeg eflemeg SkekesCe nesoJJeb~ Ce efleCCecegJeosmeeCe meeeb, DeCCeesCCeefJejesneoes~ leoes
peeefCee JeeJJeb~
Sees GJeefj heeob heJescees-ueesneFefjes meiieueesieb ieos Deeeej-efoJeeejes DelLeefceDees~ SJeb
Jeejmemeg efoCeejsmeg YejnKeseefcce DelLeefceSmeg mesmeeFefjee meJJesefmecebie-hegJJeeCecesieosmeYeto

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

cebieueeejCe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 25

hesppeoesme-cenekecceheeef[heeng[eoerCeb Oeejee peeoe~ SJeb heceeCeerYetocenefjefme-heCeeuesCe DeeiebletCe

cenekecceheeef[heeng[eefceepeueheJeenes OejmesCeYe[ejeb mebheees~ lesCe efJe efieefjCeejeboiegneS
Yetoyeefue-heghheobleeCeb cenekecceheeef[heeng[b meeueb meceefhheob~ leoes YetoyeefueYe[ejSCe
megoCeF&heJeenJeessoYeerSCe YeefJeeueesieeCegiienb cenekecceheeef[heeng[cegJemebnefjTCe Keb[eefCe
keeeefCe~ leoes eflekeeueieesejemesmeheelLeefJemeeheekeKeeCeblekesJeueCeeCehheYeeJeeoes
heceeCeerYetoDeeFefjeheCeeuesCeeieoeeoes efoefefJejesneYeeJeeoes heceeCecesmees iebLees~ lecne
ceeskeKekebefKeCee YeefJeeueesSCe DeyYemeseJJees~ Ce Smees iebLees LeesJees efle ceeskeKekeppepeCeCeb
heef[ DemecelLees, DeefceeIe[meeJeeCeheuemme eguegJeeefceeJeeCes efJe GJeuebYeeoes~
Fve leerve GheosMeeW ceW Ske nesvee eeefnS~ leerveeW GheosMeeW keer melelee mebYeJe veneR nw, keeeWefke FveceW
hejmhej efJejesOe nw~ Fmekee keejCe peevekej kenvee eeefnS~
eneB mes Deeies eke=le keer eheCee kejles nQ-ueesneeee& kes mJeie&ueeske kes eehle nesves hej Deeeejebieheer
mete& Demle nes ieee~ Fme ekeej Yejle#es$e ceW yeejn meteeX kes Demleefcele nes peeves hej Mes<e Deeeee& meye Debie
hetJeeX kes SkeosMeYetle hesppeoesme Deewj cenekecceheeef[heeng[ DeeefokeeW kes Oeejke ngS~ Fme ekeej
eceeCeerYetle cenef<e&he eCeeueer mes Deekej cenekecceheeef[heeng[-he Dece=le-peue-eJeen Oejmesve Yeejke
kees eehle ngDee~ GvneWves Yeer efieefjveiej keer evieghee ceW mechetCe& cenekeccheeef[heeng[ Yetleyeefue Deewj
heg<heovle kees Deefhe&le efkeee~ heeeled egleheer veoereJeen kes Jegso mes YeeYeerle ngS Yetleyeefue Yeejke ves
YeJe peveeW kes DevegeneLe& cenekecceheeef[heeng[ kee Ghemebnej kej n KeC[ (<edKeC[eiece) efkees~
DeleSJe ef$ekeeueefJe<eeke mecemle heoeLeeX kees efJe<ee kejves Jeeues ele#e Devevle kesJeue%eeve kes eYeeJe mes
eceeCeerYetle Deeeee&he eCeeueer mes Deeves kes keejCe ele#e Je Devegceeve mes etBefke efJejesOe mes jefnle nw Dele:
en ebLe eceeCe nw~ Fme ekeej cees#eeefYeuee<eer YeJe peerJeeW kees Fmekee DeYeeme kejvee eeefnS~ etBefke en
ebLe mleeske nw Dele: Jen cees#ehe keee& kees GlheVe kejves kes efueS DemeceLe& nw, Ssmee efJeeej veneR kejvee
eeefnS keeeWefke Dece=le kes meew Ie[eW kes heerves kee heue eguuet eceeCe Dece=le kes heerves ceW Yeer heeee peelee nw~

meej ceW meej

efpeme efove YeieJeeve ceneJeerj efme ngS Gmeer efove ieewlece ieCeOej kesJeue%eeve kees eehle ngS~ es yeejn
Je<eeX leke kesJeueerheo ceW jnkej efmeheo kees eehle ngS~ Gmeer efove megOece&mJeeceer kesJeueer ngS, es Yeer yeejn
Je<eeX leke kesJeueer jnkej cege ngS, leye pecyetmJeeceer kesJeueer ngS, es De[leerme Je<eeX leke kesJeueer jns
Deveblej cege nes iees~ hegve: keesF& Devegye kesJeueer veneR ngS~ en 12123862 Je<e& kee keeue
Devegye kesJeefueeeW kes Oece& eJele&ve kee ceevee ieee nw~

26 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

kesJeefueeeW ceW Debeflece kesJeueer eerOej kegb[ueefiejer mes efme ngS nQ Deewj eejCe $e+ef<eeeW ceW Debeflece
$e+ef<e megheee& veeceke ngS nQ~ e%eeeceCeeW ceW Debeflece JeeeMe veeceke e%eeeceCe cegefve Deewj DeJeefOe%eeefveeeW
ceW Debeflece eer veeceke $e+ef<e ngS nQ~ cegkegOejeW ceW Debeflece evieghle ves efpeve oer#ee OeejCe keer~ Fmemes heeeled
cegkegOeejer jepeeDeeW ves pewvesejer oer#ee veneR ueer nw~
Devegye kesJeueer kes Deveblej veboer, vebefoefce$e, Dehejeefpele, ieesJe&ve Deewj Yeyeeng es heeBe eglekesJeueer
ngS nw~ Fvekee keeue meew Je<e& eceeCe nw~ hegve: efJeMeeKe, eesefue, #eef$ee, pee, veeie, efmeeLe&, Oe=efle<esCe,
efJepee, yegefue, iebieosJe Deewj megOece& es ieejn Deeeee& oMehetJe& kes Oeejer ngS nQ~ Fve meyekee keeue Ske
meew eflejemeer Je<e& nw~ Deveblej ve#e$e, peeheeue, heeb[g, OegJemesve Deewj kebme es heeBe Deeeee& ieejn Debie kes
Oeejer ngS nQ~ Fvekee keeue oes meew yeerme Je<e& nw~ hegve: megYe, eMeesYe, eMeesyeeng Deewj ueesnee& es eej
Deeeee& Deeeejebie kes Oeejke ngS nQ~ es eejeW Deeeee& ieejn Debie Deewj eewon hetJeeX kes SkeosMe kes Yeer
%eelee Les~ Fvekee keeue Ske meew De"ejn Je<e& nw~ Fme ekeej ieewlece mJeeceer mes ueskej Deeeejebie Oeejer
DeeeeeeX leke kee keeue 62100183220118683 n meew eflejemeer Je<e& eceeCe nw~ Fmekes
Deveblej 20317 Je<eeX leke Oece& eJele&ve kes efueS keejCeYetle Ssmee egleleerLe& euelee jnsiee, hegve: keeue oes<e
mes Jegso kees eehle nes peeesiee~ Fleves cee$e mecee ceW DeLee&led 6832031721000 Fkekeerme npeej
Je<eeX kes mecee ceW eelegJe&Ce& mebIe pevce ueslee jnsiee~
N : MN : M

mehleef<e& Jebovee
megjceveg, eerceveg $e+ef<eJej, eerefveee, meJe&megboj mJeeceer~
peeJeeve, efJeveeueeueme iegJej peeefce$e mehle$e+ef<e peieveeceer~~
es ceLegjeveiejer ceW Deees, ceneceejer JeeOeer ngF& Meeble~
ceQ vecetB meneeW yeej Fvnsb, es jesie Meeske kee kejW Devle~~1~~
-ieefCeveer %eeveceleer

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

cebieueeejCe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 27

eer ieewlecemJeeceer eCeerle ke=efleeeW kee heefjee

SJeb eefleeceCe hee" kes eceeCe
es jeveeSB eer ieewlecemJeeceer eCeerle nQ, Fvekes eceeCe osefKeSewleYeefe kes eejbYe ceW erkeekeej eer eYeeebeeee& kenles nQeer JeOe&ceevemJeeefceveb ele#eerke=le ieewlecemJeeceer mlegefleceeneerJeOe&ceeve kees ele#e osKekej-Gvekee eLece oMe&ve eehlekej eer ieewlece mJeeceer mlegefle kejles ngS
kenles nQnefjCeer bo-peeefle YeieJeeved......Fleeefo~
eerieewlecemJeeceer owJeefmekeeefoeefleeceCeeefoefYeefve&jekeleg&ceMekeeeveeb oes<eeveeb efvejekejCeeLe
Je=nleefleeceCeue#eCecegheeeb efJeoOeevemleoeoew cebieueeeLe&efce<-osJelee-efJeMes<eb vecemkegJe&Veen
Cecees efpeCeeCeefceleeefo~
es Cecees efpeCeeCeb, Cecees DeesefnefpeCeeCeb Deeefo 48 ceb$e ieCeOejJeuee cev$e kens peeles nQ~~
ye=nleefleeceCehee" ceW eefleeceCeYeefkele ceW Fvekee eeesie nw~
Fve ceb$eeW kee cebieueeejCe OeJeuee keer veJeceeR hegmleke ceW nw
SJeb oJJeefd"e peCeeCegiiend"b Ceceeskekeejb ieesoceYe[ejDees cenekecceheeef[heeng[mme
Deeefoefcn keeTCe heppeJeefd"eeCegiiend"cegej megeeefCe YeCeefo~1
otmejs met$e keer GlLeeefvekee ceW efJeMes<e mhe<erkejCe nes jne nw
Fme ekeej JeeefLe&kevee Deeefele peveeW kes DevegeneLe& ieewlece Yeejke cenekece&eke=efleeeYe=le kes
Deeefo ceW vecemkeej kejkes heee&eeefLe&kevee ege efMe<eeW kes DevegeneLe& Gejmet$eeW kees kenles nQ
Cecees DeesefnefpeCeeCeb~~2~~
Ssmes ner heeef#eke eefleeceCe ceW Ske mLeue hej mJeeb eerieewlecemJeeceer ves Deheves veece kees mebyeesefOele
efkeee nw~ eLee
pees meejes meJJemeejsmeg, mees meejes Sme ieesoce~
meejb PeeCeb efe CeecesCe, meJJeyegseEn osefmeob~~
ns ieewlece ! meJe&meejeW ceW Yeer pees meej nw Jen meej Oeeve Fme veece mes kene ieee nw Ssmee meYeer meJe&%e
YeieJebleeW ves kene nw~
eerieewlecemJeeceer efJejefele eefleeceCe ebLe$eeer ebLe ceW eer eYeeeveeee& ves mebmke=le erkee ceW
Deveske mLeeveeW hej eer ieewlecemJeeceer kee veece efueee nw Gvekes eceeCe Fme ebLe ceW osefKeS~ en ebLe Jeerj
1. OeJeuee hegmleke9, he=. 12~

28 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

mebJeled 2473 (meved 1947) ceW eer 108 eeefj$e eeJeleeaDeeeee&Meebeflemeeiej efoiecyej pewve efpeveJeeCeer
peerCeexejke mebmLee mes ekeeefMele nw~
(1)
eer eYeeeveeee& efJejefeleerkeeeue*dke=lee
eefleeceCeebLe$eeer
peerJes eceeopeefvelee: eegje: eoes<ee emceeleefleeceCele: eueeb eeeefvle~~
lemceeeoLe&ceceueb cegefveyeesOeveeLe Je#es efJeefe$eYeJekece&efJeMeesOeveeLe&ced~~1~~
eerieewlecemJeeceercegveerveeb og<<ecekeeues og<eheefjCeeceeefoefYe: eefleefovecegheee|peleme kece&Cees efJeMegOeLe
eefleeceCeue#eCecegheeeb efJeoOeevemleoeoew ceueeLe&efce<osJeleeefJeMes<eb vecemkejesefle
eerceles JeOe&ceeveee vecees veefceleefJeef<es~
ep%eeeveevleie&leb YetlJee $ewueeskeeb iees<heoeeles~~1~~
erkeevecees vecemkeejesmleg~ kemcew ? JeOe&ceeveee DeefvleceleerLekejosJeee (eefleeceCe ebLe$eeer he=. 1)
(2)
es je$eew efoJemes heefLe eeleleeb oes<ee eleerveeb ke=lees
heeeelee: euees leg nslegjceuemles<eeceeb oe|Mele:~~
eerceodieewleceveeceefYeie&CeOejwueexke$eeeseeslekew:~
megJee: mekeueeshemeew eefleheles%ee&le: eYeeevle:~~
~~FefleeerieewlecemJeeceerefJejefeleowJeefmekeeefoeefleeceCeee<erkee eerceleYeeev
heefC[lesve ke=lesefle cebieuecene~~
FefleeerDe<esejMeleiegCeieCeeuebke=leeeefj$eeeJelee&eee&Meeefvlemeeiejefoiebyej pewveefpeveJeeCeeR
peerCeexejkemebmLeee eekeeMeb veerleeee: eefleeceCeebLe$eee: eLecees ebLe: meceehle:~~
(eefleeceCe ebLe$eeer he=. 8788)
(3)
ye=nleefleeceCeced
oes<ee owJeefmekeeefleeceCelees veMeefvle es vees ve=Ceeb
leVeeMeeLe&ecf eceeb yeJeerelf e ieCeYe=^eir eewlecees efvece&ueeced~
met#cemLetuemecemleoes<enveveeR meJee&lceMegefeoeb
emceeVeeefmle ye=nleefleeceCelemleVeeMensleg: hej:~~1~~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

cebieueeejCe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 29

eer ieewlecemJeeceer owJeefmekeeefoeefleeceCeeefoefYee|vejekeleg&ceMekeeeveeb oes<eeCeeb efvejekejCeeLe

ye=nleefleeceCeue#eCecegheeeb efJeoOeevemleoeoew cebieueeeLe&efce<osJeleeefJeMes<eb vecemkegJe&Veen Cecees
efpeCeeCeefceleeefo~
(eefleeceCe ebLe$eeer he=. 89)
(4)

megOecces Fleeefo~ eerieewlecemJeeceerF<esheeesiemebyeesOevesve YeJeevmebyeesOeeved megOecces Fleeeen~

DeeGmmeblees~~ Deeeg<cevlees YeJee ces ceee megob egleced~ Fn Yejle#es$e Keueg mhegb YeeJeoe YeieJeleeeEnmeeoerefve
eleeefve mecceb Oecceesefle meceiOece& FefleGJeosefmeoeefCe Gheefo<eefve~ (eefleeceCe ebLe$eeer he=. 97)
(5)
keeeb Jeglme=peeefce lepeeefce le$eesoemeervees YeJeeefce~ keLeb Yetleb keeeb ? heeJekecceb~ heehekece& emceeled
heeheee Jee kece& Jeeheejes eme~~ ogeefjeb~~ og< ogie&efleeehekeb eefjleb eme~
elheeleb eegjb eog<cevemee peerJew: hegjesheee|peleb~
lelmee: eueeb eeeefle efveefKeueb les<eeb eefleeeceleeb~~
celJesob ieCeYe=leefleeceCeee leVeeMeceemeteJeeved~
JeeKeelee leefoeb eYeWogcegefvevee meerOevewYee&Jeleeb~~
~~FefleeerieewlecemJeeefceefJejefeleye=nleefleeceCeeee<erkee eerceleYeeebhebe[
f lesve ke=leself e~~
FefleeerDe<esejMeleiegCeieCeeuebke=leeeefj$eeeJelee&eee&MeeefvlemeeiejefoiebyejpewveefpeveJeeCeer
peerCeexejkemebmLeee eekeeMeb veerleeee: eefleeceCeebLe$eee: efleerees ebLe: meceehle:~~
(eefleeceCe ebLe$eeer he=. 152)
(6)
Deeueesevee
hebeeeejefJeMeesOeveeLe&ceceueeceeueeseveecegkelJee
ve<ceeefoefoveeJeefOeie&Ceveee eerieewlecees ceeMeb~
mhe<eLez: eJejw: emeVeJeevew: meJe&eyeesOeeow
mleeb JeeKeelegceMes<eleesceueJeheg: eejYeles eece:~~1~~
eerieewlecemJeeceer cegveerveeb og<<ecekeeues og<heefjCeeceeefoefYe: eefleefovecegheee|peleme hebeeeejieesejmeeleer
eejme efoveieCeveee efJeMegdeLe&ceeueeseveeue#eCecegheeecegheoMe&eVeeFeceerleeefo~~ Yebles~~ YeieJeved
Feefce~~ eEke keleg ? Deeueeseslegb~~ Deeueeseefelegb Deeueeseveeb efJeMegefb keleg~ keJe ? Deefceeefcn~~
Dee<efcekes~ De<ceece<mebKeeJeefVeefoveCeveeeeb YeJees %eeveeeejeeleereej Dee<efceke:~ leefmceved~~
Deefceeefcn~~ Dee<efcekes~ De<ceece<mebKeeJeefVeefoveieCeveeeeb YeJees %eeveeeejeeleereej Dee<efceke:~~
leefmceved~~ Deefceeceeueesesogefceefle~~ hee"s lJe<mebKeeJeefVeefoveieCeveeeYeJeb leoleereejceeueeseefeleg
efceeceerleLe&:~
(eefleeceCe ebLe$eeer he=. 153)

30 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

(7)

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

mecceecejCeb~~ mecekelJeegkelemeeheefjleemecekelJeme cejCeb~ nesG cepPeb~ YeJeleg cece~~

hebef[lecejCeb~ YeeeleeKeeveWefieveerheeoesheeevecejCeYesoeled ef$eefJeOeb hebef[lecejCeb cece YeJeleg~~ JeerefjecejCeb~~
Jeere&egkelemeekeueeryeme cejCeb cece YeJeleg~ ogkeKekeKeDees~~ og:Keevee eelegie&eflekeeveeb #eees efJeveeMe:~
keccekeKeDees~~ kece&Ceeb %eeveeJejCeeoerveeb #ee: eueees YeJeleg~~ yeesefnueenes~~ yeesOes: jlve$eeme ueeYees
cece YeJeleg~~ megieFieceCeb~~ MeesYeveeeeb ieleew cees#eieleew ieceveb cece YeJeleg~~ efpeCeiegCemebheefe~~ efpeveme
e#eerCeeMes<ekece&Cees YeieJelees iegCee Deveble%eeveeoe:~~ les<eeb mebeeefhlece&ce YeJeleg~~
eVees kewefeoefhe emeVeJeevewe|ve:Mes<eMegefeob~
JeeKeeleb eJejb eefleeceCemeodebLe$eeb Oeerceleeb~~
leesve ekeerke=leb YeJenjb MeyoeLe&lees efvece&ueb~
me eerceeefVeefKeueeshekeejefvejlees peereeleYeWoge|peve:~~
hesueehedkes eerebeYeosJeheeoevecees eerieewlecemJeeceerke=leeefleeceCee$eeme erkee$eebeer
eYeeebhebef[lesve ke=leefceefle~~1~~
~~eer~~eer~~eer~~ ~~eerheeMJe&veeLeee vece:~~
FefleeerDe<esejMeleiegCeieCeeuebke=leeeefj$eeeJelee&eee&MeeefvlemeeiejefobieyejpewveefpeveJeeCeerpeerCeex
ejkemebmLeee eekeeMeb veerleeee: eefleeceCeebLe$eee: le=leerees ebLe: meceehle~~
(eefleeceCe ebLe$eeer he=. 194, 195)
Fve GjCeeW mes Yeer es jeveeeW eerieewlecemJeeceer kes cegKekeceue mes efJeefveie&le nQ~ Ssmee mhe< nes peelee nw~
eer ieewlece mJeeceer keer cetue jeveeSB eej nQ1. eer ewleYeefe
2. owJeefmeke eefleeceCe
3. heeef#eke eefleeceCe
4.eeJeke eefleeceCe
FmeceW ewleYeefe mJeleb$e nw~
hegve: leerve jeveeDeeW mes 9 jeveeSB G=le keer ieF& nQ~
1. ke=eflekece& efJeefOe (efmeYeefe)
2. efve<eerefOekee oC[ke
3. heef[kekeceeefce Yebles!
4. JeerjYeefe
es eej jeveeSB owJeefmeke eefleeceCe mes G=le nQ~
5. ieCeOejJeuee ceb$e
6. megob ces DeeGmmeblees! (eeJekeOece&)
7. megob ces DeeGmmeblees! (cegefveOece&) 8. Feefce Yebles!
es eej jeveeSB heeef#eke eefleeceCe mes G=le nQ~
9. SkeeoMe eeflecee
en jevee eeJeke eefleeceCe mes G=le nw~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

cebieueeejCe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 31

eerceles JeOe&ceeveee, vecees veefceleefJeef<es~

Dece=leJee|<eCeer erkee

YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kee peerJeve heefjee

cebieueeejCe
efmeeLe&jepekegueceb[veJeerjveeLe:,
peele: megkegC[uehegjs ef$eMeueepeveveeb~
efmeefefee: mekeueYeJeefnlebkejes e:,
eer mevceeflee|Jelevegleeled efkeue mevceeEle ces~~1~~

hegjJee Yeerue
Fme pecyeterhe kes hetJe& efJeosn #es$e ceW meerlee veoer kes Gej efkeveejs hej heg<keueeJeleer veece kee osMe nw
Gmekeer hegC[jerefkeCeer veiejer ceW Ske ceOeg veece kee Jeve nw~ GmeceW hegjJee veece kee Ske YeerueeW kee
jepee Deheveer keeefuekee veece keer eer kes meeLe jnlee Lee1~efkemeer efove efoiYece kes keejCe eer meeiejmesve
veece cegefvejepe kees FIej GOej YeceCe kejles ngS osKekej en Yeerue GvnW ceejves kees Gele ngDee Gmekeer eer
ves en kenkej ceveekej efoee efke es Jeve kes osJelee Ietce jns nQ FvnW cele ceejes~ Jen hegjJee Gmeer mecee
cegefve kees vecemkeej kej leLee Gvekes Jeeve megvekej Meeble nes ieee~ cegefvejepe ves Gmemes cee, ceebme Deewj
ceOeg Fve leerve cekeejeW kee leeeie keje efoee~ ceebmeenejer Yeerue Yeer Fve leerveeW kes leeiehe ele kees
peerJevehee&vle heeueve kej Deeeg kes Devle ceW cejkej meewOece& mJeie& ceW Ske meeiej keer Deeeg kees OeejCe kejves
Jeeuee osJe nes ieee~ keneB lees Jen efnbmeke etj Yeerue heehe kejkes vejke euee peelee Deewj keneB Gmes ieg kee
meceeiece efceuee efke efpevemes efnbmee kee leeie kejkes mJeie& euee ieee~
cejerefe kegceej
pecyeterhe kes Yejle#es$e mecyevOeer Deee&KeC[ kes ceOe Yeeie ceW keewMeue veece kee osMe nw~ Fme osMe kes
ceOe Yeeie ceW DeeesOee veiejer nQ~ JeneB DeeefoveeLe YeieJeeved kes pes heg$e Yejle eeJeleea keer Debveleceleer
jeveer mes en hegjJee Yeerue kee peerJe osJe cejerefe kegceej veece kee heg$e ngDee~ Deheves yeeyee YeieJeeved
Je=<eYeosJe keer oer#ee kes mecee mJeeb ner ieg Yeefe mes esefjle neskej cejerefe ves ke Deeefo eej npeej
jepeeDeeW kes meeLe efoiecyej oer#ee OeejCe kej ueer~ YeieJeeved lees n ceefnves kee GheJeeme ueskej Oeeve ceW
ueerve nes iees~ cejerefe Deeefo eej npeej jepeeDeeW ves #egOee,le=<ee Deeefo JesoveeDeeW mes Ieye[ekej Jeve kes
heue Deeefo kees mJeeb ner Ye#eCe kejvee Meg kej efoee~ Gme mecee Gme efoiecyej Jes<e ceW Jewmee mJebo
1. YeieJeeve $e+<eYeosJe kes pevce kes hetJe& Fmeer Deee&Keb[ ceW YeesieYetefce keer JeJemLee Leer~ Gme mecee efJeosn #es$e keer en Ievee nw~

32 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

DeeejCe kejles osKe JeveosJelee ves GvnW Ye DeeejCe kejves mes jeskee~ leye Gve meeOegDeeW ves Deveske Jes<e
yevee efuees~ cejerefe ves meyemes eLece heeefjeepeke oer#ee OeejCe kej ueer~ efkemeer ves Jeukeue henves, efkemeer ves
peeeW ye{eF&, efkemeer ves uebieeser ueieeF&, Fleeefo Deveske Jes<eOeejer yeve iees~ ueieYeie Ske Je<e& kes GheJeeme
kes yeeo YeieJeeved $e+<eYeosJe kees Deenej efceuee hegve: Ske npeej Je<e& leheMejCe kes yeeo kesJeue%eeve nes
ieee~ Gme mecee meceJemejCe ceW meYeer Ye jepeeDeeW ves hegve: pewvesMJejer oer#ee ues ueer Deewj mJeie&, cees#e eehle
efkeee, efkevleg ceejerefe kegceej ves ceeve ke<eee kes DeeJesMe ceW Deekej hegve: efoiecyej oer#ee veneR ueer, Gmeer
efceLeecele kee eeej kejlee jne~ Gmeer mecee mes leerve meew $esme" heeKeC[ cele eues nQ~
cejerefe kee YeJeYeceCe
cejerefekegceej Deeeg kes Devle ceW cejkej yeemJeie& ceW ome meeiej Deeeg Jeeuee osJe nes ieee~ JeneB mes
Deekej peefue yeeeCe ngDee, hegve: heeefjeepeke yevee~ hegve: cejkej meewOece& mJeie& ceW osJe ngDee, hegve: Jeneb
mes heg<eefce$e yeeeCe neskej heeefjeepeke yevee~ hegve: meewOece& mJeie& ceW osJe ngDee~ hegve: Jeneb mes Deekej
Deefivemen yeeeCe neskej heeefjeepeke oer#ee ues ueer~ hegve: cejkej osJe ngDee, Jeneb mes egle neskej Deefiveefce$e
yeeeCe neskej heeefjeepeke leehemeer ngDee~ hegvejefhe ceensv mJeie& ceW osJe ngDee, JeneB mes Deekej Yeejepe
yeeeCe neskej ef$eoC[er meeOeg yeve ieee Deewj hegvejefhe mJeie& ceW ieee~ Jeneb mes egle neskej efceLeelJe kes
efveefcee mes en cejerefe kegceej $ememLeeJej eesefveeeW ceW DemebKeele Je<e& leke heefjYeceCe kejlee jne~
keg hegCe mes jepeie=n veiej kes Meebef[ue yeeeCe keer heejMejer helveer mes mLeeJej veece kee heg$e ngDee~
JeneB Yeer meceioMe&ve mes Metve heeefjeepeke keer oer#ee ueskej Devle ceW cejkej ceensv mJeie& ceW meele meeiej
keer Deeeg Jeeuee osJe nes ieee~
efJeMJeveboer
Fmeer ceieOeosMe kes jepeie=n veiej ceW efJeMJeYetefle jepee keer pewveer veecekeer jeveer mes en cejerefe
kegceej kee peerJe mJeie& mes Deekej efJeMJeveboer veece kee jepeheg$e nes ieee~ efJeMJeYetefle jepee kee Ske
efJeMeeKeYetefle veece kee ese YeeF& Lee, Gmekeer ue#ceCee helveer mes efJeMeeKeveefvo veece kee cetKe& heg$e nes
ieee~ efkemeer efove efJeMJeYetefle jepee ves efJeje neskej ess YeeF& efJeMeeKeYetefle kees jepe oskej Deheves heg$e
efJeMJeveefvo kees egJejepe yevee efoee Deewj mJeeb leerve meew jepeeDeeW kes meeLe eerOej cegefve kes heeme oeref#ele
nes iees~
efkemeer efove efJeMJevevoer egJejepe Deheves ceveesnj veeceke Geeve ceW Deheveer efeeeW kes meeLe eer[e
kej jns Les~ Gmes osKe, eeee kes heg$e efJeMeeKevebo ves Deheves efhelee kes heeme peekej Gme Geeve keer eeevee
keer~ efJeMeeKeYetefle ves Yeer egJejepe efJeMJevevoer kees efJe jepeeDeeW kees peerleves kes yeneves yeenj Yespekej
heg$e kees yeieeree os efoee~ efJeMJevevoer kees Fme Ievee kee lelkeeue helee ueie peeves mes Jen eg neskej

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

cebieueeejCe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 33

Jeeheme efJeMeeKevebo kees ceejves kees Gele ngDee~ leye efJeMeeKeveboer kewLes kes Je=#e hej e{ ieee, Fmeves kewLes
kes Je=#e kees GKee[ efoee~ leye Jen Yeeiee Deewj helLej kes KecYes kes heers nes ieee, en efJeMJeveboer helLej kes
KecYes kees GKee[kej Gmemes Gmes ceejves kees oew[e~ efJeMeeKeveboer Jeneb mes [j kej Yeeiee leye egJejepe kes
oe ceW meewneo& Deewj keCee peeele nes ieF&~ Gmeves Gmeer mecee Gmes DeYeeoeve oskej yeieeree Yeer os efoee
Deewj mJeeb mebYetle veeceke cegefve kes heeme oer#ee OeejCe kej ueer, leye efJeMeeKeYetefle ves Yeer heeheeW kee
heMeeeehe kej oer#ee ues ueer~
efkemeer efove cegefve efJeMJeveboer ke=Me Delevle Mejerjer ceLegje ceW Deenej kes efuees Deees, Gme mecee en
efJeMeeKevebefo JesMee kes cenue keer le mes cegefve kees osKe jne Lee~ cegefve kees ieee ves Oekekes mes efieje efoee en
osKe efJeMeeKeveefvo yeesuee legcneje helLej kee KecYee lees[ves Jeeuee hejeece keneB ieee ? cegefve ves en
ogJe&eve megves GvnW eesOe Dee ieee, Devle ceW efveoeve meefnle mebveeme mes cejkej ceneMege mJeie& ceW osJe nes iees,
JeneR hej eeee efJeMeeKeYetefle Yeer osJe nes iees, oesveeW keer Deeeg meesuen meeiej eceeCe Leer~
DeOe&eeer ef$ehe=<"kegceej
megjce osMe kes heesovehegj veiej ceW epeeheefle cenejepe keer peeeJeleer jeveer mes efJeMeeKeYetefle kee peerJe
efJepee veece kee heg$e ngDee Deewj cenejepe keer otmejer jeveer ce=ieeJeleer mes efJeMJeveboer kee peerJe ef$ehe= veece
kee heg$e ngDee~
efJepee yeueYeheo kes Oeejke ngS Deewj es ef$ehe= DeOe&eeer heo kes Oeejke ngS~ GOej efJeMeeKevebefo
kee peerJe efejkeeue leke mebmeej ceW YeceCe kejlee ngDee keg hegCe mes efJepeeeOe& heJe&le keer Gej esCeer kes
Deuekeehegj veiej ceW ceetjeerJe efJeeeOej keer veerueebpevee jeveer mes DeMJeeerJe heg$e ngDee~ en eefleveejeeCe
ngDee Lee~ keeueeblej ceW eg ceW DeMJeeerJe kes eejlve mes ner DeMJeeerJe kees ceejkej ef$eKeC[eefOeheefle jepee
ef$ehe= ves Deheves YeeF& efJepee kes meeLe yengle keeue leke jepeue#ceer kee GheYeesie efkeee, Devle ceW
Yeesieefuehmee ceW cejkej mehlece vejke ceW euee ieee keeeWefke meceioMe&ve Deewj heebe DeCegeleeW mes jefnle jepe
JewYeJe vejke kee ner keejCe nw~
vejke ceW leWleerme meeiejeW keer Deeeg Yeesiekej efmebn ngDee Deewj ieceeameoea, YetKeheeme Deeefo yeeOeeDeeW
mes og:Keer ngDee, JeneB hej eeCeer efnbmee mes ceebmeenej kejles ngS hegve: cejkej henues vejke euee ieee~ JeneB kes
og:KeeW kees Yeesiekej JeneB mes efvekeue kej hegvejefhe Fmeer pecyeterhe ceW efmebOegket keer hetJe& efoMee ceW efnceJeeved
heJe&le kes efMeKej hej megvoj yeeueeW mes ege efmebn ngDee~
hegCeMeeueer ce=iesv
Jen efmebn efkemeer mecee Ske efnjCe kees heke[kej Kee jne Lee~ Gmeer mecee DeefleMee oeeueg
Deefpeleee Deewj DeefceleiegCe veeceke oes eejCe $e+efOeejer cegefve DeekeeMe ceeie& mes Glej kej Gme efmebn kes

34 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

heeme henBges Deewj efMeueeleue hej yew"kej peesjpeesj mes GheosMe osves ueies~ GvneWves kene efke ns YeJe
ce=iejepe! let DeOe&eeer ef$ehe= kes YeJe ceW heebeeW FefveeW kes efJe<eeeW kee mesJeve kej le=hle veneR ngDee leLee
meceioMe&ve mes jefnle nesves kes keejCe let vejke ceW euee ieee, JeneB Delevle eeb[ Deewj ueesns kes IeveeW keer
ees mes lesje etCe& efkeee peelee Lee, Fleeefo og:KeeW kees Yeesiekej let JeneB mes efvekeuekej efmebn ngDee hegve:
eEnmee kes heehe mes cejkej vejke ieee~ JeneB mes efvekeuekej hegve: efmebn neskej efnbmee ceW jle nQ~ let Je=<eYeosJe kes
mecee cejerefe kes YeJe ceW leerLekej Je=<eYeosJe kes JeeveeW kee Deveeoj kej $ememLeeJej eesefveeeW ceW
DemebKeele Je<e& leke YeceCe kejlee jne~ Deye Fme YeJe mes oMeJeW YeJe ceW let Deefvlece leerLekej nesiee~ en
yeme ceQves eerOej leerLekej mes megvee nw~ Fve meye yeeleeW kees megveles ner efmebn kees peeeflemcejCe nes ieee~ mebmeej
kes Yeebkej og:KeeW keer mce=efle mes Gmekee Mejerj keebheves ueiee leLee DeebKeeW mes Deeg efiejves ueies~ yengle osj
leke Deeg efiejles jnves mes Ssmee ceeuetce neslee Lee efke ceeveeW oe ceW mecekelJe kees mLeeve osves keer Fe mes
efceLeelJe ner yeenj efvekeue jne nw~
Gmekeer Meeble YeeJevee kees osKekej cegefve ves Gmes mecekelJe Deewj DeCegele enCe kejees~ efmebn ves
cegefvejepe keer Yeefe mes yeejyeej eoef#eCeeeW oeR, yeejyeej eCeece efkeee Deewj lelkeeue ner keeueueefyOe
kes Dee peeves mes leJeeevehetJe&ke eeJeke kes ele enCe efkees~ efmebn kee ceebmeenej kes efmeJeee Deewj keesF&
Deenej veneR, Dele: ceebme kee leeie kejves mes Gmeves efvejenej ele enCe efkeee Lee~
meceioMe&ve kee ue#eCemees osJe, Meem$e, ieg Deewj leJeeW kee eeve kejvee~
hebeeCegele kee ue#eCe
DeefnbmeeCegeleceveJeevekeee mes efkemeer Yeer peerJe kees veneR ceejvee~
meleeCegelemLetue Pet" veneR yeesuevee~
Deeewee&Cegeleefyevee oer ngF& hej keer Jemleg veneR uesvee~
yeeeee&CegeleDeheveer m$eer kes efmeJeee meyekees ceelee, yenve mecePevee~
heefjen heefjceeCeeCegeleOeveOeeve Deeefo heefjen kee peerJeve Yej kes efueS eceeCe kej uesvee~
efleeeeW kes mebeceemebece kes Deeies ele veneR nes mekeles~ FmeerefueS Jen osMeeleer kenueeee~ Jen efmebn
meye keg leeie kej efMeueeleue hej yew"kej efe$eefueefKele (helLej keer cetefle&) kes meceeve nes ieee Lee~
eejCe cegefve Gmes efMe#ee oskej yeejyeej Gmekee mheMe& kejles ngS eues iees
ceneJeerj eefjle1 ceW efueKee nw efke
en ceje ngDee nw Ssmee mecePe ceoesvcee neefLeeeW ves Gmekeer peeDeeW kees ve kej efoee, [ebme, cekeKeer
Deewj cejeW ves cece& mLeeveeW kees kee [euee, ueesce[er Deewj e=ieeue ce=leke mecePekej Gme eEmen kees leer#Ce
veKeeW kes eje veeWeveeWe kej Keeves ueies lees Yeer Gme eEmen ves Deheveer hejce meceeefOe veneR es[er, #ecee YeeJe
1. DeMeiekeefJeke=le

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

cebieueeejCe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 35

mes meye menve kejlee jne~ hetJeexe ekeej mes Ske cenerves leke efveMeue jnkej DeveMeve OeejCe kej heehe
jefnle ngDee eeCeeW mes Mejerj kees es[e~ Fme ekeej mebveeme efJeefOe mes ceje Deewj MeerIe ner meewOece& mJeie& ceW
efmebnkesleg veece kee osJe nes ieee, Jeneb oes meeiej leke Gece megKe Yeesies~
hegve: cejerefe kegceej kes peerJe keer pewvesMJejer oer#ee
mJeie& mes Deekej, OeelekeerKeb[ erhe kes hetJe& ces mecyevOeer hetJe& efJeosn kes cebieueeJeleer osMe kes
efJepeeeOe& heJe&le keer Gej esCeer ceWs kevekeeYe veiej kes jepee kevekehegbKe efJeeeOej Deewj kevekeceeuee jeveer
kes kevekeesppJeue veece kee heg$e ngDee~ efkemeer efove efeeefce$e veece kes DeJeefOe%eeveer cegefve mes oeecee
pewveOece& kee GheosMe megvekej oer#ee ues ueer~ yengle keeue leke leheMejCe kejles ngS kevekeesppJeue
cegefvejepe mebveeme efJeefOe mes cejkej meeleJeW mJeie& ceW osJe nes iees Jeneb kes YeesieeW kees Yeesiekej meceeefOehetJe&ke
eeCe es[s Deewj Fmeer DeeesOee kes jepee Jeemesve keer jeveer MeerueJeleer mes nefj<esCe heg$e nes ieee~ jepe
JewYeJe kee DevegYeJe kejkes nefj<esCe ves eglemeeiej cegefve mes oer#ee ues ueer~ leheMejCe kes eYeeJe mes ceneMege
mJeie& ceW osJe nes iees~ Jeneb mes eekej OeelekeerKeb[ keer hebg[jerefkeCeer veiejer kes jepee megefce$e keer jeveer
ceveesjcee mes efeeefce$e veece kee heg$e nes ieee~ en efeeefce$e eeJeleea heo kees eehle ngDee, eejlve mes
nKeb[ kees peerlekej yeeerme npeej cegkegye jepeeDeeW mes mesefJele De"ejn kejes[ Iees[s, eewjemeer ueeKe
neLeer, deeveJeW npeej jeefveeeW kes JewYeJe kee DevegYeJe kejles ngS #escebkej efpevesv OeceexheosMe megvekej
oeref#ele nes ieee~ en efeeefce$e cegefve Deeeg kes Devle ceW meceeefOehetJe&ke cejCe kejkes meneej mJeie& ceW
mete&eYe veece kes osJe ngS~ Jeneb hej De"ejn meeiej leke efoJe megKeeW kee DevegYeJe kej pecyeterhe kes
$ehegj veiej kes jepee vebefoJeOe&ve keer JeerjJeleer jeveer mes vebo veece kee Ske meppeve heg$e ngDee~ eneb Yeer
DeefYeueef<ele jepe kee GheYeesie kej eesefue veece kes es ieg kes heeme oer#ee ues ueer Deewj ieejn DebieeW kee
%eeve eehle kej efueee~
leerLekej eke=efle kee yebOe
efoiecyej cegefve hebeceneele, hebemeefceefle, hebeWefe efvejesOe, <ed DeeJeMeke efeee, kesMeueeWe, JeeeW
kee hetCe& leeie, mveeve kee leeie, he=LJeer hej Meeve, obleOeeJeve kee leeie, Ke[s neskej Yeespeve Deewj Ske yeej
Yeespeve Fme ekeej Ded"eF&me cetueiegCeeW kee heeueve kejles nQ~ mechetCe& DeejcYe Deewj heefjen mes jefnle
%eeveOeeve ceWs jle jnles nQ~ hejer<en Deewj GhemeieeX kees Meebefle Deewj #eceeYeeJe mes menve kejles nQ~Gece
#eceeefo Fme OeceeX kee heeueve kejles nQ~ vebo cegefvejepe ves Ieesj leheMejCe mes Deheveer Deelcee kees efvece&ue yevee
efueee SJeb oMe&veefJeMegef Deeefo meesuenkeejCe YeeJeveeDeeW kee efebleJeve kejves ueies~ meeefleMee leerLekej
eke=efle kee yebOe kejeves ceWs meceLe& Gve YeeJeveeDeeW kee mebef#ehle ue#eCe Fme ekeej nw

36 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

meesuenkeejCe YeeJevee
1. oMe&veefJeMegefheeerme ceue oes<ejefnle efJeMeg meceioMe&ve kees OeejCe kejvee~
2. efJeveemechevveleeosJe, Meem$e, ieg leLee jlve$ee keer efJevee kejvee~
3. MeerueeleeW ceW DeveefleeejeleeW Deewj MeerueeW ceW Deefleeej veneR ueieevee~
4. DeYeer#Ce%eeveesheeesiemeoe %eeve kes DeYeeme ceWs ueies jnvee~
5. mebJesieOece& Deewj Oece& kes heue ceW Devegjeie nesvee~
6. MeefelemleeieDeheveer Meefe kes Devegmeej Deenej, Deew<eefOe,DeYee Deewj Meee oeve osvee~
7. MeefelemleheDeheveer Meefe kees ve efhee kej Devlejbie, yeefnjbie lehe kejvee~
8. meeOegmeceeefOe meeOegDeeW kee Ghemeie& Deeefo otj kejvee ee meceeefOe meefnle Jeerj cejCe kejvee~
9. JeweeJe=lekejCeeleer, leeieer meeOeceea keer mesJee kejvee, JeweeJe=efe kejvee~
10. DenleYeefeDejnble YeieJeeved keer Yeefe kejvee~
11. Deeeee&YeefeDeeeee& keer Yeefe kejvee~
12. yengegleYeefeGheeOeee hejceser keer Yeefe kejvee~
13. eJeeveYeefeefpeveJeeCeer keer Yeefe kejvee~
14. DeeJeMeke DeheefjneefCen DeeJeMeke efeeeDeeW kee meeJeOeeveer mes heeueve kejvee~
15. ceeie&eYeeJeveepewveOece& kee eYeeJe hewueevee~
16. eJeeveJelmeuelJemeeOeceeapeveeW ceW DeieeOe esce kejvee~
Fve meesuenkeejCe YeeJeveeDeeW ceW oMe&veefJeMegef YeeJevee kee nesvee yengle pejer nw efhej Gmekes meeLe
oes, leerve Deeefo efkeleveer Yeer YeeJeveeeW neW ee meYeer neW lees leerLekej eke=efle kee yebOe nes mekelee nw~ vevo
cegefvejepe ves Fve YeeJeveeDeeW mes leerveueeske ceW DeeMee& kees Glhevve kejeves Jeeueer leerLekej eke=efle kee yebOe
kej efueee~ Deeeg kes Deble ceW DeejeOevee mes cejkej Deegle mJeie& kes heg<heesej efJeceeve ceW es Fb nes iees~
hee"ke Je=bo! osefKeS! hegjJee Yeerue ceeceebmeceOeg kes leeie mes meewOece& mJeie& kes megKe kee
DevegYeJe kej eeJeleea kee heg$e ngDee~ hegve: efceLeelJe Deewj ceeveke<eee mes meefnle Lee efhej Yeer Deuhe
DeejcYe heefjen jKeves mes Deewj cebo ke<eeeeW kes nesves mes leLee kegleheMejCe kes eYeeJe mes osJe nes ieee~ heebe
yeej heeefjeepeke yevee Je n yeej osJeheo heeee~ efkevleg Deeies efceLeelJe kes efveefcee mes $ememLeeJej Deewj
efveieesohe Ieesj kegeesefveeeW ceW DemebKeele Je<e& heele Ietcelee jne~ keoeefeled efJeMJeveboer cegefve Yeer ngDee lees
efveoeve mes otef<ele neskej DeOe&eeer heo kee DevegYeJe kejkes Yeer vejkeeW kes ceneved og:Ke Yeesies~ peye efmebn keer
heee&e ceW mecekelJejlve kees eehle kej efueee leye DeCegele kes eYeeJe mes Deewj meuuesKevee kes ceenelce mes
Gece osJe ngDee~ Deye en mecekelJe kes efveefcee mes GeceGece osJemegKe Deewj jepemegKeeW kee DevegYeJe
kejlee jne~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

cebieueeejCe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 37

osefKees! efmebn kes peerJe ves Deeies euekej eej yeej mecekelJe meefnle cegefveele OeejCe efkeee leLee
mebmeejer peerJeeW kees og:Ke mes efvekeeuekej ceQ Gece megKe ceW hengBee otB, Fme ekeej Glke= YeeJeveehe
DeheeeefJeee mes vebocegefvejepe ves DemebKe eeefCeeeW hej Devegen kejves ceW meceLe& Ssmeer leerLekej eke=efle
yeebOe ueer~
JeerjeYeg kee ieYe& ceneslmeJe
heg<heesej efJeceeve kes Fv keer Deeeg peye n ceeme Mes<e jner leye Fmeer Yejle#es$e kes efJeosn veeceke
osMe mecyevOeer kegb[uehegj1 veiej kes jepee efmeeLe& kes Deebieve ceW eefleefove mee{s meele kejes[ jlveeW keer Oeeje
yejmeves ueieer peye hebecekeeue eejcYe nesves kes heenej Je<e& mee{s Dee" ceen Mes<e jns Les leye Dee<ee{
Megkeue <eer kes efove, Geje<ee{ ve#e$e ceW jepee efmeeLe& keer emevveJeovee jeveer efeekeeefjCeer (ef$eMeuee)
meele Keb[ Jeeues jepecenue kes Yeerlej jlvecee oerhekeeW mes ekeeefMele vebeeJele& veeceke jepeYeJeve ceW nbme,
letefuekee Deeefo mes megMeesefYele jlveeW kes heuebie hej mees jner LeeR, jeef$e kes efheues enj ceW keg Kegueer meer veeRo
ceW GvneWves GeceGece meesuen mJehve osKes~ SsjeJele neLeer, megvoj yewue, efmebn, neefLeeeW eje mJeCe&keueMe
mes DeefYeef<ee nesleer ngF& ue#ceer, oes heg<he ceeuee, hetCe&evo, Gefole neslee ngDee mete&, oes mJeCe& keueMe,
eer[emee oes ceefueeeB, megvoj mejesJej, meceg, efmebnemeve, mJeie& efJeceeve, veeiesv YeJeve, jlvejeefMe Deewj
Oetce jefnle Deefive es meesuen mJehve nQ~ yeeo ceW cegKe ceW eJesMe kejlee ngDee Ske neLeer osKee~ Devevlej
eele:cebieueJeee ceneslmeJeeW mes G"kej DeeJeMeke efeeeDeeW mes efveJe=e nes cenejepe efmeeLe& kes meceerhe ieF,
JeneB vecemkeej kej DeOee&meve hej yew"kej ece mes mJehveeW kees megveeee~ jepee efmeeLe& ves mJehveeW kee heue
he=Lekedhe=Leked mhe kejles ngS yeleueeee efke leerveueeske kes veeLe legcnejs ieYe& ceW Dee iees nQ~ Devevlej
meewOece& Fb meefnle meye osJeeW ves Deekej ye[s JewYeJe kes meeLe jepee efmeeLe& Deewj jeveer ef$eMeuee kee
ieYe&keueeCeke mecyevOeer DeefYe<eske efkeee leLee osJe Deewj osefJeeeW kees eLeeeesie keeeeX ceW efveege kej
efoee Deewj mJemLeeve kees eues iees~ eer, er Deeefo osefJeeeb ceelee keer efJeMes<e Yeefe mesJee kejves ceW lelhej LeeR
Deewj DeveskeeW leJeeee&DeeW mes, iet{ eMveeW mes ceveesjbpeve efkeee kejleer LeeR~
JeerjeYeg kee pevceeefYe<eske ceneslmeJe
veJe ceen hetCe& nes peeves hej ew$e Megkeuee $eeesoMeer kes efove, Dee&cee veece kes MegYe eesie ceW ceelee
ef$eMeuee ves hetJe& efoMee kes meMe Deeglesv peerJe kees yeeuemete&he ceW pevce efoee~ Gme mecee osJeeW kes eneb
efyevee yepeees yeepes yepeves ueies, Deemeve kebefhele nes iees Deewj keuheJe=#eeW mes heg<he yejmeves ueies, meJe&$e efJeMJe
ceW Deevevo keer Ske uenj oew[ ieF&~ meewOece& Fv Ske ueeKe eespeve efJemle=le SsjeJele neLeer kees mepeekej
Gmekes oeBleeW kes mejesJejeW kes keceue he$eeW hej DehmejeDeeW kees ve=le kejeles ngS DemebKe osJeeW kes meeLe Deees
Deewj veiejer keer leerve eoef#eCeeeW oeR~
1. efleueeseheCCeefe DeefOekeej 4, <edKeb[eiece heg. 9~

38 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

FveCeer ves lelkeeue emetefleie=n ceW peekej efpeveyeeueke kee oMe&ve efkeee, yeejyeej eYeg kees eCeece
kej leerveueeske kes veeLe keer peveveer (ceelee) keer mlegefle kejleer ngF&, ceelee kees efveefle kej Gmekes heeme
ceeeeceeer yeeueke kees megueekej efpeveyeeueke mete& kees mJeeb ieeso ceW ueskej eue he[er Deewj yeenj Deekej
ye[er emevvelee mes Fv kees meeQhe efoee1~
Fv ves efpeveyeeueke kees SsjeJele neLeer hej efJejepeceeve efkeee Deewj osJeeW mes efIeje ngDee #eCecee$e ceW
megces heJe&le hej pee henBgee~ JeneB peekej efpeveyeeueke kees heeb[gke efMeuee hej efmLele eEmenemeve hej
efJejepeceeve efkeee Deewj #eerjmeeiej kes peue mes Yejs ngS 1008 keueMeeW mes DeefYe<eske efkeee, DeveskeeW mlees$eeW
mes YeieJeeved keer mlegefle keer~ DeefOeke kenves mes keee ? Fv ves GvnW Geceesece DeeYet<eCeeW mes efJeYetef<ele kej
Gvekes Jeerj Deewj JeOe&ceeve Ssmes oes veece jKes~ Devevlej Jeeheme ueekej ceelee keer ieeso ceW efJejepeceeve
efkeee leLee ye[s GlmeJe mes Deevevo veeceke veeke kejkes eYeg kees vecemkeej kej mJemLeeve kees eues iees~
eer heeMJe&veeLe leerLekej kes yeeo oes meew heeeme Je<e& yeerle peeves hej JeerjeYeg Glhevve ngS Les, Gvekeer
Deeeg Yeer Fmeer ceW Meeefceue nQ, keg kece yenej Je<e& keer eYeg keer Deeeg Leer, Jes meele neLe Tbes Les~ eerJelme
Deeefo Ske npeej Dee" Gece ue#eCeeW mes efJeYetef<ele Les, Fvekes Mejerj ceW hemeervee, ceuecet$e Deeefo veneR Lee~
pevce mes ner oMe DeefleMee YeieJeeved kes eke ngS Les~
yeeuekeeue keer efJeMes<eleeeW
Ske yeej mebpee Deewj efJepee veeceke oes eejCe cegefveeeW kees efkemeer heoeLe& ceW mebosn ngDee, YeieJeeved
kes pevce kes yeeo ner Jes Gvekes meceerhe Deees Deewj eYeg kes oMe&ve cee$e mes ner Gvekee mebosn otj nes ieee~
FmeefueS GvneWves ye[er Yeefe mes yeeueke kee mevceefle en veece jKee~ Fv keer Dee%ee mes kegyesj eefleefove
YeieJeeved kes mecee, Deeeg Deewj Fe kes Devegmeej mJeie& mes YeesieesheYeesie JemlegDeeW kees ueeee kejlee Lee
DeLee&led YeieJeeve kes Yeespeve, DeeYet<eCe Deeefo mJeie& mes ner Deeles Les~
efkemeer mecee mJeie& ceW JeOe&ceeve kes iegCeeW keer eee& Fv keer meYee ceW megvekej Ske mebiece veece kee
osJe hejer#ee kes efueS Deeee~ YeieJeeved Deveske jepekegceejeW kes meeLe Ske Je=#e hej e{s ngS eer[e ceW lelhej
Les~ Jen osJe ye[s efJekejeue mehe& kee he ueskej Je=#e keer pe[ mes mkebOe leke efuehe ieee~ meye yeeueke
Yee mes kebefhele nes [eefueeeW mes ketokej Yeeieves ueies~ kegceej ceneJeerj ves efveYe&e nes Gme mecee mehe& hej
e{kej Fme ekeej eer[e keer, pewmes ceelee kes heuebie hej efkeee kejles Les~ kegceej keer eer[e mes nef<e&le nes
osJe ves YeieJeeve keer mlegefle kej ceneJeerj en meeLe&ke veece jkeKee~ eewJeve DeJemLee ceW eJesMe kejves hej
ceeleeeqhelee ves YeieJeeved ceneJeerj kes meeceves efJeJeen kee emleeJe jKee efkevleg YeieJeeved ves Gmes DemJeerkeej
kej efoee Deewj yeeue yeeeejer jns~ Fme ekeej leerve Je<eeX kee YeieJeeve kee kegceejkeeue Jeleerle nes ieee~
1. eer mekeuekeerefle&ke=le ceneJeerjeefjle~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

cebieueeejCe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 39

JeerjeYeg kee oer#ee ceneslmeJe

efkemeer efove YeieJeeved kees mJeeb ner Deelce%eeve nes ieee Deewj hetJe&YeJe kee mcejCe nes ieee~ Gmeer mecee
ueewkeebefleke osJeeW ves Deekej YeieJeeved keer mlegefle keer~ mecemle osJeeW ves Deekej oer#ee keueeCeke ceneslmeJe
ceveeee~ YeieJeeved yebOegpeveeW mes efJeoe ueskej eveYee veece keer heeuekeer hej meJeej ngS~ Gme mecee
heeuekeer kees meJe&eLece Yetefceieesejer jepeeDeeW ves, efhej efJeeeOej jepeeDeeW ves, efhej FveW ves G"eee~ <eC[
veece kes Jeve ceW%eele=Jeve1 ceWs ues iees~ JeneB YeieJeeved jlveceeer efMeuee hej Gej keer Deesj cegBn kej yesuee kee
efveece (oes efove kee GheJeeme) ueskej efJejepeceeve nes iees~ ceieefmej Jeoer oMeceer kes efove YeieJeeved ves Jee,
DeeYejCe, ceeuee Deeefo Gleej kej heWke efoes Deewj Mejerj mes efvece&ce neskej Deheves kesMeeW kees GKee[ heWke
efoes~ Fv ves meye kesMe neLe ceW ueskej ceefCeceeer efheejs ceW jKekej Gvekeer hetpee keer SJeb GvnW GlmeJehetJe&ke
#eerjmeeiej ceW efJemeefpe&le efkeee~
YeieJeeved efveeLe efoiecyej cegefve nes iees, lelkeeue ner GvnW ceve:hee&e %eeve eie nes ieee~ ceefle, egle,
DeJeefOe es leerve %eeve lees leerLekejeW kees pevce mes ner jnles nQ Deewj oer#ee uesles ner ceve:hee&e %eeve eie nes
peelee nw~
heejCee kes efove YeieJeeved ketue eece ceW Deees JeneB kes jepe ketue ves Yeefe mes he[ieenve kej veJeOee
Yeefe mes YeieJeeved kees Keerj kee Deenej efoee, heuemJehe Gvekes Iej hej hebeeMeeeX keer Je<ee& ngF&~
YeieJeeved ceewve DeJemLee ceW Skeeble mLeeveeW, efvepe&ve JeveeW ceW leheMejCe kejves ueies~
YeieJeeve eje Ghemeie&efJepee
efkemeer efove OeerjJeerj YeieJeeved Gppeefeveer kes Deeflecegeke veeceke MceMeeve ceW eefleceeeesie mes
efJejepeceeve Les~ GvnW osKekej keeheeefueke ves Deheveer oglee mes Gvekes Oewe& keer hejer#ee kes efueS jeef$e ceW
ye[sye[s yesleeueeW kee he yeveekej Ghemeie& efkeee, Dedneme kejles ngS, efJekejeue ceBgn hee[s ngS Jes
Jesleeue [je jns Les~ Fmekes efmeJeee mehe&, neLeer, efmebn, Deefive Deewj Jeeeg kes meeLe YeerueeW keer mesvee yeveekej
Ghemeie& efkeee~ heehe kee ner Depe&ve kejves ceW efvehegCe Jen Deheveer efJeee kes eYeeJe mes Yeebkej GhemeieeX
kees kejles ngS Yeer eYeg kees Oeeve mes eueeeceeve veneR kej mekee~ Devle ceW Gmeves cenefle Deewj ceneJeerj
veece jKe kej DeveskeeW ekeej mes mlegefle keer, Deheveer Yeeee& kes meeLe ve=le efkeee Deewj meye celmej YeeJe
es[kej JeneB mes euee ieee~
evovee kes yevOeve t iees
jepee eske keer evovee heg$eer (YeieJeeve keer eser ceewmeer) kees Jeve eer[e ceW Deemee osKe, efkemeer
efJeeeOej ves Gmes njCe kej efueee Deewj helveer kes [j mes ceneJeer ceW es[ efoee~ JeneB kes Yeerue ves Gmes ues
2. nefjJebMehegjeCe, he=. 722~

40 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

peekej Je=<eYeoe mes" kees os oer, mes" keer helveermegYee, mes" kes eefle mebeof iOe ef nesves mes evovee kees Keeves kes
efueS efceder kes mekeesjs ceW keebpeer mes efceefele keesoeW kee Yeele efoee kejleer Leer Deewj eesOeJeMe Gmes meebkeue mes
yeebOes jKeleer Leer~ efkemeer efove Gme keewMeecyeer veiejer ceW Deenej kes efueS YeieJeeved ceneJeerj mJeeceer Dee iees~ GvnW
osKekej evovee Gvekes meeceves peeves ueieer~ Gmeer mecee Gmekes meebkeue kes meye yevOeve t ieeW, Gmekes efMej hej
kesMe Dee iees, Jem$e DeeYet<eCe megvoj nes iees~ Meerue kes ceenelce mes efceer kee mekeesje mJeCe& hee$e Deewj keesoeW
kee Yeele eeJeue yeve ieee~ Gme evovee ves YeieJeeved kees he[ieen kej veJeOeeYeefe mes Deenejoeve efoee~ Gmekes
eneB hebeeMeeeX keer Je<ee& ngF& Deewj yebOegDeeW kes meeLe Gmekee meceeiece nes ieee~
YeieJeeve kee kesJeue%eeve ceneslmeJe
peieodyebOeg YeieJeeved kes emLe DeJemLee kes yeejn Je<e& Jeleerle nes iees~ efkemeer efove YeieJeeve pe=befYeke
eece kes meceerhe $e+pegketuee veoer kes efkeveejs ceveesnj veece kes Jeve ceW jlveceeer Ske ye[er efMeuee hej Meeue
Je=#e kes veeres yesuee kee efveece ueskej eefleceeeesie mes efJejepeceeve ngS~ JewMeeKe Megkeuee oMeceer kes efove
Dehejekeeue ceW heefjCeeceeW keer efJeMegef mes Jes #eheke esCeer hej Dee{ ngS~ Gmeer mecee Ieeefleee keceeX kee
veeMe kej Deveble elege mes meefnle, eeQleerme DeefleMeeeW mes megMeesefYele kesJeueer hejceelcee nes iees~ he=LJeer mes
heeBe npeej Oeveg<e (yeerme npeej neLe) Thej DeekeeMe ceW megMeesefYele nesves ueies~ meewOece& Fv ves Deekej osJeeW
kes meeLe meceJemejCe keer jevee keer Deewj kesJeue%eeve ceneslmeJe ceveeee~ meceJemejCe ceW yeejn meYee ceW yew"s
ngS DemebKe YeJepeerJe YeieJeeved keer efoJeOJeefveheer Oecee&ce=le kee heeve kejves kes efueS Glmegke Les~ efhej
Yeer YeieJeeved keer efoJeOJeefve veneR efKejer~ Fmekee keejCe ieCeOej kee ve nesvee mecePekej Fv ves DeJeefOe%eeve
mes efJeeej efkeee SJeb JesoJesoebie heejbiele heeBe meew efMe<eeW kes ieg ieewlece iees$eere FvYetefle veece kes yeeeCe
kes heeme Fv Je= yeeeCe kee he ueskej uee"er skeles ngS hengBee, DeveskeeW Jeelee&ueehe kes yeeo Fv ves Ske
Mueeske kee DeLe& hete leye yeeeCe ves meesee Fmekes ieg kes heeme ner euekej JeeoeqJeJeeo kejvee eeefnes~
Jeneb meceJemejCe ceW hengBekej ceevemlebYe osKeles ner ieewlece kee ceeve ieefuele nes ieee~ eer ieewlece eefjle ceW
kene nw efke Jen ceve ceW efJeeejves ueiee efke efpeme ieg keer he=LJeerYej ceW DeeMee& Glhevve kejves Jeeueer
Fleveer efJeYetefle nw Jen keee efkemeer mes peerlee pee mekelee ? keYeer veneR, leovevlej YeieJeeved JeerjveeLe kes oMe&ve
kej Jen ieewlece DeveskeeW mlees$eeW mes YeieJeeved keer mlegefle kejves ueiee~
Fmekes yeeo yeeeCe kegue ceW Glhevve ngS es FvYetefle ieewlece Deheves heeBe meew efMe<eeW Deewj YeeF&eeW kes
meeLe eer JeOe&ceeve mJeeceer kees vecemkeej kej cegefve yeve iees1~ heefjCeeceeW keer efJeMes<e efJeMegef mes lelkeeue
ner FvYetefle kees ceve:hee&e%eeve Deewj meele $e+feeB eie nes ieF~ eeJeCe ke=<Cee eefleheoe kes efove hetJee&vn
ceW YeieJeeved keer efoJeOJeefve efKejer, Gmeer efove DehejeCn keeue ceW ieejn DebieeW Deewj eewon hetJeeX kee mhe
1. ieewlecemJeeceer eefj$e he=. 118~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

cebieueeejCe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 41

yeesOe eehle kejkes FvYetefle ieewlece ves Devleceg&ntle& ceW eoMeebie keer jevee keer~ Gmeer mecee ieewlece evLekelee&
kenueees leLee es ceneJeerj mJeeceer kes eLece ieCeOej ngS nQ~ Fvekes yeeo JeeegYetefle, DeefiveYetefle, Deeefo oMe
ieCeOej Deewj ngS~
YeieJeeve kes meceJemejCe ceW ieejn ieCeOej, eewon npeej cegefve, ebovee kees ecegKe kej eerme npeej
Deeefe&keeeW, Ske ueeKe eeJeke, leerve ueeKe eeefJekeeeW, DemebKeele osJe, osefJeeeB Deewj mebKeele efleee Les~
Fve yeejn ieCeeW mes Jesefle YeieJeeved ves efmebnemeve kes ceOeYeeie ceW efmLele nes DeOe&ceeieOeer Yee<ee kes eje n
Je, meele leJe, mebmeej Deewj cees#e kes keejCe Deeefo kee efoJe GheosMe efoee~ YeieJeeve kee GhesoMe meele
meew De"ejn Yee<eeeDeeW ceW heefjCele nes peelee Lee~ Fvekes Deefleefje Yeer meYeer YeJe DeheveerDeheveer Yee<ee ceW
mecePe uesles Les~ FmeefueS mebKeele Yee<eehe Yeer Lee~ YeieJeeved keer eLece Oece&osMevee jepeie=n veiej kes
efJehegueeeue heJe&le hej ngF& nw~ cenejepe esefCeke YeieJeeved kes meceJemejCe kes cegKe eeslee Les~
YeieJeeve ceneJeerj ves Yeer Je=<eYeosJe kes meceeve JewYeJe kes meeLe efJenej kej ceOe kes keeMeer, keewMeue,
ef$eiele&, heebeeue, meceg le kes keeEueie, kegpeebieue, kewkese, Dee$ese, kecyeespe, yeeunerke, eJeve, eEmeOe,
ieebOeej leLee Gej efoMee kes leeCe&, keeCe& Deeefo osMeeW kees Oece& mes ege efkeee Lee DeLee&led YeieJeeve kee
meceJemejCe Deee& Keb[ ceW yengle peien Ietcee Lee1~
YeieJeeve kee cees#e ieceve
Devle ceW YeieJeeved heeJeehegj veiej ceW hengBes~ JeneB kes ceveesnj veece kes Jeve kes Yeerlej Deveske mejesJejeW
kes yeere ceW ceefCeceeer efMeuee hej efJejepeceeve nes iees~ Jes oes efove leke Jeneb efJejepeceeve jns Deewj keeefle&ke
ke=<Ce elego&Meer kes efove jeef$e kes Deefvlece mecee mJeeefle ve#e$e ceW leerveeW eesieeW kee efvejesOe kej DeIeeefleee
keceeX kee veeMe kejkes Mejerj jefnle kesJeueiegCehe neskej cees#e heo eehle kej efueee, Gmeer mecee YeieJeeved
ueeske kes DeeYeeie hej peekej efJejepeceeve ke=leke=le, efme, efvele, efvejbpeve, YeieJeeved yeve iees~ Deye Jes
Jeeheme keYeer Yeer Devevle keeue leke mebmeej ceW veneR DeeeWies~ Gvekes heg<eeLe& keer Deefvlece (ejce) meercee
nes egkeer nw~ Deveblej Fbeefo meye osJe Deees Deewj Deefivekegceej kes cegkeg mes eppJeefuele nesves Jeeueer Deefive
keer efMeKee hej YeieJeeved kee Mejerj jKekej mebmkeej efkeee~ mJeie& mes ueees ieS iebOe, ceeuee Deeefo
Gleceesece heoeLeeX mes efJeefOeJeled YeieJeeve keer hetpee keer, Deveske mlegefleeeb keeR Deewj cees#ekeueeCeke GlmeJe
ceveeee~ efpeme efove YeieJeeved cees#e iees Gmeer efove ieewlecemJeeceer kees kesJeue%eeve eke nes ieee~2
Gme mecee megjDemegjeW eje peueeF& ngF& yengle Yeejer osoerheceeve oerhekeeW keer hebefkele mes heeJeeveiejer
kee DeekeeMe meye Deesj mes peieceiee G"e~ Gme mecee mes ueskej YeieJeeved kes efveJee&Ce keueeCeke kees Yeefe
mes ege mebmeej kes eeCeer Fme Yejle #es$e ceW eefleJe<e& DeeojhetJe&ke eefme oerheceeefuekee kes eje YeieJeeved
1. nefjJebMe heg. he=. 24

2. nefjJebMehegjeCe, he=. 806~

42 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ceneJeerj keer hetpee kejves kes efueS Gele jnves ueies DeLee&led oerheeJeueer kee GlmeJe ceveeves ueies~~

hegjJee mes ueskej YeieJeeve ceneJeerj kes 34 YeJe

1. hegjJee Yeerue
2. eLece mJeie& ceW osJe
3. Yejle heg$ecejerefe
4. yee mJeie& ceW osJe
5. peefue yeeeCe
6 .meewOece& mJeie& ceW osJe
7. heg<eefce$eyeeeCe
8. meewOece& mJeie& ceW osJe
9. DeefivemenyeeeCe
10. mevelkegceej mJeie& ceW osJe
11. Deefiveefce$e yeeeCe
12. ceensv mJeie& ceW osJe
13. Yeejepe yeeeCe
14. ceensv mJeie& ceW osJe
15. ceveg<e
(Fmekes yeeo SkeWefe Deeefo
DemebKeele YeJe)
16. mLeeJejyeeeCe
17. elegLe& mJeie& ceW osJe

18. efJeMJevebefo
19. ceneMege veeceke oMeJeW mJeie& ceW osJe
20. ef$ehe= DeOe&eeer
21. mehlece vejke ceW
22. efmebn
23. eLece vejke ceW
24. efmebn (eneB mes GlLeeve eejcYe)
25. meewOece&mJeie& ceW efmenkesleg veeceke osJe
26. kevekeesppJeue efJeeeOej
27. meeleJeW mJeie& ceW osJe
28. nefj<esCe jepee
29. ceneMege mJeie& ceW osJe
30. efeeefce$e veeceke eeJeleea
31. meneeej mJeie& ceW mete&eYeosJe
32. vebove veeceke jepee
33. Deegle mJeie& kes heg<heesej
efJeceeve ceW Fv
34. leerLekejJeOe&ceeveceneJeerj

mebece kes oes Yeso

ogefJenb mebpeceejCeb, meeeejb len nJes efCejeeejb~
meeeejb meiiebLes, heefjiienejefne Keueg efCejeeejb~~19~~
(eer kegbokegboosJeke=le-eeefj$eheeng[ ieeLee-21)
DeLe&meeieej Deewj Deveieej kes Yeso mes mebeceejCe eeefj$e oes ekeej kee nw~ GveceW mes
meeieejeeefj$e heefjen meefnle eeJeke kes neslee nw Deewj efvejeieej eeefj$e heefjen jefnle
cegefveeeW kes neslee nw~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

cebieueeejCe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 43

eLece leerLekej YeieJeeve $e+<eYeosJe kee peerJeve heefjee

eLece kece&Yetefce-pebyeterhe kes Yejle#es$e ceW ceOe ceW hetJe&-heefece leLee efJepeeeOe& heJe&le SJeb
efnceJeve heJe&le mes efvekeueer ngF& iebiee-efmebOeg veefoeeW kes efveefcee mes nKeb[ nes peeles nQ FveceW ceOe kes
Deee&KeC[ ceW <edkeeue heefjJele&ve neslee jnlee nw~ DeJemeefhe&Ceer ceW meg<eceemeg<ecee, meg<ecee, meg<ecee og:<ecee,
og:<ecee meg<ecee, og:<ecee Deewj Deefleog:<ecee es n keeue nesles nQ Deewj Glmeefhe&Ceer ceW Deefleog:<ecee mes ueskej
meg<eceemeg<ecee hee&vle n keeue nesles nQ FveceW mes meg<eceemeg<ecee Deeefo leerve keeueeW ceW YeesieYetecf e SJeb og:<eceemeg<ecee
Deeefo leerve ceW kece&Yetecf e keer JeJemLee nesleer nw~
Fme JeJemLee kes Devegmeej eLece pebyeterhe kes eLece Yejle#es$e kes Deee&KeC[ ceW pees kece&Yetefce Deeleer
nw Jen eLece kenueeleer nw~
YeesieYetefce-YeesieYetefce ceW ceeebie, Jeeefo$eebie, Yet<eCeebie, ceeueebie, oerheebie, peeseflejbie, ie=nebie, Yeespeveebie,
Yeepeveebie Deewj Jeeebie es oMeekeej kes keuheJe=#e ceveJeebefle heue osles jnles nQ~
keguekejeW keer Glheefe-Fme Jele&ceeve DeJemeefhe&Ceer ceW eneb Yejle#es$e kes Deee&KeC[ ceW le=leere
keeue ceW peye heue kee Dee"Jeeb Yeeie Mes<e jn ieee leye keguekejeW keer Glheefe eejbYe nes ieF&, Fvekes
veece-eefleegefle, mevceefle, #escebkej, meercebkej, meercebOej, efJeceueJeenve, e#eg<ceeved, eMemJeer, DeefYeeb,
eveYe, ceosJe, emesveefpele Deewj veeefYejepe~
nefjJebMehegjeCe ceW efueKee nw efke yeejnJeW ceosJe keguekej ves Dekesues heg$e emesveefpeled kees pevce efoee
Dele: eneB mes egieefueee hejbheje meceehle nes ieF&~ Fvekee efJeJeen efkemeer eOeeve kegue keer kevee kes meeLe
mecheVe ngDee nw~
kene Yeer nwemesveefpeleceeeespe emJesoueJeYetef<eleced~
efJeJeenefJeefOevee Jeerj: eOeevekeguekeveee~~1
Fve emesveefpeled mes veeefYejepe Yeer Dekesues ner pevces~ Fv ves Fvekee efJeJeen keg. ceosJeer kes meeLe
mecheVe efkeee~
kene Yeer nwlemeemeervceosJeerefle, osJeer osJeerJe mee Meeer~~
lemee:efkeue mecegodJeens, megjjepesve eesefolee~
megjesecee: ceneYetlee, eeg: keueeCekeewlegkeced2~~56~~
1. nefjJebMehegjeCe meie&7~

2. cenehegjeCe heJe& 12~

44 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

nefjJebMehegjeCe ceW Yeer kene nwDeLe veeYesjYetodosJeer ceosJeerefle JeuueYee~

osJeer MeeerJe Meeme MegmebleevemebYeJee1~~6~~
Meg kegue ceW GlheVe ngF& ceosJeer jepee veeefYejepe keer JeuueYee ngF&~
DeeesOee veiejer keer jevee-ceosJeer Deewj veeefYejepe mes Deuebke=le heefJe$e mLeeve ceW peye keuheJe=#eeW
kee DeYeeJe nes ieee leye Gvekes hegCe efJeMes<e mes Fv ves Ske veiejer keer jevee kejkes Gmekee veece
DeeesOee jKee~
"s keeue kes Deble ceW peye eueekeeue Deelee nw leye Gme euee ceW eneB Deee&Keb[ ceW Ske npeej
eespeve veeres leke keer Yetefce ve nes peeleer nw~ Gme keeue ceW DeeesOeeveiej mLeeve kes meteke veeres eewyeerme
keceue osJeeW eje efkees peeles nQ2~
FvneR efevneW kes DeeOeej mes osJeieCe hegve: Gmeer mLeeve hej DeeesOee keer jevee kej osles nQ~
FmeerefueS DeeesOeeveiejer Meeele ceeveer ieF& nw~
nefjJebMehegjeCe ceW jepee veeefYejepe kes cenue kees 81 Keve TBee, jlveefveefce&le meJe&leesYe veece mes
kene nw~
eer $e+<eYeosJe kee mJeiee&JelejCe-n ceen yeeo YeieJeeve $e+<eYeosJe meJee&Le&efmeef efJeceeve
mes egle neskej eneB ceelee ceosJeer kes ieYe& ceW Deeves Jeeues nQ Ssmee peevekej meewOece&Fv ves kegyesj kees Dee%ee
oer-ns Oeveheles! legce DeeesOee ceW ceelee ceosJeer kes Deebieve ceW jlveeW keer Je<ee& eejbYe kej oes~ Gmeer efove
mes kegyesj ves eefleefove mee{s leerve kejes[ eceeCe Gece-Gece hebeJeCeea jlve yejmeevee Meg kej efoee~
Ske efove ceosJeer cenejeveer ves efheueer jeef$e ceW SsjeJele neLeer Deeefo Gece-Gece meesuen mJehve osKes~
eele: heefleosJe kes cegKe mes legcnejs ieYe& ceW leerLekej heg$e DeJeleefjle neWies Ssmee megvekej ceneve n<e& kees
eehle ngF~
peye Fme DeJemeefhe&Ceer kes le=leere keeue ceWs eewjemeer ueeKe hetJe&, leerve Je<e& Deewj mee{s Dee" ceen Mes<e jn
iees Les leye Dee<ee{ ke=. efleeree kes efove YeieJeeve kee ieYee&iece ngDee~ Gmeer efove Deheves efoJe%eeve mes
peevekej Fv ves DemebKe osJeeW kes meeLe Deekej cenejepee veeefYejepe Deewj cenejeveer ceosJeer kee DeefYe<eske
kejkes JeeeYejCe Deeefo mes Gvekee mecceeve kej ieYe&keueeCeke ceneslmeJe ceveeee~ Fv keer Dee%ee mes eer,
er Deeefo osefJeeeb ceelee keer mesJee kejves ueieeR~
keee YeieJeeve hegve: DeJeleej uesles nQ ? pewveOece& kes Devegmeej keesF& Yeer YeieJeeve hegve:-hegve:
DeJeleej veneR uesles nQ~ elegle nce Deewj Deehe pewmes keesF& Yeer mebmeejer eeCeer ece-ece mes GlLeeve kejles ngS
leerLekej eke=efle kee yebOe kej heebe keueeCekeeW kees eehle kejkes cees#e kees eehle kej uesles nQ Jes hegve: Fme
1. nefjJebMehegjeCe meie&1~ 2. Yekeleeefoefeeemeben (efhheCe) he=. 162~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

cebieueeejCe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 45

mebmeej ceW keYeer Yeer DeJeleej veneR uesles nQ pewmee efke YeieJeeve $e+<eYeosJe kes oMeeJeleej DeLee&led oMeYeJeeW
kee JeCe&ve he{ves mes en YeieJeeve kee ieYee&Jeleej ekejCe mhe nes peelee nw~
Fmeer pebyeterhe kes efJeosn #es$e ceW iebefOeuee osMe kes efJepeeeOe& keer esCeer ceW Ske ceneyeue veece kes
efJeeeOej jepee Les Ske yeej FvneWves Deheves mJeebyeg ceb$eer kes eje pewveOece& kees mJeerkeej kej meuuesKevee mes
cejCekej mJeie& ceW ueefueleebie veece kes osJeheo kees eehle efkeee~ JeneB mes egle nes efJeosn #es$e ceW jepee
JeepebIe nes iees~ FvneWves Deheveer jeveer eerceleer kes meeLe Ske yeej Jeve ceW egieue cegefveeeW kees Deenejoeve
efoee~ Fmekes heuemJehe Gece YeesieYetefce ceW Deee& nes iees~ JeneB eejCe$e+efOeejer cegefveeeW kes mebyeesOeve
mes meceioMe&ve enCe kej Deeeg kes Deble ceW cejkej otmejs mJeie& ceW eerOej osJe nes iees~ Jeneb mes egle nes
efJeosn#es$e ceW megmeercee veiejer kes jepee megefJeefOe nes iees~ eneb Yeer eeJekeOece& Je #eguuekeoer#ee kes Deveblej
cegefve yevekej meceeefOehetJe&ke Mejerj es[kej hegve: meesuenJeW mJeie& ceW Fv nes iees, JeneB mes egle neskej
pebyeterhe kes efJeosn ceW hegC[jerefkeCeer veiejer ceW JeeveeefYe eeJeleea nes iees~ Fme YeJe ceW Yeer cenecegefve
yevekej efhelee leerLekej YeieJeeve Jeemesve kes heeocetue ceW meesuenkeejCe YeeJeveeDeeW kees Yeeles ngS leerLekejeke=efle
kee yebOe kej efueee~ heuemJehe Deble ceW meceeefOeOeeve mes cejCe kej meJee&Le&efmeef ceW Denefceb nes iees~
Fme ekeej-1. ceneyeue 2. ueefueleebieosJe 3. jepee JeepebIe 4. YeesieYetefcepe- Deee& 5. eerOejosJe
6. jepee megefJeefOe, 7. Deeglesv 8. JeeveeefYe eeJeleea 9. Denefcev Fve veJeYeJeebs ceW ece-ece mes
GlLeeve kejles ngS efpeveOece& kes emeeo mes meJee&Le&efmeef mes egle neskej ener Denefcev kee peerJe ceelee
ceosJeer kes ieYe& ceW Dee ieee~ peye es YeieJeeve $e+<eYeosJe efveJee&Ce kees eehle kej ueWies lees hegve: keYeer Yeer
Fme mebmeej ceW DeJeleej veneR ueWies~
pevcekeueeCeke ceneslmeJe-hebn ceen leke kegyesj eje jlveJe=ef kes Deveblej ew$e ke=<Cee veJeceer
kees meteexoe kes mecee ceelee ceosJeer ves heg$ejlve kees pevce efoee~ Gmeer #eCe mJeie& ceW FveW kes Deemeve
efnueves ueies, cegkeg Pegke iees, keuheJe=#eeW mes heg<he yejmeves ueies Deewj eejeW ekeej kes osJeeW kes eneb efyevee
yepeees Deheves Deehe yeepes yepeves ueies~ eLeekeuhes<eg IeCe YeJeves<eg MebKees, peesefleefJe&ceeves<eg e efmebnveeo:~
oOJeeve Yesjer Jevepeeuees<eg, eppevceefve Keele efpeve: me S<e:1~~
keuheJeemeer osJeeW kes eneB Iebs yepeves ueies, YeJeveJeemeer osJeeW kes eneB MebKeOJeefve nesves ueieer, peesefle<ke
osJeeW kes eneb efmebnveeo nesves ueiee Deewj Jeblej osJeeW kes eneb Yesjer yepeves ueieer~ efpevekes pevce kes mecee Ssmee
ngDee es efpeve YeieJeeve Jes ner nQ~
pewmes efke Deepe sueerefJepeve ee jsef[eeW kee yeve oyeeles ner npeejeW efkeueesceerj otj kes Yeer Me Deewj
mebieerle meeceves Dee peeles nQ efkevleg Jeneb lees yeve oyeeves keer DeeJeMekelee ner veneR he[er~ elegle leerLekej
1. eefle<"eefleueke DeOeee9~

46 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

eke=efle kee hegCeheer yeve Deheves Deehe ner oye ieee Deewj 40 kejes[ ceerue mes DeefOeke TBeeF& hej efmLele
mJeie&ueeske ceW DeefleMee hewue ieee~ lel#eCe ner meewOece&Fv DemebKe osJe heefjJeejeW kes meeLe ceOeueeske ceW
Deees Deewj pevcepeele efMeMeg kees megces heJe&le hej ues peekej 1008 keueMeeW mes Gvekee pevceeefYe<eske mebheVe
efkeee~
keg efJeeve menpe ner ken osles nQ efke Jes leerLekej nce Deehe pewmes meeOeejCe ceeveJe Les uesefkeve Ssmee
veneR nw Jes leerLekejeke=efle veecekece& kes yebOe kejves leke lees meeOeejCe kens pee mekeles nQ efkevleg leerLekej
eke=efle kees yeebOe uesves kes yeeo GveceW keg efJeMes<e ner DeefleMee eie nes peeles nQ FmeerefueS lees eermecevleYemJeeceer
ves kene nwceeveg<eeR eke=efleceYeleerleJeeved, osJeleemJeefhe e osJelee ele:~
lesve veeLe! hejceeefme osJelee, esemes efpeveJe=<e! emeero ve:1~~
ns veeLe! Deeheves ceveg<e eesefve ceW pevce lees efueee nw efkevleg Deehe ceeveg<eer eke=efle kee GuuebIeve kej
egkes nQ FmeerefueS Deehe osJeleeDeeW kes Yeer osJelee nQ, ener keejCe nw efke Deehe hejceosJelee nQ~ ns efpeveOece&
leerLekej! Deehe nceejs keueeCe kes efueS nce hej emeVe nesFes~
eer $e+<eYeosJe kes eje kece&Yetefce JeJemLee-eer veeefYejepee ves YeieJeeve kee eMemJeleer Deewj
megvevoe kegceeefjkeeDeeW kes meeLe Fv keer Devegceefle mes efJeJeen kej efoee~ eMemJeleer ves Yejle Deeefo 100
heg$e SJeb yeeeer heg$eer kees leLee megvevoe ves yeengyeueer SJeb megbojer kevee kees pevce efoee~
YeieJeeve ves hegef$eeeW kees SJeb heg$eeW kees meJe&efJeeeDeeW ceW leLee keueeDeeW ceW efve<Ceele kej efoee~
epee keer eeLe&vee mes Deefme, ceef<e, ke=ef<e, efJeee, efMeuhe Deewj JeeefCepe Fve <edef eeeDeeW kee GheosMe oskej GvnW
peerves keer keuee efmeKeeeer~ JeCe&JeJemLee Deewj efJeJeenJeJemLee Deeefo eie keer, Jen Yeer DeJeefOe%eeve mes efJeosn#es$e
keer Meeele JeJemLee kees peevekej ner keer Leer, DeleSJe Jes eYeg ee, efJeOeelee, yeee Deeefo Yeer kenueees Les~
eer vesefceeveeee& ves kene nwhegjieeceheCeeoer, ueesenf emelLees e ueeseJeJenejes~
Oeccees efJe oeecetuees, efJeefCeefcceees DeeefoyeesCe2~~
YeieJeeve keer Dee%ee mes etBefke Fv ves osMe, veiej, eece Deeefo keer JeJemLee yeveeF& Leer~ Dele: hegj,
eece, veiej Deeefo, ueewefkekeMeee-JeekejCe Deeefo, ueeskeJeJenej SJeb oeecetue Oece& kees Deeefoyeee
ves-YeieJeeve $e+<eYeosJe ves efvecee&Ce efkeee nw~
Ske mecee FveW ves Deekej cenejepee veeefYejepee mes Dee%ee ueskej eYeg kee jepeeefYe<eske kej efoee~
Deveblej YeieJeeve ves Deveske jepee, cenejepee Deeefo yeveekej GvnW meggboj jepeveerefle kee GheosMe efoee~
1. mJeebYetmlees$e~ 2. ef$eueeskemeej ieeLee 802~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

cebieueeejCe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 47

oer#eekeueeCeke-hegve: Ske efove YeieJeeve veerueebpevee kes ve=le kes mecee Gmekeer Deeeg meceehle ngF&
osKekej efJeje nes iees~ FveW eje ueeF& ieF& heeuekeer ceW yew"kej efmeeLe& Jeve ceW hengBes Deewj peneB JeJe=#e
kes veeres kesMeueeWe kejkes owiecyejer oer#ee ueer Gme mLeue kee veece eeeie en eefme nes ieee~ Ske Je<e&
39 efove yeeo nefmleveehegj ceW jepekegceej eseebme ves eYeg kees JewMeeKe Meg. 3 kes efove F#egjme kee Deenej oskej
oeveleerLe&-eJele&ke heo kees eehle efkeee~
kesJeue%eeve keueeCeke-Ske npeej Je<e& leheejCe kes yeeo eYeg kees eeeie ceW JeJe=#e kes veeres
kesJeue%eeve eie nes ieee~ Gmeer #eCe YeieJeeve he=LJeer mes 5000 Oeveg<e-20000 neLe Thej DeekeeMe ceW
DeOej hengBe iees Deewj DeOe&efveefce<e cee$e ceW ner kegyesj ves DeekeeMe ceW YeieJeeve kee meceJemejCe yevee efoee~
en 12 eespeve-96 ceerue kee ieesue Lee~ Fmekee mebef#ehle JeCe&ve Fme ekeej nwmeceJemejCe ceW Dee" Yetefceeeb Deewj leerve keveer nesleer nQ leLee eejeW Deesj eej JeerLeer-me[keW nesleer nQ~
Fve me[keeW kes ceOe eejbYe ceW ner eejeW efoMeeDeeW ceW Ske-Ske Ssmes eej ceevemlebYe nesles nQ~ es YeieJeeve kes
Mejerj keer TBeeF& mes yeejn iegves TBes nesles nQ~ eLee-YeieJeeve $e+<eYeosJe kes Mejerj keer TBeeF& 500 Oeveg<e
DeLee&led 2000 neLe Leer, Dele: 20001224000 neLe TBes ceevemlebYe Les~ Fvekes oMe&ve mes ceeveer kee
ceeve ieefuele nes peelee Lee, Jen YeJeelcee meceief yevekej Deveblemebmeej kees meerefcele kej ueslee Lee~
Fme meceJemejCe ceW he=efLeJeer mes Ske neLe Thej mes 1-1 neLe TBeer Ssmeer 20 npeej meeref{eeB jnleer
LeeR~ Fvemes e{kej ceveg<e, efleee Deeefo meYeer YeJe peerJe-yeeue, Je=, jesieer, DebOes, uebie[s, uetues Deeefo
48 efceve cee$e ceW Thej hengBe peeles Les~ en DeefleMee YeieJeeve kee ner Lee~
FmeceW eej hejkeess Deewj heebe JesefoeeW kes Deblejeue ceW Dee" Yetefceeeb nQ~ efpeveceW ece mes Oetefuemeeue
hejkeese, ewleeemeeoYetefce, Jesoer, KeeeflekeeYetefce, Jesoer, ueleeYetefce, hejkeese, GheJeveYetefce, Jesoer, OJepeeYetefce,
hejkeese, keuheJe=#eYetefce, Jesoer, YeJeveYetefce, hejkeese, eerceC[heYetefce Deewj Jesoer Ssmeer JeJemLee jnleer nw~
Deeies 16 meer{er e{kej eLece keveer, 8 meer{er kes yeeo otmejer keveer, hegve: 8 meer{er e{kej leermejer
keveer hej iebOekeger ceW YeieJeeve efJejepeceeve jnles nQ~
eleske hejkeess SJeb JesefoeeW ceW eejeW efoMeeDeeW ceW 1-1 ieeshegjej yeves Les, GveceW oesveeW lejhe
veeeMeeueeSb, cebieueIe, OetheIe Deewj veJeefveefOe Yeb[ej jKes ngS Les, Fve ejesb kes j#eke osJeieCe Les~
eLece Yetefce ceW-1-1 efpevecebefoj kes Deblej mes 5-5 eemeeo Les~
efleere Yetefce ceW-efvece&ue peue ceW nbme, yeleKe Deeefo SJeb keceue Deeefo Les~
le=leere Yetefce ceW-neW $e+legDeeW kes heg<he efKeues Les~
elegLe& Yetefce ceW-eej efoMee ceW ece mes DeMeeske, mehleo, ebheke Deewj Deece kes Jeve Les, FveceW SkeSke ewleJe=#eeW ceW eejeW efoMeeDeeW ceW efpeveeefleceeSb efJejepeceeve jnleer nQ~
heebeJeer Yetecf e ceW-oMeefJeOe efevneW mes meefnle OJepeeSb LeeR~

48 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

"er Yetecf e ceW-oMeefJeOe keuheJe=#e Les leLee eej efoMee ceW ece mes veces, ceboej, mebleeveke Deewj
heeefjpeele efmeeLe& Je=#eeW ceW efmeeW keer eefleceeSb efJejepeceeve LeeR~
meeleJeeR Yetecf e ceW-YeJeve yeves Les FmeceW GYee lejhe Denle, efme eefleceeDeeW mes meefnle 9-9 mlethe Les Deewj
Dee"JeeR Yetecf e ceW-yeejn meYee yeveer ngF& LeeR~
ece mes Fve yeejn meYeeDeeW ceW 1. cegefveieCe 2. keuheJeeefmeveer osefJeeeb 3. Deeefe&kee Deewj
eeefJekee 4. peesefle<eerosJeer 5. Jebblej osJeer 6. YeJeveJeeefmeveer osJeer 7. YeJeveJeemeer osJe 8. Jeblej osJe
9. peesefle<eer osJe 10. keuheJeemeerosJe 11. ceveg<e Deewj 12. efleeeieCe yew"les Les~
meceJemejCe kee Ssmee eYeeJe jnlee nw efke peeleefJejesOeer efmebn, nefjCe, ieee, JeeIe, mehe&, vesJeuee, ceesj
Deeefo meYeer heMeg-he#eer hejmhej kes Jewj kees es[kej cew$eerYeeJe OeejCe kej YeieJeeve kee GheosMe megveles nQ~
mebmeej ceW Ske leerLekej YeieJeeve kee meceJemejCe ner Ssmee nw efke peneB osJeeW Deewj ceveg<eeW kes meceeve
efleeeeW kes efueS Yeer Ske kees"e efveefele nw Gme kees"s ceW yew"kej mebKeeleeW heMeg-he#eer YeieJeeve kee GheosMe
megvekej Dehevee keueeCe kej uesles nQ~ FveceW ueeKeeW heMeg lees DeeEnmeeCegele, meleeCegele, Deeewee&Cegele,
yeeeee&Cegele Deewj heefjenheefjceeCeeCegele OeejCe kejkes mJeie& kees eehle kej uesles nQ leLee efokekegceeefjeeb
neLe ceW cebieueJe OeejCe kejleer nQ~
YeieJeeve kes efJenej mes meJe&$e 800-800 ceerueeW leke cebieue #esce Deewj megefYe#e nes peelee nw~ meYeer
Deeheme ceW cew$eerYeeJe OeejCe kej uesles nQ~ jesie, Meeske, DeeefOe, JeeefOe Deeefo GheJe veneR nesles nQ~ Yetkebhe,
veoeryee{, Deefiveekeeshe, Dekeeuece=leg Deeefo ogIe&veeSb Yeer ue peeleer nQ~
JeemleJe ceW pees ceneheg<e mJeeb eeCeercee$e hej oee kejles ngS hetCe& Deefnbmee Oece& kee heeueve kejles nQ
GvneR ceW Ssmeer efJeMes<elee Dee peeleer nw efke etj eeCeer Yeer Gvekes meeefveOe kees eehle kej etjlee es[ osles nQ,
Jewj-efJejesOe es[ osles nQ~
hegvejefhe YeieJeeve ves meceJemejCe ceW DeeEnmee, mele, Deeewe&, yeeee& Deewj heefjenheefjceeCe kee
GheosMe oskej DemebKe eeefCeeeW kees Oecee&ce=le kee heeve kejeee~ peye YeieJeeve kesJeue%eeveer nes peeles nQ leye
ceesn, jeie, s<e, Fe Deeefo kee DeYeeJe nes peeves mes Gvekee GheosMe Yeer efyevee Fe kescee$e YeJeeW kes
hegCeesoe mes ner neslee nw, pewmes efke cesIe efyevee Fe kes ner yejmeles nQ~
cees#ekeueeCeke-ueeKeeW Je<eeX leke YeieJeeve $e+<eYeosJe ves eerefJenej kejkes YeJeeW kees mebleefhe&le
efkeee~ Deveblej kewueeMeheJe&le hej eesieefvejesOe kejkes Deeegkece& kes Deble ceW efveJee&Ce Oeece eehle kej efueee~
peye le=leerekeeue ceW leerve Je<e& mee{s Dee" ceen Mes<e Les leye YeieJeeve cees#e iees nQ~ ngb[eJemeefhe&Ceer keeue kes
oes<e mes eLece leerLekej le=leerekeeue kes Deble ceW ner pevce ueskej le=leerekeeue ceW ner cees#e eues iees nQ~ JeneB
Jes YeieJeeve Devevleevevle keeue leke Deleerefve megKe ceW efveceive jnWies hegve: keYeer Yeer Fme he=efLeJeer hej
DeJeleej veneR ueWies~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

cebieueeejCe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 49

eewyeerme leerLekejeW kee Devlejeue

YeieJeeve $e+<eYeosJe kes Devevlej DeefpeleveeLe Deeefo ceneJeerjheele eewyeerme leerLekej ngS nQ~
YeieJeeve $e+<eYeosJe kes cege nes peeves kes heeeled heeeme ueeKe kejes[ meeiejeW kes Jeleerle nes peeves hej
DeefpeleveeLe leerLekej ves cees#eheo eehle efkeee~
DeefpeleveeLe kes cege nesves kes yeeo leerme ueeKe kejes[ meeiejeW kes Jeleerle nes peeves hej mebYeJeveeLe
leerLekej efme ngS~
Fmekes yeeo ome ueeKe kejes[ meeiej Jeleerle nes peeves hej DeefYeveboveveeLe leerLekej efme ngS~
Fmekes yeeo veew ueeKe kejes[ meeiejeW kes eues peeves hej megceefleveeLe YeieJeeve efmeef kees eehle ngS~
Fmekes heeeled veyyes npeej kejes[ meeiejeW kes yeerle peeves hej heeeYe efpeve efmeef kees eehle ngS~
Fmekes Devevlej veew npeej kejes[ meeiejeW kes eues peeves hej megheee&veeLe YeieJeeve cees#e kees eehle ngS~
Fmekes yeeo veew meew kejes[ meeiejeW kes eues peeves hej eveYe osJe cees#e kees eehle ngS~
Fmekes yeeo veyyes kejes[ meeiejeW kes yeerle peeves hej heg<heovleveeLe efpeve efmeef kees eehle ngS~
Fmekes Devevlej veew kejes[ meeiejeW kes eues peeves hej MeerleueveeLe YeieJeeve efme ngS~
Fmekes yeeo eeme" ueeKe, yyeerme npeej, meew meeiej kece Ske kejes[ meeiej DeLee&led leQleerme ueeKe,
lesnej npeej, veew meew meeiej kes Jeleerle nes peeves hej eseebmeveeLe YeieJeeve cees#e kees eehle ngS~
Fmekes Devevlej eewJeve meeiej kes yeerle peeves hej Jeemeghetpe YeieJeeve cees#e kees eehle ngS~
Fmekes yeeo leerme meeiej Jeleerle nes peeves hej efJeceueveeLe YeieJeeve efme ngS~
Fmekes yeeo veew meeiej Jeleerle nes peeves hej DevebleveeLe cege ngS~
Fmekes yeeo eej meeiej eues peeves hej Oece&veeLe leerLekej efme ngS~
Fmekes yeeo heewve heue kece leerve meeiej kes yeerle peeves hej MeebefleveeLe YeieJeeve efme ngS~
Fmekes Devevlej De&heue keeue kes yeerle peeves hej kegbLegveeLe leerLekej efme ngS~
Fmekes yeeo Ske kejes[ Je<e& kece heeJe heue kes yeerle peeves hej DejveeLe YeieJeeve efme ngS~
Fmekes yeeo Ske npeej kejes[ Je<eeX kes yeeo ceefuueveeLe efpeve efme ngS~
Fmekes heeeled eewJeve ueeKe Je<eeX kes yeerle peeves hej cegefvemegeleveeLe efme ngS~
Fmekes heeeled ueeKe Je<e& yeerle peeves hej veefceveeLe leerLekej efme ngS~
Fmekes yeeo heeBe ueeKe Je<eeX kes yeerle peeves hej vesefceveeLe YeieJeeve efme ngS~
Fmekes heeeled lesjemeer npeej meele meew heeeme Je<eeX kes yeerle peeves hej heee&veeLe leerLekej efme ngS~
Fmekes heeeled oes meew heeeme Je<eeX kes yeerle peeves hej ceneJeerj YeieJeeve efme ngS~ Gme mecee hebece
keeue kes eJesMe nesves ceW leerve Je<e& mee{s Dee" ceen Mes<e Les~

50 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Oece&leerLe& Jegefefe kee keeue-heg<heoble kees Deeefo ueskej Oece&veeLeheele meele leerLekejeW kes
leerLeeX ceW Oece& keer Jegefefe (DeYeeJe) ngF& Leer Deewj Mes<e me$en leerLekejeW kes leerLeeX ceW Oece& keer hejcheje
efvejvlej De#egCCehe mes eueleer jner nw~
heg<heoble kes leerLe& ceW heeJe heue leke Oece& kee DeYeeJe jne nw DeLee&led Gme mecee oer#ee kes DeefYecegKe
nesves JeeueeW kee DeYeeJe nesves hej Oece&heer mete&osJe Demleefcele nes ieee Lee~ Fmeer ekeej MeerleueveeLe kes
leerLe& ceW De& heue leke, eseebmeveeLe kes leerLe& ceW heewve heue leke, JeemeghetpeosJe kes leerLe& ceW Ske heue
leke, efJeceueveeLe kes leerLe& ceW heewve heue leke, DevevleveeLe kes leerLe& ceW De& heue leke Deewj Oece&veeLe kes
leerLe& ceW heeJe heue leke Oece&leerLe& kee Gso jne Lee~
ngb[eJemeefhe&Ceer kes oes<e mes eneB meele yeej Oece& kes efJeso ngS nQ~
hebece keeue-Jeerj YeieJeeve kes cees#e peeves kes yeeo leerve Je<e&, Dee" ceen Deewj Ske he#e keeue
Jeleerle nes peeves kes yeeo og<ecee veeceke hebece keeue eJesMe kejlee nw~
N : MN : M

ces Jevovee
ces megoMe&ve ceneleerLe& kees, efvele eefle MeerMe Pegkeelee ntB~
leerLekej kes pevce vnJeve keer, meyekees eeo efoueelee ntB~~
YeMeeue Jeve megvoj nw, vevove Jeve Deefle cevenj nw~
meewceveme Jeve MeesYe jne, heeb[gke Jeve ceve ceesn jne~~
FveceW ewleeuee Yeemes, efpeveceW efpeve eeflecee jepes~
eej efoMee ceW eej kens, meye efceue meesuen Yeeme jns~~
eefle efvepeie=n ceW efpeveeeflecee, Fke meew Dee" Delegue ceefncee~
meyekees efvele veceve cesje, keesef-keesef Jevove cesje~~
heeb[gke Jeve keer efJeefoMee ceW, heeb[gke Deeefo efMeuee leeceW~
leerLekej efMeMeg kees ueekes, Fv vnJeve kejles Deekes~~
Ssmes heeJeve ceneces kees, Yeefe emetve e{elee ntB~
mecei%eeveceleer efJekeefmele nes, ener YeeJevee Yeelee ntB~~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

cebieueeejCe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 51

ep%eeveevleie&leb YetlJee
Dece=leJee|<eCeer erkee

%eeve kes Yeso

%eeve kes heebe Yeso nQ-ceefle%eeve, egle%eeve, DeJeefOe%eeve, ceve:hee&e%eeve Deewj kesJeue%eeve~
(1) ceefle%eeve
ceefle%eeve kes eej Yeso nQ-DeJeen, F&ne, DeJeee Deewj OeejCee~
DeJeen-Fefve Deewj heoeLe& kee mebyebOe nesles ner pees meeceeve enCe neslee nw Gmes oMe&ve kenles nQ~
oMe&ve kes Devevlej pees heoeLe& kee eLece enCe neslee nw Jen DeJeen nw~ pewmes e#eg Fefve kes eje en
Megkeuehe nw Ssmee peevevee~
F&ne-DeJeen kes eje enCe efkees iees heoeLe& ceW Gmekes efJeMes<e peeveves keer Fe F&ne nw~ pewmes pees
Megkeuehe osKee Lee Jen yeieguee nw ee OJepee~
DeJeee-efJeMes<e kes efveCe&e eje pees eLeeLe& %eeve neslee nw Gmes DeJeee kenles nQ~ pewmes hebKe Deeefo
he[he[eves mes peeve uesvee en yeieguee ner nw~
OeejCee-peeveer ngF& Jemleg kees keeueevlej ceW ve Yetuevee OeejCee nw~ Fme OeejCee mes ner keeueevlej ceW
mce=efle Deeefo nesleer nw~
Fve DeJeen Deeefo %eeveeW kes efJe<ee yeejn ekeej kes nQ~ yeng, yengefJeOe, ef#ee, Deefve:me=le, Devege,
OegJe, Deuhe, DeuheefJeOe, Deef#ee, efve:me=le, Ge Deewj DeOegJe~
yengle JemlegDeeW kes enCe kees yeng%eeve kenles nQ~ pewmes mesvee ee Jeve kees Ske mecetnhe ceW enCe
kejvee yeng %eeve nw~
neLeer, Iees[s ee Deece Deeefo Deveske YesoeW kees peevevee yengefJeOe %eeve nw~
Jemleg kes SkeosMe kees osKekej mechetCe& kees peevevee Deefve:me=le nw~ pewmes leeueeye ceW [tyes neLeer keer metb[
kees osKekej neLeer kees peeve uesvee~
MeerIelee mes peeleer ngF& Jemleg kees peeve uesvee ef#ee %eeve nw~ pewmes lespeer mes eueleer ngF& jsueiee[er kees
peevevee~
efyevee kens Yeer DeefYeeee kees peeve uesvee Devege nw~
yengle keeue leke pewmes kee lewmee %eeve jnvee OegJe nw~ Ssmes ner Deuhe-DeuheefJeOe Deeefo kees mecePe
uesvee~
Fme ekeej mes DeJeen kes yeejn Yeso nesles nQ~ Ssmes ner F&ne, DeJeee, OeejCee kes yeejn-yeejn Yeso nesves

52 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

mes meye De[leeueerme Yeso nes peeles nQ leLee FveceW mes eleske %eeve heebe Fefve Deewj ceve mes neslee nw Dele:
48 kees 6 mes iegCee kejves hej ceefle%eeve kes 288 Yeso nes peeles nQ~
es 288 Yeso DeLee&Jeen keer Dehes#ee mes nQ~
DeLee&led DeJeen kes oes Yeso nQ-DeLee&Jeen Deewj JeeveeJeen~
heoeLe& kees Ssmee mhe peevevee efpemekes yeeo F&ne, DeJeee Deewj OeejCee nes mekeW Jen DeLee&Jeen nw~
pees DeJeen Demhe nes, efpemekes yeeo F&ne, DeJeee, OeejCee ve nes mekeW Jen JeeveeJeen nw~
JeeveeJeen, e#egFefve Deewj ceve kes eje veneR neslee nw, Mes<e eej FefveeW mes yeejn ekeej kes
heoeLeeX kee neslee nw Dele: JeeveeJeen kes 12448 Yeso nesles nQ~
Fme lejn DeLee&Jeen keer Dehes#ee 288 Deewj JeeveeJeen keer Dehes#ee 48 Ssmes efceuekej
28848336 Yeso ceefle%eeve kes nesles nQ~
JeeveeJeen eefo yeej-yeej neslee nw lees Jen DeLee&Jeen nes peelee nw efhej Gmekes Thej F&ne,
DeJeee Deewj OeejCee %eeve nes peeles nQ~ pewmes efceer kes keesjs mekeesjs hej 1-2 yetbo peue lelkeeue metKe
peelee nw~ eefo ueieeleej peue keer yetbos efiejleer jnW lees Jen mekeesje ieeruee nes peelee nw~ en DeLee&Jeen
kee evle nw~
(2) egle%eeve-pees %eeve ceefle%eeve hetJe&ke neslee nw Jen egle%eeve nw~ Fmekes ieejn Debie, eewon hetJe&
he mes Yeso ceeves iees nQ DeLeJee eLeceevegeesie, kejCeevegeesie, ejCeevegeesie Deewj Jeevegeesie kes Yeso mes
eej Yeso ceeves nQ~ Fve eejeW DevegeesieeW ceW mechetCe& eoMeebie kee meej Dee peelee nw~
eLeceeveg ees i e-efkemeer Ske ceneheg <e kes eef j le kee eef leheeove kejves Jeeuee, $es me"
Meueekee heg<eeW kes eefjle kee JeCe&ve kejves Jeeuee hegCe kes keejCeYetle, yeesefOe-meceeefOe kes mLeeveYetle
eLeceevegeesie nw~
kejCeevegeesie-ueeske-Deueeske kes efJeYeeie kees, oesveeW keeueeW kes heefjJele&ve kees Deewj eejeW ieefleeeW
kees ohe&Ce kes meceeve yeleueeves Jeeuee kejCeevegeesie nw~
ejCeevegeesie-ie=nmLeeW Deewj cegefveeeW kes eeefj$e keer Glheefe, Je=ef Deewj j#ee kes keejCeeW kes
eefleheeoke Meee ejCeevegeesie kenueeles nQ~
Jeevegeesie-peerJe Deewj DepeerJe leJeeW kes, hegCe Deewj heehe kees leLee yebOe-cees#e kes eefleheeoke
Meee Jeevegeesie kenueeles nQ~
(3) DeJeefOe%eeve-Je, #es$e, keeue, YeeJe keer ceee&oe mes heer heoeLeeX kees mhe peevevee
DeJeefOe%eeve nw~ Fmekes leerve Yeso nQ-osMeeJeefOe, hejceeJeefOe Deewj meJee&JeefOe~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

cebieueeejCe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 53

osMeeJeefOe%eeve osJeeW kes Deewj veejefkeeeW kes neslee nw Jen YeJeelee nw leLee #eeesheMece kes efveefcee mes
nesves Jeeuee DeJeefOe%eeve ceveg<e Deewj eflee&eeW ceW heeee peelee nw Jen iegCeelee kenueelee nw~ en %eeve
Demebele meceief Deewj osMeefJejle ceveg<eeW ceW Yeer nes mekelee nw~
hejceeJeefOe Deewj meJee&JeefOe%eeve leodYeJe cees#eieeceer ejce Mejerjer cegefveeeW kees ner nesles nQ~
(4) ceve:hee&e%eeve-ceve:hee&e %eeveeJejCe Deewj Jeeree&vlejee kece& kes #eeesheMece mes GlheVe
nesves Jeeuee %eeve ceve:hee&e %eeve nw~ en %eeve ceeveg<eesej heJe&le kes Devleie&le hej kes ceve ceW efmLele heoeLeeX
kees mhe peeve ueslee nw~ Fmekes oes Yeso nQ-$e+pegceefle Deewj efJehegueceefle~
$e+peg DeLee&led mejue ceve, Jeeve, keee kes DeLe& kees peeveves Jeeuee $e+pegceefle nw Deewj kegefue ceve,
Jeeve, keeeiele DeLe& kees peeveves Jeeuee efJehegueceefle nw~
$e+pegceefle %eeve neskej t Yeer mekelee nw efkevleg efJehegueceefle %eeve tlee veneR nw~ en ejceMejerjer kees
ner neslee nw~
Jewmes lees ceve:hee&e%eeve Je=efbiele eeefj$eOeejer, efkemeer Ske $e+ef Jeeues mebeceer cegefve kees ner neslee nw,
meYeer kees veneR nes mekelee nw~
(5) kesJeue%eeve-peieled$ee, keeue$eeJeleea, mecemle heoeLeeX kees egieheled peeveves Jeeuee kesJeue%eeve
nw~ Fme kesJeue%eeve heer ohe&Ce ceW mechetCe& ueeskeekeeMe Deewj DeueeskeekeeMe Ske meeLe Peuekelee nw~
Oece&, DeOece& Deeefo meJe&Je Deewj Gve JeeW keer ef$ekeeueJeleea meJe& heee&eeW kees kesJeue%eeve peevelee
nw~ peerJe Devevleevevle nQ, peerJe mes DevevleiegCes DeCegmkevOe Yeso mes ege hegodieue Je nQ~ Oece&, DeOece&,
DeekeeMe Deewj keeue es DemebKese nQ~ Fve eejeW keer leerve keeue mecyevOeer he=Lekedhe=Leked Devevleevevle
heee&eW nQ~ Gve meye JeeW Deewj Gvekeer meJe& ef$ekeeueJeleea Devevle heee&eeW kees Devevle ceefncee Jeeuee
kesJeue%eeve Ske meeLe peevelee nw~
pees kesJeue-Ske, Deleerevf e Deewj hej menee keer Dehes#ee mes jefnle nw Jen kesJeue%eeve mJeYeeJe%eeve nw~
Fmeer kee efJemleejDeLeeapeve1 efpeme efuees yeeeDeYeblej eeefj$e kee mesJeve kejles nQDeeejCe
kejles nQ Jen kesJeue%eeve nw~
eer Yeekeuebke osJe ves Yeer kene nw
efpemekeer Fe jKeves Jeeues-efpemekes efueS Jeeve, ceve Deewj keee kes Deeefele, yeeeDeeYevlej
Ssmeer GYeehe efpeve leheejCe keer efeeeDeeW kee mesJeve kejles nQ, Gmeer kee veece kesJeue%eeve nw~
en mJeYeeJe%eeve FefveeW mes jefnle Deleerefve nw, keeeWefke en Fefve Deewj ceve kes Jeeheej mes
jefnle nw~ en Fbefe%eeve DeekeeMe Deeefo Decetle& heoeLeeX ceW, osMe mes efpemeceW JeJeOeeve nw Ssmes DeLee&led
DeefleotjJeleea cesheJe&le Deeefo ceW, keeue mes efpemeceW Devlejeue he[ egkee nw Ssmes Deleerle Deewj Deveeiele
1. cees#e kes Fgke peve~

54 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

keeueJeleea jecejeJeCe, cenehee leerLekej Deeefo ceW, mJeYeeJe mes Devleefjle-veneR efoKeves Jeeues Ssmes
Yetle, efheMeee Deeefo ceW Deewj Gmeer ekeej Deeflemet#ce hej kes ceve keer eJe=efe, hegodieuehejceeCeg Deeefo
efJe<eeeW ceW eJe=efe veneR kej mekelee nw~ otmejer yeele en nw efke es FefveeB mLetue, cete|leke, ceee&efole
Deewj Jele&ceevekeeue kes DehevesDeheves efJe<eeeW kees ner enCe kejleer nQ, efkevleg DeleeRefe %eeve leerve
ueeske kes Devleie&le mLetue, met#ce, cete|leke, Decete|leke, Devevle heoeLeeX kees leLee Yetle, Jele&ceeve Deewj
YeefJe<elkeeueerve meYeer heoeLeeX kees Yeer Ske meeLe ner peeve ueslee nw, keeeWefke GmeceW ece kee JeJeOeeve
Deewj FefveeW kee JeJeOeeve veneR nQ~
Fmeer yeele kees eJeevemeej ceW kene nw
pees %eeve DeeosMeer, meeosMeer, cetle&, Decetle& Ssmes meYeer heoeLe& kees leLee pees heee&eW DeYeer veneR ngF& nQ
Ssmeer Deveeiele SJeb pees heee&eW ve< nes egkeer nQ Ssmeer Deleerle meYeer heee&eeW kees peevelee nw Jen %eeve
Deefveefve kene ieee nw~
Fmeer kee efJemleej en nw efke pees %eeve keeueeCeg, hejceeCeg Deeefo DeeosMeer JeeW kees, peerJe, hegodieue,
Oece&, DeOece&, DeekeeMe Deeefo meeosMeer JeeW kees, cete|lekehegodieue Je kees Deewj kece&yevOeve mes ye ngS
keer Dehes#ee mebmeejer peerJemecetn kees, Decete|lekeMegpeerJe Je kees Deewj hegodieue mes Deefleefje Mes<e
Deesleve JeeW kees Yeer peevelee nw, Gmeer ekeej pees heee&eW DeYeer veneR ngF& nQ Ssmeer YeefJe<elkeeueerve Deewj pees
ve< nes egkeer nQ Ssmeer Deleerlekeeueerve heee&eeW kees DeLee&led ef$ekeeueiele meYeer heee&eeW meefnle mebhetCe&
%eseheoeLeeX kees peevelee nw, Jen %eeve pewveMeemeve ceW Deleerefve kene ieee nw, Ssmes kesJeue%eeve ceW leerveeW ueeske
iees<heo kes meceeve ueIeg eleerle nesles nQ~
YeeJeeLe&eneB leke %eeve kes heeBeeW YesoeW kee mebef#ehle JeCe&ve efkeee nw~ eneB hej Jee|Cele egle%eeve
eoMeebiehe mes kene ieee nw~ Fmekes henues FmeceW heee&e, heee&emeceeme, De#ej, De#ejmeceeme Deeefo yeerme
Yeso yeleees nQ~ GveceW mes cee$e De#ej%eeve ner keg he ceW nceW Deewj Deehekees eehle nw~ eoMeebie egle%eeve
eglekesJeueer cenecegefveeeW kees ner neslee nw~ Deee|ekeeDeeW kees ieejn Debie leke %eeve eehle nesves keer JeJemLee
Deeiece ceW Jee|Cele nw~ eLee
SkeeoMeebieYe=ppeelee meee|ekeeefhe megueesevee~~
Deee|ekee megueesevee ves YeieJeeve $e+<eYeosJe kes meceJemejCe ceW ieejn DebieeW leke kee %eeve eehle
efkeee nw~
eeJekeeeefJekeeDeeW kees SJeb #eguueke, Ssueke Je #egefuuekeeDeeW kees DebiehetJe& he{ves kee efve<esOe
Deeee nw~
Deeies osMeeJeefOe Deewj Fmemes efJehejerle efceLee<er kes efJeYebieeJeefOe ee kegDeJeefOe%eeve veejkeer Deewj

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

cebieueeejCe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 55

osJeeW ceW JeneB keer heee&epeveYeJeelee veece mes neslee nw~ eeJekeeW kes Yeer osMeeJeefOe %eeve nes mekelee nw
pewmes efke Yejle eeJeleea kees DeJeefOe%eeve nes ieee Lee~ leerLekej YeieJeeve kes pevce mes ner ceefle, egle,
DeJeefOe leerveeW %eeveeW ceW osMeeJeefOe ner neslee nw~ Deeies kes hejceeJeefOe Je meJee&JeefOe%eeve cegefveeeW kes ner nesles nQ~
ceve:hee&e%eeve Yeer cenecegefveeeW kes ner nes mekelee nw~
kesJeue%eeveSke kesJeue%eeve ner Ssmee %eeve nw efke efpemeceW hetje leerveeW ueeske ieewKegj kes meceeve
Peuekelee nw~
Dele: YeieJeeve ceneJeerj kes kesJeue%eeve ceW mebhetCe& leerveeW ueeske Ske ess mes ies kes meceeve eleerle nesles
Les~ Ssmee eneB mecePevee nw~
N : MN :M

Yepeve
veece efleneje leejveneje keye lesje oMe&ve nesiee~
lesjer eeflecee Fleveer megvoj, let efkelevee megvoj nesiee~~ ske.~~
peeves efkeleveer ceeleeDeeW ves, efkeleves megle pevceW nQ~
hej Fme JemegOee hej lesjs mece, keesF& veneR yeves nQ~~
hetJe& efoMee ceW mete& osJe mece, meoe lesje megefcejve nesiee~
lesjer eeflecee Fleveer megvoj, let efkelevee megvoj nesiee~~1~~
he=LJeer kes megvoj hejceeCet, meye legPeceW ner mecee ieS~
kesJeue Gleves ner DeCeg efceuekej, lesjer jevee yevee ieS~~
FmeerefueS legPe mece megvoj veefnb, keesF& vej megvoj nesiee~
lesjer eeflecee Fleveer megvoj, let efkelevee megvoj nesiee~~2~~
ceve ceW leJe megefcejve kejves mes, heehe meYeer veMe peeles nQ~
eefo ele#e kejW leJe oMe&ve, ceveJeebefle heue heeles nQ~~
Deepe eboveeceleer eYet kee, Deveghece iegCe keerle&ve nesiee~
lesjer eeflecee Fleveer megvoj, let efkelevee megvoj nesiee~~3~~

56 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

$ewueeskeeb iees<heoeeles~

ueesiees Deefkeefcees Keueg, DeCeeFefCenCees meneJeefCeJJeees~

peerJeepeerJeseEn heg[es, meJJeeieemeJeeJees efCeees1~~4~~
ueeskeevles DeJeueeskeevles peerJeeefo<e[dJeeefCe DeefmceefVeefle ueeske:
peneB hej peerJe, hegodieue, Oece&, DeOece&, DeekeeMe Deewj keeue es neW Je osKes peeles nQ Jen ueeske nQ~
Jen ueeske Deke=ef$ece, DeveeefoefveOeve nw SJeb mJeYeeJe mes yevee ngDee nw DeLee&led Fmes efkemeer ves yeveeee veneR nw~

leerveueeske kee JeCe&ve

meJe&%e YeieJeeve mes DeJeueesefkele Devebleeveble DeueeskeekeeMe kes yengceOe Yeeie ceW 343 Ieve jepet
eceeCe heg<eekeej ueeskeekeeMe nw~ en ueeskeekeeMe peerJe, hegodieue, Oece&, DeOece& Deewj keeue Fve heeBeeW
JeeW mes Jeehle nw~ Deeefo Deewj Deble mes jefnle-Deveeefo Deveble nw, mJeYeeJe mes ner GlheVe ngDee nw~ n
JeeW mes meefnle en ueeskeekeeMe mLeeve efveee ner mJeeb eOeeve nw~ Fmekeer meye efoMeeDeeW ceW efveece mes
DeueeskeekeeMe efmLele nw~
Fme ueeske kes 3 Yeso nQDeOeesueeske, ceOeueeske Deewj TOJe&ueeske~
DeOeesueeske kee DeeOeej mJeYeeJe mes Jes$eemeve kes meMe, ceOeueeske kee Deekeej Ke[s efkees ngS ce=obie
kes Thejer Yeeie kes meceeve SJeb TOJe&ueeske kee Deekeej Ke[s efkees ngS ce=obie kes meMe nw~
mechetCe& ueeske keer TBeeF& 14 jepet eceeCe nw SJeb ceeseF& meJe&$e 7 jepet nw~
leerve ueeske kes pe[ Yeeie mes ueeske keer TBeeF& kee eceeCe
DeOeesueeske keer TBeeF& 7 jepet, ceOeueeske keer TBeeF& 1 ueeKe 40 eespeve SJeb TOJe& ueeske keer
TBeeF& 7 jepet eceeCe nw~ DemebKeeleeW eespeveeW kee 1 jepet neslee nw~ 14 jepet TBes ueeske ceW 7 jepet ceW vejke
SJeb 7 jepett ceW mJeie& nw, Fve oesveeW kes ceOe ceW 1 ueeKe 40 eespeve TBee megces heJe&le nw, yeme Fmeer megces
eceeCe TBeeF& Jeeuee ceOe ueeske nw pees efke TOJe&ueeske kee keg Yeeie nw Deewj Jen jepet ceW vee keg kes
meceeve nw~ DeleSJe TBeeF& kes JeCe&ve ceW 7 jepet ceW DeOeesueeske SJeb meele jepet ceW TOJe&ueeske kene ieee nw~
ueeske keer eew[eF& kee eceeCe
vejke kes leueYeeie ceW eew[eF& 7 jepet nw~ Ieles-Ieles en eew[eF& ceOeueeske ceW 1 jepet jn ieF& nw~
hegve: ceOeueeske kes Thej ye{les-ye{les yee ueeske-heeBeJeW mJeie& leke eew[eF& 5 jepet nes ieF& nw~ heeBeJeW
1. ef$eueeskemeej ieeLee4~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

cebieueeejCe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 57

yee mJeie& mes Deeies Ieles-Ieles efme efMeuee leke eew[eF& hegve: 1 jepet jn ieF& nw~
$eme veeueer kee eceeCe
leerveeW ueeskeeW kes yeereeW-yeere ceW 1 jepet eew[er SJeb 1 jepet ceeser leLee keg kece 13 jepet TBeer
$emeveeueer nw~ Fme $emeveeueer ceW ner $eme peerJe heees peeles nQ~
DeOeesueeske kes jepet kee JeCe&ve
ce=obieekeej DeOeesueeske ceW jlveeYee, Meke&jeeYee, yeeuegkeeeYee, hebkeeYee, OetceeYee, lece:eYee Deewj
cenelece:eYee es meele he=efLJeeeB nQ, peesefke keg kece Ske-Ske jepet kes Deblejeue mes nQ DeLee&led Fve
he=efLJeeeW keer ceeseF& ece mes 1 ueeKe 80 npeej eespeve, yeeerme npeej eespeve, DeeF&me npeej eespeve
Deeefo nw~ ceOe ueeske kes DeOeesYeeie mes ueskej henuee jepet Meke&je he=LJeer kes DeOeesYeeie ceW hetCe& neslee nw~
DeLee&led 1 jepet ceW jlveeYee Deewj Meke&je eYee es oesveeW ner he=LJeer nQ~ Fmekes Deeies otmeje jepet eejbYe neskej
yeeuegkeeeYee kes DeOeesYeeie ceW hetCe& neslee nw~ leermeje jepet hebkeeYee he=LJeer kes DeOeesYeeie ceW meceehle neslee
nw~ Fmekes Deveblej eewLee jepet OetceeYee kes DeOeesYeeie ceW, heeBeJeeb jepet lece:eYee kes DeOeesYeeie ceW, "e
jepet cenelece:eYee kes Deble ceW SJeb meeleJeeB jepet DeOeesueeske kes leue Yeeie ceW meceehle neslee nw~ celeueye en
nw efke 1 jepet ceW 2 vejke, 5 jepet ceW heeBe vejke, Ssmes 6 jepet ceW 7 vejke SJeb 1 jepet ceW efveieeso Yeeie efmLele
nwSsmee mecePevee eeefnes~
1 jepet ceWjlveeYee, Meke&jeeYee
1 jepet ceWyeeuegkeeeYee
1 jepet ceWhebkeeYee
1 jepet ceWOetceeYee
1 jepet ceWlece:eYee
1 jepet ceWcenelece:eYee
1 jepet ceWefvele efveieeso, Ssmes meele jepet ngS~
DeOeesueeske mes ceOeueeske leke keer eew[
eF& Ieves kee ece
DeOeesueeske kes leue Yeeie ceW7 jepet
meeleJeeR he=LJeer kes efveke6-1/7 jepet
"er he=LJeer kes efveke5-2/7 jepet
heeBeJeer he=LJeer kes efveke4-3/7 jepet
eewLeer he=LJeer kes efveke3-4/7 jepet

58 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

leermejer he=LJeer kes efveke2-5/7 jepet

otmejer he=LJeer kes efveke1-6/7 jepet
eLece he=LJeer kes efveke1jepet cee$e
mechetCe& ceOe ueeske keer eew[eF& 1 jepet cee$e ner nw~
TOJe& ueeske ceW jepet kes eceeCe kee JeCe&ve
ceOeueeske kes Thejer Yeeie ceW meewOece& efJeceeve kes OJepeoC[ leke 1 ueeKe 40 eespeve kece 1-1/2
jepet eceeCe TBeeF& nw~ Fmekes Deeies ceensv Deewj meevelkegceej kes Thejer Yeeie leke 1-1/2 jepet hetCe& neslee
nw~ Deveblej yeeesej kes Thejer Yeeie ceW 1/2 jepet, keeefhe kes Thejer Yeeie ceW 1/2 jepet, ceneMege kes Thejer
Yeeie ceW 1/2 jepet SJeb meneej kes Thejer Yeeie ceW 1/2 jepet, Deevele kes Thejer Yeeie ceW 1/2 jepet, DeejCe
kes Thejer Yeeie ceW 1/2 jepet meceehle neslee nw~ hegve: 1 jepet keer TBeeF& ceW 9 ewJeseke, 9 DevegefoMe, 5
Devegej SJeb efmeefMeuee nw~ DeLee&led
keg kece 1-1/2 jepet ceWmeewOece&, F&Meeve mJeie&
1-1/2 jepet ceWmeevelkegceej, ceensv mJeie&
1/2 jepet ceWyee, yeeesej mJeie&
1/2 jepet ceWueebleJe, keeefhe mJeie&
1/2 jepet ceWMege, ceneMege mJeie&
1/2 jepet ceWmeleej, meneej mJeie&
1/2 jepet ceWDeevele, eeCele mJeie&
1/2 jepet ceWDeejCe, Deegle mJeie&
1 jepet ceW-9 ewJeseke 9 DevegefoMe, 5 Devegej Deewj efme efMeuee he=LJeer nw~
1-1/21-1/21/21/21/21/21/21/217 jepet
eLece mJeie& mes efmeefMeuee leke ueeske keer eew[eF& ye{ves-Ieves kee ece
ceOeueeske ceW
1 jepet
meewOece&, F&Meeve mJeie& kes Deble ceW eew[eF&
2-5/7 jepet
meevelkegceej, ceensv kes Deble ceW eew[eF&
4-3/7 jepet
yee-yeeesej kes Deble ceW eew[eF&
5 jepet
}ebleJe, keeefhe mJeie& kes Deble ceW eew[eF&
4-3/7 jepet
Mege-ceneMege mJeie& kes Deble ceW eew[eF&
3-6/7 jepet
meleej-meneej mJeie& kes Deble ceW eew[eF&
3-2/7 jepet

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

cebieueeejCe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 59

Deevele-eeCele mJeie& kes Deble ceW eew[eF&

2-5/7 jepet
DeejCe-Deegle mJeie& kes Deble ceW eew[eF&
2-1/7 jepet
9 ewJeseke, 9 Devegeof Me, 5 Devegej SJeb efmeefMeuee leke eew[ eF& 1 jepet
Deheves-Deheves Debeflece Fvke efJeceeve mebyebOeer OJepeoC[ kes DeeYeeie leke Gve-Gve mJeieeX kee Deble
mecePevee eeefnS Deewj ueeske kee pees Deble nw, Jener keuheeleerle Yetefce kee Yeer Deble nw~
pewve efmeeble ceW 8 he=LJeer ceeveer ieF& nQ~ 7 vejke keer 7 he=LJeer SJeb 1 cees#e-he=LJeer, Ssmes he=LJeer kes 8
Yeso nQ~
JeeleJeueeeW kee JeCe&ve
Fme ueeskeekeeMe kees eejeW lejhe mes Jesefle kejkes leerve JeeleJeuee nQ~ es Jeeegkeeefeke peerJeeW kes
Mejerj mJehe nQ~ eeefhe Jeeeg DeefmLej mJeYeeJe Jeeueer nw efhej Yeer es leerveeW JeeleJeuee efmLej mJeYeeJe Jeeues
JeeegceC[ue nQ~ Fvekes (1) IeveesoefOeJeeleJeuee (2) IeveJeeleJeuee SJeb (3) levegJeeleJeuee es leerve Yeso nQ~
IeveesoefOeJeele ieescet$e JeCe& Jeeuee nw, IeveJeele cetbie kes meceeve JeCe& Jeeuee SJeb levegJeele Deveske JeCe&
Jeeuee nw~ eejeW lejhe mes ueeske kees Jesefle kejkes meJe& eLece IeveesoefOeJeeleJeuee efmLele nw, Fme IeveesoefOe
kees Jesefle kejkes IeveJeele SJeb IeveJeele kees Jesefle kejkes levegJeeleJeuee efmLele nQ~ levegJeeleJeuee kes eejeW
lejhe Deveble DeueeskeekeeMe nw~
Dee" he=efLJeeeW kes veeres leueYeeie ceW 1 jepet keer TBeeF& leke Fve leerveeW JeeegceC[ueeW ceW mes eleske keer
ceeseF& yeerme npeej eespeve eceeCe nw~ meeleJeW vejke ceW he=LJeer kes heee& Yeeie ceW ece mes Fve leerveeW
JeeleJeueeeW keer ceeseF& meele, heeBe Deewj eej eespeve nw~ Fmekes Thej ceOeueeske kes heee& Yeeie ceW heeBe,
eej Deewj leerve eespeve eceeCe nw~
Fmekes Deeies leerveeW Jeeeg keer ceeseF& yeemJeie& kes heee& Yeeie ceW ece mes 7, 5 Deewj 4 eespeve nw leLee
TOJe& ueeske kes Deble ceW-heee& Yeeie ceW 5, 4 Je 3 eespeve eceeCe nw~ ueeske efMeKej kes Thej leerveeW
JeeleJeueeeW keer ceeseF& eceMe: 2 keesme, 1 keesme Deewj keg kece 1 keesme eceeCe nw DeLee&led-ueeske kes
leue Yeeie mes 1 jepet leke leerveeW JeeleJeuee yeerme-yeerme npeej eespeve 20000 200002000060000
eespeve nQ~
meeleJeW vejke kes heeme-75416 eespeve
ceOeueeske kes heee& Yeeie ceW-54312 eespeve
yee mJeie& kes heee& Yeeie ceW-75416 eespeve
ueeske kes heee& Yeeie ceW-54312 eespeve
ueeske kes efMeKej hej-2 keesme, 1 keesme, 425 Oeveg<e kece 1 keesme (1575 Oeveg<e)

60 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

}eske kee Ieveheue

en ueeske leue ceW 7 jepet, ceOe ceW 1, heeBeJeW mJeie& ceW 5, Deewj Deble ceW 1 jepet nw~ Fve eejeW mLeeveeW
keer eew[eF& kees pees[ ossves mes 715114 jepet ngS~ Fme 14 ceW 4 kee Yeeie osves mes 1443-1/2
jepet ngS~ FmeceW ueeske kes oef#eCe-Gej keer ceeseF& kee iegCee kej osves mes 3-1/2724-1/2 ngS~ efhej
Fme eew[eF& Deewj ceeseF& kes iegCeveheue ceW 14 jepet kee iegCee kej osves mes 24-1/214343 jepet nges~
Fme ueeskeekeeMe kee Ieveheue 343 jepet eceeCe nw~
DeOeesueeske kee Ieveheue
ueeske kes veeres hetJe&-heefece eew[eF& 7 jepet Deewj ceOeueeske ceW 1 jepet Fve oesveeW kees efceueeves mes
718 jepet ngS~ hegve: Fmes DeeOee kejves mes 824, FmeceW oef#eCe-Gej keer ceeseF& 7 jepet kee iegCee
kejves mes 4728 jepet nges~ FmeceW DeOeesueeske keer TBeeF& 7 jepet mes iegCee kejves mes 287196 jepet
ngS~ en DeOeesueeske kee Ieveheue nw~
TOJe&ueeske kee Ieveheue
ceOeueeske ceW hetJe&-heefece efoMee keer eew[eF& 1 jepet, Deeies yee mJeie& kes heeme 5 jepet, oesveeW kees
efceueeves mes 156 jepet ngS~ Fmes DeeOee kejkes 623, oef#eCe-Gej keer ceeseF& 7 jepet mes iegCee
kejkes 3721 ngS, FmeceW yeemJeie& leke keer TBeeF& 3-1/2 jepet kee iegCee kejkes 213-1/
273-1/2 jepet ngS~ en ceOeueeske mes yee mJeie& leke kee Ieveheue nw Deewj Flevee ner yeemJeie& mes
Deeies ueeske kes Devle kee Ieveheue nw, Dele: 73-1/2 73-1/2147 jepet eceeCe mebhetCe& TOJe& ueeske
kee Ieveheue ngDee nw~
DeOeesueeske kee Ieveheue 196 Deewj TOJe&ueeske kee 147 jepet nw~ oesveeW kees efceuee osves mes
196147343 jepet eceeCe meejs ueeske kee Ieveheue neslee nw~
Fme ekeej ueeskeekeeMe kee Ieveheue 343 jepet eceeCe nw~
$eme veeueer kee JeCe&ve
ueeske kes yengceOe Yeeie ceW Ske jepet eew[er, Ske jepet ceeser Deewj keg kece 13 jepet TBeer
$emeveeueer nw, pees efke $eme peerJeeW kee efveJeeme #es$e nw, DeLee&led Fme $emeveeueer kes Yeerlej ner $eme peerJe heees
peeles nQ yeenj veneR~ lesjn jepet ceW keg kece pees kene nw Gme keceer kee eceeCe32162241-2/3 Oeveg<e kece 13 jepet~
Fme $emeveeueer kes yeenj Yeer Gheheeo, ceejCeebelf ekemecegoId eele Deewj kesJeueermecegoId eele Fve leerve Dehes#eeDeeW
mes $eme peerJeeW kee DeefmlelJe heeee peelee nw~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

cebieueeejCe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 61

Gheheeo-efkemeer Yeer efJeJeef#ele YeJe kes eLece mecee keer heee&e kees Gheheeo kenles nQ~ ueeske kes
Debeflece JeeleJeuee ceW efmLele keesF& peerJe cejCe kejkes efJeenieefle eje $emeveeueer ceW $eme heee&e mes GlheVe
nessves Jeeuee nw, Jen peerJe efpeme mecee cejCe kejkes eLece cees[e ueslee nw, Gme mecee $eme veece kece& kee
Goe Dee peeves mes $eme heee&e kees OeejCe kejves hej Yeer $emeveeueer kes yeenj nw~ Fmeefuees Gheheeo keer
Dehes#ee $eme peerJe $emeveeueer kes yeenj jnlee nw~
ceejCeebefleke mecegodIeele-$emeveeueer ceW efmLele efkemeer peerJe ves Debleceg&ntle& henues ceejCeebefleke
mecegodIeele kes eje $emeveeueer kes yeenj kes eosMeeW kee mheMe& efkeee keeeWefke Gmekees cejCe kejkes JeneR
mLeeJej ceW GlheVe nesvee nw lees Gme mecee ceW Yeer $eme peerJe kee DeefmlelJe $eme veeueer kes yeenj heeee peelee
nw~
kesJeueer mecegodIeele-peye Deeeg kece& keer efmLeefle Devleceg&ntle& cee$e ner yeekeer nes hejvleg veece, iees$e
Deewj Jesoveere kece& keer efmLeefle DeefOeke nes leye meeesiekesJeueer YeieJeeved kes oC[, kehee, elej Deewj
ueeskehetjCe mecegodIeele neslee nw Deewj Ssmee nesves mes leerveeW keceeX keer efmLeefle Yeer Deeeg kece& kes yejeyej nes
peeleer nw~ Fve leerveeW DeJemLeeDeeW ceW $eme peerJe $emeveeueer kes yeenj Yeer heees peeles nQ~

DeOeesueeske
DeOeesueeske ceW meyemes henueer ceOeueeske mes ueieer ngF& jlveeYee he=LJeer nw~ Fmekes keg kece Ske jepeg
veeres Meke&jeeYee nw~ Fmeer ekeej mes Ske-Ske kes veeres yeeuegkee eYee, hebkeeYee, OetceeYee, lece:eYee
Deewj cenelece:eYee YetefceeeB nQ~ es meele he=efLJeeeB n jepeg ceW nQ Deewj Debeflece meeleJeW jepeg ceW efveieeso mLeeve
nQ~
vejkeeW kes otmejs veece-Ieccee, JebMee, cesIee, Debpevee, Deefje, ceIeJeer Deewj ceeIeJeer es Fve he=efLJeeeW
kes DeveeefoefveOeve veece nQ~
jlveeYee he=LJeer kes 3 Yeeie nQ-KejYeeie, hebkeYeeie Deewj DeyyengueYeeie~ KejYeeie Deewj hebkeYeeie
ceW YeJeveJeemeer leLee JeblejJeemeer osJeeW kes efveJeeme nQ Deewj DeyyengueYeeie ceW eLece vejke kes efyeue nQ, efpeveceW
veejefkeeeW kes DeeJeeme nQ~
vejkeeW kes efyeueeW keer mebKee-meeleeW vejkeeW kes efyeueeW keer mebKee eewjemeer ueeKe eceeCe nw~
eLece he=LJeer kes 30 ueeKe, efleere kes 25 ueeKe, le=leere kes 15 ueeKe, elegLe& kes 10 ueeKe, heeBeJeeR kes
3 ueeKe, "er kes 5 kece 1 ueeKe SJeb meeleJeeR he=LJeer kes 5 efyeue nQ~
G<Ce Deewj Meerleefyeue-henueer, otmejer, leermejer Deewj eewLeer he=LJeer kes meYeer efyeue SJeb heeBeJeeR
he=LJeer kes Ske eewLeeF& Yeeie eceeCe efyeue Delevle G<Ce nesves mes veejefkeeeW kees leere ieceea keer yeeOee
hengBeeves Jeeues nQ~ heeBeJeeR he=LJeer kes DeJeefMe Ske eewLeeF& Yeeie eceeCe efyeue Deewj "er, meeleJeeR

62 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

he=LJeer kes meYeer efyeue Delevle Meerle nesves mes veejkeer peerJeeW kees Yeebkej Meerle keer Jesovee osves Jeeues nQ~
eefo G<Ce efyeue ceW ces kes meceeve ueesns kee ieesuee [eue osJeW lees Jen ieuekej heeveer nes peeJes, Ssmes ner
Meerle efyeueeW ceW ces heJe&leJeled ueesn efheb[ efJeueerve nes peeJes~
vejke ceW Glheefe kes ogKe-veejkeer peerJe ceneheehe mes vejke efyeue ceW GlheVe neskej Ske cegntle&
keeue ceW neW heee&efhleeeW kees hetCe& kej eerme DeeegOeeW kes ceOe ceW DeeQOes cegBn efiejkej JeneB mes ieWo kes
meceeve Guelee nw~ eLece he=LJeer ceW veejkeer meele eespeve, n npeej, heeBe meew Oeveg<e eceeCe Thej kees
Guelee nw~ Fmekes Deeies Mes<e vejkeeW ceW Gueves kee eceeCe otvee-otvee nw~
vejke keer efceer-keges, ieOes Deeefo peeveJejeW kes Delevle me[s ngS ceebme Deewj efJee Deeefo keer
Dehes#ee Yeer DevevleiegCeer ogie&efvOe mes ege JeneB keer efceer nw, efpemes Jes veejkeer Ye#eCe kejles nQ~ eefo meeleJeW
vejke keer efceer kee Ske keCe Yeer eneB Dee peeJes, lees eneB kes heeerme keesme leke kes peerJe cej peeJeW~
vejke kes ogKe-Jes veejkeer hejmhej ceW ee, yeeCe, Metueer, kejeWle Deeefo mes Ske otmejs kees Yeebkej
ogKe efoee kejles nQ~ Ske efceve Yeer Deeheme ceW Meebefle kees eehle veneR kejles nQ~ kejeWle mes eerjvee,
kegcYeerheeke ceW hekeevee Deeefo ceneve ogKeeW kee meecevee kejles ngS Gve peerJeeW keer ce=leg Yeer veneR nes mekeleer~
peye Deeeg hetCe& nesleer nw, leYeer Jes cejles nQ~
veejefkeeeW keer Deeegvejke
peIeve Deeeg
Glke= Deeeg
1
10 npeej Je<e&
1 meeiej
2
1 meeiej
3 meeiej
3
3 meeiej
7 meeiej
4
7 meeiej
10 meeiej
5
10 meeiej
17 meeiej
6
17 meeiej
22 meeiej
7
22 meeiej
33 meeiej
vejke ceW peeves Jeeues peerJe-kece&Yetefce kes hebesefve efleee Deewj ceveg<e ner Fve vejkeeW ceW peeles nQ~
Demeb%eer hebesefve efleee henues vejke leke, mejerme=he otmejs vejke leke, he#eer le=leere vejke leke, Yegpebie
elegLe& vejke leke, efmebn heeBeJeW leke, efeeeB "s leke, celme Deewj ceveg<e meeleJeW leke peeles nQ~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

cebieueeejCe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 63

vejke ceW mecekelJe kes keejCe-leermejs vejke leke kes veejkeer keesF& peeefle-mcejCe mes, keesF& ogJee&j
Jesovee mes, keesF& osJeeW kes mecyeesOeve kees eehle kej Devevle YeJeeW kees etCe& kejves ceW meceLe& meceioMe&ve kees
enCe kej uesles nQb~ Mes<e eej vejkeeW kes veejkeer peeeflemcejCe Deewj Jesovee DevegYeJe mes mecekelJe kees eehle
kej uesles nQ~
vejke ceW veejkeer kes cemleke Deeefo meYeer DeJeeJe kejes[esW jesieeW mes pepe&efjle jnles nQ~ vejke ceW
veejefkeeeW kes Ske meeLe ner 5 kejes[ 68 ueeKe 99 npeej 5 meew 84 jesie Goe ceW yeves jnles nQ~
veejefkeeeW kee Deenej Deewj efceer kes oes<e
keges, ieOes Deeefo peeveJejeW kes Delevle me[s ngS ceeBme Deewj efJee Deeefo keer Dehes#ee Yeer DevebleiegCeer
ogieefOe mes ege Ssmeer Gme vejke keer efceer kees Ieccee vejke kes veejkeer Delevle YetKe keer Jesovee mes Jeekegue
neskej Ye#eCe kejles nQ Deewj otmejs Deeefo vejkeeW ceW Gmemes Yeer DeefOeke iegCeer DeMegYe ogieefOele efceer kees Keeles
nQ~ Ieccee he=LJeer kes eLece heue kes Deenej keer efceer kees eefo Fme ceOe ueeske ceW [eue efoee peeS lees
Gmekeer ogieefOe mes 1 keesme heele kes peerJe ce=leg kees eehle nes mekeles nQ~ Fmemes Deeies otmejs, leermejs
Deeefo heueeW ceW DeeOes-DeeOes keesme eceeCe DeefOeke nesles ngS ceejCe Meefe ye{leer ieF& nw Deewj meeleJeW
vejke kes Deefvlece GveemeJeW heue ceW efceer keer ceejCe Meefe 25 keesme eceeCe nes peeleer nw~
leerLekej eke=efle kee yebOe kejkes vejke peeves JeeueeW kee JeCe&ve
keesF&-keesF& peerJe Fme ceOeueeske ceW leerLekej eke=efle kes yebOe kes henues eefo vejkeeeg kee yebOe kej
uesles nQ lees henues, otmejs ee leermejs vejke leke pee mekeles nQ JeW leerLe&kej eke=efle kes meJe Jeeues peerJe Yeer JeneB
hej DemeeOeejCe og:KeeW kee DevegYeJe kejles jnles nQ Deewj mecekelJe kes ceenelce mes hetJe&ke=le kece& kes
efJeheeke kee efebleJeve kejles jnles nQ~ peye Fvekeer Deeeg 6 cenerves DeJeMes<e jn peeleer nw leye mJeie& kes osJe
vejke ceW peekej eejeW lejhe kes hejkeese yeveekej Gme veejkeer kes Ghemeie& kee efveJeejCe kej osles nQ Deewj
ceOeueeske ceW jlveeW keer Je<ee&, ceelee keer mesJee Deeefo GlmeJe nesves ueieles nQ~
veejkeer kes og:KeeW kes Yeso
vejkeeW ceW veejefkeeeW kees eej ekeej kes og:Ke nesles nQ~ #es$e peefvele, Meejerefjke, ceeveefmeke Deewj
Demegjke=led~
vejke ceW GlheVe ngS Meerle, G<Ce, JewlejCeer veoer, MeeuceefueJe=#e Deeefo kes efveefcee mes nesves Jeeues og:Ke
#es$epe og:Ke kenueeles nQ~
Mejerj ceW GlheVe ngS jesieeW kes og:Ke Deewj ceej-kee, kegbYeerheeke Deeefo kes og:Ke Meejerefjke og:Ke nw~
mebkeuesMe, Meeske, Deekeguelee, heeeeehe Deeefo kes efveefcee mes GlheVe og:Ke ceeveefmeke og:Ke kenueeles
nQ~

64 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

SJeb leermejer he=LJeer heele mebkeuesMe heefjCeece Jeeues Demegjkegceej peeefle kes YeJeveJeemeer osJeeW kes eje
GlheVe kejees iees og:Ke Demegjke=led og:Ke kenueeles nQ~
Demegjkegceejke==le og:KeeW kee JeCe&ve
hetJe& ceW osJeeeg kee yebOe kejves Jeeues ceveg<e ee efleee DevebleevegyebOeer ceW mes efkemeer Ske kee Goe Dee
peeves mes jlve$ee kees ve kejkes Demegjkegceej peeefle kes osJe nesles nQ~ efmekeveeveve, Deefmehe$e, ceneyeue, ,
Debyejer<e Deeefoke Demegjkegceej peeefle kes osJe leermejer yeeuegkeeeYee he=LJeer leke peekej veejefkeeeW kees eesOe
GlheVe keje-keje kej hejmhej ceW eg kejeles nQ Deewj emeVe nessles nQ~
vejke ceW DeJeefOe%eeve kee JeCe&ve
vejke ceW GlheVe nesles ner Debleceg&ntle& kes yeeo neW heee&efhleeeB hetCe& nes peeleer nQ Deewj YeJeelee
DeJeefOe%eeve eie nes peelee nw~ pees efceLeeer veejkeer nQ Gvekee DeJeefOe%eeve efJeYebieeJeefOe-kegDeJeefOe
kenueelee nw SJeb mecekedef veejefkeeeW kee %eeve DeJeefOe%eeve kenueelee nw~

ceOeueeske

(Devleie&le {eF&erhe kee JeCe&ve)

ceOeueeske 1 jepeg eew[e 1 ueeKe 40 eespeve TBee nw~ en et[er kes Deekeej kee nw~ Fme ceOeueeske
ceW DemebKeele erhe Deewj DemebKeele meceg nQ~ Fme ceOeueeske kes yeereeW-yeere ceW Ske ueeKe eespeve Jeeme
Jeeuee DeLee&led 40 kejes[ ceerue efJemleej Jeeuee pecyeterhe efmLele nw~ pecyeterhe kees Iesjs ngS 2 ueeKe eespeve
efJemleej Jeeuee ueJeCe meceg nw~ ueJeCe meceg kees Iesjs ngS 4 ueeKe eespeve Jeeme Jeeuee Oeelekeer KeC[ nw,
Fmekees Iesjs ngS 8 ueeKe eespeve Jeeme Jeeuee keeueesoefOe meceg nw~ Gmekes yeeo 16 ueeKe eespeve Jeeme
Jeeuee heg<kej erhe nw~ Fmeer lejn Deeies-Deeies ece mes erhe leLee meceg otves-otves eceeCe Jeeues nesles iees nQ~
Devle kes erhe Deewj meceg kee veece mJeebYetjceCe erhe Deewj mJeebYetjceCe meceg nw~
pecyeterhe
pecyeterhe kes ceOe ceW Ske ueeKe eespeve TBee leLee ome npeej eespeve efJemleej Jeeuee megces heJe&le
nw~ Fme pecyeterhe ceW n kegueeeue SJeb meele #es$e nQ~
6 kegueeeueeW kes veece-efnceJeeved, ceneefnceJeeved, efve<eOe, veerue, efkece Deewj efMeKejer~
7 #es$eeW kes veece-Yejle, nwceJele, nefj, efJeosn, jceked, nwjCeJele Deewj SsjeJele~
#es$e SJeb heJe&leeW kee eceeCe-Yejle#es$e kee efJemleej pecyeterhe kes efJemleej kee 190JeeB Yeeie nw
DeLee&led 100000190526 6/19 eespeve, (2105263 3/19 ceerue) nw~ Yejle #es$e mes Deeies

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

cebieueeejCe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 65

efnceJeeved heJe&le kee efJemleej Yejle #es$e mes otvee nw~ Ssmes ner efJeosn #es$e leke otvee-otvee Deewj Deeies DeeOeeDeeOee neslee ieee nw~
efJepeeeOe& heJe&le-Yejle#es$e kes ceOe ceW efJepeeeOe& heJe&le nw~ en 50 eespeve (200000 ceerue)
eew[e Deewj 25 eespeve efJemle=le (100000 ceer.) TBee nw SJeb uecyeeF& oesveeW lejhe mes ueJeCe meceg kees
mheMe& kej jner nw~ heJe&le kes Thej oef#eCe Deewj Gej oesveeW lejhe Fme Oejeleue mes 10 eespeve Thej leLee 10
eespeve ner Yeerlej meceleue ceW efJeeeOejeW keer veieefjeeB nQ pees efke oef#eCe ceW 50 SJeb Gej ceW 60 nQ~ GmeceW
10 eespeve Thej SJeb Devoj peekej DeeefYeeesie peeefle kes osJeeW kes YeJeve nQ~ Gmemes Thej (DeJeefMe) 5
eespeve peekej meceleue hej 9 ket nQ~ FveceW 1 ket efmeeeleve veece kee nw, efpemeceW efpevecebefoj nw, yeekeer
ceW osJeeW kes DeeJeeme nQ~
en efJepeeeOe& heJe&le jpeleceeer nw~ Fmeer ekeej kee efJepeeeOe& heJe&le SsjeJele #es$e ceW Yeer Fmeer eceeCe Jeeuee
nw~
efnceJeeved heJe&le-en heJe&le 1052 12/19 eespeve (4210526 6/19 ceer.) efJemleej Jeeuee
SJeb 100 eespeve TBee nw~ Fme heJe&le hej hee veeceke mejesJej nw, en mejesJej 1000 eespeve uecyee,
500 eespeve eew[e SJeb 10 eespeve ienje nw~ Fmemes Deeies kes heJe&leeW hej ece mes cenehee, efleefieb,
kesMejer, hegC[jerke, cenehegC[jerke veece kes mejesJej nQ~
keceue-hee mejesJej kes ceOe ceW Ske eespeve Jeeuee Ske keceue nw pees efke he=LJeerkeeefeke
jlveceeer nw~ Fme keceue keer keefCe&kee hej yeves ngS YeJeve ceW eer osJeer efveJeeme kejleer nQ~ Fmeer mejesJej ceW
eerosJeer kes heefjJeej mJehe 1,40,115 keceue Deewj nQ, efpeve hej eer osJeer kes heefjJeej osJe jnles nQ, Ssmes ner
Deeies-Deeies kes mejesJejeW ceW Yeer keceue nQ Deewj GveceW ece mes er Oe=efle keerefle& yegef Deewj ue#ceer
osefJeeeB jnleer nQ~
iebieeefo veefoeeB-Fve n mejesJejeW mes 14 veefoeeB efvekeueleer nQ pees efke Ske-Ske #es$e ceW oes-oes
yenleer nQ~ Yejle #es$e ceW iebiee-efmebOeg, nwceJele #es$e ceW jesefnle-jesefnleemee Deeefo~ hee Deewj cenehegC[jerke Fve
oes mejesJejeW mes leerve-leerve veefoeeB efvekeueleer nQ SJeb yeere kes eej mejesJejeW mes oes-oes veefoeeB efvekeueleer nQ~
iebiee veoer-hee mejesJej kes hetJe& efoMee kes leesjCe ej mes iebiee veoer efvekeue kej heeBe meew eespeve
leke hetJe& keer Deesj peeleer ngF& iebieeket kes oes keesme FOej mes oef#eCe keer Deesj ceg[kej Yejle #es$e ceW 25
eespeve heJe&le mes Gmes es[kej efpeefkee veeueer ceW eJesOe kejkes heJe&le mes veeres efiejleer nw~
iebieekegC[-peneB iebiee veoer efiejleer nw, JeneB hej 60 eespeve efJemle=le SJeb 10 eespeve ienje Ske
kegC[ nw~ GmeceW 10 eespeve TBee Jeecee Ske heJe&le nw~ Gme heJe&le kes ket hej iebiee osJeer kee eemeeo

66 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

yevee ngDee nw~ eemeeo keer le hej keceueemeve hej Deke=ef$ece efpeveeeflecee kesMeeW kes peepet ege
MeesYeeeceeve nw~ iebiee veoer Deheveer ebeue lejbieeW mes ege nesleer ngF& peueOeeje mes efpevesvosJe kee DeefYe<eske
kejles ngS kes meceeve ner Gme efpeveeeflecee hej he[leer nw~
hegve: Fme kegC[ kes oef#eCe leesjCeej mes efvekeuekej Deeies Yetefce hej kegefuelee kees eehle nesleer ngF&
efJepeeeOe& keer ieghee ceW Dee" eespeve efJemle=le nesleer ngF& eJesMe kejleer nw~ Devle ceW eewon npeej heefjJeej
veefoeeW mes ege neskej hetJe& keer Deesj peeleer ngF& ueJeCe meceg ceW eefJe ngF& nw, es 14 npeej heefjJeej veefoeeB
Deee&KeC[ ceW ve yenkej cues KeC[eW ceW ner yenleer nQ~ Fmeer iebiee veoer kes meceeve ner efmebOeg veoer kee JeCe&ve
nw pees efke hee mejesJej kes heefece leesjCeej mes efvekeuekej Yejle #es$e ceW Deeleer nw~ Deeies keer egieue-egieue
veefoeeW kee efJemleej Deeefo meerlee veoer leke otvee-otvee Deewj Deeies DeeOee-DeeOee neslee ieee nw~
n KeC[-Yejle #es$e Deewj SsjeJele #es$e ceW efJepeeeOe& heJe&le Deewj egieue veefoeeW kes efveefcee mes
n-n KeC[ nes peeles nQ~ FveceW mes meceg keer lejhe kes ceOe kee Deee& KeC[ Deewj Mes<e cues KeC[
kenueeles nQ~
megces heJe&le
efJeosn #es$e kes yeereeW yeere ceW megces heJe&le efmLele nw~ en Ske ueeKe 40 eespeve TBee nw~ Fmekeer
veeRJe Ske npeej eespeve keer nw~ he=LJeer leue hej Fme heJe&le kee efJemleej ome npeej eespeve nw~ megces heJe&le
keer veeRJe kes yeeo he=LJeer leue hej Yemeeue Jeve efmLele nw, efpemekeer hetJe&, oef#eCe Deeefo eejeW efoMeeDeeW ceW
eej ewleeuee efmLele nQ~ ces heJe&le kes Thej heeBe meew eespeve peekej vevove Jeve nw, en heeBe meew eespeve
eceeCe keveerhe nw~ Fmekeer Yeer eejeW efoMeeDeeW ceW eej ewleeuee nQ~ Fmemes Thej mee{s yeeme" npeej
eespeve peekej meewceveme Jeve nw~ en Yeer heeBe meew eespeve eceeCe eew[e keveerhe nw~ Fmekes Yeer eejeW
efoMeeDeeW ceW eej efpeveeuee nQ~ meewceveme Jeve mes eerme npeej eespeve Thej peekej heeC[gke Jeve nw, en
Yeer eej meew eewjeveJes eespeve eceeCe keveerhe nw, FmeceW Yeer eejeW efoMeeDeeW ceW eej ewleeuee nQ~
heeC[gke Jeve kes Thej ceOe ceW yeejn eespeve eew[er, eeueerme eespeve TBeer etefuekee nw~
ces heJe&le veeres mes Ieles-Ieles etefuekee kes DeeYeeie hej eej eespevecee$e kee jn peelee nw~
megces kee JeCe&-en heJe&le veeres pe[ ceW Ske npeej eespeve leke Jeecee nw~ he=LJeer leue mes
Fkeme" npeej eespeve leke Gece efe$e-efJeefe$e jlvecee, Deeies De[leerme npeej eespeve leke megJeCe&cee nw
SJeb Thej keer etefuekee veerueceefCe mes yeveer ngF& nw~
heeC[gke efMeuee Deeefo-heeC[gke Jeve keer eejeW efoMeeDeeW ceW eej efMeuee nQ~ es efMeueeSB F&Meeve
efoMee mes ueskej ece mes heeC[gke efMeuee, heeC[gkebyeuee, jeeefMeuee Deewj jekebyeuee veece Jeeueer nQ~ es

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

cebieueeejCe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 67

DeOe& evekeej nQ, eEmenemeve, $e, cebieue, Je Deeefo mes megMeesefYele nQ~ meewOece& Fv heeC[gke efMeuee hej
Yejle#es$e kes leerLekejeW kee DeefYe<eske kejles nQ, Ssmes ner heeC[gkebyeuee efMeuee hej heefece efJeosn kes
leerLekejeW kee, jee-efMeuee hej SsjeJele #es$e kes leerLekejeW kee SJeb jekebyeuee efMeuee hej hetJe& efJeosn kes
leerLekejeW kee DeefYe<eske kejles nQ~
pecyeterhe kes Yejle Deewj SsjeJele ceW <edkeeue heefjJele&ve mes kece&Yetefce Deewj YeesieYetefce, oesveeW keer
JeJemLee nesleer jnleer nw~ nwceJele Deewj nwjCeJele #es$e ceW peIeve YeesieYetefce nefj Deewj jceked #es$e ceW ceOece
YeesieYetefce leLee efJeosn #es$e ceW ces kes oef#eCe-Gej Yeeie ceW ece mes osJekeg-Gejkeg veece keer Gece
YeesieYetefceeeB nQb~ hetJe& Deewj heefece oesveeW efJeosneW ceW Dee"-Dee" Je#eej Deewj 6-6 efJeYebiee veefoeeW mes efJeosn
kes 16-16 Yeso nesves mes yeeerme efJeosn #es$e nes peeles nQ~ GveceW Meeele kece&Yetefce nw~
ueJeCe meceg
pecyeterhe kees Iesjs ngS 2 ueeKe eespeve JeemeJeeuee ueJeCemeceg nw~ Gmekee heeveer Deveepe kes {sj kes
meceeve efMeKeeTTBee G"e ngDee nw~ yeere ceW ienjeF& 1000 eespeve keer nw~ meceleue mes peue keer TBeeF&
DeceeJemee kes efove 11000 eespeve keer jnleer nw~ Megkeue he#e keer eefleheoe mes ye{les-ye{les TBeeF&
hetefCe&cee kes efove 16000 eespeve keer nes peeleer nw hegve: ke=<Ce he#e keer eefleheoe mes Ieles-Ieles TBeeF&
eceMe: DeceeJemee kes efove 11000 eespeve keer jn peeleer nw~
OeelekeerKeC[-en erhe ueJeCe meceg kees Iesjkej eej ueeKe eespeve Jeeme Jeeuee nw~ Fmekes
Devoj hetJe& efoMee ceW yeereeW-yeere ceW efJepee ces Deewj heefece efoMee ceW yeere ceW Deeue veece kee ces heJe&le
efmLele nw~ oef#eCe Deewj Gej ceW oesveeW lejhe meceg kees mheMe& kejles ngS oes F<Jeekeej heJe&le nQ, efpememes Fme
erhe kes hetJe& OeelekeerKeC[ Deewj heefece OeelekeerKeC[ Ssmes oes Yeso nes peeles nQ~ JeneB hej Yeer hetJe&
OeelekeerKeC[ ceW efnceJeeved Deeefo n heJe&le, Yejle Deeefo meele #es$e, iebieeefo eewon ecegKe veefoeeB yenleer nQ
leLewJe heefece OeelekeerKeC[ ceW ener meye JeJemLee nw~ OeelekeerKeC[ kees Jesefle kejkes keeueesoefOe meceg
nw~
heg<kejeOe& erhe-keeueesoefOe kees Jesefle kejkes 16 ueeKe eespeve Jeeuee heg<kej erhe nw~ Fmekes
yeereeW-yeere ceW et[er kes meceeve Deekeej Jeeuee ceeveg<eesej heJe&le efmLele nw~ Fme heJe&le kes FOej kes Yeeie ceW
kece&Yetefce pewmeer JeJemLee nw~ FmeceW Yeer oef#eCe-Gej ceW F<Jeekeej heJe&le nw Deewj hetJe& heg<kejeOe& ceW cevoj
ces leLee heefece heg<kejeOe& ceW efJeegvceeueer ces heJe&le efmLele nQ~ FmeceW Yeer oesveeW lejhe Yejle Deeefo #es$e,
efnceJeeved Deeefo heJe&le hetJe&Jeled nQ~

68 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

170 kece&Yetefce-pecyeterhe kes yeere ceW megces heJe&le nw~ Fmekes oef#eCe ceW efve<eOe SJeb Gej ceW
veerue heJe&le nw~ en ces efJeosn kes "erke yeere ceW nw~ efve<eOe heJe&le mes meerleesoe Deewj veerue heJe&le mes meerlee
veoer efvekeuekej meerlee veoer hetJe& meceg ceW, meerleesoe veoer heefece meceg ceW eJesMe kejleer nw~ FmeefueS Fvemes
efJeosn kes 4 Yeeie nes iees~ oes Yeeie ces kes hetJe& keer Deesj Deewj oes Yeeie ces kes heefece keer Deesj~ Ske-Ske
efJeosn ceW 4-4 Je#eej heJe&le Deewj 3-3 efJeYebiee veefoeeB nesves mes 1-1 efJeosn kes 8-8 Yeeie nes iees nQ~ Fve
eej efJeosneW kes yeeerme Yeeie-efJeosn nes iees nQ~ es 32 efJeosn Ske ces mebyebOeer nQ~ Fmeer ekeej {eF& erhe
kes 5 ces mebyebOeer 325160 efJeosn #es$e nes peeles nQ~
Fme ekeej 160 efJeosn #es$eeW ceW 1-1 efJepeeeOe& SJeb iebiee-efmebOeg leLee jee-jeesoe veece keer oes-oes
veefoeeW mes 6-6 KeC[ nesles nQ~ efpemeceW ceOe kee Deee&KeC[ Deewj Mes<e heeBeeW cues KeC[ kenueeles nQ~
Ssmes heeBe ces mebyebOeer 5 Yejle, 5 SsjeJele Deewj 5 ceneefJeosneW kes 160 efJeosn 55160170 #es$e nes
iees~ es 170 ner kece&YetefceeeB nQ~
Ske jepeg efJemle=le Fme ceOeueeske ceW DemebKeeleeW erhe meceg nQ~ Gvekes Devleie&le {eF& erhe keer 170
kece&YetefceeeW ceW ner ceveg<e leheejCeeefo kes eje keceeX kee veeMe kejkes cees#e eehle kej mekeles nQ, FmeefueS
es #es$e kece&Yetefce kenueeles nQ~
30 YeesieYetefce-nwceJele, nwjCeJele #es$e ceW peIeve, nefj, jceke #es$e ceW ceOece Deewj osJekegGejkeg ceW Gece Ssmeer n YeesieYetefce pecyeterhe ceW nQ~ OeelekeerKeC[ keer 12 leLee heg<kejeOe& keer 12 Sssmes
6121230 YeesieYetefce {eF& erhe mebyebOeer nQ~
96 kegYeesieYetecf e-Fme ueJeCe meceg kes oesveeW leeW hej 24 Devleeahe nQ DeLee&led eej efoMeeDeeW kes 4
erhe, 4 efJeefoMeeDeeW kes 4 erhe, efoMee-efJeefoMee kes Dee" DevlejeueeW kes 8 erhe, efnceJeeved heJe&le Deewj efMeKejer
heJe&le kes oesveeW leeW kes 4 Deewj Yejle, SsjeJele kes oesveeW efJepeeeOeeX kes oesveeW leeW kes 4 Fme lejn 4484424
ngS~
es 24 Devleeahe ueJeCe meceg kes Fme leJeleea nQ~ Gme le kes Yeer 24 leLee keeueesoefOe kes GYee
le kes 48, meYeer efceuekej 96 Devleeahe kenueeles nQ~ FveceW jnves Jeeues ceveg<eeW kes meeRie, het
B Deeefo nesles nQ
Dele: FvnW ner kegYeesieYetecf e kenles nQ~ Fve erheeW kes ceveg<e kegYeesieYetecf eeeB kenueeles nQ~ Fvekeer Deeeg DemebKeele
Je<eeX keer nesleer nw~
kegceeveg<e-hetJe& efoMee ceW jnves Jeeues ceveg<e Ske hewj Jeeues nesles nQ~ heefece efoMee kes hetB Jeeues,
oef#eCe efoMee kes meeRie Jeeues SJeb Gej efoMee kes ietBies nesles nQ~ efJeefoMee Deeefo mebbyebOeer meYeer kegYeesieYetefceeeB
kegeflmele he Jeeues nesles nQ~ es ceveg<e egieue ner pevce uesles nQ Deewj egieue ner cejles nQ~ Fvekees Mejerj mebyebOeer

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

cebieueeejCe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 69

keesF& ke veneR neslee nw~ keesF&-keesF& JeneB keer ceOegj efceer kee Ye#eCe kejles nQ leLee Deve ceveg<e JeneB kes
Je=#eeW kes heuehetue Deeefo kee Ye#eCe kejles nQ~ Gvekee keghe nesvee keghee$eoeve Deeefo kee heue nw~
mJeebYetjceCe heJe&le-Debeflece mJeebYetjceCe erhe kes yeereeW-yeere Jeueeekeej mJeebYetjceCe veece
kee heJe&le nw pees efke ceeveg<eesej kes meceeve erhe kes oes Yeeie kej oslee nw~
ceeveg<eesej heJe&le mes Deeies DemebKeeleeW erheeW ceW mJeebYetjceCe heJe&le kes FOej-GOej leke peIeve
YeesieYetefce keer JeJemLee nw~ Fve meYeer ceW DemebKeeleeW eflee&e egieue jnles nQ~
mJeebYetjceCe heJe&le kes GOej DeeOes erhe ceW Deewj mJeebYetjceCe meceg ceW kece&Yetefce keer JeJemLee nw
DeLee&led eneB kes efleee kece&Yetefce kes eflee&e nQ~ JeneB eLece iegCemLeeve mes hebece iegCemLeeve leke nes mekelee
nw~ osJeeW eje mecyeesOeve heekej ee peeeflemcejCe Deeefo mes DemebKeeleeW eflee&e meceief osMeeleer yevekej mJeie&
eehle kej uesles nQ~

pecyeterhe kes Deke=ef$ece ewleeuee

megces kes 16, megces heJe&le keer efJeefoMee ceW eej iepeovle kes 4, efnceJeeved Deeefo <ed kegueeeueeW kes
6, efJeosn #es$e ceW meesuen Je#eej heJe&leeW kes 16, efJeosn #es$e kes yeeerme efJepeeeOe& kes 32, Yejle, SsjeJele kes
efJepeeeOe& kes 2, osJekeg Deewj Gejkeg ceW efmLele pecyetJe=#e, MeeuceueerJe=#e keer MeeKeeDeeW kes 2, Fme
ekeej 164616322278 Ssmes pecyeterhe kes 78 efpeve ewleeuee nQ~

ceOeueeske kes Deke=ef$ece efpeveeuee

pecyeterhe kes meceeve ner OeelekeerKeC[ SJeb heg<kejeOe& ceW 2-2 ces kes efveefcee mes meejer jevee otveerotveer nesves mes ewleeuee Yeer otves-otves nQ leLee OeelekeerKeC[ SJeb heg<kejeOe& ceW 2-2 F<Jeekeej heJe&le hej 22 ewleeuee nQ~ ceeveg<eesej heJe&le hej eejeW efoMeeDeeW kes 4, vevoerej erhe keer eejeW efoMeeDeeW ceW 13-13
ewleeuee nesves mes 13452, ieejnJeW kegC[ueJej erhe kes kegC[ueJej heJe&le hej eejeW efoMeeDeeW kes 4,
les j nJeW ekeJej er h e kes ekeJej heJe& l e hej eejeW ef o MeeDeeW kes 4, meye ef c euekej
78156156445244458 ewleeuee nesles nQ~ Fve ceOeueeske mebyebOeer 458 ewleeueeeW
kees SJeb GveceW efmLele meJe& efpeveeefleceeDeeWs kees ceQ ceve, Jeeve, keee mes vecemkeej kejlee ntB~
N : MN :M

70 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

<edkeeue heefjJele&ve
YejlewjeJeleeesJe=&efemeew <edmeceeeYeeceglmeefhe&CeJemeefhe&CeerYeebb1 Fme met$e ceW kens iees
Devegmeej Yejle Deewj SsjeJele #es$eeW ceW ner Glmeefhe&Ceer Deewj DeJemeefhe&Ceer kes <edkeeueeW mes ceveg<eesb keer Deeeg,
DeJeieenvee Deeefo ceW Je=ef eme nesleer jnleer nw~ Fve Yejle SsjeJele #e$eeW kes heeBe-heeBe cues KeC[ ceW es
keeue heefjJele&ve veneR nw kesJeue elegLe&keeue kes Deeefo mes ueskej Deble leke ner heefjJele&ve neslee nw Deewj Deble
mes Deeefo leke elegLe& keer Deeefo pewmee nes peelee nw~
Yejle #es$e kes Deee&Keb[ ceW DeJemeefhe&Ceer Deewj Glmeefhe&Ceerhe keeue keer heee&eW nesleer nQ~ DeJemeefhe&Ceer
keeue ceW ceveg<e SJeb efleeeeW keer Deeeg, Mejerj keer TBeeF& Deewj efJeYetelf e Fleeefo meYeer Ieles jnles nQ SJeb
Glmeefhe&Ceer ceW ye{les jnles nQ~
ome kees[ekees[er meeiej eceeCe DeJemeefhe&Ceer Deewj ome kees[ekees[er eceeCe Glmeefhe&Ceer keeue nw~ Fve
oesveeW kees efceueeves hej yeerme kees[ekees[er meeiejeshece kee Ske keuhekeeue neslee nw~
DeJemeefhe&Ceer Deewj Glmeefhe&Ceer ceW mes eleske kes n-n Yeso nQ~ meg<ecee-meg<ecee, meg<ecee, meg<eceeog<<ecee,
og<<ecee-meg<ecee, og<<ecee Deewj Deefleog<<ecee~ Fve neW ceW mes eLece meg<eceemeg<ecee eej kees[ekees[er meeiej,
meg<ecee leerve kees[ekees[er meeiej, leermeje keeue oes kees[ekees[er meeiej, eewLee yeeueerme npeej Je<e& kece Ske
kees[ekees[er meeiej, hebece og<<eceekeeue Fkekeerme npeej Je<e& eceeCe Deewj "e Deefleog<<ecee keeue Fkekeerme
npeej Je<e& eceeCe nw~
Fvekee heefjJele&ve Deejs kes meceeve neslee nw DeLee&led eLece keeue mes "s keeue leke DeJemeefhe&Ceer hegve:
"s keeue mes eLece keeue leke Glmeefhe&Ceer eueleer nw~

eLecekeeue kee JeCe&ve

meg<eceemeg<ecee veeceke eLece keeue ceW Gece YeesieYetefce keer JeJemLee jnleer nw~ Fme keeue ceW JeneB keer
Yetefce jpe, keCke, efJekeue$ee mes jefnle nesleer nw~ JeneB keunej, keceue Deeefo mes ceveesnj JeeefheeeB jlveeW
keer meeref{eeW mes meefnle jnleer nQ~ YeesieYetefcepeveeW kes megboj YeJeve Meee DeemeveeW mes jceCeere Deveghece nQ~
JeneB keer he=LJeer eej Debiegue eceeCe nefjle Ieeme mes meefnle hebeJeCe& Jeeueer ceve veeveeW kees njCe kejves Jeeueer
nesleer nw JeneB hej Jeeefhekee, keuheJe=#e Deeefo mes heefjhetCe& GVele heJe&le nQ JeneB hej Demeb%eer peerJe veneR nQ~
hejmhej ceW keuen, efJejesOe, mJeeceer, Ye=le Deeefo Yeso veneR jnlee nw~ es egieefueee eewLes efove (yesj) kes
yejeyej Deenej kejles nQ, eneB kes m$eer, heg<eeW keer TBeeF& leerve keesme, Deeeg leerve heue eceeCe nesleer nw~
eleske kes he= Yeeie ceW oes meew hheve nefeeB nesleer nQ~ Gece mebnveve, mebmLeeve mes meefnle ceboke<eeeer,
1. leJeeLe&met$e De. 3, met$e 27~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

cebieueeejCe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 71

keJeueenej kejles ngS Yeer ceuecet$e mes jefnle nesles nQ~ JeneB kes heeveebie Deeefo ome ekeej kes keuheJe=#e Gece
YeesieesheYeesie meeceeer kees eoeve kejles jnles nQ~ heeveebie, leteeie, Jem$eebie, Yet<eCeebie, Yeespeveebie, Deeueeebie,
oerheebie, Yeepeveebie, ceeueebie Deewj peeseflejbie peeefle kes keuheJe=#e Deheves veeceeW kes Devegmeej ner heue osves Jeeues
nQ~ Fve YeesieYetefce kes ceveg<eeW kee yeue veew npeej neLeer kes eceeCe neslee nw~
efceLeelJe mes ege, ceboke<eeeer, oeveeefo mes lelhej ceveg<e Deewj efleee YeesieYetefce kees eehle kejles nQ
keoeefeled efleee Deeeg kee yebOe kejkes hegve: #eeefeke Deeefo mecekelJe kees eehle kejves Jeeuee ceveg<e Fve
YeesieYetecf eeeW ceW pevce ues ueslee nw~
YeesieYetefce kes ceveg<eeW Deewj efleeeeW ceW Deeeg kes veJe ceeme Mes<e jnves hej Gvekeer ceelee kees ieYe& jnlee
nw Deewj egieue yeeuekeyeeefuekee kes pevce uesles ner Jes ceelee-efhelee pebYeeF& SJeb eRke mes cejCe kees eehle nes
peeles nQ~ cejkej es YeesieYetefcepe egieue YeJeveef$eke mes meewOece& egieue leke osJeieefle ceW pevce ues uesles nQ~
YeesieYetefce kes pevces yeeueegieue Debiet"e etmeves, yew"ves, DeefmLej ieceve kejves, efmLej ieceve kejves, keueeiegCeeW
keer eeefhle, leeCe Deewj mecekelJe keer eesielee FveceW mes eleske DeJemLee ceW kece mes kece leerve efove
Jeleerle kejles nQ~ DeLee&led 21 efoveeW ceW leCe nes peeles nQ~
JeneB kes ceveg<e-efleee ceW keesF& peeeflemcejCe mes, keesF& osJeeW mes eefleyeesefOele neskej, keesF& $e+efOeejer
cegefveeeW kes GheosMe mes mecekelJe kees enCe kejles nQ~ Jes YeesieYetefcepe, eeQme" keueeDeeW mes meefnle, hejmhej
kes Jewj efJejesOe mes jefnle ce=og-ceOegj Yee<eer nesles nQ~
JeneB kes JeeIe Deeefo heMegieCe ceOegj keuheJe=#eeW kes ner heueeW kee, le=Ce, kebo, Debkegjeefo kee Gheeesie
kejles nQ~ ceeBmeenejer veneR nQ~ eneB kes peerJe megJeCe& keer keebefle meMe keebefle Jeeues nQ~ keeue kes eejbYe mes Deble
leke eneB hej Oeerjs-Oeerjs Deeeg, Mejerj keer TBeeF& Deeefo ceW eme nesves ueielee nw~

eqleere keeue kee JeCe&ve

Fme efleerekeeue ceW ceOece YeesieYetefce keer JeJemLee nesleer nw eneB kes ceveg<eeW keer Deeeg oes heue
Deewj Mejerj keer DeJeieenvee oes keesme jnleer nw, Mejerj kee JeCe& ebcee kes meMe OeJeue jnlee nw~ Fvekes he=
Yeeie keer nefeeB Ske meew DeeF&me jnleer nQ, Gece mebmLeeve SJeb mebnveve mes ege es peerJe leerve efove ceW
yens[e kes meceeve Deenej uesles nQ~ Fme keeue ceW yeeue egieue Debiet"e etmeves ceW 5-5 efove Jeleerle kejles nQ
DeLee&led 35 efoveeW ceW leCe neskej mecekelJe enCe kes eesie nes peeles nQ~ yeekeer JeCe&ve eLece keeueJeled nw~
FmeceW Yeer Deeeg yeue Deeefo Ieles peeles nQ~

le=leere keeue kee JeCe&ve

TBeeF& Deeefo Ieles-Ieles le=leere keeue eJesMe kejlee nw Gme mecee eneB hej peIeve YeesieYetefce keer
JeJemLee jnleer nw~ ceveg<eeW kes Mejerj keer TBeeF& Ske keesme, Deeeg Ske heue nw SJeb nefeeB eeQme" nesleer

72 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

nQ~ Fme keeue ceW Gece mebnveve Deeefo mes ege ceveg<e Ske efove kes Deblejeue mes DeebJeues kes yejeyej
Dece=lecee Deenej uesles nQ~ Fme keeue ceW GlheVe nges yeeue egieue Debiet"e etmeves cesW meele efove, yew"ves ceW meele
efove Deeefo mes 49 efove ceW mecekelJe enCe keer eesielee eehle kej uesles nQ~ Fve YeesieYetefceeeW ceW Me$eg Deeefo
keer yeeOeeeW, Deefme ceef<e Deeefo <edkece&, eeb[Meerle, G<Ce Deeefo yeeOeeeW veneR nesleer nQ~ JeneB kes peerJe
mebece, osMe mebece kees enCe veneR kej mekeles nQ~

keguekejeW keer Glheefe

Fme le=leere keeue kes Deble ceW keg kece Ske heueeshece kes Dee"JeeB Yeeie cee$e keeue Mes<e jnlee nw leye
eefleegefle veeceke eLece keguekej pevce ueslee nw~ Fmekes Mejerj kee GlmesOe Ske npeej Dee" meew Oeveg<e,
Deeeg heue kes omeJeW Yeeie eceeCe Deewj osJeer mJeebeYee veeceke Leer~ Gme mecee mecemle YeesieYetefcepe ueesie
eb Deewj mete& kes ceC[ueeW kees osKekej Ssmee mecePekej [j iees efke en keesF& Deekeefmceke ceneYeebkej
Glheele ngDee nw~
leye eefleegefle veeceke keguekej ves Gvekees efveYe&e kejves kes efueS yeleeee efke keeueJeMe Deye lespebeie
peeefle kes keuheJe=#eeW kes efkejCe-mecetn cebo he[ iees nQ Fme keejCe Deye DeekeeMe ceW mete&-eb ceC[ue
eke nges nQ~ Fvekeer Deesj mes legce ueesieeW kees Yee kee keesF& keejCe veneR nw~ DeekeeMe ceW eeefhe Fvekee
Goe Deewj Demle efvele ner neslee jne nw, efkevleg peeseflejbie keuheJe=#e keer efkejCeeW mes eke veneR efoKeles Les~
Fme ekeej kes keguekej kes JeeveeW kees megvekej meYeer peve efveYe&e neskej Gvekeer hetpee mlegefle kejles nQ~
Fve eefleegefle keguekej kes ece mes mevceefle, #escebkej, #escebOej, meercebkej, meercebOej, efJeceueJeenve,
e#eg<ceeved, eMemJeer, DeefYeeb, eveYe, ceosJe, emesveefpeled Deewj veeefYejepe es 14 keguekej GlheVe nges nQ
pees efke ece mes keeue kes JeMe ceW nesves Jeeueer Ske-Ske DemegefJeOeeDeeW kees otj kejles jns nQ~ Debeflece
keguekej eer veeefYejee keer helveer ceosJeer veece keer Leer, Fvekeer Deeeg Ske keesef hetJe& eceeCe, Mejerj
GlmesOe heeBe meew Oeveg<e SJeb JeCe& mJeCe& kes meMe Lee~
Gme mecee yeeuekeeW kee veeefYeveeue Deleble uecyee nesves ueiee Lee FmeefueS veeefYejee keguekej Gmekes
keeves kee GheosMe osles nQ~ Fmekes henues Dee"JeW ceveg kes mecee ceelee efhelee heg$e egieue kees osKeves ueieles Les
Deeies mebleeve peerefJele jnves hej GvnW eer[e kejevee, eghe kejvee Deeefo keee& kejves ueieles Les~ eewonJeW ceveg
kes mecee keuheJe=#e ve nes iees leye epeepeve eer veeefYejepe keguekej keer MejCe ceW Deees Deewj keCeehetJe&ke
veeefYejepe ves DeepeerefJekee kes efueS Jevemheefle heue Deeefo Keeves kee GheosMe efoee~
eefleegefle kees Deeefo ueskej veeefYejepe heele es eewon ceveg hetJe&YeJe ceW efJeosn #es$e kes Yeerlej cenekegue
ceW jepekegceej Les~ Jes meye mebece, lehe Deewj %eeve mes ege hee$eeW kes efueS oeveeefo osves ceW kegMeue Deheves eesie
Devegeve mes mebege, ceeo&Je, Deepe&Je Deeefo iegCeeW mes meefnle nesles nges hetJe& ceW efceLeelJe meefnle nesves mes
ceveg<eeeg kee yebOe kej uesles nQ, heMeeled efpevesv YeieJeeve kes ejCeeW kes meceerhe #eeefeke mecekelJe kees

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

cebieueeejCe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 73

enCe kejles nQ~

Deheves eesie egle kees he{kej Fve jepekegceejeW ceW mes efkeleves ner Deeeg kes #eerCe nesves hej DeJeefOe%eeve
kes meeLe YeesieYetefce ceW ceveg<e neskej DeJeefOe%eeve mes Deewj efkeleves ner peeeflemcejCe mes YeesieYetefcepe ceveg<eeW
kees peerJeve kes Gheee yeleueeles nQ Fmeefuees cegveerejeW kes eje es ceveg kens peeles nQ~

elegLe& keeue kee JeCe&ve

meg<eceeog<<ecee veeceke elegLe& keeue ceW eewjemeer ueeKe hetJe&, leerve Je<e&, Dee" ceeme Deewj Ske he#e Mes<e
jnves hej YeieJeeve $e+<eYeosJe kee DeJeleej ngDee nw Deewj le=leere keeue ceW leerve Je<e&, Dee" ceeme, Ske he#e kes
DeJeefMe jnves hej $e+<eYeosJe efmeheo kees eehle nges nQ~

$esme" Meueekee heg<e

Deye eneB mes Deeies, hegCeesoe mes Yejle#es$e ceW ceveg<eeW ceW es Deewj mebhetCe& ueeske ceW eefme $esme"
Meueekee heg<e GlheVe nesves ueieles nQ~ eewyeerme leerLekej, yeejn eeJeleea, veJe yeueYe, veJe JeemegosJe Deewj
veJe eefleJeemegosJe es $esme" Meueekee heg<e nQ~ veeefYejee kes heg$e Yeer Je=<eYeosJe eLece leerLekej nges nQ Ssmes ner
ceneJeerj heele eewyeerme leerLekej Oece&leerLe& kes eJele&ke nQ~ Yejle, meiej, ceIeJee, mevelkegceej, Meebefle, kegbLeg,
Dej, megYeewce, hee, nefj<esCe, peemesve Deewj yeeoe es yeejn eeJeleea nges nQ~
efJepee, Deeue, megOece&, megeYe, megoMe&ve, veboer, vebefoefce$e, jece Deewj hee es veJe yeueYe nges nQ~
ef$ehe=, efhe=, mJeebYet, heg<eeslece, heg<eefmebn, hegb[jerke, oe, ue#ceCe Deewj ke=<Ce es veJe veejeeCe nQ~
DeeeerJe, leejke, cesjke, ceOegkewYe, efveMegbYe, yeefue, enjCe, jeJeCe Deewj pejemebOe es veJe eefleveejeeCe nQ~
es Yejle#es$e kes leerLekej hebecenekeueeCe mes he=LJeer leue hej efJeKeele jnles nQ~
Fme ngb[eJemeefhe&Ceer kes efveefcee mes veew SJeb veJe veejo Yeer GlheVe nesles nQ~ Fve meyekee efJemle=le JeCe&ve
efleueeseheCCeefe ebLe mes osKe uesvee eeefnS~
eewyeerme leerLekejeW kes meceeeW ceW Deveghece Deeke=efle kes Oeejke yeengyeefue kees ecegKe kejkes eewyeerme
keeceosJe nesles nQ~
leerLekej Gvekes ceelee-efhelee, eeJeleea, yeueosJe, veejeeCe, eefleveejeeCe, , veejo, keeceosJe Deewj
keguekej heg<e en meye YeJe nesles nQ, efveece mes efme heo kees eehle kejles nQ~ leerLekej lees Gmeer YeJe mes
cees#e eehle kejles nQ, DeveeW kes efueS Gmeer YeJe kee efveece veneR nw~
YeieJeeve $e+<eYeosJe kes cege nes peeves kes heeeled heeeme ueeKe kejes[ meeiejeW kes yeerleves hej
DeefpeleveeLe leerLekej ves cees#e heo eehle efkeee~ YeieJeeved $e+<eYeosJe ves leermejs keeue ceW ner cees#e eehle
efkeee nw Deewj YeieJeeved kes mecee le=leere keeue ceW ner kece&Yetefce keer JeJemLee nes ieeer Leer~ en yeele
kesJeue Fme ngb[eJemeefhe&Ceer kes efveefcee mes ner ngF& nw~

74 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

hebece keeue kee JeCe&ve

elegLe& keeue ceW leerve Je<e&, Dee" ceeme, Ske he#e DeJeefMe jnves hej eer JeerjeYeg efmeheo kees eehle
nges nQ~ DeLee&led Jeerj YeieJeeve kes efveJee&Ce nesves kes heeeled leerve Je<e&, Dee" ceeme Deewj Ske he#e kes Jeleerle
nes peeves hej og<<eceekeeue veeceke hebece keeue eJesMe kejlee nw~ Fme hebece keeue kes eJesMe ceW ceveg<eeW keer
Glke= Deeeg Ske meew yeerme Je<e&, TBeeF& meele neLe Deewj he= Yeeie ceW nefeeB eewyeerme nesleer nQ~ efpeme efove
YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer cege nges Gmeer efove ieewlece ieCeOej mJeeceer kees kesJeue%eeve eehle ngDee~ ieewlecemJeeceer
kes cege nesves kes yeeo, megOecee& mJeeceer, Gvekes yeeo pecyetmJeeceer kesJeueer nges~ es meye elegLe& keeue kes ner pevce
uesves Jeeues nQ~ pecyetmJeeceer kes cees#e peeves kes heMeeled Deve keesF& cees#e veneR iees~
Deveblej ieejn Debie, eewon hetJe& kes heejbiele eglekesJeueer, keg-keg DebieeW kes Oeejke, hegve: DebieeW kes
DebMe kes Oeejke Deeeee& hejceser nesles jns nQ~ Deepe Yeer eceCe hejcheje kees De#egCCe jKeves Jeeues efoiecyej,
cegefvejepe efJenej kej jns nQ~ Fme og<<ece keeue ceW ceveg<eeW keer Deeeg, TBeeF&, Oece& Deeefo kee eme neslee
jnlee nw~ Deeies Fme keeue kes Deble ceW FkekeermeJeeb keukeer GlheVe neslee nw Gmekes mecee ceW Jeerjebiepe veeceke
Ske cegefve, meJe&eer veeceke Deeefe&kee, Deefiveoe eeJeke Deewj hebiegeer eeefJekee nesieer~ Ske efove keukeer
Deheves cebef$eeeW mes kenlee nw efke cebef$eJej! Ssmee keesF& heg<e lees veneR nw pees cesjs JeMe ceW ve nes~ leye ceb$eer
kenlee nw efke ns jepeved! Ske cegefve Deehekes JeMe ceW veneR nw~ leye keukeer jepee keer Dee%ee nesleer nw efke legce
Gme cegefve kes Deenej ceW eLece eeme kees Meguke kes he ceW enCe kejes~ lelheeeled keukeer keer Dee%ee mes
eLece eeme kes ceeBies peeves hej cegveerv legjble Gmes oskej Deewj Deblejee kejkes Jeeheme eues peeles nQ SJeb
DeJeefOe%eeve kees Yeer eehle nes peeles nQ Gmeer mecee cegefvejepe Deeefe&kee Deewj eeJeke, eeefJekee kees yegueekej
emeVeefee mes kenles nQ efke Deye og<<ecee keeue kee Deble Dee egkee nw, legcnejer Deewj nceejer leerve efove keer
Deeeg Mes<e nw Deewj en Debeflece keukeer nw~
leye Jes eejeW peve eej ekeej kes Deenej Deewj heefjeneefo kees pevceheele es[kej mebveeme kees enCe
kej uesles nQ~ es meye keeefle&ke ceeme kes ke=<Ce he#e kes Deble ceWDeceeJemee kes efove mJeeefle ve#e$e ceW mete&
kes Gefole jnves hej mebveeme kees OeejCe kejkes meceeefOecejCe kees eehle kej uesles nQ Deewj meewOece& mJeie& ceW osJe
nes peeles nQ~ Gmeer mecee ceOeevn keeue ceW eesOe mes meefnle keesF& Demegjkegceej peeefle kee Gece osJe keukeer
jepee kees ceej [euelee nw Deewj metee&mle mecee Deefive ve nes peeleer nw en keukeer Oece&esn mes cejkej henueer
vejke he=LJeer ceW euee peelee nw~
"s keeue kee JeCe&ve
Fmekes yeeo leerve Je<e& Dee" ceen Deewj Ske he#e kes yeerle peeves hej ceneefJe<ece Deefleog<<ecee veeceke
"e keeue eefJe neslee nw~ Fme keeue kes eJesMe ceW Mejerj keer TBeeF& mee{s leerve neLe, he=<" Yeeie keer

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

cebieueeejCe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 75

nefeeB yeejn Deewj Glke= Deeeg yeerme Je<e& eceeCe nesleer nw~ Gme keeue ceW meye ceveg<eeW kee Deenej cetue,
heue Deewj celme Deeefo nesles nQ~ Gme mecee ceveg<eeW kees Jee, Je=#e, cekeeve Deeefo efoKeeF& veneR osles nQ~
Dele: meYeer ceveg<e vebies Deewj YeJeveeW mes jefnle neskej JeveeW ceW Ietceles nQ~ Gme mecee kes ueesie meJeeie OetceJeCe&,
heMegJeled DeeejCe kejves Jeeues, etj, yeefnjs, DevOes, ietbies, oeefje SJeb eesOe mes heefjhetCe& oerve, ngb[ke mebmLeeve
ege, kegye[s, yeewves, JeeefOe Jesovee mes efJekeue, ueesYe, ceesnege, heeefhe, heg$ekeue$e mes jefnle, ogieOe ege
nesles nQ~
Fme "s keeue ceW es peerJe vejke, efleee ieefle mes Deeles nQ Deewj vejke, efleee ieefle ceW ner peeles nQ~
efoveeefleefove Fve peerJeeW keer Deeeg, yeue, T@BeeF& Deeefo nerve nesles peeles nQ~
Gvebeeme efove kece Fkekeerme npeej Je<eeX kes yeerleves hej peblegDeeW kees Yeeoeeke Ieesj eueekeeue
emlegle neslee nw~ Gme mecee ceneiebYeerj SJeb Yeer<eCe mebJele&ke Jeeeg eueleer nw pees meele efove leke Je=#e, heJe&le
Deewj efMeuee eYe=efle kees etCe& kejleer nw~ Fmemes JeneB kes ceveg<e, efleeeeW kees ceneog:Ke eehle neslee nw leLee Jes
Jee Deewj mLeeve keer DeefYeuee<ee kejles ngS yengle ekeej mes efJeueehe kejles nQb Fme mecee he=Leked-he=Leked
mebKeele Jen yenej egieue iebiee, efmebOeg veefoeeW keer Jesoer Deewj efJepeeeOe& Jeve kes ceOe ceW eJesMe kejles nQ~
Fmekes Deefleefje osJe Deewj efJeeeOej oeeo& neskej ceveg<e Deewj efleeeeW ceW mes mebKeele peerJejeefMe kees Gve
eosMeeW ceWs ues peekej jKeles nQ~
Gme mecee iebYeerj iepe&vee mes ege cesIe-meele-meele efove leke efnce Deeefo keer Je<ee& kejles nQ eceMe:
Gvekes veeceyehe&, #eejpeue, efJe<epeue, Oetce, Oetefue, Jee Deewj Deefive nw~ Fve Jee, Deefive Deeefo keer Je<ee&
mes Yejle#es$e kes Yeerlej Deee&Keb[ cebs efe$ee he=LJeer kes Thej efmLele Je=efbiele ngF& Ske eespeve keer Yetefce
peuekej ve< nes peeleer nw DeLee&le eneB kes Deee&Keb[ keer efe$ee he=LJeer Ske eespeve leke TBeer G" ieF& nw
Jen peuekej Keeke neskej Mes<e YetefceeeW kes meceeve nes peeleer nw~ Fme "s keeue kes Deble kes ceveg<eeW keer
TBeeF& Ske neLe, Deeeg meesuen Je<e& eceeCe jnleer nw~ Fme ekeej Fkekeerme npeej Je<e& kee en keeue
meceehle nes ieee nw~
Glmeefhe&Ceer kee henuee"e keeue
Fmekes heMeeled Glmeefhe&Ceer Fme veece mes efJeKeele keeue eJesMe kejlee nw Fmekes n YesoeW ceW mes eLece
Deefleog<<ecee, og<<ecee, og<<ecemeg<ecee, meg<eceog<<ecee, meg<ecee Deewj meg<ecee-meg<ecee keeue ece mes Deeles nQ~
eLece Deefleog<<ecee keeue "s keeue kes meMe "e keeue ner kenueelee nw~ Glmeefhe&Ceer keeue kes eejbYe ceW
heg<kej cesIe meele efove leke megKeeslheeoke peue yejmeeles nQ~ efpememes Jeeeefive mes peueer ngF& he=LJeer Gece nes
peeleer nw~ hegve: #eerj cesIe #eerj peue yejmeeles nQ, Dece=le cesIe Dece=le peue yejmeeles nQ Deewj jme cesIe efoJejme
keer Je<ee& kejles nQ efJeefJeOe jmehetCe& Deew<eefOeeeW mes Yejer ngF& Yetefce megmJeeo heefjCele nes peeleer nw~ heeeled

76 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Meerleue iebOe kees enCe kej Jes ceveg<e Deewj efleee iegheeDeeW kes yeenj efvekeue Deeles nQ~ efove eefleefove
Gvekeer Deeeg, DeJeieenvee, yegef, lespe, yeengyeue, #ecee, Oewe& Fleeefo ye{les peeles nQ~ Fme ekeej Fkekeerme
npeej Je<eeX kes yeerle peeves hej Yejle#es$e ceW Deefleog<<ecee veeceke keeue hetCe& neslee nw~
hebece keeue
hegve: og<<eceekeeue eJesMe kejlee nw~ Fme keeue ceW ceveg<e, efleeeesb kee Deenej yeerme Je<e& leke henues
kes meceeve jnlee nw~ Fme keeue kes eLece eJesMe ceW Glke=< Deeeg yeerme Je<e& Deewj TBeeF& leerve neLe eceeCe
nesleer nw Fme keeue ceW Ske npeej Je<eeX kes Mes<e jnves hej Yejle#es$e ceW eewon keguekejeW keer Glheefe nesves
ueieleer nw GmeceW keveke, kevekeeYe Deeefo keguekejesb cesb Debeflece keguekej heehegbieJe veece kes nesles nQ FveceW mes
eLece keguekej keer TBeeF& eej neLe Deewj Debeflece keguekej keer TBeeF& meele neLe nesleer nw Gme mecee es
Deew<eefOe, Jevemheefle Deeefo kes nesles ngS Yeer Deefive veneR jnleer nw Dele: ceLe kejkes Deefive GlheVe kejes, DeVe
hekeeDeeW Deeefo he mes efMe#ee ossles nQ Jes heg<e Delevle cues nesles nQ efJeMes<e en nw efke heehebgieJe keguekej
kes mecee mes efJeJeen efJeefOeeeB eeefuele nes peeleer nQ~
elegLe& keeue
elegLe& keeue kes eJesMe ceW TBeeF& meele neLe Deewj Deeeg Ske meew yeerme Je<e& eceeCe nesleer nw~ Fme
mecee ceveg<e kes he= Yeeie keer nefeeB eewyeerme nesleer nQ leLee ceveg<e heeBe JeCe& Jeeues Mejerj mes ege,
ceee&oe, efJevee, ueppee mes meefnle mebleg Deewj mecheVe nesles nQ~ Fme keeue ceW eewyeerme leerLekej nesles nQ GveceW
mes Debeflece keguekej kee heg$e Deefvlece leerLekej neslee nw Gme mecee mes eneB eqJeosn #es$e pewmeer Je=efe nesves
ueieleer nw~
cenehee megjosJe mes ueskej DevebleJeere& heele eewyeerme leerLekej nesles nQ~ FveceW mes eLece leerLekej keer
TBeeF& meele neLe Deewj Deeeg Ske meew meesuen Je<e& eceeCe nesleer nw leLee Debeflece leerLekej keer Deeeg Ske
hetJe&keesef Deewj TBeeF& heeBe meew Oeveg<e eceeCe nesleer nw~
Fme keeue ceW yeejn eeJeleea, veJe yeueYe, veJe veejeeCe, veJe eefleveejeeCe GlheVe nesles nQ~ es $esme"
Meueekee heg<e Ske kees[e-kees[er meeiejeshece eceeCe Fme le=leere keeue ceW ece mes GlheVe nesles nQ~ en
keeue yeeueerme npeej Je<e& kece Ske kees[ e-kees[ er meeiej eceeCe nw~ Fme keeue kes Deble ceW ceveg<eeW keer Deeeg
Ske hetJe& keesef eceeCe, TBeeF& heeBe meew heeerme Oeveg<e Deewj he= Yeeie keer nefeeB eeQme" nesleer nQ~ Gme mecee
vej-veejer osJe SJeb DehmejeDeeW kes meMe nesles nQ~
le=leere keeue
Fmekes yeeo meg<ecee og<<ecee keeue kes eejbYe ceW ceveg<eeW keer Deeeg Ske hetJe& keesef Je<e& eceeCe nesleer nw~
Gme mecee Gve ceveg<eeW keer TBeeF& heeBe meew Oeveg<e eceeCe nesleer nw, hegve: ece mes Gejesej Deeeg Deewj

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

cebieueeejCe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 77

TBeeF& eleske keeue kes yeue mes ye{leer ner peeleer nw~ Fme mecee en he=LJeer peIeve YeesieYetefce kener peeleer
nw~ Fme keeue kes Deble ceW ceveg<eeW keer Deeeg Ske heue eceeCe nesleer nw Gme mecee ceveg<e Ske keesme TBes
Deewj efeebieg pewmes JeCe& kes nesles nQ~ Gme mecee mes eneB hej keuheJe=#e GlheVe nesves ueieles nQ~
eqleere keeue
Fmekes yeeo meg<ecee veeceke keeue eJesMe kejlee nw~ Fme keeue kes eLece eJesMe ceW ceveg<e, efleeeeW keer
Deeeg Deeefo hetJe& kes ner meceeve nesleer nw hejvleg keeue mJeYeeJe mes Gejeslej ye{leer peeleer nw~ Gme mecee kes
vej-veejer oes keesme TBes, hetCe& ebcee kes meMe cegKe Jeeues, yengle efJevee SJeb Meerue mes mecheVe nesles nQ SJeb
ceveg<eeW kes he= Yeeie keer nefeeB Ske meew DeeF&me nQ~ Fme mecee eneB hej ceOece YeesieYetefce keer JeJemLee
jnleer nw~
eLece keeue kee JeCe&ve
leoveblej meg<eceemeg<ecee veeceke keeue eefJe neslee nw keeue mJeYeeJe mes ceveg<e, efleeeeW keer Deeeg,
DeJeieenvee Deeefo Deeies ye{leer peeleer nw~ Gme mecee en he=LJeer Gece YeesieYetefce kes veece mes eefme nes
peeleer nw~ Gme keeue kes Deble ceW ceveg<eeW keer Deeeg leerve heue eceeCe Deewj TBeeF& leerve keesme eceeCe nw~
Gme mecee kes ceveg<e mete& kes meceeve mJeCe& JeCe& Jeeues nQ~ Gve ceveg<eeW keer he= Yeeie keer nefeeb oes meew
hheve nesleer nQ leLee Jes yengle ekeej keer efJeefeee kejves ceW meceLe& Ssmeer MeefeeeW mes mebege nesles nQ~
Fme ekeej mes efhej efveece mes Jener DeJemeefhe&Ceer keeue eJesMe kejlee nw~ Fme ekeej Deee&Keb[ ceW n
keeue eJele&les jnles nQ~
Yejle, SsjeJele #es$e kes cues Keb[eW keer JeJemLee
heeBe cues Keb[ Deewj efJeeeOej esefCeeeW ceW DeJemeefhe&Ceer SJeb Glmeefhe&Ceer ceW ece mes elegLe& Deewj
le=leere keeue kes eejbYe mes Deble leke neefve Je Je=ef nesleer jnleer nw DeLee&led Fve mLeeveeW ceW DeJemeefhe&Ceer ceW
elegLe& keeue kes eejbYe mes Deble leke neefve Deewj Glmeefhe&Ceer keeue ceW le=leere keeue kes eejbYe mes Deble leke
Je=ef nesleer ner jnleer nw~ eneB Deve keeueeW keer eJe=efe veneR nesleer nw~
Yejle Deewj SsjeJele #es$e ceW Dejn keer Ie[er kes meceeve DeJemeefhe&Ceer Deewj Glmeefhe&Ceer keeue Devebleeveble
nesles nQ~ DemebKeele DeJemeefhe&Ceer, Glmeefhe&Ceer keer MeueekeeDeeW kes yeerle peeves hej ngb[eJemeefhe&Ceer veece mes
eefme Ske keeue Deelee nw pees efke Deepekeue eue jne nw~ Fme ngb[eJemeefhe&Ceer keeue kes Yeerlej meg<eceeog<ecee
keeue keer efmLeefle ceW mes keg keeue kes DeJeefMe jnves hej Yeer Je<ee& Deeefo he[ves ueieleer nw Deewj efJekeue$ee
peerJeeW keer Glheefe nesves ueieleer nw~ Fmekes Deefleefje Fmeer keeue ceW keuheJe=#eeW kee Deble Deewj kece&Yetefce kee
Jeeheej eejbYe nes peelee nw Gme keeue ceW eLece leerLekej Deewj eLece eeJeleea Yeer GlheVe nes peeles nQ~
eeJeleea kee efJepee Yebie Deewj Lees[s mes ner peerJeeW kee cees#e ieceve, eeJeleea eje keer ieeer efpeeW kes JebMe

78 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

keer Gheefe nesleer nw~ og<eceemeg<ecee keeue ceW DeeJeve ner Meueekee heg<e nesles nQ Deewj ceOe ceW Oece&leerLe& keer
Jegefefe Yeer nesleer nw~
ieejn Deewj keuenefee veew veejo nesles nQ leLee Fmekes Deefleefje meeleJeW, lesFmeJeW Deewj Debeflece
leerLekej kes Thej Ghemeie& Yeer neslee nw~ le=leere-elegLe&, hebece keeue ceW Gece Oece& kees ve kejves Jeeues og,
heeefhe, kegosJe, kegefuebieer Yeer efoKeves ueieles nQ~ eeC[eue, Meyej, hegefuebo, efkejele Fleeefo peeefleeeB GlheVe
nesleer nQ leLee og<eceekeeue ceW yeeueerme keukeer Je Ghekeukeer nesles nQ~ DeefleJe=ef, DeveeJe=ef, YetJe=ef,
Yetkeche, Jeeeefive Deeefo efJeefe$e YesoeW kees efuees nges veevee ekeej kes oes<e Fme ngb[eJemeefhe&Ceer keeue ceW ngDee
kejles nQ~

TOJe&ueeske
ceOeueeske kes Thej 7 jepeg TBee TOJe&ueeske nw~ Jemlegle: ceOeueeske keer veieCe TBeeF& (1 ueeKe
40 eespeve) TOJe&ueeske mes ner ueer ieF& nw~ TOJe&ueeske ceW 16 mJeie& (8 pees[s), 9 ewJeseke, 9 DevegefoMe
Deewj 5 Devegej efJeceeve nQ leLee meyemes Thej efmeefMeuee DeJeefmLele nw~
keuheJeemeer osJe
16 mJeieeX kes veece-meewOece&, F&Meeve, mevelkegceej, ceensv, yee, yeeesej, ueebleJe, keeefhe, Mege,
ceneMege, Meleej, meneej, Deevele, eeCele, DeejCe Deewj Deegle~
yeejn keuhe-meewOece&-F&Meeve egieue kes 2 Fv, mevelkegceej-ceensv egieue kes 2 Fv, yeeyeeesej egieue kee 1 Fv, ueebleJe-keeefhe egieue kee 1 Fv, Mege-ceneMege egieue kee 1 Fv, Meleejmeneej egieue kee 1 Fv, Deevele-eeCele egieue kes 2 Fv Deewj DeejCe-Deegle egieue kes 2 Fv Ssmes
12 Fv nesles nw~ Fvekes mLeeveeW keer keuhe meb%ee nesves mes 12 keuhe kenueeles nQ~
keuheeleerle-yeejn keuhe (16 mJeie&) kes Thej 9 ewJeseke, 9 DevegefoMe Deewj 5 Devegej efJeceeve
nQ, FveceW Fv, meeceeefveke, $eeeefebMe Deeefo Yeso ve nesves mes es keuheeleerle kenueeles nQ~ eneB kes meYeer osJe
Denefceb kenueeles nQ~
veew ewJeseke-DeOemleve 3, ceOece 3 Deewj Gheefjce 3 Ssmes veew ewJeseke nQ~
veew DevegefoMe-Deefe&, Deefe&ceeefueveer, Jewj, Jewjeseve es eej efoMee ceWs nesves mes esCeerye SJeb meesce,
meescehe, Debke Deewj mheefke es eej efJeefoMee ceW nesves mes ekeerCe&ke SJeb ceOe ceW Deeefole veece kee
efJeceeve nQ, Ssmes es 9 DevegefoMe meb%eke nQ~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

cebieueeejCe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 79

heeBe Devegej-efJepee, Jewpeevle, peeble Deewj Dehejeefpele es eej efJeceeve eej efoMee ceW SJeb
meJee&Le&efmeef veece kee efJeceeve ceOe ceW nw~
keuhe Deewj keuheeleerleeW kes mLeeve-ces leue mes ueskej 1-1/2 jepeg cesb meewOece& egieue, Gmekes
Ghej 1-1/2 jepeg ceW meevelkegceej egieue, Deeies DeeOes-DeeOes jepeg ceW 6 egieue nQ Dele: 1-1/21-1/
23, 1/263, Ssmes 6 jepeg ceW 8 egieue nQ~ Fmekes Deeies 1 jepeg ceW 9 ewJeseke, 9 DevegefoMe, 5 Devegej
Deewj efmeefMeuee nw~
efJeceeveeW keer mebKee-meewOece& mJeie& ceW 3200000, F&Meeve ceW 2800000, meevelkegceej ceW
1200000, ceensv ceW 800000, yee-yeeesej egieue ceW 400000, ueebleJe-keeefhe ceW 500000,
Mege-ceneMege ceW 40000, Meleej-meneej egieue ceW 6000, Deevele-eeCele, DeejCe Deewj Deegle Ssmes
eej keuheeW ceW 700, leerve DeOees ewJeseke ceW 111, leerve ceOe ewJeseke ceW 107, leerve TOJe& ewJeseke ceW
91, DevegefoMe ceW 9 Deewj heeBe Devegej ceW 5 Ssmes meye efceueekej 3200000 2800000
12000008000004000005000040000 600007001079195
8497023 efJeceeve nQ Deewj Ske-Ske efJeceeve ceW 11 efpevecebefoj nesves mes Fleves ner cebefoj nes peeles nQ~
GveceW efmLele efpeve eefleceeDeeW kees cesje ceve, Jeeve, keee mes vecemkeej nesJes~
efJeceeveeW kes Yeso-Fvke, esCeerye Deewj ekeerCe&ke Ssmes 3 Yeso nQ~ pees ceOe ceW nw, Jen Fvke
kenueelee nw~ efoMeeDeeW kes efJeceeve esCeerye Deewj DevlejeuemebbyebOeer efJeceeve ekeerCe&ke kenueeles nQ~
Fvke keer mebKee-Fvke efJeceeve kees elej Yeer kenles nQb~ meewOece& egieue ceW 31, mevelkegceej
egieue ceW 7, yeeegieue ceW 4, ueebleJe egieue ceW 2, Megeegieue ceW 1, Meleejegieue ceW 1, Deevele Deeefo 4
keuheeW ceW 6, DeOemleve leerve ewJeseke ceW 3, ceOece leerve ceW 3, Gheefjce leerve ceW 3, veJe DevegefoMe ceW 1 Deewj
heeBe Devegej ceW 1 Ssmes efceueekej 317421163331163 Fvke efJeceeve nQ~ $e+leg,
efJeceue, ev Deeefo Fve FvkeeW kes ece mes Des-Des veece nQ~
efJeceeveeW kee eceeCe-meYeer Fv efJeceeve mebKeele eespeve efJemleej Jeeues nQ~ meYeer esCeerye
efJeceeve DemebKeele eespeve efJemleej Jeeues nQ SJeb ekeerCe&ke efJeceeveeW ceW keg mebKeele eespeve Jeeues Deewj
keg DemebKeele eespeve Jeeues nQ~
efJeceeveeW kes JeCe&-meewOece& egieue kes efJeceeve heeBe JeCe& Jeeues nQ~ meevelkegceej, ceensv ceW ke=<Ce
JeCe& kes efyevee eej JeCe& nQ~ yee, yeeesej, ueebleJe, keeefhe ceW ke=<Ce-veerue efyevee leerve JeCe& nQ~ Mege,
ceneMege, Meleej, meneej ceW ke=<Ce, veerue, ueeue kes efyevee heerle Deewj Megkeue oes ner JeCe& nQ~ Deeies Deevele mes
ueskej Devegejheele Ske Megkeue JeCe& kes ner efJeceeve nQ~

80 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

efJeceeveeW kes DeeOeej-meewOece& egice kes efJeceeve peue kes DeeOeej nQ~ meevelkegceej egice kes efJeceeve
heJeve kes DeeOeej nQ~ yee Deeefo Dee" keuhe mJeie& kes efJeceeve peue Deewj Jeeeg oesveeW kes DeeOeej nQ~ Deeies
Deevele mes ueskej Devegej hee&vle efJeceeve DeekeeMe kes DeeOeej nQ DeLee&led hegoid eue mkebOe peue Deeefo kes Deekeej
heefjCele ngS nQ, Ssmee mecePevee~
he=LJeer Dee" ner ceeveer ieF& nQ-meele vejke mebyebOeer SJeb Ske F&<eleeiYeej veece keer efme he=LJeer,
Dele: es efJeceeve DeOej ner ceeves iees nQ~
meewOece& Deeefo veece-meewOece& Fv peneB jnles nQ, Gmekee veece meewOece& mJeie& nw Ssmes ner Deve$e
peevevee~
osJeeW kes eemeeo-Fvke, esCeerye Deewj ekeerCe&ke efJeceeveeW kes Thej meceeleg<keesCe Je oerIe&
efJeefJeOe ekeej kes eemeeo efmLele nQ~ es meye eemeeo megJeCe&cee, mheefkecee Deeefo jlveeW mes efveefce&le,
GheheeoMeee, Deemeve Meeuee Deeefo mes heefjhetCe& Deveeefo efveOeve nQ~
heefjJeejosJe-meYeer FvesW kes heefjJeej osJe ome ekeej kes nesles nQ-eleerv, meeceeefveke, $eeeefebMeosJe,
ueeskeheeue, Deelcej#e, heeefj<eo, Deveerke, ekeerCe&ke, DeeefYeeesie Deewj efkeefuJe<eke~
Ske-Ske Fv kes Ske-Ske eleerv nesves mes 12 FveW kes 12 eleerv meefnle 24 Fv ceeves iees nQ~
meewOece& Fv kee heefjJeej-meewOece& Fv kee 1 eleerv, 84000 meeceeefveke, 33 $eeeefebMe,
meesce, ece, JeCe leLee Oeveo es 4 ueeskeheeue, 336000 Deelcej#eke, DeeYevlej heeefj<eoosJe 12000,
ceOece heeefj<eo 14000, yeee heeefj<eo 16000 nQ~ Je=<eYe, Dee, jLe, neLeer, heoeefle, ievOeJe& Deewj vele&ke
Fme ekeej mes meewOece& Fv keer meele mesveeSB nesleer nQ~ Fve meele mesveeDeeW ceW mes eleske keer 7-7 ke#eeSB
nesleer nQ~ GveceW mes eLece mesvee kee eceeCe DehevesDeheves meeceeefveke osJeeW kes yejeyej nw~ Fmemes Deeies
mehlece mesvee heele Gmemes otveeotvee nw~ meewOece& Fb kes yewue keer mesvee keer eLece ke#ee ceW 84000 yewue nQ
Fmemes Deeies meele ke#eeDeeW leke Je=<eYe mesvee kee eceeCe Ske kejes[ n ueeKe De[me" npeej nw
1,06,68000 nw Deewj DeMJe, jLe Deeefo Yeer eleske FlevesFleves cee$e nQ~ meewOece& Fv kes mecemle
DeveerkeeW keer mebKee 7,46,76000 eceeCe nw~
Ske Fv kes ekeerCe&ke, DeeefYeeesie Deewj efkeefuJe<eke osJe DemebKeele kens iees nQ~
SsjeJele neLeer-meewOece& Fv kes DeeefYeeesie osJeeW kee mJeeceer Deewj yeeueke veeceke osJe neslee nw~
en osJe Jeenvepeeefle kee nw, Deheveer efJeefeee mes 1 ueeKe GlmesOe eespeve eceeCe SsjeJele neLeer kee Mejerj
yevee ueslee nw~ Fmekes efoJe jlve ceeueeDeeW mes ege 32 cegKe nesles nQ~ Ske-Ske cegKe ceW jlveeW mes efveefce&le 44 oeBle nesles nQ~ Ske-Ske oeBle hej Ske-Ske mejesJej SJeb Ske-Ske mejesJej ceW Ske-Ske keceueJeve neslee
nw~ Ske-Ske keceue KeC[ ceW efJekeefmele 32 cenehee nesles nQ Deewj Ske-Ske cenehee Ske-Ske eespeve

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

cebieueeejCe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 81

kee neslee nw~ Fve Ske-Ske cenekeceueeWs hej Ske-Ske veeeMeeuee nesleer nw~ Ske-Ske veeeMeeuee ceW
32-32 DehmejeSB ve=le kejleer nQ, en SsjeJele neLeer YeieJeeve kes pevceeslmeJe ceW Deelee nw~
meewOece& Fv keer osefJeeeB-meewOece& Fv keer Meeer veece keer pes osJeer nesleer nw, Ssmes Dee" Dee
osJeer nQb~ es Meeer Deeefo Deheves he kees efJeefeee mes 16000-16000 yevee uesleer nQ~ meewOece& Fv keer
DeefleMee efee JeuueefYekee osefJeeeB 32000 nQ SJeb Ske-Ske DeeosJeer kes 16000-16000 heefjJeej
osefJeeeB nQ~ es JeuueefYekee Deewj heefjJeej osefJeeeB Yeer 16000-16000 eceeCe efJeefeee kej mekeleer nQ~
DeLee&led meewOece& Fv kes 16000 osJeer leLee 8 DeeosJeer nQ~
meewOece& Fv kee jepeebieCe-Fv keer jepeebieCe Yetefce 84000 eespeve eceeCe nw Deewj megJeCe&cee
Jesoer mes Jesefle nw~
megOecee&-meYee-meewOece& Fv kes YeJeve ceW F&Meeve efoMee ceW 3000 keesme TBeer, 400 keesme uecyeer,
200 keesme efJemle=le megOecee& veeceke meYee nw~ Fme jceCeere megOecee& meYee ceW yengle ekeej kes heefjJeej mes
ege meewOece& Fv efJeefJeOe megKeeW kees Yeesielee nw~
efpeveYeJeve-Gmeer efoMee ceW Deveghece Deewj jlvecee efpeveYeJeve nQ~
Mejerj keer DeJeieenvee-meewOece& egieue kes osJeeW kes Mejerj keer DeJeieenvee 7 neLe, meevelkegceej
egieue keer 6 neLe, yeeegieue Deewj ueebleJe egieue ceW 5 neLe, Mege, ceneMege ceW 4 neLe, Meleej-meneej
ceW 3-1/2 neLe, Deevele mes Deegle leke mJeieeX ceW 3 neLe, leerve DeOeesewJeseke ceW 2-1/2 neLe, leerve ceOe
ewJeseke ceW 2 neLe, leerve Gheefjce ewJeseke ceW 1-1/2 neLe, veJe DevegefoMe SJeb heeBe DevegejeW ceW 1 neLe
eceeCe nesleer nw~
Glke= Deeeg-meewOece& egieue ceW Glke= Deeeg 2 meeiej, meevelkegceej egieue ceW 7 meeiej, yeeegieue
ceW 10 meeiej, ueebleJe egieue ceW 14, Mege egieue ceW 16, Meleej egieue ceW 18, Deevele eggieue ceW 20, DeejCe
egieue ceW 22 meeiej nw~ Deeies veJe ewJeseke leke 1-1 meeiej ye{les ngS Debeflece ewJeseke ceW 31 meeiej, veJe
DevegefoMe ceW 32 meeiej Deewj hebe Devegej ceW 33 meeiej eceeCe nw~
efJeefeee Deewj DeJeefOe%eeve-eLece mJeie& kes osJe Thej ceW Deheves efJeceeve kes OJepeob[ leke SJeb
veeres eLece he=LJeer leke DeJeefOe%eeve mes peeve uesles nQ~ Deeies ye{les-ye{les meJee&Le&efmeef kes osJe ueeskevee[er
leke peeve uesles nQ~ Fve osJeeW kees peneB leke DeJeefOe%eeve nw, JeneR leke efJeefeee kejves keer Meefe nw~ meesuen
mJeie& leke kes osJe efJeefeee mes e$e-le$e Deeles peeles nQ~ Deeies kes osJe peeves keer Meefe jKeles nQ efkevleg peeles
veneR nQ~
eJeereej megKe-eJeereej kee veece keecemesJeve nw~ meewOece& egieue ceW keee eJeereej, Deeies oes
mJeie& ceW mheMe& eJeereej, Deeies eej mJeie& ceW he eJeereej, Deeies eej mJeie& ceW Meyo eJeereej Deewj Deeies

82 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Deevele Deeefo eej ceW ceve: eJeereej nw~ Fve mJeieeX kes Deeies veJeewJeseke Deeefo ceW osJeebievee Yeer veneR nw Deewj
Gvekes YeesieeW keer Fe Yeer veneR nw~
osefJeeeW kes Glheefe mLeeve-meewOece&-F&Meeve mJeie& leke ner osefJeeeW keer Glheefe nesleer nw, Deeies
veneR~ Deeies kes osJe Deheveer-Deheveer osefJeeeW keer Glheefe kees DeJeefOe%eeve mes peevekej Deheves-Deheves mLeeve
hej ues peeles nQ~
efJejnkeeue-meye Fv, Gvekeer ceneosefJeeeB, ueeskeheeue Deewj eleerv, Fvekee Glke= efJejnkeeue
n ceeme nw~
osJeeW kee Deenej keeue-pees osJe efpeleves meeiej leke peerefJele jnles nQ, Gleves ner npeej Je<eeX ceW
ceeveefmeke Deenej enCe kejles nQ~ heue eceeCe Deeeg Jeeues heeBe efove ceW Deenej enCe kejles nQ~
eemeesdJeeme enCekeeue-meewOece& egieue ceW Deeeg oes meeiej keer nw Dele: JeneB GdJeeme kee
Devlejeue oes he#e kee nw, Ssmes ner efpeleves meeiej keer Deeeg nw, Gleves he#e yeerleves hej eemeesdJeeme enCe
kejles nQ~
ueewkeebeflekeosJe-yee mJeie& kes Dee Yeeie ceW Fvekes efveJeeme nesves mes es ueewkeeefvleke kenueeles nQ
DeLeJee es ueeske-mebmeej kee Devle kejves Jeeues Ske YeJeeJeleejer nQ FmeefueS ueewkeeefvleke kenueeles nQ~
Fvekes meejmJele, Deeefole, Jeefvn, DeCe, ieo&leese, lege<f ele, DeJeeyeeOe Deewj Deefj Ssmes cegKe Dee" Yeso nQ~
Fvekes Mejerj keer TBeeF& heeBe neLe, Deeeg Dee" meeiej keer Deewj uesMee Megkeue nesleer nw~ es YeieJeeve kes
lehekeueeCeke ceW Jewjeie keer eMebmee kejves kes efueS YeefeJeMe Deeles nQ, Deve keueeCekeeW ceW veneR Deeles nQ,
es yeeueyeeeejer nQ leLee osJeef<e& kenueeles nQ~
Ske YeJeeJeleejer osJe-meewOece& Fv Deeefo oef#eCe Fv, Meeer FveCeer, oef#eCe FveW kes eejeW
ueeskeheeue, ueewkeeefvleke osJe Deewj meJee&Le&efmeef kes osJe, es meye efveece mes ceveg<e kee Ske YeJe eehle kej
leheeee& kes yeue mes keceeX kee veeMekej cees#e eehle kej uesles nQ~
osJeeW kee pevce-hegCe kes Goe mes osJeieefle ceW Gheheeo Meee mes pevce neslee nw~ pevce uesles ner
Deevevo Jeeefo$e yepeves ueieles nQ~ Devleceg&ntle& ceW ner osJe Deheveer neW heee&efhleeeW kees hetCe& kej veJeeewJeve
meefnle nes peeles nQ Deewj DeJeefOe%eeve mes meye peeve uesles nQ, Devevlej mejesJej ceW mveeve kejkes Jeeeuebkeej mes
Yetef<ele neskej efpevecebefoj ceW peekej YeieJeeve keer hetpee kejles nQ~ pees osJe efceLeeef nQ, Jes Deve osJeeW keer
esjCee mes efpeveosJe kees kegue osJelee ceevekej hetpeve kejles nQ~
meesuen mJeie& leke kes osJeieCe leerLekejeW kes keueeCeke Deeefo ceneslmeJe ceW Deeles nQ efkevleg Deeies kes
Denefcev osJe JeneR hej cemleke Pegkeekej vecemkeej kejles nQ~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

cebieueeejCe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 83

efmeefMeuee
ueeske kes DeeYeeie hej ceveg<eueeske-{eF&erhe eceeCe efJemle=le-45 ueeKe eespeve eceeCe
efmeefMeuee nw~ es ceOe ceW Dee" eespeve TBeer nww Deewj ece mes Ieles ngS Ske DeCeg eceeCe jn ieF& nw~
en Geevee<ekeefceJe1-meerOes jKes ngS keesjs kes meceeve nw-DeOe&eb kes meceeve nw~ {eF&erhe mes
Deveeefokeeue mes ueskej Deepe leke Devebleeveble efme hejceser ngS nQ Dele: JeneB hej Ske DeCegcee$e Yeer
peien Keeueer veneR nw~
es efme YeieJeeve efmeefMeuee kes Thej IeveesoefOeJeeleJeuee, IeveJeeleJeuee mes Thej levegJeeueJeuee
ceW efJejepeceeve nQ~ meYeer efmeeW kes cemleke levegJeeleJeuee kes Debeflece Yeeie mes mheefMe&le nQ~ Deeies ueeskeekeeMe
kes yeenj Oecee&efmlekeee kee DeYeeJe nesves mes SJeb DeueeskeekeeMe ceW peerJe Je kes veneR nesves mes efme
YeieJeeve JeneR leke ueeske kes DeeYeeie ceW efJejepeceeve nQ~ Gve Devebleeveble efmeeW kees nceeje Deveble-Deveble
yeej vecemkeej nesJes~

Fefle eerieewlecemJeeceereCeerleeerieewleceieCeOejJeeCeeb ieefCeveer%eeveceleerefJejefeleDece=leJee|<eCeererkeeeeb eLeceeOeeeevleie&lecebieueeejCeveeceekejCeb meceehleced ~

N : MN : M

1. ef$eueeskemeej ieeLee 556, 557, 558~

84 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

YeieJeeve ceneJeerj mlees$e

ieefCeveer %eeveceleer
MebYeg bo
ceneJeerj ! Jeerj ! mevceefle ! YeieJeved ! DeefleJeerj ! meoe cebieue keefjes~
ns JeOe&ceeve ! YeJeJeeefjefOe mes, Deye cegPekees heej lJeefjle keefjes~~
Jen kegb[uehegefj peiehetpe ngF&, efmeeLe& ogueejs pevces Les~
ef$eMeuee ceelee keer ieesoer ceW, ef$eYegJeve kes iegJej Kesues Les~~1~~
Dee<ee{ megoer " hetpe ngF&, peye ieYe& ceW eYeg DeJeleej efueee~
efeekeeefjefCe ceeB keer mesJee kee, megj ueueveeDeeW ves Yeej efueee~~
MegYe ew$e megoer lesjme kee efove, nw Oeve Oeve Jen megKeo Ie[er~
peye Je&ceeve ves pevce efueee, veYe mes megj hebefe Gce[ he[er~~2~~
eYeg MewMeJe ceW heCeheefle heCe hej, e{kej mebiece megj peerlee Lee~
veeEn yeen efkeee, veeEn jepe efkeee, pevelee kee ceve Yeer peerlee Lee~~
ceieefmej Jeefo oMeceer Oeve ngF&, peye keWMeueese keervee legceves~
ve=he ketue ves eLece Deenej efoee, hebeeMee& efkeee osJeieCe ves~~3~~
keew M eecyeer ceW eb o veemeleer , ef M ej ceg b e f [ le peke [ er yes [ er ceW ~
eYeg oMe&ve mes yesef[eeB Pe[er, megvoj leve ngDee Ske #eCe ceW~~
keesoeW Yeespeve nes ieee Keerj, eYeg kees Deenej os Oeve ngF&~
en ceefncee leerLekej eYeg keer, hebeeMeeeX keer Je=ef< ngF&~~4~~
Deeflecegkeleke Jeve ceW Oeeve ueerve, Les YeJe ves Dee Ghemeie& efkeee~
leye Deeefuele eYeg kees osKe mJeeb, Yeeee& men hetpee Yeefe efkeee~~
JewMeeKe megoer oMeceer efleefLe ceW, kesJeue jefJeefkejCeW eie ngF~
MegYe meceJemejCe Lee jee ngDee, efoJeOJeefve efhej Yeer efKejer veneR~~5~~
eeJeCe Meecee Skece Gece, peye ieewlece ieCeOej Deees nQ~
efJehegueeeue hej OJeefve eie ngF&, cegefveieCe megjvej n<ee&eW nQ~~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

cebieueeejCe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 85

Jes JeerjeYees ! leJe Meemeve ceW, cegPekees jlve$ee efveOeer efceueer~

ceQ Yeefe meefnle eCecetb legcekees, cesjer ceve keefueeeB Deepe efKeueeR~~6~~
leveg meele neLe keeb eve keeb l eer , Deeeg yeenej Je<e& kener ~
nw ef evn ce= i es v eYees les j e, pees OeeJeW heeJeW cees # e cener ~ ~
keee|leke Jeefo eewoMe jeef$e Deble, DeeceeJeme kee elet<e kene~
meye kece&veeMe eYeg cees#e iees, mJeelceeslLe menpe Deevebo uene~~7~~
heeJeehegj kes GheJeve ceW pees, mejJej nw keceue efKeues GmeceW~
eYeg kes efveJee&Ce keueeCeke mes, Deye leke Yeer keceue efKeues mee ceW~
osJeeW ves Deekej hetpee keer, ceneJeerj eYet ef$eYegJeveheefle keer~
Deb e f O eeejer ceW oer h eke pJeeueW , leye mes ner oer h eeJeueer ng F & ~ ~8~~
ns Jeerj eYees ! cebieuecee legce, ueeskeesece MejCeYetle legce ner~
YeJe YeJe kes mebefele heehe hegbpe, Fke #eCe ceW ve< kejes meye ner~~
ceQ yeejb y eej vecet b leg c ekees , YeieJeved ! ces j s YeJe $eeme njes ~
mep%eeveceleer efmeer oskej, mJeeefceved ! Deye cegPes ke=leeLe& kejes~~9~~
N : MN : M

86 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ewleYeefe

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Dece=leJee|<eCeer erkee / 87

ueIegewleYeefe:

Je<ex<eg Je<ee&vlej-heJe&les<eg vevoerejs eeefve e cevojs<eg~

eeJeefvle ewleeeleveeefve ueeskes meJee&eCf e Jevos efpevehegib eJeeveeced ~~1~~
DeJeefve-leue-ieleeveeb
ke=ef$ecee-ke=ef$eceeCeeb
Jeve-YeJeve-ieleeveeb
efoJeJewceeefvekeeveeced ~
Fn
cevegpeke=leeveeb
osJejepeeefe&leeveeb
efpeveJej-efveueeeveeb YeeJeleesnb
mcejeefce~~2~~
pecyet-Oeeleefke-heg<kejeOe&-JemegOee-#es$e$ees es YeJee
evecYeespe-efMeKebe[
f keb"-keveke-eeJe=[-d IeveeYee efpevee~
mecei%eeve-eefj$e-ue#eCeOeje oiOee-kecexvOevee~
Yetleeveeiele-Jele&ceeve-mecees lesYees efpevesYees vece~~3~~
eerceved-cesjew kegueeew jpele-efieefjJejs Meeuceueew pecyegJe=#es~
Je#eejs ewleJe=#es jeflekej-ekes kegC[ues ceeveg<ees~
F&<Jeekeejs-eveeew oefOecegKe-efMeKejs Jevlejs mJeie&ueeskes
peeself eueexkes-efYeJevos YeJeve-ceefnleues eeefve ewleeueeeefve~~4~~
ew kegvosvog-leg<eej-nej-OeJeueew eefJev-veerueeYeew
ew yevOetke-meceeYeew efpeveJe=<eew ew e efee eYeew~
Mes<ee <ees[Me pevce-ce=leg-jefnlee mevlehle-nsceeYee
les meb%eeve-efoJeekeje megjveglee efmeefb eevleg ve~~5~~
N :M

88 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ewleYeefe
Dehejveece

peeefle YeieJeeved cenemlees$e

(DeOeee 1)
(heeevegJeeo SJeb DeLe& meefnle)

eerieewlecemJeeceer GJeee
eer ieewlecemJeeceer eer JeOe&ceevemJeeceer kees ele#e kejkes peeefle YeieJeeved Fleeefo GeejCe kejles nQ
peeefle YeieJeeved nsceecYeespeeeejefJepe=befYeleeJecejcegkegeeeserCe&eYeeheefjegefcyeleew
~
keueg<eoee
ceeveesodYeevlee:hejmhejJewefjCees
efJeielekeueg<ee: heeoew eme ehee efJeMeemeg:~~1~~
Dece=leJee|<eCeer erkee
heeevegJeeo
pee ns YeieJeved ! ejCe keceue leJe, keveke keceue hej kejW efJenej~
Fvcegkeg keer keebefle eYee mes, egbefyele MeesYeW Deefle megKekeej~~
peeleefJejesOeer keueg<ecevee, egOe ceeve meefnle pevletieCe Yeer~
Ssmes leJe heo kee Deeee ues, esce YeeJe kees OejW meYeer~~1~~
DeLe&-pees megJeCe&cee keceueeW hej meeceeve ceveg<eeW ceW ve heees peeves Jeeues Deewj ejCe ece kes
mebeej mes jefnle eeej-ieceve mes MeesYeeeceeve nQ, osJeeW kes cegkegeW ceW ueieer ngF& eee-ceefCeeeW mes
efvekeueleer ngF& eYee mes Deeefuebefiele-mheefMe&le nQ Ssmes efpevekes ejCeeW ceW Deekej keueg<e oe Jeeues, Denbkeej
mes ege, hejmhej Jewjer Ssmes mehe&, vesJeuee Deeefo peerJe Deheves-Deheves mJeeYeeefJeke etj mJeYeeJe kees es[kej
efJeeeme kees eehle nesles nQ Jes YeieJeeved efpevesv peeJeble jnW ~~1~~
eerieewlecemJeeceer efpeveWOece& kees vecemkeej kejles nges kenles nQ
leoveg peeefle eseeved Oece&: eJe=cenesoe:
kegieefle-efJeheLe-keuesMeeeesmeew efJeheeMeeefle epee:~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ewleYeefe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 89

heefjCeleveemee*dieerYeeJeeefefJeefJeeefJekeefuheleb
YeJeleg YeJeleeele= $esOee efpevesvJeeesce=leced~~2~~
pee nes esemkej Oecee&ce=le, Je=efbiele ceefnceeMeeueer~
kegieefle kegheLe mes eeCeerieCe kees, efvekeeuekej os megKe Yeejer~~
vee kees cegKe ieewCe kejves mes, yengle Yesoegle megKeoelee~
Ssmes efpeveJeeveece=lecee, ns Oece&! kejes peie mes j#ee~~2~~
DeLe&-Devevlej Gece#eceeefoue#eCe es Oece& peeJeble nes, efpememes eeefCeeeW kes mJeiee&eof heoeW keer eeefhle
Je=e
f kees eehle nesleer nw~ pees mebmeejer peerJeeW kees vejkeeefo kegieefleeeW mes, efceLeeoMe&ve Deeefo kegceeieeX mes Deewj Gvemes
peeeceeveGlhevve keuesMeeWs mes g[ elee nw leLee JeeefLe&ke vee kees ieewCekej heee&eee|Leke vee keer eOeevelee
ueskej De, hetJe& Deeefo he mes jee ieee DeLeJee hetJee&hej oes<ejefnle jee ieee Ssmee GlheeoJeeOeeJw ehe
mes DeLeJee De, hetJe& Deewj Debieyeeehe mes leerve ekeej kee efpevesv kee Jeevehe Dece=le mebmeej mes j#ee
kejs~~2~~
eer ieewlecemJeeceer YeieJeeve kes %eeve keer Jebovee kejles nQ
leoveg peeleeppewveer efJeefe: eYebielejbefieCeer~
eYeJeefJeieceOeewJeJemJeYeeJeefJeYeeefJeveer~~
efvehecemegKemesob ejb efJeIede efvejie&ueb~
efJeielejpemeb cees#eb oseeefVejleeceJeeced~~3~~
pee nes pewveer JeeCeer peie ceW, mehleYebiecee iebiee nw~
Jee Glheeo OeewJeegle JeeW, kes mJeYeeJe kees eie kejs~~
Deveghece efMeJemegKe ej Keesueleer, DeJee megKe kees osleer nw~
efJeIve jefnle De kece& Oetefue mes, jefnle cees#e kees osleer nw~~3~~
DeLe&-Devevlej efpevesv kee kesJeue%eeve peeJeble nes, efpemeceW meeoefmle, meeVeeefmle Deeefo meele
Yebiehe keuueesueW nQ pees JeeW kes Glheeo, Jee, OeewJehe mJeYeeJeeW kees ekeeefMele kejlee nw~ Ssmee en
kesJeue%eeve DevevlemegKe kes ceesnveerehe ej kees Deblejee-he Deeieue mes jefnle GodIeeve kej
%eeveoMe&veeJejCehe jpe mes jefnle JeeefOe DeLeJee peje- cejCe mes jefnle DeefJeveMJej cees#e kees osJes~~3~~
eer ieewlecemJeeceer veJeosJeeW keer mlegefle kej jns nQ
Den&eflmeeeeeexheeOeeesYemleLee e meeOegYe:~
meJe&peievesYees veceesmleg meJe&$e meJexYe:~~4~~

90 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Den&led efmeeeee& GheeOeee, meJe& meeOegieCe megjJebefole~

ef$eYegJeve Jebefole hebe hejceieg, veceesmleg legcekees cece meblele~~4~~
DeLe&-mechetCe& peieled eje Jevoveere meye DenleeW kees , meye DeeeeeeX kees, meye GheeOeeeeW kees
Deewj meye meeOegDeeW kees vecemkeej nes ~~4~~
ceesneefomeJe&oes<eeefjIeelekesYe: meoenlejpeesYe:~
efJejefnlejnmke=lesYe: hetpeenxYees veceesn&odYe: ~~5~~
ceesneefj kes Ieeleke ejpe, DeeJejCeeW mes jefnle efpevesMe~
efJeIve-jnme efJejefnle hetpee kes, eesie Den&le kees vecetB ncesMe~~5~~
DeLe&-pees ceesn, jeie, s<e Deeefo mechetCe& oes<ehe Me$egDeeW kes Ieeleke nQ efpeveves ncesMee kes efuees
%eeveeJejCehe jpe kees ve kej efoee nw leLee Devlejee kece& kee Yeer efpeveves efJeveeMe kej efoee nw Ssmes hetpee
eesie DenleeW kees vecemkeej nes ~~5~~
#eevleepe&JeeefoiegCeieCemegmeeOeveb mekeueueeskeefnlensleg~b
MegYeOeeceefve Oeeleejb Jevos Oece efpevesveseced~~6~~
#eceeefo Gece iegCeieCe meeOeke, mekeue ueeske efnle nsleg ceneved~
MegYe efMeJeOeece Oejs ues peekej, efpeveJej Oece& vecetB megKe Keeve~~6~~
DeLe&-#ecee, ceeo&Je, Deepe&Je, mele, Deeefo iegCeeW kee mecegoee efpemekeer Glheefe ceW meeOeve nw~ pees
mechetCe& ueeske kes efnle kee keejCe nw Deewj MegYe Oeecepees efveJee&Ce GmeceW mLeeheve kejves Jeeuee nw Ssmes
efpevesvese Oece& keer Jevovee kejlee nBt ~~6~~
efceLee%eeveleceesJe=leueeskewkepeeseflejefceleieceeesefie~
meebieesheebiecepeseb pewveb Jeeveb meoe Jevos~~7~~
efceLee%eeve leceesJe=le peie ceW, peeseflece&e Deveghece Yeemkej~
DebiehetJe&cee efJepeeMeerue, efpeveJeeve vecetB ceQ efMej vele kej~~7~~
DeLe&-pees efceLee%eevehe DevOekeej mes Deeeefole ueeske kee ekeeMeke nesves mes Deefleere
peesefle nw~ Deheefjefcele egle%eeve kee peveke nesves mes mebyebOeer nw~ Deeeejeefo Deesb Deewj hetJe& Jemleg Deeefo
GheebieeW mes ege nw leLee SkeevleJeeefoeeW kej Depese nw Ssmes pewveJeeve keer meoe Jevovee kejlee ntB ~~7~~
YeJeveefJeceevepeesefleJelejvejueeskeefJeeewleeefve~
ef$epeieoefYeJeefvoleeveeb Jevos $esOee efpevesveCeeb~~8~~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ewleYeefe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 91

YeJeveJeeefme Jevlej peesefle<e, Jewceeefveke ceW vejueeske ceW es~

efpeveYeJeveeW keer ef$eYegJeve Jebefole, efpeveeeflecee kees JebotB ceQ~~8~~
DeLe&- YeJeveJeemeer osJeeW, keuheJeemeer osJeeW,peesefle<ke osJeeW Deewj Jevlej osJeeW kes efJeceeveeW ceW leLee
ceveg<e ueeske ceW leerve peieled kej Jevoveere efpevesvosJe keer efpeleveer Yej eeflecee nQ Gve meyekees ceve, Jeeve
Deewj keee mes Jevovee kejlee ntB ~~8~~
YegJeve$eesefhe YegJeve$eeeefOeheeYee&leerLe&kele=C& eeced~
Jevos YeJeeefiveMeevlew efJeYeJeeveeceeueeeueermlee:~~9~~
YegJeve$ee ceW efpeleves efpeveie=n, YeJeefJejefnle leerLekej kes~
YeJeeefive Meebefle nsleg vecetB ceQ, ef$eYegJeveheefle mes Deefe&le es~~9~~
DeLe&-efpevekee mebmeejheefjYeceCe efJeve nes egkee nw, leerve YegJeve kes mJeeceer osJesv, vejsv Deewj
OejCesv eje hetpe Ssmes leerLekejeW kes Deeuee-ceefvoj keer hebefeeeW kees Yeer mebmeejhe Deefive keer Meebefle
kes efuees Jevovee kejlee ntb ~~9~~
Fefle hebe ceneheg<ee: eCeglee efpeveOece&-Jeeve-ewleeefve~
ewleeueeee efJeceueeb efoMevleg yeesefOeb yegOepeveseb~~10~~
Fme efJeOe eCegle hebehejceser, eer efpeveOece& efpeveeiece kees~
efJeceue ewle ewleeuee JebotB, yegOepeve F yeesefOe cece oes~~10~~
DeLe&-Fme lejn Jebovee efkees iees Denle, efme, Deeeee&, GheeOeee, meeOeg, efpeveOece&, efpeveJeeve,
efpeveewle Deewj efpeveewleeuee es veJeosJelee yegOepeve pees ieCeOej osJeeefo Gvekees F Ssmeer cegPes efvece&ue
yeesefOe osJeW ~~10~~
eerieewlecemJeeceer ke=ef$eceDeke=ef$ece efpeveeefleceeDeeW keer Jebovee kejles nQ
Deke=leeefve ke=leeefve eeeceseegelf eceefvle egelf ecelmeg ceefvojs<eg~
cevegpeecejhetepf eleeefve Jebos eefleefyecyeeefve peiel$ees efpeveeveeced~~11~~
egeflekej efpeveie=n ceW Deke=ef$ece, ke=ef$ece Deecese egefleceeve~
vej megj hetefpele YegJeve$ee kes, meye efpeve efyebye vecetB iegCeKeeve~~11~~
DeLe&-leerve peiele ceW efJeeceeve eegjeYee mes meceefvJele ceefvojeW ceW efmLele ceveg<eeW Deewj osJeeW eje
hetpe, eegjlej eYeeegkele ke=ef$ece Deewj Deke=ef$ece efpevesv kes eefleefyebyeeW kees eCeceve kejlee ntB ~~11~~

92 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

egefleceb[ueYeemegjeeer: eeflecee Deeeflecee efpeveeseceeveeced~

YegJeves<eg efJeYetlees eJe=ee Jeheg<ee eeeefuejefmce Jevoceeve:~~12~~
egefleceb[ue Yeemegj leveg MeesefYele, efpeveJej eeflecee Deeeflece nQ~
peie ceW JewYeJensleg GvnW, JebotB Debpeefuekej efMej vele ceQ~~12~~
DeLe&-pees leerve YegJeve ceW efJeeceeve nQ efpevekee Mejerj-eef eYeeceb[ue mes owoerheceeve nw, Ssmeer
DenleeW keer Deveghece eefleceeDeeW kees Jevovee kejves Jeeuee ceQ hegCe keer eeefhle kes efveefcee Mejerj mes Debpeefue
yeebOelee nBt DeLee&led Ssmeer eefleceeDeeW kees neLe pees[kej vecemkeej kejlee ntB~~12~~
efJeieleeegOeefJeefeeeefJeYet<ee: eke=eflemLee: ke=efleveeb efpevesejeCeeced~
eeflecee: eefleceeie=n<s eg keebleeeeflecee: keuce<eMeevleesefYeJevos~~13~~
DeeegOe efJeefee Yet<ee efJejefnle, efpeveie=n ceW eeflecee eeke=le~
keebleer mes Deveghece nQ keuce<e, Meebefle nsleg ceQ vecetB melele~~13~~
DeLe&-pees DeeegOe, efJekeej, DeeYet<eCeeW mes jefnle nQ~ Deheves ner mJeYeeJe ceW efmLele nQ leLee keeefvle
kej Delegue nQ Ssmeer ke=leer DeLee&led ke=leke=le efpevesejeW keer eefleceeie=neW ceW efJejepeceeve eefleceeDeeW kees heehe
keer Meeefvle kes efuees Jevove kejlee ntB~~13~~
keLeebelf e ke<eeecegef eue#ceeR hejee Meevleleee YeJeevlekeeveeced~
eCeceeceefYehecetelf e&cebelf e eefleheeefCe efJeMeges efpeveeveeced~~14~~
hejce Meebefle mes ke<eeecegeer, kees kenleer cevenj DeefYehe~
YeJe kes Debleke efpeve keer eeflecee, eCecetB ceve efJeMegef kes nsleg~~14~~
DeLe&-Glke= Meevlelee ege nesves mes ke<eee kee DeYeeJehe ue#ceer kees kenves Jeeueer, efpevesej kee
pewmee he nw Jewmeer cetefle&celeer, Ssmeer mebmeej kee veeMe kej osves Jeeues efpevesejeW keer cetefle&eeW kees DeelceheefjCeeceeW
keer efvece&uelee nesves kes efuees vecemkeej kejlee ntB~~14~~
eefoob cece efmeYeefeveerleb megke=leb og<ke=leJelce&jesefOe lesve~
hegvee efpeveOece& SJe YeefeYe&Jeleeppevceefve pevceefve efmLeje ces~~15~~
og<ke=leheLe jesOeke cece efme-Yeefe mes ngDee hegCe pees Yeer~
YeJe-YeJe ceW efpeveOece& efn ceW, { Yeefe jns heue efceues ener~~15~~
DeLe&-leerve peiele ceW eefme DenleeW kes eefleefyebyeeW keer Yeefe kejves mes pees en hegCe cegPes eehle
ngDee nw pees efke heehe kes ceeie& kees jeskeves Jeeeuee nw Gme meceLe& hegCe mes cesjer Yeefe pevce-pevce ceW efpeveOece&
ceW ner efmLej nesJes ~~15~~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ewleYeefe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 93

elege|Cekeee osJeeW kes ie=neW ceW Je ceOeueeske kes ke=ef$eceDeke=ef$ece efpeveeefleceeDeeW keer Jebovee kejles
nQ
Den&leeb meJe&YeeJeeveeb oMe&ve%eevemecheoeced ~
keerle&efe<eeefce ewleeefve eLeeyegef efJeMeges ~~16~~
meye heoeLe&efJeled oMe& %eeve-mecheled egle Den&led keer eeflecee~
eLee yegef ceveMegef nsleg, iegCe keerle&ve keB Delegue ceefncee~~16~~
DeLe&-mechetCe& heoeLe& efpevekes efJe<eeYetle nQ DeLeJee heefjhetCe& eLeeKeeleeeefj$e efpevekes efJeeceeve
nw, #eeefekeoMe&ve Deewj #eeefeke%eevehe mebheoe efpevekes ceewpeto nw Ssmes DenleeW kes ewleeW kee Deheveer yegef kes
Devegmeej heefjCeeceeW keer efvece&uelee kes efueS DeLeJee kece&ceue kes e#eeueve kes efuees keerle&ve keBiee ~~16~~
eer c eod Y eeJeveJeememLee: mJeeb Y eemeg j cet l e& e:~
Jebefolee vees efJeOeseemeg: eeflecee: hejceeb ieefleced ~~17~~
eerceod YeJeveJeeefme kes ie=n ceW, Yeemegj efpevecetefle& mJeecesJe~
hejce efmeieefle kejW nceejer, JebotB GvnW keB efvele mesJe~~17~~
DeLe&-cesjs eje efpevekeer Jevovee keer ieF& nw pees YeJeveJeemeer osJeeW kes owoerheceeve YeJeveeW ceW efmLele nQ
efpevekee mJehe mJeeb Yeemegjhe nw Ssmeer eefleceeSB cegPe Jeboke kees hejceieefle DeLee&led cegefe eoeve
kejW~~17~~
eer ieewlecemJeeceer ceOeueeske kes ke=ef$eceDeke=ef$ece efpeveeEyeyeeW keer Jevovee kejles nQ
eeJeefvle meefvle ueeskesefmceVeke=leeefve ke=leeefve e~
leeefve meJee&efCe ewleeefve Jevos Yeteebefme Yetlees~~18~~
Fme peie ceW efpeleveer eeflecee nQ, ke=ef$ece Deke=ef$ece meyekees~
ceQ JebotB efMeJe JewYeJe nsleg, meye efpeveewle efpeveeuee kees~~18~~
DeLe&-Fme eflee&iueeske ceW ke=ef$ece Deewj Deke=ef$ece efpeleves eegjlej eefleefyebye nQ Gve meyekees efJeYetefle
kes efueS Jebove kejlee nBt ~~18~~
es JevlejefJeceeves<eg mLeseebme: eefleceeie=ne:~
les e mebKeeceefleeevlee: mevleg vees oes<eefJeefos~~19~~
Jeblej kes efJeceeve ceW efpeveie=n, GveceW Deke=ef$ece eeflecee~
mebKeeleerle kener nQ JebotB, oes<e veeMe kes nsleg meoe~~19~~

94 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

DeLe&- JeblejeW kes DeeJeemeeW ceW meJe&oe DeJeefmLele pees DemebKeele eefleceeie=n nQ Jes cesjs oes<eeW keer
Meeefvle kes efuees nesJeW ~~19~~
peesefle<eeceLe ueeskeme YetleesodYeglemecheo:~
ie=ne: mJeebYegJe: meefvle efJeceeves<eg veceeefce leeved ~~20~~
peesefle<e osJeeW kes efJeceeve ceW, DeodYegle mebheledegle efpeveiesn~
mJeebYegJee eeflecee Yeer DeieefCele, GvnW vecetB efvepe JewYeJe nsleg~~20~~
DeLe&- Devevlej peesefle<eer osJeeW kes efJeceeveeW ceW Degle mecheefeOeejer DenleeW kes pees Meeele ie=n nQ
Gvekees ceQ efJeYetefle kes efveefcee vecemkeej kejlee ntB ~~20~~
Jevos
megjeflejereeceefCeeeeefYe<eseveced~
ee: ecesCewJe mesJevles leoee&: efmeefueyOees~~21~~
megjheefle kes vele cegkegceefCe-eYe mes DeefYe<eske ngDee efpevekee~
Jewceeefveke megj mesefJele eeflecee, efmeef nsleg ceQ vecetB meoe~~21~~
DeLe&- pees osJeeW kes cegkeg kes Dee Yeeie ceW ueieer ngF& ceefCeeeW keer keeefvle mes DeefYe<eske kees ejCeeW
eje mesJeve kejleer nQ DeLee&led efpevekes ejCeeW ceW Jewceeefveke osJe efmej Pegkeeles nQ Gve Jewceeefveke osJeeW kes
efJeceeve mebyebOeer eefleceeDeeW kees cegefe keer eeefhle kes efuees vecemkeej kejlee ntB ~~21~~
Fefle mlegefleheLeeleerleeerYe=leecen&leeb cece~
ewleeveecemleg mebkeerefle&: meJee&eJeefvejesefOeveer~~22~~
Fme efJeOe mlegefle heLeeleerle, Devlej yeeefnj eeregle Den&ved~
ewleeW kes mebkeerle&ve mes cece, meJee&eJe kee nes jesOeve~~22~~
DeLe&- Fme ekeej mlegefle kes ceeie& kees DeefleeceCe kejves Jeeueer DeLee&led efpemekeer mlegefle Fveefoke
osJe Yeer veneR kej mekeles Ssmeer Deblejbie Deewj yeefnjbie ue#ceer kees OeejCe kejves Jeeues DenleeW kes ewleeW keer
mlegefle cesjs mechetCe& DeeeJeeW kees jeskeves Jeeueer nesJes ~~22~~
eer ieewlecemJeeceer Denle YeieJeeve kees ceneveoerheer leerLe& yevee jns nQ
Den&vceneveome ef$eYegJeveYeJepeveleerLe&eeef$ekeogefjlee#eeuevewkekeejCeceefleueewekf ekekegnkeleerLe&cegeceleerLe&ced~~23~~
ueeskeeueeskemegleJeeleJeyeesOevemeceLe&efoJe%eeveelenJenleJeenb eleMeerueeceueefJeMeeueketueefleeced~~24~~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ewleYeefe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 95

MegkeueOeeveefmleefceleefmLelejepeepenbmejeefpelecemeke=led~
mJeeOeeecebIees<eb veeveeiegCemeefceefleiegehf le-efmekeleemegYeieced~~25~~
#eevleeJele&meneb meJe&oee -efJekeekegmegceefJeuemeuueeflekeced
og:men<ejer<eneKeglelejjbieejbieYebiegjefvekejced
~~26~~
Jeheieleke<eeeHesveb jeies<eeefooes<e-MewJeuejefnleced ~
Delemleceesn-keo&ceceefleotjefvejmlecejCe-cekejekejced~~27~~
$e+ef<eJe=<eYemlegelf ecebeses kf eleefveIeex<e-efJeefJeOeefJenieOJeeveced~
efJeefJeOeleheesevf eefOe-hegeuf eveb meeeJemebJejCeefvepe&jeefveeJeCeced~~28~~
ieCeOejeeOejsveYe=efleceneYeJehegb[jerkew: heg<ew:~
yengeYf e: mveeleb Yekelee keefuekeueg<eceueeheke<e&CeeLe&ceceseced~~29~~
DeJeleerCe&Jele: mveelegb ceceeefhe ogmlejmecemleogejf leb otjb ~
JeJenjleg hejceheeJevecevevepeemJeYeeJeYeeJeieYeerjced~~30~~
Den& s J e ceneveo Gece-leer L e& Deueew e f k eke nQ peie ceW ~
ef$eYegJeve YeefJepeve leerLe&mveeve mes, heeheeW kee #eeueve kejles~~23~~
ueeskeeueeske megleJe ekeeMeke, efoJe%eeve peue efvele yenlee~
Meerue meodele efJeMeeue efvece&ue, oes le mes MeesefYele efoKelee~~24~~
MegkeueOeevecee jepenbme, efmLej jepele nw Fme veo ceW~
cebIees<e mJeeOeee efJeefJeOeiegCe, meefceefle iegefhle yeeuet ecekes~~25~~
#eceeefo nQ DeeJele& meneeW, meJe&oeecee kegmegce efKeues~
uelee MeesYeleer ogmen hejer<en, Yebie lejbefiele nQ uenjW~~26~~
jefnle ke<eee hesve mes jeie-s<e Deeefo MewJeeue jefnle~
jefnle ceesn keere[ mes cejCeeefoke peueej cekejeefo jefnle~~27~~
$e+ef<e eOeeve kes ceOegj mleJe neW, efJeefJeOe heef#e kes Meyo meMe~
efJeefJeOe meeOegieCe le nQ DeeeJe, jesOe efvepe&je peue efveme=le~~28~~
ieCeOej eeer Fv Deeefo pees, YeJe eJej yeng heg<e eOeeve~
keefueceue keueg<e otj kejves efnle, Yeefe mes eneB efkeee mveeve~~29~~

96 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Fme efJeOe eer Denle ceneeYeg, ceneleerLe& ieCeOej kenles~

YeefJepeve heehe cewue #eeueve efnle, FmeceW DeJeieenve kejles~~
Deefle heeJeve en leerLe& Deve mes, Depese Deveghece nw iebYeerj~
ceQ mveeve nsleg Gleje ntB, cece og<ke=le ceue keefjes otj~~30~~
DeLe&-pees leerve YegJeve ceW efveJeeme kejves Jeeues YeJepevehe leerLe& eeef$eeeW kes heehe kece& kes
e#eeueve kejves ceW Deefleere keejCe nw, efpemeves ueewefkeke efceLee leerLeeX kee DeefleeceCe-GuuebIeve kej
efoee nw, efpemeceW ueeske Deewj Deueeske kee meee mJehe mecePeeves ceW meceLe& Ssmes efoJe kesJeue%eeve ee
ceefleegleeefo %eeve ner eefleefove yenles nges eJeen nQ, ele Deewj Meerue ner efpemekes mJe Deewj efJeMeeue oes le
nQ, pees Megkeue Oeevehe efmLele Ssmes oerhle jepenbmeeW kej MeesefYele nw, efpemeceW efvejblej mJeeOeee hee" ner
cevees%e veeo (Meyo) nQ, pees eewjemeer ueeKe iegCe, hebe meefceefle Deewj leerve iegefhlehe efmekelee (yeeuet) mes
megMeesefYele nw, efpemeceW #eceeiegCe ner npeejeW DeeJele&-uenjW nQ, mechetCe& eeefCeeeW hej oeeYeeJe ner efKeues ngS
heg<heeW mes MeesYeeeceeve yesue nw, og:men #egOeeefo hejer<en ner MeerIe FOej-GOej Hewueleer ngF& ebeue lejbieeW kee
mecegoee nw, ke<eeehe Hesve efpemeceW ve nes ieee nw, pees jeie-s<eeefo oes<ehe MewJeeue (kebepeer) mes jefnle
nw, efpemeceW ceesnhe keere[ kee DeYeeJe nw, cejCehe cekejeW kee mecetn ve nes egkee nw, $e+ef<ees
ieCeOejosJeeefokeeW kej yeesueer ieF& mlegefleeeW kes ceveceesnke Glke Meyo ner veevee ekeej kes heef#eeeW kes
keuejJe nQ, veevee Yeebefle kes leheesefveefOe-cegefve ner efkeveeje nw, pees Deeles ngS kece&he peue kes mebJejCe Deewj
DeeS ngS kece&he peue kes efve:eJeCe mes cege nw, efpemeceW ieCeOej , eeOej, Fv Deeefo YeJe-hegb[jerke
heg<eeW ves heehehe keueg<e ceue kees otj kejves kes efuees YeefehetJe&ke mveeve efkeee nw, pees ye[e Yeejer nw, hejce
heefJe$e nw, efpevekes mJehe eefleJeeefoeeW kejkes ve peerles pee mekeW Ssmes peerJeeefo heoeLeeX mes pees DeieeOe nw Ssmee
Denlehe ceneveo kee Gece leerLe& heeheceue kee e#eeuevehe mveeve kejves kes efuees eefJe ngS cesjs Yeer
ogmlej mecemle heeheeW kee JeJenjCe-veeMe kejs ~~23-30~~
eer ieewlecemJeeceer YeieJeeve keer Jeerlejeielee kee yengle ner megboj JeCe&ve kejles nges JeOe&ceeve mJeeceer keer
Jebovee kej jns nQ
Deleeceveeveeslheueb mekeuekeesheJespe&eeled
kee#eMejcees#enerveceefJekeejleesskele: ~
efJe<eeoceoneefvele: enefmeleeeceeveb meoe
cegKeb keLeeleerJe les oeMege
f ceeleefvlekeerced~~31~~
efvejeYejCeYeemegjb
efVejbyejceveesnjb

efJeielejeieJesieesoeeeke=efleheefveoex<ele:~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ewleYeefe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 97

efvejeegOemegefveYe&eb efJeieleefnbmeefnbmeeeceeled,
efvejeefce<emegle=efhleceefefJeOeJesoveeveeb #eeeled~~32~~
efceleefmLeleveKeebiepeb ielejpeesceuemheMe&veb
veJeebyegneboveeefleceefoJeievOeesoeced ~
jJeervogkegefueMeeefoefoJeyengue#eCeeuebke=leb
efoJeekejmeneYeemegjceheer#eCeeveeb efeeced~~33~~
eqnleeLe&heefjhebefLeefYe: eyeuejeieceesneefoefYe:
keuebekf elecevee pevees eoefYeJeer#e MeesMegOeles~
meoeefYecegKecesJe eppeieefle heMeleeb meJe&le:
Mejefceueevceb[ueefceJeeseflLeleb Meles~~34~~
leosleocejsejeeueceewefueceeueeceefCe
mHegjeflkejCeebgyeveereejCeejefJevoeced~
hegveeleg YeieJeefppevesv ! leJe hecevOeerke=leb
peieled mekeueceveleerLe&iegheoes<eesoew:~~35~~
eesOeeefive kees peerle efueee veefnb, ves$e keceue ueeefuecee eYees!
veefnb efJekeej Gske Dele: eYeg, ef kee#e jefnle legce nes~~
ceo efJe<eeo mes jefnle Dele:, efmcele cegKe meoe jns YeieJeved ~
kenlee nw en ceboneme leJe, DeblekejCe Megef hetjCe~~31~~
jeieesske jefnle nesves mes, efyeve DeeYet<eCe MeesefYele nes~
eke=efle he efveoex<e legcneje, eYeg efveJe&e ceveesnj nes~~
efnbmee eEnme YeeJeefJejefnle mes, DeeegOe jefnle megefveYe&e nes~
efJeefJeOe Jesovee kes #ee mes efyeve-Yeespeve le=hle meoe eYeg nes~~32~~
Je=ef jefnle veKe kesMe eYees! jpeceue mheMe& ve nes leve kees~
efJekeefmele keceue megebove mece nw, efoJe megiebefOele osn efJeYees!
jefJe MeefMe Jee efoJe ue#eCe mes, MeeseYf ele leJe MegYehe ceneve~
keesef mete& mes DeefOeke eceke, efhej Yeer oMe&ke kees efee megKeoeve~~33~~
ceesnjeie mes otef<ele efnleheLe-s<eerpeve kes megve GheosMe~
keueg<ecevee peve ngS peiele ceW, Megefe nesles Jes legcekees osKe~~

98 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

DeefleMee egle leJe cegKe oMe&ke, peve kees Deheves mevcegKe efoKelee~
Mejod efJeceue MeefMe ceb[ue mece, leJe Deeme ev nw Gefole ngDee~~34~~
Decejsej kes vecemkeej mes, cegkeg ceefCeeYe efkejCeeW mes~
egefcyele ejCe mejesn YeieJeved ! leJe MegYehe ceveesnj nw~~
Deve osJe ieg leerLe& Gheemeke, mekeue YegJeve en DevOe meceeve~
Gve meyekees leJe he heefJe$e, kejs De ves$e kejs Deceueeve~~35~~
DeLe&-ns YeieJeved efpevesv ! mechetCe& keeshehe DeefiveeeW kes #ee nes peeves mes efpemeceW veevehe
Glheuehe$e keg-keg ueeue nQ ee ueeefuecee jefnle nQ, Jeerlejeielee keer hejce eke<e&lee kes nesves mes pees
kee#ehe JeeCeeW kes es[ves mes jefnle nw, efJe<eeo Deewj ceo keer neefve nesves mes meoe eHegefuuele nw Ssmee
Deehekes eLeepeelehe ceW Deehekee cegKe Deehekes oe keer Deelebefleke Megef kees ken jne nw~ ns YeieJeved!
Deehekee he jeie kes DeeJesie kes Goe kes ve nes peeves mes DeeYejCe jefnle nesves hej Yeer Yeemegjhe nw,
Deehekee mJeeYeeefJeke he efveoex<e nw Fmeefuees Jee jefnle veive nessves hej Yeer ceveesnj nw, Deehekee en he
ve DeewjeW kes eje efnbme nw Deewj ve DeewjeW kee efnbmeke nw Fmeefuees DeeegOe jefnle nesves hej Yeer Delevle efveYe&e
mJehe nw, leLee veevee ekeej keer #egeflheheemeeefo JesoveeDeeW kes efJeveeMe nes peeves mes Deenej ve kejles ngS Yeer
le=efhleceeved nw~ Deehekes veKe Deewj kesMe veneR ye{les nQ Jes Gleves ner nj mecee jnles nQ~ efpeleves kesJeue%eeve keer
Glheefe kes mecee nesles nQ~ jpeesceue kee mheMe& Yeer Deehekes veneR nQ, Deehekes he ceW efJekeefmele keceue Deewj
evove kes meMe efoJeiebOe kee Goe nw~ Deehekee en he mete&, evcee, Jee Deeefo Ske meew Dee"
eMemle- efevneW mes Deuebke=le nw leLee npeejeW meteeX kes meceeve Yeemegj neskej Yeer ves$eeW kees Delevle efee nw~
Deehekes he kees osKekej cees#e kes heefjhebLeer Me$eg Ssmes eyeue jeie, ceesn Deeefo oes<eeW mes keuebefkele ceveJeeuee
peve-mecegoee DeefleMee Meg nes peelee nw, pees peieled ceW osKeves JeeueeW kees eejeW efoMeeDeeW ceW meoe mevcegKe ner
Mejlkeeueerve GoeeheVe efvece&ue evcee kes meceeve oerKelee nw, osJesveW kes vecemkeej eJeCe cegkegeW keer
hebefeeeW ceW peefle ceefCeeeW keer mHegjeeceeve efkejCeeW mes Deehekes oesveeW ejCe-keceue Deeefuebefiele nQ Ssmee en
Deehekee he, pewvecele mes efYeVe Deve efceLee leerLeeX mes Yeer ieghe jeie-s<e, ceesneefo oes<eeW kes eeogYee&Je
mes DevOes ngS meejs peiele kees heefJe$e kejs ~~31-35~~
eer ieewlecemJeeceer leerveeW ueeskeeW kes mecemle ke=ef$eceDeke=ef$ece efpeveeefleceeDeeW keer Jebovee kejles nges
kenles nQ
Deeueesevee ee Debeefuekee
Feefce Yebles ! esFeYeefekeeGmmeiiees keDees lemmeeueesesGb ~ Denueese-efleefjeueeseGueeseefcce efkeefceeefkeefceeefCe peeefCe efpeCeeseeefCe leeefCe meJJeeefCe leermegefJe ueesSmeg

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ewleYeefe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 99

YeJeCeJeeefmee-JeeCe-efJeblej-peesFefmee-kehheJeeefmeeefe eGefJene osJee meheefjJeeje efoJJesCe iebOesCe,

efoJJesCe hegHeHesCe, efoJJesCe OetJesCe, efoJJesCe egCCesCe, efoJJesCe JeemesCe, efoJJesCe CneCesCe,
efCeekeeueb Debebefle hegppebefle Jebobefle Cecebmebefle DenceefJe Fn meblees lelLe mebleeFb efCeekeeueb
Debesefce hegppesefce Jeboeefce Cecebmeeefce ogkeKekeKeDees keccekeKeDees yeesefnueenes megieFieceCeb meceeefncejCeb
efpeCeiegCemebheefe nesG cepPeb ~
YeieJeved ! ewleYeefe De keeeeslmeie& efkeee GmeceW pees oes<e~
Gvekeer Deeueeseve kejves kees, Fgke ntB Oej ceve mevlees<e~~
DeOees ceOe De TOJe&ueeske ceW, Deke=ef$ece ke=ef$ece efpeveewle~
efpeleves Yeer nQ ef$eYegJeve kes, eGefJeOe megj kejW Yeefe mes mesJe~~1~~
YeJeveJeeefme Jeblej peesefle<e, Jewceeefveke megj heefjJeej meefnle~
efoJe iebOe megce Oethe etCe& mes, efoJe vnJeve kejles efveleeefle~~
DeeX hetpeW Jebove kejles, vecemkeej Jes kejW melele~
ceQ Yeer GvnW eneR hej Deet, hetpetB JebotB vecetB melele~~2~~
ogKeeW kee #ee keceeX kee #ee, nesJes yeesefOe ueeYe nesJes~
megieefleieceve nes meceeefOecejCeb, cece efpeveiegCe mebheefle nesJes~~3~~
DeLe&-ns YeieJeved! ewleYeefe Deewj leled mebyebOeer keeeeslmeie& efkeee Gmekeer Deeueesevee kejves keer
Fe kejlee ntB~ DeOeesueeske, eflee&iueeske Deewj TOJe&ueeske ceW pees ke=ef$ece Deewj Deke=ef$ece efpeleveer eefleceeSB
nQ Gve meyekees leerve ueeske ceW YeJeveJeemeer, Jevlej, peesefle<ke Deewj keuheJeemeer es eej ekeej kes osJe
Deheves-Deheves heefjJeej meefnle efoJe iebOe mes, efoJe heg<heeW mes, efoJe Oethe mes, efoJe etCe& mes, efoJe megiebeOf e mes
Deewj efoJe DeefYe<eske mes meoe Dee&les nQ hetpeles nQ Jevoles nQ vecemkeej kejles nQ, ceQ Yeer eneR hej yew"e ngDee JeneB
efmLele eefleceeDeeW kees meoe Dee&lee ntB hetpelee ntB Jevolee ntB vecemkeej kejlee nt,B cesjs og:KeeW kee #ee nes, keceeX kee
#ee nes, yeeseOf e-jlve$ee kee ueeYe nes, megieefle ceW ieceve nes, meceeefOecejCe nes, efpeveiegCemebheefe eehle nes~
N : MN :M

Meebefleceb$e
(1) eR Den Deefme Dee Gmee vece: meJe&MeebeEle keg keg mJeene~
(2) eR eerMeeefvleveeLeee peieledMeeefvlekejee meJeexheJeMeeefvleb keg keg eR vece:~

100 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

peeefle YeieJeeved nsceecYeespeeeejefJepe=befYeleew~

Dece=leJee|<eCeer erkee
DeLe&YeieJeeve Deehe peeMeerue neWDeehe keer pee nes~ Deehekes ejCekeceue mJeCe&keceueeW hej
efJenej kejles nQ~ DeLee&led Deehekes eerefJenej kes mecee osJeieCe DeekeeMe ceW mJeCe&keceueeW keer jevee kejles
peeles nQ GvneR mJeCe&keceueeW hej Deehekes ejCekeceue he[les peeles nQ~

YeieJeeve kes meceJemejCe kee mebef#ehle JeCe&ve

YeieJeeve kees kesJeue%eeve eie nesles ner Fv keer Dee%ee mes kegyesj DeOe&evf eefce<e ceW meceJemejCe keer jevee
kej oslee nw~ Gme mecee YeieJeeve leerveeW ueeskeeW kees Deewj Gvekeer Yetle, YeeJeer, Jele&ceeve mecemle heee&eeW kees egieheled
Ske mecee ceW peeve uesles nQ~
YeieJeeve ceneJeerj kee meceJemejCe he=LJeer mes 5000 Oeveg<e (20000 neLe) Thej DeekeeMe ceW DeOej
nw~ he=LJeer mes Ske neLe Thej mes Ske-Ske neLe TBeer yeerme npeej meeref{eeB nQ~ Fvemes e{kej ceveg<e Deewj
efleee Deeefo meYeer YeJe peerJe-yeeue, Je=, DebOes, uetues, uebie[s, jesieer Deeefo Debleceg&ntle& (48 efceve) ceW
Thej hengBe peeles nQ~ YeieJeeve $e+<eYeosJe kee meceJemejCe 12 eespeve (96 ceerue) kee nw~ Deeies IelesIeles ceneJeerj mJeeceer kee meceJemejCe Ske eespeve (8 ceerue) kee nw~
FmeceW eej hejkeess Deewj heeBe JesefoeeB nQ~ Fvekes Dee" YetefceeeB nQ~ eejeW efoMeeDeeW ceW yengle ner efJemle=le
JeerLeer ye[er-ye[er ieefueeeB nQ~
Fme meceJemejCe ceW ece mes henues Oetefuemeeue hejkeese, ewleeemeeo Yetefce, Jesoer, KeeeflekeeYetefce,
Jesoer, ueleeYetefce, hejkeese, GheJeveYetefce, Jesoer, OJepeYetefce, hejkeese, keuheYetefce, Jesoer, YeJeveYetefce, hejkeese,
eerceC[heYetefce Deewj Jesoer nw~ Deeies 16 meer{er Thej e{kej henueer keveer, 8 meer{er e{kej otmejer
keveer, hegve: 8 meer{er e{kej leermejer keveer nw~ Fmeer hej YeieJeeve efJejepeceeve nQ~
eleske hejkeess Deewj JesefoeeW ceW eejeW efoMeeDeeW ceW Ske-Ske ieeshegjej nQ~ efpeveceW mes hetJe&efoMee ceW
efJepee, oef#eCe ceW Jewpeeble, heefece ceW peeble Deewj Gej ceW Dehejeefpele Ssmes veece nQ~ Fve eejeW
ejeW kes GYee heee& ceW oes-oes veeeMeeueeSb nQb, efpeveceW osJeebieveeSb YeieJeeve keer Yeefe ceW efJeYeesj nes ve=leieeve kejleer jnleer nQ~ JeneB ejeW kes oesveeW Deesj veJeefveefOe, cebieueIe Deewj OetheIe Deeefo efmLele nQ~ eleske
hejkeess kes ejeW hej osJeieCe neLe ceW oC[, cegodiej Deeefo ueskej j#eke yevekej Ke[s ngS nQ~
meceJemejCe ceW eJesMe kejles ner eejeW ieueer ceW efoJe jlvecee ceevemlebYe nQ pees efke YeieJeeve mes
yeejniegves TBes nQ~ pewmes efke-YeieJeeve ceneJeerj kes Mejerj keer TBeeF& 7 neLe nw Dele: es yeejniegCes DeLee&led

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ewleYeefe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 101

71284 neLe TBes nQ~ yeerme eespeve leke ekeeMe hewueeles nQ~ Fvekes oMe&ve mes ceeveer kee ceeve ieefuele nes
peelee nw Deewj Jen YeJeelcee meceief yevekej Deveble mebmeej kees meerefcele kej ueslee nw~
kesJeueer YeieJeeve kes eYeeJe mes eejeW lejhe eej meew keesme leke megefYe#elee, efnbmee Deewj Ghemeiee&efo kee
DeYeeJe, meYeer pevcepeele Me$eg-efmebn, efnjCe Deeefo kee Deeheme ceW cew$eer YeeJe, neW $e+legDeeW kes heue-hetueeW
kee Ske meeLe Dee peevee Deeefo DeefleMee nes peeles nwb~
YeieJeeve kes eerefJenej ceW DeekeeMe ceW DeOej, Gvekes ejCe kes veeres osJeieCe mJeCe&cee megiebefOele efoJe
keceueeW kees jeles peeles nQ Deewj DeeEnmee Oece& kes efoefiJepee kees metefele kejlee ngDee Oece&ee YeieJeeve kes
Deeies-Deeies euelee nw SJeb mejmJeleer-ue#ceer osJeer Deepet-yeepet ceW eueleer nQ~ DeekeeMeieeceer $e+efOeejer
meeLe ceW eueles nQ, DemebKe osJe-osefJeeeB, FveefoieCe heers-heers eueles nQ SJeb meeOeejCe cegefve, Deeefe&keeSb,
ceveg<e, heMeg Deeefo veeres-veeres eueles nQ~ peneB YeieJeeve ke peeles nQ JeneB hegve: kegyesj meceJemejCe keer
jevee kej oslee nw~
eleske meceJemejCe ceW Dee" YetefceeeB nesleer nQ, pees efke meceleue ceW jnleer nQ~

meceJemejCe ceW Dee" Yetefce Deewj leerve keveer

1. henueer ewleeemeeoYetefce nw, FmeceW Ske-Ske efpevecebefoj kes Deblejeue ceW heebe-heebe eemeeo nQ~
2. otmejer KeeeflekeeYetefce nw, Fmekes mJe peue ceW nbme Deeefo keuejJe kej jns nQ Deewj keceue
Deeefo heg<he efKeues nQ~
3. leermejer ueleeYetefce nw, FmeceW neW $e+legDeeW kes heg<he efKeues ngS nQ~
4. eewLeer GheJeveYetefce nw, FmeceW hetJe& Deeefo efoMee ceW ece mes DeMeeske, mehleo, ebheke Deewj
Deece kes Jeve nQ~ eleske Jeve ceWs Ske-Ske ewleJe=#e nQ efpeveceW 4-4 efpeveeefleceeSb efJejepeceeve nQ~
eleske eefleceeDeeW kes meeceves Ske-Ske ceevemlebYe nQ~
5. heebeJeer OJepeeYetefce nw, FmeceW efmebn, iepe, Je=<eYe, ie[, ceetj, ev, mete&, nbme, hee Deewj ee
Fve ome efevneW mes meefnle ceneOJepeeSb Deewj Gvekes Deeefele ueIegOJepeeSb 108-108 nQ~ meye efceueekej
4,70,880 nQ~
6. "er keuheYetefce nw, FmeceW Yet<eCeebie Deeefo ome ekeej kes keuheJe=#e nQ~ eejeW efoMee ceW ece mes
veces, ceboej, mebleeveke Deewj heeefjpeele Ssmes Ske-Ske efmeeLe&Je=#e nQ~ FveceW eej-eej efmeeefleceeSb
efJejepeceeve nQ ~
7. meeleJeeR YeJeveYetefce ceW YeJeve yeves ngS nQ~ Fme Yetefce kes heee& YeeieeW ceW Denle Deewj efmeeefleceeDeeW
mes meefnle veew-veew mlethe nQ~

102 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

8. Dee"JeeR eerceC[heYetefce nw, FmeceW 16 oerJeeueeW kes yeere ceW 12 kees"s nQ efpeveceW 1. ieCeOejeefo
cegefve, 2. keuheJeeefmeveer osJeer, 3. Deeefe&kee Deewj eeefJekee, 4. peesefle<eer osJeer, 5. Jeblej osJeer,
6. YeJeveJeeefmeveer osJeer, 7. YeJeveJeemeer osJe, 8. Jeblej osJe, 9. peesefle<e osJe, 10. keuheJeemeer
osJe, 11. eeJeleea Deeefo ceveg<e Deewj 12. efmebneefo efleee, Ssmes yeejnieCe kes DemebKeeleeW YeJepeerJe
yew"kej OeceexheosMe megveles nQ~ Jeneb hej jesie, Meeske, pevce, cejCe, GheJe Deeefo yeeOeeSb veneR nQ~
eLece keveer hej hetpee Je SJeb cebieue Je jKes ngS nQ~ Fmeer eLece keveer hej eejeW efoMeeDeeW ceW
e#esv Deheves cemleke hej Oece&ee OeejCe efkees ngS nQ~
efleere keveer hej efmebn, yewue, keceue, ee, ceeuee, ie[ Deewj neLeer Fve Dee" efevneW mes ege
ceneOJepeeSb nQ leLee OetheIe, veJeefveefOeeeB, hetpeve Je SJeb cebieueJe efmLele nQ~
le=leere keveer hej iebOekeger ceW efmebnemeve hej ueeue keceue keer keefCe&kee hej YeieJeeve ceneJeerjmJeeceer
eej Debiegue DeOej efJejepeceeve nQ~ Fvekee cegKe Ske lejhe nesles ngS Yeer eejeW lejhe efoKeves mes es elegceg&Keer
yeee kenueeles nQ~ YeieJeeve kes heeme DeMeeskeJe=#e, leerve $e, efmebnemeve, Yeeceb[ue, eeQme" ebJej, megjheg<heJe=ef,
ogbogefYe yeepes Deewj neLe pees[s meYeemeo es Dee" ceneeeeflenee& nQ~ meYeer meceJemejCe ceW Gve-Gve leerLekej kes
Meemeve osJe-osJeer efJeeceeve nQ~ pewmes efke YeieJeeve ceneJeerj kes meceJemejCe ceW ceelebie e#e Deewj efmeeefeveer
e#eer efJeeceeve nQ~
eer ceneJeerj YeieJeeve kees cesje Devebleyeej vecemkeej nes~

DecejcegkegeeesodieerCe&eYeeheefjegefcyeleew~~
Dece=leJee|<eCeer erkee
DeLe&osJeWieCe peye Deehekees vecemkeej kejles nQ leye Deehekes ejCe keceue Gvekes cegkegeW keer
ceefCeeeW keer keebefle mes mhee|Mele nesles nQ~
32 Fb Deheves DemebKe osJeosJeer heefjJeej kes meeLe Deehekes ejCeeW ceW vecemkeej kejles nQ
4 ekeej kes osJeeW kes 32 Fv
YeJeveJeemeer osJeeW kes 10 YesoeW kes cegKe 10 Fb
(1) Demegjkegceej Fv, (2) OejCekegceej Fv, (3) megheCe&kegceej Fv, (4) erhekegceej Fv,
(5) GoOeerkegceej Fv, (6) mleefvelekegceej Fv, (7) efJeeglkegceej Fv, (8) efokekegceej Fv, (9)
Deefivekegceej Fv, (10) Jeeegkegceej Fv~
Jeblej osJeeW kes Dee" YesoeW kes cegKe 8 Fb
(1) efkeVej Fv, (2) eEkeheg<e Fv, (3) cenesjie Fv, (4) iebOeJe& Fv, (5) e#e Fv, (6)
je#eme Fv, (7) Yetle Fv, (8) efheMeee Fv~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ewleYeefe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 103

peesefle<eer osJeeW kes cegKe 2 Fv

(1) ev Fv, (2) Yeemkej Fv~
keuheJeemeer osJeeW kes cegKe 12 Fv
(1) meewOece& Fv, (2) F&Meeve Fv, (3) mevelkegceej Fv, (4) ceensv Fv, (5) yee Fv,
(6) ueevleJe Fv, (7) Mege Fv, (8) Meleej Fv, (9) Deevele Fv, (10) eeCele Fv, (11) DeejCe
Fv, (12) Deegle Fv~
cegKe he mes es 32 Fb ceeves nQ~

keueg<eoee ceeveesodYeevlee: hejmhejJewefjCe:~

efJeielekeueg<ee: heeoew eme ehee efJeMe<Jemeg:~~1~~
Dece=leJee|<eCeer erkee
DeLe&keueg<e oe Jeeues, ceeve mes eefmele Ssmes hejmhej ceW pevcepeele Jewj jKeves Jeeues heMegieCe SJeb
hejmhej ceW Me$eglee kees eehle Ssmes ceveg<e Yeer Deehekes ejCeeW kee Deeee ueskej keueg<eJewjYeeJe jefnle
neskej hejmhej ceW efJeMJeeme keeseerefle kees eehle nes jns nQ~
Fmeer yeele kees eermecevleYemJeeceer ves kene nw
veemeJele&Je: meJex ieJeves eehemebielee~1
vee, melJeeeCeer Deewj $e+legSB es leerveeW pewve Meemeve ceW hejmhej efJejesOeer nesles ngS efJejesOe kees es[kej
cew$eerYeeJe kees eehle kej uesles nQ~ pewveOece& kes Devegmeej Jeee|Leke vee kenlee nwDeelcee efvele nw,
pevcecejCe mes jefnle nw, heee&eee|Leke vee kenlee nw efkeDeelcee Deefvele nw, pevcecejCe kes efveefcee
mes osJe, ceveg<e, efleee Deewj veejkeer Deeefo heee&eeW kees OeejCe kejlee nw~ keLebefeledDehes#ee mes es oesveeW
yeeleW mener nQ Deelcee efvele Yeer nw keeeWefke Deveeefokeeue mes Devevle keeue leke efJeeceeve nw~ heee&eeW keer
Dehes#ee Deefvele Yeer nw keeeWefke ceveg<e kees es[kej osJe ceW pevce ueslee nw Fleeefo~ Ssmes ner hejmhej efJejesOeer
eeCeer Yeer cenecegefveeeW kee Deewj leerLekej YeieJevleeW kee Deeee ueskej hejmhej kes Jewj kees es[kej eerefle
kees eehle nes peeles nQ~
meejbieer eEmenMeeJeb mhe=Meefle megleefOeee veefvoveer JeeIeheesleced~
ceepee&jer nbmeJeeueb eCeehejJeMee kesefkekeeblee Yegpebieerced~~
JewjeCeepevcepeeleeveefhe ieefueleceoe pevleJeesves lepeefvle~~
efelJee meecewke{b eMeefcelekeueg<eb eeseif eveeb #eerCeceesnced~~
1. mlegefleefJeee,

104 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

nefjCeer eEmen kes yees kees heg$e keer yegef mes mheMe& kejleer nw, ieee JeeIe kes yeeueke kees, efyeuueer nbme
kes yees kees SJeb ceetjveer esce kes JeMe ceW mehe& kes yees kees heej kejves ueieleer nw~ pevce mes ner Jewj kees
OeejCe kejves Jeeues Ssmes etj heMeg Yeer Jewj, DeefYeceeve Deeefo kees es[ osles nQ~ keye ? peyeefke es hejcemeece
kees eehle eesOe, ceeve, ceeee, ueesYe Deeefo oes<eeW mes jefnle Ssmes ceneeesefieeeW kee Deeee ues uesles nQ~
Fmeer ekeej Fve leerLekej YeieJebleeW kes meceJemejCe kes eYeeJe mes efkeleves ner keesmeeW leke neW $e+legDeeW
kes heuehetue Ske meeLe Dee peeles nQ~

heefjCeleveemeebieerYeeJeeefefJekeleefJekeefuheleb~
YeJeleg YeJelem$eele= $esOee efpevesvJeeesce=leced~~2~~
Dece=leJee|<eCeer erkee
DeLe&Jeee|Leke vee kees ieewCekej heee&eee|Leke vee keer eOeevelee ueskej De, hetJe& Deeefohe mes

jee ieee DeLeJee hetJee&hej oes<e jefnle jee ieee Ssmee GlheeoJeeOeewJehe mes DeLeJee DehetJe&,
Deewj Deyeeehe mes leerve ekeej kee efpevesv kee Jeevehe Dece=le mebmeej mes j#ee kejs~~2~~
veeeW kee efJeJeseve
eleske Jemleg DevebleOecee&lceke nw~ GveceW mes Ske-Ske Oece& kees kenves Jeeues vee nesles nQ~ es vee
Jemleg kes mJehe kee %eeve kejeves ceW meeOeve nesles nQb~ Fvekee efveoex<e ue#eCe keee nw ? Fve oesveeW ceW keewve mee
vee mele nw Deewj keewve mee Demele ? DeLeJee oesveeW ner mele nQ keee ? Fleeefo efJe<eeeW hej ekeeMe [euee
pee jne nw~
henues lees JeJenej Meyo kes Deveske DeLe& nQ GvnW mecePe uesvee DeeJeMeke nwYeso, heee&e, DeewheeefOeke, Gheeej Deeefo DeLeeX ceW JeJenej Meyo kee eeesie osKee peelee nw~
Yeso-pewmes peerJe kes oMe&ve, %eeve, eeefj$e JeJenej mes nQ~ eneB Yeso mes nQ Ssmee DeefYeeee nw~
heee&e-peerJe Deefvele nw~ en heee&e keer Dehes#ee mes eJe=e ngDee JeJenej nw~
DeewheeefOeke-peerJe DeMeg nw, mebmeejer nw~ en keceexheeefOe kees enCe kejves Jeeuee JeJenej nw~
Gheeej-osJeoe kee Iej, Ieer kee Ie[e Fleeefo, Fve keLeveeW ceW eege nges JeJenej kes Deveske
Yeso nQ~
Ssmes ner Deewj yengle mes DeLeeX ceW JeJenej Meyo kee eeesie osKee peelee nw mees Deeiece kes DeeOeej mes
eLeemLeeve efoKeueeee peeesiee~
DeYeso, efveheeefOe, Je, Meefe Deewj Meg YeeJe Fleeefo ceW efveee Meyo kee eeesie osKee peelee nw~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ewleYeefe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 105

DeYeso-peerJe kes ve oMe&ve nw, ve %eeve nw, ve eeefj$e nw efkevleg peerJe %eeeke YeeJe cee$e nw~ FmeceW
DeYeso kee eefleheeoke efveeevee nw~
efveheeefOe-peerJe efme meMe Meg nw~ en keceexheeefOejefnle efveee nw~
Je-peerJe efvele nw~ en Jecee$e keer efJeJe#ee mes eJe=e ngDee nw~
Meefe-mebmeejer peerJe kees YeieJeeve Deelcee ee hejceelcee kenvee en Meefe keer Dehes#ee mes nw pewmes
efke otOe kees Ieer Je mJeCe&hee<eeCe kees megJeCe& kenvee~
MegYeeJe-peerJe bkeeslkeerCe& %eeve cee$e nw~ oMe&ve-%eeve mJehe nw Fleeefo~
leJe efJeeej kes mecee leLee Oeeve ceW efveeevee kee efJe<ee DeeeeCeere nw DeLee&led eewLes, heeBeJeW
Deewj "s iegCemLeeve leke efveeevee mes leJe kee efJeeej efkeee peelee nw~ Deeies Oeeve mes Gmekee efJe<ee
DeJeuebyeveere nes peelee nw~
JeJenejvee Yeer leerLe& eJe=efe efveefcee eJe=e neslee nw~ Fmekes eje Yeer Jemleg kes DeewheeefOeke YeeJe
Deeefo kee efveCe&e kejveshe "s leke euelee nw leLee Fmekes eje keefLele efJe<ee kee Deeee Yeer "s leke
Je keLebefeled meeleJeW leke Yeer jnlee nw~ Deeies es vee mJeeb t peeles nQ Deewj veeeleerle heefjCeefle neskej
efveefJe&keuhe Oeeve neslee nw~
Deeiece keer Yee<ee ceW Fve veeeW kee JeCe&ve osefKeesvee kee ue#eCe
eceeCe kes eje meceked ekeej mes enCe keer ieF& Jemleg kes Ske DebMe DeLee&led Oece& kees enCe kejves
Jeeuee %eeve vee kenueelee nw DeLeJee egle%eeve kes efJekeuhe kees vee kenles nQ~ %eelee kes DeefYeeee kees vee
kenles nQ DeLeJee pees veevee mJeYeeJeeW mes nekej efkemeer Ske mJeYeeJe ceW Jemleg kees ues peelee nw Jen vee nw~1
vee kes cetue Yeso
efCeeJeJenejCeee cetueceYesee CeeeCe meJJeeCebb~
efCeemeenCensT oJJeeheppeeflLeee cegCen2~~4~~
mechetCe& veeeW kes efveeevee Deewj JeJenejvee es oes cetue Yeso nQ~ efveee kee nsleg JeeefLe&ke vee nw Deewj
meeOeve DeLee&led JeJenej kee nsleg heee&eeefLe&kevee nw~
Fmeer keer efhheCeer ceW efveeeveee: JeefmLelee:~ JeJenejveee: heee&eefmLelee: Ssmee kene nw
DeLee&led efveeevee Je ceW efmLele nw Deewj JeJenejvee heee&e ceW efmLele nw~ Fmeer yeele kees eer Dece=leebmetefj
Yeer kenles nQ1. Deeueehe heefle met$e 181 he=. 28~ 2. Deueehe heefle he=. 10~

106 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

JeJenejvee: efkeue heee&eeefelelJeeled...~ efveeeveemleg JeeefelelJeeled...~

eneB hej JeJenejvee heee&e kes Deeefele nesves mes hegodieue kes mebeesieJeMe Deveeefokeeue mes efpemekeer
yebOeheee&e eefme nw Ssmes peerJe kes DeewheeefOeke YeeJe kee DeJeuebyeve ueskej eJe=e neslee nw~ Fmeefuees Jen
otmejs kes YeeJeeW kees otmejs kee kenlee nw efkevleg efveeevee Je kes Deeefele nesves mes kesJeue Ske peerJe kes
mJeeYeeefJeke YeeJe kee DeJeuecyeve ueskej eJe=e neslee nw Dele: Jen hejYeeJeeW kees hej kes kenlee nw Deewj Gve
meyekee efve<esOe kejlee nw~1
Deve$e Yeer ener metevee nw-eLeeew efn veeew YeieJelee eCeerleew JeeefLe&ke: heee&eeefLe&kee~ le$e ve KeuJeskeveeeeee
osMevee efkevleg leogYeeeeee 2~
YeieJeeve ves oes vee kens nQ-JeeefLe&ke Deewj heee&eeefLe&ke~ FveceW mes YeieJeeve kee GheosMe Ske vee kes
Deeefele veneR nw efkevleg GYeevee kes ner Deeefele nw~
OeJeuee ceW Yeer kenles nQleerLekejeW kes JeeveeW kes meeceeve emleej kee cetue JeeKeeve kejves Jeeuee JeeefLe&kevee nw Deewj
GvneR kes JeeveeW kes efJeMes<e emleej kee cetue JeeKeelee heee&eeefLe&kevee nw~ Mes<e meYeer vee Fve oesveeW veeeW
kes efJekeuhe DeLee&led Yeso nQ~3
FmeefueS efveee-JeJenej veeeW kees Deer lejn mecePeves kes efuees meJe&eLece JeeefLe&keheee&eeefLe&ke vee kees mecePe uesvee Yeer DeeJeMeke nes peelee nw~ Deeueehe heefle ceW eer osJemesve Deeeee&
ves veeeW Deewj GheveeeW kee JeCe&ve yengle ner megvoj {bie mes efkeee nw~ ve Deefle meb#eshe Deewj ve Deefle
efJemleej mes, Jen efJeJeseve DeJeMe ner oebiece kejves eesie nw~ GmeceW JeeefLe&kevee kes 10,
heee&eeefLe&kevee kes 6, vewiecevee kes 3, mebenvee kes 2, JeJenejvee kes 2, $e+pegmet$evee kes 2,
Meyovee kee 1, meceefYe{vee kee 1 Deewj SJebYetlevee kee 1, Ssmes meye 28 Yeso nes peeles nQ4~ eneB
hej JeeefLe&ke Deewj heee&eeefLe&ke veeeW kee ue#eCe Je Gvekes YesoeW kees osefKees-

JeeefLe&kevee
JecesJeeLe&: eeespevecemesefle JeeefLe&ke:~
Je ner nw DeLe&-eeespeve-efJe<ee efpemekee Jen JeeefLe&kevee nw~ Fmekes 10 Yeso nQ1. keceexheeefOe mes efvejhes#e Meg Je kees efJe<ee kejves Jeeuee Meg JeeefLe&ke vee nw pewmesmebmeejer peerJe efme meMe Megelcee nw~
1. meceemeej ieeLee56, Dece=leebmetefjke=le erkee~ 2. hebeeefmlekeee ieeLee 4, Dece=leevmetefjke=le erkee he=. 23~
3. OeJeuee heg. 1, he=. 12~ 4. Mes<e veeeW kees veeee ee Deeueehe heefle mes osKevee eeefnS~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ewleYeefe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 107

2. Glheeo-Jee kees ieewCe kejkes meeecee$e kees enCe kejves Jeeuee Meg JeeefLe&ke vee nw
pewmes-Je efvele nw~
3. Yesokeuhevee mes efvejhes#e Meg JeeefLe&kevee nw pewmes-efvepeiegCe, efvepeheee&e Deewj efvepemJeYeeJe
mes Je DeefYeVe nw~
4. keceexheeefOe keer Dehes#ee mes Jemleg kees enCe kejves Jeeuee DeMeg JeeefLe&kevee nw pewmeskece&peefvele eesOeeefoYeeJehe Deelcee nw~
5. Glheeo-Jee mes meehes#e kees enCe kejves Jeeuee DeMeg JeeefLe&kevee neslee nw~ pewmes-Ske ner
mecee ceW Je Glheeo, Jee, OeewJe mJehe nw~
6. Yeso keuhevee mes meehes#e Je kees efJe<ee kejves Jeeuee DeMeg JeeefLe&kevee nw~ pewmes-Deelcee
kes %eeve-oMe&ve Deeefo iegCe nQb~
7. DevJee meehes#e Je kees enCe kejves Jeeuee JeeefLe&kevee nw~ pewmes-iegCeheee&e mJeYeeJe Je
nw~
8. mJeJe Deeefo kes enCe kejves Jeeuee JeeefLe&kevee nw pewmes-mJeJe, mJe#es$e, mJekeeue Deewj
mJeYeeJe, Fve mJeelege keer Dehes#ee mes Je Deefmlehe nw~
9. hejJeeefo eenke JeeefLe&kevee nw pewmes-hejJe, hej#es$e, hejkeeue Deewj hejYeeJe keer Dehes#ee
mes Je veeefmlehe nw~
10. hejceYeeJe kees enCe kejves Jeeuee JeeefLe&kevee nw, pewmes-%eevemJehe Deelcee nw~

heee&eeefLe&ke vee
heee&e SJeeLe&: eeespevecemesefle heee&eeefLe&ke:~
heee&e ner nw DeLe&-eeespeve-efJe<ee efpemekee, Jen heee&eeefLe&kevee nw~ Fmekes 6 Yeso nQ1. Deveeefo-efvele heee&e kees enCe kejves Jeeuee heee&eeefLe&kevee nw, pewmes-ces Deeefo he
hegodieue keer heee&eW efvele nQ~
2. meeefo-efvele heee&e kees efJe<ee kejves Jeeuee heee&eeefLe&kevee nw, pewmes-efme heee&e efvele nw~
3. OeewJe kees ieewCe kejkes Glheeo-Je kees enCe kejves kes mJeYeeJe Jeeuee Deefvele DeMeg
heee&eeefLe&kevee nw, pewmes-mecee-mecee ceW heee&eW efJeveeMeMeerue nQ~
4. meee kees meehes#e kejves he mJeYeeJe Jeeuee efvele DeMeg heee&eeefLe&kevee nw, pewmes-Ske ner
mecee ceW Glheeo-Jee-OeewJehe heee&eW nesleer nQ~
5. keceexheeefOe efvejhes#e mJeYeeJe Jeeuee efvele Meg heee&eeefLe&kevee nw, pewmes-mebmeejer peerJeeW keer
heee&eW efme heee&e meMe Meg nQ~

108 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

6. keceexheeefOe meehes#e mJeYeeJe Jeeuee Deefvele DeMeg heee&eeefLe&kevee nw, pewmes-mebmeejer peerJeeW kes
pevce Deewj cejCe neslee nw~
Deeies euekej JeeefLe&kevee kes YesoeW kee Jeglheefe DeLe& kenkej Gmekes cetue oes Yeso efkees nQ~

Meg-DeMeg efveeevee
MegeMegefveeeew JeeefLe&keme Yesoew~~203~~
Meg efveeevee Deewj DeMeg efveeevee es oesveeW JeeefLe&kevee kes Yeso nQ~
efveeevee kee ue#eCe-efpemekes eje DeYeso Deewj Devegheeefjlehe mes Jemleg kee efveee efkeee
peelee nw Jen efveeevee nw~ Fme efveeevee kee nsleg1 JeeefLe&kevee nw~
JeJenejvee kee ue#eCe-efpemekes eje Yeso Deewj Gheeej mes Jemleg kee JeJenej efkeee peelee nw
Jen JeJenejvee nw~ Jen JeJenejvee kee nsleg2 heee&eeefLe&kevee nw~
Fve veeeW kee eeesie eer kegbokegboosJe keer ieeLeeDeeW ceW leLee meJe&$e ebLeeW ceW eLeemebYeJe Ieefle kejvee
eeefnS~
efveecemeej ceW eer kegbokegboosJe ves peerJe kes %eeve-oMe&ve iegCeeW kee JeCe&ve kejles ngS GvnW mJeYeeJe Deewj
efJeYeeJe Ssmes oes he mes kene nw~ Gmeer ekeej mes peerJe keer heee&eeWs kes Yeer mJeYeeJe-efJeYeeJe Ssmes oes Yeso
efkees nQ~ Deble ceW peerJeJe kes Ghemebnej keer ieeLee Ssmeer nwoJJeeflLeSCe peerJee Jeefoefjee hegJJeYeefCeoheppeeee~
heppeeCeesCe peerJee mebpegee neWefle ogefJens efnb~~18~~
JeeefLe&ke vee keer Dehes#ee mes meYeer peerJe hetJe&keefLele heee&eeW mes (mJeYeeJe-efJeYeeJe iegCe heee&eeW
mes) jefnle nQ SJeb heee&eeefLe&kevee keer Dehes#ee meYeer peerJe mJeYeeJe-efJeYeeJe Fve oesveeW ekeej keer heee&eeW
mes meefnle nQ~
eneB hej JeeefLe&ke Deewj heee&eeefLe&ke Fve oesveeW veeeW kee meeceeve keLeve nw, Dele: Meg JeeefLe&ke
Deewj DeMeg JeeefLe&ke oesveeW Dee peeles nQ~ mebmeejer peerJe DeMeg heee&eeW mes SJeb cege peerJe Meg heee&eeW mes
jefnle nQ Ssmee DeLe& mhe nes peelee nw~ etBefke en JeeefLe&kevee cee$e Je kees ner enCe kejlee nw heee&eeW
kees veneR leLee heee&eeefLe&ke vee mes Yeer Meg-DeMeg oesveeW ekeej keer heee&eeW kees mecePevee eeefnS~
es oesveeW vee Deheves-Deheves efJe<ee kees mJeleb$ehe mes enCe kejles ngS Yeer hejmhej meehes#e jnles nQ leYeer
meceked nQ DeveLee efvejhes#e nesles ner efceLee nes peeles nQ~
Gmeer ekeej mes peneB keneR Yeer ieeLeeDeeW ceW efveeevee kene ieee nw JeneB hej eLeeeesie Meg ee
DeMeg kees Ieefle kejvee eeefnS~ pewmes1. efCeeJeJenejCeee Fleeefo ieeLee ceW metefele efkeee ieee nw~ 2. Gmeer ieeLee ceW metefele efkeee ieee nw~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ewleYeefe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 109

keee Yeesee Deeoe heesiieuekeccemme nesefo JeJeneje~

keccepeYeeJesCeeoe keee Yeesee og efCeeoes1~~18~~
en Deelcee hegodieue keceeX kee keee& Deewj Yeesee nw en JeJenejvee kee keLeve nw leLee kece&peefvele
YeeJeeW kee keee& Deewj Yeesee nw en efveeevee kee keLeve nw~ Deye eneB kece&peefvele DeewheeefOeke YeeJeeW kee
keee&-Yeesee ceeveves ceW DeMeg efveeevee kees enCe kejvee eeefnS~
Gmeer ekeej mesJeJenejsCegJeefommeF CeeefCemme eefje obmeCeb CeeCebb~
CeefJe CeeCeb Ce eefjeb Ce obmeCeb peeCeiees meges 2~~7~~
%eeveer kes eeefj$e, oMe&ve Deewj %eeve es JeJenej mes kens peeles nQ efkevleg (efveee mes) Gme %eeveer kes ve
%eeve nw, ve eeefj$e nw Deewj ve oMe&ve nw Jen lees cee$e %eeeke Meg nw~
eneB hej pees JeJenejvee nw Jen cee$e Yeso kes eje Jemleg kee efveee kejelee nw ve efke Gheeej kes eje
keeeWefke %eeveer Deelcee kes es %eeve, oMe&ve Deewj eeefj$e JeJenej mes kens iees nQ, Fmekee DeLe&-Yeso mes kens
iees nQ ve efke Gheeej DeLeJee keceexheeefOe mes~ Gmeer ekeej mes Deelcee kes ve %eeve nw, ve eeefj$e nw Deewj ve
oMe&ve nw Jen lees cee$e %eeeke Meg nw~ en keLeve Yesokeuheveeefvejhes#e JeeefLe&kevee keer Dehes#ee mes nw~
Gmeer ekeej mesCeefJe nesefo Dehheceees Ce heceees peeCeDees og pees YeeJees~
SJeb YeCebefle megb CeeDees pees mees G mees esJe3~~6~~
pees %eeeke YeeJe nw Jen Deecee Yeer veneR nw Deewj ve ecee ner nw Fme lejn Gmes Meg kenles nQ Deewj
efpemes %eeeke YeeJe kes eje efueee ieee nw Jen Jener nw, Deve keesF& veneR nw~ eneB hej hejceYeeJeeenke
JeeefLe&ke vee kes eje Deelcee kees kene ieee nw~
Fmeer lejn meYeer kes GoenjCe mecePe uesvee~
JeeefLe&ke vee kes oMe YesoeW ceW keceexheeefOeefvejhes#e, meeecee$eeenke Deewj Yesokeuheveeefvejhes#e
es leerve vee Meg JeeefLe&ke nQ~ keceexheeefOemeehes#e, GlheeoJeemeehes#e Deewj Yesokeuheveemeehes#e es
leerve DeMeg JeeefLe&ke nQ~ DevJeemeehes#e mJeJeeefoeenke Deewj hejJeeefoeenke es leerve meeceeve nQ
SJeb hejceYeeJeeenke JeeefLe&ke en cee$e Jemleg kes Meg mJeYeeJe kees ner kenlee nw~
Fmeer ekeej heee&eeefLe&ke kes 6 YesoeW ceW Yeer Meg-DeMeg JeJemLee mecePe uesvee eeefnS~
(1) vewieceveevewiecevee kes Yetle, YeeJeer Deewj Jele&ceeve keeue keer Dehes#ee leerve Yeso nQ~
1. efveecemeej, 2. meceemeej, 3. meceemeej~

110 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

1. peneB hej Deleerlekeeue ceW Jele&ceeve kee DeejesheCe efkeee peelee nw Jen Yetle vewiecevee nw~ pewmes-Deepe
oerheeJeueer kes efove JeOe&ceeve mJeeceer cees#e iees nQ~
2. YeefJe<eled heee&e ceW Yetlekeeue kes meceeve keLeve kejvee YeeJeer vewiecevee nw~ pewmes-Denle efme
ner nQ~
3. kejves kes efueS eejbYe keer ieF& Ssmeer F&<eled efve<heVe-Lees[er yeveer ngF& DeLeJee Deefve<heVeefyeukegue veneR yeveer ngF& Jemleg kees efve<heVeJeled kenvee Jele&ceeve vewiecevee nw~ pewmes-Yeele hekeeee peelee nw~
(2) mebenveemebenvee kes oes Yeso nQ-meeceeve meben Deewj efJeMes<e meben~
1. meYeer kees meeceevehe mes enCe kej uesvee meeceeve meben nw~ pewmes-meJe& Je hejmhej
DeefJejesOeer nQ-DeLee&led Ske nQ~ Fmeer vee kes Skeeble mes yeeewle Deeefo DewleJeeo nes iees nQb~
2. Ske peeefleefJeMes<e mes meyekees enCe kejvee efJeMes<e meben nw~ pewmes-meYeer peerJe hejmhej DeefJejesOeer
nQ-DeLee&led Ske nQ~
(3) JeJenejveeJeJenejvee kes Yeer oes Yeso nQ-meeceeve Deewj efJeMes<e~
1. meeceevemebenvee kes efJe<eeYetle heoeLe& ceW Yeso kejves Jeeuee meeceevemeben Yesoke JeJenejvee nw~
pewmes-Je kes oes Yeso nQ-peerJe Deewj DepeerJe~
2. efJeMes<emebenvee kes eje enCe efkees iees efJe<ee ceW Yeso kejves Jeeuee efJeMes<emeben Yesoke
JeJenejvee nw~ pewmes-peerJe kes mebmeejer Deewj cege oes Yeso nQb~
(4) $e+pegmet$evee$e+pegmet$evee kes Yeer oes Yeso nQ-met#ce$e+pegmet$e Deewj mLetue$e+pegmet$e~
1. Ske meceeJeleea heee&e kees enCe kejves Jeeuee met#ce$e+pegmet$evee nw~ pewmes-Meyo #eefCeke nQ~
2. Deveske meceeJeleea heee&eeW kees enCe kejves Jeeuee mLetue$e+pegmet$evee nw~ pewmes-ceveg<eeefo heee&eW
Deheveer-Deheveer Deeeg eceeCe keeue leke jnleer nQ~
(5) Meyoveeefuebie, mebKee Deeefo kes JeefYeeej kees es[kej Meyo kes Devegmeej DeLe& kees enCe kejvee Meyovee
nw~ pewmes-oeje, Yeeee&, keue$e DeLeJee peue Je Dehe SkeeLe&Jeeeer nQ~ en vee Ske ner nw~
(6) meceefYe{veeveevee DeLeeX kees es[kej pees eOeevelee mes Ske DeLe& ceW { neslee nw Jen meceefYe{vee nw~ pewmesiees Meyo kes JeeCeer, Meyo Deeefo Deveske DeLe& nesles ngS Yeer Jen heMeg DeLe& ceW {-eefme nw~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ewleYeefe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 111

(7) SJebYetleveeefpeme vee ceW Jele&ceeve efeee ner eOeeve nesleer nw Jen SJebYetlevee nw pewmes-Fbove efeee ceW lelhej
osJejepe kees Fb kenvee~
Fme ekeej JeeefLe&ke mes ueskej SJebYetle leke veeeW kes 28 Yeso nesles nQ~ Deye GheveeeW kees osefKees~

Ghevee
pees veeeW mes meceerhe jnW Jes Ghevee nQ~ Fmekes leerve Yeso nQ-meodYetleJeJenej, DemeodYetleJeJenej
Deewj Gheeefjle DemeodYetleJeJenej~
(1) meodYetleJeJenej Gheveepees vee meb%ee, mebKee, ue#eCe Deewj eeespeve Deeefo kes Yeso mes iegCe Deewj iegCeer kes Yeso kejlee nw Jen
meodYetle JeJenej Ghevee nw~ Fmekes oes Yeso nQ-Meg meodYetleJeJenej Deewj DeMeg meodYetle JeJenej~
1. pees vee MegiegCe Deewj MegiegCeer ceW leLee Megheee&e Deewj Meg heee&eer ceW Yeso kejlee nw Jen
MegmeodYetle JeJenej Ghevee nw~ pewmes-peerJe kee kesJeue%eeve iegCe nw, peerJe iegCeer nw leLee peerJe keer efme
heee&e nw~
2. pees vee DeMegiegCeDeMegiegCeer ceW Deewj DeMegheee&e-DeMegheee&eer ceW Yeso kejlee nw Jen
DeMeg meodYetleJeJenej Ghevee nw~
(2) DemeodYetleJeJenej GheveeDeve ceW eefme Oece& (mJeYeeJe) kee Deve ceW meceejesheCe kejvee DemeodYetle-JeJenejeshevee nw~
Fvekes leerve Yeso nQ- mJepeelemeodYetleJeJenej, efJepeelemeodYetle-JeJenej Deewj mJepeeefleefJepeele
meodYetleJeJenej~
1. pees vee mJepeeleere Jeeefoke ceW mJepeeleere Jeeefo kes mebyebOe mes nesves Jeeues Oece& kee DeejesheCe
kejlee nw Jen mJepeelemeodYetleJeJenej Ghevee nw~ pewmes-hejceeCeg yengeosMeer nw Ssmee kenvee~
2. pees vee efJepeeleere Jeeefo ceW efJepeeleere Jeeefo kee DeejesheCe kejlee nw Jen efJepeelemeodYetleJeJenej
Ghevee nw~ pewmes-ceefle%eeve cetle& nw, keeeWefke Jen cetle&Je mes GlheVe ngDee nw~
3. pees vee mJepeeleere Jeeefo ceW efJepeeleere Jeeefo kes mebyebOe kee DeejesheCe kejlee nw Jen
mJepeeefle efJepeelemeodYetleJeJenej Ghevee nw~ pewmes-%eseYetle peerJe Deewj DepeerJe ceW %eeve nw, keeeWefke
Jes %eeve kes efJe<ee nQ~
(3) GheeefjleDemeodYetleJeJenej GheveeDemeodYetleJeJenej ner Gheeej nw, pees vee Gheeej mes Yeer Gheeej kejlee nw Jen GheeefjleemeodYetleJeJenej
Ghevee nw~ Fmekes Yeer leerve Yeso nQ-mJepeelegheeefjle DemeodYetleJeJenej, efJepeelegheeefjle DemeodYetleJeJenej

112 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Deewj mJepeeefleefJepeelegheeefjle DemeodYetleJeJenej~

1. pees Gheeej mes mJepeeleere Je kee mJepeeleere Je kees mJeeceer yeleueelee nw Jen
mJepeelegheeefjleemeodYetle JeJenej Ghevee nw~ pewmes-heg$e, eer Deeefo cesjs nQ~
2. pees efJepeeleere Je kee efJepeeleere Je kees mJeeceer ken oslee nw Jen efJepeelegheeefjleemeodYetleJeJenej
Ghevee nw~ pewmes-Jee, DeeYet<eCe, mJeCe&, jlve Deeefo cesjs nQ~
3. efpemeceW efceeJe kee mJeeceer ken efoee peelee nw Jen mJepeeefle-efJepeelegheeefjle-DemeodYetleJeJenej
Ghevee nw~ pewmes-osMe, jepe, ogie& Deeefo cesjs nQ~
es meYeer vee Deewj Ghevee mewebefleke Yee<ee ceW kens iees nQ~ Deeies Fmeer Deeueehe heefle ceW DeOeelce
Yee<ee mes veeeW kee keLeve efkeee ieee nw~
leeJevcetueew ew veeew efveeees JeJeneje~~215~~
DeOeelce Yee<ee ceW Yeer veeeW kes cetue ceW oes Yeso nQ-efveeevee Deewj JeJenejvee~

efveeevee
le$e efveeeveeesYesoefJe<eees, JeJenejes YesoefJe<ee:~~216~~
GmeceW efveeevee DeYeso kees efJe<ee kejlee nw Deewj JeJenejvee Yeso kees efJe<ee kejlee nw~
le$e efveeees efefJeOee: MegefveeeesMegefveeee~~217~~
GveceW mes efveeevee oes ekeej kee nw-Meg efveeevee Deewj DeMeg efveeevee~ leelhee& ener nw
efke Meg efveeevee kee efJe<ee Meg Je nw Deewj DeMeg efveeevee kee efJe<ee DeMeg Je nw~ Gmeer
kees osJemesveeeee& mJeeb kenles nQ
pees vee keceexheeefOe mes jefnle iegCe (%eeve) Deewj iegCeer (peerJe) kees DeYesohe mes enCe kejlee nw Jen Meg
efveeevee nw~ pewmes-kesJeue%eeve Deeefo mJehe peerJe nw~
Fme Meg vee mes peerJe kes yebOe-cees#e Deeefo keer JeJemLee veneR nw~
keceexheeefOe meefnle Je kees efJe<ee kejves Jeeuee DeMeg efveeevee nw~ pewmes-ceefle%eeve Deeefo
mJehe peerJe nw~
Fmeer vee mes peerJe kees jeieeefo YeeJe keceeX kee keee&-Yeesee Yeer kene peelee nw~

JeJenejvee
JeJenejes efefJeOe: meodYetleJeJenejesmeodYetleJeJeneje~~220~~
JeJenejvee kes Yeer oes Yeso nQ-meodYetleJeJenejvee Deewj DemeodYetleJeJenejvee~
Ske Jemleg kees efJe<ee kejves Jeeuee meodYetleJeJenejvee nw~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ewleYeefe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 113

efYeVe Jemleg kees efJe<ee kejves Jeeuee DemeodYetleJeJenejvee nw~

Gheeefjle Deewj Devegheeefjle kes Yeso mes meodYetle JeJenej oes ekeej kee nw~
GveceW mes keceexheeefOe mes meefnle iegCe Deewj iegCeer kes Yeso kees efJe<ee kejves Jeeuee Gheeefjle meodYetleJeJenej
vee nw~ pewmes-peerJe kes ceefle%eeve Deeefo iegCe~
keceexheeefOe jefnle iegCe Deewj iegCeer kes Yeso kees efJe<ee kejves Jeeuee Devegheeefjle-DemeodYetle JeJenejvee
nw~ pewmes-peerJe kes kesJeue%eeve Deeefo iegCe~
DemeodYetle JeJenejvee kes Yeer oes Yeso nQ-Gheeefjle Deewj Devegheeefjle~
GveceW mes mebMues<e mebyebOe jefnle, Ssmeer efYeVe JemlegDeeW kee hejmhej ceW mebyebOe enCe kejvee Gheeefjle
DemeodYetle JeJenejvee nw~ pewmes-osJeoe kee Oeve~
mebMues<e meefnle Jemleg kes mecyevOe kees efJe<ee kejves Jeeuee Devegheeefjle-DemeodYetleJeJenejvee nw~
pewmes-peerJe kee Mejerj~
Fme ekeej mes Deefle meb#eshe ceW eneB heee&eeefLe&ke, JeeefLe&ke, vewiece Deeefo vee, Ghevee leLee
efveeevee Deewj JeJenejvee kee mJehe kene nw~ efJeMes<e efpe%eemegDeeW kees leLee JeeeDeeW kees veeee,
Deeueehe heefle Deeefo ebLeeW kee DeYeeme DeJeMe kejvee eeefnS~
es meYeer vee hejmhej meehes#e nesves mes megvee kenueeles nQ DeveLee ogve&e nes peeles nQ~ mees ner osefKees-

megvee Deewj ogve&e

Demeneer veeceke oMe&veMeee ceW Yeer eer efJeeevebefo cenesoe ves leLee eeseb kenkej megvee Deewj
ogve&e kee ue#eCe yeleeee nwleLee eesebDeLe&meeveskeheme Oeer: eceeCeb leobMeOeer:~
veees Oecee&vlejehes#eer, ogCe&emleefVejeke=efle:1~~
Deveskehe heoeLe& kee %eeve eceeCe nw, Gme heoeLe& kes Ske DebMe kee %eeve vee nw~ Jen vee Deheves mes
efJejesOeer Deve Oece& keer Dehes#ee jKelee nw leLee ogve&e Deve Oece& kee efvejekejCe kejves Jeeuee nw~
JeneR hej eer DekeuebkeosJe DeMeleer Yee<e ceW kenles nQleoveskeebleeefleheefe: eceeCeceskeOece&eefleheefeve&emleleleveerkeeefle#eshees ogCe&e:2~
Deveskeeble kee %eeve eceeCe nw, Gmekes Ske Oece& kees peevevee vee nw Deewj Gme vee kes efJejesOeer Oece& kee
efvejekejCe kejvee ogve&e nw~
1. De<meneer cetue he=. 290~

2. De<meneer cetue he=. 290~

114 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

eer mecebleYemJeeceer keer keeefjkee ceW osefKeesefceLeemecetnes efceLee esVe ve efceLewkeebleleeefmle ve:~
efvejhes#ee veee efceLee meehes#ee Jemleg lesLe&ke=le1~~108~~
efceLeeveeeW kee mecetn efceLee ner nw, ettBefke nce meeeefoeeW kes eneB efceLeeSkeeble veneR nw~ efvejhes#evee
efceLee nQ Deewj meehes#evee JeemleefJeke nQ, DeLe&efeeekeejer nQ~
efvejhes#eeCeecesJe veeeveeb efceLeelJeeled leef<eemecetnefceLeelJeesheieceeled, meehes#eeCeeb leg
megveelJeeeef<eeeCeeceLe&efeeekeeefjlJeeled lelmecetnme JemleglJeeshehees: 2~
hejmhej ceW efvejhes#e ner vee efceLeehe nQ, etBefke Gvekee efJe<eemecetn efceLeelJehe mes mJeerkeej
efkeee ieee nw efkevleg meehes#evee megvee nw etBefke Gvekee efJe<ee DeLe& efeeekeejer nw, Gve efJe<eeeW kee mecetn
JeemleefJeke nw~
megvee kees meceked Skeeble Deewj ogve&e kees efceLee Skeeble kenles nQ~ eLeeSkeeblees efefJeOe:-meceieskeeblees efceLewkeeble: Fefle~
le$e meceieskeeblees nslegefJeMes<emeeceeLee&hes#e: eceeCeeefheleeLezkeosMeeosMe:~
SkeelceeJeOeejCesve DeveeMes<eefvejekejCeeJeCeeefCeefOeefce&Lewkeeble:3~~
Skeeble kes oes Yeso nQ-meceked Skeeble Deewj efceLee Skeeble~ eceeCe kes eje eefhele Jemleg kes Ske
osMe kees meegefeke enCe kejves Jeeuee meceked Skeeble nw~ Ske Oece& (Jemleg kes Ske DebMe) kee meJe&Lee
DeJeOeejCe kejkes Deve OeceeX kee efvejekejCe kejves Jeeuee efceLee Skeeble nw~
Fmeer yeele kees eer mecebleYe mJeeceer Yeer kenles nQDeveskeebleesheveskeeble: eceeCeveemeeOeve:~
Deveskeeble: eceeCeees leoskeebleesefhe&leeVeeeled~~4
Deveskeeble Yeer Deveskeeblehe nw, Jen eceeCe Deewj vee mes efme neslee nw~ Deveskeeble keer efmeef eceeCe
mes nesleer nw Deewj efJeJeef#ele vee keer Dehes#ee mes Skeeble keer efmeef nesleer nw~ ener meceked Skeeble nw~
eer efpevesvosJe kes cele ceW hejmhej efJejesOeer efJe<ee kees efuees ngS Yeer meYeer vee hejmhej ceW DeefJejesOeer
nQ~ eLeeveemeJele&Je: meJex ieJeves eehemebielee:~
efeemles lJeeg Jeved meJex efoJeOee& eeJemebYe=lee~~73~~5
ns eYees! JeeefLe&ke-heee&eeefLe&ke DeLeJee vewiece Deeefo vee, vesJeuee, mehe& Deeefo eeCeer Deewj yemeble, eer<ce
1. osJeeiecemlees$e~ 2. De<meneer cetue he=. 290~ 3. leJeeLe&Jeee|leke De. 1, met$e 6, he=. 35~
4. mJeebYet mlees$e, Dejefpeve mlegefle~ 5. mlegefle efJeee, eer MeebefleveeLe mlegefle~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ewleYeefe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 115

Deeefo $e+legeW es meye leLee Fvekes efmeJeee Deewj Yeer pees he=LJeer hej hejmhej efJejesOeer heoeLe& nQ pees efke hejmhej ceW
keYeer veneR efceueles nQ, Jes meye Deehekes eYeeJe mes Ske meeLe mebiele nes iees nQ-Deeheme kes efJejesOe kees Yetuekej
efceue iees nQ leLee efkeleves ner Deve keee& osJeeW keer $e+ef mes efve<heVe efkees iees nQ~

keee keesF& vee Demele nw ?

pees efkemeer vee kees mele SJeb efkemeer vee kees Demele kenles nQ mees en keLeve ieuele nw~ osefKees
peeOeJeuee veeceke efmeeble ebLe ceWefCeeeJeeefCeppemeee meJJeCeee hejefJeeeueCes ceesne~
les GCe Ce efomeceDees efJeYeeF mees Je DeefueS Jee1~~117~~
es meYeer vee Deheves-Deheves efJe<ee kes keLeve kejves ceW meceereerve nQ Deewj otmejs veeeW kes efvejekejCe
kejves ceW cet{ nQ~ Deveskeeblehe mecee kes %eelee heg<e en vee meee nw Deewj en vee Pet"e nw Fme ekeej
kee efJeYeeie veneR kejles nQ~

keee JeJenejvee Demele kene pee mekelee nw ?

peeOeJeuee, OeJeuee Deeefo ceneebLeeW kes eceeCe osefKees~

peeOeJeuee ceW kene nwJeJenejCeeb he[ge hegCe ieesocemeeefceCee eGJeermeCnceefCeeesieejeCeceeoerS cebieueb keob~
Ce e JeJenejCeDees ehheueDees; leees (JeJenejeCegmeeefj) efmemmeeCe heGefeobmeCeeoes~ pees
yengpeerJeeCegiienkeejer JeJenejCeDees mees esJe meceefmmeoJJees efe ceCesCeeJeneefje ieessoceLesjsCe
cebieueb lelLekeeb~2
eer ieewlecemJeeceer ves JeJenejvee kee Deeee ueskej ke=efle Deeefo eewyeerme DevegeesieejeW kes Deeefo ceW
Cecees efpeCeeCeb Fleeefohe mes cebieue efkeee nw~
JeJenejvee Demele Yeer veneR nw, keeeWefke Gmemes JeJenej kee DevegmejCe kejves Jeeues efMe<eeW keer
eJe=efe osKeer peeleer nw Dele: pees JeJenejvee yengle peerJeeW kee Devegen kejves Jeeuee nw Gmeer kee Deeee
kejvee eeefnes Ssmee ceve ceW efveee kejkes ieewlecemLeefJej ves eewyeerme DevegeesieejeW keer Deeefo ceW cebieue
efkeee nw~
OeJeueekeej kee DeefYecele osefKeesSJeb oJJeefepeCeeCegiienb Ceceeskekeejb ieesoceYe[ejDees cenekecceheeef[-heeng[mme Deeefoefcn
keeTCe heppeJeefeCeeeCegiiencegejmegeeefCe YeCeefo Cecees DeesefnefpeCeeCeb~~2~~
Fme ekeej JeeefLe&ke peveeW kes DevegeneLe& ieewlece Yeejke cenekece&eke=efleeeYe=le kes Deeefo ceW
vecemkeej kejkes heee&eeefLe&kevee efMe<eeW kes DevegeneLe& Gej met$eeW kees kenles nQ1. peeOeJeuee heg. 1 he=. 257~ 2. peeOeJeuee heg. 1, he=. 8~

116 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

DeJeefOe efpeveeW kees vecemkeej nes1~~2~~

YeeJeeLe&-eer ieewlece mJeeceer ves cenekece&eke=efle eeYe=le keer Deeefo ceW Cecees efpeCeeCeb~~1~~
efpeveeW kees vecemkeej nes~ en henuee cebieuemet$e JeeefLe&kevee Jeeues efMe<eeW kes DevegeneLe& jee nw Deeies
hegve: Cecees DeesefnefpeCeeCeb mes ueskej Cecees Je[d{ceeCeefjefmemme~~44~~ eneB leke pees vecemkeej
met$e yeveees nQ Jes heee&eeefLe&kevee Jeeues efMe<eeW kes DevegeneLe& yeveees nQ, Ssmee DeefYeeee nw~

vee cees#e kee keejCe nw

ke<eeeheeng[ ceW eMve efkeee nw efkevee kee keLeve efkemeefuees efkeee peelee nw ?
me S<e eeLeelceesheueefyOeefveefceelJeeodYeeJeeveeb eseesheosMe:~~85~~ DemeeLe&:-esemees
cees#eme DeheosMe: keejCeb, YeeJeeveeb eeLeelceesheueefyOeefveefcee-YeeJeeled~
me S<e veees efefJeOe:-JeeefLe&ke: heee&eeefLe&keesefle~2
en vee heoeLeeX kee pewmee mJehe nw Gme he mes Gvekes enCe kejves ceW efveefcee nesves mes cees#e kee keejCe
nw~~85~~ Fmeefuees vee kee keLeve efkeee peelee nw~ Fme cetueJeekee kee MeyoeLe& en nw efke en vee esemed
DeLee&led cees#e kee DeheosMe DeLee&led keejCe nw keeeWekf e Jen heoeLeeX kes eLeeLe&he mes enCe kejves ceW efveefcee nw~
Fme vee kes oes Yeso nQ-JeeefLe&ke Deewj heee&eeefLe&ke~
peye vee kees cees#e kee efveefcee ceevee nw Deewj Gmeer kes JeeefLe&ke, heee&eeefLe&ke oes Yeso efkees nQ leye
heee&eeefLe&ke ee JeJenejvee Demele DeLeJee mebmeej kee efveefcee kewmes nes mekelee nw ? DeLee&led keLeceefhe
veneR nes mekelee nw~
DeOeelce Yee<ee ceW pees efveee Deewj JeJenejvee nQ Deepe es ner efJeJeeo kes efJe<ee yeves nges nQ~
JeJenejvee Pet"e veneR nw meee nw en lees Deeheves mecePe efueee nw~ Deye Fmekee DeeMee keneB leke nw ?
leLee efveeevee kee Deeee uesves Jeeues keewve ceneheg<e nQ ? Fme hej efJeeej efkeee peelee nw~
JeemleJe ceW Deeiece kes DeeOeej mes JeJenejvee kee DeJeuebyeve "s Deewj keLebefeled meeleJeW iegCemLeeve
leke neslee nw Gmekes Thej efveeevee kee DeJeuebyeve cenecegefveeeW kees OeeveeJemLee ceW neslee nw~ eeJeke pees
efke hebece iegCemLeeveJeleea nQ DeLeJee pees Demebele meceief nQ Gvekes efueS lees efveeevee kee efJe<ee Oese
nw, eeve kejves eesie nw efkevleg JeJenejvee kes Deeefele SkeosMe eeefj$e ner DeJeuebyeve kejves eesie nw~
eer kegbokegboosJe Deeefo cenef<e&ieCeeW kes MeyoeW ceW ner Fme efJe<ee ceW mheerkejCe heeee peelee nw~ mees ner
osefKees~
3. OeJeuee heg. 9 he=. 12~

1. peeOeJeuee heg. 1, he=. 221~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ewleYeefe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 117

keewve mee vee keye Deewj efkemekes eje DeeeeCeere nw ?

meceemeej keer JeeKee ceW eer Dece=leeb metefj kenles nQeleieelceoefMe&efYeJe&Jenejveees veevegmele&Je:~ DeLe e kes<eebefelkeoeefelmeesefhe
eeespeveJeeved~ ele:meges megeosmeew CeeeJJees hejceYeeJeoefjmeerefnb~
JeJenejosefmeoe hegCe pes og Dehejces efd"oe YeeJes~~12~~1
hejceYeeJeoefMe&eeW kees Meg vee kee keLeve kejves Jeeuee Megvee peeveves eesie nw efkevleg pees DehejceYeeJe
ceW efmLele nQ Gvekees JeJenejvee kes eje GheosMe kejvee eesie nw~
Fmeer keer erkee ceW eer Dece=leeb metefj kenles nQes Keueg hee l eheekees eer C e& p eelekeele& m JejmLeeveer eb hejceb YeeJeceveg Y eJeb e f l e, les < eeb
eLeceefleereeeveskehejbhejeheeceeve......Megvee......eeespeveJeeved~ es leg eLece......Dehejceb
YeeJecevegYeJeefvle les<eeb......JeJenejveees efJeefe$eceeefuekee-mLeeveerelJeelheefj%eeveceevemleoelJes
eeespeveJeeved, leerLe&leerLe&heueeesefjlLecesJe JeJeefmLelelJeeled~~
Geb epeF efpeCeceeb heJeppen lee cee JeJenejefCeS cegen~
SkekesCe efJeCee efppeF eflelLeb DeCCesCe GCe leeb~~
pees heg<e Debelf ece heeke mes Glejs ngS Meg megJeCe& kes meceeve Meg hejceYeeJe kee DevegYeJe kejles nQ, Jes
eLece, efleere Deeefo Deveske heekeeW keer hejcheje mes heeceeve DeMeg megJeCe& kes meceeve DehejceYeeJe kes DevegYeJe
mes Metve nQ~ Dele: Gvekes efueS Meg Je kees ner kenves Jeeuee nesves mes efpemeves DemKeefuele Ske mJeYeeJehe Ske
YeeJe eke efkeee nw Ssmee Megvee ner Gheefjleve Ske Meg megJeCe& kes meceeve peevee ngDee eeespeveJeeved nw Deewj
pees heg<e eLece, efleere Deeefo Deveske heekeeW keer hejcheje mes hekeles nges Gme DeMeg megJeCe& kes meceeve
DehejceYeeJe kee DevegYeJe kejles nQ Jes Debelf ece heeke mes GeerCe& Meg megJeCe& kes meMe hejceYeeJe kes DevegYeJeve
mes Metve nQ~ Dele: Gvekes efueS DeMeg Je kee keLeve kejves Jeeuee nesves mes efYeVe-efYeVe Ske YeeJe mJehe
Deveske YeeJe efoKeueelee ngDee en JeJenejvee efJeefe$e-Deveske JeCe&ceeuee kes meceeve peevee ngDee Gme keeue ceW
eeespeveJeeve nw, keeeWekf e leerLe& Deewj leerLe&heue Fme ekeej mes ner JeJeefmLele nw~
kene Yeer nw-eefo legce efpevecele ceW eJele&ve kejvee eenles nes lees JeJenej Deewj efveee Fve oesveeW
veeeW kees cele es[es, keeeWefke JeJenej kes efyevee lees leerLe& kee (cees#eceeie& kee) veeMe nes peeesiee Deewj otmejs
efveee kes efyevee leJe (Jemleg) kee veeMe nes peeesiee2~
1. meceemeej ~

2. meceemeej ieeLee 12 keer erkee Dece=leebmetefj ke=le~

118 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Deye eneB mecePevee en nw efke hejceYeeJe leLee DehejceYeeJe keee nw ? Debeflece heeke kees eehle kej
egkes Meg megJeCe& kes meMe hejceYeeJe kees efueee nw Deewj Ske heeke, oes heeke Deeefo mes Meg nesles ngS hebn
heeke leke Glejs ngS megJeCe& kes meMe DehejceYeeJe kees kene nw~ en eer Dece=leebmetefj kee cele nw~ Fme
ef mes lees Meg hejceYeeJe yeejnJeW iegCemLeeve ceW ner Ieefle nesiee Gmekes veeres DeMeg megJeCe& kes meceeve
Deelcee DehejceYeeJe ceW ner efmLele nw DeLeJee efveefJe&keuheOeeve ceW Dee"JeW, veJeceW, oMeJeW iegCemLeeveeW ceW
yegefhetJe&ke jeie kee DeYeeJe nesves mes Jeerlejeielee ceeveer ieF& nw, Gme ef mes JeneB hej Yeer hejceYeeJe kene pee
mekelee nw Gmekes henues meefJekeuhe DeJemLee Jeeues "s iegCemLeeveJeleea cegefve lees DehejceYeeJe ceW ner nQb~
etBefkeJeJenejveees.....leoelJes eeespeveJeeve, leerLe&leerLe&heueeesejf lLecesJe JeJeefmLelelJeeled~ en Jeekee
Oeeve osves eesie nw~
JeJenej vee......Gme keeue ceW eeespeveJeeve nw, keeeWefke leerLe& Deewj leerLe&heue Fmeer ekeej mes
JeJeefmLele nQ~
Fmemes en mhe nes peelee nw efke JeJenejvee mes ner leerLe& Deewj leerLe& kee heue neslee nw~ leye en Yeer
mhe nes peelee nw efke JeJenejvee kee DeJeuebyeve yegefhetJe&ke efeee nesves leke euelee ner nw~ efveeLe
eJeeve kees DeLeJee efveeLeeee& kees efveJee&Ceceeie& eer ieewlecemJeeceer ves Yeer kene nw1~ "s iegCemLeeve keer
mejeieeee& Yeer efveeLeeee& nw etBefke Gmekes efyevee Yeer Deeies kes iegCemLeeve veneR nesles nQ Dele: elegLe&
iegCemLeeve mes ueskej "s, meeleJeW leke JeJenejvee eeespeveJeeve nw JeneB leke DehejceYeeJe nw ner nw~
JeJenej DeLeJee efveee Fve oesveeW ceW efkemeer Ske vee kee Skeeble lees efceLeelJe ner nw Dele: efceLeelJe
ceW JeJenejvee kee DeJeuebyeve veneR nw elegle JeJenejeYeeme kee DeJeuebyeve nw~
Fme hejceYeeJe Deewj DehejceYeeJe kees eer peemesvemJeeceer ves Yeer Fmeer lejn mes kene nw~ eLeeeneB hej kesJeue YetleeLe&-efveeevee efveefJe&keuhemeceeefOe ceW jle nges cegefveeeW kees eeespeveJeeve nes,
cee$e Fleveer ner yeele veneR nw efkevleg meesuen leeJe kes Meg megJeCe& ueeYe kes DeYeeJe ceW veeres kes leeJe meefnle
megJeCe& ueeYe kes meceeve efveefJe&keuhe meceeefOe mes jefnle efkevneR eeLeefceke efMe<eeW kees keoeefeled meefJekeuhe
DeJemLee ceW efceLeelJe, efJe<ee, ke<eee kees otj kejves kes efueS JeJenejvee Yeer eeespeveJeeved nw, Ssmee kenles
nQMegelceYeeJeoefMe&eeW kees Meg Je kee keLeve kejves Jeeuee Megvee YeeefJele kejvee eeefnS~ keeeW ?
keeeWefke en meesuen leeJe kes megJeCe&ueeYe kes meceeve DeYeso jlve$ee mJehe meceeefOe kes keeue ceW eeespeve
1. Fceb efCeiiebLeb heJeeCeb efCeJJeeCeceiieb ........~ cegefveeefleeceCe~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ewleYeefe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 119

meefnle nw, efve:eeespeve veneR nw~ JeJenej mes, efJekeuhe mes, Yeso mes DeLeJee heee&e mes kenves Jeeuee vee
JeJenejvee nw~ Jen hegve: veeres kes leeJe Jeeues megJeCe&ueeYe kes meceeve eeespeveJeeved neslee nw~ efkevekes
efuees? pees hegve: Dehejce DeLee&led DeMeg ceW DeLee&led Demebele meceief keer Dehes#ee mes DeLeJee eeJeke
keer Dehes#ee mes mejeie meceief ue#eCe Jeeues MegYeesheeesie ceW DeLeJee ecee Deewj Deecee cegefve keer Dehes#ee
mes Yesojlve$ee ue#eCe peerJe heoeLe& ceW efmLele nQ~ Gvekes efueS en JeJenejvee eeespeveJeeve nw1~
Fmemes en mecePevee efke ieeLee 11 ceW pees YetelLeceefmmeoes Keueg mecceeFer nJeF peerJees2~
kene nw mees Jeerlejeie meceief keer Dehes#ee mes ner kene nw~
Fme JeJenejvee keer meeLe&kelee keneB leke nw mees Deewj osefKeesJeJenejmme ojermeCecegJeSmees JeefCCeoes efpeCeJejsefnb~
peerJee Sos meJJes DepPeJemeeCeeoDees YeeJee~~46~~
pees jeie-s<e Deeefohe DeOeJemeeve Deeefo YeeJe nQ Jen peerJe nw Ssmee efpevesvosJe ves pees kene nw
Jen JeJenejvee kee keLeve nw3~
Fmeer keer erkee ceW eer Dece=leebbmetefj kenles nQJeJenejes efn JeJeneefjCeeb cuesYee<esJe cueseveeb hejceeLe&eefleheeokelJeeo-hejceeLeexefhe
leerLe& eJe=efeefveefceeb oMe&efelegb veee SJe~ leceblejsCe leg MejerjeppeerJeme hejceeLe&lees YesooMe&veeled
$ememLeeJejeCeeb Yemceve FJe efve:Mebkecegheceo&vessve efnbmeeYeeJeeodYeJelesJe yebOemeeYeeJe:~ leLee
jees efes efJecet{es peerJees yeOeceevees ceeseveere Fefle jeies<eceesnsYees peerJeme hejceeLe&lees YesooMe&vessve
cees#eesheeeheefjenCeeYeeJeeled YeJelesJe cees#emeeYeeJe:~
es meye DeOeJemeeveeefo YeeJe peerJe nQ Ssmee pees YeieJeeved meJe&%e osJe ves kene nw, Jen DeYetleeLe&he
pees JeJenejvee nw Gmekee cele nw keeeWefke JeJenejvee JeJenejer peerJeeW kees hejceeLe& kee kenves Jeeuee nw~
pewmes efke cuesYee<ee cueseW kees Jemleg kee mJehe yeleueeves Jeeueer nw~ Gmeer lejn en JeJenejvee
hejceeLe& kee eefleheeoke nesves mes DehejceeLe&Yetle nesves hej Yeer leerLe& eJe=efe kee efveefcee nw Dele: Fmekee
efoKeueevee veee mebiele ner nw~ etBefke Gme JeJenej kes efyevee hejceeLe& mes lees peerJe Mejerj mes efYeVe nw hegve:
pewmes Yemce kees efve:Mebke neskej Gheceefo&le kej osles nQ Jewmes ner $eme-mLeeJej peerJeeW kee Yeer efve:Mebke neskej
Ieele kej osves mes efnbmee veneR nesieer lees efhej yebOe kee Yeer DeYeeJe nes peeesiee~ Ssmeer efmLeefle ceW jeieer, s<eer,
ceesner peerJe kece& mes yebOelee nw Jener g[eves eesie nw Fme ekeej jeie-s<e-ceesn mes peerJe hejceeLe& mes efYeVe ner
jnsiee, leye cees#e kes Gheee kees enCe kejves kee Yeer DeYeeJe nes peeves mes cees#e kee ner DeYeeJe nes peeesiee~
1. meceemeej he=. 27~ 2. meceemeej ieeLee 46~ 3. meceemeej ieeLee 46~

120 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Fmemes en efve<ke<e& efvekeuelee nw efke jlve$ee mJehe cees#e kee Gheee Yeer JeJenejvee mes ner enCe
efkeee peelee nw~ JeJenejvee kes efyevee yebOe Je cees#e keer JeJemLee ner veneR ye>e mekeleer nw~
Mebkee-Fme efJe<ee ceW nceW keesF& Deeheefe veneR nw, efkevleg efveeevee kes DeJeuebyeve mes nesves Jeeuee
jlve$ee eewLes mes ner Meg nes peelee nw Fme ceevelee ceW ner efJeJeeo nw, Dele: Gmeer kee meceeOeeve eeefnS ?
meceeOeeve-Fmekee meceeOeeve lees ieeLee 12JeeR ceW efkeee pee egkee nw efke pees DehejceYeeJe ceW
efmLele nQ Gvekes efuees JeJenejvee eeespeveerYetle nw Deewj Deepe meeleJeW iegCemLeeve mes Thej pee veneR mekeles
Dele: Deepe efveeevee kee efJe<ee eeve kes efuees ner eesie nw DeJeuebyeve kes efuees veneR~ neB, mehleceiegCemLeeve
ceW Yeer Megesheeesie ceevee ieee nw Dele: Gmekeer ef mes keLebefeled cegefve ner Gme efveeevee kes DeJeuebyevemJehe
efveeejlve$ee kees eehle kej mekeles nQ, meeOeejCe peve veneR eehle kej mekeles nQ, Ssmee mecePevee~ keeeWefke
JeJenej ee Yeso jlve$ee meeOeve nQ Deewj efveee ee DeYeso jlve$ee meeOe nw~ Fme yeele kees DeeeeeeX ves
mJeeb kene nw~

Den&eflmeeeeeexheeOeeesYemleLee e meeOegYe:~
meJe&peieodJebesYees veceesmleg meJe&$e meJexYe:~~4~~
Dece=leJee|<eCeer erkee
DeLe&Deefjnble, efme, Deeeee&, GheeOeee Deewj meeOeg es heebe hejces<"er meJe&peieled ceW Jebe nQ~ meJe&$e
meJe&keeefueke$ewkeeefueke Fve meYeer Devebleeveble heebeeW hejces<"er kees cesje veceesmleg vecemkeej nesJes~

hebehejces<"er kee mJehe

Deefjnble hejces<"er

IeCeIeeFkeccejefnee kesJeueCeeCeeFhejceiegCemeefnee~
eesefemeDeefomeDepegee Deefjnblee Sefjmee neWefle1~~71~~
DevJeeeLe&(IeCeIeeFkeccejefnee) pees IeveIeeefle keceeX mes jefnle (kesJeueCeeCeeFhejceiegCemeefnee)
kesJeue%eeveeefo hejceiegCeeW mes meefnle (eesefemeDeefomeDepegee) Deewj eeQleerme DeefleMeeeW mes ege nQ, (Sefjmee
Deefjnblee neWefle) Ssmes DenleosJe nesles nQ~~71~~
erkeepees efveefye[ DeelceiegCeeW kes Ieeleke %eeveeJejCe, oMe&veeJejCe, ceesnveere Deewj Deblejee Fve eej
Ieeefleee keceeX mes jefnle nQ, kesJeueDemenee DeLeJee Deveble %eeve Deeefo meJeexlke=< iegCeeW mes meefnle nQ Deewj
leerLekej eke=efle veecekece& kes efveefcee mes pevce mes ome DeefleMee, Ieeeflekece& kes #ee mes eie ngS ome
DeefleMee Deewj Gmeer mecee osJeeW eje ke=le eewon DeefleMee, Fve eeQleerme DeefleMeeeW mes ege nQ~ Denle
efpevesMJej Ssmes nesles nQ~
1. efveecemeej eeYe=le he=. 166~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ewleYeefe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 121

pees keesF& ceneeesieer, YesoDeYeso Fve oesveeW jlve$ee kes yeue mes Jeerlejeie efvee|Jekeuhe meceeefOe kee
hegve:hegve: DeYeeme kejles nQ, Jes #eheke esCeer ceW DeejesnCe kejves ceW meceLe& ngS $esme" eke=efleeeW kee
efvecet&ue veeMe kej kesJeueer nes peeles nQ~ Fve eke=efleeeW kes veeMe kejves kee ece efoKeueeles nQ
Demebelemeceief<, osMemebele, eceemebele Deewj Deeceemebele Fve eej iegCemLeeveeW ceW mes efkemeer
Ske ceW DevebleevegyebOeer keer eej Deewj oMe&veceesn keer leerve Ssmeer meele eke=efleeeW kee veeMe kej #eeefeke
meceief< nesles nQ~ eefo es ejce Mejerjer nQ, lees Fvekes vejkeeeg, efleeeeeg Deewj osJeeeg kee DeYeeJe efyevee
eelve kes ner nes peelee nw~ Jes ner hejceevebo Dece=leheeve kes Fgke cenecegefve #eheke esCeer ceW e{kej
DehetJe&kejCe iegCemLeeve ceW DehetJe& heefjCeece kes yeue mes DehetJe& Meefe kee mebee kejles ngS DeefveJe=efekejCe
iegCemLeeve ceW efmLej neskej eerme eke=efleeeW kee veeMe kej osles nQ~ Gvekes veece yeleeles nQvejkeieefle,
vejkeieleeveghetJeea, eflee&iieefle, eflee&iieleeveghetJeea, oes Fefve, leerve Fefve, eej Fefve, mleeveie=ef,
eeueeeeuee, efveeefveoe, Geesle, Deelehe, SkeWefe, meeOeejCe, met#ce, mLeeJej, DeeleeKeeveeJejCe eesOe,
ceeve, ceeee, ueesYe, eleeKeeveeJejCe eesOe, ceeve, ceeee, ueesYe, vehegbmekeJeso, m$eerJeso, neme, jefle,
Dejefle, Meeske, Yee, pegieghmee, heg<eJeso, mebpJeueve eesOe, ceeve Deewj ceeee es eerme eke=efleeeB nQ~
hegve Jes ner cenecegefve met#cemeebhejee iegCemLeeve ceW hengBekej yees ngS Ske mebpJeueve ueesYe kees ve
kej osles nQb~ Fme ekeej Jes ceesnveere kece& kee meJe&Lee efvece&tueve kejkes Deeies #eerCeke<eee veece kes yeejnJeW
iegCemLeeve ceW hengBekej JeneB hej efvee, eeuee, %eeveeJejCe keer heeBe, oMe&veeJejCe keer eej Deewj Deblejee
keer heeBe, Ssmeer meesuen eke=efleeeW kees meceehle kej mebhetCe& heoeLeeX kes mecetn kees mee#eeled kejves ceW meceLe&
cesIe heue kes nves hej eke ngS mete& kes meceeve, peeppJeueceeve %eeve keer cetefle&mJehe kesJeueer nes peeles
nQ~
Fme ekeej 7 + 3 + 36 + 1 + 16 = 63 eke=efleeeB ve< nes peeleer nQ~
leerLekej ceneeYeg kesJeueer YeieJeeved kes eeQleerme DeefleMee Deewj Dee" ceneeeeflenee& nesles nQ~ Gvekes
pevcekeeue mes ner efvele Gvekes Mejerj ceW 1. hemeervee veneR Deelee, 2. ceue-cet$e veneR jnlee , 3. otOe kes
meceeve je jnlee nw 4. JeeJe=<eYe-veejeemebnveve 5. meceelegjemebmLeeve 6. DeefleMee megvoj he
7. veJeebheke kes meceeve megiebefOe 8. Mejerj ceW 1008 ue#eCe 9. DevebleyeueJeere& Deewj 10. efnleefceleceOegj
Jeeveeueehe, es oMe DeefleMee nesles nQ~
hegve Ieeeflekece& kes #ee mes kesJeue%eeve GlheVe nes peeves hej 1. eejeW efoMeeDeeW ceW meew-meew eespeve leke
megefYe#elee 2. DeekeeMe ceW ieceve 3. peerJeIeele kee DeYeeJe 4. Yeespeve kee DeYeeJe 5. Ghemeie& kee DeYeeJe
6. eejeW lejhe cegKe kee efoKevee 7.eeejefnlelee 8. efveces<ejefnle ef 9. meJe&efJeee keer F&ejlee
10. veKe-kesMeeW kee ve ye{vee Deewj 11. De"ejn ceneYee<ee, meele meew ueIegYee<ee leLee Deve meb%eer
peerJeeW kee mecemle De#ej Deewj Deve#ej Yee<eehe efoJeOJeefve kee efKejvee, es ieejn DeefleMee nesles nQ~

122 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

hegve leerLekb ej eYeg kes ceenelce mes 1. mebKeele eespeve heele efyevee mecee kes Yeer meJe& $e+leg kes heuehetueeW kee heuevee 2. keeb,s Oeteuf e Deeefo kees otj kejles ngS megKeoeeer heJeve kee euevee 3. pevcepeeleefJejesOeer
peerJeeW ceW Yeer hejmhej ceW cew$eer YeeJe kee nesvee 4. ohe&Ce leue kes meceeve Yetefce kee mJe SJeb jlveceeer nesvee
5. Fv keer Dee%ee mes cesIekegceej eje iebOeesoke keer Je<ee& kee nesvee 6. heue kes Yeej mes Pegkes ngS MeeefueOeeve
Deeefo kes KesleeW kee nes peevee 7. meJe&peveeW kees Deevebo kee nesvee 8. Meerleue cebo megiebOe nJee 9. kegSB, leeueeye
Deeefo kee mJe peue mes Yej peevee 10. OegDeeB, Gukeeheele Deeefo mes jefnle DeekeeMe kee efvece&ue nesvee
11. meJe& eeefCeeeW ceW jesie, yeeOee Deeefo kee veneR nesvee 12. e#eWeW kes cemleke hej eej efoJe Oece&eeeW
kee nesvee 13. YeieJeeved kes ejCe jKeves kes mLeeve Deeefo ceW efoJe megiebefOele megJeCe& keceueeW kee nesvee, es
lesjn DeefleMee osJeke=le nesles nQ~1
hegve: 1. DeMeeske Je=#e 2. osJeeW eje heg<heJe=ef 3. efoJeOJeefve 4. eecej 5. efmebnemeve 6. Yeeceb[ue
7. ogvogefYe yeepes Deewj 8. $e$ee, es Dee" ceneeeeflenee& efpeveWosJe kes nesles nQ~
hegveMe Deveble%eeve, DevebleoMe&ve, DeveblemegKe Deewj DevebleJeere& Fve eej Deveble eleg<eeW mes meefnle
Dejnble YeieJeeve kes deeueerme iegCe ceeves nQ~

efme hejces<"er
CekecceyebOee DeceneiegCemeceefCCeee hejcee~
ueeseiieef"oe efCeee efmee les Sefjmee neWefle~~72~~
DevJeeeLe& - (CekecceyebOee) efpevneWves Dee" keceeX kes yebOe kee veeMe kej efoee nw,
(DeceneiegCemeceefCCeee) pees Dee" ceneiegCeeW mes meceefvJele nQ~ (hejceeueeseiieef"oe efCeee) hejce nQ,
ueeskeee hej efmLele nQ Deewj efvele nQ, (Sefjmee les efmee neWefle) Ssmes Jes efme YeieJeeved nesles nQ~~72~~
erkee-efpevneWves JeghejleefeeeefveJe=efe veece kes hejceMegkeue Oeeve kes yeue mes Dee"eW keceeX kes
mebMues<e mebyebOe kees Yemcemeeled kej efoee nw, Ssmes Jes kece&ceue keuebke mes jefnle efme YeieJeeved Dee" keceeX
kes #ee mes eke ngS mecekelJe Deeefo Dee" ceneiegCeeW mes meefnle nQ~ Gve iegCeeW kes veece kenles nQmecekelJe, %eeve, oMe&ve, Jeere&, met#celJe, DeJeieenve, DeiegueIeg Deewj DeJeeyeeOe es Dee" iegCe efmeeW
kes nesles nQ~ Gmeer kees mhe< kejles nQceesnveere kece& kes meJe&Lee euee nes peeves mes mecekelJe iegCe eke nes peelee nw~ %eeveeJejCe kes
meJe&Lee #ee nes peeves mes %eeve, oMe&veeJejCe kes mebhetCe& veeMe mes oMe&ve, Devlejee kes hetCe&leee efJeveeMe mes
Jeere&, veece kece& kes mebhetCe& efJeuee mes met#celJe, Deeegkece& kes efJeveeMe mes DeJeieenvelJe, iees$e kece& kes
1. OeeefokeKeSCe peeoe Skekeejme Deefomeee cenefjee~
Sos eflelLeejeCeb kesJeueCeeCeefcce GhheCCes~~906~~ efleueeseheCCeefe, De. 4~
efleueeseheCCeefe, De. 4 he=. 264 ceW kesJeue%eeve kes ieejn Deewj osJeesheveerle lesjn DeefleMee ceeves nQ~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ewleYeefe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 123

efJeIeele mes DeiegueIeglJe Deewj Jesoveere kes DeYeeJe mes DeJeeyeeOe-efmeeW ceW es Dee" iegCe eOeevehe mes
ceeves iees nQ keeeWefke Dee<e& ebLeeW ceW lees Fvekes Devebleeveble iegCe kens iees nQ~
hegve Jes efme kewmes nQ ?
hejce-leerveeW YegJeve ceW pees meJeexlke= nQ DeLeJee efpevekes heje-Glke=, cee-ue#ceer-Deveble%eeve,
oMe&ve Deeefo DevebleiegCe mJehe efJeeceeve nQ, Jes hejce nQ~
eefo Ssmes efme YeieJeeved nQ lees Jes keneB efJejepeceeve nQ? ueeskeekeeMe kes DeeYeeie-efMeKej hej
DeLee&led levegJeeleJeuee ceW efJejepeceeve nQ~
hegve keee Jes keYeer Fme mebmeej ceW keoeefeled DeJeleej ueWies?
veneR,
keeeW ?
keeeWekf e Jes efvele nQ, Meeele nQ, JeneB mes keYeer egle veneR neWies DeLeJee DeiegueIeg iegCe kes efveefcee mes
<e[diegCe neefve Je=e
f kes JeMe mes, Glheeo-Jeehe mes heefjCeceve kejles ngS Yeer OeJg e nesves mes DeefJeveej nQ~b Meeele
keeue leke JeneR hej efJejepeceeve nQ Deewj jnWies~ Fve ue#eCeeW mes meefnle efme hejces<"er nesles nQ~
Fvekes peeveves mes keee eeespeve nw ?
Fvekees peevekej Gvekes hejce iegCeeW ceW Devegjeie kejles ngS Gvekeer DeejeOevee kejveer eeefnS keeeWefke
Gvekeer DeejeOevee mes kece&ceue mes keuebefkele Deheveer Deelcee keer efmeef nesieer~

Deeeee& hejces<"er
hebeeeejmeceiiee hebbefebefoeobefleohheefCeueCee~
Oeerje iegCeiebYeerje DeeFefjee Sefjmee neWefle~~73~~
DevJeeeLe&-(hebeeeejmeceiiee) pees heeBe Deeeej mes heefjhetCe& nQ, (hebefebefoeobefle-ohheefCeueCee)
heeBe Fefveheer neLeer kes ohe& kee oueve kejves Jeeues nQ, (OeerjeiegCeiebYeerje) Oeerj nQ, iegCeeW mes iebYeerj nQ,
(Sefjmee DeeFefjee neWefle) Ssmes Deeeee& nesles nQ~
erkee-pees heeBe Deeeej mes heefjhetCe& nQ, heeBeeW Fefveheer neLeer kee ieJe&oueve kejves Jeeues-etCe&
kejves Jeeues nesves mes efpelesefve nQ, Ghemeie&-hejer<en kes Dee peeves hej Oewe& iegCeeW mes meefnle nesves mes Oeerj nQ Deewj
Deefcele iegCeeW mes meefnle nQ~
Gmeer kees kenles nQ-oMe&veeeej, %eeveeeej, eeefj$eeeej, lehe Deeeej Deewj Jeeree&eej Fve heeBe DeeeejeW
kee pees mJeeb DeeejCe kejles nQ Deewj Deve efMe<eeW kees DeeejCe kejeles nQ, Jes Deeeee& nQ~
cetueeeej ceW kene Yeer nwpees meoe DeeeejefJeled nQ, meoe DeeeejeW kee DeeejCe kejles nQ Deewj DeeejCe kejJeeles nQ, FmeerefueS Jes
Deeeee& kenueeles nQ~

124 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

pees meoe Deeeej kes %eelee nQ, meoe ieCeOejosJeeefo eje Deeeefjle Deeeej kee heeueve kejles nQ Deewj
GvneR heeBe DeeeejeW kee Deve efMe<eeW mes DeeejCe kejeles nQ, Fmeer keejCe Jes Deeeee& kenueeles nQ~
pees hebesefve mebyebOeer efJe<eeeW kees es[kej hetCe& JewjeieMeeueer nQ, F ee Deefve efJe<eeeW ceW meceYeeJeer
nQ, Oewe&, Glmeen Deeefo iegCeeW mes meefnle nQ, efMe<eeW kee meben kejves cesb, Gvekes Thej Devegen kejves ceW Deewj
Gvekee efveen kejves ceW kegMeue nQ, oer#ee, efMe#ee, eeeefee Deeefo osves Jeeues nbQ, cegefve, Deeefe&kee, eeJeke
Deewj eeefJekee Fvekee mecetn Jener ngDee elegefJe&Oe mebIe, Gmekes veeeke nQ, DeeeejJeJe, DeeOeejJeJe Deeefo
eerme iegCeeW mes meefnle nQ Deewj efpevecege kees OeejCe kejves Jeeues nQ, Ssmes Deeeee& hejceser nesles nQ~
Mebkee-heg$e, efce$e, Oeve, cenue Deeefo meJe& heefjen es[kej efMe<eeefo heefjeneW kee meben kejves
Jeeues Yeer Jes metefj efve<heefjener kewmes nQ ?
meceeOeeve-Deeheves mele kene nw, efhej Yeer Jen cegceg#eg peerJeeW kee meben nw, ve efke heefjen~
eerkegvokegvoosJe ves eJeevemeej ceneeeYe=le ebLe ceW kene Yeer nw-oMe&ve %eeve kee GheosMe, efMe<eeW
kee enCe Deewj Gvekee hees<eCe leLee efpevesv hetpee kee GheosMe en meye mejeieer mebeceer cegefveeeW keer eee& nw~
Fmeer ieeLee kees leelhee&Je=efe erkee ceW kene nw efke-pees jlve$ee keer DeejeOevee Deewj efMe#ee ceW lelhej
Ssmes efMe<eeW kees mJeerkeej kejles nQ Deewj Gvekes ner Yeespeve, Meeve Deeefo keer efeblee kejles ngS GvneR kee
hees<eCe kejles nQ, Fme ekeej keer meYeer eee& Oecee&vegjeieeeefj$e meefnle mejeieer Deeeee& hejceser keer nesleer nw~
eMve-Ssmes Deeeee& hejceser kees peevekej keee kejvee eeefnS ?
Gej-Fvekees peevekej hejceeoj mes Fvekee Deeee uesvee eeefnS~ Fmemes jlve$ee keer efmeef Deewj
meceeefOe keer eeefhle nesJesieer~~73~~

GheeOeee hejces<"er
jeCeeemebpegee efpeCekeefneheelLeosmeee metje~
efCekekebKeYeeJemeefnee, GJepPeeee Sefjmee neWelf e~~74~~
DevJeeeLe&-(jeCeeemebpegee) pees jlve$ee mes mebege nQ, (efpeCekeefneheelLeosmeee metje) efpeveosJe
keefLele heoeLeeX kes GheosMeke nQ, MetjJeerj nQ, (efCekekebKeYeeJemeefnee) Deewj keeb#ee jefnle YeeJeeW mes meefnle nQ,
(Sefjmee GJepPeeee neWefle) Ssmes GheeOeee hejceser nesles nQ~~74~~
erkee-pees jlve$ee mes meefnle nQ, meJe&%eosJe eje Gheefo peerJe-DepeerJe Deeefo heoeLeeX kee GheosMe osves
Jeeues nQ, Metj nQ Deewj Fefve YeesieeW keer Deekeeb#ee mes jefnle, Fnueeske-hejueeske mebyebOeer meebmeeefjke megKeeW keer
DeefYeuee<ee mes jefnle DeLeJee Keeefle, ueeYe, hetpeeefo YeeJevee mes jefnle nQ, Ssmes GheeOeee hejceser nesles nQ~
Fmeer kees kenles nQ-pees mekeueeeefj$e kes Oeejer, Denlecege mes meceefvJele, efveeLe efoiecyej cegefve nQ,
ieejn Debie Deewj eewon hetJe& kee mJeeb DeOeeve kejles nQ leLee Deve cegceg#eg cegefveeeW kees DeOeeve kejeles

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ewleYeefe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 125

nQ, Jes GheeOeee kenueeles nQ~ ieejn Debie Deewj eewon hetJe&he ebLeeW kes he"ve-hee"ve keer cegKelee mes
Fvekes es heeerme cetueiegCe kens iees nQ DeLeJee Gme keeue kes mecemle egle ceW heejbiele Yeer GheeOeee nesles nQ~
OeJeuee erkee ceW kene nwelego&Me hetJe&he efJeeemLeeve kes JeeKeeve kejves Jeeues DeLeJee leelkeeefueke eJeeve evLeeW kes
JeeKeeve kejves Jeeues GheeOeee nesles nQ~1
es GheeOeee hejceser heeBe ceneele Deeefo lesjn ekeej kes eeefj$e Deewj DeeF&me cetueiegCeeW kee heeueve
kejles ngS, efMe<eeW kees he{eles ngS Deewj GheosMe osles ngS Yeer efMe<eeW kee meben leLee Devegen veneR kejles nQ~
eMve-Ssmes GheeOeee hejceser kees peevekej keee kejvee eeefnS ?
Gej-mebmeej meceg mes eflejves kes efueS GheeeYetle Fve iegDeeW keer MejCe ueskej Fvemes efpeveeiece kee
DeOeeve kejles ngS legcnW kesJeue%eeve kes yeerpe Ssmes YeeJeeggle kees eehle kejves kes efueS eelve kejvee
eeefnS~~74~~

meeOeg hejces<"er

JeeJeejefJehhecegkekee, eGefJJenejenCeemeeejee~
efCeiiebLee efCecceesne, meent Sosefjmee neWefle~~75~~
eer kegvokegvoosJe Deheveer Deelceefmeef kes meeOeke Ssmes meeOeg hejceser kee mJehe kenles nQDevJeeeLe&-(JeeJeejefJehhecegkekee) pees Jeeheej mes jefnle, (eGefJJenejenCeemeeejee) eejeW ekeej
keer DeejeOevee ceW meoe lelhej (efCeiiebLee efCecceesne) heefjen ebefLejefnle Deewj ceesnjefnle nQ, (Sosefjmee meent
neWefle) Fme ekeej kes meeOeg nesles nQ~~75~~
erkee-pees ceve-Jeeve-keee keer DeMegYe esehe Jeeheej mes DeLeJee meJe& DeMegYe Jeeheej mes
jefnle nQ, pees oMe&ve, %eeve, eeefj$e Deewj lehe Fve eej ekeej keer DeejeOeveeDeeW ceW meoe Devegjeieege nQ, pees
oMeefJeOe yeee Deewj eewon ekeej kes Deblejbie Ssmes eewyeerme ekeej keer ebefLe-heefjen mes jefnle nesves mes
efveeLe nQ Deewj oMe&veceesn leLee eeefj$eceesn mes jefnle nesves mes efveceexner nQ, Ssmes ieg meeOeg hejceser kenueeles nQ~
Gmes ner kenles nQ-pees Deveble%eeve, oMe&ve, megKe Deewj Jeere& mJehe Deheveer Megelcee kee meeOeve
kejles nQ, Jes meeOeg nesles nQ~ es heeBe ceneele Deeefo DeeF&me cetueiegCeeWs mes meefnle nQ, yeejn ekeej kes lehe
Deewj yeeF&me ekeej kes hejer<enpee Fve eeQleerme GejiegCeeW kee heeueve kejles nQ, Deeleeheve, Je=#ecetue Deewj
DeYeeJekeeMe Deeefo eesie kees OeejCe kejves Jeeues nQ DeLeJee Deewj Yeer Deveske ekeej kes eesie OeejCe kejves ceW
kegMeue nQ DeLeJee eewjemeer ueeKe heele GejiegCeeW ceW eLeeMeefe GejiegCeeW kees OeejCe kejles nQ Jes meeOeg
hejceser nesles nQ~
1. OeJeuee hegmleke1 he=. 51~

126 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Mebkee-efpevekees Deheveer Deelcee keer GheueefyOe mJehe efmeef nes egkeer nw, Ssmes Denle Deewj efme
vecemkeej kes eesie nQ, ve efke Deeeee& Deeefo, keeeWefke FveceW mJeelceefmeef kee DeYeeJe nesves mes GveceW
osJeheves kee DeYeeJe nw~
meceeOeeve-Ssmee veneR kenvee,
Mebkee-keeeW ?
meceeOeeve-keeeWefke jlve$ee kees ner osJelJe kene nw Deewj Jen jlve$ee FveceW Yeer efJeeceeve nw,
FmeefueS Deeeee&, GheeOeee, meeOegDeeW ceW Yeer osJelJe keer neefve veneR nw~
OeJeuee erkee ceW kene Yeer nw1leerve jlve ner osJe nQ, Fvekes Deheves Yeso mes DevebleYeso nes peeles nQ, Fve jlve$ee mes meefnle peerJe Yeer osJe
nQ~ Deiej Ssmee veneR ceeveesies lees meYeer DeMes<e peerJeeW ceW Yeer osJeheves keer Deeheefe Dee peeesieer, FmeefueS
Deeeee& Deeefo Yeer osJe nQ, keeeWefke GveceW Yeer jlve$ee kee DeefmlelJe meceeve nw~
Mebkee-mebhetCe& jlve$ee ner osJe nQ, ve efke SkeosMe jlve$ee ?
meceeOeeve-eefo jlve$ee kes SkeosMe ceW osJelJe kee DeYeeJe ceeveesies lees mecemle jlve$ee ceW Yeer
osJelJe kee DeYeeJe ner jnsiee~
Mebkee-Deeeee& Deeefo ceW efmLele pees jlve$ee nQ, Jes mechetCe& keceeX kee #ee kejves Jeeues veneR nQ
keeeWefke Jes SkeosMe jlve$ee nQ ?
meceeOeeve-Ssmee veneR kenvee, Deefivemecetn kee keee& nw heueeue kes {sj kees peuee osvee, mees Jen
keee& Gmekes Ske keCe-efeveieejer ceW Yeer heeee peelee nw~ FmeefueS Deeeee& Deeefo Yeer osJe nQ, en yeele
efveefele ngF&~
Mebkee-hebe hejceser ceW hetpelee nw, en yeele lees ceQves mecePe ueer, efkevleg meJe&kece& ceue mes jefnle
efmeeW kes henues DenleeW kees vecemkeej kewmes efkeee nw ?
meceeOeeve-Ssmee veneR kenvee, efme YeieJeeved meYeer keer Dehes#ee iegCeeW ceW DeefOeke nQ, en %eeve Yeer
Denle kes GheosMe mes ner neslee nw DeLeJee Deehle, Deeiece Deewj heoeLeeX kee %eeve Yeer Denle kes GheosMe mes ner
neslee nw, FmeefueS Denle kes emeeomJehe Gvekes Ghekeej keer Dehes#ee mes Gvekees henues vecemkeej kejvee
oes<eeo veneR nw~
Mebkee-meceief peerJeeW kees en he#eheele keeeW nw ?
meceeOeeve-en he#eheele oes<e kee nsleg veneR nw elegle iegCe kee ner nsleg nw~ Deeeejmeej ebLe ceW kene
Yeer nwiegCeeW ceW pees he#eheele nw, Jen eceeso kenueelee nw~
1. OeJeuee hegmleke1 he=. 51~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ewleYeefe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 127

OeJeuee erkee ceW Yeer Fmeer kee meceLe&ve osKee peelee nwMegYehe#e kes Jele&ve ceW efkeee ieee he#eheele oes<e kes efueS veneR nw, keeeWefke Jen cees#e kee nsleg nw~
peneB Dewle-DeYeso eOeeve nw JeneB wle ieewCe nes peelee nw, Ssmes Dewle eOeeve ceW wleefveefceeke he#eheele
veneR yeve mekelee DeLeJee Deehle keer ee ceW Deehle, Deeiece Deewj heoeLe&efJe<eeke ee keer DeefOekelee nsleg
nw, Ssmee yeleueeves kes efueS ner DenleeW kees Deeefo ceW vecemkeej efkeee nw~
eer ieewlecemJeeceer veJeosJeeW kes Devleie&le Oece& keer Jebovee kejles nQ

#eevleepe&JeeefoiegCeieCemegmeeOeveb mekeueueeskeefnlenslegced~
MegYeOeeceefve Oeeleejb, Jevos Oece efpeveWeskeleced~~6~~
Dece=leJee|<eCeer erkee
DeLe&pees #ecee, ceeo&Je, Deepe&Je Deeefo iegCeeW kes mecetn kee meeOeve nw, mebhetCe& ueeske kes efnle kee
kee nsleg nw Deewj MegYecees#emLeeve ceW hengBeeves Jeeuee nw Ssmes efpeveWosJe eje keefLele Oece& keer ceQ Jevovee
kejlee ntB~~
eneB eer ieewlecemJeeceer ves Gece#ecee Deeefo oMe OeceeX kees Oece& kene nw~ Deve$e jlve$ee kees Yeer Oece&
kene nw~ eLee
efceCeeCeefceobmeCeefceeeefjeb e heef[efJejoesefce, mecceCeeCemecceobmeCe
mecceeefjeb e jesesefce peb efpeCeJejseEn heCCeeb1
efceLee%eeve, efceLeeoMe&ve Deewj efceLeeeeefj$e mes ceQ efJejkele neslee ntB Deewj mecei%eeve, meceioMe&ve
leLee mecekelJe eeefj$e pees efke efpeveW osJeeW eje eCeerle nw Gmeer ceW ceQ efe jKelee ntB~
Fmeer ekeej JeerjYeefe ceW eerieewlece mJeeceer ves Oece&me cetueb oee kene nw efke Oece& kee cetue oee
nw~ hegveMe Fmeer JeerjYeefe ceW kene nw efke
Oeccees cebieuecegefb DeeEnmee mebpecees leJees~
Oece& cebieue mJehe kene ieee nw Jen DeeEnmee, mebece Deewj lehe Yeer nw Deeefo~
eer ieewlecemJeeceer ves efpeveeiece keer Jevovee keer nw

efceLee%eeveleceesJe=leueeskewkepeeself ejefceleieceeeseif e~
meebieesheebiecepeseb, pewveb Jeeveb meoe Jevos~~7~~
1. owJeefmeke eefleeceCe mes G=le~

128 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Dece=leJee|<eCeer erkee
DeLe&efceLee%eeveheer DebOekeej mes Jeehle Fme ueeskemebmeej ceW Ske Deefleere peeseflemJehe,

Deveghece, eoMeebie Deewj Debieyeeehe Depese pewveJeeveefpeveDeeiece keer ceQ meoe Jevovee kejlee ntB~
cebieueeejCe ceW heeBe %eeveeW kes efJeJeseve ceW egle%eeve ceW Fve eoMeebie Je Debieyeee kee JeCe&ve meb#eshe ceW
Dee egkee nw~ Deepe Jele&ceeve GheueyOe hetJee&eeeeX eje eCeerle efpelevee Yeer pewve Jee*dcee nQefpeleves
efoiebyej pewve ebLe nQ Jes meYeer efpeveeiece nQ~
eer ieewlecemJeeceer ves efpeveewleefpeveeefleceeDeeW keer Jevovee keer nw

YeJeveefJeceevepeesefleJelejvejueeskeefJeMJeewleeefve~
ef$epeieoefYeJeefvoleeveeb, Jevos $esOee efpevesveCeeced~~8~~

DeLe&YeJeveJeemeer, Jewceeefveke, peesefle<eer Deewj Jeblej Fve eej ekeej kes osJeeW kes eneB leLee

vejueeske ceveg<eueeske ceW nesves Jeeueer Deke=ef$eceke=ef$ece meYeer efpeleveer Yeer efpeveWosJeeW keer efpeveewle
efpeveeefleceeeW nQ, pees efke leerveeW peiele ceW hetpe nQ Gve meYeer keer ceQ ceve Jeeve keee mes Jevovee kejlee ntB~~
es efpeveeefleceeeW DeefOekelece efpevecebefojeW ceW ner efJejepeceeve jnleer nQ Dele: Deeies veJeceW osJe keer
Jevovee kejles nQ
eer ieewlecemJeeceer efpeveewleeueeeW keer Jebovee kejles nQ

YegJeve$eesefhe YegJeve$eeeefOeheeYee& leerLe&kele=&Ceeced~

Jevos YeJeeefiveMeevlew, efJeYeJeeveeceeueeeueermlee:~~9~~
Dece=leJee|<eCeer erkee
DeLe&leerveeW ueeskeeW kes FbeW mes Dee|ele Ssmes leerLekej YeieJeeve pees efke YeJemebmeej kes YeceCe mes

jefnle nQ, Gvekes pees DeeueeeW kee mecetnefpeveeuee nQ, Ssmes efpevecebefoj leerveeW ueeskeeW ceW Yeer efpeleves nQ Gve
meyekeer ceQ YeJemebleehe keer Meebefle kes efuees Jevovee kejlee nttB~~9~~

Deke=ef$ece efpevecebefoj jevee

Deke=ef$ece-DeveeefoefveOeve-MeeMJele efpevecebefoj leerveeW ueeskeeW kes DemebKeele nQ~ Gve cebefojeW keer jevee
kewmeer nw ? Jes cebefoj ye[s mes ye[s efkeleves ye[s nQ Deewj ess mes Yeer ess efkeleves ess nQ ?
Glke=< cebefoj meew eespeve uebyes, heeeme eespeve eew[s Deewj heenej eespeve TBes nQ~ ceOece efpeveeuee
heeeme eespeve uebyes, heeerme eespeve eew[s Deewj 371/2 eespeve TBes nQ~ peIeve cebefoj heeerme eespeve

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ewleYeefe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 129

uecyes, 121/2 eespeve eew[s, 18 3/4 eespeve TBes nQ~

Ske eespeve ceW eej keesMe, Ske keesMe ceW-oes ceerue nesves mes es Glke=< cebefoj 100 ees., 100 8
ceerue mes iegCee kejves mes Dee" meew ceerue uebyes nQ, DeLee&led 800 ceerue kes efkeueesceerj kejves mes yeejn meew
Demmeer 1280 efke. ceer. uebyes nQ~
megoMe&ve ces Deeefo heeBeeW ces kes Yemeeue, veboveJeve kes cebefoj, veboerMJejerhe Je Jewceeefveke osJeeW kes
cebefoj Glke=< eceeCe Jeeues nQ~ ces kes meewcevemeJeve kes, kegC[ueefieefj Je ekeefieefj, Je#eej, F<Jeekeej
ceeveg<eesejheJe&le Deewj efnceJeeve Deeefo kegueeeueeW kes cebefoj ceOece eceeCe Jeeues nQ~ heeb[gkeJeve kes cebefoj
peIeve eceeCe Jeeues nQ~
efJepeeeOe& heJe&le kes cebefoj, pebyetJe=#e Je MeeuceueerJe=#e kes cebefoj Ske keesMe uebyes, 1/2 keesMe eew[s Je
heewve keesMe TBes nQ~1
eleske cebeof j kes eejeW lejhe leerve hejkeess nQ~ eLece Je efleere hejkeess kes Deblejeue ceW ewleJe=#e nQ~
efpevekes heefjJeej Je=#e Ske ueeKe, eeueerme npeej Ske meew Gvveerme nQ~ Fve meYeer Je=#eeW keer keveer hej eejeW
efoMeeDeeW ceW Ske-Ske efpeveeefleceeSB nQ~
Fve Deke=ef$ece efpevecebeof jeW kees SJeb GveceWeleske ceW efJejepeceeve 108-108 efpeveeefleceeDeeW kees leLee
ceevemlebYe, mlethe Je ewleJe=#eeW ceW efJejepeceeve efpeveeefleceeDeeW kees cesje keesef -keesef veceve nw~

vevoerej erhe kes efpevecebefoj1

Deye $ewueeskeeefmLele Deke=ef$ece ewleeueeeW kee meeceeve mes Jeemeeefoke kenles nQ
ieeLeeLe&Glke=< Deeefo ewleeueeeW kes Deeeece kes DeOe& Yeeie eceeCe Gvekee Jeeme nw leLee
Deeeece Deewj Jeeme kes eesie kee DeOe& Yeeie eceeCe Gve efpeveeueeeW kee Goe (TBeeF&) nw~ ejeW keer
TBeeF& kes DeOe&Yeeie eceeCe ejeW kee Jeeme (eew[eF&) nw leLee ye[s ejeW kes Jeemeeefo mes ess ejeW kee
Jeemeeefoke DeOe&DeOe& eceeCe nw~~978~~
efJeMes<eeLe&Glke=<, ceOece Deewj peIeve efpeveeueeeW kee Deeeece ece mes 100 eespeve, 50
eespeve Deewj 25 eespeve eceeCe nw~ FvneRb efpeveeueeeW kee Jeeme (eew[eF&) Deeeece kes DeOe& Yeeie eceeCe
DeLee&led 50 eespeve, 25 eespeve Deewj 12-1/2 eespeve eceeCe nw leLee Fvekeer TBeeF&, uecyeeF& Deewj eew[eF&
kes DeOe&Yeeie eceeCe DeLee&led (100 50) 150 2 75 eespeve, (50 25) 75 2
37.1/2 eespeve Deewj (25 12-1/2) 75 / 2 2 18-3/4 eespeve eceeCe nw~ Glke=<,
ceOece Deewj peIeve efpeveeueeeW kes ejeW keer TBeeF& ece mes 16 eespeve, 8 eespeve Deewj 4 eespeve eceeCe
nw leLee FvneR ejeW keer eew[eF&, TBeeF& kes DeOe&Yeeie eceeCe DeLee&led 8 eespeve, 4 eespeve Deewj 2 eespeve
1. ef$eueeskemeej he=. 749 mes 765 leke~

130 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

eceeCe nw~ ess-ess ejeW kee Goe SJeb Jeeme ye[s ejeW kes Goe SJeb Jeeme mes DeOe&DeOe& eceeCe nw
DeLee&led Glke=<, ceOece Deewj peIeve efpeveeueeeW ceW pees ess-ess ojJeepes nQ Gvekeer TBeeF& ece mes 8
eespeve, 4 eespeve Deewj 2 eespeve nw leLee Gvekee Jeeme (eew[eF&) 4 eespeve, 2 eespeve Deewj Ske eespeve
eceeCe nw~~
Fme kens ngS DeLe& kees ner efJeMes<e-oes ieeLeeDeeW eje kenles nQ :
ieeLeeLe&Glke=<, ceOece Deewj peIeve efpeveeueeeW kee Jeemeeefoke ece mes DeeOeeDeeOee nw~
YeMeeue Jeve, vevove Jeve, vevoerMJej erhe Deewj Jewceeefveke osJeeW kes efJeceeveeW ceW pees efpeveeuee nQ, es Glke=<
Jeemeeefoke eceeCe Jeeues nQ leLee meewceveme Jeve, ekeefieefj, kegC[ueefieefj, Je#eej, F<Jeekeej, ceeveg<eesej
heJe&le Deewj kegueeeueeW hej pees efpeveeuee nQ, Gvekee Jeemeeefoke ceOece Deewj heeC[gke Jeve efmLele pees
efpeveeuee nQ, Gvekee Jeemeeefoke peIeve eceeCe Jeeuee nw~~979-980~~
efJeMes<eeLe&Glke=< efpeveeueeeW kes Jeemeeefoke mes ceOece efpeveeueeeW kee Jeemeeefoke DeOe&Yeeie
eceeCe nw Deewj ceOece mes peIeve efpeveeueeeW kee Jeemeeefoke DeOe&Yeeie eceeCe nw~ YeMeeue Jeve, vevove
Jeve, vevoerMJej erhe Deewj osJeeW kes efJeceeveiele pees efpeveeuee nQ, Jes Glke=< eceeCe Jeeues nQ~ meewceveme Jeve,
ekeefieefj, kegC[ueefieefj, Je#eej, F<Jeekeej, ceeveg<eesej heJe&le Deewj kegueeeueeW hej pees efpeveeuee nQ, Jes
ceOece leLee heeC[gke JevemLe efpeveeuee peIeve eceeCe Jeeues nQ~
Fmekes yeeo Glke=< efpeveeueeeW kee Deeeece, ieeOe (veeRJe) Deewj ejeW keer TBeeF& kenles nQ
ieeLeeLe&Glke=< efpeveeueeeW kee Deeeece meew eespeve eceeCe Deewj ieeOe DeOe& eespeve eceeCe nw~
Fvekes ejeW keer TBeeF& meesuen eespeve eceeCe nw~ Glke=< ejeW kes oesveeW heeMJe& YeeieeW ceW oes-oes ess ej
nQ~~981~~
efJeMes<eeLe&Glke=< efpeveeueeeW keer uecyeeF& 100 eespeve Deewj DeJeiee{ DeOe& eespeve eceeCe nw~
Fve efpeveeueeeW kes Glke=< ejeW keer TBeeF& 16 eespeve eceeCe nw~ Glke=< ejeW kes oesveeW heeMJe& YeeieeW ceW
oes-oes ess ojJeepes nQ~
Glke=<eefo efJeMes<eCe mes jefnle efpeveeueeeW kee Deeeece efkelevee nw ? Ssmee hetves hej kenles nQ
ieeLeeLe&eqJepeeeOe& heJe&le, pecyet Deewj Meeuceueer Je=#eeW hej efmLele efpeveeueeeW kee Deeeece Ske
keesme eceeCe nw leLee DeJeMes<e efpeveeueeeW (YeJeveJeeefmeeeW kes YeJeveeW SJeb JevlejosJeeW kes DeeJeemeeW ceW
efmLele) kee Deheves-Deheves eesie Deeeeceeefoke kee eceeCe efpevesvosJe kes eje osKee ngDee nw DeLee&led
Deveske ekeej kee nw Dele eneB kene veneR pee mekelee ~~982~~
Thej kens ngS efpeveeueeeW kee heefjJeej meele ieeLeeDeeW eje kenles nQ
ieeLeeLe&mecemle efpeveYeJeveeW kes eej ieeshegj ejeW mes mebege ceefCecee leerve kees nQ~ eleske
JeerLeer ceW Ske-Ske ceevemlecYe Deewj veJe-veJe mlethe nQ~ Gve keeseW kes DevlejeueeW ceW ece mes Jeve, OJepee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ewleYeefe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 131

Deewj ewleYetefce nQ~~983~~

efJeMes<eeLe&mecemle efpeveYeJeveeW kes eejeW Deesj eej ieeshegj ejeW mes mebege ceefCecee leerve kees nQ~
eleske JeerLeer ceW Ske-Ske ceevemlecYe Deewj veJe-veJe mlethe nQ~ yeenj mes eejcYe kej eLece Deewj efleere
kees kes Devlejeue ceW Jeve nQ~ efleere Deewj le=leere kees kes Devlejeue ceW OJepeeSB leLee le=leere kees kes
yeere ewleYetefce nw~
ieeLeeLe&Gve mecemle efpeve YeJeveeW ceW eleske ceW Ske meew Dee" ieYe&ie=n nQ leLee efpeveYeJeveeW kes
ceOe ceW jlveeW kes mlecYeeW mes ege mJeCe&cee Ske-Ske ceC[he nw efpemekeer uecyeeF& 8 eespeve, eew[eF& oes
eespeve Deewj TBeeF& eej eespeve eceeCe nw~
ieeLeeLe&Gve ieYe&ie=neW kes ceOe ceW eEmenemeveeefo mes meefnle leLee efJeMes<e veerues kesMe, megvoj
Jeecee oeBle, cetBiee meMe DeeW" leLee veJeerve keeWheue keer MeesYee kees OeejCe kejves Jeeues nQ neLe Deewj hewj kes
leueYeeie efpevekes oMe leeue eceeCe ue#eCeeW mes Yejer ngF, osKe jner neW ceeveeW, yeesue ner jneR neW ceeveeW Deewj
DeeefoveeLe YeieJeeved kes yejeyej nw (500 Oeveg<e) TBeeF& efpevekeer, Ssmeer jlvecee Ske meew Dee" eefleceeSB
nQ~~985-986~~
efJeMes<eeLe&Gve 108 ieYe&ie=neW kes ceOe ceW eEmenemeveeefo mes meefnle jlvecee 108108 eefleceeSB
nQ~ efpevekes efJeMes<e veerues kesMe, megvoj Jeecee oeBle, cetBiee meMe DeeW" leLee veJeerve keeWheue keer MeesYee kees
OeejCe kejves Jeeues neLe hewj kes leue Yeeie nQ, pees oMe leeue eceeCe ue#eCe mes Yejer ngF& nQ~ pees osKeleer ngF& kes
meMe, yeesueleer ngF& kes meMe SJeb DeeefoveeLe YeieJeeve kes meMe 500 Oeveg<e TBeer nQ~
Jes eefleceeSB kewmeer nQ ?
ieeLeeLe&Jes efpeve eefleceeSB, ecejOeejer veeiekegceejeW kes yeeerme egieueeW Deewj e#eeW kes yeeerme
egieueeW meefnle, he=Leked-he=Leked Ske-Ske ieYe&ie=n ceW meMe hebefe mes Yeueer ekeej MeesYeeeceeve nesleer nQ~ Gve
efpeve eefleceeDeeW kes heeMJe& Yeeie ceW eerosJeer, egleosJeer, meJee&Cn e#e Deewj meevelkegceej e#e kes he DeLee&led
eefleceeSB nQ leLee De<ceue Je Yeer nesles nQ~ Peejer, keueMe, ohe&Ce, hee, OJepee, eecej, $e Deewj "esvee
es Dee" cebieue Je nQ, es eleske cebieue Je 108108 eceeCe nesles nQ~~987-988-989~~
efJeMes<eeLe&Jes efpeve eefleceeSB eeQme" ecejeW mes Jeerpeceeve nQ DeLee&led neLeeW ceW nQ ecej efpevekes
Ssmes veeiekegceej kes 32 egieueeW Deewj e#eeW kes 32 egieueeW mes meefnle nQ, he=Leked-he=Leked Ske-Ske ieYe&ie=n ceW
meMe hebefe mes Yeueer ekeej MeesYeeeceeve nesleer nQ~ Gve eefleceeDeeW kes heeMJe&Yeeie ceW eer (ue#ceer) osJeer,
egle (mejmJeleer) osJeer, meJee& e#e Deewj meevelkegceej e#e keer eefleceeSB leLee De<cebieue Je nQ~ Peejer,
keueMe, ohe&Ce, hee, OJepee, eecej, $e Deewj "esvee, es Dee" ceue Je nQ, es eleske cebieue Je Ske
meew Dee", Ske meew Dee" eceeCe nesles nQ~

132 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Fmeer ekeej efleueeseheCCeeer ceW Yeer kene nw

efmeefjmegoosJeerCelenemeJJeeCnmeCekekegceej pekeKeeCeb~
JeeefCeb heeskekeb heef[ JejjeCeeFjFoeefCeb~~1881~~(elegLe& DeefOekeej)
DeLe&eleske eeflecee kes eefle Gece jlveeefokeeW mes jefele eerosJeer, egleosJeer leLee meJee&Cn Je
meevelkegceej e#eeW keer cetefle&eeB jnleer nQ~~1881~~
Deye ieYe&ie=n mes yeee kee mJehe eej ieeLeeDeeW eje kenles nQ
ieeLeeLe&ceefCe Deewj mJeCe& kes heg<heeW mes megMeesefYele osJevo kes hetJe& ceW Deeies efpeveceefvoj nw,
Gmekes ceOe ceW eeBoer Deewj mJeCe& kes yeeerme npeej Ie[s nQ~ ceneej kes oesveeW heeMJe& YeeieeW ceW eewyeerme npeej
OetheIe nQ leLee Gme ceneej kes oesveeW yeee heeMJe&YeeieeW ceW Dee" npeej ceefCecee ceeueeSB nQ~ Gve ceefCecee
ceeueeDeeW kes ceOe ceW eewyeerme npeej mJeCe&cee ceeueeSB nQ leLee cegKeceC[he ceW mJeCe&cee meesuen npeej
keueMe, meesuen npeej ceeueeSB Deewj meesuen npeej OetheIe nQ leLee Gmeer cegKeceC[he kee ceOe Yeeie ceesleer
Deewj ceefCeeeW mes yeveer ngF ceOegj PeCe PeCe Meyo kejves Jeeueer eser-eser efkebefkeefCeeeW mes ege veevee
ekeej kes Ieve peeueeW keer jevee mes MeesYeeeceeve nQ~~~990-993~~
efJeMes<eeLe&ceefCe Deewj mJeCe& kes heg<heeW mes megMeesefYele pees osJevo nw, Gmekes hetJe& ceW Deeies
efpeveceefvoj kee ceOe eeBoer Deewj mJeCe& kes yeeerme npeej Ie[eW mes ege nw~ ceefvoj kes ceneej kes oesveeW
heeMJe& YeeieeW ceW 24000 OetheIe nQ leLee Gmeer ceneej kes oesveeW yeee heeMJe& YeeieeW ceW 8000 ceefCecee
ceeueeSB nQ Deewj GvneR ceefCecee ceeueeDeeW kes ceOe ceW 24000 mJeCe&cee ceeueeSB nQ leLee Gme ceneej kes
Deeies cegKeceC[he kee ceOe Yeeie, ceesleer SJeb ceefCeeeW mes yeveer ngF& ceOegj Peve-Peve Meyo kejves Jeeueer
eser-eser efkebefkeefCeeeW mes mebege veevee ekeej kes IebeDeeW kes mecetn keer jevee mes MeesYeeeceeve nw~
Gme ceefvoj kes ess ejeW kee mJehe kenles nQ
ieeLeeLe&eqpeveceefvoj kes oef#eCeesej heeMJe& YeeieeW ceW ess-ess ej nQ~ Gvekeer ceeueeefoke kee
eceeCe ceneej kes eceeCe mes DeOe&Yeeie eceeCe nw~ Gme ceefvoj kes he=<"Yeeie ceW Dee" npeej ceefCecee
ceeueeSB Deewj 24000 mJeCe&cee ceeueeSB nQ~~994~~
Theefj keefLele cegKeceC[heeefokeeW kee Jeeme Deeefo leLee Gvekes Deeies efmLele jevee kee mJehe hevn
ieeLeeDeeW eje kenles nQ
ieeLeeLe&eqpeveceefvoj kes Deeies efpeveceefvoj meMe ner Jeeme SJeb Deeeece Jeeuee Deewj 16 eespeve
TBee cegKeceC[he nw~ Gme cegKeceC[he kes Deeies eewkeesj es#eCe ceC[he nw, efpemekee Jeeme meew eespeve Deewj
TBeeF& meeefOeke meesuen eespeve nw~ Gme es#eCe ceC[he kes Deeies oes eespeve TBee, Demmeer eespeve eew[e,
eewkeesj Deewj mJeCe&cee heer" nw~ Gme heer" kes ceOe ceW eej kes Ieve (64 eespeve) eceeCe eew[e Deewj

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ewleYeefe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 133

meesuen eespeve TBee, eewkeesj ceefCecee DeemLeeve ceC[he nw~ Gmekes Deeies eeueerme eespeve TBes mlethe kee
ceefCecee heer" nw~ pees eej ejeW Deewj yeejn heeJesefoeeW mes mebege nw~ Gme heer" kes ceOe ceW leerve
cesKeueeDeeWkeefveeeW mes meefnle, eej kes Ieve eceeCe DeLee&led 64 eespeve uecyee, 64 eespeve eew[e Deewj
64 eespeve TBee, yengjlveeW mes jefele Deewj efpeveefyecye mes Gheefele mlethe nw~ veJeeW mletheeW kee mJehe Fmeer
ece mes nw~ Gme mlethe kes Deeies npeej eespeve uecyee, npeej eespeve eew[e yeejn JesefoeeW mes mebege mJeCe&cee
heer" nw~ Gme heer" kes Thej ceefCecee leerve keeseW mes mebege efmeeLe& Deewj ewle veece kes oes Je=#e nQ~ Gve
Je=#eeW kes mkevOe 4 eespeve uecyes Deewj Ske eespeve eew[s nQ~ yeejn eespeve uecyeer eej ceneMeeKeeSB SJeb
Deveske eser MeeKeeSB nQ~ Gve Je=#eeW kee Gheefjce Yeeie yeejn eespeve eew[e nw~ Jes Je=#e veevee ekeej kes he$e,
hetue Deewj heueeW mes meefnle nQ~ Gvekes heefjJeej Je=#eeW keer mebKee heen kes cegKe keceue kes heefjJeej
keceueeW kes eceeCe mes heeBe DeefOeke nw~~995 mes 1001 leke~~ (mehleke)
efJeMes<eeLe&efpeveceefvoj kes Deeies efpeveceefvoj kes ner meMe 100 eespeve uecyee, 50 eespeve eew[e
Deewj 16 eespeve TBee cegKeceC[he nw~ Gme cegKeceC[he kes Deeies eewkeesj es#eCe ceC[he nw~ pees 100
eespeve eew[e, 100 eespeve uecyee Deewj meeefOeke 16 eespeve TBee nw~ Gme es#eCe ceC[he kes Deeies 80
eespeve uecyee, 80 eespeve eew[e Deewj oes eespeve TBee (eewkeesj) mJeCe&cee heer" nw~ eyetlejs kee veece heer"
nw~ Gme heer" kes ceOe ceW eewkeesj, ceefCecee, 64 eespeve uecyee, eew[e Deewj 16 eespeve TBee DeemLeeve
ceC[he nw~ meYeeceC[he kee veece DeemLeeve ceC[he nw~ Fme DeemLeeve ceC[he kes Deeies 40 eespeve TBes
mlethe kee ceefCecee heer" nw~ Jen heer" eej ieeshegjejeW SJeb yeejn hee JesefoeeW mes meefnle nw~ Gme heer" kes
ceOe ceW leerve cesKeueeDeeW DeLee&led keveer mes meefnle 64 eespeve uecyee, eew[e Deewj 16 eespeve TBee
DeemLeeve ceC[he nw~ meYeeceC[he kee veece DeemLeeve ceC[he nw~ Fme DeemLeeve ceC[he kes Deeies 40
eespeve TBes mlethe kee ceefCecee heer" nw~ Jen heer" eej ieeshegjejeW SJeb yeejn hee JesefoeeW mes meefnle nw~ Gme
heer" kes ceOe ceW leerve cesKeueeDeeW DeLee&led keveer mes meefnle 64 eespeve uecyee, 64 eespeve eew[e Deewj 64
eespeve TBee, yengjlveeW mes jefele Deewj efpeveefyecye mes Gheefele mlethe nw~ Fmeer ekeej kes veJe mlethe nQ DeLee&led
veJe ner mletheeW kes mJeheeW kee JeCe&ve Fmeer mlethe meMe nw~ Fve mletheeW kes Thej efpeveefyecye efJejepeceeve nQ~ Fme
mlethe kes Deeies DeLee&led eejeW Deesj 1000 eespeve uecyee, 1000 eespeve eew[ e yeejn Jeseof eeW mes mebege
mJeCe&cee heer" nw~ Gme heer" kes Thej efmeeLe& Deewj ewle veece kes oes Je=#e nQ~ efpeve Je=#eeW kee mkevOe 4 eespeve
uecyee Deewj Ske eespeve eew[ e nw~ efpevekes eej-eej ceneMeeKeeDeeW keer uecyeeF& 12 eespeve eceeCe nw~ FveceW
eser MeeKeeSB Deveske nQ~ Fvekee Gheefjce Yeeie DeLee&led efMeKej 12 eespeve eew[ e nw~ es Je=#e veevee ekeej kes he$e,
heg<he Deewj heueeW mes meefnle nQ~ Fvekes heefjJeej Je=#eeW keer mebKee heen kes cegKe keceue kes heefjJeej keceueeW kes
eceeCe mes 5 DeefOeke nQ DeLee&led Ske ueeKe eeueerme npeej Ske meew yeerme nQ~

134 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ieeLeeLe&eejeW efoMeeDeeW ceW Gve Je=#eeW kes cetue ceW pees heer" DeJeefmLele nQ Gve hej eej efme
eefleceeSB Deewj eej Dejnvle eefleceeSB efJejepeceeve nQ~ Gve eefleceeDeeW kes Deeies heer" nQ efpeveceW veevee ekeej
kes JeCe&ve mes ege ceneOJepeeSB efmLele nQ~~1002~~
efJeMes<eeLe&eejeW efoMeeDeeW ceW efmLele efmeeLe&Je=#e keer heer"-keveer hej efme eefleceeSB Deewj
ewleJe=#e keer heer"-keveer hej Dejnvle eefleceeSB efJejepeceeve nQ~ Gve eefleceeDeeW kes Deeies heer" nQ efpeveceW
veevee ekeej kes JeCe&ve mes ege ceneOJepeeSB efmLele nQ~
Mebkeeefme eeflecee Deewj Dejnvle eeflecee ceW keee Devlej nw ?
meceeOeeveDejnvle eeflecee De<eeeflenee& mebege ner nesleer nQ efkevleg efme eeflecee De< eeeflenee&
jefnle nesleer nQ~~ eLee
1. Jemegveefvo eefle<"ehee" kes le=leere heefjso ceW
eeefleneee&<keeshesleb, mechetCee&JeeJeb MegYeced~
YeeJeheevegefJeeb, keejesod efyecyecen&leeb~~69~~
eeefleneeze|Jevee Megb, efmeb efyecyeceheerMe~
metjerCeeb hee"keeveeb e, meeOetveeced e eLeeiececed~~70~~
DeLe& De<eeefleneeeX mes ege, mechetCe& DeJeeJeeW mes megvoj leLee efpevekee meefVeJes<e (Deeke=efle)
YeeJe kes Deveghe nw Ssmes Dejnvle efyecye kee efvecee&Ce kejW~~69~~
efme eeflecee Meg SJeb eeeflenee& mes jefnle nesleer nQ~ Deeieceevegmeej Deeeee&, GheeOeee SJeb meeOegDeeW
keer eefleceeDeeW kee Yeer efvecee&Ce kejW~~70~~
2. peemesve eefle<"ehee" kes efyecyeefvecee&Ce ekejCe ceW Yeer kene nw efke
meuue#eCeb YeeJeefJeJe=nslegkeb, mechetCe&MegeJeeJeb efoiecyejb~
meleeefleneeze|vepeefevnYeemegjb, mebkeejes efyecyeceLeen&le MegYeced ~~180~~
efmesMJejeCeeb eefleceeefheeespee, leleeefleneee&efo efJevee leLewJe~
Deeeee&melhee"kemeeOegefme , #es$eeefokeeveeceefhe YeeJeJe=dew~~181~~
DeLe& eMemle nQ ue#eCe efpevekes, pees YeeJeeW keer efJeMegef ceW keejCe nQ, efveoex<e meJe& DeJeeJeeW mes
meefnle, veive efoiecyej, megvoj eeeflenee& SJeb mJekeere efe mes meceefvJele nQ Ssmes ceveesnj Dejnvle efyecye kee
efvecee&Ce kejeJeW~ Gmeer ekeej YeeJeeW keer efJeMegef kes efueS eeeflenee& efyevee efmeeW keer (Deeieceevegmeej)
Deeeee&, GheeOeee SJeb meeOegDeeW keer Yeer eefleceeDeeW kee efvecee&Ce kejeJeW~ efme#es$e Deeefo keer Deeke=efleeeW
keer Yeer mLeehevee kejW~~180,181~~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ewleYeefe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 135

3. eer DeeMeeOej eefle<"emeejesej kes eLece DeOeee ceW Yeer kene nw efke
MeevleemeVeceOemLe, veemeeemLeeefJekeejked~
mechetCe&YeeJeheeveg, efJeneue#eCeeefvJeleced~~63~~
jeweefooes<e efveceg&eb, eeefleneee&e#eegked~
efvecee&he efJeefOevee heer"s, efpeveefyecyeb efveJesMeesled~~64~~
DeLe&Meevle, emeVe, ceOemLe, veemeee Deewj DeefJekeej ef<, mechetCe& YeeJeeveghe, mJekeere
ue#eCe mes meceefvJele, jeweefo (etj Deeefo) ef< mes jefnle, eeeflenee& leLee e#ee#eCeer meefnle efpeveefyecye
kee efvecee&Ce kejekej efJeefOehetJe&ke Jesefokee ceW efJejepeceeve kejW~~ 63, 64~~
ieeLeeLe&Gve OJepeeDeeW kes mJeCe&cee mlecYe meesuen eespeve TBes Deewj Ske keesMe eew[s nQ~ Gve
mJeCe& mlecYeeW kes DeeYeeie jlvecee SJeb ceveg<eeW kes ves$e Deewj ceve kees megvoj ueieves Jeeues yengle mes veevee
ekeej kes OJepeehe Jem$eeW SJeb leerve $eeW mes MeesYeeeceeve nQ~ Gme OJepeeheer" kes Deeies efpeveceefvoj nQ,
efpevekeer eejeW efoMeeDeeW ceW veevee ekeej kes hetueeW mes SJeb ceefCecee Deewj mJeCe&cee JesefoeeW mes mebege, meew
eespeve uecyes, 50 eespeve eew[s Deewj oMe eespeve ienjs eej n nQ~ Fve neW kes Deeies pees JeerLeer (ceeie&) nQ
Gvekes oesveeW heeMJe& YeeieeW ceW osJeeW kes eer[e kejves kes ceefCecee oes eemeeo nQ, efpevekeer TBeeF& 50 eespeve
Deewj eew[eF& 25 eespeve nw~ Fve eemeeoeW kes Deeies leesjCe nQ~ Jes leesjCe ceefCecee mlecYeeW kes Dee Yeeie ceW
efmLele, ceesleerceeue Deewj IeveDeeW kes mecetn mes ege leLee efpeveefyecyeeW kes mecetn mes jceCeerke nQ~ Gvekeer
TBeeF& heeeme eespeve Deewj eew[eF& heeerme eespeve eceeCe nw~ Gme leesjCe kes Deeies mheefkecee eLece
kees nw~ Gme kees ej kes oesveeW heeMJe& YeeieeW ceW kees kes Yeerlej meew eespeve TBes Deewj TBeeF& kes DeOe&Yeeie
eceeCe DeLee&led 50 eespeve eew[s jlveefvecee&efhele oes ceefvoj nQ~ hetJe&ej ceW ceC[heeefoke kee pees eceeCe kene
Lee Gmekee DeOe& eceeCe oef#eCeesej ejeW ceW enCe kejvee eeefnS~
Jes oesveeW ceefvoj Jevovee ceC[he, DeefYe<eske ceC[he, vele&ve, mebieerle Deewj DeJeueeskeve ceC[heeW mes leLee
eer[eie=n, iegCeveie=n (Meem$eeYeeme Deeefo kee mLeeve) Deewj efJeMeeue SJeb Glke=< heMeeuee mes mebege
nQ~~1003 mes 1009~~
efJeMes<eeLe&Gve OJepeeDeeW kes mJeCe&cee mlecYe 16 eespeve TBes Deewj Ske keesMe eew[s nQ~ Gve
OJepeeDeeW kes mJeCe&cee mlecYeeW kes DeeYeeie jlvecee SJeb ceveg<eeW kes ceve Deewj ves$eeW kees jceCeerke
ueieves Jeeues leLee veevee ekeej kes OJepeehe Jem$eeW mes ege yengle meer OJepeeDeeW Deewj leerve $eeW mes
MeesYeeeceeve nQ~ mechetCe& OJepeeSB jlvecee nQ DeLee&led hegodieue kee ner heefjCeceve Jem$ehe ngDee nw~ Gme
OJepee heer" kes Deeies efpeveceefvoj nQ, efpevekeer eejeW efoMeeDeeW ceW efJeefJeOe ekeej kes hetueeW mes SJeb
ceefCecee Deewj mJeCe&cee JesefoeeW mes mebege, meew eespeve uecyes, 50 eespeve eew[s Deesj oMe eespeve ienjs

136 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

eej n nQ~ Fve neW kes Deeies pees ceeie& nQ, Gvekes oesveeW heeMJe& YeeieeW ceW osJeeW kes eer[e kejves kes
ceefCecee oes eemeeo nQ efpevekeer TBeeF& 50 eespeve Deewj eew[eF& 25 eespeve nw~ Fve eemeeoeW kes Deeies
leesjCe nQ, pees ceefCecee mlecYeeW kes DeeYeeie ceW efmLele, ceesleerceeue Deewj IeCeDeeW kes mecetn mes ege
SJeb efpeveefyecyeeW kes mecetn mes jceCeerke nw~ Gvekeer TBeeF& 50 eespeve Deewj eew[eF& 25 eespeve eceeCe
nw~ Gve leesjCeeW kes Deeies mheefkecee eLece kees nw~ Gme kees ej kes oesveeW heeMJe& YeeieeW ceW kees kes
Yeerlej 100 eespeve TBes Deewj 50 eespeve eew[s jlveefvecee&efhele oes ceefvoj nQ~ hetJe&ej ceW ceC[heeefoke
kee pees eceeCe kene Lee Gmekee DeOe& eceeCe oef#eCe Deewj Gej ejeW ceW enCe kejvee eeefnS~ Jes oesveeW
ceefvoj Jevovee ceC[he, DeefYe<eske ceC[he, vele&ve ceC[he, mebieerle ceC[he Deewj DeJeueeskeve ceC[heeW mes
leLee eer[eie=n, iegCeveie=n (Meem$eeYeeme Deeefo kee mLeeve) Deewj efJeMeeue SJeb Glke=< heMeeuee
(efe$eece Deeefo efoKeeves kee mLeeve) mes mebege nQ~
Deye eLece Deewj efleere keeseW kes Devlejeue kee mJehe kenles nQ
ieeLeeLe&eleske efpeveceefvoj keer eejeW efoMeeDeeW ceW eEmen, neLeer, Je=<eYe, ie[, ceetj, ev, mete&,
nbme, keceue Deewj ee kes Deekeej keer 108108 OJepeeSB nQ leLee Fve 108108 cegKe OJepeeDeeW ceW
eleske keer 108108 eser OJepeeSB nQ~~1010~~
efJeMes<eeLe&eleske efpeveceefvoj keer eejeW efoMeeDeeW ceW eEmen, neLeer, Je=<eYe, ie[, ceetj, ev, mete&,
nbme, keceue Deewj ee kes efeeW mes efeefle 108108 cegKe OJepeeSB nQ leLee Fve 108108 cegKe OJepeeDeeW
ceW eleske keer 108108 ner eser OJepeeSB nQ~
eLece Deewj efleere kees kes yeere kes Devlejeue ceW OJepeeSB nQ~ eleske efpeveceefvoj keer Ske efoMee ceW eEmen
efeeefle OJepeeSB 108, neLeer efeeefle 108, Fmeer ekeej Je=<eYeeefo efeeefle Yeer 108108 cegKe OJepeeSB
nQ DeLee&led ceefvoj keer Ske efoMee ceW eEmen Deeefo oMe ekeej kes efeeW kees OeejCe kejves Jeeueer (108 10)
1080 cegKe OJepeeSB nQ~ Ske efoMee ceW 1080 nQ, Dele eej efoMeeDeeW ceW (10804) 4320 cegKe OJepeeSB
ngF~ Ske cegKe OJepee keer eser heefjJeej OJepeeSB 108 nQ Dele 4320 cegKe OJepeeDeeW keer (4320 108)
466560 heefjJeej OJepeeDeeW kee eceeCe nw Deewj Ske ceefvoj mecyevOeer mechetCe& OJepeeDeeW kee eceeCe
(4665604320) 470880 nQ~ es OJepeeSB eLece Deewj efleere kees kes Devlejeue ceW nQ~
Deye efleere kees Deewj le=leere (yeee) kees kes Devlejeue kee mJehe leerve ieeLeeDeeW eje kenles
nQ
ieeLeeLe&efleere Deewj le=leere kees kes Devlejeue ceW DeMeeske, mehleo, echeke Deewj Deece kes
eej Jeve nQ~ Gve JeveeW ceW Yeespeveeeefo oMe ekeej kes keuheJe=#e nQ, pees mJeCe&cee hetueeW mes megMeesefYele,
cejkele ceefCecee veevee ekeej kes he$eeW mes meefnle, Jew[te& jlvecee heueeW mes ege Deewj efJegce cetBieecee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ewleYeefe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 137

[eefueeeW mes mebege nQ~ Gve eejeW JeveeW kes ceOe ceW leerve kees Deewj leerve heer" mes mebege leLee ceefCecee
[eueer, he$e, heg<he Deewj heueeW mes ege ewleJe=#e MeesYeeeceeve nesles nQ~ Gve ewleJe=#eeW kes cetue keer eejeW
efoMeeDeeW ceW heueemeve Deewj eeefleneeeX mes ege efpeveefyecye efJejepeceeve nQ~~~1011-1013~~
efJeMes<eeLe&otmejs Deewj leermejs kees kes Devlejeue ceW DeMeeske, mehleo, echeke Deewj Deece kes
eej Jeve nQ~ Gve JeveeW ceW mJeCe&cee hetueeW mes megMeesefYele, cejkele ceefCecee veevee ekeej kes he$eeW mes meefnle,
Jew[te&jlvecee heueeW mes ege Deewj efJegce cetBieecee [eefueeeW mes mebege Yeespeveeeefo oMe ekeej kes
keuheJe=#e nQ~ Gve eejeW JeveeW kes ceOe ceW leerve kees SJeb leerve heer" mes mebege leLee ceefCecee [eueer, he$e,
heg<he Deewj heueeW mes ege eej ewleJe=#e MeesYeeeceeve nesles nQ~ Gve ewleJe=#eeW kes cetue keer eejeW efoMeeDeeW ceW
heueemeve SJeb $e, ecejeefo eeefleneeeX mes ege efpeveefyecye efJejepeceeve nQ~
vevoeefo JeeefheeeW Deewj ceevemlecYeeW kee efJeMes<e mJehe kenles nQ
ieeLeeLe&vevoeefo meesuen JeeefhekeeSB leerve keeseW mes mebege nQ leLee Jeve keer Yetefce kes efveke
elegLe& JeerLeer kes ceOe ceW leerve heer"eW ege efpeveeeflecee mes DeefOeef<"le nQ, TOJe& (Dee) Yeeie efpevekee leLee
pees Oece&heer JewYeJe mes ege nQ Ssmes ceevemlecYe MeesYeeeceeve nesles nQ~~1014~~
efJeMes<eeLe&hetJeexe vevoeefo meesuen JeeefhekeeSB leerve keeseW mes mebege MeesYeeeceeve nesleer nQ Deewj
GvneR JeveeW keer Yetefce kes efveke elegLe& JeerLeer kes ceOe ceW, leerve heer"eW mes ege Gheefjce Yeeie hej efpeveeeflecee
mes DeefOeef<"le leLee Oece&heer JewYeJe mes ege ceevemlecYe MeesYeeeceeve nesles nQ~
Fmekes Deeies mJeeb eer ieewlecemJeeceer veJeosJeeW keer mebKee efoKeeles nges kenles nQ

Fefle hebeceneheg<ee:, eCeglee efpeveOece&Jeeveewleeefve~

ewleeueeeMe efJeceueeb, efoMebleg yeeseEOe yegOepeves<eced~~10~~

Dece=leJee|<eCeer erkee
DeLe&-Fme ekeej hebeceneheg<eheebe hejces<"er efpevekeer ceQves Jevovee keer nw~ hegve: efpeveOece&,
efpeveJeeve, efpeveewle Deewj ewleeuee es veJe osJe cegPes yegOepeve F< Ssmeer efJeceue yeesefOejlve$ee keer
eeefhle eoeve kejW~
mebmeej ceW efpeleves Yeer hetpeJevovee kejves eesie nQ Jes meYeer Fve veJeosJeeW ceW meceeefJe< nQ~ Deefjnble
osJeeW kes hebekeueeCeke mLeeve leerLe&, cegefveeeW kes efveJee&Ce Je meceeefOemLeeve Deeefo leerLe& Yeer meye FvneR ceW
meceeefJe nQ~

138 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Deeies efpeveeefleceeDeeW keer efoiebyej cege keer efJeMes<elee Deeefo kee JeCe&ve kejkes hegveMe eejeW ekeej kes
osJeeW kes eneb kes efpevecebefoj, efpeve eefleceeDeeW keer Je ceOeueeske kes Deke=ef$eceke=ef$ece efpevecebefoj efpeveeefleceeDeeW
keer he=Lekedhe=Leked Jebovee keer nw-

eerceodYeeJeveJeememLee: mJeebYeemegjcetle&e:~
Jebefolee vees efJeOeseemeg: eeflecee: hejceeb ieefleced~~17~~

Dece=leJee|<eCeer erkee
DeLe&-cesjs eje efpevekeer Jevovee keer ieF& nw pees YeJeveJeemeer osJeeW kes owoerheceeve YeJeveeW ceW efmLele nQ
efpevekee mJehe mJeeb Yeemegjhe nw Ssmeer eefleceeSB cegPe Jeboke kees hejceieefle DeLee&led cegef e eoeve kejW~~17~~

osJeeW kes Yeso

osJeeW kes eej Yeso nQ-YeJeveJeemeer, JeblejJeemeer, peesefleJee&meer Deewj keuheJeemeer~
FveceW mes YeJeveJeemeer, Jeblej SJeb peesefleJee&meer osJeeW kees YeJeveef$eke kene peelee nw~ YeJeveJeemeer leLee
Jeblej osJe DeOeesueeske SJeb ceOeueeske ceW efveJeeme kejles nQ, peesefleJee&meer osJe ceOeueeske ceW jnles nQ, peyeefke
Jewceeefveke osJe TOJe&ueeske ceW jnles nQ~

YeJeveJeemeer osJe
YeJeveJeemeer osJeeW kes mLeeve-henues jlveeYee he=LJeer kes 3 Yeeie nQ~ GmeceW mes Kej Yeeie ceW je#eme
peeefle kes Jeblej osJeeW kees es[kej meele ekeej kes Jeblej osJeeW kes efveJeeme mLeeve nQ Deewj YeJeveJeemeer kes
Demegjkegceej peeefle kes osJeeW kees es[kej veJe ekeej kes YeJeveJeemeer osJeeW kes mLeeve nQ~ jlveeYee kes
hebkeYeeie veece kes efleere Yeeie ceW Demegjkegceej peeefle kes YeJeveJeemeer SJeb je#eme peeefle kes JeblejeW kes
DeeJeeme mLeeve nQ~
YeJeveJeemeer osJeeW kes Yeso-Demegjkegceej, veeiekegceej, megheCe&kegceej, erhekegceej, efokekegceej,
GoefOekegceej, mleefvelekegceej, efJeeglkegceej, Deefivekegceej Deewj Jeeegkegceej~
YeJeveJeemeer osJeeW kes YeJeveeW kee eceeCe-Demegjkegceej kes 64 ueeKe, veeiekegceej kes 84
ueeKe, megheCe&kegceej kes 72 ueeKe, Jeeegkegceej kes 96 ueeKe Deewj Mes<e osJeeW kes 76-76 ueeKe YeJeve nQ
Dele: 76,00000 6 4,5600000 64,00000 84,00000 72,00000 96,00000
7,72,00000 (meele kejes[ yenej ueeKe) YeJeve nQ~
efpevecebefoj-Fve Ske-Ske YeJeveeW ceW Ske-Ske efpevecebefoj nesves mes YeJeveJeemeer osJeeW kes 7,72,00000
eceeCe efpevecebefoj nQ~ GveceW efmLele efpeveeefleceeDeeW kees ceve, Jeeve, keee mes vecemkeej nesJes~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ewleYeefe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 139

YeJeveJeeefmeeeW kes efveJeeme mLeeve kes Yeso-Fve osJeeW kes efveJeeme mLeeve kes YeJeve, YeJevehegj
Deewj DeeJeeme kes Yeso mes leerve Yeso nesles nQ~ jlveeYee he=LJeer ceW efmLele efveJeeme mLeeveeW kees YeJeve, erhe
mecegeW kes Thej efmLele efveJeeme mLeeveeW kees YeJevehegj Deewj jceCeere leeueeye, heJe&le leLee Je=#eeefo kes Thej
efmLele efveJeeme mLeeveeW kees DeeJeeme kenles nQ~
FveceW veeiekegceej Deeefo osJeeW ceW mes efkevneR kes lees YeJeve, YeJevehegj Deewj DeeJeemehe leerveeW ner lejn kes
efveJeeme mLeeve nesles nQb hejvleg DemegjkegceejeW kes kesJeue Ske YeJevehe ner efveJeeme mLeeve nQ~ FveceW YeJeveJeeefmeeeW
kes YeJeve efe$ee he=LJeer kes veeres oes npeej mes Ske ueeKe eespevehee&vle peekej nQ~ es meye YeJeve meceeleg<keesCe,
leerve meew eespeve TBes nQ Deewj efJemleej ceW mebKeele SJeb DemebKeele eespeve eceeCe Jeeues nQ~
efpevecebefoj-eleske YeJeve kes ceOe ceW Ske meew eespeve TBes SkeSke ket nQ, Fve keteW kes
Thej heejeie ceefCecee keueMeeW mes megMeesefYele eej ieeshegj, leerve ceefCecee eekeej, JeveOJepeeDeeW SJeb
ceeueeDeeW mes mebege efpeveie=n MeesefYele nQ~ eleske efpeveie=n ceW 108108 efpeveeefleceeSB efJejepeceeve nQ~ pees
osJe meceioMe&ve mes ege nQ, Jes kece&#ee kes efveefcee efvele ner efpeve YeieJeeve keer Yeefe mes hetpee kejles nQ,
Fmekes Deefleefjkele meceief< osJeeW mes mecyeesefOele efkeS ieS Deve efceLeeef< osJe Yeer kegueosJelee ceevekej
Gve efpevesv eefleceeDeeW keer efvele ner yengle ekeej mes hetpee kejles nQ~
osJeeemeeo-efpevecebefoj kes eejeW lejhe Deveske jeveeDeeW mes ege megJeCe& Deewj jlveeW mes efvee|cele
YeJeveJeemeer osJeeW kes cenue nQ~
eer ieewlecemJeeceer ceOeueeske kes ke=ef$eceDeke=ef$ece efpeveeEyeyeeW keer Jevovee kejles nQ

eeJeefvle meefvle ueeskesefmceVeke=leeefve ke=leeefve e~

leeefve meJee&efCe ewleeefve Jevos Yeteebefme Yetlees~~18~~
Dece=leJee|<eCeer erkee
DeLe&-Fme eflee&iueeske ceW ke=ef$ece Deewj Deke=ef$ece efpeleves eegjlej eefleefyebye nQ Gve meyekees efJeYetefle
kes efueS Jebove kejlee nBt ~~18~~

pecyeterhe kes Deke=ef$ece ewleeuee keer mebKee

megces kes 16, megces heJe&le keer efJeefoMee ceW eej iepeovle kes 4, efnceJeeve Deeefo <ed kegueeeueeW kes
6, efJeosn #es$e ceW meesuen Je#eej heJe&leeW kes 16, efJeosn #es$e kes yeeerme efJepeeeOe& kes 32, Yejle, SsjeJele kes
efJepeeeOe& kes 2, osJekeg Deewj Gejkeg ceW efmLele pecyetJe=#e, MeeuceueerJe=#e keer MeeKeeDeeW kes 2, Fme
ekeej 16 4 6 16 32 2 2 78 Ssmes pecyeterhe kes 78 efpeveewleeuee nQ~

140 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ceOeueeske kes Deke=ef$ece efpeveeuee keer mebKee

pecyeterhe kes meceeve ner OeelekeerKeC[ SJeb heg<kejeOe& ceW 2-2 ces kes efveefcee mes meejer jevee otveerotveer nesves mes ewleeuee Yeer otves-otves nQ leLee OeelekeerKeC[ SJeb heg<kejeOe& ceW 2-2 F<Jeekeej heJe&le hej 22 ewleeuee nQ~ ceeveg<eesej heJe&le hej eejeW efoMeeDeeW kes 4, vevoerej erhe keer eejeW efoMeeDeeW ceW 13-13
ewleeuee nesves mes 13 4 52, ieejnJeW kegC[ueJej erhe kes kegC[ueJej heJe&le hej eejeW efoMeeDeeW kes
4, lesjnJeW ekeJej erhe kes ekeJej heJe&le hej eejeW efoMeeDeeW kes 4, meye efceuekej 78 156 156
4 4 52 4 4 458 ewleeuee nesles nQ~ Fve ceOeueeske mebyebOeer 458 ewleeueeeW kees SJeb
GveceW efmLele meJe& efpeveeefleceeDeeWs kees ceQ ceve, Jeeve, keee mes vecemkeej kejlee ntB~

ke=ef$ece efpeveeueeeW kee JeCe&ve

egie keer Deeefo ceW Fb ves DeeesOee ceW meJe&eLece heeBe efpevecebefoj yeveees
Fme ekeej epeepeveeW kes oerve Jeeve megvekej efpevekee oe oee mes esefjle nes jne nw Ssmes YeieJeeve
DeeefoveeLe Deheves ceve ceW Ssmee efJeeej kejves ueies~~142~~ efke hetJe& Deewj heefMece efJeosn #es$e ceW pees efmLeefle
Jele&ceeve ceW nw Jener efmLeefle Deepe eneB eJe=e kejves eesie nw Gmeer mes en epee peerefJele jn mekeleer
nw~143~~ JeneB efpeme ekeej Deefme, ce<eer Deeefo n kece& nQ, pewmeer #eef$ee Deeefo JeCeeX keer efmLeefle nw Deewj
pewmeer eece-Iej Deeefo keer he=Leked-he=Leked jevee nw Gmeer ekeej eneB hej Yeer nesveer eeefnS~ FvneR GheeeeW mes
eeefCeeeW keer DeepeerefJekee eue mekeleer nw~ Fvekeer DeepeerefJekee kes efueS Deewj keesF& Gheee veneR nw~~144145~~ keuheJe=#eeW kes ve< nes peeves hej Deye en kece&Yetefce eke ngF& nw FmeefueS eneB epee kees Deefme,
ce<eer Deeefo n keceeX kes eje ner DeepeerefJekee kejvee Gefele nw~~146~~ Fme ekeej mJeeceer Je=<eYeosJe ves
#eCe Yej epee kes keueeCe kejves Jeeueer DeepeerefJekee kee Gheee meesekej Gmes yeej-yeej DeeMJeemeve efoee
efke legce YeeYeerle cele nesDees~~147~~ DeLeevevlej YeieJeeved kes mcejCe kejves cee$e mes osJeeW kes meeLe Fv
Deeee Deewj Gmeves veeres efueKes Devegmeej efJeYeeie kej epee keer peerefJekee kes Gheee efkees~~~148~~ MegYe
efove, MegYe ve#e$e, MegYe cegntle& Deewj MegYe ueive kes mecee leLee mete& Deeefo eneW kes Deheves-Deheves Ge
mLeeveeW ceW efmLele jnves Deewj peieodieg YeieJeeve kes nj Ske ekeej keer Devegketuelee nesves hej Fv ves eLece ner
ceebieefueke keee& efkeee Deewj efhej Gmeer DeeesOeehegjer kes yeere ceW efpeveceefvoj keer jevee keer~
Fmekes yeeo hetJe&, oef#eCe, heefMece leLee Gej Fme ekeej eejeW efoMeeDeeW ceW Yeer eLeeece mes
efpeveceefvojeW keer jevee keer~~149-150~~ leovevlej keewMeue Deeefo ceneosMe, DeeesOee Deeefo veiej,
Jeve Deewj meercee meefnle ieeBJe leLee KeseW keer jevee keer Leer~~151~~1
1. DeeefohegjeCe heJe&16 he=. 359/2~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ewleYeefe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 141

kewueeMeheJe&le hej Yejleeeer eje yeveJeees iees cebefoj

DeelceMegef mes Yejs meiej eeJeleea kes heg$eeW ves kene efke eefo Deehe nce ueesieeW kees keesF& keee& veneR
osles nQ lees nce Yeespeve Yeer veneR kejles nQ~~105~~ heg$eeW kee efveJesove megvekej jepee keg efevlee ceW he[ iees~
Jes meeseves ueies efke FvnW keewve mee keee& efoee peeJes~ Dekemceeled GvnW eeo Dee ieF& efke DeYeer Oece& kee Ske
keee& yeekeer nw~ GvneWves nef<e&le neskej Dee%ee oer efke Yejle eeJeleea ves kewueeMe heJe&le hej cenejlveeW mes
DejnvleosJe kes eewyeerme ceefvoj yeveJeees nQ, legce ueesie Gme heJe&le kes eejeW Deesj iee veoer kees Gve ceefvojeW
keer heefjKee yevee oes~ Gve jepeheg$eeW ves Yeer efhelee keer Dee%eevegmeej oC[jlve mes Jen keece MeerIe ner kej
efoee~~106-108~~1

megueesevee ves efpevecebefoj Je efpeveeefleceeSB yeveJeeF

Gme megueesevee ves eer efpevesvosJe keer Deveske ekeej keer jlveceeer yengle meer eefleceeSB yeveJeeF& LeeR
Deewj Gvekes meye GhekejCe Yeer megJeCe& ner kes yeveJeees Les~ eefle<"e leLee lelmecyevOeer DeefYe<eske nes peeves kes
yeeo Jen Gve eefleceeDeeW keer cenehetpee kejleer Leer, DeLe&hetCe& mlegefleeeW kes eje eer DenvleosJe keer YeefehetJe&ke
mlegefle kejleer Leer, hee$e oeve osleer Leer, cenecegefveeeW kee mecceeve kejleer Leer, Oece& megveleer Leer leLee Oece& kees
megvekej Deehle, Deeiece Deewj heoeLeeX kee yeej-yeej efevleJeve kejleer ngF& meceioMe&ve keer Meglee kees eehle
kejleer Leer~ DeLeevevlej-heeuiegve cenerves keer De<eefvnkee ceW Gmeves YeefehetJe&ke eer efpevesvosJe keer
Dee<eefkeer hetpee keer, efJeefOehetJe&ke eefleceeDeeW keer hetpee keer, GheJeeme efkeee Deewj Jen ke=Meebieer hetpee kes
Mes<ee#ele osves kes efueS eEmenemeve hej yew"s ngS jepee Dekecheve kes heeme ieeer~ jepee ves Yeer G"kej Deewj neLe
pees[kej Gmekes efoS ngS Mes<ee#ele ueskej mJeeb Deheves cemleke hej jKes leLee en kenkej kevee kees efJeoe
efkeee efke ns hegef$e, let GheJeeme mes efKevve nes jner nw Deye Iej pee, en lesjs heejCee kee mecee nw~~173,179~~2

nefj<esCe eeJeleea ves DeieefCele efpevecebefoj yeveJeees

DeLeevevlej Ske efove efJevee mes efpemekee Mejerj Pegke jne Lee, Ssmee oMeeveve DeekeeMe ceW yengle TBes
e{kej Deheves oeoe megceeueer mes DeeMee&eefkele nes hetlee nw efke ns hetpe! FOej Fme heJe&le kes efMeKej hej
mejesJej lees veneR nw hej keceueeW kee Jeve uenuene jne nw mees Fme ceneDeeMee& kees Deehe osKeW~~272273~~ eneB he=LJeerleue hej he[s jbie-efyejbies ye[s-ye[s cesIe efveMeue neskej kewmes Ke[s nQ ?~~274~~ leye
megceeueer ves vece efmesYe kenkej oMeeveve mes kene efke ns Jelme! ve lees es keceue nQ Deewj ve cesIe ner
nQ~~275~~ efkevleg meheso heleekeeSB efpeve hej eee kej jner nQ leLee efpeveceW npeejeW ekeej kes leesjCe yeves
ngS nQ Ssmes-Ssmes es efpeveceefvoj heJe&le kes efMeKejeW hej megMeesefYele nes jns nQ~~276~~ es meye ceefvoj
1. GejhegjeCe heJe& 48, he=. 10~ 2. DeeefohegjeCe heJe& 43, he=. 368, 369~

142 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ceneheg<e nefj<esCe eeJeleea kes eje yeveJeees ngS nQ~ ns Jelme! let FvnW vecemkeej kej Deewj #eCe-Yej
ceW Deheves oe kees heefJe$e kej~~277~~
he=efLeJeer, heJe&le, veefoeeW kes meceeiece mLeeve, veiej leLee ieeBJe Deeefo ceW pees veevee jbie kes
TBes-TBes efpeveeuee MeesefYele nes jns nQ Jes meye Gmeer kes yeveJeees nQ~~399~~ Goej oe kees OeejCe
kejves Jeeues nefj<esCe ves efejkeeue leke jepe kej oer#ee ues ueer Deewj hejce leheMejCe kej leerve ueeske kee
efMeKej DeLee&led efmeeuee eehle kej efueee~~400~~1

eer jeceev ves kegbLeueefieefj hej Deveske efpevecebefoj yeveJeees

ieewlece mJeeceer kenles nQ efke ns jepeved! Gme JebMeefieefj hej peiele kes evmJehe jece ves efpevesv
YeieJeeve keer npeejeW eefleceeSB yeveJeeeeR LeeR~~27~~ leLee efpeveceW cenecepeyetle KecYes ueieJeees Les,
efpevekeer eew[eF& leLee GBeeF& eesie Leer, pees PejesKes, cenueeW leLee hejer Deeefo keer jevee mes MeesefYele Les,
efpevekes ye[s-ye[s ej leesjCeeW mes ege Les, efpeveceW Deveske MeeueeSB efveefce&le LeeR, pees heefjKee mes meefnle Les,
meheso Deewj megvoj heleekeeDeeW mes ege Les, ye[s-ye[s IeCeDeeW kes Meyo mes Jeehle Les, efpeveceW ce=obie,
yeeBmegjer Deewj cegjpe kee mebieerlecee Gece Meyo hewue jne Lee, pees PeeBPeeW, veiee[eW, MebKeeW Deewj YesefjeeW kes
Meyo mes Delevle Meyoeeceeve Les Deewj efpeveceW meoe mecemle megvoj JemlegDeeW kes eje ceneslmeJe nesles jnles Les
Ssmes jece kes yeveJeees efpeveceefvojeW keer hebefeeeb Gme heJe&le hej peneB-leneB megMeesefYele nes jner LeeR~~28,31~~
Gve ceefvojeW ceW meye ueesieeW kes eje vecemke=le leLee meye ekeej kes ue#eCeeW mes ege hebeJeCe&
keer efpeveeefleceeSB megMeesefYele LeeR~~32~~
FOej efpemekeer cesKeueeSB MeesYee mes mechevve LeeR leLee efpemekes efMeKej Deveske OeelegDeeW mes ege Les Ssmee
en TBee Gece heJe&le efoMeeDeeW kes mecetn kees efuehle kejves Jeeueer efpeveceefvojeW keer hebefe mes DeefleMee
megMeesefYele neslee Lee~~44~~ etBefke Gme heJe&le hej jeceev ves efpevesv YeieJeeve kes Geceesece ceefvoj
yeveJeees Les FmeefueS Gmekee JebMeeef veece ve< nes ieee Deewj mete& kes meceeve eYee kees OeejCe kejves Jeeuee
Jen heJe&le jeceefieefj kes veece mes eefme nes ieee~~45~~2

OeejeefMeJe veiej ceW 1008 KecYeeW kee efpevecebefoj

DeejeOevee keLeekees<e ceW kejkeC[g jepee keer keLee ceW 1008 KecYeeW Jeeues efpevecebeof j kee JeCe&ve Deeee nw
jemles ceW lesjhegj kes heeme jepee kejkeC[g kee he[eJe he[e~ Fmeer mecee keg YeerueeW ves Deekej vece cemleke mes
Fvemes eeLe&vee keer -jepeeefOejepe, nceejs lesjhegj mes oes-keesme otjer hej Ske heJe&le nw~ Gme hej Ske ese mee OeejeefMeJe
veece kee ieeBJe yemee ngDee nw~ Fme ieeBJe ceW Ske yengle ye[e ner megvoj Deewj YeJe efpeveceefvoj yevee ngDee nw~ GmeceW
1. heehegjeCe heJe&8, he=. 187, 188, 189~

2. heehegjeCe heJe&40 he=. 196 mes 198 leke~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ewleYeefe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 143

efJeMes<elee en nw efke GmeceW keesF& Ske npeej KecYes nQ~ Jen ye[e megvoj nw~ Gmes Deehe osKeves kees eueW~1

ueJeCe meceg ceW uebkee veiejer ceW DeveskeeW efpevecebefoj SJeb eer MeebefleveeLe cebefoj
ieewlece mJeeceer kenles nQ efke Jen megj Deewj DemegjeW eje Jeefvole yeermeJeW cegefvemegele YeieJeeve kee
ceneYegoekeejer mecee Lee~ Gme mecee uecyes-eew[s mecemle Yejle #es$e ceW en he=LJeer Den&vleYeieJeeve keer
heefJe$e eefleceeDeeW mes Deuebke=le Leer~~9-10~~ osMe kes DeefOeheefle jepeeDeeW leLee ieeBJeeW kee GheYeesie kejves
Jeeues mes"eW kes eje peien-peien osoerheceeve efpeveceefvoj Ke[s efkees iees Les~~11~~ Jes ceefvoj, meceereerve
Oece& kes he#e keer j#ee kejves ceW efvehegCe, keueeCekeejer, Yeefeege MeemeveosJeeW mes DeefOeef<"le Les~~12~~
osMeJeemeer ueesie meoe JewYeJe kes meeLe efpeveceW DeefYe<eske leLee hetpeve kejles Les Deewj YeJe peerJe meoe efpevekeer
DeejeOevee kejles Les, Ssmes Jes efpeveeuee mJeie& kes efJeceeveeW kes meceeve megMeesefYele nesles Les~~13~~ ns jepeved!
Gme mecee heJe&leheJe&le hej, DeefleMee megvoj ieeBJe-ieeBJe ceW Jeve-Jeve ceW, heeveheeve ceW, cenuecenue
ceW, veiejveiej ceW, mebiecemebiece ceW leLee ceveesnj Deewj megvoj eewjenseewjens hej ceneMeesYee mes ege
efpeveceefvoj yeves nS Les~~14-15~~ Jes ceefvoj Mejod $e+leg kes evcee kes meceeve keeefvle mes ege Les, mebieerle
keer OJeefve mes ceveesnj Les, leLee veevee Jeeefo$eeW kes Meyo mes GveceW #eesYe kees eehle ngS meceg kes meceeve Meyo
nes jns Les~~16~~ Jes ceefvoj leerveeW mebOeeDeeW ceW Jevovee kes efueS Gele meeOegDeeW kes mecetn mes Jeehle jnles Les,
iecYeerj Les, veevee DeeeeeeX mes meefnle Les Deewj efJeefJeOe ekeej kes heg<heeW kes Ghenej mes megMeesefYele Les~~17~~
hejce efJeYetefle mes ege Les, veevee j kes ceefCeeeW keer keeefvle mes peieceiee jns Les, Delevle efJemle=le Les, GBes
Les Deewj ye[er-ye[er OJepeeDeeW mes meefnle Les~~18~~ Gve ceefvojeW ceW megJeCe&, eeBoer Deeefo keer yeveer $e$ee
ecejeefo heefjJeej mes meefnle heeBe JeCe& keer efpeveeefleceeSB Delevle megMeseefYele LeeR~~19~~ efJeeeOejeW kes veiej
ceW mLeeve-mLeeve hej yeves ngS Delevle megvoj efpeveceefvojeW kes efMeKejeW mes efJepeeeOe& heJe&le Glke=< nes jne
Lee~~20~~ Fme ekeej en mecemle mebmeej yeeie yeieereeW mes megMeesefYele, veevee jlveceeer, MegYe Deewj megvoj
efpeveceefvojeW mes Jeehle ngDee DeleefOeke megMeesefYele Lee~~21~~ Fv kes veiej kes meceeve Jen uee Yeer
Yeerlej Deewj yeenj yeves ngS heeheehenejer efpeveceefvojeW mes Delevle ceveesnj Leer~~22~~
efpeme hej meye ueesieeW kes ves$e ueie jns Les, pees Deve cenueeW keer hebefe mes efIeje Lee, veevee jlveeW
mes efvee|cele Lee Deewj ewleeueeeW mes megMeesefYele Lee, Ssmes oMeeveve kes Iej ceW megJeCe&ceeer npeejeW
KecYeeW mes megMeesefYele, efJemle=le, ceOe ceW efmLele, osoerheceeve Deewj DeefleMee GBee Jen Meeefvle
efpeveeuee Lee efpemeceW Meeefvle efpevesv efJejepeceeve Les~~26~~2
1. DeejeOevee keLeekees<e efnvoerhe=. 484, 485 leke~ 2. heehegjeCe Yeeie3 he=. 9 mes 11 leke~

144 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

eer jeceeb ves uebkee ceW MeebefleveeLe cebefoj kes oMe&ve efkees

(Ske npeej KebYeeW meefnle ceefvoj)

DeLeeveblej meceeieceheer mete& mes efpemekee cegKekeceue efKeue G"e Lee Ssmeer meerlee kee neLe Deheves neLe
mes heke[ eerjece G"s Deewj Fevegketue eueves Jeeues SsjeJele kes meceeve neLeer hej yew"ekej mJeeb Gme hej
Dee{ ngS~ cenelespemJeer leLee mechetCe& keeefvle kees OeejCe kejves Jeeues eerjece efnueles ngS IebeW mes ceveesnj
neLeerheer cesIe hej meerleeheer jesefnCeer kes meeLe yew"s ngS evcee kes meceeve megMeesefYele nes jns Les~~1-3~~
efpevekeer yegef efmLej Leer, pees DeleefOeke Gvvele eerefle kees OeejCe kej jns Les, yengle Yeejer pevemecetn efpevekes
meeLe Lee, pees eejeW Deesj mes yengle ye[er mecheoe mes efIejs Les, ye[s-ye[s Devegjeieer efJeeeOejeW mes Devegiele,
Gece keeefvleege eeheeefCe ue#ceCe mes pees meefnle Les leLee DeefleMee efvehegCe Les Ssmes eerjece, mete& kes
efJeceeve meceeve pees jeJeCe kee YeJeve Lee GmeceW peekej eefJe< ngS~~4-6~~ JeneB GvneWves YeJeve kes ceOe ceW
efmLele eerMeeefvleveeLe YeieJeeve kee hejce megvoj ceefvoj osKee~ Jen ceefvoj eesie efJemleej Deewj GBeeF& mes
meefnle Lee, mJeCe& kes npeej KecYeeW mes efvee|cele Lee, efJeMeeue keeefvle kee Oeejke Lee, Gmekeer oerJeeueeW kes
eosMe veevee ekeej kes jlveeW mes ege Les, Jen ceve kees Deevevo osves Jeeuee Lee, efJeosn #es$e kes ceOe ceW efmLele
cesheJe&le kes meceeve Lee, #eerj meceg kes hesveheue kes meceeve keeefvleJeeuee Lee, ves$eeW kees yeeBOeves Jeeuee Lee,
CePegCe kejves Jeeueer efkeeqefCeeeW kes mecetn SJeb ye[er-ye[er OJepeeDeeW mes megMeesefYele Lee, cevees%ehe mes
ege Lee leLee Gmekee JeCe&ve kejvee DeMekee Lee~~7-10~~1

eer jeceeb ves uebkee ceW heeeYe YeieJeeve kes cebefoj kes oMe&ve efkees

(Ske npeej KebYeeW meefnle cebefoj)

DeLeevevlej neLeer mes Glejkej, efpevekee jlveeW kes DeIe& Deeefo mes melkeej efkeee ieee Lee Ssmes meerlee
meefnle jece ue#ceCe ves efJeYeer<eCe kes megvoj YeJeve ceW eJesMe efkeee~~62~~ efJeYeer<eCe kes efJeMeeue YeJeve kes
ceOe ceW eer heeeYe efpevesv kee Jen ceefvoj Lee pees jlveceeer leesjCeeW mes meefnle Lee, mJeCe& kes meceeve
osoerheceeve Lee, meceerhe ceW efmLele cenueeW kes mecetn mes ceveesnj Lee, Mes<e veeceke heJe&le kes ceOe ceW efmLele
Lee, esce keer Ghecee kees eehle Lee, mJeCe&ceeer npeej KecYeeW mes ege Lee, Gece osoerheceeve Lee, eesie
uecyeeF& Deewj efJemleej mes meefnle Lee, veevee ceefCeeeW kes mecetn mes MeesefYele Lee, evcee kes meceeve ecekeleer
ngF& veevee ekeej keer JeuueefYeeeW mes ege Lee, PejesKeeW kes meceerhe uekeleer ngF& ceesefleeeW keer peeueer mes
megMeesefYele Lee, Deveske DeodYegle jeveeDeeW mes ege eeflemej Deeefo efJeefJeOe eosMeeW mes megvoj Lee, Deewj heehe
kees ve< kejves Jeeuee Lee~~63-67~~ Fme ekeej kes Gme ceefvoj ceW eer heeeYe efpevesv keer heejeie ceefCe
efvee|cele Jen Deveghece eeflecee efJejepeceeve Leer, pees Deheveer eYee mes ceefCecee Yetefce ceW keceue-mecetn keer
1. heehegjeCe Yeeie3 he=. 93-94~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ewleYeefe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 145

MeesYee eke kej jner Leer~ meye ueesie Gme eeflecee keer mlegefle Jevovee kej eLeeeesie yew" iees~~68-69~~
leovevlej efJeeeOej jepee, oe ceW jece Deewj ue#ceCe kees OeejCe kejles ngS peneB efpemekes efueS pees mLeeve
yeveeee ieee Lee JeneB eLeeeesie jerefle mes eues iees~~70~~1

es JevlejefJeceeves<eg mLeseebme: eefleceeie=ne:~

les e mebKeeceefleeevlee: mevleg vees oes<eefJeefos~~19~~
Dece=leJee|<eCeer erkee
DeLe&- JeblejeW kes DeeJeemeeW ceW meJe&oe DeJeefmLele pees DemebKeele eefleceeie=n nQ Jes cesjs oes<eeW keer
Meeefvle kes efuees nesJeW ~~19~~

Jevlej osJe
Jeblej osJe-jlveeYee he=LJeer kes KejYeeie ceW Jeblej osJeeW kes meele Yeso jnles nQ-efkeVej, efkebheg<e,
cenesjie, iebOeJe&, e#e, Yetle Deewj efheMeee~ hebke Yeeie ceW je#eme peeefle kes JeblejeW kes YeJeve nQ~ meYeer Jevlej
osJeeWW kes DemebKeele YeJeve nQ~ GveceW leerve Yeso nQ-YeJeve, YeJevehegj Deewj DeeJeeme~ Kej Yeeie, hebke Yeeie
ceW YeJeve nQ~ DemebKeeleeW erhe, mecegeW kes Thej YeJevehegj nQ Deewj mejesJej, heJe&le, veoer, DeeefokeeW kes Thej
DeeJeeme nesles nQ~
ces eceeCe TBes ceOeueeske ceW Deewj ceOeueeske ceW ces keer etefuekee leke ThejTOJe&ueeske ceW
Jevlej osJeeW kes efveJeeme nQ~ Fve JevlejeW ceW mes efkevneR kes YeJeve nQ, efkevneR kes YeJeve Deewj YeJevehegj oesveeWs
nQ SJeb efkevneR kes leerveeW ner mLeeve nesles nQ~ es meYeer DeeJeeme eekeej (hejkeess) mes Jesefle nQ~
efpevecebefoj-Fme ekeej Jevlej osJeeW kes mLeeve DemebKeele nesves mes GveceW efmLele efpevecebefoj Yeer
DemebKeele eceeCe nQ keeeWefke efpeleves YeJeve, YeJevehegj Deewj DeeJeeme nQ, Gleves ner efpevecebefoj nQ~

peesefle<eeceLe ueeskeme YetleesodYeglemecheo:~

ie=ne: mJeebYegJe: meefvle efJeceeves<eg veceeefce leeved~~20~~
Dece=leJee|<eCeer erkee
DeLe&- Devevlej peesefle<eer osJeeW kes efJeceeveeW ceW Degle mecheefeOeejer DenleeW kes pees Meeele ie=n nQ
Gvekees ceQ efJeYetefle kes efveefcee vecemkeej kejlee ntB ~~20~~
1. heehegjeCe Yeeie3 he=. 97~

146 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

peesefleJee&meer osJe

peesefle<ke osJeeW kes heeBe Yeso nQ-mete&, ev, en, ve#e$e Deewj leejs~ Fvekes efJeceeve ecekeerues
nesves mes FvnW peesefle<ke osJe kenles nQ, es meYeer efJeceeve DeOe&ieesueke meMe nQ~ es meYeer osJe cesheJe&le kees
1121 eespeve (44,84000 ceer.) es[kej efvele ner eoef#eCee kes ece mes YeceCe kejles nQ~ FveceW ev,
mete& Deewj en 510-48/81 eespeve eceeCe ieceve #es$e ceW efmLele heefjefOeeeW kes ece mes he=Leked-he=Leked
ieceve kejles nQ hejvleg ve#e$e Deewj leejs Deheveer-Deheveer heefjefOehe ceeie& ceW ner ieceve kejles nQ~
peesefle<ke osJeeW kes efJeceeve keer Yetefce mes TBeeF&-heeBe ekeej kes osJeeW kes efJeceeve Fme efe$ee
he=LJeer mes 790 eespeve mes eejbYe neskej 900 eespeve keer TBeeF& leke DeLee&led 110 eespeve ceW efmLele nQ~
meyemes eLece leejeDeeW kes efJeceeve nQ, pees meyemes ess 1/4 keesme (250 ceer.) eceeCe nQ~ Fve meYeer efJeceeveeW
keer ceeseF& Deheves-Deheves efJeceeveeW mes DeeOeer-DeeOeer nw~ jeng kes efJeceeve ev kes veeres SJeb kesleg kes efJeceeve
mete& kes veeres jnles nQ DeLee&led 4 eceeCeebiegue (2000 GlmesOeebiegue) eceeCe Thej ev-mete& kes efJeceeve
efmLele neskej ieceve kejles nQ~ es jeng-kesleg kes efJeceeve 6-6 cenerves ceW hetefCe&cee SJeb DeceeJemee kees ece mes
ev SJeb mete& kes efJeceeveeW kees {Bke osles nQ, Fmes ner enCe kenles nQ~

peesefle<eer osJeeW kes efJeceeve keer Yetefce mes TBeeF& SJeb eceeCe kee ee&
efJeceeveeW kee

eqe$ee he=LJeer mes TBeeF&

veece
Fme he=LJeer mes leejs
Fme he=LJeer mes mete&
Fme he=LJeer mes ev
Fme he=LJeer mes ve#e$e
Fme he=LJeer mes yegOe
Fme he=LJeer mes Mege
Fme he=LJeer mes ieg
Fme he=LJeer mes cebieue
Fme he=LJeer mes Meefve
Fme he=LJeer mes jeng
Fme he=LJeer mes kesleg

eespeve mes
790 ees.
800 ees.
880 ees.
884 ees.
888 ees.
891 ees.
894 ees.
897 ees.
900 ees.
ees.
ees.

ceerue mes
3160000
3200000
3520000
3536000
3552000
3564000
3576000
3588000
3600000

efJeceeve kee eceeCe

eespeve
1/4 keesme
48/61 ees.
56/61 ees.

keg kece 1/2 keesme

1 keesme
keg kece 1 keesme
keg kece 1/2 keesme
keg kece 1/2 keesme
keg kece 1 eespeve
keg kece 1 eespeve

ceerue
250 ceer.
3147(33/61)
3672 (8/61)

keg kece 500 ceer.

1000 ceer.
keg kece 1000 ceer.
keg kece 500 ceer.
keg kece 500 ceer.
keg kece 4000 ceer.
keg kece 4000 ceer.

efkejCeW
cebo efkejCeW
12000
12000

cebo efkejCeW
2500
cebo efkejCeW
cebo efkejCeW
cebo efkejCeW
cebo efkejCeW
cebo efkejCeW

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ewleYeefe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 147

Jeenve peeefle kes osJe-Fve mete&, ev kes eleske efJeceeveeW kees DeeefYeeesie peeefle kes 4000 osJe
efJeceeve kes hetJe& ceW efmebn kes Deekeej kees OeejCe kej, oef#eCe ceW 4000 osJe neLeer kes Deekeej kees, heefece
ceW 4000 osJe yewue kes Deekeej kees SJeb Gej ceW 4000 osJe Iees[s kes Deekeej kees OeejCe kej Ssmes 16000
osJe melele KeeReles jnles nQ, Fmeer ekeej eneW kes 8000, ve#e$eeW kes 4000 SJeb leejeDeeW kes 2000
Jeenvepeeefle kes osJe nesles nQ~
peesefle<ke osJeeW keer ieefle-ieceve ceW evcee meyemes cebo nw~ mete& Gmekeer Dehes#ee leereieeceer,
Gmemes MeerIelej en, Fvemes MeerIelej ve#e$e SJeb ve#e$eeW mes Yeer MeerIelej ieefle Jeeues leejeieCe nQ~
metee&efo keer efkejCeW-es efJeceeve he=LJeerkeeefeke (ecekeerueer Oeeleg) mes yeves ngS Deke=ef$ece nQ~ mete&
kes efyecye ceW efmLele he=LJeerkeeefeke peerJe kes Deelehe veecekece& kee Goe nesves mes Gmekeer efkejCeW G<Ce nQ~
ev kes efyecye ceW efmLele he=LJeerkeeefeke kes Geesle veecekece& kee Goe nesves mes Gvekes cetue ceW Meerleuelee nw
Deewj efkejCeW Yeer Meerleue nQ, Ssmes ner leeje Deeefo kes mecePevee~
efJeceeve Deewj efpevecebefojeW kee eceeCe-meYeer peesefleJee&meer osJeeW kes efJeceeveeW kes yeereeW-yeere ceW
Ske-Ske efpevecebefoj nw Deewj eejeW Deesj osJeeW kes efveJeeme mLeeve yeves ngS nQ~ es efJeceeve Ske jepeg eceeCe
eew[s Fme ceOeueeske leke nQ Dele: DemebKeele nQ, Fmeer efveefcee mes efpevecebefoj Yeer DemebKeele ner nes peeles nQ~
GveceW efmLele 108-108 eefleceeDeeW kees cesje vecemkeej nesJes~
mete& kee ieceve #es$e-mete& kee ieceve #es$e pecyeterhe kes Yeerlej 108 eespeve SJeb ueJeCe meceg ceW
330-48/81 eespeve nw DeLee&led mecemle ieceve #es$e 510-48/81 eespeve (2043147 13/61) ceerue
nw~ Fleves eceeCe ceW 184 ieefueeeB nQ~ Fve ieefueeeW ceW oes mete& eceMe: Ske-Ske ieueer ceW mebeej kejles nQ~
oef#eCeeeve-GejeeCe-peye mete& eLece ieueer ceW jnlee nw, leye eeJeCe ke=<Cee eefleheoe kes efove
oef#eCeeeve eejbYe neslee nw Deewj peye Jen Debeflece ieueer ceW hengBelee nw, leye GejeeCe eejbYe neslee nw~
Ske efceve ceW mete& kee ieceve-Ske efceve ceW mete& kee ieceve 447623-11/18 ceerue eceeCe nw~
eeJeleea eje mete& kes efpeveefyecye kee oMe&ve-peye mete& henueer ieueer ceW Deelee nw, leye
DeeesOee veiejer kes Yeerlej Deheves YeJeve kes Thej efmLele eeJeleea mete& efJeceeve ceW efmLele efpeveefyecye kee
oMe&ve kej uesles nQ~ eeJeleea keer ef kee efJe<ee 47263-7/20 eespeve (1890534000 ceerue)
eceeCe nw~
ev kee ieceve #es$e-mete& kes Fmeer ieceve #es$e ceW ev keer 15 ieefueeeB nQ~ FveceW Jen eefleefove
Ske-Ske ieueer ceW ieceve kejlee nw~

148 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Ske efceve ceW ev kee ieceve-Ske efceve ceW evcee 422796-31/1647 ceerue leke ieceve
kejlee nw~
ke=<Cehe#e-Megkeuehe#e-peye evefyecye hetCe& efoKelee nw, leye hetefCe&cee nesleer nw~ jeng efJeceeve
evefJeceeve kes veeres ieceve kejlee nw~ jeng eefleefove Ske-Ske ceeie& ceW evefyecye keer Ske-Ske keuee kees
{Bkeles ngS 15 efove leke 15 keueeDeeW kees {Bke ueslee nw, leye Debeflece efove keer 16 keuee ceW 1 keuee Mes<e
jn peeleer nw, Gmeer kee veece DeceeJemee nw~ efhej Jen jeng eefleheoe kes efove ceW eleske ieueer ceW 1-1 keuee kees
es[ les ngS heteCf e&cee kees 15 keueeDeeW kees es[ osles nQ, leye heteCf e&cee nes peeleer nw~ Fme ekeej ke=<Ce he#e Deewj
Megkeue he#e kee efJeYeeie nes peelee nw~
Ske ev kee heefjJeej-Fve peesefle<eer osJeeW ceW evcee Fv nw leLee mete& eleerv nw Dele: Ske
evcee Fv kes Ske mete& eleerv, 88 en, 28 ve#e$e, 66 npeej 975 kees[e-kees[er leejW es meye heefjJeej
osJe nQ~ pecyeterhe ceW oes evcee Deewj oes mete& nQ~
efove-jeef$e kee efJeYeeie-mete& kes ieceve mes ner efove-jeef$e kee efJeYeeie neslee nw~ ceeveg<eesej heJe&le
kes Devoj kes ner mete& Deeefo peesefle<eer osJe ieceve kejles nQ~ Deeies kes meYeer peesefle<e efJeceeve efmLej nQ~

Jevos megjeflejereeceefCeeeeefYe<eseveced~
ee: ecesCewJe mesJevles leoee&: efmeefueyOees~~21~~
Dece=leJee|<eCeer erkee
DeLe&- pees osJeeW kes cegkeg kes Dee Yeeie ceW ueieer ngF& ceefCeeeW keer keeefvle mes DeefYe<eske kees ejCeeW
eje mesJeve kejleer nQ DeLee&led efpevekes ejCeeW ceW Jewceeefveke osJe efmej Pegkeeles nQ Gve Jewceeefveke osJeeW kes
efJeceeve mebyebOeer eefleceeDeeW kees cegefe keer eeefhle kes efuees vecemkeej kejlee ntB ~~21~~

TOJe&ueeske
ceOeueeske kes Thej 7 jepet TBee TOJe&ueeske nw~ Jemlegle: ceOeueeske keer veieCe TBeeF& (1 ueeKe
40 eespeve) TOJe&ueeske mes ner ueer ieF& nw~ TOJe&ueeske ceW 16 mJeie& (8 pees[s), 9 ewJeseke, 9 DevegefoMe
Deewj 5 Devegej efJeceeve nQ~ leLee meyemes Thej efmeefMeuee DeJeefmLele nw~

keuheJeemeer osJe
16 mJeieeX kes veece-meewOece&, F&Meeve, mevelkegceej, ceensv, yee, yeeesej, ueebleJe, keeefhe, Mege,
ceneMege, Meleej, meneej, Deevele, eeCele, DeejCe Deewj Deegle~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ewleYeefe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 149

yeejn keuhe-meewOece&-F&Meeve egieue kes 2 Fv, mevelkegceej-ceensv egieue kes 2 Fv, yeeyeeesej egieue kee 1 Fv, ueebleJe-keeefhe egieue kee 1 Fv, Mege-ceneMege egieue kee 1 Fv, Meleejmeneej egieue kee 1 Fv, Deevele-eeCele egieue kes 2 Fv Deewj DeejCe-Deegle egieue kes 2 Fv Ssmes
12 Fv nesles nw~ Fvekes mLeeveeW keer keuhe meb%ee nesves mes 12 keuhe kenueeles nQ~
keuheeleerle-yeejn keuhe (16 mJeie&) kes Thej 9 ewJeseke, 9 DevegefoMe Deewj 5 Devegej efJeceeve
nQ, FveceW Fv, meeceeefveke, $eeeefebMe Deeefo Yeso ve nesves mes es keuheeleerle kenueeles nQ~ eneB kes meYeer osJe
Denefceb kenueeles nQ~
veew ewJeseke-DeOemleve 3, ceOece 3 Deewj Gheefjce 3 Ssmes veew ewJeseke nQ~
DevegefoMe-Deefe&, Deefe&ceeefueveer, Jewj, Jewjeseve es eej efoMee ceWs nesves mes esCeerye SJeb meesce,
meescehe, Debke Deewj mheefke es eej efJeefoMee ceW nesves mes ekeerCe&ke SJeb ceOe ceW Deeefole veece kee
efJeceeve nQ, Ssmes es 9 DevegefoMe meb%eke nQ~
heeBe Devegej-efJepee, Jewpeevle, peeble Deewj Dehejeefpele es eej efJeceeve eej efoMee ceW SJeb
meJee&Le&efmeef veece kee efJeceeve ceOe ceW nw~
keuhe Deewj keuheeleerleeW kes mLeeve-ces leue mes ueskej 1-1/2 jepeg cesb meewOece& egieue, Gmekes
Ghej
1 (1/2) jepeg ceW meevelkegceej egieue, Deeies DeeOes-DeeOes jepeg ceW 6 egieue nQ Dele: 1-1/2
11/2 3,1/2 6 3, Ssmes 6 jepeg ceW 8 egieue nQ~ Fmekes Deeies 1 jepeg ceW 9 ewJeseke, 9 DevegefoMe,
5 Devegej Deewj efmeefMeuee nw~
efJeceeveeW keer mebKee-meewOece& mJeie& ceW 3200000, F&Meeve ceW 2800000, meevelkegceej ceW
1200000, ceensv ceW 800000, yee-yeeesej egieue ceW 400000, ueebleJe-keeefhe ceW 500000,
Mege-ceneMege ceW 40000, Meleej-meneej egieue ceW 6000, Deevele-eeCele, DeejCe Deewj Deegle Ssmes
eej keuheeW ceW 700, leerve DeOeesewJeseke ceW 111, leerve ceOeewJeseke ceW 107, leerve TOJe& ewJeseke ceW
91, DevegefoMe ceW 9 Deewj heeBe Devegej ceW 5 Ssmes meye efceueekej 3200000 2800000 1200000
800000 400000 50000 40000 60000 700 107 91 9 5
8497023 efJeceeve nQ Deewj Ske-Ske efJeceeve ceW 1-1 efpevecebefoj nesves mes Fleves ner cebefoj nes peeles nQ~
GveceW efmLele efpeveeefleceeDeeW kees cesje ceve, Jeeve, keee mes vecemkeej nesJes~
efJeceeveeW kes Yeso-Fvke, esCeerye Deewj ekeerCe&ke Ssmes 3 Yeso nQ~ pees ceOe ceW nw, Jen Fvke
kenueelee nw~ efoMeeDeeW kes efJeceeve esCeerye Deewj Devlejeue mebbyebOeer efJeceeve ekeerCe&ke kenueeles nQ~

150 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

leerve ueeske kes kegue Deke=ef$ece efpevecebefoj SJeb efpeveeefleceeSB-DeOeesueeske ceW (YeJeveJeemeer
osJeeW kes) 7 kejes[ 72 ueeKe Deke=ef$ece efpevecebefoj nQ, ceOeueeske ceW 458 leLee TOJe&ueeske ceW 84 ueeKe
97 npeej 23 efpevecebefoj nQ, Fme ekeej leerveeW ueeskeeW ceW 8 kejes[ 56 ueeKe 97 npeej 481 Deke=ef$ece
efpevecebefoj nQ~ eleske cebefoj ceW 108 efpeveeefleceeSB nesves mes leerve ueeskeeW keer kegue Deke=ef$ece efpeveeefleceeSB
925 kejes[ 53 ueeKe 27 npeej 948 nQ~ meeLe ner Jeblej SJeb peesefleJee&meer osJeeW kes DemebKeele YeJeveeW
ceW DemebKeele efpevecebefoj nQ leLee meyeceW 108108 efpeveeefleceeSB nesves mes DemebKeele efpeveeefleceeSB nQ~ ceQ
ceve, Jeeve, keee mes Fve meYeer efpevecebefojeW SJeb efpeveeefleceeDeeW kees vecemkeej kejleer ntB~ Fvekes Deefleefje
ceOeueeske kes mebKeele ke=ef$ece efpevecebefoj SJeb efpeveeefleceeDeeW kees Yeer cesje vecemkeej nes~
N : MN : M

cenecegefveeeW kees osKekej heMeg Yeer etjlee es[ osles nQ

meejbieer eEmenMeeJeb mhe=Meefle megleefOeee veefvoveer JeeIeheesleb~
ceepee&jer nbmeyeeueb eCeehejJeMee kesefkekeevlee Yegpebieerced~~
JewjeCeepevcepeeleeveefhe ieefueleceoe pevleJesves lepeefvle~
efelJee meecewke{b eMeefcele keueg<eb eesefieveb #eerCeceesnced~~
mecekelJe keewcegoerr

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ewleYeefe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 151

ewleYeefe
Dehejveece

peeefle YeieJeeved cenemlees$eced

(eer eYeeeveeee& efJejefele mebmke=le erkee SJeb)

efnvoererkee meefnle
eerieewleceeefoheoceglehegCeyevOe-cegodeesefleleeefKeuececeesnceIeeCeeMeced~
Je#es efpevesMJejcenb eefCehele leLeced efveJee&CekeejCeceMes<epeieefleeLe&ced1~~
mele Deewj cegefkeleeeefhle kes efueS nsleg leLee $ewueeskee kee efnle kejves kes efueS eeespeveYetle efpevesej
kees ceQ vecemkeej kejkes DeodYegle hegCeyevOekeejke mebhetCe& efJe<eeeW kees yeleueeves Jeeuee heeheveeMeke eer
ieewleceeefo $e+ef<eeeW kes meheue JeeveeW kees ceQ kenlee ntB~
eer JeOe&ceevemJeeefceveb ele#eerke=le ieewlecemJeeceer mlegefleceen-nefjCeervo:peeefle YeieJeeved nsceecYeespeeeejefJepe=befYeleeJecejcegkegeeesodieerCe&eYeeheefjegefcyeleew~
keueg<eoee ceeveesodYeevlee hejmhejJewefjCees~
efJeielekeueg<ee heeoew eme ehee efJeMeemeg:~~1~~
peeefle meJeexlke<exCe Jele&les~ keesmeew ? YeieJeeved Fveoerveeb hetpe:, kesJeue%eevemecheVees Jee~
keLecYetleesmeew? eme heeoew ehee eehe~ efJeMeemeg: efJeeemeb ielee: ? kes les ? hejmhejJewefjCe:
Deefnvekegueeoe:~ keLecYetlee:? keueg<eoee: etjceveme:~ ceeveesodYeevlee: ceevesveen[dkeejsCe mleyOelJesve
GodYeevlee: eLeeJeoelcemJeheeleeeefJelee:~ les keLecYetlee: mevlees efJeMeemeg:? efJeielekeueg<ee:
efJeve<etjYeeJee:~ eEke efJeefMe<ew heeoew? nsceecYeespeeeejefJepe=efcYeleew nsceecYeespes<eg megJeCe&ceehees<eg
eeej: eke=<esvepeveemecYeJeer ejCeecemebeejjefnleeej: ieceveb lesve efJepe=efcYeleew efJeueefmeleew MeesefYeleew
les<eeb Jee eeejes jeveeheeoveemes heeb mehle hegj: he=<lee mehle FlesJebhe: le$e efJepe=efcYeleew eJe=eew
efJeueefmeleew Jee~ hegvejefhe eEkeefJeefMe<ew leew FleenDecesjleeefo Deceje osJeemles<eeb cegkegeefve les<eg eee
eeeceCee: lele GodieerCee& efve:me=lee mee eemeew eYee e leee heefjegefcyeleew mebefMueew Deeefueef*dieleew~~1~~
1. meeceeefeke Yee<e he=. 104 mes 141 leke~

152 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

eer ieewlecemJeeceer eerJeOe&ceeve eYeg kees ele#e osKekej Gvekeer mlegefle kejles nQ
DeLe&meeceeve ueesie ece mes SkeSke ejCe peceerve hej jKekej eueles nQ~ hejvleg YeieJeeved peye
GheosMe osves kes efueS efJenej kejles nQ, leye Jes DeOej ieceve kejles nQ leLee Gvekes oes ejCe Deeiesheers ve
neskej mece ieceve kejles nQ~ Jes osJe efJejefele megJeCe&keceueeW hej mes efJeejles nQ, leye eYeg kes ejCe DeefleMee
megvoj efoKeles nQ~ peye eYeg kee efJenej neslee nw, leye Gvekes ejCeeW kes Deeies meele keceue Deewj heers meele
keceue leLee heoleue ceW Ske keceue Ssmes hevn keceueeW keer efveefce&efle osJe kejles nQ~ osJe peye Gvekes ejCeeW
ceW vecemkeej kejles nQ, leye Gvekes cegkeg efmLele eeejlveeW keer keeefvle efpevesv kes ejCeeW hej he[ves mes ejCe
DehetJe& megvoj efoKeles nQ~ etj leLee Denbkeej mes DeelcemJehe mes egle ngS leLee hejmhej kes Jewjer peerJe
efpevesv kes ejCeeW kee Deeee heekej Dehevee etj mJeYeeJe es[ osles nQ leLee lelkeeue Meevle yeveles nQ~
osefKeS, kesJeue%eeve mebheVe leLee osJeJeve ceneJeerj eYeg kee en meeceLe& efkelevee DeJeCe&veere nw~ YeieJevle
kee meejs efJeMJe ceW efJepee nes, GvnW cesje vecemkeej nes~~1~~
leoveg peeefle eseeved Oece&: eJe=cenesoe:~
kegieefle-efJeheLe-keuesMeeeesmeew efJeheeMeeefle epee:~~
heefjCeleveemeeer-YeeJeeefefJeeefJekeefuheleb~
YeJeleg YeJeleeele= $esOee efpevesvJeeesce=leced~~2~~
leoefvJeleeefolemceeieJeVecemkeejoveg heeeled~ peeefle~ keesmeew ? Oeceex vejkeeefo<eg ieefle<eg
helele: eeefCeve: Oejleerefle Oece&: Gece#eceeefoue#eCeeeefj$emJehees Jee~ keLecYetle: eseeved
DeefleMeesve eMeme:~ hegvejefhe keLecYetle: ? eJe=cenesoe: eke<exCe Je=es Je=efb ielees ceneved
Goe: mJeiee&efoheoeeefhlee&mceeleeefCeveeced~ hegvejefhe keLecYetle: ? eesmeew Oece&:~ epee:ueeskeeved~
efJeheeMeeefle heeMeeefceeseeefle~ keLecYetleelheeMeeefoleenkegieleerleeefokegeflmelee ieefle: kegieefle:,
efJeheke: hevLee~ efJeheLe: efceLeeoMe&veeefo:, keuesMees og:Keb kegieeflee, efJeheLee keuesMee
leemceeetheeefoleLe&:~ hetJee&xve Oece vecemke=leesejeOexve pewvesvb Jeees vecemkegJe&VeenheefjCelesmeeefo
efJeefJeOeheee&eheleee heefjCeceles eelheefjCeleb Jecegeles, le$e vee: heefjCelevee: JeeefLe&kevee
mleme DeerYeeJeeled DeeOeeveYeeJeeled heee&eee|LekeveeeeOeeveeled FleLe&:~ DeLeJee heefjCeleb
heefjCeecemle$e vee: heee&eee|Lekevee: leme De*dieerYeeJeelmJeerkeejeled~ efJeefJekelewie&CeOejosJeeefoefYe:
efJeefJekeleb Jee efJeefYeVeb efJekeefuheleb DehetJee&efoYesosve jefeleced~ eefo Jee efJeefJeeb efJeMegb
hetJee&hejefJejesOeoes<eefJeJee|peleb eLeeYeJelesJeb efJekeefuheleb jefeleced~ keLecYetleb leoefmlJeleenYeJele
Fleeefo YeJele: mebmeejeled~ $eele= j#ekeced~ YeJeleg mecheeleeced~ keLeb leodJeJeefmLeleefceleen
$esOesleeefo~ $esOee GlheeoJeeOeewJehew: DehetJe&ieleyeeehew: Jee ef$eefYe: ekeejwJe&JeefmLeleced ~
eled efpevesvJeeesce=leced efpevesvJee SJe Dece=leced~ Dece=leefceJeece=leceeheeekelJeeled~ eLewJe efn

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ewleYeefe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 153

eeefCevees osnog:Keehevesle=lJesveece=leb DeeheeekebleLee veejkeeefoceneog:Keheeref[leeveeb les<eeb

leohevesle=lJesveeheeekelJeeeeesce=lecegeles~~2~~
eer ieewlecemJeeceer Oece& leLee efpevesej kees vecemkeej kejles ngS kenles nQ
DeLe&vejkeeefo ogie&efleeeW ceW efiejles ngS eeefCeeeW kees pees Thej G"elee nw, Gmes Oece& kenles nQ~ en
Gece#eceeefohe oMe ekeej kee nw leLee eeefj$ehe nw~ Fmemes mJeie&, eeJee|leheo leLee leerLekejheo eehle
neslee nw~ Dele: en Oece& eMebmeveere nw~ kegceefle, efceLeelJe, eesOeueesYeeefo efJekeej leLee veeveeefJeOe og:KeeW
mes en Oece& eeefCeeeW kees cege kejlee nw~ Fme pewveOece& kee meejs efJeMJe ceW efJepee nes~ ceQ Fmes vecemkeej
kejlee ntB~
Oece& keer Jebovee kes Devevlej ceQ efpevesv kes Jeeve keer Jevovee kejlee ntB~ Gmekeer efJepee nes~ Dece=le
eeefCeeeW kes Meejerefjke og:Ke ve< kej GvnW heg< kejlee nw, leled en efpeveJeeveece=le vejkeeefo ceneog:KeeW
mes heeref[le peerJeeW kes og:Ke otj kejkes GvnW megKe oslee nw~ Dele: en efpeveJeeve Dece=leeshece nw~ Fve efpevesv
JeeveeW keer jevee ieCeOejeW ves hetJee&hejefJejesOejefnle keer nw~ en efpevesvJeeve JeeefLe&kevee kees ieewCelee
oskej leLee heee&eeefLe&ke vee kees cegKelJe mecehe&Ce kejkes ieejn Debie, eewon hetJe& leLee Debieyeeeegle kee
efJeMeo leLee veevee Yesoege JeCe&ve kejlee nw~ Jemleg kes Glheeo, Jee Deewj OeewJe mJeYeeJe kee JeCe&ve kejlee
nw~ Fme ekeej Gece iegCeeW mes Yetef<ele en efpeveJeeve nceeje mebmeej mes j#eCe kejs~~2~~
YeieJee: mleglJee lep%eeveb mleeslegb leoefvJeleeeen
leoveg peeleeppewveer efJeefe: eYebielejbefieCeer~
eYeJeefJeieceOeewJe - JemJeYeeJeefJeYeeefJeveer~~
efvehecemegKemesob ejb efJeIee efvejie&ueb~
efJeielejpemeb cees#eb oseeefVejleeceJeeced~~3~~
lemceeefppevesvJeevevecemkeejeoveg heeeled~ efpevemeseb pewveer efJeefe: kesJeue%eeveced~ peeleeled
celeeefo%eevesYe: meJeexlke<exCe Je&leeced~ keLecYetlesleeneYesleeefoeYelej*defieCeer eke=<e
eJe=e Jee Yee:meeoefmle meeVeemleerleeoe: le SJe leje:~~ keuueesueemles efJeevles emeeced~
les efn mekeueJemlegielee eeelJesve le$e Jele&vles, mJeheieleemleg leeoelcesvesefle~ hegvejefhe keLecYetlesleen
eYeJesleeefo eYeJe Glheeo: efJeiecees efJeveeMees OeewJeb mLewe leevesJe JeeCeeb mJeYeeJee: leeefvJeYeeJeeefle
ekeeMeeefle FlesJebMeeruee~ Fob YeieJeoeefoeleg<eb mebmlegleb meeflkeb kegee&efoleen oseeefoleeefo~
oseelkeb cees#eced~ eEke ke=lJee efJeIee~ eEke leled ? ejb~ keme ? efvehecemegKeme Gheceeee:
efve<eevleb efveheceb lee lelmegKeb e DevevlemegKeced~ leme eodejb efheOeeekeb keheemechegmLeeveereb
ceesnveereb kece& leefIee efJeeespe~ keLeb efJeIee ? efvejie&ueb Deie&uee Devlejeeb lemee: efve<eevleb

154 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

eLeeYeJelesJeb efJeIee~ efJeIeefleceefhe efn ejb Deie&ueemeeJes ves<eosMes eJes<gb eeefle~

keLecYetleb cees#eb ? efJeielejpemeb jpees %eeveieeJejCes mekeuekecee&efCe Jee, efJeieleb efJeve<b jpees
e$e~ efvejleeb Deleees JeeefOe: pejecejCes Jee lelees efve<eevleced ~ DeJeeb DeefJeveejced ~~3~~
eer ieewleceieCeOej efpevesej kes kesJeue%eeve keer mlegefle kejles nQ
DeLe&eer efpevesej kee kesJeue%eeve celeeefo%eeveeW ceW Delevle es nw~ Ssmes kesJeue%eeve keer peieled
ceW efvejvlej efJepee nes~ ieewleceieCeOej ves Fme %eeve kees veoer kee heke efoee nw~ veoer ceW Deveske lejbies GlheVe
nesleer nQ~ Fme kesJeue%eeveveoer ceW Yeer meeoefmle, meeVeeefmle Deeefo meele ekeej keer lejbies GlheVe nesleer nQ~ es
meele Yebie Jemleg kes meele Oece& nQ Deewj Jes kesJeue%eeve mes peeves peeles nQ~ Dele: en kesJeue%eeveheer veoer
meeomleeefo uenjeW mes ege nQ~ Ssmee kenvee Devegefele veneR nw~ Jemleg ceW es meele Oece& keLebefeled
leeoelcemJehe ceW jnles nQ~ Glheeo, Jee, OeewJe Je kee mJehe nw~ en kesJeue%eeve ves kene nw~ Je
keer veJeerve DeJemLee GlheVe nesvee Glheeo nw~ Je keer hetJee&JemLee ve< nesvee Jee nw leLee Fve oesveeW
DeJemLeeDeeW ceW Je efmLej jnvee OeewJe nw~ es leerve DeJemLeeSB peerJeeefo JeeW keer nesleer nQ Deewj kesJeue%eeve
GvnW mhe< peevelee nw~ ieewleceieCesej ves efpevesej, leogheefo< efpeveOece&, Gvekes Jeeve Deewj kesJeue%eeve kee
JeCe&ve efkeee nw, mlegefle keer nw~ Fme mlegefle mes cegefe efceues, Ssmee DeefYeeee eerieewleceieCeOej ves Jee efkeee
nw~ cees#e DevevlemegKeeW kee ej nw~ hejvleg ceesnveereeefokece&heer efkeJee[eW mes Jen yebo nes ieee nw~ Devlejee
kece&he Deie&uee Fme ojJeepes ceW ueieer nw Deewj ojJeepee Kegueves hej Yeer Devlejeeheer Deie&uee peye leke
Deueie veneR nesleer, leye leke Jen ojJeepes kes Deboj peeves ceW yeeOee GlheVe kejleer nw~ %eeveeJejCe, oMe&veeJejCe
leLee Deve DeIeeefleeeB kece& peye ve< nesles nQ, leye cees#e eehle neslee nw~ en cees#e jesiejefnle, pejecejCejefnle
leLee DeefJeveeMeer nw~ Gheeg&e eej heoeLeeX kes mleJeve kejves mes cees#e keer eeefhle nesleer nw~~3~~
Den&eflmeeeeeex-heeOeeesYemleLee e meeOegYe:~
meJe&peieodJebesYees, veceesmleg meJe&$e meJexYe:~~4~~
Den&eflmesleeefoDen&vlee efmeee Deeeeee&e GheeOeeeee lesYees veceesmleg vecemkeejes
YeJeleg~ leLee e leLewJe meeOegYees veceesmleg~ keLecYetlesYe: ? meJe&peievesYe: meJee&efCe e leeefve
peieefvle e $eees ueeskeemles<eeb JeveemlesYe:~ eEke efveeles #es$es efveelesYe Fleen meJe&$e meJexYe:~~4~~
heehejcesef<"ve: meeceevesve vecemke=le ceesneoerleeefovee Den&le: hegvee|JeMes<elees vecemkejesefle~
les<eeb Oeceexheos<=lJesveeshekeejkejlJeeled~~
DeLe&pees mecemle $ewueeskee mes Jeboveere nw, {eF& erheeW kes meJe& #es$eeW ceW nQ, Ssmes meJe& Den&ved, efme,
Deeeee&, GheeOeee Deewj meeOeg hebehejcesef<"eeW kees cesje vecemkeej nes~~4~~
Dejnble YeJeeW kees GheosMe oskej Ghekeej kejles nQ~ Dele: ieewlece ieCeOej GvnW hegve: efJeMes<eleee
vecemkeej kejles nQ~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ewleYeefe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 155

ceesneefomeJe&oes<eeefj-IeelekesYe: meoe nlejpeesYe:~

efJejefnlejnmke=lesYe: hetpeenxYees veceesn&odYe:~~5~~
ceesnes ceesnveereb me Deeefoex<eeb #egOeeoerveeb les e les meJex oes<eee le SJeejeesefjkeee&keeefjlJee~
eLewJe ejees og:Keoe SJeceslesefhe~ les<eeb IeelekesYe:~ meoe nlejpeesYe: meoe meJe&keeueb nles
efJeveeefMeles jpemeer %eeveieeJejCes ew:~ efJejefnlejnmke=lesYe: jnmke=lecevlejeees efJejefnleb mhesefleb
jnmke= leb ew : ~ het p eenx Y e Fveeg h eveer l eeceef l eMeeJeleeR het p eecen& v leer e f l e het p eene& m les Y ees
veceesn&odYe:~~5~~
DeLe&ceesnveere kece& leLee #egOee, efheheemee, Je=eJemLee Deeefo De"ejn oes<e Me$eg kes meceeve peieled
kes peerJeeW kees og:Ke osles nQ~ Den&lhejces<"er ves Fve ceesneefo Me$egDeeW kee veeMe efkeee nw~
DejnbleeW ves %eeveeJejCe, oMe&veeJejCe keceex kee Yeer veeMe efkeee nw~ Fve oes keceeX kees jpe kenles nQ~
jnmed DeLee&led Devlejee kece& kee Yeer Dejnble ves veeMe efkeee nw~ Fme lejn ceesnveereeefo eej IeeefleeeB keceex
kee veeMe DeefjnbleeW ves efkeee nw~
osJeeefokeeW kes eje hetpe nesves mes Gvekee Den&ved veece Yeer meeLe&ke nw~ es meejs iegCe efpeveceW nQ, Ssmes
YeieJeeved Den&vle kees ceQ vecemkeej kejlee ntB~~5~~
SJecen&lees JeefvolJee lece Jevoceeve: #eevleepe&Jeeoerleeeen
#eevleepe&JeeefoiegCeieCe-megmeeOeveb mekeueueeskeefnlenslegb~
MegYeOeeceefve Oeeleejb, Jevos Oece efpevesveseced~~6~~
#eevleepe&Jeeoerleenefpevesveskeleb efpevesveefleheeefoleced~ Oece Gece#eceeefoue#eCeb eeefj$eheb
Jee Jevos~ keLecYetleefceleen#eevleerleeefo #eeefvle: #ecee, Deepe&JeceJeelee les Deeefoex<eeced ~
DeeefoMeyosve ceeo&JeMeewemelemebecelehemleeieeefkeeveyeeeee&efCe ie=evles~ les e les iegCeee
les<eeb ieCe: mecetn: megMeesYeveb meeOeveb eme me leLeesemleced~ veveg eeefj$eue#eCeOece&me
#eevleeefomegmeeOevelJeb egkeleced~ ve hegve: Gece#eceeefoue#eCeb lemewJe lesleglJeefJejesOeeled Fefle
esled ve JeheeCeeb les<eeb YeeJehe#eceeefonsleglJes, YeeJeheeCeeb e Jehe#eceeefonsleglJes,
efJejesOeemecYeJeeled~ hegvejefhe keLecYetleced? mekeueueeskeefnlenslegb mekeueee les ueeskeee eeefCeve:
lesYees efnleb megKeb leslege leme nslegmleced~ MegYeOeeceefve Oeeleejb MegYeb e leece e efveJee&Ceb le$e
Oeeleejb mLeeheefeleejced~~6~~
Deefjnble kees vecemkeej kej efpeveOece& kees eerieewleceieCeOejosJe Jebove kejles nQ
DeLe&eerefpevesejeW ves Gece #eceeefohe eEkeJee eeefj$ehe Oece& kee YeJeeW kes efueS GheosMe efoee
nw~ Fme Oece& kees ceQ Yeefe mes veceve kejlee ntB~ en Oece& eeefCecee$e kees og:Ke mes otj kej Gvekee efnle kejlee

156 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

nw leLee GvnW DeveblemegKe oslee nw~ Delevle MegYemLeeve keercees#e keer eeefhle keje oslee nw~ eeefj$eOece& keer
hetCe&lee nesves kes efueS Gece #eceeefokeejCeeW keer DeeJeMekelee nesleer nw~~6~~
eMve#eceeefomJehe OeceeX kes efueS #eceeefo keejCeeW keer ner DeeJeMekelee ueieleer nw, Jen mecePe
ceW veneR Deelee nw~ #eceeefohe Oece& kees keejCe Deewj Gmeer kees keee& ceevevee mebYeJeveere veneR nw~ Ske ner
Jemleg keejCekeee& oesveeW he nesvee mebYeJeveere veneR ueielee~
GejYeeJemJehe #eceeefo OeceeX kee Jeheer Gece#eceeefo Oece& keejCe nw~ Fme jerefle mes ceeveves
hej efJejesOe ve< neslee nw~ Devle:kejCe ceW #ecee nesves hej Deheves cegKe hej eesOe mes nesves Jeeuee efJekeej
efieesej veneR nesiee~ yeeeMeeefvle mes Devle:Meeefvle kee Devegceeve efkeee peelee nw~ leye yeeeMeeefvle Devle:Meeefvle
kees heneeveves kes efueS keejCe nesleer nw leLee Devle:Meeefvle kes efyevee eLeeLe& yeee #eceeefo Meeefvle nes veneR
mekeleer~ Dele: Jen yeeeMeeefvle kee keejCe nw~~6~~
SJeb efpevesveskeleb Oece mleglJee leeveb mleeslegceen
efceLee%eeveleceesJe=le-ueeskewkepeeseflejefceleieceeesefie~
meebieesheebiecepeseb, pewveb Jeeveb meoe Jevos~~7~~
efceLee%eevesleeefoefceLee%eeveb efJehejerle%eeveced~ leosJe lece: lesve Je=le: eeefole: me eemeew
uees k ee lemew k eceef leer eb pees e f l e: peer J eeeMes < eleJeekeeMekelJeeled ~ Deef c eleieceees e f i e
Deefceleesheefjefcele: Demeeele: me eemeew iecee DeMes<eeLe&efJe<eeb egle%eeveb lesve eesie: mecyevOe:
keee&keejCeYeeJeue#eCe:, egleme leppevekelJeeled~ eefo Jee DeefceleieceesvevleeJeyeesOe: kesJeue%eeveb
lesve eesiemleme leppevelJeeled meesmeemleerefle leeesieer~ mee*dieesheeb De*dieeefve Deeeejeoerefve
Ghee*dieeefve hetJe&JemlegeYe=leerefve men lewJe&le&les Fefle mee*dieeshee*dieced~ ve peereles SkeevleJeeefoefYeefjefle
Depeseced~ MekeeeLe&me DeefJeJeef#elelJeeled Depeeefceefle ve YeJeefle~ leosJebefJeOeb pewveb Jeeveb meoe
Jevos efpevemesob pewveefcelevesvesejeefoJeeveJeJeso:~ meoe Flevesve efveelekeeueefJe<eemlegefle
Jegoeme:~~7~~
DeLe&efpevesej kes Jeeve efJehejerle%eeveheer DebOekeej mes Deeeefole ngS peiele kees ekeeefMele
kejves kes efueS Deveghece ekeeMe kes meceeve nw keeeWefke Jen mebhetCe& peerJeeefo heoeLeeX kee mhe< efJeJeseve
kejlee nw~ en Gvekee Jeeve egle%eeve mes GlheVe ngDee nw~ DeLee&led hetJe& ceW efpevesv YeieJeeved egle%eeve mes
heoeLeeX kee mJehe hejes#ehe mes peeveles Les~ Gme mecee Gvekees egle%eeve Lee~ Jes eglekesJeueer Les~ leoveblej
Jes egle%eeve keer DeejeOevee mes kesJeueer nes iees~ FmeefueS egle%eeve kesJeue%eeve keer Glheefe ceW keejCe ngDee~
efpevesej ves kesJeue%eeve mes YeeJeegle keer jevee keer~ yeejn Debie, eewonhetJe&, Jemleg Jeiewjn egle%eeve kes Gheebie
nw~ en egle%eeve SkeevleJeeefoeeW mes DeeEpekee nw~ efpevesej eefleheeefole en egle%eeve meoe peeJeble jns~~7~~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ewleYeefe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 157

leelhee& egle%eeve leLee kesJeue%eeve ceW Deveesve keee&keejCelee nw~ eLece egle%eeve kesJeue%eeveeslheefe
ceW keejCe neslee nw Deewj Jen kesJeue%eeve Gme egle kees ekeeefMele kejlee nw~ Fme egle%eeve keer DeejeOevee mes
peerJeeW kees kesJeue%eeve eehle neslee nw, Jen Yeer kesJeue%eeve mes efhej egle%eeve keer Glheefe kejlee nw~ Fme
ekeej egle%eeve Deewj kesJeue%eeve ceW keee&keejCe mebyebOe nw~ Jen Deveeefokeeue mes Deveblekeeue leke DeJeenle
eeuet jnsiee~
YeieJee: mleglJee leleefleceemleeveeleefmee: mleeslegceen
YeJeveefJeceevepeesefle-JelejvejueeskeefJeeewleeefve~
ef$epeieoefYeJeefvoleeveeb, Jebos $esOee efpevesveCeeb~~8~~
YeJevesleeefoYeJeveeefve e efJeceeveeefve e peesefle<ee Jevlejee vejee YeJeveefJeceevepeesefle
Je&vlej-vejemles<eeb ueeskee efveJeememLeeveeefve YeJeveefJeceevepeesefleJe&vlejvejueeskeee les<eeb
efJeeewleeefve~ meJe&eeflecee:~ kes<eeb ? efpevesejeCeeced~ keLecYetleeveeced ? ef$epeieoefYeJeefvoleeveeced~
ef$eueeskeeefYemlegleeveeced ~ $esOee ceveesJeekekeeew: Jevos~~8~~
YeieJeevemleJeve kes Devevlej Gvekeer eefleceeDeeW keer mlegefle eer ieewleceieCeOej kejles nQ
DeLe&YeJeveJeemeer, meewOecee&efo meJee&Le&efmedevle efJeceevemecetn, peesefle<ke, Jevlej Je ceveg<e#es$e
ceW efpevesMJejeW kes $ewueeskeeJebefole meJe&ke=ef$eceDeke=ef$ece pees DemebKe efyebye nQ, GvnW ceQ ceve, Jeeve, keee mes
Jevove kejlee ntB~~8~~
SJeb ewleeveefYevegle ewleeueeeveefYeveefJelegb YegJeve$eesheerleen
YegJeve$eesefhe YegJeve-$eeeefOeheeYee&-leerLe&kele=C& eeced~
Jevos YeJeeefiveMeevlew, efJeYeJeeveeceeueeeueermlee:~~9~~
YegJeve$eesheerleenDeeueeeueerJe&vos~ keefmceved ? YegJeve$eesefhe Deefhe Deeueeeueerlemeevevlejb
Je:~ ve kesJeueb ewleeefve efkevlJeeueeeueerjefhe Jevos~ kes<eeb ? YegJeve$eeeefOeheeYee&leerLe&kele=&Ceeced~
YegJeveeveeb $eeb leme DeefOehee: mJeeefceve: osJesvvejsvOejCesvemlewjYeee&: hetpeemles e les leerLe&kejee
les<eeced~ efJeYeJeeveeb efJeve<mebmeejeCeeced~ Deeueeeveeb efpeveie=neCeeced~ Deeue: he*dkeleemlee:~
YegJeve$eemecyeefvOelJesve eefmee:~ efkeceLe Jevos ? YeJeeefiveMeevlew YeJe: mebmeej: me SJeeefive:
yengekeejog:KemevleehensleglJeeled~ leme Meeefvle:Meceveb efJeOeeheveb efJeveeMemlemew~~9~~
Deye ewleeueeeW keer Jebovee kejles nQ
DeLe&Fme $ewueeskee ceW leerve ueeskeeW kes veeLe, osJesv, eeJeleea leLee OejCesveW mes hetpeveere leLee
mebmeejjefnle leerLekejeW kes DemebKe efpevecebefoj nQ, GvnW ceQ og:Kemebleehe GlheVe kejves Jeeues mebmeejeefive keer
Meeefvle kes efueS Jevove kejlee ntB~~9~~

158 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Fefle hebeceneheg<ee:, eCeglee efpeveOece&-Jeeve-ewleeefve~

ewleeueeee efJeceueeb, efoMevleg yeesefOeb yegOepeveseb~~10~~
Fleerleeefovee mlegleLe&ceghemeble mleeslee mlegles:heueb eeeles~ FlesJecegkeleekeejsCe~ heecene
heg<ee: heehejcesefve:~ eCeglee: mleglee:~ ve kesJeuecesles efpeveOece&Jeeveewleeefve ewleeueeee~
les meJex eCeglee: mevle: eEke kegJe&vleg ? efoMevleg eevleg~ yeeseEOe meceioMe&ve%eeveeeefj$eeeefhleced~
eE k eef J eef M eeced ~ ef J eceueeb #eeef ekeer c ed ~ heg v ejef h e eE k eef J eef M eeced ? yeg O epeves eced yeg O epevee
ieCeOejosJeeoemles<eeefcee-ceefYeesleeced ~~10~~
Deye eer ieewleceieCeOej mlegefleheue keer eeevee kejles nQ
DeLe&Ghee&gkele hebehejces<"er, efpeveOece&, efpeveJeeCeer, efpeveeeflecee Deewj efpevecebefoj Fvekee ceQves
mleJeve efkeee nw~ Jes cegPes ieCeOejeefo cene|<eeeW kees efee #eeefeke meceeefOejlve$ee eehle keje os~~10~~
Deke=leeefve ke=leeefve eeecese-egefleceefvleegeflecelmeg ceefvojs<eg~
cevegpeecejhetefpeleeefve Jebos eefleefyecyeeefve peiel$ees efpeveeveeced~~11~~
FoeveeR ke=ef$eceeke=ef$eceOeceexhesleleee efpeveeeflecee: mleeslegceke=leeveerleeeen GhemkevOekevo:~
Jevos keeefve? eefleefyecyeeefve~ kes<eeced ? efpeveeveecen&leeced ~ keJe? peie$ees~ egeflecelmeg ceefvojs<eg
ef$eYegJeves eegj eYeemeceefvJeleewleeuees<eg efmLeleeefve~ keLecYetleeefve? Deke=leeefve yegefceefVeefceeJee
heejepeveeefve~ ke=leeefve e ledeeheejpeefveleeefve e~ Deeceseegefleceefvle eegjleeeYeeegkeleeefve~
cevegpeecejhetefpeleeefve FveeJelee&efoueeskehetefpeleeefve~~11~~
Deye mlegeflekeej ke=ef$ece leLee Deke=ef$ece efpeveeefleceeDeeW keer mlegefle kejles nQ
DeLe&Fme $ewueeskee ceW DeefleMee keeefvleege ke=ef$ece leLee Deke=ef$ece efpevecebefojeW ceW Deveghece
lespeesege ke=ef$ece Je Deke=ef$ece efpeveeefleceeSB nQ, efpevekeer ceveg<e Deewj megjemegj hetpee kejles nQ, GvnW ceQ Jevove
kejlee ntB~~11~~
egefleceb[ueYeemegjebieeer, eeflecee Deeeflecee efpeveeseceeveeced~
YegJeves<eg efJeYetlees eJe=ee, Jeheg<ee eeeefuejefmce Jevoceeve:~~12~~
kee: ? eeflecee:~ eEkeefJeefMe<e: ? Deeeflecee: Deveghecee: ~ kesve Je heg<ee lespemee mJehesCe
Jee~ hegvejefhe keLecYetlee:? egefleceC[ueYeemegjee<er: egefleceC[ueb eYeeceC[ueb lesve Yeemegje
oerhlee Deeef<ee&meeb eef<efjJe eef: mebmeejeCe&Jes heleleeceJe<cYensleglJeeled~ DecesJeeef:~
YegJeves<eg ef$e<eg eJe=ee: eme=lee:~ efpeveeseceeveecen&leeced~ efkeceLe lee Jevoceeve: eeeefuejefmce
Yetlees~ Den&oeefoefJeefMeheoeehlees~ DeLeJee Glke=<heg<eeLe&Jeleer efJeefMee Yetefle:, efJeefMe<s<eg
JejeosMes<eg Yetefle: eeogYee&Jees emee: mekeeMeeled Demeew efJeYetefle:hegCeeeefhle: lemew~~12~~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ewleYeefe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 159

DeLe&keeefvleceC[ue mes efpevekes osn ecekeles nQ, Ssmes leerLekejeW kes Gheceejefnle efpeveeEyeye Fme
$ewueeskee ceW DemebKe nQ~ ceQ Gve efpevesejeW kes meJe& efyecyeeW kees oesveeW neLe pees[kej vecemkeej kejlee ntB~
Deefjnble, efme Deeefo hejcesef<"eeW keer heoJeer cegPes eehle nes, Ssmeer cesjer een nw~~12~~
efJeieleeegOeefJeefeeeefJeYet<ee:, eke=eflemLee: ke=efleveeb efpevesejeCeeced~
eeflecee: eefleceeie=n<s eg keeblee- eeflecee keuce<eMeevleesefYeJevos~~13~~
efJeieleeegOesleeefo~ DeefYeJevos DeefYecegKeerYete mlegJes~ kee:? eeflecee: eEkeefJeefMe<e? Deeeflecee
Deleguee:~ keee? keevlee~ keJe JeJeefmLelee:? eefleceeie=ns<eg ewleeuees<eg~ hegvejefhe keLecYetlee:?
efJeieleeegOeefJeefeeeefJeYet<ee DeeegOeb enjCeb, efJeefeee efJekeej: efJeefJeOee efJeefMe<e Jee Yet<ee
Deue*dkeejes efJeielee Slee eemeg~ FlLecYetleee lee: eke=eflemLee: mJehemLee:~ kes<eeb eeflecee:?
efpevesejeCeeced~ eEkeefJeefMe<eveeced? ke=efleveeb ke=leb hegCeb MegYeeegvee&ceiees$eue#eCeb efJeeles es<eeb les
ke=eflevemles<eeced~ efkeceLe&ceefYeJevos? keuce<eMeevlees keuce<eb heeheb leme Meevlees efJeveeMeee~~13~~
DeLe&ke=lehegCe DeLee&led MegYe Deeeg, MegYe veece leLee MegYe iees$eeefo hegCeeke=efleeeW kee Goe
efpevekees nQ, Ssmes efpevesejeW keer efpeveeefleceeSB efpeveewleeueeeW ceW nQ, Gvekeer Deefleere keeefvle nQ~ efpevesejeW
kee pewmee he Lee, Jewmee Fve eefleceeDeeW kee he nw~ es eefleceeSB Mem$eem$eeW mes jefnle nQ, Yet<eCeeW mes jefnle
leLee efveefJe&keej meJee& ceW Meeefvle kees OeejCe kejves Jeeueer nQ~ cesje heehe ve< nesves kes efueS ceQ GvnW
vecemkeej kejlee ntB~~13~~
keLeeefvle ke<eeecegefeue#ceeR, hejee Meevleleee YeJeevlekeeveeced~
eCeceeceefYehecetefle&ceefvle, eefleheeefCe efJeMeges efpeveeveeced~~14~~
keLeevleerleeefo~ eCeceeefce keeefve? eefleheeefCe eefleefyecyeeefve~ keLecYetleeefve? DeefYehecete|le
ceefvle DeefYe mecevleeled heb emee: mee eemeew cete|lee mJeheb efJeeles es<eeb les~ hegvejefhe keLecYetleeefve?
keLeeefvle Mebmeefvle~ keeb? ke<eeecegefeue#ceerced ke<eeeeCeeb cegefejYeeJemlemee ue#ceer: mecheefe:~
lemeeb Jee meleeb ue#ceerjvlej*diee yeefnje e efJeYetefle:~ keee? hejee Meevleleee hejceesheMeevlee
cetlee&~ kes<eeb eefleheeefCe? efpeveeveeced~ eEkeefJeefMeeveeced ? YeJeevlekeeveeb YeJe:mebmeejmleme
Devlekee efJeveeMekeemles<eeced~ efkeceLe eCeceeefce? efJeMeges kece&ceuee#eeueveee~~14~~
DeLe&eerefpevesejeW keer es eefleceeSB Delevle megvoj nQ~ DeefleMee Meevle mJeheceeer nesves mes
ke<eeeeW kee veeMe nesves mes eehle nesves Jeeueer Devlejbie Deveble%eeveeefo ue#ceer leLee yeefnjbie meceJemejCeeefo
ue#ceer kee JeCe&ve kejleer ngF&meer efoKeleer nQ~ mebmeej kee efpevneWves veeMe efkeee nw, Ssmes efpevesejeW keer Fve
eefleceeDeeW kees cesjs kece&heer ceue kee #eeueve nesves kes efueS ceQ Yeefe mes vecemkeej kejlee ntB~~14~~
eefoob cece efmeYeefeveerleb, megke=leb og<ke=leJelce&jesefOe lesve~
hegvee efpeveOece& SJe Yeefe- Ye&Jeleeppevceefve pevceefve efmLeje ces~~15~~

160 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

eefooefceleeefovee mleeslee mlegles: heueb eeLe&eefle~ elmegke=leb hegCeced~ efmeYeefeveerleefceoced

efmeeveeb peie$ees eefmeeveecen&leefle efyecyeeveeb Yeefemleee veerleb eeefheleb Ghe{ewefkeleb cece~
keLecYetleced? og<ke=leJelce&jesefOe og<ke=leb heeheb leme Jelce& ceeie&: DeeMemleceveesJeekekeeemlegCeerlesJeb
Meerueced~ lesve megke=lesve~ hegvee meceLexve~ Yeefe: efmLeje DeefJeeuee~ ces efpeveOece& SJeb YeJeleeled
YeJeleg~ keoe? pevceefve pevceefve YeJes YeJes~~15~~
mleeslee mlegefleheueeeefhle keer eeevee kejlee nw
DeLe&$ewueeskeeeefme eerefpevesejeW keer eefleceeDeeW keer Yeefe kejves mes eehle ngDee pees hegCe, Jen
heehe kes keejCehe ceve, Jeeve Deewj Mejerj keer eJe=efeeeW kees jeskelee nw~ en cesje meceLe& hegCe eleske
pevce ceW efpeveOece& ceW { Yeefe kes efueS keejCe nesJes~~15~~
elege|CekeeeecejmecyeefvOelJesve eflee&iueeskemecyeefvOelJesve e efpeveewlemleJeveeLe&cen&leeefceleen
Den&leeb meJe&YeeJeeveeb, oMe&ve%eevemecheoeced~
keerle&efe<eeefce ewleeefve, eLeeyegef efJeMeges~~16~~
heLeeJeke$evo:~ keerle&efe<eeefce mlees<es~ keeefve? ewleeefve~ kes<eeced ? Den&leeced ~
eEkeefJeefMe<eveeced? meJe&YeeJeeveeb meJex efve:Mes<ee YeeJee: heoeLee& efJe<eee es<eeced~ DeLeJee meJe&:heefjhetCeex
YeeJe: eeefj$eheefjCeece: hejceesoemeerveue#eCees es<eeced~ hegvejefhe keLecYetleeveeced ? oMe&ve%eevemecheoeced
oMe&ve%eeveees: #eeefekeheees: mechees<eeced ~ leeesJee& melees: mecheled meceJemejCeeefoefJeYetefleex<eeced~
keLeb leeefve keerle&efe<eeefce? eLeemJeyegef mJeceefleefJeYeJeeveefleecesCe~ efkeceLe&ced ? efJeMeges
kece&ceuee#eeueveee~~16~~
elegeC| ekeee osJeeW kes efJeceeveeefokeeW ceW leLee ceveg<e#es$e ceW efmLele efpeveeEyeyeeW kee mleeslee mleJeve kejlee nw
DeLe&mebhetCe& heoeLe& efpevekes %eeve ceW eefleeEyeefyele ngS nQ DeLee&led %eeve kes efJe<ee ngS nQ DeLeJee meJe&mebhetCe&
YeeJeeeefj$eheefjCeece efpevekes nQ eEkeJee Goemeerveleeue#eCe eeefj$eheefjCeece keeseLeeKeeleeeefj$e kees efpevneWves
OeejCe efkeee nw, kesJeueoMe&ve Deewj kesJeue%eeve iegCeeW mes hetCe&, meceJemejCeeefo yeee Ssee& mes MeesYeeeceeve, Ssmeer
Den&leefleceeDeeW kee cesjs keceeX kee #ee nesves kes efueS yege
f kes Devegmeej ceQ JeCe&ve kejlee nt~B ~16~~
eerceeJeveJeememLee:,
mJeebYeemegjcetle&e:~
Jeefvolee vees efJeOeseemeg:, eeflecee: hejceeb ieefleced~~17~~
eerceefoleeefo~ efJeOeseemeg: efeeemeg:~ kee:? eeflecee:~ keeced ? hejceebieeEle cegefeced ~
veesmceekeced~ eEkeefJeefMe<e:? Jeefvolee: mele:~ hegvejefhe eEkeJeefMe<e: ? eerceeJeveJeememLee:
YeJeves<eg YeJee YeeJevee osJeemles<eeb Jeemee:, eercevlee les YeeJeveJeemeee le$e efle<"efvle les lelmLee:~
mJeebYeemegjcetle&e: mJeeb mJeYeeJesve Yeemegje oeree cete|le: mJeheb eemeeced~~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ewleYeefe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 161

DeLe&DeefleMee MeesYeeeceeve pees YeJeveJeemeer osJeeW kes mLeeve nQ, GveceW mJeYeeJele: keeefvleege
cete|lemJehe efpevesejeW kes eEyeye nQ~ GvnW nce Jevove kejles nQ, Jes nceW cees#e eoeve kejW~~17~~
eeJeefvle meefvle ueeskesefmceVeke=leeefve ke=leeefve e~
leeefve meJee&efCe ewleeefve, Jevos Yeteebefme Yetlees~~18~~
eeJevleerleeefo~ eeJeefvle elheefjceeCeeefve~ meefvle efJeevles~ ueeskesefmceved eflee&iueeskes~ Deke=leeefve
ke= leeef v e e leeef v e e leeef v e~ Yet eeb e f m e eeg j lejeef C e ew l eeef v e meJee& e f C e Jevos ~ Yet l ees
efJeYetleLe&ced~~18~~
DeLe&Fme ceOeueeske ceW efpeleves Deke=ef$ece Deewj ke=ef$ece efpeveeEyeye nQ, Gve meye efpeveeEyeyeeW kees ceQ
cees#eeeefhle kes efueS Jebove kejlee ntB~~18~~
es JevlejefJeceeves<eg, mLeseebme: eefleceeie=ne:~
les e mebKeeceefleeevlee:, mevleg vees oes<eefJeefos~~19~~
es Jevlejsleeefo~ es eefleceeie=ne: eefleceee ie=nee eefleceeveeb Jee ie=ne:~ mLeseebme: DeefleMeesve
efmLeje: meJe&oeJemLeeefeve~ keJe ? Jevlej efJeceeves<eg JevlejeefvJeMes<esCe ceeveevleerefle JevlejefJeceeveeefve
Jevlej efveJeemeemles<eg~ les e lesefhe me*dKeeceefleeevlee Deme*dKeelee:~ mevleg YeJevleg~ veesmceekeced~
oes<eMeevlees jeieeeghejjceee~~19~~
DeLe&Jevlej osJeeW kes peneB efveJeememLeeve nQ, JeneB DemebKeele efpevecebefoj Deewj efpeveeefleceeSB nQ,
Jes eefleceeSB leLee efpevecebefoj nceejs oes<eeW kee efJeveeMe kejW~~19~~
peesefle<eeceLe ueeskeme, YetleesodYeglemecheo:~
ie=ne: mJeebYegJe: meefvle, efJeceeves<eg veceeefce leeved~~20~~
peesefle<eeefceleeefo~ DeLe JevlejefJeceevemecyeefvOeeefleceeie=nmleJeveevevlejb peesefle<eeb ueeskeme
mecyeefvOe<eg efJeceeves<eg es ie=ne: meefvle~ keme? mJeecYegJeesn&le:~ keLecYetlee DeodYeglemecheo:
Deeeee&Jene mecheefYetefleex<eeced~ veceeefce leeved~ efkeceLe&ced ? efJeYetlees efJeYetefleefveefceeced~~
DeLe&peesefle<eer osJeeW kes efJeceeveeW ceW Deeee&eefkele JewYeJe kees OeejCe kejves Jeeues pees mJeebYet
efpevesej kes cebefoj nQ, GvnW ceQ %eeveeefoiegCemebheoe eehle nesves kes DeefYeeee mes Jebove kejlee ntB~~20~~
Jevos megjeflejeree - ceefCeeeeefYe<eseveced ~
ee ecesCewJe mesJebles, leoee& efmeefueyOees~~21~~
Jevos Fleeefo~ Jevos kee: ? leoee&: leee lee JewceeefvekeosJemecyeefvOeve: Deee&: eeflecee:
eEke kegJe&efvle? ee: mesJevles eEke leled ? megjeflejereeceefCeeeeefYe<eseveced megje JewceeefvekeosJee Fn
ie=evles leleesves<eeb eesiesJeeselJeeled~ les<eeb eflejereefve cegkegeefve les<eeceeeefCe le$e ceCee:, eefo
Jee Deee: eOeeveYetlee: les e les ceCeee les<eeb eee oerhle: leeefYejefYe<eseveb mveheveced ~ kew:

162 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ecewjsJe ejCewjsJe meJe&oe lelheeos<eg eCeeesecee*diee FleLe&:~ efkeceLe Jevos? efmeefueyOes

cegefkeleeehlees~~21~~
DeLe&mJeie&Jeemeer osJe Deheves cegkegeW kes DeeYeeie ceW efmLele jlveeW keer keeefvle mes eerefpevesejeW keer
eefleceeDeeW kes ejCeeW kee DeefYe<eske kejles nQ~ Gve efpevesejeefleceeDeeW kees ceQ cees#eeeefhle kes efueS Jebove
kejlee ntB~~21~~
Fleerleeefovee mleeslee mlegles: heueb eeLe&eles
Fefle mlegefleheLeeleerle - eerYe=leecen&leeb cece~
ewleeveecemleg mebkeerefle&:, meJee&eJeefvejesefOeveer~~22~~
Fefle FlesJecegkeleekeejsCe eemeew me*dkeerefle&: me*dkeerle&veb mlegefle:~ kes<eeb? ewleeveeced ~ kes<eeb
mecyeefvOeveeb ewleeveeced ? Den&leeced ~ eEkeefJeefMe<eveeced ? mlegefleheLeeleerleeerYe=leeb mlegles: hevLee
ceeie&: leceleerlee mee eemeew eere FveefoefYejefhe ee mleeslegceMekeee Devlej*diee yeefnj*diee e
eer: leeb efJeYeefle es les<eeb me*dkeere|le: cece meJee&eJeefvejesefOeveer Demleg cegefkeleeoe YeJeeflJeleLe&:~b22~~
hegve: mleeslee mlegefle keer heueeeevee kejlee nw
DeLe&efpevekeer Devlejbie%eeveeefoiegCehe mecheefe leLee yeefnjbie meceJemejCeeefo efJeYeteflehe oesveeW
efJeYeJeeW kee JeCe&ve kejvee FveefokeeW mes Yeer DemebYeJe nw, Ssmes efpevesejeW keer eefleceeDeeW keer pees ceQves mlegefle
keer nw, Jen cesjs heehehegCehe DeeeJeeW kee efvejesOe kejves ceW keejCe nes DeLee&led Fme mlegefle mes cegPes cees#e
eehle nes~~22~~
-mkevOevo:Den&vceneveome, ef$eYegJeveYeJepeveleerLe&eeef$ekeogefjlee#eeuevewkekeejCe-ceefleueewekf ekekegnkeleerLe&cegeceleerLe&ced~~23~~
Den&vceneveomesleeefo~ GeceleerLe ogefjleb JehenjeflJeefle mecyevOe:~ keme leerLe? Den&vceneveome
cenebeemeew~ veoe ceneveo:~ Den&VesJe ceneveoesn&vceneveo: leme~ hetJe&eJe=emeefjleJeenefJehejerle
eJeenes efn veoes YeJeefle~ Den&Veefhe hetJe&eJe=emebmeejmeefjleJeenefJehejerleeJeenlJeeVeo Flegeles~
YeieJelee e veosve legueesvees veoes ve mebYeJeefle, lelees efJeefMeiegCeesheselJeeefoefle ceneveo Flegeles~
leowJeeme lelees efJeefMe<iegCeesheslelJeb leeerLe&meslejleerLee&efefMe<lJeeoMe&veejsCe oMe&eefle~
GeceleerLe&cedleere&les mebmeejmeefjesve leeerLe&ced~ eoMee*dieelego&MehetJee&efoue#eCeb YeieJelees
celeced~ Geceb DemeeOeejCeb lee leeerLe e~ keLecemeesecelJeb Fefle esled DeefleueewefkekekegnkeleerLe
ele:~ ueeskes YeJeb ueewefkekeb kegnkeleerLe&ced~ kegnkeleerLe Deeee&eOeeveb ocYeeOeeveb e~ Deefleeevleb
ueewefkekekegnkeleerLe esve~ eeerLe YeJeefle leeerLe eeef$ekeeCeeb he=efLeJeerleueJee|leveeb keefleheeeveeb
efkeue ogefjleme Mejerjceueme e e#eeuevekeejCeb YeJeefle~ Fob lJen&vceneveomeeseceleerLe

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ewleYeefe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 163

ef$eYegJeveJee|leveeb YeJepeveeveeb leerLe&eeef$ekeeCeeb ogefjleme heehekece&Ce: e#eeueves mhesves Skeceefleereb

keejCeced~~23~~
DeLe&hetJe&efoMee keer lejhe yenves Jeeueer veoer kes eJeen kes efJe efpemekee eJeen yenlee nw, Gmes
veo kenles nQ DeLee&led veo kee eJeen hetJe&efoMee ceW yenlee veneR, Jen heefeceeefYecegKe yenlee nw~ eneB mlegeflekeej
ves veo kee heke oskej Den&lhejces<"er kee JeCe&ve efkeee nw Deewj Jen hetCe&leee Gefele nw~ mebmeejhe veoer kes
eJeen kes efJe Den&Veokee eJeen nw, Jen cees#eceeie& keer lejhe peelee nw~ en Dejnblehe veo ese veneR
nw~ Fme Den&Veo kes meceeve keesF& veo veneR nw~ Dele: en efJeefMe<iegCeege nesves mes ceneveo nw~ veo ceW leerLe&
nesles nQ, FmeceW Yeer eoMee Deewj eewonhetJe& mJeheer egle%eeve leerLe& nw~ eoMeebie Deewj eewon hetJeeX kee
JeCe&ve kejves Jeeuee Den&vcele ner FmeceW leerLe& nw~ efpemeceW mebmeejheer veoer heej keer peeleer nw, Gmes leerLe& kenles
nQ Deewj eoMeebie leLee eewonhetJe&he leerLe& mes mebmeej veoer eflejkej pevelee heej nes peeleer nw~~23~~
veveg leerLe&: eefleefoveb JenleJeenes YeJeefle, me ee$e ve YeefJe<eleerle$een
ueeskeeueeskemegleJe-eleJeyeesOevemeceLe&efoJe%eeveelenJenleJeenb, eleMeerueeceueefJeMeeueketueefleeced~~24~~
ueeskeeueeskesleeefo}eskeMe Deueeskee leees: MeesYeveb leJeb mJeheb~ MeesYeveeefve e
peerJeeoerefve leJeeefve leme les<eeb Jee eeflemecevleeleleskeb Jee DeJeyeesOeveb heefjefefe: le$e meceLee&efve
efoJe%eeveeefve e kesJeue%eeveeefve, celeeefomecei%eeveeefve Jee, leevesJe elenb eefleefoveb JenleJeenes
e$e~ leefn& ketueeb leerLex YeJeefle leo$e ve YeefJe<eleerleen-eleMeerueeceueefJeMeeueketueefleeced
eleeefve hee, Meerueeefve De<eoMemeneme*dKeeefve~ leevesJe Deceueb efveoex<eb, efJeMeeueb efJemleerCe&
ketueefleeb leeb eme~~24~~
DeveceefleeeW kes ceeves nges leerLe& ceW mveeve kejves mes kesJeue Mejerj kee ceue ve< nesiee; hejvleg
Dejnbleheceneveo kes leerLe& ceW mveeve kejves mes heeheheceue ve< neslee nw Deewj Deelcee ceW heefJe$elee Deeleer
nw~ Dele: en leerLe& oebefYeke ueesieeW kes leerLe& mes Delevle es<" nw leLee Demeeceeve nw~ $ewueeskee kes leerLe&ee$ee
kejves Jeeues meJe&YeJeeW kes heeleke ve< kejves ceW meceLe& nesves mes meJe&ueewefkekeDeveceleereleerLe& Fmekee
meece keoeefhe veneR kej mekeles nQ~
leerLe& ceW mes efvele heeveer yenlee nw, hejvleg en Den&vceneveoleerLe& Fme ekeej kee ve nesiee, Fme Mebkee kee
efvejmeve mlegeflekeej kejles nQ
DeLe&}ewefkekeDeveceleereleerLe& ceW mes peueeJeen yenlee ngDee osKee peelee nw; hejvleg Den&vceneveo
kes leerLe& ceW mes ueeske leLee Deueeske kes mJehe peeveves ceW meceLe& efoJe%eeveheer peue kee eJeen melele
yenlee nw~ ceefle, egle, DeJeefOe, ceve:hee&e leLee kesJeue%eeveheer peueeJeen melele yenlee nw~ Fme Deefjnbleheer
leerLe& kes hebeelemecetn Deewj Deejn npeej Meerueheer oes megboj Deewj mJe efkeveejs nQ~ leelhee&leerLe&

164 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ceW peueeJeen yenlee nw~ eneB Yeer peerJeeefo heoeLeeX kees peeveves Jeeuee %eeveheer peue eJeen nw~ leerLe& kees oes
efkeveejeW mes MeesYee Deeleer nw~ Deefjnble kes leerLe& kees ele Deewj Meerue es oes le nQ~ Dele: Den&led leerLe& megvoj
efoKeeF& oslee nw~ ener meece Fve oes leerLeeX ceW nQ~~24~~
veveg leerLe jepenbmewce&vees%eIees<esCe, efmekeleemecetnsve e MeesYeeb efJeYeefle& ve esob leLee
YeefJe<eleerleen
MegkeueOeeveefmleefcele-efmLelejepeepenbmejeefpelecemeke=led~
mJeeOeeecevIees<eb, veeveeiegCemeefceefleiegehf leefmekeleemegYeieced~~25~~
MegkeueOeevesleeefoMegkeueOeeveevesJe efmleefceleb efmLejb eLeeYeJelesJeb efmLelee jepevle:
MeesYeceevee jepenbmee ieCeOejosJeeoemlewjeefpeleb MeesefYeleced~ Demeke=led meJe&oe~ mJeeOeeecevIees<eb
MeesYevees ueeYehetpeeKeeefleJee|pele: DeeOeee: hee": mJeeOeee: me SJe ceves cevees%ees Iees<ees veeoes
e$e~ veeveeiegCeeelegjMeerefleue#eiegCeemles e meefceleee hee, ieghleee eflee: lee SJe efmekeleemleeefYe:
megYeieb cevees%eced~~25~~
leerLe& kes oes efkeveejs jepenbme heef#eeeW mes, ceOegj MeyoeW mes leLee yeejerke yeeuegkee mecetn mes megvoj efoKeles
nQ~ Ssmeer MeesYee Fme Den&ved leerLe& ceW veneR nesieer, Fme Mebkee kee efvejmeve mlegeflekeej Deeies kes Mueeske ceW kejles
nQ~
DeLe&Fme Dejnbleheer ceneveoleerLe& kes oes le MegkeueOeeveheer efmLej leLee megvoj jepenbmeeW mes
DeefleMee MeesYee kees eehle ngS nQ~ ueeYe, Deeoj, melkeej leLee Keeefle kee GsMe efpevekes ceve ceW veneR nw
Deewj pees DeelcekeueeCe kee nsleg kesJeue OeejCe kejkes mJeeOeee kejles nQ, Ssmes cegefveeeW kes ceOegj MeyoeW
mes Fme leerLe& kes efkeveejs MeesYee kees eehle ngS nQ~ eewjemeer ueeKe GejiegCe, heebe meefceefle, leerve iegefhleheer
efmekeleemecetn kes eosMe mes Fme leerLe& kes efkeveejs megvoj efoKeles nQ~
DeLeeseles leerLe&ceeJele&hegef<heleueleelej*dieeshesleb YeJeefle leogheslelJeb ee$e ve YeefJe<eleerle$een
#eevleeJele&meneb, meJe&oee efJekeekegmegceefJeuemeuueeflekeced~
ogmenhejer<eneKe - glelejjbieejbieYebiegjefvekejced~~26~~
#eevleeJelexleeefo#eevlee: #ecee: meefn<Cegleemlee SJe DeeJele&meneeefCe e$e~ meJe&oee
efJekeekegmegceefJeuemeuueeflekecedmeJex<eg eeefCe<eg oee meJe&oee mewJe efJekeekegmegceefJeue
meuueeflekee e$e efJekeeeefve efJekeefmeleeefve e leeefve kegmegceeefve e lewefJe&uemevlee lee ueeflekeee~
ogmmenhejer<eneKeglelejj*dieejYe*diegjefvekejcedog:Kesve cenlee ke<sve meevles Fefle og:mene:
les e les hejer<eneKeee hejer<en FleeKee mep%ee es<eeb #egeflheheemeeoerveeb le SJe gleleje: MeerIeleje:
j*dieej*diee j*dievleefmlee&kedemejvlemles e les lej*dieee les<eeb Ye*diegjes efvekej: me*dIeelees
e$e~~26~~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ewleYeefe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 165

leerLe& ceW Yece, heg<heuelee Deewj lejbie nesves mes Gmekeer MeesYee ye{leer nw~ hejvleg Deefjnble kes leerLe& ceW Fvekee
DeYeeJe nesiee, Ssmeer Mebkee kee heefjnej
DeLe&en Den&eerLe& #eceeheer meneeW YebJejeW mes ege nQ~ meJe&eeefCeeeW hej oeeheer heg<heueleeeW
Fme leerLe& ceW nQ Deewj es heg<heueleeSB efJekeefmele heg<heeW mes megvoj efoKeleer nQ~ leLee efpevekees menve kejvee keef"ve
nw, Ssmeer #egOeeefo heefj<enheer lej*dieW yeej-yeej eneB GlheVe nesleer nQ leLee ve< nesleer nQ, Ssmee en leerLe&
nw~~26~~
veveg hesveMewJeuekeo&cecekejefJeJee|peleb leerLe YeJeefle mesJeefceob e leefJee|peleb ve YeefJe<eleerleen
Jeheieleke<eeehesveb, jeies<eeefooes<e-MewJeuejefnleced~
Delemleceesnkeo&ce-ceefleotjefvejmlecejCecekejekejced~~27~~
JeheielesleeefoJeheieleke<eeehesvecedke<eeee SJe hesve: mJeelcemJeheme keeueg<e
nsleglJeeled~ efJeMes<esCe Deheielees ve<: me e$e emceee~ jeies<eeefooes<eMewJeuejefnleced~ jeies<eew
Deeefoex<eeb ceesneoerveeb les e les oes<eee le SJe MewJeuees eefleveeb heelevensleglJeeled ~ mJeelcemJehe
peueme keeueg<ekeejCelJeee, lew jefnleced~ Delemleceesnkeo&ceced Delemlees ceesn SJe keo&ce:
mJehejheefjsokeme peerJemJehemJepeueme Jeeceesnue#eCekeeueg<ekeejCelJeeled~ Delemlees
cees n keo& c ees es v e me Delemlecees n keo& c e:~ Deef l eot j ef v ejmlecejCecekejekejced cekejeCeeb
ekejesefJeefVemevleefleefJeMes<ees cejCeevesJe cekejekej: MejerjeeheeensleglJeeled Deefleotjb efvejmlees
efveef#ehlees cejCecekejekeejes efveJee&CeeeefhlensleglJeeled esve leeLeeskeleced~~27~~
hesve, MewJeeue, keere[ leLee ceiejeefo peueejeW kee ueewefkeke leerLe& ceW DeYeeJe nw~ hejvleg Gheeg&e
heoeLe& Den&eerLe& ceW nw ee veneR, Fme ekeej keer Mebkee kee meceeOeeve
DeLe&Fme Den&eerLe& ceW ke<eeeheer hesve veneR nw~ keejCe en ke<eeehesve Deelcee kes efvece&uemJehe
ceW efvece&uelee veneR jnves oslee~ Dele: en Den&eerLe& ke<eeehesve mes jefnle nw~ jeie, s<e, ueesYe, ceesneefoke oes<e
heer MewJeeuekeeF& Yeer Fme Den&eerLe& ceW veneR nw~ Jen eefo nesleer lees eneB mveeve kejves kes efuees Deeves
Jeeues ceveg<eeW kes ejCe efhemeue kej efiej peeeWies~ heeveer ceW peye keeF& GlheVe nesleer nw, leye Gmekeer mJelee
ve< nesleer nw Deewj Jen keuegef<ele neslee nw~ Fme Den&eerLe& ceW jeies<eeefohe keeF& eefo nesleer lees eleerueesieeW
kee DeelcemJehe mes heleve neslee Deewj DeelcemJehe kee peue jeies<eeefohe keeF& mes efyeie[ peelee~ Fme
Den&eerLe& ceW ceesnheer keere[ veneR nw~ eefo Jen FmeceW neslee lees Deelceeheer heeveer ieboe nes peelee~ heeveer ceW
peye keere[ eie nesleer nw, leye Gmekeer mJelee jnleer veneR leLee GmeceW efmLele heoeLe& Yeer mhe<lee mes
iieesej veneR nesles~ DeelcemJehe kes peue ceW ceesn keer keere[ peye leke hewoe veneR nesleer, leye leke Jen
mJe jnlee nw~ leLee GmeceW pees heoeLe& nesles nQ Jes Yeer mJe efoKeles nQ~ DeLee&led ceesnjefnle Deelcee
mJemJehe leLee hejmJehe Deer lejn osKelee nw~ ceesn kes meodYeeJe ceW Jen mJehejJemleg mJehe osKeves ceW

166 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

DemeceLe& neslee nw~ en Den&eerLe& pevcecejCeheer ceiejceeefo peueejeW mes jefnle ner nw, efpevekes DeYeeJe
ceW en Den&eerLe& cees#eeeefhle kejeves ceW meeOeveYetle ngDee nw~~27~b~
DeLeeseles leerLe&ceveskeekeejheef#eMeyohegefuevepeueeJejesOepeueefveie&ceOecezhesleeb MeesYeeb efyeYee|le, Fob leg
leLee ve YeefJe<eleerle$een
$e+ef<eJe=<eYemlegeflecevess-efkeleefveIeex<e-efJeefJeOeefJenieOJeeveced~
efJeefJeOeleheesefveefOehegefueveb, meeeJemebJejefvepe&jeefveeJeCeb~~28~~
$e+ef<eJe=<eYesleeefo$e+<eerCeeb Je=Ye<ee ieCeOejosJeeoe:, mlegeflemJeheeefCe cevees%eeefve Gsefkeleeefve
GlkeMeefyoleeefve leeefve e efveIeex<eee Meem$ehee"e: mlegeflecevessefkeleefveIeex<ee:, $e+ef<eJe=<eYeeCeeb
mlegeflecevesosefkeleefveIeex<eemle SJeb efJeefJeOee veeveeekeeje efJenieOJeevee: heef#eMeyoe e$e~
efJeefJeOeleheesefveefOehegefueveced efJeefJeOeeefve yengekeejeefCe leheebefme efveOeerevles es<eg les efJeefJeOeleheesefveOeees
cegefveJejemle SJe hegefueveb mebmeejmeefjleJeens eJenleeb leogejCemLeeveb e$e~ meeeJemebJejCe
efvepe&jeefve:eJeCeced DeeeJeCeceeeJe: kece&Ceeceeieceveced , leme mebJejCeb efveJeejCeb eLee eefJeMelees
peuemeeJejesOe Fefle~ efvepe&je Gheeekece&Ceeb efvepe&jCeb mewJe efve:eJeCeb eLee Gheeepeueme
efveie&ce Fefle~ DeeeJemebJejCeb e efvepe&jeefveeJeCeb e leeYeeb men Jele&les Fefle meeeJemebJejCe
efvepe&jeefve:eJeCeced~~28~~
ueewefkekeleerLe& Deveske heef#eeeW kes MeyoeW mes Meyocee neslee nw; Jen yeeuegkeecee eosMe, peuemebee
leLee peue efvekeueves kes ej mes ege neslee nw~ hejvleg Den&eerLe& Jewmee veneR neslee, Fme Mebkee kee Gej
Deeeee& osles nQ
DeLe&en Den&eerLe& ieCeOejeefo es<" cegefveeeW keer ceOegj mlegefle, leLee Meem$ehe"vehe veevee heef#eeeW
kes MeyoeW mes ege nQ~ DeveceefleeeW kes leerLeeX hej veeveeefJeOe heef#eeeW keer OJeefve megveer peeleer nQ~ Den&eerLe& ceW
mlegefle leLee Meem$e he"ve kes Meyo megves peeles nQ~
eefo veoer ceW yenles ngS ceveg<e kees yeeuegkee eosMe veoer mes GeerCe& nesves kee mLeeve nw, Jewmes Den&eerLe& ceW
Deveske ekeej kes DeveMeve, DeJeceesoe& Deeefo leheejCe kejves Jeeues cegefvepeve ner yeeuegkee eosMemJehe nQ
Deewj Jes mebmeejveoer kes eJeen ceW yenles ceveg<e kees heej ueieeves kes efueS yeeuegkee eosMe kes meceeve nQ~ pewmes
otmejs leerLeeX ceW heeveer DeefOeke veneR DeeJes, FmeefueS Gmekees eefleyebOe kejles nQ leLee DeefOeke heeveer Dee ieee
lees Gmes efvekeeueves keer Yeer JeJemLee keer peeleer nw~ Jewmes Den&eerLe& Yeer keceeX kees peerJe ceW Deeves ceW eefleyevOe
kejlee nw Deewj hetJe&ye keceeX keer efvepe&je kejlee nw~ DeLee&led hetJe&ye keceeX kees Jen Deelcee ceW mes efvekeeue oslee
nw~ Fme ekeej Fme Den&eerLe& kee DeveleerLeeX kes meeLe efJeue#eCe meeMe nesves hej Yeer meJe& leerLeeX keer Dehes#ee mes
en Delevle es<" nw Deewj ener eeefCecee$eeW kee efve:mebMee keueeCe kejves Jeeuee nw~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ewleYeefe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 167

ieCeOejeeOejsveYe=efleceneYeJehegb[jerkew:heg<ew:,
yengeYf e: mveeleb Yekelee, keefuekeueg<eceueeheke<e&CeeLe&ceceseced~~29~~
ieCeOejsleeefo leefolLecYetleb leerLe heg<ewye&ngefYe: mveeleb mveevleefmceefVeefle mveeleb mveevemLeeveced~
eEkeefJeefMe<wmlew:? ieCeOejeeOejsv-eYe=efleceneYeJehegC[jerkew: ieCeOejee eeOejee Fvee
les eYe=lee Deeee es<eeb les e les cenevlee les YeJehegC[jerkeee YeJeeveeb eOeevee: eefo Jee
ceneYeJeee les heg C [jer k eees e f l e ef J eenmlew : ~ keee mveeleb ? Yeke l ee ~ ef k eceLe ?
keefuekeueg<eceueeheke<e&CeeLe&ced~ keueew og<<ecekeeues keueg<eb kece& eogheee|peleb leosJe ceueb
DeelcemJeheeeokelJeeemeeheke<e&CeeLe mhesveeLe&ced Deceseb cenled~~29~~
DeLe&YeJeeW ceW DeefleMee es<" Ssmes ieCeOej, eeOej, osJesv Deeefo yengle heg<ehegbieJe pevce pevce ceW
mebefele efkees kece&heerceue kee veeMe kejves kes efuees Fme ceneved Den&eerLe& ceW Yeefe ceW mveeve kejles nQ~
DeJeleerCe&Jele: mveelegb, ceceeefhe ogmlejmecemleogefjleb otjb~
Jehenjleg hejceheeJeve-cevevepeemJeYeeJeYeeJeieYeerjb~~30~~
leeerLe ceceeefhe ogmlejmecemleogefjleb ogmlejceveJeieeleheejb (ieeeheejb) lee leled mecemleb e
efvejJeMes<eb ogefjleb kece&, otjcehegvejeJe=eb eLee YeJelesJeb~ Jehenjleg efJeMes<esCe efvecet&ueleeshenjleg
mheseleg~ eEkeefJeefMe<me cece? DeJeleerCe&Jele: leerLex DevegeefJe<me~ efkeceLe&ced ? mveelegb kece&ceueb
e#eeueefelegced ~ eEkeefJeefMe<b leerLe&ced ? hejceheeJeveb hejceb meJee&efOeveeekelJeeled~ heeJeveb
meJe&oes<eehenejkelJeeled~ DevevepeemJeYeeJe-YeeJeieYeerjcedDevew: hejJeeefoefYe: peslegb Mekeee
Devepeee ve Devepeee Devevepeee: mJeYeeJee: mJeheeefCe es<eeb les e les YeeJeee peerJeeoe:
lew: ieYeerjceieeOeced~~30~~
DeLe&en Den&eerLe& meJe& leerLeeX ceW es<" nw leLee meJe&oes<eeW kees ve< kejlee nw~ hejJeeoerieCe
efpevekee KeC[ve veneR kej mekeles Ssmes DeveskeevlepeerJeeefo heoeLeeX mes en leerLe& DeefleMee iebYeerj nw~ DeLee&led
peerJeeefo heoeLeeX kee mJeYeeJeJeCe&ve Fme Den&eerLe& ceW ner efveoex<e efueKee ngDee efoKesiee~ Jen Deve$e veneR
efoKesiee~ Ssmes Fme heefJe$e Den&eerLe& ceW mveeve kes efueS Glejs ngS cesjs Deveble heeleke ve< nesJes~~30~~
he=LJeer bo
Deleeceveeveeslheueb, mekeuekeesheJespe&eeled ,
kee#eMejcees#enerve - ceefJekeejleesskele~~
efJe<eeoceoneefvele:, enefmeleeeceeveb meoe,
cegKeb keLeeleerJe les, oeMegefceeleefvlekeerced~~31~~
Deleecesleenefpevesv leJe heb hegveeeflJeefle mecyevOe:~ e$e hes cegKeb keLeeleerJe ekeeleerJe~
les leJe oeMegefb oeb efeeb %eeveefceleLe&: leme Megefb efvece&ueleeb eefleyevOekeneeEve eEkeefJeefMe<eb?

168 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

DeeleefvlekeercedDevleceefleeevle: keeue: Delevle: leefmcevYeJeeced~ #eeefekelJes efn leefMegsve&

keoeefeovlees YeJeleerefle~ keLecYetleb cegKeced ? DeleeceveeveeslheuecedF&<eeeces Deleeces les e les
veeves e le SJe Glheues e$e, GlheueMeyosvee$e Glheuehe$es ie=lesles mecegoees<eg efn Je=ee: Meyoe
DeJeeJes<eg Deefhe Jele&vles FleefYeOeeveeled~ keesheeJesMeees leeces YeefJe<ele Fle$eenmekeue
keesheJespe&eeled mekeuees DevevleevegyevOeeefoYesoefYeVe: me eemeew keeshe SJe Jeefnve: mevleehensleglJeeled
leme peeeled #eekejCeeled~ hegvejefhe keLecYetleced ? kee#eMejcees#enervecedkeeceesskeeefo<s eeefCeefve
eflee&ief<heele: kee#e: me SJe Mejes cece&JesefOelJeeled leme cees#ees ceeseveb lesve nerveb kegle:?
DeefJekeejleesskele: DeefJekeejlee Jeerlejeielee lemee Gskele: hejceeke<e eehlelJeeled ~ hegvejefhe
eEkeefJeefMe<cedenefmeleeeceeveb meoe enefmeleefceJe Deelceeveb Deeejefle Fefle enefmeleeeceeveb
meoe meJe&keeueced~ kegle:? efJe<eeoceoneefvele: efJe<eeoevceoee keoeefeoemeVelee cegKes YeJeefle
leg leeesjlevlee#eelemlevcegKeme meJe&oe emeVeleeshehees: enefmeleeeceeveb meoslegeles~~31~~
Deye eneB mes heeBe MueeskeeW ceW efpevesej kes he kee ebLekeej JeCe&ve kejles nQ
DeLe&ns efpevesMe ! Deehekes keceueouelegue leLee eEkeefeled leeceves$e DeefleMee ceveesnj efoKeles nQ~
es Deehekes eesOe mes leece ngS neWies Ssmee efkemeer kes ceve ceW eefleYeeme nes mekesiee~ hejvleg Jen eefleYeeme
efyeukegue Devegefele nw; keeeWefke Deeheves DevevleevegyebOeer, DeeleeKeeve, eleeKeeve leLee mebpJeuevehe
eej ekeej kes eesOehe Deefive kee Deeheves veeMe efkeee nw~ Dele: eesOe mes Deehekes ves$e ueeue veneR ngS nQ,
Ssmee efme nes ieee~ DeLee&led Deehekes ves$e vewmeefie&kelee mes ner eEkeefeled ueeue nQ~ ns eYees, Deehe kee#ehe
yeeCe mes jefnle nQ, keeeWefke DeeheceW jeieYeeJe efyeuekegue veneR nw~ Deehe ceW Jeerlejeielee hetCe&leee eie ngF& nw~
jeie Deewj keece kee Gske nesves mes ceveg<e Deheveer efeelecee kees eflejer vepej mes osKelee nw~ DeeheceW mejeie
YeeJe veneR nw, Keso Deewj Gvceehevee GlheVe nesves mes cegKe hej emeVelee kee YeeJe ueghle neslee nw~ hejvleg Deehe
ceW es oesveeW YeeJe veneR nw~ Dele: Deehekee cegKe meowJe emeVe ner jnlee nw~ efJe<eeo Deewj ceo kee Deeheves
hetCe&veeMe efkeee nw Dele: Gvekee uesMe Yeer DeeheceW veneR jne nw~ Dele: Deehekee cegKe keYeer Yeer DeemeVe veneR
jnlee nw~ Deehekee Delevle emeVe cegKe, Deehekee Devle:kejCe hetCe& efvece&ue ngDee nw Ssmeer metevee kejlee nw~
leLee Deehekee %eeve hetCe& oMee kees eehle ngDee nw Fmekeer Yeer metevee oslee nw~~31~~
efvejeYejCeYeemegjb,
efJeielejeieJesieesoeeefVejbyejceveesnjb,
eke=efleheefveoex<ele:~
efvejeegOemegefveYe&eb, efJeieleefnbmeeEnmeeeceeled
efvejeefce<emegle=efhleceefefJeOeJesoveeveeb #eeeled~~32~~
hegvejefhe keLecYetleb heced? efvejeYejCeYeemegjb DeeYejCesYees efve<eevleb efvejeYejCeb~ lee
leemegjb e YeemeveMeerueb hejceMeesYeemeceefvJeleced~ DeeYejCeMeesYeeceefhe keglemleVe kejesefle esled

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ewleYeefe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 169

efJeielejeieJesieesoeeled jeieme Jesie DeeJesMemlemeesoees efJeMes<esCe ielees ve<: me eemeew jeieJesieesoee

le mceeefVejcyejceveesnjced~ DebyejsYees Jem$esYees efve:eevleb efvejcyejb lee levceveesnjb e cevees%eced~
kemceeeocyejeCeefhe veeoes Fleen eke=efleheefveoex<ele:~
eke=efleheb menpeheb le$e efveoex<elees jeieeefooes<eemecYeJeeled Devesve efJeMes<eCeesve eslehee
YeieJele: kegC[ueeeeYejCeb osJee*dieJem$eeefo heefjOeeveb e heefjkeuheevle: elegkelee:~ veveg
efveoex<elJesefhe ueppeeeeoveeLe Jem$eenCeb YeieJelees ve efJeefcelehevegheheVeced ~ ueppeeee
SJe oes<elJeeled ~ e#eerCeceesns YeieJeefle ceesnefJeMes<eeeflcekeeee ueppeeee DemecYeJeee~ hegvejefhe
keLecYetleb efvejeegOemegefveYe&eced DeeegOeb enjCeb lemceeefVe<eevleb lee efve<eevleb emceeled leefVejeegOeb
FlLecYetleceefhe megefveYe&eced ~ YeeeefVe<eevleb Yeeb Jee efve<eevleb emceeled efveYe&eb meg<"g efveYe&eb
megefveYe&eb~ kegle: efJeieleeEnmeeEnmeeeceeled~ eEnmee eEnmee e leees: eceesvegheefjheeer~ efJeMes<esCe
ielees ve<: me eemeew eEnmeeEnmeeecee JeOeJeOekeece:~ eefo efn YeieJelee kemeefeled eEnmeme
eEnmee efJeOeereles leoe lesveeefhe YeieJele: mee efJeOeereles Fefle eEnmeeEnmeeece: meeled ~ ve e
YeieJelee kemeefelmee efJeOeereles hejcekeeefCekelJeeled~ hegvejefhe eEkeefJeefMe<b leJe heced ?
efvejeefce<emegle=efhleceled Deeefce<eeoenejeled efve<eevleb efvejeefce<eced~ leefolLecYetleceefhe megle=efhleceled MeesYevee
FlejeeefCele=efhleYees efJeue#eCee keJeueenejjefnlee le=efhle: megle=efhle: mee efJeeles e$e leeled ~
kegle: efJeefJeOeJesoveeveeb #eeeled efJeefJeOee veeveeekeeje: #egeflheheemeeefopeefvelee Jesovee: heer[e:
leemeeb #eeeoYeeJeeled~~32~~
DeLe&eerefpevesMJej kee he DeeYet<eCeeW kes efyevee ner Delevle megvoj efoKelee nw~ eer efpevesej
Dehevee osn DeuebkeejeW mes keeeW veneR mepeeles, Fme eMve kee Gej en nwGvneWves jeieYeeJe kee cetuele:
veeMe efkeee nw~ ceve ceW peye jeieYeeJe GlheVe neslee leye ceeveJe Dehevee Mejerj DeuebkeejeW mes Yetef<ele kejlee nw
leLee Deheves heeme megvoj heoeLe& jKeves keer Fe Gmes nesleer nw~ hejvleg efpevneWves jeieYeeJe kee efJeveeMe efkeee
nQ Gvekes ceve ceW Ssmes efJeeej keYeer Yeer GlheVe veneR nesles~ efpevesej kee mJehe Jem$e kes DeYeeJe ceW Yeer
DeefleMee ceveesnj efoKelee nw~ Gvekees Jem$eeW keer DeeJeMekelee ner veneR Leer~ Jes jeieeefo oes<eeW mes jefnle Les~
Dele: Dehevee Mejerj kehe[eW mes mepeeves kes mJehve ceW Yeer keYeer Gvekees Fe veneR Leer~ esleecyejpeve YeieJeeve
efpevesej kees kegC[ue nej Deeefo DeeYejCeeW mes leLee jsMeceer Jem$eeW mes mepeeles nQ~ hejvleg en Gvekee mepeeves
kee keee& Devegefele nw~ es Gheeg&e efJeJeseve mes efme neslee nw~ keoeefeled efveoex<e nesles ngS Yeer YeieJeeved
ueppee mes Deheves Debie hej Jem$e OeejCe kejles nQ Ssmee keLeve Yeer eesie veneR nQ~ keeeWefke ueppee Yeer oes<e ner
nw~ efpevesej ves ceesnkece& kee hetCe& veeMe efkeee nw Deewj ueppee Yeer ceesnkece& kee ner Ske Yeso nw~ DeLee&led Jen
Yeer ceesn kes veeMe mes ner ve< nes ieF& nw~ Fmeefuees ueppee mes efpevesej Jem$e OeejCe kejles nQ, en kenvee Yeer

170 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

eesie veneR nw~ efpevesej ves Deheves heeme Ske Yeer Mem$e veneR jKee nw~ DeleSJe Jes efveYe&e nQ~ Fmekee keejCe
en nw efke Jes efkemeer kee Yeer Ieele veneR kejles nQ~ eefo efkemeer kee Ieele efkeee neslee lees Jen Yeer efpevesej kee
Ieele kejlee~ efpevesej DeefleMee oeeueg nesves mes Deheves heeme Mem$e jKeves keer Gvekees DeeJeMekelee ner veneR
nw~ leLee efpevesej Deenej Yeer enCe veneR kejles nQ~ lees Yeer Gvekees pees le=efhle nesleer nw Jewmeer Deve kees veneR
nesleer~ Gvekees Ssmeer ueeskeesej le=efhle nesves kee keejCe en nw efke GvneWves YetKe, le=<Cee Deeefo og:KeeW kee hetCe&
efJeveeMe efkeee nw~~32~~
efceleefmLeleveKeebiepeb,
ielejpeesceuemheMe&veb
veJeebyegnevove - eefleceefoJeievOeesoeced ~
jJeervogkegefueMeeefo - efoJeyengue#eCeeuebke=leb
efoJeekejmeneYeemegj - ceheer#eCeeveeb efeeced~~33~~
efceleefmLelesleeefoDeb Mejerjb le$e peelee Depee: kesMee:~ efcelee: heefjefcelee: Je=efjefnlee:
efmLelee veKee Depeee e$e~ elmecees efn kesJeue%eeveceglheVeb YeieJelemlelmecees eeJelheefjceeCee
veKee: kesMeee Deesefhe lelheefjceeCee SJe efle<"efvle~ ve hegveJe&&vles~ ielejpeesceuemheMe&veced ~
jpe: heebmeg: leosJe ceueb lesve mheMe&veb mecyevOees ieleb ve<b jpeesceuemheMe&veb e$e~ veJeecyegnevoveeeflece
efoJeievOeesoecedveJeb elee efJekeefmeleb lee leocyegnb e, Decyeg heeveereb le$e jesnefle~ eeogYe&Jeefle
Flecyegnb keceueb lee evoveb e leeYeeb eeflece: meMe: efoJees DevepeveMejerjemecYeJeer ees
ievOemlemeesoe: eeogYee&Jees e$e~ jJeervogkegefueMeeefohegCeyengue#eCeeue*dke=lecedjefJejeefole
Fvogev: kegefueMeb Jeecesleeveeefoex<eeb leeefve e leeefve hegCeeefve e eMemleeefve e yentefve e
De<esejMeleme*dKeeefve ue#eCeeefve e lewjue*dke=leb Yetef<eleced~ efoJeekejmeneYeemegjceheer#eCeeveeb
efeecedefoJeekejeCeeb meneb, leemegjceefhe oereceefhe F&#eCeeveeb ueeseveeveeb efeeb JeuueYeced~~33~~
DeLe&efpevesej kees peye kesJeue%eeve GlheVe neslee nw, leye Gvekes veKe Deewj kesMe efpeleves Les Gleves ner
Jes jnles nQ ; Gvekeer Je=ef Deeies DeefOeke nesleer ner veneR~ Fmekee keejCe en nw efke kesJeueer YeieJeble kee Mejerj
hejceewoeefjke mehleOeeleg jefnle neslee nw~ Fmeefuees veKeeW leLee kesMeeW keer yee{ nesleer veneR~ efpevesv kes Mejerj
kees Oetueer kee mheMe& neslee ner veneR~ Gvekee Mejerj ohe&Celegue efvece&ue neslee nw~ mee: efJekeefmele keceue leLee
veJe evove kes meceeve Gvekes Debie kee efoJeiebOe eke neslee nw~ efkemeer Yeer ceveg<e kee Mejerj eYeg kes Mejerj
meceeve megieefvOele veneR neslee nw~ mete&, ev, Jee Deeefoke efoJe Deewj Gece 1008 MegYe ue#eCeeW mes eYeg
kee osn Deue*dke=le neslee nw~ leLee meneeW meteeX mes Yeer DeefOeke owoerheceeve neskej Yeer eYeg kee osn ueesieeW
kes ueeseveeW kees efee Deeuneefole kejves Jeeuee neslee nw~~33~~
efnleeLe&heefjhebefLeefYe: eyeuejeieceesneefoefYe:~
keuebekf elecevee pevees, eoefYeJeer#e MeesMegdeles~~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ewleYeefe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 171

meoeefYecegKecesJe eppeieefle heMeleeb meJe&le:~

Mejefceueevceb[ue - efceJeeseflLeleb Meles~~34~~
efnleeesleeefoetheb DeefYe DeefYecegKeb mecevleee Jeer#e efJeueeskee, MeesMegOeles DeefleMeesve
Meges YeJeefle~ keesmeew ? peve:~ keLecYetle:? keueeflecevee: keueefleb ceefueveerke=leb cevees eme~
kew: ? eyeuejeieceesneefoefYe: eke=<b yeueb meeceLe& es<eeb les eyeuee jeiee ceesne leew Deeefoex<eeb
s<eeoerveeb, eyeueee les jeieceesneoee lew:~ keLecYetlew:? efnleeLe&heefjheefvLeefYe: efnleeemeew DeLe&e
cees#emleme heefjheefvLeveesheneefjCeeewje FleLe&: lew:~ meoeefYecegKecesJe eppeieefle heMeleeb meJe&le:meoe
meJe&oe DeefYecegKeb SJe meccegKesJe keLeb ? meJe&le: meJee&meg efo#eg etheb Meles~ kes<eeb ? heMeleeced~
keJe? peieefle~ efkeefceJe ? MejefceueevceC[ueefceJe Mejefo Mejlkeeues efJeceueb efJeveb
Ieveheuekeue*dkeb lee leevceC[ueb e evefyecyeb leefoJe GefLeleb Gefoleced~~34~~
DeLe&-peerJeeW kee keueeCe cees#eeeefhle mes neslee nw hejvleg Gmekeer eeefhle kees ve nesves osves Jeeues
ceesneefoke Me$egceveeseqJekeej yengle MeefeMeeueer nQ~ Gvemes ceefueve ceve Jeeues ueesie eYeg kee oMe&ve kejkes
DeefleMee Meg nes peeles nQ~ pees peerJe Fme peiele ceW meoe eYeg kee cegKe osKeles nQ~ Gvekees Jen eYeg kee cegKe
Mejod $e+leg kes Gefoleefvece&ue hetCe& ev ceC[ue kes meceeve efoKelee nw~~34~~
leosleocejsej - eeueceewefueceeueeceefCemhegjeflkejCeegcyeveere - ejCeejefJevoeced~
hegveeleg YeieJeefppevesv! leJe hecevOeerke=leb~
peieled mekeueceveleerLe&iegheoes<eesoew:~~35~~
leosleefoleenlethecesledeeJee|Celeekeejced ~ DecejeCeeceereje Fve: eefo Jee Deceje
osJee F&eje osJesvOejCesvvejsve: les<eeb eeuee hegve: hegve: eCeeceheje: les e les ceewueee les<eeb
ceeuee he*defe le$e ceCee: les<eeb mhegjvlees oereemles e les efkejCeee jMcee: lewegcyeveereceeMues<eCeereb
ejCeejefJevos keceues leees: eb~ hegveeleg heefJe$eerkejesleg~ leJe heb efn efpevesvYeieJeved kesJeue%eeve
mecheVe, eefo Jee hetpe~ eEke lelhegveeleg? peielmekeueced~ eEkeefJeefMe<b? DevOeerke=leb efJeJeskeheje*dcegKeer
ke=leced~ kew:? DeveleerLe&iegheoes<eesoew: pewveleerLee&oveeerLe celeb es<eeb les DeveleerLee&
DeehleeefYeceeefvevees efceLee<e: lesYees iegheeCeeb ye=nlmJeheeCeeb oes<eeCeeb jeies<eceesneveeb es
Goee: eeogYee&Jeemlew:~~35~~
DeLe&ns kesJeue%eevemebheVe Fveefohetpe efpevesej! en mebhetCe& efJee Deveceleere efceLeeef< ueesieeW
mes hewueees iees jeies<eceesneefokeefJekeejeW mes DevOe yeve ieee nw~ Fv, OejCesv, eeJeleea vecemkeej kejles
mecee Gvekes cegkeg efmLele ceefCeeeW mes mhegefjle efkejCeeW mes ns eYees! Deehekes oesveeW ejCe keceue DeeefMue
ngS nQ~ Jes Ssmes efceLeecele mes DebOes ngS meJe& peiele kees heefJe$e kejs~

172 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

leelhee&jeie, s<e ceesneefoefJekeejeW kee veeMe neskej meJe&$e pewveOece& kee emeej nes, efpememes pevelee
kee meee efnle nes mekes~~35~~
-Deeueesevee ee DebeefuekeeFeefce Yevles! esFeYeefekeeGmmeiiees keDees lemmeeueesesGb, DenueeseefleefjeueeseGueeseefcce
efkeefcee-efkeefceeefCe peeefCe efpeCeesFeeefCe leeefCe meJJeeefCe eflemeg efJe ueesSmeg YeJeCeJeeefmee
JeeCeefJeblej-peesFefmeekehheJeeefmeebefle eGefJene osJee meheefjJeeje efoJJesCe ievOesCe, efoJJesCe heghhesCe,
efoJJesCe OetJesCe, efoJJesCe egCCesCe, efoJJesCe JeemesCe, efoJJesCe CneCesCe, efCeekeeueb Debebefle,
hegppebefle, Jebobefle, Cecebmebefle DenceefJe Fn meblees lelLe, mebleeFb efCeekeeueb Debesefce, hetpesefce,
Jeboeefce, Cecebmeeefce, ogkeKekeKeDees, keccekeKeDees, yeesefnueenes, megieFieceCeb, meceeefncejCeb,
efpeCeiegCe-mecheefe nesG cepPeb~
Debeefuekee keer mebmke=le SJeb efnvoer erkee
DeLe Feefce Yebles YeieJeved Denb Feefce DeefYeue<eeefce~ eEke keleg ? esFeYeefekeeGmmeiees keDees
lemmeeueesesGb ewleYeefekeeeeslmeieex ees ceee ke=le: leceeueeseefelegced~ Jele&ceeveoes<eefvejekejCeeLe&ecf eleLe&:~
Denueeseefleefjeueeses Gueeseefcce DeOeesueeskeeflee&kedueeskeesOJe&ueeskes<egd~ efkeefceeefkeefceeefCe
ke=ef$eceeke=ef$eceeefCe~ MeeMJeleeMeeMJeleeefve leeefve eeefve efpeveesFeeefCe efpeveesFeeefCe efpeveewleeefve
efpeveeeflecee: eeefve~ leeefve meJee&efCe eflemegefJe ueesSmeg ef$e<Jeefhe ueeskes<eg~ YeJeveJeeefmeeJeeCeeEJelej
peesFefmeekehheJeeefmeeefe YeJeveJeeefmeveesmegjeoe:, JeeveJevleje JeveesJee: eEkevejeoe:, peesFefmee
peesefle<kee: eveoe:, kehheJeeefmee keuheJeeefmeve: meewOecee&oe:~ Fefle eGefJJene osJee elege|JeOeee
osJeeeleg:ekeeje osJee: DeefCeceee<iegCeesheslee:~ keLecYetlee: meheefjJeeje: heueeefomeefnlee:~
efoJJeseEn iebOeseEn efoJew: mJeie&ueeskeesJew: keg*dkegceeiegkehet&jevoveeefoJew:~ efoJJeseEn heghheseEn
ceboejheeefjpeelemevleevekeeefokegmegcew:~ efoJJeseEn OetJeseEn efoJewOet&hew: ke=<CeeiegosJeoeevovee
efomegievOeJemebpeelew:~ efoJJesCe egCCesCe efoJesve etCexve~ efoJJeseEn JeemeseEF efoJewJee&mew:
kehet&jeefokeetCez:~ efoJJesCe CneCesCe efoJesve mveevesve #eerjesopeueeefoefYe:~ efCeekeeueb efvelekeeueb
meJe&keeueb ef$ekeeueefceleLe&:~ Debebefle mveheebefle~ hegppebefle hetpeeefvle~ Jebobefle mlegJeefvle vecemmebefle
vecemeefvle hebee*dieeCeeceb kegJe&efvle~ DenceefJe Denceefhe Fn meblees Fn meved De$e #es$es Jele&ceeve:~
lelLe mebleeFb le$e meefvle hetJeexemLeeves<eg Jele&ceeveeefve~ efCeekeeueb ef$ekeeueb DeveJejleb e~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ewleYeefe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 173

Debesefce Deee&efce~ hetpesefce hetpeeeefce~ Jeboeefce mleewefce~ Cecebmeeefce vecemeeefce eefCeheleeefce~

SJebke=les meefle ogkeKekeKeDees Meejerjceevemeog:Ke#ee:, keccekeKeDees %eeveeJejCeee<kece&#ee:,
yeesefnueenes jlve$eeueeYe:, megieFieceCeb cees#eieceveb, meceeefncejCeb jlve$ees efvee|JeIveleee
DekeueerJecejCeb, efpeCeiegCemebheeer efpeveme iegCee: elegefm$ebMeoefleMeee, De<ceneeeefleneee&efCe
Devevle%eeveeefoeleg<eb esleeoe: mewJe mecheefeue&#ceer:~ mee nesG cepPeb YeJeleg cecesefle~~1
Debeefuekee kee DeLe&
Fme ekeej ewleYeefe kejves kes yeeo ns YeieJeved ! ceQves ewleYeefe kee keeeeslmeie& efkeee Deye ceQ
Deeueesevee kejves keer Fe kejlee ntB DeLee&led pees ewleYeefe kee keeeeslmeie& efkeee nw GmeceW Jele&ceeve
keeue ceW pees oes<e ngS nQ Gvekee efvejekejCe kejves keer cesjer Fe nw~ DeLee&led Gve oes<eeW keer ceQ Deeueesevee
kejlee ntB~ DeOeesueeske, TOJe&ueeske leLee ceOeueeske ceW pees ke=ef$ece leLee Deke=ef$ece efpevecebefoj nQ, Gve meJe&
cebefojeW keer elege|Cekeee osJe, Demegjeefoke YeJeveJeemeer, efkeVejeefoke Jeblej, ebmetee&efoke peesefle<ke leLee
meewOecee&efoke keuheJeemeer es meye osJe efceuekej heefjJeej kes meeLe DeefCeceeefoke Dee" iegCeege neskej
osJeebievee Deeefo heefjJeej ueskej mJeie&ueeskeeW kee kegbkegce, Deie, kehet&j, evove Deeefo heoeLe& efpemeceW efceueees
nQ Ssmes efoJe iebOe mes, efoJe heg<heeW mes ceboej, heeefjpeele, mebleevekeeefo efoJeheg<heeW mes, ke=<Ceeie, osJeoe,
eboveeefo megiebOe JeeW mes efceefele efoJe Oethe mes hebeJeCe&ceeer ceeefCekeeetCe& mes, efoJe kehet&jeefoke Jeeme mes,
kehet&jeefoke etCe& mes, #eerjmecegeefoke peueeW mes DeefYe<eske kejvee Fleeefoke mes Jes osJeieCe efvelekeeue
DeLee&led ef$ekeeue ceW Deekej hetpeles nQ, Jebove kejles nQ, mlegefle kejles nQ vecemkeej kejles nQ~ ceQ Yeer eneB
mJekeere eeceeefoke ceW efveJeeme kejlee ngDee Yeer ceevees TOJe&ueeskeeefo ceW efveJeeme kejlee ntB~ Ssmeer YeeJevee mes
efvelekeeue ceQ ef$ekeeue ceW Dee&ve, hetpeve, Jebove vecemkeej kejlee ntB~ efpememes cesjs og:KeeW kee #ee nesJes~
%eeveeJejCeeefoke Dee" keceeX kee #ee nesJes, yeesefOeueeYejlve$eeueeYe nesJes, megieefle ceW ieceve nesJes, jlve$eeege
efvee|JeIvelee mes meceeefOecejCe eehle nesJes, efpeveiegCeeW keer mebheefe keer eeefhle nesJes DeLee&led cegPes eeQleerme
DeefleMee, De<ceneeeeflenee&, Devevle%eeveeefoeleg<e Deeefo keer eeefhle nesJes, Ssmeer ceQ Fe kejlee ntB~
Fme ekeej eer ieewlecemJeeceer ves meceJemejCe ceW efJejepeceeve eer ceneJeerj mJeeceer keer Jevovee kejkes
veJe osJeleeDeeW keer Jevovee keer nw hegve Deke=ef$ece-ke=ef$ece efpeveeeflecee SJeb efpeveeueeeW keer Jevovee keer nw~
en ewleYeefe veece mes eefme nw~ nce meYeer efoiecyej pewve meeOeg-meeOJeer eefleefove ef$ekeeue osJeJevoveemeeceeefeke ceW Fme Yeefe kee hee" kejles nQ~
1. meeceeefeke Yee<e he=. 174 mes 177 leke~

174 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

eLece DeOeee (ewleYeefe) kee meej

ewleYeefe Dehejveece peeefle YeieJeeved cenemlees$e

YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kee mee#eeled oMe&ve kej eer ieewlecemJeeceer Yeefe ceW ieodieod nes peeefle
YeieJeeved Meyo kee GeejCe kejkes eYeg kes ejCeeW keer Jevovee kejles nge kenles nQnsceecYeespeeeej
efJepe=befYeleew
ns YeieJeved ! Deehekes ejCe keceueeW kes veeres osJeieCe mJeCe&ceeer efoJe keceueeW keer jevee kejles peeles
nQ~ Fme efJeMes<eCe mes kesJe}%eeveer eYeg kes eerefJenej kee JewYeJe eoe|Mele efkeee nw~ YeieJeeve kee eerefJenej
DeekeeMe ceW DeOejhe=LJeer mes heebe meew Oeveg<eoes npeej neLe Thej neslee nw~ YeieJeeve kes eerejCeeW kes
veeres 125 keceueeW keer jevee kejles jnles nQ efhej Yeer YeieJeeve Gve hej Yeer eej Debiegue DeOej ner hewj jKeles
nQ~ en eYeg keer ieceveefJenej efeee mJeYeeJe mes ner nesleer nw ve efke Fe mes, keeeWefke eYeg kes ceesnveere
kece& kee DeYeeJeefJeveeMe nes peeves mes Gvekee efJenej Je efoJeOJeefve ceW yeesuevee, meceJemejCe ceW yew"vee
Deeefo efeeeeW mJeYeeJe mes ner nesleer nQ~
efleere ejCe ceWDecejcegkegeeesodieerCe&eYeeheefjegefcyeleew~
ns YeieJeved ! Deehekes eerejCeeW ceW mecemle FbieCe cegkeg PegkeekejejCeeW ceW cemleke jKekej
vecemkeej kejles nQ Gme mecee Gvekes cegkegeW ceW ueieer ngF& jlveeW keer efkejCeW eYeg kes ejCeeW kee mheMe& kejleer
nQ~ Fme efJeMes<eCe mes en mhe< nes peelee nw efkeeYeg kes ejCeeW kees leerveeW ueeskeeW kes meYeer Fvmeew
Fb DemebKe osJeheefjJeejeW kes meeLe vecemkeej kejles nQ~ YeieJeeve kes ejCe keceue leerveeW ueeskeeW kes peerJeeW mes
Jeboveere nw~
le=leere ejCe ceW Je elegLe& ejCe ceW
keueg<eoee ceeveesodYeevlee: hejmhejJewefjCe:~
efJeielekeueg<ee: heeoew eme ehee efJeMeMJemeg:~~1~~
keuegef<elecevee ceeve mes Gvcee nges, pevcepeele, hejmhej ceW Jewjer Ssmes ceveg<e Je heMegieCe meYeer Deehekes
ejCeeW kee Deeee ueskej JewjYeeJe kees es[kej Deeheme ceW efJeMJeeme keeshejceeerefle kees eehle kej uesles
nQ~
Fme efJeMes<eCe mes YeieJeeve kes meceJemejCe kee ceenelce eie efkeee ieee nw~
YeieJeeve kes meceJemejCe ceW yeejn meYeeDeeW ceW DemebKe osJe, osefJeeeb Je mebKeeleeW ceveg<e leLee efleee
meYeer hejmhej kes JewjYeeJe kees es[kej hejceeerefle kees eehle kej YeieJeeve kee efoJe GheosMeece=le heeve
kejles nQ~ Fmeer nsleg mes pewveMeemeve ceW eEmen Deewj ieee Ske Iee heeveer heerles nges efoKeees peeles nQ~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ewleYeefe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 175

Deveblej eer ieewlecemJeeceer ves eewLes keeJe mes ueskej 10 leke n keeJeeW ceW veJeosJeeW kee JeCe&ve
efkeee nw
Deefjnble, efme, Deeeee&, GheeOeee Deewj meeOeg es heebe ceneheg<eheebe hejces<"er nQ~ hegveMe
efpeveOece&, efpeveeiece, efpeveewle Deewj ewleeuee es eej eer ieewlecemJeeceer eje vecemkeej efkees iees nQ~
hegve: 11 JeW hee mes ueskej 15 JeW hee leke Deke=ef$ece Deewj ke=ef$ece efpeveeefleceeDeeW keer Jebovee keer nw~
Deveblej leerveeW ueeskeeW kes mecemle Deke=ef$ece Je ke=ef$ece efpevecebefoj Je efpeveeefleceeDeeW keer Jevovee keer
nw~ FmeceW eejeW ekeej kes osJeeW kes eneB pees leerveeW ueeskeeW ceW efpevecebefoj Je efpeveeefleceeeW nQ, Gve meYeer keer
Jevovee kes meeLemeeLe ceOeueeske kes ke=ef$ece Je Deke=ef$ece efpeveewleeW keer Jebovee keer nw DeLee&led DeOeesueeske
kes YeJeveJeemeer osJeeW kes efpeveewleeW keer, ceOeueeske kes ke=ef$eceDeke=ef$ece efpevecebefoj Je eefleceeDeeW keer
leLee ceOeueeske ceW ner Jeblej Je peesefle<eer osJeeW kes efpeveeEyeyeeW keer hegvee Jewceeefveke osJeTOJe&ueeske kes
meYeer efpevecebefojeW keer Jebovee kejkes en mhe< efkeee nw efkeefpeveeefleceeDeeW keer Jevovee mes kesJeue
hegCeeeJe neslee nw Flevee ner veneR nw elegleewleeveeb mebkeere|le: meJee&eJeefvejesefOeveer en efpeveeefleceeDeeW
keer mlegefle mebhetCe& DeeeJe kees jeskeves Jeeueer DeLee&led hetCe& mebJej kejeves Jeeueer nesJes nw~
en mebhetCe& elege|vekeee osJeeW kes Je ceOeueeske kes ewle ewleeueeeW keer Jeboveehee 16 mes 22
leke 7 heeeW ceW yengle ner megboj nw~
Deveblej keeJe 23 mes 30 leke 8 keeJeeW ceW DenleosJe kees ceneveoceneleerLe& yeveekej GmeceW mveeve
keer yeele kener nw leLee mJeeb eerieewlecemJeeceer ves kene nw efke ns eYees ! ceQ Fme ceneleerLe& ceW mveeve nsleg Gleje
ntB cesjs Yeer mecemle ogefjleheeheeW kees Je keceeX kees otj keerefpees~
en ekejCe yengle jeseke nw~
hegveMe keeJe 31 mes 35 leke 5 keeJeeW ceW YeieJeeve keer Jeerlejeie cege kee yengle ner efJeMes<e JeCe&ve
efkeee nw~
Deveblej Debeefuekee ceW mebhetCe& ke=ef$eceDeke=ef$ece efpeveewle, ewleeueeeW keer Jebovee keer nw~
YeeJeeLe&Fme ekeej meb#eshe ceW Fme ewleYeefe ceW veJeosJeeW keer Jevovee, ke=ef$eceDeke=ef$ece
efpeveewleeueeeW keer efJeMes<e Jevovee Je Denleheer ceneleerLe& ceW DeJeieenvemveeve keer yeeleW kener ieF& nQ~
meb#eshe mes mecee kes Devegmeej Fvekee efJeJeseve kejvee eeefnS~

leerve ueeske ceb$e

eR Den $ewueeskeemebyebefOeDen&eflmeeeeeexheeOeeemeJe&meeOegefpeveOece&efpeveeiece-efpeveewleewleeueesYees vece:~

176 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

leerve ueeske kes Deke=ef$ece efpevecebefoj

DeOeesueeske ceW KejYeeiehebkeYeeie ceW YeJeveJeemeer osJeeW kes meele kejes[ yenej ueeKe (7,7200000)
efpevecebefoj nQ~
ceOeueeske ceW pebyeterhe Deeefo mes ekeJej veece kes lesjnJeW erhe leke eej meew DeeJeve (458)
efpevecebefoj nQ~
TOJe&ueeske ceW meewOece& mJeie& mes ueskej meJee&Le&efmeef Devegej leke eewjemeer ueeKe, meeeveJes npeej,
lesF&me (84,97,023) efpevecebefoj nQ~
Fve leerveeW ueeskeeW kes efpevecebefojeW keer mebKee Dee" kejes[, hheve ueeKe, meeeveJes npeej, eej meew
Fkeeemeer nw~ (8,56,97,481) nQ~
eleske Deke=ef$ece efpevecebefoj ceW 108 eefleceeeW nesleer nQ, Dele:8,56,97,481 108
925,53,27,948 efpeveeefleceeDeeW kees cesje vecemkeej nesJes~
Jeblej osJeeW kes YeJeve DeOeesueeske ceW DemebKeeleeW nQ Je ceOeueeske ceW YeJevehegj, DeeJeeme Yeer DemebKeeleeW
nQ~ meYeer ceW efpevecebefoj nQ~
peesefleJee&meer mete&, ebcee Deeefo Yeer ceOeueeske ceW DemebKeele erhemecegeW leke DebmeKeeleeW nQ~ Fve
meYeer ceW Deke=ef$ece efpevecebefoj Yeer DemebKeeleeW nQ GveceW 108108 eefleceeeW Yeer DemebKeeleeW nQ~
Fmeer ekeej ceOeueeske ceW YeJeveJeemeer osJeeW kes YeJevehegj, DeeJeeme Yeer DemebKeeleeW nQ~ Fve meYeer kes
Deke=ef$ece efpevecebefoj, efpeveeefleceeDeeW kees vecemkeej nesJes~
ceOeueeske ceW {eF& erhe leke osJe, ceveg<e Deeefo eje yeveJeees iees Deleerle, Jele&ceeve Je YeefJe<eled
keeue keer Dehes#ee DevebleeW nes peeles nQ~ Dele:
oesne
$ewkeeefueke ke=ef$ece meYeer, efpeveeeflecee efpeveOeece~
kens Devebleeveble ner, eflevnW Deveble eCeece~~1~~

Fefle eerieewlecemJeeceereCeerleeerieewleceieCeOejJeeCeeb ieefCeveer%eeveceleerefJejefeleDece=leJee|<eCeererkeeeeb cebieueeejCemeceefvJele

ewleYeefeveecee eLeceesOeee: meceehle: ~
N : MN : M

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ewleYeefe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 177

meceJemejCe mlees$e
-ieefCeveer %eeveceleer

oesne
efevcee efebleeceefCe eYees, iegCe Deveble keer Keeve~
meceJemejCe JewYeJe mekeue, Jen ueJecee$e meceeve~~1~~
MebYegbo
pee pee leerLekej #escebkej, legce Oece& ee kes kelee& nes~
pee pee DevebleoMe&ve meg%eeve, megKeJeere& elege Yeee& nes~~
pee pee Deveble iegCe kes Oeejer, eYeg legce GheosMe meYee veejer~
megjheefle keer Dee%ee mes Oeveheefle, jelee nw ef$eYegJeve cevenejer~~2~~

eYeg meceJemejCe ieieveebieCe ceW, yeme DeOej yevee ceefnceeMeeueer~

en Fb veerueceefCe jefele ieesue, Deekeej yevee iegCeceefCeceeueer~~
meer{er Fke Ske neLe TBeer, eew[er meye yeerme npeej yeveer~
vej yeeue Je= uetues uebie[s, e{ peeles meye DeefleMeeefe Ieveer~~3~~
henuee hejkeese Oetefuemeeue, yengJeCe& jlve efveefce&le megboj~
keefnb heejeie keefnb cejkeleceefCe, keefnb FvveerueceefCe mes cevenj~~
Fmekes DeYeb l ej eejeW ef o Me, nQ ceevemleb Y e yeves TB es ~
es yeejn eespeve mes efoKeles1, efpeveJej mes efoMe iegCe TBes~~4~~
FveceW eejeW efoMe efpeveeeflecee Gvekees megjheefle vejheefle epeles~
es meeLe&ke veece Oejbs oMe&ve mes, ceeveer ceeve ieefuele kejles~~
Fme meceJemejCe kes eej kees, De heeBe JesefokeeeW TBeer~
Fvekes Deblej ceW Dee" Yetefce efhej eYeg keer iebOekeger TBeer~5~~
Fme Oetefuemeeue DeYeblej ceW nw Yetefce ewleeemeeo eLece~
Skeske pewve cebbefoj Deblej mes, heeBe heeBe eemeeo megiece~~
eejeW ieefueeeW ceW GYee lejhe oes oese veedeeMeeueeeW nQ~
DeefYevee kejleeR efpeveiegCe ieeleeR, megj YeJeveJeeefme keveeeW nQ~~6~~
ef h ej Jes o er Jes { jner TB eer , iees h eg j ejeW mes eg e JeneB ~
ejeW hej cebieueJe efveOeer, OJepe leesjCe Iebe OJeveer cene~~
1. nefjJebMehegjeCe~

178 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

efhej Deeies KeeF& mJe veerj mes, Yejer otmejer Yetceer nw~
hetues kegJeuee keceueeW mes egle, nbmeeW kes keuejJe keer OJeefve nw~~7~~
ef h ej ot p eer Jes o er kes Deeies , leer p eer nw ueleeYet e f c e meg v oj~
yengjbie efyejbies heg<he efKeues, pees heg<heJe=ef kejles cevenj~~
efhej otpee kees yevee mJeefCe&ce, ieeshegj ejeW mes ceve njlee~
veJeefveefOe cebieue Ie Oethe IeeW, egle ceW eJesMe kejleer pevelee~~8~~
Deeies Geeve Yetefce eewLeer, eejeW efoMe yeves yeieeres nQ~
ece mes DeMeeske Jeve mehleheCe&, ebheke De Deece le kes nQ~~
eleske efoMee ceW Ske Ske, le ewleJe=#e DeefleMee TBes~
FveceW efpeve eeflecee eeeflenee&egle, eej eej ceefCecee oerKeW~~9~~
Fmekes Deeies Jesoer megvoj, efhej OJepeeYetefce OJepe mes MeesYes~
efhej jpeleJeCe&cee hejkeese, ieeshegj ejeW mes egle MeesYes~~
eqhej keuheJe=#e Yetceer er, oMeefJeOe kes keuheJe=#e FmeceW~
eefleefoMe efmeeLe& Je=#e eejeW nQ, efmeeW keer eeflecee GveceW~~10~~
eewLeer Jesoer kes yeeo YeJeve, Yetceer mehleefce kes GYee lejhe~
veJe veJe mlethe jlve efveefce&le, GveceW efpeveJej eeflecee megKeeo~~
hejkeese mheefkeceeer eewLee, cejkele ceefCe ieeshegj mes megvoj~
Gme Deeies eerceb[he Yetceer, yeejn kees"eW mes pevecevenj~~11~~
efhej hebece Jesoer kes Deeies, $ee keveer megvoj efoKeleer nQ~
henueer keveer hej e#e MeerMe hej, Oece&ee eejeW efoMe nQ~~
otpeer keveer hej Dee" ceneOJepe, veJeefJeefOe cebieue Je Oejs~
leerpeer keveer hej iebOekeger hej, efpeveJej oMe&ve heehe njW~~12~~
pee pee efpeveJej efmebnemeve hej, elegjbiegue DeOej efJejepe jns~
pee pee efpeveJej keer efoJeOJeveer, megvekej meye YeefJepeve le=hle Yees~~
meye peeleefJejesOeer eeCeerieCe, Deeheme ceW cew$eer YeeJe OejW~
pees Jebos OeeJeW iegCe ieeJeW, Jes %eeveceleer kewJeue kejW~~13~~
oesne
elegceg&Keer yeee legcneR, %eeve Jeehle peie efJe<Ceg~
osJeeW kes Yeer osJe nes, ceneosJe Deefj efpe<Ceg~~14~~
N : MN : M

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ewleYeefe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 179

eer ceneJeerj mlees$e

-ieefCeveer %eeveceleer

eiOeje vo
eerceeved JeerjesefleJeerj: ef$eYegJeveceefnle: meewKejeefMee|pevesv:~
ees peele: kegb[heee YeefJekeceuejefJe: meesefmle efmeeLe&heg$e:~~
Dee<ee{s Megkeue<e<"deeb megjvejefJeveglees ieYe&ceeeeled peveveeb~
efhe$ees: hetpeeb efJeoOeg: efkeue efoefJepeieCee: jlveOeeje JeJe<eg&:~~1~~
ew $ es Meg k e u es ef p eves M e: $eeeg l eoMeces heeJeves peeeles m ce~
oew: mebieerleJeeodew: megjefieefjefMeKejs meesefYeef<ee: megjeodew:~~
ceeiex ke=<Ces oMeceeb eleiegCeceefCeefYeYet&ef<elees peelehe:~
Oeeves ueerve: keoeefeled meceoYeJeke=lemlethemeie&me peslee~~2~~
jeOes MegkeueeoMeceeb eefmelekeefuelecee: Godeeew %eevemete&:~
ueeskeeueeskeekeeMeer eveJeefOeefkejCew: OJemleceesnebOekeej:~~
ke=<Cemeeodes efoves les efkeue veYeefme ceneJeerj ! efoJeOJeefve: meeled~
lJelmeeeoece= l eb Yees : YeJeieonjCeb os J e ! DeeeJeOeer n ~~3~~
Tpex ke=<Ces efveMeebles elegjefOeoMeces Jeemejs cegefeceehveesled~
heeJeehegee e Jeerj: menpemegKecee: mehlenmleesef^leesmeew~~
keewceeex OJemleceej: YegefJe efkeue ejcemleerLe&ke=VeeLeJebMeer~
mJeCee& Y ees JeOe& c eevees nleog e f j lejef J e: eE m enef evns v e %eele:~~4~~
ceeleb i ees e#eos J ees ef p eveJeevejlee mee$e ef m eeef eveer e~
leeYeeb les heeoheeb efJeefpeleYeJe ! meoehetefpeleb efJeMJeJebeb~~
$ewueeskeesMeb efpeveb lJeecenceefhe meleleb mevceles ! Jeerj ! Jebos~
eees nb lelheueb Yees : ! ef p eveieg C eYe= l ed m eb h eob os e f n cend eb ~ ~5~~
Deveg<ghed vo

Je<e&emehlelesjeeg:
ef$eMeueevebovees
efpeve:~
YekeleeefveMeb mleJeerefce, lJeeb %eevecelew efeew lJejb~~6~~
N : MN :M

180 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

veJeosJelee mlees$e
oesne

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

-ieefCeveer %eeveceleer

efJeeJebe veJeosJelee, veJeueyOeer oeleej~

vecetB vecetB efvele Yeefe mes, YeB megiegCe Yeb[ej~~1~~
MebYeg bo
pee pee Denle osJe efpeveJej, pee pee deeefueme iegCe kes Oeejer~
pee meceJemejCe JewYeJe eerOej, pee pee Deveble iegCe kes Oeejer~~
pee pee efpeveJej kesJeue%eeveer, ieCeOej Deveieej kesJeueer meye~
pee iebOekeger ceW efoJeOJeveer, megveles DemebKe megj vej heMeg meye~~2~~
Fke meew meej pees kece& Y et e f c e, GveceW ef p eveJej nes l es jnles ~
efhej kece& DeIeeleer Yeer nvekej, Jes efmeefJeOet Jejles jnles~~
es ef m e Deveb l eeveb l e ng S , nes jns Deew j Yeer nes J eW i es ~
pee pee meye efmeeW keer Jes cegPe, efmeer ceW nslet nesJeWies~~3~~
efvepe meece megOeejme DeemJeeoer, cegefveieCe penb efvele efJeejles nQ~
Deeeee& eJej eGefJeOe mebIe kes, veeeke penb ceeie& eJelex nQ~~
oer#ee efMe#ee oskej efMe<eeW hej, Devegen efveen Yeer kejles~
eeeefele oskej Meg kejW, yeeuekeJeled hees<eCe Yeer kejles~~4~~
ieg GheeOeee cegefve Debie hetJe&, Meem$eeW kee Jeeeve kejles nQ~
eGefJeOe mebIeeW kees eLeeeesie, egle kee DeOeeheve kejles nQ~~
efceLeelJe efleefcej mes ceeie& Ye<, peve kees meceked heLe efoKeueeles~
pees hejcheje mes iegcegKe mes, he{les Jes efvepe efveefOe kees heeles~~5~~
efvepe Deelce meeOevee ceW eJeerCe, DeefleIeesj lehemee kejles nQ~
Jes meeOet efMeJeceejie meeOeW, yeng $e+ef efmeef kees Jejles nQ~~
efJeefeee $e+ef eejCe $e+er, meJeez<eefOe $e+er Oejles nQ~
De#eerCe ceneveme $e+er mes, meye peve kees lee|hele kejles nQ~~6~~
Fve meye ner kece&YetefceeeW ceW, pevceW ner cegefve yeve mekeles nQ~
efhej ieieve ieceve $e+er yeue mes, meJe&$e YeceCe kej mekeles nQ~~
Jes {eF&erhe leke ner peeles, Gmemes yeenj veeEn pee mekeles~
vej pevce Je cegeer ceeie& eneR, eneB mes ner efmeer hee mekeles~~7~~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ewleYeefe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 181

leer L e k ej Oece& eeOeejer , ef p eveOece& eJele& v e kejles nQ ~

Fve kece&YetefceeeW ceW ner Jes, efMeJeheLe kee Jele&ve kejles nQ~~
pee pee Fme pewveOece& keer pee, en meeJe&Yeewce nw Oece& kene~
meye eeefCecee$e kees DeYeeoeve, osJes meye megKe keer Keeve kene~~8~~
leerLekej kes cegKe mes efKejleer, JeeCeer meye peve keueeCeer nw~
ieCeOej ieg Gmekees OeejCe kej, meye ebLe jeW efpeveJeeCeer nw~~
ieg hejcheje mes Deye leke Yeer, en meejYetle efpeveJeeCeer nw~
Fmekeer pees mlegefle Yeefe kejs, Gvekes YeJeYeJe ogKe neveer nw~~9~~
Fme pebyeterhe keer Dee" menme, De eej Meleke eewefyeme eeflecee~
Gveeeme menme n meew eeQme", es ceOeueeske keer efpeveeeflecee~~
veJemeew heeerme keesef $esheve, De ueeKe meeeFme menme keneR~
veJe meew De[leeefueme efpeveeeflecee, ef$eYegJeve keer ceQ efvele vecetB mener~~10~~
Jeblej peesefle<e kes DemebKeele, efpeveie=n keer efpeveeefleceeSb nQ~
eefle efpeveie=n Fke meew Dee", Ske meew Dee" jnW eefleceeeW nQ~~
Fve {eF& erhe oes meceg ceW, ke=ef$ece efpeveeeflecee DeieefCele nQ~
megjheefle eeer nueOej Deeefoke, vej megjke=le Jebefole megKeeo nQ~~11~~
pees eeflecee eeeflenee& mebegle, De e#e eef#eCeer mes egle nQ~
efvepe efevn Je cebieue Je meefnle, Jes DenleeW keer eefleke=efle nQ~~
meye eeeflenee& efevneefo jefnle, eeflecee efmeeW keer kenueeleer~
DeLeJee Deke=ef$ece eefleceeSb, meye efmeeW keer ceeveer peeleer~~12~~
Deeeee& GheeOeee meeOet keer , eef l eceeSB kece& Y et e f c e ceW nw ~
keg hebehejces<"er veJe osJeeW keer, eefleceeSb Yeer efvee|cele nQ~~
Den l e ef m e Deeeee& GheeOeee, meeOeg heb e hejces < "er nQ ~
efpeveOece& efpeveeiece efpeveeeflecee, efpeveie=n meye efceue veJe osJe kenW~~13~~
Fme peb y et er h e kes Deke= ef $ ece, ef p eveceb e f o j Deej ner nQ ~
efpevecebefoj Meeele eej Meleke, DeeJeve ceOeueeske ceW nQ~~
es meele kejes[ yenej ueKe, efpevecebefoj YeJeveJeeefme kes nQ~
eew j emeer ueeKe meeeveJes npeej les F me Jew c eeef v eke kes nQ ~ ~14~~

182 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

De" keesef meghheve ue#e meeeveJes, menme eej meew Fkeeemeer~

meye efpeveie=n Jeblej peesefle<e kes, Gve mebKeeleerle kener jeMeer~~
ef$eYegJeve kes es Meeele cebefoj, Gve meyekee Jebove kejles nQ~
vejheefle megjheefle efvee|cele efpeveie=n, Gve meyekees Yeer efvele veceles nQ~~15~~
Fve {eF&erheeW mes yeenj, yeme Meeele efpeveie=n efpeveeeflecee~
veeEn hebe hejceieg Deeefo JeneB, veeEn efMeJeheLe veeEn vej ieceve JeneB~~
meye Fb Fb eCeer os J eos e f J eeeB , Yeeer mes JeneB peeles nQ ~
Jebove hetpeve Dee&ve kejkes, DeefleMeeeer hegCe keceeles nQ~~16~~
efhej Yeer Fve kece&YetefceeeW ceW, pevces ceeveJe megke=leMeeueer~
pees jlve$ee kee meeOeve kej, efMeJe eehle kejW ceefnceeMeeueer~~
leerLekej Deeefo ceneheg<eeW, kees megjheefle Yeer Jebove kejles~
keye efceues cevegpe YeJe lehe OeejW, efMeJe uenW YeeJevee ceve Oejles~~17~~
Fve kece& Y et e f c e keer ceef n cee mes ner , peb y et er h e ceneve kene~
efvepe Deelce megOeejme DeemJeeoer, cegefveieCe kejles nQ Jeeme eneB~~
yeefnjelce DeJemLee es[ Deblejelcee yeve vej heg<eeLe& kejW~
hejceeveb o ece= l e DeemJeeoer , hejceelcee yeve ef M eJeveeef j JejW ~ ~18~~
ns veeLe ! Deveeoer mes ueskej, Deye leke efYe DevebleeW keeueeW leke~
eejeW ieefle ceW ceQ Ietce jne, ogKe mene DevebleeW keeueeW leke~~
Deye Oeve ngDee legce Yeefe efceueer, meceioMe&ve kees eehle efkeee~
yeme jlve$ee kees hetCe& kejes, Fme nslet mes ner MejCe efueee~~19~~
pee pee Denle efme metjer, pee GheeOeee meeOetieCe keer~
pee pee efpeveOece& efpeveeiece keer, pee pee efpeveeEyeye efpeveeuee keer~~
pee $eekeeefueke veJeosJeeW keer, pee efevcee peeself e efvejbpeve keer~
pee pee $ewueeskee DeYeeoeeke, pee pee pee eerefpeveMeemeve keer~~20~~
oesne vecetB vecetB veJeosJelee, efceues meJe& F<eLe&~
kesJeue %eeveceleer meefnle, heues cees#e heg<eeLe&~~21~~
N : MN : M

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ewleYeefe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 183

ewleJebovee<ke
(ieefCeveer %eeveceleer efJejefele)

ef$eYegJeve kes efpeleves ewleeuee, Deke=ef$ece Gvekees efvele Jebotb~

YeJe YeJe kes mebefele heehe hegbpe, Gve meyekees Fke #eCe ceW Keb[tb~~
DemegjeW kes eeQme" ueeKe veeiemegj, kes eewjemeer ueeKe kens~
Jeeegmegj kes deeveJes ueeKe meghejCe kes yeenej ue#e kens~~1~~
efJeegled Deiveer mleefvele GoefOe, efoked erhekegceej YeJeveJeemeer~
Fve n ceW he=Leked-he=Leked efpeveie=n, ereej ue#e megiegCe-jeMeer~~
meye ue#e yenej meele keesef, es efpeveie=n YeJeveeuee megj kes~
es DeOeesueeske kes efpevecebefoj, efveleeefle Jebotb Debpeefue kejkes~~2~~
Fme ceOeueeske kes heebe ces, kes Demmeer leerme kegueeeue kes~
jpeleeeue kes Fke meew meej, Demmeer nQ Je#eejeeue kes~~
iepeoble efiejer kes yeerme YeJeve, pebyet Meeuceefue kes oMe ceeveW~
F<Jeeke=efle veie kes eej eej, cevegpeesej kes Yeer YeJe neveW~~3~~
Debpeveefieefj kes eG oefOecegKe kes, meesuen jeflekej kes yeefeme nQ~
veboerMJej erhe efpeveeuee es, yeeJeve DeefleMee iegCecebef[le nQ~~
kegb[ueefieefj ekeefiejer kes Yeer, nQ eej eej meye efceue kejkes~
es eej Meleke Ded"eJeve nQ, efpevecebefoj ceOeueeske Yej kes~~4~~
JeblejJeemeer peesefle<e megj kes, meye mebKeeleerle efpeveeuee nQ~
Fme Thej TOJe&ueeske ceW Yeer, Jewceeefveke Jebefole Deeuee nQ~~
meewOece& mJeie& ceW efpevecebefoj, yeeerme ueeKe MeeMJele ceevees~
F&Meeve mJeie& ceW Ded"eFme, nQ ueeKe efpeveeuee mejOeevees~~5~~
meevelkegceej ceW yeejn ueKe, ceensv mJeie& ceW Dee" ue#e~
efoJe yeeegieue ceW eej ueeKe, ueebleJe egie ceW heeeme menme~~
eeefueme npeej efoJe Mege egieue ceW, n npeej egie Meleej ceW~
efpeveefveuee meele meew Deevele Deew, eeCele DeejCe Deegle efoJe ceW~~6~~

184 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ewJeseke leerve DeOees ceW nQ, Fke meew ieejn ceOece $ee ceW~
nQ Fke meew meele leLee efpeveie=n, nQ FkeeeveJes TOJe& $ee ceW~~
veJe DevegefoMe ceW veJe efpevecebefoj, hebeevegej ceW heebe kenW~
Fve meyekee Jebove kejles ner, YeefJepeve ceveJeebefle efmeef uenW~~7~~
leerveeW ueeskeeW kes es efpeveie=n, meye Dee" keesef hheve megue#e~
meeeveJes menme eej meew Deew, Fkeeemeer eefcele kens MeeMJele~~
veJe meew heeerme keesef $esheve, nQ ueeKe meleeFme menme mener~
veJe meew De[leeefueme efpeveeeflecee, eefle efpeveie=n Fke meew Dee" keneR~~8~~
meye efpeveie=n ceW Deveghece MeeMJele, ceevemlebYeeefoke jeveeeW~
JeCe&ve he{les ner peve ceve ceW, oMe&ve keer Fe ekeeeW~~
efpeveefyebye heebe Mele Oeveg<e lebgie, Gve Jeerlejeie efJe cevenejer~
ceQ kesJeue %eeveceleer nslet, efvele vecetB efpeveeuee megKekeejer~~9~~
-oesne$ewkeeefueke ke=ef$ece meYeer, efpeveeeflecee efpeveOeece~
kens Devebleeveble ner, eflevnW Deveble eCeece~~10~~
N : MN : M

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Dece=leJee|<eCeer erkee / 185

ke=eflekece&
efJeefOe

186 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ueIegewleYeefe

(heeevegJeeoieefCeveer %eeveceleer)

Yejle Deeefo #es$eeW ceW efnceJeve, Deeefo meYeer heJe&le Thej~

vevoerej erheeW ceW heeBeeW, ces kes Demmeer cebbefoj~~
ceOeueeske ceW efpeleves Yeer efpeveJej kes cebefoj Meeele nQ~
Gve meyekees ceQ efveleeefle Jebotb Jes YeJeoefOe mes leejke nQ~~1~~
YeJeveJeeefme Jeblej peesefle<e Jewceeefveke osJeeW kes ie=n ceW~
he=LJeerleue ceW ke=ef$ece Deke=ef$ece efpeleves Yeer efpeveie=n nQ~~
Fme peie ceW cevegpeeW mes efveefce&le megjvej mes hetefpele cebefoj~
YeeJemeefnle Gve meyekees Jebotb mcejCe keb ceQ efMej vele kej~~2~~
pecyeterhe Oeelekeer heg<kejDeOe& De{eF& erheeW ceW~
jlve$eeOej leerLekej neW Fke meew meej #es$eeW ceW~~
esle ueeue veerues mJeefCe&ce De nefjle JeCe& kes efpeveJej es~
keceXOeve kees Yemce efkeee $eekeeefueke efpeve kees Jebove nw~~3~~
ces kegueeeue jpeleefieefj pecyet Meeuceefue le efieefj Je#eej~
ewleJe=#e cevegpeesej Debpeve oefOecegKe jeflekej F<Jeekeej~
kegb[ue ekeeeue Fve meye hej efpeveie=n YeeJeve Jeblej kes~
peesefle<e kes mJeieeX kes efpeveie=n Fve meyekees eCecetb efe mes~~4~~
kegbokegmegce MeefMe yehe& nej mece OeJeue ebeYeg megefJeefOe nQ~
Fvveerue mece oes efpeve ueeuekeceue mece oes Je nefjle oes nQ~~
meesuen efpeveJej lehe mJeCe&mece pevcece=legnle megjvegle nQ~
es mep%eevemete& eewefyeme efpeve nce meyekees efmeer osJeW~~5~~

N : MN : M

-oesneleerve ueeske kes efpeveYeJeve, vecetB DevebleeW yeej~

%eeveceleer kewJeue nes, efceues mJeelce megKemeej~~10~~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ke=eflekece& efJeefOe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 187

ke=eflekece& efJeefOe
(DeOeee 2)
eerieewlecemJeeceer GJeee
ke=eflekece& eeesieefJeefOe
DeLe osJeJevoveeefeeeeeb hetJee&eeee&vegecesCe mekeuekece&#eeeLe YeeJehetpee-JeboveemleJemecesleb
eerewleYeefekeeeeslmeie kejescenced ~
(Fme eefle%ee Jeekee kees yeesuekej meeebie ee hebeebie vecemkeej kejkes Ke[s neskej cegkegefuele neLe
pees[kej leerve DeeJele& Ske efMejesveefle kejkes cegeeMegefe cege mes neLe pees[kej meeceeefeke oC[ke he{W~)

meeceeefeke oC[ke
Cecees DeefjnbleeCeb, Cecees efmeeCeb, Cecees DeeFefjeeCeb~
Cecees GJepPeeeeCeb, Cecees ueesS meJJe meentCeb~~
eeeefj cebieueb-Deefjnble cebieueb, efme cebieueb, meeng cebieueb, kesJeefue heCCeees Oeccees
cebieueb~
eeeefj ueesiegecee-Deefjnble ueesiegecee, efme ueesiegecee, meeng ueesiegecee, kesJeefueheCCeees
Oeccees ueesiegecee~
meeceeefeke ob[ke (heeevegJeeo)
Cecees Deef j nb l eeCeb Cecees ef m eeCeb Cecees DeeFef j eeCeb ~
Cecees GJepPeeeeCeb Cecees ueesS meJJemeentCeb~~
eeeefj cebieuebDejnble cebieueb, efme cebieueb, meeng cebieueb, kesJeefueheCCeees Oeccees cebieueb~ eeeefj
ueesiegeceeDejnble ueesiegecee, efme ueesiegecee, meeng ueesiegecee, kesJeefueheCCeees Oeccees ueesiegecee~ eeeefj
mejCeb heJJeppeeefceDejnble mejCeb heJJeppeeefce, efme mejCeb heJJeppeeefce, meeng mejCeb heJJeppeeefce, kesJeefueheCCeees
Oeccees mejCeb heJJeppeeefce~
Dece=leJee|<eCeer erkee
{eF& erhe De oes meceg iele, hevn kece& YetefceeeW ceW~
pees Den&le YeieJeble Deeefokej, leerLekej efpeve efpeleves nQ~~1~~

188 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

eeeefj mejCeb heJJeppeeefce-Deefjnble mejCeb heJJeppeeefce, efme mejCeb heJJeppeeefce, meeng

mejCeb heJJeppeeefce, kesJeefue heCCeees Oeccees mejCeb heJJeppeeefce~
DeeFppeoerJeoesmecegsmeg heCCeejmekecceYetefcemeg peeJe DejnbleeCeb YeeJebleeCeb DeeefoejeCeb
eflelLeejeCeb efpeCeeCeb efpeCeeseceeCeb kesJeefueeeCeb, efmeeCeb, yegeCebb, heefjefCeJJegoeCeb, Devlee[eCeb,
heeje[eCeb, OecceeFefjeeCeb, OecceosefmeeeCeb, OecceCeeeieeCeb, OecceJejeeGjbieekekeJeerCeb,
osJeeefnosJeeCeb, CeeCeeCeb, obmeCeeCeb, eefjeeCeb meoe kejsefce efkeefjecceb~
kejsefce Yebles! meeceeFeb meJJemeeJeppepeesieb heekeKeeefce peeJeppeerJeb efleefJensCe ceCemee
Jeemee keeSCe Ce kejsefce Ce keejsefce keerjbleb efhe Ce meceCegceCeeefce~ lemme Yebles! DeFeejb
heekeKeeefce efCeboeefce iejneefce DehheeCeb, peeJe DejnbleeCeb, YeeJebleeCeb, heppegJeemeb kejsefce leeJe
keeueb heeJekecceb ogeefjeb Jeesmmejeefce~
(cegkegefuele neLe pees[kej leerve DeeJele& kej Ske efMejesveefle kejkes Ke[s-Ke[s efpevecege mes ee yew"kej
eesiecege mes meeeF&me GdJeeme ceW veJe yeej Ceceeskeej ceb$e kee peehe kejW~ hegve hebeebie vecemkeej kejkes
Ke[s neskej cegeeMegefe cege mes neLe pees[kej LeesmmeeefcemleJe he{W~)
leLee efpeveesece kesJeue%eeveer, efme Meg heefj efveJe=&leosJe~
hetpe Debleke=le YeJeheejbiele, Oecee&eee& Oece&osMeke~~2~~
Oece& kes veeeke Oece&es, elegjbie eeJeleea eerceeved~
eer osJeeefOeosJe De oMe&ve-%eeve eefjle iegCe es ceneve~~3~~
keB Jebovee ceQ ke=eflekece&, efJeefOe mes {eF& erhe kes osJe~
efme ewle iegYeefe he"ve kej, vecetB meoe yengYeefe mecesle~~4~~
YeieJeved ! meeceeefeke kejlee nt,B meye meeJee eesie lepe kej~
eeJeppeerJeve Jeeve keeeceve, ef$ekejCe mes ve keB ogKekej~~5~~
veneR kejeTB veefnb DevegceesotB, ns YeieJeved ! DeefleeejeW kees~
leeie keb efvebotb ient, Deheves kees cece Deelcee Megefe nes~~6~~
peye leke YeieJeled Den&Js e keer, keB Gheemevee ns efpeveosJe~
leye leke heehekece& ogeeefjle, kee ceQ leeie keB mJeecesJe~~7~~
(leerve DeeJele& Ske efMejesveefle kejkes 27 GdJeeme ceW 9 yeej ceneceb$e kee peehe, hegve hebeebie
vecemkeej-leerve DeeJele& Ske efMejesveefle kejkes Ke[s neskej cegeeMegefe cege eje neLe pees[kej
LeesmmeeefcemleJe he{W~)-

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ke=eflekece& efJeefOe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 189

LeesmmeeefcemleJe
Leesmmeeefce nb efpeCeJejs, eflelLeejs kesJeueer DeCebleefpeCes~
CejheJejueeseceefnS, efJenge-jeceues cenhheCCes~~1~~
ueesemmegppeeseejs, Oecceb eflelLebkejs efpeCes Jebos~
Dejnbles efkeefemmes, eGJeermeb esJe kesJeefueCees~~2~~
Gmenceefpeeb e Jebo,s mebYeJeceefYeCeboCeb e megceFb e~
heGcehhenb meg h eemeb , ef p eCeb e eb o hhenb Jeb o s ~ ~3~~
megeJf eefnb e heghheebleb, meereue meseb e Jeemeghegppeb e~
efJeceueceCebleb YeeJeb, Oecceb mebefleb e Jeboeefce~~4~~
kegb Legb e efpeCeJeeEjob, Dejb e ceefuueb e megJJeeb e Ceefceb~
Jeboeefce efjCesefceb, len heemeb JeceeCeb e~~5~~
SJeb ceS DeefYelLegee, efJenge-jeceuee henerCepejcejCee~
eGJeermeb efhe efpeCeJeje, eflelLeeje ces hemeerebleg~~6~~
Leesmmeeefce mleJeve
mleJeve keB efpeveJej leerLekej, kesJeefue Deveble efpeve eYeg kee~
cevegpe ueeske mes hetpe kece&jpe, ceue mes jefnle cenelceved kee~~1~~
ueeskeeseesleke Oece& leerLe&kej, eerefpeve kee ceQ veceve keB~
efpeve eGyeerme Denle leLee, kesJeefue-ieCe kee iegCeieeve keB~~2~~
$e+<eYe, Deefpele, mebYeJe, DeefYevevove, megceefleveeLe kee kej Jebove~
heeeYe efpeve eer megheee& eYeg, eveYe kee keB veceve~~3~~
megefJeefOe veeceOej heg<heoble, Meerleue eseebme efpeve meoe vecetB~
Jeemeghetpe efpeve efJeceue Deveble, Oece&eYeg MeeefvleveeLe eCecetB~~4~~
efpeveJej kegvLeg Dejn ceefuueeYeg, cegefvemegele veefce kees OeeTB~
Deef j ves e f c e eYeg eer heejme, JeOe& c eeve heo ef M ej veeTB ~ ~5~~
Fme efJeOe mebmlegle efJeOegle jpeesceue, peje cejCe mes jefnle efpevesMe~
eewyeermeeW leerLekej efpeveJej, cegPe hej neW emeVe hejcesMe~~6~~

190 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

efkeefee Jebeof e ceefnee, Sos ueesieesecee efpeCee efmee~

DeejesiieCeeCeueenb, efobleg meceeefnb e ces yeesefnb~~7~~
eboes nf b efCecceue-eje, DeeFesenf b Deefne-henemeee~
meeejefceJe iebYeerje, efmee efmeefb cece efomebleg~~8~~

ueIeg efmeYeefe
eerceles JeOe&ceeveee, vecees veefceleefJeef<es~
ep%eeveevleie&leb YetlJee, $ewueeskeeb iees<heoeeles~~1~~
leJeefmes Ceeefmes mebpeceefmes eefjeefmes e~
CeeCeefcce obmeCeefcce e efmes efmejmee Cecebmeeefce~~2~~
Debeefuekee
Feefce Yebles! efmeYeefekeeDeesmeiiees keDees lemmeeueesesGb, mecceCeeCe-mecceobmeCemecceeeefjepegeeCeb, DeefJenkecceefJehhe-cegkekeeCeb, DeiegCemebheCCeeCeb, GueesecelLeeefcce
keerefle&le Jebefole ceefnle ngS es, ueeskeesece efpeve efme ceneved~
cegPekees oW Deejesie%eeve De, yeesefOe meceeefOe meoe iegCeKeeve~~7~~
ev efkejCe mes Yeer efvece&uelej, jefJe mes DeefOeke eYeeYeemJej~
meeiej mece iebYeerj efmeieCe, cegPekees efmeer oW megKekej~~8~~
-ueIeg efmeYeefe-(heeevegJeeo)
eerceved Je&ceeve kees eCecetB, efpeveves Deefj kees veefcele efkeee~
efpevekes hetCe& %eeve ceW ef$eYegJeve, ieewKegj mece efoKeueeF& efoee~~1~~
lehe mes efme veeeW mes efme, megmebeceefme eefjle efmee~
%eeve efme oMe&ve mes efme, vecetB meye efmeeW kees efMejmee~~2~~
-Debeefuekeens YeieJeved ! eer efmeYeefe kee, keeeeslmeie& efkeee Gmekee~
Deeueeseve kejvee eentB pees, meceied jlve$ee egee~~1~~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ke=eflekece& efJeefOe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 191

heefeefeeCeb, leJeefmeeCeb, CeeefmeeCeb, mebpeceefmeeCeb, eefjeefmeeCeb, DeleeroeCeeieoJeceeCe

keeueeeefmeeCeb, meJJeefmeeCeb, efCeekeeueb Debesefce hetpesefce Jeboeefce Cecebmeeefce ogkeKekeKeDees
keccekeKeDees yeesefnueenes megieFieceCeb meceeefncejCeb efpeCeiegCemebheeer nesG cepPeb~1
De"efJeOe kece& jefnle eYeg TOJe&-ueeske cemleke hej mebemf Lele pees~
lehe mes efme veeeW mes efme, megmebeceefme eefjle efme pees~~2~~
Yetle YeefJe<eled Jele&ceeve, keeue$ee efme meYeer efmee~
efvelekeeue ceQ Deet hetpetB, JebotB vecetB Yeefe egee~~3~~
ogKeeW kee #ee keceeX kee #ee, nes cece yeeseOf e ueeYe nesJes~
megieefleieceve nes meceeefOecejCeb, cece efpeveiegCe mebheefle nesJes~~4~~
N : MN :M

ceOeueeske efpeveeuee Jebovee

pee pee ceOeueeske kes efpeveie=n eej Meleke DeeJeve~
pee pee Deke=ef$ece ceefCecee efpevecebefoj peve ceve YeeJeve~~
pee pee heeBeces kes Demmeer efpevecebefoj megKekeejer~
pee pebyetMeeuceefue le Deeefoke oMe efpeveie=n og:Ke nejer~~5~~
pee pee kegueheJe&le kes efpeveie=n leerme Deke=ef$ece MeesYeW~
pee pee iepeobleeW kes efpeveie=n yeerme YeJe ceve ueesYeW~~
pee pee pee Je#eej efiejer kes Demmeer efpeveie=n megboj~
pee pee pee efJepeeeOe& Deeue kes efpeveie=n Fke meew meej~~6~~
pee pee F<Jeekeej Deeue kes eej efpeveeuee Meeele~
peepee cevegpeesej heJe&le kes eej efpeveeuee YeemJele~~
pee pee veboerej kes yeeJeve efpevecebefoj DeefYejecee~
pee pee kegb [ueefieefj eke efiejer kes eej-eej efpeveOeecee~~7~~
-ieefCeveer %eeveceleer
1. owJeefmeke eefleeceCe mes G=le~

192 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ueIeg ke=eflekece& efJeefOe/ keeeeslmeie& efJeefOe

en ueIeg meeceeefeke oC[ke Deewj ueIeg Leesmmeeefce hee" eefleeefleueke ebLe ceW ueIeg YeefeeeW kes hee"
ceW GheueyOe ngDee nw Dele: ueIeg Yeefe kes hee" ceW ueIeg meeceeefeke oC[ke Deewj ueIeg LeesmmeeefcemleJe kej
mekeles nQ Ssmee peevee peelee nw~ pewmes efke mJeeOeee kes mecee ueIeg egleYeefe Deeefo ceW ueIeg ke=eflekece& kej
mekeles nQ~
DeLe .........efeeeeeb ...................................Yeefekeeeeslmeie kejescenced ~
(en eefle%ee kejkes hebeebie vecemkeej kejW, hegve: leerve DeeJele& Ske efMejesveefle kejkes meeceeefeke
ob[ke he{W~)
meeceeefeke oC[ke
Cecees DeefjnbleeCeb, Cecees efmeeCeb, Cecees DeeFefjeeCeb~
Cecees GJepPeeeeCeb, Cecees ueesS meJJe meentCeb~~
eeeefj cebieueb-Deefjnble cebieueb, efme cebieueb, meeng cebieueb, kesJeefueheCCeees Oeccees
cebieueb~ eeeefj ueesiegecee-Deefjnble ueesiegecee, efme ueesiegecee, meeng ueesiegecee, kesJeefueheCCeees
Oeccees ueesiegecee~
eeeefj mejCeb heJJeppeeefce-Deefjnble mejCeb heJJeppeeefce, efme mejCeb heJJeppeeefce, meeng
mejCeb heJJeppeeefce, kesJeefueheCCeees Oeccees mejCeb heJJeppeeefce~ peeJe DejnbleeCeb YeeJebleeCeb
heppegJeemeb kejsefce, leeJe keeueb heeJe kecceb ogeefjeb Jeesmmejeefce~
(leerve DeeJele& Ske efMejesveefle kejkes 27 GdJeeme ceW veJe yeej Ceceeskeej ceb$e he{W hegve: leerve DeeJele&
Ske efMejesveefle kejkes LeesmmeeefcemleJe he{W~)
ueIeg keeeeslmeie& efJeefOe
DeLe.......efeeeeeb.......Yeefekeeeeslmeie kejescenb~
meeceeefeke oC[ke
Cecees DeefjnbleeCeb, Cecees efmeeCeb, Cecees DeeFefjeeCeb~
Cecees GJepPeeeeCeb , Cecees uees S meJJemeent C eb ~
eeeefj cebieuebDeefjnble cebueieb, efme cebieueb, meeng cebieueb, kesJeefueheCCeees Oeccees cebieueb~ eeeefj
ueesiegeceeDeefjnble ueesiegecee, efme ueesiegecee, meeng ueesiegecee, kesJeefueheCCeees Oeccees ueesiegecee~ eeeefj
mejCeb heJJeppeeefceDeefjnble mejCeb heJJeppeeefce, efme mejCeb heJJeppeeefce, meeng mejCeb heJJeppeeefce,
kesJeefueheCCeees Oeccees mejCeb heJJeppeeefce~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ke=eflekece& efJeefOe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 193

LeesmmeeefcemleJe
Leesmmeeefce nb efpeCeJejs eflelLeejs kesJeueer DeCebleefpeCes~
CejheJej ueeseceefnS efJengejeceues cenhheCCes~~
uees emmeg p pees eejs Oecceb ef l elLeb k ejs ef p eCes Jeb o s ~
Dejnb l es ef k eef emmes eGJeer m eb es J e kes Jeef u eCee~~
(leerve DeeJele& Ske efMejesveefle kejkes hegve: efpeme Yeefe kes efueS keeeeslmeie& efkeee nes, Gme Yeefe kees
he{W~)
peye leke YeieJeled Den&sJe keer, keB Gheemevee ns efpeveosJe!
leye leke heehekece& ogeeefjle, kee ceQ leeie keB mJeecesJe~~1~~
(9 yeej Ceceeskeej ceb$e kee peehe)
LeesmmeeefcemleJe
mleJeve keB efpeveJej leerLekej, kesJeefue Deveble efpeveeYeg kee~
cevegpe ueeske mes hetpe kece&jpe, ceue mes jefnle cenelceved kee~~
ueeskeeseesleke Oece&leerLekej, eer efpeve kee ceQ veceve keB~
efpeve eewyeerme Denle leLee, kesJeefueieCe kee iegCeieeve keB~~1~~
N : MN :M

kesJeue%eeveeehle eerheee&veeLe Jebovee

-Ghepeeefleboeer heee&veeLe: mJehejelceefJe%e:,
esCeeR efele: mJeelcepeMegkeueeesiew:~
Ieeleerefve nlJee peieoskemete&:,
kewJeueceehveesled lecenb mleJeerefce~~
mJehejYesoefJeled heejme mJeelcepe, OeeveMegkeue esCeer hej e{~
Ieele Ieeefleee kesJeue heeees, ef$eYegJevemete& vecetB Megef e kej~~
-ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer

194 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ke=eflekece& efJeefOe kes efJe<ee ceW JeCe&ve

Debie yeee kes 14 YesoeW ceW mes pees ke=eflekece& veece mes "e ekeerCe&ke nw~ Jen ke=eflekece& efJeefOe kee
efJemleej mes JeCe&ve kejlee nw~ Deepe eeefhe es Debieyeee veece mes 14 ekeerCe&ke nceejs efuees GheueyOe veneR
nw lees Yeer Fvekee DebMeDebMe %eeve GheueyOe egleMeem$eeW mes eehle neslee nw~
Fme ke=eflekece& ceW pees meeceeefeke oC[ke he{s peeles nQ Jes eer ieewlecemJeeceer kes cegKekeceue mes ner
efvekeues nges nQ~ SJeb Leesmmeeefce mleJe Yeer GvneR eerieewlecemJeeceer keer ner jevee nw, Ssmee efveefMele nw~
FmeceW Ceceeskeej ceneceb$e, SJeb eeeefjcebieue hee" DeveeefoefveOeve nQ efkemeer kes eje jefele veneR nw,
Ssmee efme efkeee pee egkee nw~
eLece heeeee& eer Jeerjmeeiej peer cenejepe kes mebIe ceW Deeeee&eer kes mece#e ener efveCe&e jne Lee~
efeeekeueehe ebLe kees 78 Je<e& hetJe& heb. heVeeueeuepeer meesveer Meem$eer ves mebheeove kejkes heeee Lee~ GmeceW
Yeer FvneWves Leesmmeeefce mleJe kees eer kegbokegbo ke=le Yeefe ceW veneR efueee nw~
en ke=eflekece& ekeerCe&ke veece mes Debieyeee egle Deveeefo nw Dele: ke=eflekece& efJeefOe Yeer Deveeefo nw~ efhej Yeer nceW
Deeies kener peeves Jeeueer ke=eflekece& eeesieefJeefOe kes meeceeefeke oC[ke Je Leesmmeeefce hee" kes yeejs ceW es Deveeefo nQ
Ssmee keneR eehle veneR ngDee nw~ FmeefueS ceQ FvnW Deveeefo veneR ken mekeleer ntB efhej Yeer ieghejcheje mes ceeve es oesveeW
hee" eer ieewlecemJeeceer eCeerle ner nQ en efveefele nw~ FmeceW meeceeefekeoC[ke hee" ceW meoe kejsecf e efkeefjecceb
Jeekee yengle ner cenlJehetCe& nw~ ener Jeekee ke=eflekece& efJeefOe kes ceenelce kees eoefMe&le kej jne nw~
FvneR nslegDeeW mes nce Fme ke=eflekece& kees eerieewlece mJeeceer eCeerle ner ceeveles nQ~ en ke=eflekece& efJeefOe
<edKeC[eiece (OeJeuee erkee) hegmleke 13JeeR ceW Yeer Jee|Cele nw~ FmeceW Yeer meeceeefeke oC[ke Je
Leesmmeeefce mleJe hee" Deeee nw~ Dele: en DeleLe& eeeerve, eceeCeerke eer ieewlecemJeeceer eCeerle ner nw Ssmee
efveefele nw~
Deveblej ener ke=eflekece& efJeefOe osJeJebovee Dehejveece meeceeefeke ceW Yeer keF& yeej Deeleer nw~ pewmee efke
<edKeb[eiece ebLe heg. 13 ceW
leceeoenerCeb heoenerCeb eflekeKegeb efleeesCeob eogefmmejb JeejmeeJeeb leb meJJeb efkeefjeekecceb
Ceece~~28~~ Fme met$e mes mhe< nw~ Fmekee efJemle=le mhe<erkejCe osJeJebovee Dehejveece meeceeefeke
hegmleke ceW ceQvess mebkeefuele efkeee nw Gmes Yeer Deehe DeJeMe he{W~
en ke=eflekece& efJeefOe <edKeC[eiece-OeJeuee SJeb peeOeJeuee ebLe ceW leLee cetueeeej, Deeeejmeej,
eeefj$emeej Deeefo ebLeeW ceW JeefCe&le nw~ Fme efJeefOe mes YeieJeeve kee oMe&ve Je Jebove kejves mes DemebKeeleeW iegCee
kece&efvepe&je nesleer nw Deewj ceneve hegCe kee mebee neslee nw~
efkemeer Yeer Yeefehee" kes efueS pees efJeefOe OeJeuee, peeOeJeuee Deeefo MeeeeW ceW kener ieF& nw~ Gmekees

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ke=eflekece& efJeefOe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 195

ke=eflekece& ee efeeekece& kenles nQ~ Gmeer keess eneB henues meb#eshe ceW yeleeles nQSke yeej kes keeeeslmeie& ceW-en Deeies efueKeer efJeefOe keer peeleer nw Gmeer kee veece ke=eflekece& nw~ en
efJeefOe osJeJevovee, eefleeceCe Deeefo meJe& efeeeDeeW ceW Yeefehee" kes eejcYe ceW keer peeleer nw~
pewmes osJeJevovee ceW ewleYeefe kes eejcYe ceWDeLe heewJee&efCnke-osJeJevoveeeeb hetJee&eeee&vegecesCe mekeuekece&#eeeLe YeeJehetpeeJevoveemleJemecesleb eerewleYeefekeeeeslmeie kejescenbb~
en eefle%ee ngF&, Fmekees yeesuekej Yetefce mheMe&veelceke hebeebie vecemkeej kejW ~ en Ske DeJeveefle ngF&~
Devevlej leerve DeeJele& Deewj Ske efMejesveefle kejkes Cecees DeefjnbleeCeb.... eeeefjcebieueb...DeeFppeoerJe....Fleeefo
hee" yeesueles ngS... ogeefjeb Jeesmmejeefce leke hee" yeesues en meeceeefeke mleJe kenueelee nw~ hegve: leerve
DeeJele& Deewj Ske efMejesveefle kejW~ Fme lejn meeceeefeke oC[ke kes Deeefo Deewj Devle ceW leerve-leerve DeeJele&
Deewj Ske-Ske efMejesveefle nesves mes n DeeJele& Deewj oes efMejesveefle ngF~ hegve: veew yeej Ceceeskeej cev$e kees
meeeF&me eemeesdJeeme ceW pehekej YetefcemheMe&veelceke vecemkeej kejW ~ Fme lejn eefle%ee kes Devevlej Deewj
keeeeslmeie& kes Devevlej Ssmes oes yeej DeJeveefle nes ieeeR~
yeeo ceW leerve DeeJele&, Ske efMejesveefle kejkes Leesmmeeefce mleJe he{kej Devle ceW hegve: leerve DeeJele&,
Ske efMejesveefle kejW~ Fme lejn elegefJeMeeflemleJe kes Deeefo Deewj Devle ceW leerve-leerve DeeJele& Deewj Ske-Ske
efMejesveefle kejves mes n DeeJele& Deewj oes efMejesveefle nes ieeeR ~ es meeceeefeke mleJe mecyevOeer n DeeJele&, oes
efMejesveefle leLee elegefJeMeeflemleJe mebyebOeer n DeeJele&, oes efMejesveefle efceuekej yeejn DeeJele& Deewj eej
efMejesveefle nes ieeeR~
Fme lejn Ske keeeeslmeie& kes kejves ceW oes eCeece, yeejn DeeJele& Deewj eej efMejesveefle nesleer nQ~
peg[er ngF& Debpegefue kees oeefnveer lejHe mes Iegceevee mees DeeJele& kee ue#eCe nw~
Fleveer efeeehe ke=eflekece& kees kejkes peeleg YeieJeeved Fleeefo ewleYeefe kee hee" he{vee
eeefnS ~ Ssmes ner pees Yeer Yeefe efpeme efeee ceW kejvee nesleer nw lees ener efJeefOe keer peeleer nw~
Jevovee eesie cege-cege kes eej Yeso nQ-efpevecege, eesiecege, Jevoveecege, cegeeMegefecege~
Fve eejeW cegeDeeW kee ue#eCe ece mes kenles nQ~
efpevecege-oesveeW hewjeW cesW eej Debiegue eceeCe Devlej jKekej Deewj oesveeW YegpeeDeeW kees veeres uekeekej
keeeeslmeie&he mes Ke[s nesvee mees efpevecege nw~ eesiecege-heeemeve, heekeemeve Deewj Jeerjemeve Fve leerveeW
DeemeveeW keer ieeso ceW veeefYe kes meceerhe oesveeW neLeeW keer nLesefueeeW kees efele jKeves kees efpevesvosJe eesiecege
kenles nQ~ Jevoveecege-oesveeW neLeeW kees cegkegefuelekej Deewj kegnefveeeW kees Goj hej jKekej Ke[s nesves mes
Jevoveecege nesleer nw~ cegeeMegefecege-oesveeW neLeeW keer DebiegefueeeW kees efceueekej Deewj oesveeW kegnefveeeW
kees Goj hej jKekej Ke[s ngS kees cegeeMegefecege kenles nQ~

196 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Ceceeskeej ceb$e SJeb eeeefj cebieue hee"

(Deveeefo efveOeve nw)

ceneceb$e Ceceeskeej ceb$e

Cecees DeefjnbleeCeb, Cecees efmeeCeb, Cecees DeeFefjeeCeb~

Cecees GJepPeeeeCeb, Cecees ueesS meJJe meentCeb~~1~~
Fme ceneceb$e kees Ceceeskeej ceb$e, Dehejeefpele ceb$e, Deveeefo ceb$e Je meeJe&Yeewce ceb$e Yeer kenles nQ~
Deepe kes GheueyOe mechetCe& pewve Jee*dcee ceW oes ner ceb$e DeveeefoefveOeve ceeve nQ-1. Ceceeskeej
ceneceb$e, 2. eeeefj cebieue hee"~
eerceeved GceemJeeceer Deeeee& ves kene nw
es keseveeefhe meg<eceeejkee Devevlee, Glmeefhe&Ceer-eYe=lee: eeegefJe&Jelee&:~
les<Jeheeb hejlejb eefLeleb hegjeefhe, ueyOJewvecesJe efn ielee: efMeJece$e ueeskee:~~3~~
MueeskeeLe&-Glmeefhe&Ceer, DeJemeefhe&Ceer Deeefo kes pees meg<ecee, og:<ecee Deeefo Devevleegie henues Jeleerle
nes egkes nQ, GveceW Yeer en Ceceeskeej ceb$e meyemes DeefOeke cenlJeMeeueer eefme ngDee nw~ ceQ mebmeej mes
yeefnYet&le (yeenj) cees#e eehle kejves kes efueS Gme Ceceeskeej ceb$e kees vecemkeej kejlee ntB~
Ceceeskeej ceb$ekeuhe ceW eer mekeuekeerefle& Yeejke ves Yeer kene nwcenehebeiegjesvee&ce,
vecemkeejmegmecYeJeced~
ceneceb$eb peieppes-ceveeefoefmeceeefooced~~63~~
cenehebeiegCeeb,
hebeef$ebMeo#ejececed~
GdJeemewefeefYejskeee-eslemee YeJenevees~~68~~
MueeskeeLe&-vecemkeej ceb$e ceW jnves Jeeues heeBe ceneiegDeeW kes veece mes efve<heVe en ceneceb$e peieled
ceW pes-meyemes ye[e Deewj ceneve nw, Deveeefoefme nw Deewj Deeefo DeLee&led eLece nw~~63~~
heeBe ceneiegDeeW kes heQleerme De#ej eceeCe ceb$e kees leerve eemeesdJeemeeW ceW mebmeej YeceCe kes veeMe nsleg
Skeeeefee neskej meYeer YeJepeveeW kees pehevee eeefnS DeLeJee Oeeve kejvee eeefnS~~68~~
eer ieewlece mJeeceer ves heeef#eke eefleeceCe ceW keg hebefeeeB Ssmeer jKeer nQ, efpevemes Yeer mhe nw efke en
ceneceb$e Je eeeefjcebieue hee" Deveeefokeeueerve nQ~ eLeekeeTCe Ceceeskekeejb, DejnbleeCeb lensJe efmeeCeb~
DeeFefje-GJepPeeeeCeb, ueeseefcce e meJJemeentCeb~~
Ceceeskekeejheos Dejnbleheos efmeheos Deeeefjeheos GJepPeeeheos meengheos cebieueheos
ueesieeseceheos mejCeheos~~
(heeef#eke eefleeceCe)

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ke=eflekece& efJeefOe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 197

heeevegJeeoDeefjnbleeW kees kej vecemkeej efmeeW kees vecemkeej kejkes~

Deeeee& GheeOeee kees Je ueeske ceW meJe&meeOeg kees Yeer veceles~~
pees vecemkeej heo Den&led heo De efmeheoeeee& heo ceW~
GheeOeee meeOetheo cebieue-ueeskeesece MejCeb heo ceW~~
Ceceeskekeej heos Deeefo oC[ke met$eeW ceW Ceceeskeej heo ceW Dejnble, efme, Deeeee&, GheeOeee Deewj
meeOegheo es heebe heo nQ leLee cebieueheo, ueeskeeseceheo Je MejCeheo mes eeeefj cebieue hee" Dee peelee nw
keeeWefke eeeefj cebieue hee" ceWeeeefj cebieueb, eeeefj ueesiegecee Deewj eeeefj mejCeb heo ner cegKe nw~
<edKeC[eiece OeJeuee erkee hegmleke 9 ceW keeueMege
f ceW meeOegDeeW kes efueS eemeesdJeemehetJe&ke ceneceb$e peheves
kee efJeOeeve nw~ Fmemes Yeer mhe neslee nw Fme ceneceb$e kees eemeesdJeemehetJe&ke peheves keer efJeefOe Deveeefo nw~
eLeeceneceb$e kees 108 yeej peheves mes 300 (324) eemeesdJeeme nes peeles nQ~ Fme Ske peehe
mes Ske GheJeeme kee heue eehle neslee nw~ Ssmee MeeeeW ceW JeefCe&le nQ~
De$e keeueMegefkejCeefJeOeeveceefYeOeemes~ leb peneheefcejefemepPeeeb KeceeefJee yeefnb
efCekekeefuee heemegJes Yetefceheosmes keeDeesmeiiesCe hegJJeeefncegnes eFotCe CeJeieeneheefjeCekeeuesCe
hegJJeefomeb meesefne hegCees heoeefnCesCe heuueefe SosCesJe keeuesCe pece-JeCe-meesceefomeemeg meesefnoemeg
eermeieengeejCekeeuesCe (36) DemeogmmeemekeeuesCe Jee keeuemeger mecehheefo (108)~
DeJejCns efJe SJeb esJe keeuemeger keeeJJee~ CeJeefj SkekeskekeeS efomeeS mee-meeieeneheefjeCesCe
heefjefCCekeeuee efe CeeeJJee~ SlLe meJJeieeneheceeCeceeJeerme (28) eGjemeerefoGmmeemee
(84)~ hegCees DeCelLeefceos efoJeeejs Kesemegefb keeotCe DelLeefceos keeuemegefb hegJJeb Je kegppee~
CeJeefj SlLe keeuees JeermeieengeejCecesees (20) meefGmmeemecesees Jee (60)~ DeJejjes
CeeflLe JeeeCee, KesemegefkejCeesJeeeeYeeJeeoes~ Deesefn-ceCeheppeJeCeeCeerCeb meeuebiemegoOejeCe
ceeieemeefeeejCeeCeb ces-keguemesueieyYeefeeejCeeCeb e DeJejjefeeJeeeCee efJe DeeflLe DeJe
ieeKesemegeroes~ DeJeieejeie-oesmeenbkeej-pPeeCemme hebecenJJeekeefueomme efleiegefeiegemme
CeeCe-obmeCe-ejCeeefoeejCeJeefomme efYekeKegmme YeeJemeger nesefo~1
eneB keeueMegef kejves kes efJeOeeve kees kenles nQ~ Jen Fme ekeej nwheefece jeef$e kes mJeeOeee kees
meceehle kejkes yeenj efvekeuekej eemegke Yetefce eosMe ceW keeeeslmeie& mes hetJee&efYecegKe efmLele neskej veew
ieeLeeDeeW kes GeejCekeeue mes hetJe& efoMee kees Meg kejkes efhej eoef#eCehe mes heuekej Fleves ner keeue mes
oef#eCe, heefece Je Gej efoMeeDeeW kees Meg kej uesves hej eerme 36 ieeLeeDeeW kes GeejCekeeue mes DeLeJee Ske meew
1. <edKeC[eiece, OeJeuee erkee hegmleke 9, he=. 254~

198 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Dee" 108 GdJeemekeeue mes keeueMegef meceehle nesleer nw~ DehejeCnkeeue ceW Yeer Fmeer ekeej ner
keeueMegef kejvee eeefnS~ efJeMes<e Flevee nw efke Fme mecee keer keeueMegef Ske-Ske efoMee ceW meele-meele
ieeLeeDeeW kes GeejCekeeue mes meerefcele nw, Ssmee peevevee eeefnS~ eneB meye ieeLeeDeeW kee eceeCe DeeF&me
28 DeLeJee GdJeemeeW kee eceeCe eewjemeer 84 nw~ heeeled mete& kes Demle nesves mes henues #es$eMege
f kejkes mete&
kes Demle nes peeves hej hetJe& kes meceeve keeueMege
f kejvee eeefnS~ efJeMes<e Flevee nw efke eneB keeue yeerme 20
ieeLeeDeeW kes GeejCe eceeCe DeLeJee mee" 60 GdJeeme eceeCe nw~ Dehejjeef$e DeLee&led jeef$e kes efheues Yeeie
ceW Jeeevee veneR nw, keeeWekf e Gme mecee #es$eMege
f kejves kee keesF& Gheee veneR nw~ DeJeefOe%eeveer, ceve:hee&e%eeveer,
mecemle Debieegle kes Oeejke, DeekeeMeefmLele eejCe leLee ces Je kegueeeueeW kes ceOe ceW efmLele eejCe $e+ef<eeeW
kes Dehejjeef$eke Jeeevee Yeer nw, keeeWekf e Jes #es$eMege
f mes jefnle nQ DeLee&led Yetecf e hej ve jnves mes GvnW #es$eMege
f kejves
keer DeeJeMekelee veneR nesleer~ jeie, s<e, Denbkeej, Deele& Je jew Oeeve mes jefnle, heeBe ceneeleeW mes ege, leerve
iegehf leeeW mes jef#ele leLee %eeve, oMe&ve Je eeefj$e Deeefo Deeeej mes Je=e
f kees eehle efYe#eg kes YeeJeMege
f nesleer nw~

eeeefjcebieue hee"
(Deveeefo efveOeve nw)

eeeefj cebieueb-Deefjnble cebieueb, efme cebieueb, meeng cebieueb, kesJeefue heCCeees Oeccees
cebieueb~
eeeefj ueesiegecee-Deefjnble ueesiegecee, efme ueesiegecee, meeng ueesiegecee, kesJeefueheCCeees
Oeccees ueesiegecee~
eeeefj mejCeb heJJeppeeefce-Deefjnble mejCeb heJJeppeeefce, efme mejCeb heJJeppeeefce, meeng
mejCeb heJJeppeeefce, kesJeefue heCCeees Oeccees mejCeb heJJeppeeefce~ eQ Meebefleb keg keg mJeene~
Deveeefo efmeceb$e:~
(nmleefueefKele Jemegvebefo eefleemeej meben)
FmeefueS es ceneceb$e Deewj eeeefj cebieue hee" Deveeefo efveOeve nw, Ssmee mhe nw~
Jele&ceeve ceW efJeYeefe ueieekej eeeefjcebieue hee"-veee hee" he{e pee jne nw~ pees efke efJeeejCeere nw~
heefjJee|lele hee"-veee hee"
eeeefj cebieueb-Dejnblee cebieueb, efmee cebieueb, meentb cebieueb, kesJeefueheCCeees Oeccees
cebieueb~
eeeefj ueesiegecee-Dejnblee ueesiegecee, efmee ueesiegecee, meent ueesiegecee, kesJeefueheCCeees
Oeccees ueesiegecee~
eeeefj mejCeb heJJeppeeefce-Deefjnble MejCeb heJJeppeeefce, efmes mejCeb heJJeppeeefce, meent
mejCeb heJJeppeeefce, kesJeefueheCCeeb Oecceb mejCeb heJJeppeeefce~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ke=eflekece& efJeefOe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 199

en hee" ueieYeie 40 Je<eeX mes Deheveer efoiecyej pewve hejcheje ceW Deeee nw~ osKeW eceeCe-%eeveeCe&Je
pewmes eeeerve ebLe ceW efyevee efJeYeefe kee eeeerve hee" ner nw~ en efJeece mecJeled 1963 mes uesskej keF&
mebmkejCeeW ceW efJe.meb. 2054 leke ceW ekeeefMele nw~ he=. 309 hej ener eeeerve hee" nw~ eefleeefleueke pees
efke Jeerj meb. 2451 ceW meesueehegj mes ekeeefMele nw, GmeceW he= 40 hej ener eeeerve hee" nw~ Deeeee& eer
JemegefJebog-Dehejveece peemesveeeee& eje jefele eefleehee" pees efke Jeerj meb. 2452 ceW ekeeefMele nw~ GmeceW
he=. 81 hej eeeerve hee" ner nw~ nmleefueefKele eer Jemegvebefoeefleehee" meben ceW Yeer eeeerve hee" nw~
eefleemeejesej pees efke Jeerj meb. 2443 ceW hee nw, GmeceW Yeer ener hee" nw~ efeeekeueehe pees efke Jeerj
meb. 2462 ceW hee nw, GmeceW Yeer leLee pees meeceeefekeYee<e eer eYeeebeeee& eje osJeJebovee keer
mebmke=le erkee nw, GmeceW Yeer Dejnble cebieueb-Dejnble ueesiegecee,....... Dejnble mejCeb heJJeppeeefce, ener hee"
nw hegve: en mebMeesefOele veee hee" keeeW he{e peelee nw~ keee es hetJe& kes Deeeee& JeekejCe kes %eelee veneR Les?
Fve DeeeeeeX keer ke=efle ceW heefjJele&ve, heefjJeOe&ve Je mebMeesOeve keneB leke Gefele nw ?
N : MN :M

efpeveJeeCeer Jebovee
pees hejceyeeheLe DeJeueeskeve, Fgke nQ YeJeelcee Gvekees~
meeeo jnme yelee kejkes, Yegeer cegeer osleer meyekees~~
efevceepeesleer ceesnebOekeej, nefjCeer ns efpeveJeeCeer ceelee~
jefJe Goe hetJe&efoMeer pes$eer, ef$eYegJeve eeseflele kejCeer ceelee~~1~~
pees Deveeefo mes ogue&Ye Deefevle, Deevevle cees#emegKe nw peie ceW~
ns mejmJeleer ceele! Jen Yeer, leJe emeeo mes DeeflemegueYe yeves~~
Deeee&keeefj mJeiee&efoke meye, Ssee& eehle neW YeeeW kees~
cesjs meye Jeeef_le hetCe& kejes, ns ceele! vecemkeej legcekees~~2~~
mebhetCe& eer keer me=er ceW, et[eceefCe nes ns mejmJeleer!
legce mes ner oeeOece& keer Deew, mebhetCe& iegCeeW keer Glheeer~~
cegeer kes efueS ecegKe keejCe, ceeB mejmJeleer! ceQ vecetB legcnW~
leJe ejCe keceue ceW MeerMe OeB, YeeerhetJe&ke efvele vecetB legcnW~~3~~
heeevegJeeo-ieefCeveer %eeveceleer

200 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ueIeg efmeYeefe
Dece=leJee|<eCeer erkee
en owJeefmeke eefleeceCe mes ueer ieF& nw~ FmeceW eerceles JeOe&ceeveee Mueeske kees eneR mes Fme hegmleke
ceW cebieueeejCe ceW efueee nw~ Gmekee Dece=leJee|<eCeer erkee ceW efJemle=le efJeJeseve nes egkee nw~
leJeefmes hee ceW efmeeW kee mebef#ehle JeCe&ve nw~
lehe mes efme ceW eeryeengyeueer mJeeceer kee GoenjCe meJeexece nw~ oer#ee uesles ner eeryeengyeueer ves Ske
Je<e& kee Deeleeheve eesie ues efueee Lee Deewj Je<e& hetCe& nesles ner leLee pees efJekeuhe Lee efke Yejleeeer kees
cegPe mes keuesMe nes ieee nw~ Fleeefo Fme esce Meue kes efveefcee mes kesJeue%eeve veneR ngDee efkevleg Gmeer efove
Yejle eeJeleea ves Deekej vecemkeej efkeee Deewj yeengyeueer efve:Meue neskej #ehekeesCeer ceW DeejesnCe kej
MegkeueOeeve mes Ieeefleee keceeX kee veeMe kej kesJeueer yeve iees~ osefKees cenehegjeCe
mebefkeue<es YejleeOeerMe: meesmcee Fefle eeflkeue~
eme neo lesveemeerled lelhetpeehesef#e kesJeueced1~~186~~
DeLe&Jen YejlesMJej cegPemes mebkeuesMe kees eehle ngDee nw DeLee&led cesjs efveefcee mes Gmes og:Ke hengBee nw,
en efJeeej yeengyeueer kes oe ceW efJeeceeve jnlee Lee, FmeefueS kesJeue%eeve ves Yejle keer hetpee keer Dehes#ee
keer Leer~
YeeJeeLe&Yejle kes hetpee kejles ner yeengyeueer kee oe efveefMeble nes ieee Deewj Gmeer mecee GvnW
kesJeue%eeve Yeer eehle nes ieee~~186~~
eerieewlecemJeeceer ves Meue Dee" ekeej keer ceeveer nQ, Gmeer ceW enhesccemeuueeS2, esce Meue
heebeJeeR Meue nw keeeWefke yeengyeueer mJeeceer kes cenehegjeCe kes Devegmeej ceeee, efceLee, efveoeve Fve leerveeW
Meue ceW mes Ske Yeer veneR Leer, cenehegjeCe heJe& eerme ceW GvnW Ske Je<e& kes Oeeve ceW mebhetCe& $e+efeeb Je
ceve:hee&e%eeve ceevee nw pees efke YeeJeeEueieer mees cenecegefveeeW kes ner mebYeJe nw~
#es$e, keeue, ieefle, eEueie, leerLe&, eeefj$e, eleske yeg, yeesefOele yeg, %eeve, DeJeieenvee,
Devlej, mebKee Deewj DeuheyenglJe Fvekes eje efme peerJe efJeYeeie kejves eesie nw~~9~~3
#es$e#es$e keer Dehes#ee efkeme #es$e ceW efme nesles nQ ? eleglheVeeener vee, $e+pegmet$evee Jee efveMeevee
keer Dehes#ee mes mJeeosMe ue#eCe efme#es$e ceW (Deheves DeelceeosMeeW ceW) ner efmeef nesleer nw~ Yetleeener
(Deleerle kees enCe kejves Jeeues) JeJenej vee keer Dehes#ee DeekeeMe eosMe ceW Jee pevce kee GsMe ueskej
keLeve efkeee peee lees hevn kece&YetefceeeW ceW Deewj DehenjCemebnjCe keer Dehes#ee {eF&erhe eceeCe ceeveg<e#es$e
1. DeeefohegjeCe Yeeie2, heJe& 36~ 2. owJeefmeke eefleeceCe cegefveeee& heg. he=. 43~ 3. leJeeLe&Je=efe he=. 702 mes 707 leke~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ke=eflekece& efJeefOe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 201

ceW efmeef (cegefeheo keer eeefhle) nesleer nw~ mebnjCe (DehenjCe) oes ekeej kee neslee nw mJeke=le Deewj
hejke=le~ eejCe $e+efOeejer cegefveeeW kee Deewj efJeeeOejeW kee mJeke=le mebnjCe nw DeLee&led efJeeeOej Deewj
eejCe$e+efOeejer cegefve mJeecesJe meejs ceeveg<e #es$e pee mekeles nQ Deewj meejs ceeveg<e#es$e ceW keneR hej Yeer keceeX
kee veeMe kej efmeef eehle kej mekeles nQ~ osJe Deeefo kes eje Deve cegefveeeW kee mebnjCe hejke=le mebnjCe nw
eeveer cegefve Deeefo Gvekes eje ues peees peekej meceg Deeefo ceW [eue efoes peeles nQ, Jen hejke=le mebnjCe nw~
mebnjCe keer Dehes#ee ceeveg<e#es$e ceW efmLele veoer, meceg, heJe&le Deeefo meJe& mLeeveeW ceW efmeef nes mekeleer nw~
eeefj$eeeefj$e keer Dehes#ee efkeme eeefj$e mes efmeef nesleer nw ? Ssmee eMve nesves hej kenles nQ efJeMes<e,
JeheosMe (Yeso) jefnle en ceQ meJe& meeJeeeesie mes efJeje neslee ntB Fme ekeej meeceeefeke eeefj$e mes
(DeYeso eeefj$e mes) efmeef nesleer nw~ $e+pegmet$e vee keer Dehes#ee eLeeKeeleeeefj$e mes efmeef nesleer nw~
JeJenejvee keer Dehes#ee heeBeeW eeefj$e (meeceeefeke, soeshemLeehevee, heefjnejefJeMegef, met#cemeechejee Deewj
eLeeKeeleeeefj$e) mes efmeef nesleer nw DeLeJee efkemeer kes heefjnejefJeMegef eeefj$e jefnle eej eeefj$e mes cegefe
nesleer nw~
%eeveefkeme %eeve mes efmeef nesleer nw ? $e+pegmet$evee keer Dehes#ee kesJeue%eeve mes efmeef (cegefe) nesleer
nw~ JeJenejvee mes heMeeledke=le ceefle%eeve Deewj egle%eeve Fve oes %eeveeW mes cegefe nesleer nw~ ceefle%eeve ,
egle%eeve Deewj DeJeefOe%eeve Fve leerve %eeveeW mes ee ceefle%eeve, egle%eeve, ceve:hee&e Fve leerveeW %eeveeW mes Jee
ceefle%eeve, egle%eeve, DeJeefOe%eeve Deewj ceve:hee&e%eeve Fve eej %eeveeW mes cegefe nesleer nw~ Fmekee DeLe& nw
hetJe& ceW ceefle%eeve egle%eeve ceW efmLele neskej heMeeled kesJeue%eeve GlheVe kejkes efme nesles nQ leLee ceefle, egle,
DeJeefOe Jee ceefle, egle, ceve:hee&e Fve leerve kees eehle kej heMeeled kesJeue%eeve eehle kej cege nesles nQ
Jee ceefle, egle, DeJeefOe Deewj ceve:hee&e Fve eej %eeveeW keer eeefhle kes heMeeled kesJeue%eeve eehle kej
cege nesles nQ~
DeJeieenveeefkeleveer DeJeieenvee mes peerJe cege neslee nw ? Ssmee hetves hej kenles nQDeelceeosMe
ceW Jeehle kejkes jnvee Fmekee veece DeJeieenvee nw~ Jen DeJeieenvee oes ekeej keer nwpeIeve Deewj
Glke=<~ Glke=< DeJeieenvee heeBe meew heeerme Oeveg<e eceeCe nw Deewj peIeve DeJeieenvee mee{s leerve
Dejeflve eceeCe nw~ pees peerJe meesuen Je<e& ceW meele neLe Mejerj Jeeuee neslee nw Jen ieYe& mes Dee"JeW Je<e& ceW mee{s
leerve neLe Mejerj Jeeuee neslee nw Deewj Gme peerJe keer Dee" Je<e& keer DeJemLee ceW cegefe nesves mes peIeve
DeJeieenvee mee{s leerve neLe jnleer nw~ (pees 16 Je<e& ceW mee{s leerve neLe Mejerj Jeeuee neslee nw, Gmekeer cegefe
veneR nesleer nw)~ ceOece DeJeieenvee kes Deveske Yeso nQ Dele: ceOece DeJeieenvee keer Dehes#ee Deveske
DeJeieenvee mes efmeef nesleer nw~
Devlejefme nesves Jeeues heg<eeW kes hejmhej efkelevee Devlej neslee nw ? Ssmee hetves hej kenles nQ efke
efmeef kees eehle nesves Jeeues efmeeW kee peIeve Devlej oes mecee Deewj Glke=< Devlej Dee" mecee nw DeLee&led

202 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

eefo peerJe efvejvlej cees#e ceW peeles jnW lees peIeve oes mecee leke Deewj Glke=< Dee" mecee leke Devlej
nesiee~ Gmekes yeeo efveece mes Devlej he[ peelee nw DeLeJee keesF& Yeer peerJe cees#e ceW veneR peee lees peIeve Ske
mecee Deewj Glke= n ceeme leke veneR peeles DeLee&led peIeve Ske mecee kee Deewj Glke=< n ceeme kee
Devlej he[lee nw~ Gmekes Devevlej keesF&vekeesF& peerJe cees#e ceW peelee ner nw~
mebKeeeqkeleveer mebKee ceW peerJe Ske meeLe cees#e ceW pee mekeles nQ~ peIeve mes Ske mecee ceW Ske
peerJe cees#e peelee nw Deewj Glke=< mes Ske mecee ceW Ske meeLe Ske meew Dee" peerJe efme nes mekeles nQ~
Deye DeuheyenglJe kenles nQ#es$eeefo YesoeW keer Dehes#ee Yeso kees eehle ngS peerJeeW keer hejmhej
mebKeeefJeMes<e eehle kejvee DeuheyenglJe nw~ pewmeseleglheVe (Jele&ceeve) vee keer Dehes#ee efme#es$e ceW efme
nesves Jeeues peerJeeW kee DeuheyenglJe veneR nw~ DeyeYetleheJe& vee keer Dehes#ee efJeeej kejles nQ#es$eefme peerJe
oes ekeej kes nQpevceefme Deewj mebnjCe efme~ FveceW mes mebnjCeefme peerJe meyemes Deuhe nQ~ Fvemes
pevceefme peerJe mebKeele iegCes nQ~ #es$eeW kee efJeYeeie Fme ekeej nwkece&Yetefce, Dekece&Yetefce, meceg, erhe,
TOJe&ueeske, DeOeesueeske Deewj eflee&iueeske; FveceW mes TOJe&ueeske efme meyemes mleeske nQ~ Fvemes DeOeesueeske
efme mebKeeleiegCes nw, Fvemes eflee&iueeske efme mebKeeleiegCes nw~ mecegefme meyemes mleeske nQ~ Fvemes erheefme
mebKeele iegCes nQb~ en meeceevehe mes kene nw~ efJeMes<ehe mes efJeeej kejves hej ueJeCemeceg efme meyemes
mleeske nQ~ Fvemes keeueeso efme mebKeeleiegCes nQ~ Fvemes pecyeterhe efme mebKeeleiegCes nQ~ Fvemes OeelekeerKeb[erhe
efme mebKeeleiegCes nQ~ Fvemes heg<keje&erhe efme mebKeeleiegCes nQ~
JeJenejvee mes Glmee|heCeer keeue ceW efme nesves Jeeues Deuhe nQ Deewj DeJemee|heCeer keeue ceW efme nesves
Jeeues Gvemes keg DeefOeke nQ~ Deveglmee|heCeer DeveJemee|heCeer keeue ceW efme nesves Jeeues Gvemes mebKeeleiegCes nQ~
Ssmes es efme YeieJeeve Dee"eW keceeX mes tkej cegKe Dee" iegCeeW mes meceefvJele nQ~ TOJe&ueeske kes
cemleke hej efJejepeceeve nQ DeLee&led ueeskeekeeMe kes DeeYeeie ceW efJejepeceeve nQ ve efke ueeskeekeeMe kes Thej
DeueeskeekeeMe ceW, keeeWefke Deeies Oecee&efmlekeee kee DeYeeJe nesves mes leLee DeueeskeekeeMe peerJeeW kee
DeefmlelJe ve nesves mes efme YeieJeeve Yeer ueeskeekeeMe ceW ner nQ Ssmee mecePevee~
es meYeer efme YeieJeeve Deleerle, Deveeiele Deewj Jele&ceeve DeLee&led Yetle, YeefJe<eled Deewj Jele&ceeve Fve
leerveeW keeueeW keer Dehes#ee Devebleeveble nQ~ Gve meYeer efmeeW keer Jebovee kejles nges, cesjs og:KeeW kee #ee nes,
keceeX kee #ee nes, yeesefOeueeYejlve$ee keer eeefhle Deewj hete|le nes, megieefle ceW ieceve nes, meceeefOehetJe&ke kejCe
nes SJeb ns YeieJeved ! Deehekes iegCeeW keer mebheefe cegPes eehle nes ee efpeveW YeieJeeve kes iegCeeW keer eeefhle nesJes,
ener eeevee keer ieF& nw~
N : MN : M

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ke=eflekece& efJeefOe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 203

ke=eflekece& efJeefOe kes eceeCe

(efJeefYevve ebLeeW mes)
(pewve meeOeg SJeb eeJekeeW kes efueS)

Dece=leJee|<eCeer erkee
ke<eeeeeYe=le ebLe ceW kene nwefpeCe-efmeeFefje-yengmegosmeg JebefoppeceeCesmeg peb keerjF kecceb leb efkeefoecceb Ceece~ lemme
DeeoenerCe-eflekeKege-heoeefnCe-efleDeesCeo-eogefmej-JeejmeeJeeeefo-uekeKeCeb efJeneCeb Heueb e
efkeefoecceb JeCCesefo~1
efpeveosJe, efme, Deeeee& Deewj GheeOeee keer Jevovee kejles mecee pees efeee keer
peeleer nw Gmes ke=eflekece& kenles nQ ~ Gme ke=eflekece& kes DeelceeOeerve neskej efkeS ieS leerve yeej
eoef#eCee, leerve DeJeveefle, eej vecemkeej Deewj yeejn DeeJele& Deeefo he ue#eCe, Yeso leLee
Heue kee JeCe&ve ke=eflekece& ekeerCe&ke kejlee nw~
<edKeC[eiece hegmleke-1 mes eceeCeefkeefoecceb Dejnble-efme-DeeFefje-yengmego-meentCeb hetpeeS efJeneCeb JeCCesF2~
ke=eflekece& veece kee DeLee&efOekeej Deefjnble, efme, Deeeee&, GheeOeee Deewj meeOeg keer hetpee Deeefo keer
efJeefOe kee JeCe&ve kejlee nw~
<eKeC[eiece: hegmleke-9 mes eceeCeefkeefoecceb Dejnble-efmeeFefje-GJePeee-ieCeefeblee-ieCeJemeneF&Ceb keerjceeCe-hetpeeefJeneCeb
JeCCesefo~ SlLegJeJegppebleer ieeneogDeesCeob penepeeob yeejmeeJeecesJe Jee~
eGmeermeb eflemegb e efkeefoecceb heGbpeS3~~64~~
ke=eflekece& DeefOekeej Dejnble, efme, Deeeee&, GheeOeee, ieCeefevleke (meeOegmebIe kes keeeeX keer
efevlee kejves Jeeues ) Deewj ieCeJe=<eYe (ieCeOej) DeeefokeeW keer, keer peeves Jeeueer hetpee kes efJeOeeve kee JeCe&ve
kejlee nw~ eneB Gheege ieeLeeeLeepeele DeLee&led peelehe kes meMe eesOeeefo efJekeejeW mes jefnle neskej oes DeJeveefle, yeejn DeeJele&,
eej efMejesveefle Deewj leerve MegefeeW mes mebege ke=eflekece& kee eeesie kejvee eeefnes ~~64~~
1. peeOeJeuee (ke<eeeheeng[) he=. 118~ 2. <edKeC[eiece (OeJeuee erkee) hegmleke1 he=. 98~
3. <edKeC[eiece (OeJeuee erkee) hegmleke9 he=. 19~

204 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ieesccemeej peerJekeeC[ ebLe mes eceeCeke=les: efeeeee: kece&efJeOeeveb Deefmceved JeCe&les Fefle ke=eflekece& ~ lee Den&eflmeeeee&yenggeglemeeOJeeefoveJe-osJeleeJevoveeefveefceeceelceeOeerveleeeeoef#eCeef$eJeejef$eveJeefleeleg:efMejes
eoMeeJelee&efoue#eCeefvele-vewefceefekeefeeeefJeOeeveb e JeCe&eefle~1
efpemeceW ke=efle DeLee&led efeee kee kece&-efJeOeeve kene peelee nQ, Jen efeeekece& nw~ GmeceW Dejnvle,
efme-Deeeee&, yengegle (GheeOeee), meeOeg Deeefo veew osJeleeDeeW keer Jevovee kes efveefcee DeelceeOeervelee
(Deheves DeOeerve nesvee) , leerve yeej eoef#eCee, leerve yeej vecemkeej, eej yeej efmej veceevee, yeejn DeeJele&
Deeefo he efvele-vewefceefeke efeee-efJeOeeve kee JeCe&ve neslee nw~
<edKeC[eiece ebLe ceW kene nwpeb leb efkeefjeekecceb Ceece ~~27~~
lemme DelLeefJeJejCeb kemmeeceesleceeoenerCeb heoenerCeb eflekeKegeb efleeesCeob eogefmejb yeejmeeJeeb leb meJJeb efkeefjeekecceb
Ceece~~28~
leb efkeefjeekecceb efJJenb DeeoenerCeeefoYesosCe ~ lelLe efkeefjeekecces keerjceeCes Dehhee-eeeb DehejJemeeb
DeeoenerCeb Ceece~ hejenerCeYeeJesCe efkeefjeekecceb efkeCCe keerjos ? Ce ; lene efkeefjeekecceb kegCeceeCemme
keccekeKeeeYeeJeeoes efpeefCeboeefoDeeemeCeogJeejsCe kecce-e~ JeboCekeeues iegefpeCeefpeCenjeCeb heoefkeKeCeb
keeTCe CecebmeCeb heoenerCeb Ceece~ heoeefnCeCecebmeCeeefoefkeefjeeCeb efleefCCeJeejkejCeb eflekeKegeb Ceece~ DeOeJee
Skekeefcn esJe efoJemes efpeCeiegefjefmeJeboCeeDees efleefCCeJeejb efkeppebefle efe eflekeKegeb Ceece~ eflemebpPeemeg esJe
JeboCee keerjos DeCCelLe efkeCCe keerjos ? Ce; DeCCelLe efJe lehheef[mesnefCeeceeYeeJeeoes~ eflemebpPeemeg
JeboCeefCeeceheJeCeb eflekeKegeefceefo YeefCeob~ DeesCeob DeJeveceveb YetceeJeemeveefceleLe&:~ leb e efleefCCeJeejb
keerjos efe efleeesCeoefceefo YeefCeob~ leb pene-megceCees Oeesoheeoes efpeefCeboobmeCe-peefCeonefjmesCe hegueFobiees
meblees peb efpeCemme Deiies yeFmeefo lecesieceesCeob~ pecegefTCe efpeefCeboeoerCeb efJeCCeefeb keeotCe yeFmeCeb leb
efyeefoeceesCeob~ hegCees Gefe meeceeFeob[SCe Dehhemegefb keeTCemekemeeeosngmmeiieb keefje efpeCeeCebleiegCes
pPeeFe eGJeermeeflelLeejeCeb JeboCeb keeTCe hegCees efpeCeefpeCeeueeiegjJeeCeb mebLeJeb keeTCe peb YetceerS yeFmeCeb
leb leefoeceesCeob~ SJeb Skekeskekeefcn efkeefjeekecces keerjceeCes efleefCCe esJe DeesCeceCeeefCe neWefle ~ meJJeefkeefjeekecceb
eogefmejb nesefo~ leb pene-meeceeFemme DeeoerS peb efpeefCebob heef[ meermeCeceCeb lecesieb efmejb ~ lemmesJe DeJemeeCes
peb meermeCeceCeb leb efJeefoeb meermeb~ Leesmmeeefceob[emme DeeoerS peb meermeCeceCeb leb leefoeb efmejb~ lemmesJe
DeJemeeCes peb CeceCeb leb eGlLeb efmejb ~ SJecesieb efkeefjeekecceb eogefmejb nesefo~ Ce DeCCelLe CeJeCeheef[mesnes
1. ieesccemeej peerJekeeC[peerJeleJeeoerefhekee erkee he=. 614-615~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ke=eflekece& efJeefOe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 205

SosCe keoes, DeCCelLeCeJeCeefCeecemme heef[mesnekejCeeoes ~ DeOeJee meJJeb efhe efkeefjeekecceb eogefmejb eoghheneCeb
nesefo ; DejnbleefmemeengOecces esJe heneCeYetos keeotCe meJJeefkeefjeekecceeCeb heGefe-obmeCeeoes~
meeceeFeLeesmmeeefceob[eeCeb DeeoerS DeJemeeCes e ceCeJeeCekeeeeCeb efJemegefhejeJeeCeJeeje yeejce nJebefle~
lesCe Sieb efkeefjeekecceb yeejmeeJeeefceefo YeefCeob ~ Sob meJJeb efhe efkeefjeekecceb Ceece~1
Deye efeee kece& kee DeefOekeej nw ~~27~~
Fmekes DeLe& kee Kegueemee Deieues met$e ceW kejles nQDeelceeOeerve nesvee, eoef#eCee kejvee, leerve yeej kejvee, leerve yeej DeJeveefle, eej yeej efmej
veJeevee Deewj yeejn DeeJele&, en meye efeeekece& nw ~~28~~
DeelceeOeerve nesvee Deeefo kes Yeso mes Jen efeeekece& n ekeej kee nw~ GveceW mes efeeekece& kejles mecee
DeelceeOeerve nesvee DeLee&led hejJeMe ve nesvee DeelceeOeerve nesvee kenueelee nw~
Mebkee-hejeOeerveYeeJe mes efeeekece& keeeW veneR efkeee peelee nw ?
meceeOeeve-veneR, keeeWefke Gme ekeej efeeekece& kejves Jeeues kes keceeX kee #ee veneR neslee Deewj
efpeveWosJe Deeefo keer Deemeeovee nesves mes keceeX kee yevOe neslee nw~
Jebovee kejles mecee ieg, efpeve Deewj efpeveie=n keer eoef#eCee kejkes vecemkeej kejvee eoef#eCee nw~
eoef#eCee Deewj vecemkeej Deeefo efeeeDeeW kee leerve yeej kejvee ef$e:ke=lJee nw~ DeLeJee Ske ner efove ceW efpeve,
ieg Deewj $e+ef<eeeW keer Jebovee leerve yeej keer peeleer nw, Fmeefuees Fmekee veece ef$e:ke=lJee nw~
Mebkee-leerveeW ner mebOeekeeueeW ceW Jebovee keer peeleer nw, Deve mecee ceW keeeW veneR keer peeleer nw ?
meceeOeeve-veneR, keeeWefke Deve mecee ceW Yeer Jebovee kes eefle<esOe kee keesF& efveece veneR nw~
leerveeW mevOee keeueeW ceW Jebovee kes efveece kee keLeve kejves kes efueeW ef$e:ke=lJee Ssmee kene nw~
DeesCeo kee DeLe& DeJeveceve DeLee&led Yetefce ceW yew"vee nw~ Jen leerve yeej efkeee peelee nw~ Fmeefuees leerve
yeej DeJeveceve kejvee kene nw~ eLeeMegceve, Oeewleheeo Deewj efpeveW kes oMe&ve mes GlheVe nges n<e& mes
hegueefkele Jeove neskej pees efpeveosJe kes Deeies yew"vee, en eLece DeJeveefle nw~ leLee pees G"kej efpeveW Deeefo
kes meeceves efJe%eefhle kej yew"vee, en otmejer DeJeveefle nw~ efHej G"kej meeceeefeke oC[ke kes eje
DeelceMegef kejkes, ke<eeemeefnle osn kee Glmeie& (keeeeslmeie&) kejkes, efpeveosJe kes Devevle iegCeeW kee
Oeeve kejkes, eewyeerme leerLekejeW keer Jebovee kejkes efHej efpeve, efpeveeuee Deewj ieg keer mlegefle kejkes pees
Yetefce ceW yew"vee, Jen leermejer DeJeveefle nw~ Fme ekeej Ske-Ske efeeekece& kejles mecee leerve ner DeJeveefle
nesleer nQ~
meye efeeekece& eleg:efMej neslee nw~ eLee-meeceeefeke kes Deeefo ceW pees efpeveWosJe kees efmej veJeevee
1. <edKeC[eiece, OeJeuee erkee meefnle heg. 13, he=. 88 mes 90 leke~

206 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Jen Ske efmej nw~ Gmeer kes Devle ceW pees efmej veJeevee Jen otmeje efmej nw~ Leesmmeeefce oC[ke kes Deeefo ceW pees
efmej veJeevee Jen leermeje efmej nw~ leLee Gmeer kes Devle ceW pees vecemkeej kejvee Jen eewLee efmej nw~ Fme ekeej
Ske efeeekece& eleg:efMej neslee nw~ Fmemes Deve$e veceve kee eefle<esOe veneR efkeee ieee nw keeeWefke Meee ceW
Deve$e veceve kejves kes efveece kee keesF& eefle<esOe veneR nw~ DeLeJee meYeer efeeekece& eleg:efMej DeLee&led
eleg:eOeeve neslee nw, keeeWefke Deefjnble, efme, meeOeg Deewj Oece& kees eOeeve kejkes meye efeeekeceeX keer
eJe=efe osKeer peeleer nw~ meeceeefeke Deewj Leesmmeeefce oC[ke kes Deeefo Deewj Devle ceW ceve, Jeeve Deewj keee
keer efJeMegef kes hejeJele&ve yeejn yeej nesles nQ, Fmeefuees Ske efeeekece& yeejn DeeJele& mes ege kene nw~ en
meye ner efeeekece& nw~
cetueeeej ceW kene nw
oesCeob leg peOeepeeob yeejmeeJeecesJe e~
eogemf mejb eflemegb e efkeefoecceb heGbpeos1~~603~~
ieeLeeLe&peelehe meMe (cegefve2) oes DeJeveefle, yeejn DeeJele&, eej efMejesveefle Deewj leerve
Megef meefnle ke=eflekece& kee eeesie kejW~~603~~
DeeeejJe=efe erkee
oesCeobbs DeJeveleer hebevecemkeejeoeJeskeeJeveefleYet&efcemebmheMe&mleLee elegefJeMeeflemleJeeoew efleereeJeveefle:
Mejerjveceveb s DeJeveleer penepeeob-eLeepeeleb peelehemeMeb eesOeceeve-ceeeemebieeefojefnleb ~ yeejmeeJeecesJe
e eoMeeJeee& SJeb e hebevecemkeejeseejCeeoew ceveesJeevekeeeeveeb mebeceveeefve MegYeeesieJe=eeee
DeeJeee&mleLee hebevecemkeejmeceehleew ceveesJeevekeeeeveeb MegYeJe=eeeerCeveeveeJee&veeefve leLee
elegefJeMeeflemleJeeoew ceveesJeevekeeee: MegYeJe=eeeerCehejeCeeJee&veeefve leLee elegefJeMeeflemleJemeceehleew
MegYeceveesJeevekeeeJe=ee-eerCeeJee&veevesJeb eoMeOee ceveesJeevekeeeJe=eees eoMeeJeee& YeJeefle, DeLeJee
eleme=<eg efo#eg elJeej: eCeecee Skeefmceved YeceCes SJeb ef$e<eg YeceCes<eg eoMe YeJebefle, eogefmmejb elJeeefj
efMejebbefme hebevecemkeejmeeoeJebles e kejcegkegueebefkeleefMej:kejCeb leLee elegefJeMeefle-mleJemeeoeJebles e
kejcegkegueebefkeleefMej:kejCecesJeb elJeeefj efMejebefme YeJebefle, ef$eMegb ceveesJeevekeeeMegb efeeekece& eegbes
kejesefle ~ s DeJeveleer eefmceved leled deJeveefle efeeekece& eoMeeJeee&: eefmbcemleled eoMeeJee,
ceveesJeevekeeeMegdee elJeeefj efMejebefme eefmceved leled eleg:efMej: efeeekecezJeb efJeefMeb eLeepeeleb efeeekece&
eegbpeerlesefle~~603~~
DeeeejJe=ef e (efnvoer)oes DeJeveefle-hebe vecemkeej kes Deeefo ceW Ske yeej DeJeveefle DeLee&led Yetecf e
mheMe&veelceke vecemkeej kejvee leLee elegeJf eMeefle mleJe kes Deeefo ceW otmejer yeej DeJeveefle-Mejerj kee veceevee
1. cetueeeej, he=. 442 mes 444 leke~ 2. eneB cetueeeej ceW cegefveeeW kee ekejCe nw~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ke=eflekece& efJeefOe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 207

DeLee&led Yetecf emheMe&veelceke vecemkeej kejvee es oes DeJeveefle nQ~ eLeepeele-peelehe meMe eesOe,ceeve,ceeee
Deewj mebie-heefjen ee ueesYe Deeefo jefnle ke=eflekece& kees cegevf e kejles nQ~ eoMe DeeJele&-hebe vecemkeej kes
GeejCe kes Deeefo ceW ceve Jeeve keee kes mebecevehe MegYeeesieeW keer eJe=ef e nesvee es leerve DeeJele&, hebevecemkeej
keer meceeefhle ceW ceveJeevekeee keer MegYeeJe=ef e nesvee es leerve DeeJele&, leLee elegeJf eMeeflemleJe keer Deeefo ceW ceve
Jeeve keee keer MegYeeJe=ef e nesvee es leerve DeeJele& SJeb elegeJf eMeeflemleJe keer meceeefhle ceW MegYe ceve Jeeve keee
keer eJe=ef e nesvee es leerve DeeJele&-Ssmes ceve Jeeve keee keer MegYeeJe=ef ehe yeejn DeeJele& nesles nQ~
eleg:efMej-hebevecemkeej kes Deeefo Deewj Devle ceW kej cegkegefuele kejkes Debpeefue pees[kej ceeLes mes
ueieevee leLee elegefJeMeeflemleJe kes Deeefo Deewj Devle ceW cegkegefuele kejkes ceeLes mes ueieevee Ssmes eej efMejefMejesveefle nesleer nQ~
Fme lejn mes Ske ke=eflekece& ceW oes DeJeveefle, yeejn DeeJele& Deewj eej efMejesveceve nesles nQ~b ceve Jeeve keee
keer Mege
f hetJe&ke eLeepeele cegevf e Fme efJeOeeveege ke=eflekece& kee eeesie kejW~
Deeeejmeej1 ebLe ceW kene nwefeeeeecemeeb Jeglmeie Yeesjmee: kejescenced~
efJe%eehesefle meceglLeee iegmleJevehetJe&keced~~35~~
ke=lJee kejmejespeelecegkegueeuebke=leb efvepeced~
Yeeueueerueemej: kegee&led $eeJeee efMejmees veefleb~~36~~
DevJeeeLe&-(Demeeb) Fme (efeeeeeb) efeee ceW (Demee:) Fme (Yees:) Yeefe kee
(Jelmeie) keeeeslmeie& (Denb) cewb (kejesefce) kejlee ntb (Fefle) Fme ekeej (efJe%eee) efJe%eeheve
kejkes (meceg l Leee) G"kej (ieg mleJevehet J e& k eced ) ieg mleJeve het J e& k e (ef v epeb ) Deheves
(kejmejespeelecegkegueeuebke=leb) nmle keceue keer keg[dceueeke=efle kees (Yeeueueerueemej:) ueuee hej
(ke=lJee) kejkes ($eeJeee) leerve DeeJele& Deewj (efMejme:) cemleke mes (veefleb) vecemkeej kees
(kegee&led) kejs ~
YeeJeeLe&-ceQ Fme efeee ceW Fme Yeefe kee keeeeslmeie& kejlee ntb~ pewmes-heewJee&efCnke osJeJebovee ceW
ewleYeefekeeeeslmeie kejescenb Fme ekeej efJe%eeheve kejs ~ leoveblej G"kej Cecees DeefjnbleeCeb
Fleeefo hebehejceser kees vecemkeej kej Deheves kejkeceue keer Debpegefue kees cemleke hej jKekej leerve
DeeJele& meefnle vecemkeej kejs ~~35-36~~
Deeeme ob[kemeeoew cebieueeosjeb ece:~
leovleshebieJeglmeie&: keeeexlemleovevlejced~~37~~
1. Deeeejmeej he=. 191-192~

208 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

kegee&eLewJe Leesmmeeceer leeeeee&ebleeesjefhe~

Fleefmceved eoMeeJeee&: efMejesveefleelegeced~~38~~egiceb~~
DevJeeeLe&-(Deeeme) Deeefo (ob[keme) ob[ke kes (Deeoew) Deeefo ceW (cebieueeos:)
cebieueeefo kee (Deeb) en (ece:) ece nw ~ (leovles) eeeefjcebieueb Deeefo ob[ke kes Devle ceW
(Deefhe) Yeer (DebieJeglmeie&:) keeeeslmeie& (keee&:) kejvee eeefnes~ (Dele:) FmeefueS (leovevlejb)
Fmekes yeeo (leLewJe) Gmeer ekeej (Leesmmeeefce) Leesmmeeefce (Fleeefo) Fleeefo hee" (kegee&led) kejs
(Fefle) Fme ekeej (Deefmceved) keeeeslmeie& ceW (Deeee&evleees:) Deeee& bo-Leesmmeeefce mleJeve kes
Deeefo Deewj Devle ceW (Deefhe) Yeer (eoMeeJeee&:) yeejn DeeJele& (efMejesveefleelegeb) eej efMejesveefle
(kegee&led) kejvee eeefnes ~
YeeJeeLe&-Ske Yeefe kes ob[ke keer Deeefo ceW cebieueeefo kee ener ece nw DeLee&led YeefehetJe&ke
efeee Deewj Yeefe kee efJe%eeheve kejs ~ Ske efMejesveefle Deewj leerve DeeJee& kejkes ob[ke he{s ~ ob[ke kes yeeo
Ske efMejesveefle Deewj leerve DeeJee& kejkes keeeeslmeie& kejs ~ leovevlej Ske efMejesveefle Deewj leerve DeeJee& kejs~
Fme ekeej Ske keeeeslmeie& ceW eej efMejesveefle Deewj yeejn DeeJee& kejvee eeefnes ~~37-38~~
ebLeejbYes meceehleew e mJeeOeees mleJeveeefo<eg~
mehleefJebMeefledJeemee Jeglmeiex ogce&vemeefhe~~39~~
DevJeeeLe&-(mJeeOeees) mJeeOeee ceW (e) Deewj (mleJeveeefo<eg) mleJeve Deeefo ceW (ogce&veefme
Deefhe) efJeke=efle heefjCeece kes nesves hej Yeer (Jeglmeiex) keeeeslmeie& ceW (mehleefJebMeefle:) meeeF&me (GdJeeme:)
GdJeeme nQ~
YeeJeeLe&-evLe kes DeejcYe, meceeefhle, mJeeOeee, hebehejceser keer Jevovee Deewj ogYee&Jevee kes
keeeeslmeie& ceW meeeF&me eemeesdJeeme ceW keeeeslmeie& kejvee eeefnS ~~39~~
eeefj$emeej ceW kene nwefeeeb kegJee&Cees Jeereexheietnveceke=lJee Mekeleveghele: efmLelesveeMee: meved heekeemevesve Jee
ef$ekejCeMegdee mebhegerke=lekej: efeeeefJe%eehevehetJe&keb meeceeefeke-ob[kecegeejesled , leoeJee&$eeb
eLeepeeleb efMejesVeceveceskeb YeJeefle, Devesve ekeejsCe meeceeefekeob[kemeceehleeJeefhe eJele& eLeesekeeueb
efpeveiegCeevegmcejCemeefnleb keeeJeglmeie ke=lJee efleereoC[kemeeoeJevles e leLewJe eJee&veb,
SJeceskewkeme keeeeslmeie&me eoeMeeJeee&elJeeefj efMejesJeveceveeefve YeJeefvle ~ DeLeJewkeefmceved
eoef#eCeerkejCes ewleeoerveeceefYecegKeerYetlemeeJee&$eewkeeJeveceves ke=les eleme=<Jeefhe efo#eg
eoMeeJeee&elee: efMejesJeveleees YeJeefvle ~ DeeJeee&veeb efMej:eCeleerveecegeeceeCee-oeefOekeeefceefle
ve oes<eee~ Geb e ogGCeob penepeeob JeejmeeJeecesJe e~ eogemf mejb eflemege
E e efkeefoecceb heGbpeos~~1
1. eeefj$emeej he=. 143 mes 144~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ke=eflekece& efJeefOe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 209

efeee kejles mecee Deheveer Meefe kees keYeer veneR efheevee eeefnes, Deheveer Meefe kes Devegmeej Ke[s
neskej keeeeslmeie& kejvee eeefnes ~ eefo Ke[s nesves keer meeceLe& ve nes lees heekeemeve mes yew"kej kejvee
eeefnes~ ceve, Jeeve,keee leerveeW keer MegleehetJe&ke oesveeW neLeeW kee mebheg yeebOekej kejves eesie efeeeDeeW
keer eefle%ee kej meeceeefeke ob[ke kes (meeceeefeke hee" kee) GeejCe kejvee eeefnes ~ Gme mecee leerve
DeeJele&, eLeepeele DeJemLee OeejCe kej Ske efMejesveefle kejvee eeefnes ~ Fmeer ekeej meeceeefeke ob[ke kes
meceehle nesves hej Yeer meye efeeeSb kejveer eeefnes ~ Fme lejn MeeeeW ceWs efueKes ngS mecee leke YeieJeeved
efpevesvosJe kes iegCeeW kee mcejCe kejles ngS keeeeslmeie& kejvee eeefnes ~ Fmeer ekeej otmejs ob[ke kes eejbYe
Deewj Deble ceW kejvee eeefnes~ Fme ekeej Ske-Ske keeeeslmeie& kes yeejn DeeJele& Deewj eej efMejesveefle nesleer
nQ DeLeJee Ske-Ske eoef#eCee ceW (efoMee yeoueles mecee ) Gme efoMee mebyebOeer ewle-ewleeuee kes mevcegKe
leerve DeeJele& Deewj Ske efMejesveefle kejveer eeefnes ~ Fme ekeej eejeW efoMeeDeeW ceW yeejn DeeJele& Deewj eej
efMejesveefle kejveer eeefnes ~ DeeJele& Deewj efMejesveefle kee pees eceeCe Thej efueKee nw Gmemes DeefOeke kejvee
keg oes<e veneR efievee peelee ~ kene Yeer nw-ogGCeob Fleeefo ~
DeLee&led-oes DeemeveeW mes eLeepeele DeJemLee OeejCe kej yeejn DeeJele&, eej efMejesveefle Deewj ceve,
Jeeve, keee keer MegefhetJe&ke keeue kee efveece kej eYeg keer Jebovee kejveer eeefnes~
jlvekejC[eeJekeeeej ceW kene nwDeOegvee meeceeefekeiegCemecheVelJeb eeJekeme eheeVeenelegjeJee&ef$eleeMeleg:eCeece: efmLelees eLeepeele:~
meeceeefekees efefve<eeefeeesieMegefemevOeceefYeJevoer~~18~~1
meeceefeke: meceesve eekeeefleheeefoleekeejsCe ejleerefle meeceeefekeiegCeeshesle: ~ efkebefJeefMe:?
elegjeJele&ef$elee: elegjes JeejeveeJele&ef$eleeb eme ~ Skewkeme efn keeeeslmeie&me efJeOeeves Cecees DejnbleeCeme
Leesmmeeces-eeevleees: eleskeceeJele&ef$eleeefceefle Skewkeme efn keeeeslmeie&efJeOeeves elJeej DeeJelee& leLee
leoeevleees j s kew keeCeecekejCeeeleg : eCeece: ef m Lele TOJe keeees l meieex h es l e: ~ eLeepeelees
yeeeeYevlejheefjenefevleeJeeJe=e:~ efefve<eees s efve<ees GheJesMeves eme ~ osJeJevoveeb kegJe&lee efn eejcYes
meceehleew eesheefJeMe eCeece: kele&Je: ~ ef$eeesieMeg: $eees eesiee ceveesJeekekeeeJeeheeje: Mege
meeJeeJeeheejjefnlee eme ~ DeefYeJevoer DeefYeJevole FlesJebMeerue: ~ keLeb ? ef$emebOeb ~~18~~
Deye Jen eeJeke meeceeefeke iegCe mes mebheVe neslee nw, en kenles nQelegjeJelexefle-(e:) pees (elegjeJele&ef$elee:) eej yeej leerve leerve DeeJele& kejlee nw,
(eleg:eCeece:) eej eCeece kejlee nw, (efmLele:) keeeeslmeie& mes Ke[e neslee nw, (eLeepeele:)
1. jlvekejC[ eeJekeeeej (mecevleYeYeejleer) he=. 241-242~

210 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

yeeeeYevlej heefjen kee leeieer neslee nw, (efefve<ee:) oes yeej yew"kej vecemkeej kejlee nw (ef$eeesieMeg:)
leerveeW eesieeW kees Meg jKelee nw Deewj (ef$emevOeb) leerveeW mevOeeDeeW ceW (DeefYeJevoer) Jevovee kejlee nw
(me:) Jen (meeceeefeke:) meeceeefeke eefleceeOeejer nw~
erkeeLe&-Fme Mueeske ceW meeceeefeke eeflecee kee ue#eCe yeleueeles ngS Gmekeer efJeefOe kee Yeer efveoxMe
efkeee ieee nw~ meeceeefeke kejves Jeeuee heg<e Ske-Ske keeeeslmeie& kes yeeo eej yeej leerve-leerve DeeJele&
kejlee nw DeLee&led eleske efoMee ceW Cecees DejnbleeCeb Fme Deee meeceeefeke oC[ke Deewj Leesmmeeefce nb Fme
Deefvlece mleJe oC[ke kes leerve-leerve DeeJele& Deewj Ske-Ske eCeece Fme lejn yeejn DeeJele& Deewj eej
eCeece kejlee nw~ eeJeke Fve DeeJelee&efoke keer efeeeDeeW kees Ke[s neskej kejlee nw, meeceeefeke keer
DeJeefOe kes Yeerlej eLeepeele-veivecegeOeejer kes meceeve yeeeeYevlej heefjen keer efevlee mes otj jnlee nw~
osJeJevovee kejves Jeeues kees eejcYe ceW Deewj meceeefhle ceW yew"kej eCeece kejvee eeefnes~ Fme efJeefOe kes
Devegmeej oes yeej yew"kej eCeece kejlee nw DeLee&led meeceeefeke eejcYe kejves kes efuees eLece yeej keeeeslmeie&
kej leerve DeeJele& kejlee nw, Gmekes yeeo yew"kej he=LJeer ceW efMej Pegkeelee ngDee vecemkeej kejlee nw Deewj
meeceeefeke kes yeeo keeeeslmeie& kejlee nw, Gmekes yeeo Yeer yew"kej he=LJeer ceW efMej Pegkeelee ngDee vecemkeej
kejlee nw~ leerveeW eesieeW kees Meg jKelee nw DeLee&led Jen meeJee Jeeheej kee leeie kejlee nw Deewj leerveeW
mebOeeDeeW ceW Jevovee kejlee nw~
DeveieejOecee&ce=le ceW kene nwmeeceeefekeeefo$eeme JeJenejevegmeejsCe eeesieefJeefOeb oMe&eeflemeeceeefekeb Cecees DejnbleeCeefceefle eYe=leLe mleJeveced~
Leesmmeeceerleeefo peeefle YeieJeeefveleeefoJevoveeb egbpeeled~~56~~1
egbpeeled mebelees osMemebelees Jee eeespeesled ~ efkeb leled ? meeceeefekeb meeceeefekeoC[keced~ keerMeced?
Cecees DejnbleeCeb Fefle eYe=efle ~ leLeevevlejb egeeled ~ efkeb leled ? mleJeveb elegefJebMeeflemleJeveb mleJeoC[keced~
keerMeced ? Leesmmeeefce Fleeefo~ DeLe Develebjb egeeled ~ keeced ? peeefle YeieJeeefveleeefoJevoveeced~
De$ewke DeeefoMeyoes ueghleefveefo&es Je: ~ lesve Den&eflmeeefoJevovee ie=eles ~
mebeceer meeOegDeeW kees leLee osMemebeceer eeJekeeW kees Yeer Cecees DejnbleeCeb Deeefo meeceeefeke oC[ke ceW
yeleees nges hee" kes Devegmeej meeceeefeke Deewj Leesmmeeefce Fleeefo hee" kes Devegmeej elegefJeMeeflemleJe leLee
peeefle YeieJeeved Fleeefo kes Devegmeej Jevovee kejveer eeefnes~
Fme Mueeske ceW Ske Deeefo Meyo kee ueghle efveoxMe nw~ DeleSJe Fme Jevovee kes ekejCe ceW Dejnble
Jevovee, efme Jevovee Deeefo kee Yeer meben mecePe uesvee eeefnes~
1. Deveieej Oecee&ce=le he=. 577~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ke=eflekece& efJeefOe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 211

efJeMes<e-Fme ekeej eeJeke Deewj eeefJekeeSB osJeoMe&ve, DeefYe<eske, hetpeve Je meeceeefeke ceW hetJe&keefLele
ke=eflekece& efJeefOe kee eeesie kejW keeeWefke DeveieejOecee&ce=le ceW egbpeeled mebelees osMemebelees Jee Deeee nw~
Fme keLeve mes eeJekeeW kes efueS Yeer kejvee kene nw~

cegefveeeW kes ke=eflekece&

<edKeC[eiece, kemeeeheeng[, cetueeeej, Deeeejmeej Deeefo ceneve ebLeeW ceW Deeeee&osJe eer heg<heobleYetleyeefuemetefj, eer kegbokegboosJe, cetueeeej kes erkeekeej efmeevleeeJeleea eer Jemegvebefo Deeeee&, Deeeejmeej
iebLe kes kelee& efmeevleeeJeleea eer Jeerjveefvo Deeeee& Deeefo Deveske DeeeeeeX ves-en ke=eflekece& efJeefOe
yeleueeF& nw leLee eeefj$emeej ebLe kes kelee& eer eecegC[jee eeJeke Je DeveieejOecee&ce=le kes kelee& heefC[leeJej
eer DeeMeeOej eeJeke pewmes efJeeveeW ves Yeer hetJee&eeeeX kes Devegmeej eLeemLeeve hetJee&eeeeX kes ebLeeW kes eceeCe
G=le kej-kej Fve efeeeDeeW keer hegef keer nw~
cegKehe mes es ke=eflekece& cegefveeeW kes Je Deee|ekeeDeeW kes Denesje$e-efovejele kes DeeF&me ceeves nQ~
Gmeer ceW ef$ekeeueosJeJebovee ceW ewleYeefe Deewj hebeiegYeefe kes oes-oes Ssmes 2 3 6 ke=eflekece&
osJeJebovee DeLee&led meeceeefeke kes ceeves nQ~ owJeefmeke, jeef$eke eefleeceCe kes eej-eej Je eej mecee kes
mJeeOeee kes leerve-leerve leLee jeef$eeesie eefleeheve Je efveeheve kes oes Ssmes 6 8 12 2 28
ke=eflekece& kens nQ~1
Fvekee efJemle=le JeCe&ve cegefveeee& veece keer hegmleke ceW eeesieefJeefOe ceW efoee ieee nw~

eleer eeJekeeW kes ke=eflekece&

#eguueke, Ssueke keer DeeJeMeke efeeeeWGefleeieer #eguueke, Ssueke Deewj Devegceefleleeieer omeJeeR eefleceeOeejer Glke= eeJekeeW kes efueS Yeer
FvneR DeeF&me keeeeslmeie&he ke=eflekece& kee efJeOeeve nw~ eLee
Jebovee ef$elees keeues, eefleeebles eb leLee~
mJeeOeeeeveeb eleg<keb e, eeseif eYeefeeb hegve:~~
Glke=eeJekesveecet: kele&Jee elveleesvJenb~
<e[ew eoMe s e, eceMeescet<eg Yekelee:~~
ef$ekeeue Jebovee ceW n, eelekeeue-meeebkeeue oesveeW mecee kes eefleeceCe ceW Dee", eej mJeeOeee
ceW yeejn Deewj eesefieYeefe ceW oes Ssmeer 6 8 12 2 28 YeefeeeB keeeeslmeie& meefnle ece mes Glke=
eeJekeeW kees eefleefove eelvehetJe&ke kejvee eeefnS~ ener efeee #egefuuekeeDeeW kes efueS Yeer mecePeveer
eeefnS~
1. cetueeeej ieeLee 602, Deveieej Oecee&ce=le Deeefo~

212 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

meeceeve eeJeke kes ke=eflekece&

meeceeve eeJekeeW kes efueS osJehetpee pees efJeefOeJeled keer peeleer nw, GmeceW efme, ewle, hebeieg Je Meebefle
Yeefe Fve eej Yeefe mebyebOeer eej ke=eflekece& DeJeMe kejves eeefnS~ hegve: ceOeevn Je meeeb meeceeefeke ceW
oes-oes ke=eflekece& Ssmes 8 ke=eflekece& nesles nQ~
N : MN :M

efpeveJeeCeer Jebovee
egleosJeer yeejn DebieeW mes, efveefce&le efpeveJeeCeer ceeveer nw~
meceioMe&ve nw efleueke efkeee, eeefj$e Jem$e heefjOeeveer nw~~
eewon hetJeeX kes DeeYejCeeW mes, megboj mejmJeleer ceelee~
Fme efJeOe mes eoMeebie keefuhele, efpeveJeeCeer mejmJeleer ceelee~~1~~
egle Deeeejebie kene cemleke, cegKe met$eke=leebie mejmJeefle kee~
eerJee nw mLeeveebie kene, eer efpeveJeeCeer egleosJeer kee~~
meceJeee Debie JeeKee e%ehleer, ceeB keer GYee YegpeeSb nQ~
e %eele=keLeebie GheemekeeOeeveebie mleve kenueees nQ~~2~~
veeYeer nw Debleke=odoMeebie Jej efvelebye DevegejoMeebie nw~
Jej eMveJeekejCe Debie ceele kee, peIeveYeeie kenles egle nQ~~
heeoe efJeheekemet$eDebie efJeeoebie kenW egle ceW~
mecekelJe efleueke nQ Deuebkeej, eewon hetjye ceeveW mee ceW~~3~~
eewoneW ekeerCe&ke egle JeeeW ceW, yeves yesue-yets megboj~
Ssmeer es mejmJeleer ceelee, pees eoMeebieJeeCeer megKekej~~
mebhetCe& heoeLeeX kes %eelee, leerLekej keer pees efoJeOJeveer~
meye JeeW kes heee&eeW keer, egleosJeer DeefOeeef$e ceeveer~~4~~
-ieefCeveer %eeveceleer

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ke=eflekece& efJeefOe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 213

meeceeefeke oC[ke:
(mebmke=le SJeb efnvoer erkee)
Cecees DeefjnbleeCeb, Cecees efmeeCeb, Cecees DeeFefjeeCeb~
Cecees GJepPeeeeCeb, Cecees ueesS meJJemeentCeb~~1
erkeeDeefjnveveepeesnveveenmeeYeeJeee heefjeehleevebleeleg<emJehee:, MelesveefoefJeefveefce&leeceefleMeeJeleeR hetpeecenleerlenle:
Ieeefle#eepecevevle%eeveeefoelegeb efJeYetlee{eced~
es<eecemlen&vlemles$e
efpevesve:
mecegef<e:~~1~~
efJeefMe<MegkeueOeeve2cenesoeeefVeefKeuekecee&heees mecekelJeee<iegCeeved meeefOeleJevlees es les efmee:
MegkeueOeeveefJeMes<eeefVejmleefve:Mes<ekece&mebIeelee:~
mecekelJeeefoiegCee{ee: efmee: efmeefb eevleg~~2~~

meeceeefeke oC[ke kee efnvoer DevegJeeo

Dece=leJee|<eCeer erkee
Cecees DeefjnbleeCeb, Cecees efmeeCeb, Cecees DeeFefjeeCeb, Cecees GJepPeeeeCeb, Cecees ueesS
meJJe meentCeb~~1~~ Fme ceneceb$e ceW efpevekees vecemkeej efkeee nw, Gve Deefjnble, efme, Deeeee&,
GheeOeee Deewj meeOegDeeW kes iegCeeW kee mhe<erkejCe ebLekeej eer eYeeev osJe kejles nQ~3
eLecele: Deefjnvle Meyo kee efveefehetJe&ke mhe<erkejCeceQ Deefjnble hejces<"er kees vecemkeej kejlee nt~B
ceesnveere kece& kees Deefj kenles nQ~ Fmekee IeeleveeMe kejves mes leLee %eeveeJejCe Deewj oMe&veeJejCe keceeX keer
jpemeb%ee Deewj jnme Devlejeekece& keer meb%ee nw, Fve meyekee DeYeeJe nesves mes efpevesv YeieJeeve Deefjnble kens iees
nQ~ DeLee&led ceesnveere, %eeveeJejCeere, oMe&veeJejCeere Deewj Deblejee Fve eej keceeX kee nveve kejves mes eYeg kees
Deefjnble veece eehle ngDee nw~ Gheeg& e eej IeeeflekeceeX kee veeMe kejves mes GvnW Devevle megKe, Devevle %eeve,
Devevle oMe&ve Deewj Devevle Meefe es eej iegCe eke nes iees nQ~ YeieJeeve kee Den&ved Yeer veece nw~ Den& Oeeleg mes
Den&ved Meyo efve<heVe ngDee nw~ Den& kee DeLe& hetpeeeesie nesveeFv, OejCesv, eeJelee&eof keeW mes keer ngF&
DeefleMee eYeeJevee ege hetpee kees eehle ngS efpevesv kees Den&ved kenles nQ~
DeLee&led IeeeflekeceeX kee #ee nesves mes GlheVe ngS meceJemejCe, eeQme" eecej, leerve $e, eEmenemeve
efJeYeJe keer hetCe&lee kes meeLe Devevleeleg<e efpevekees nQ, Jes Den&vle nQ Jes ner eneB efpevesv kens iees nQ~~1~~
1. efeeekeueehe, he=. 142 mes 147 leke~ 2. ceenelceeve Fleefhe hee":~ 3. meeceeefeke Yee<e he=. 86 mes 99 leke~

214 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

mJeeb hebeOeeeejceeejbefle efMe<eebMeeeejebefle es les Deeeeee&:

hebeOeeejvleeeejb efMe<eeveeeejebefle
e~
meJe&Meem$eefJeoes Oeerjemles$eeeeee&: ekeere|lelee:~~3~~
es mJeeb hebeeeejceeejefvle veeveeveeeejevle eoMeebieeefoMeem$eb leg efMe<eeveOeeheebefle les GheeOeeee:~
Ghesle DeOeereles cees#eeLe Meem$eceslesYe Fefle Jeglhees:
efoMebefle eoMeebieeefoMeem$eb ueesYeeefoJeefpe&lee:~
mJeeb Megeleesheslee GheeOeeeemleg les celee:~~4~~
efMe<eeCeeb oer#eeefooeveeOeeheveheje*dcegKee: mekeuekeceexvcetuevemeceLee& cees#eceeiee&veg<"eveheje es les
meeOeJe:~ efmeefb meeOeebefle meeOeefe<ebleerefle Jee meeOeJe:
es JeeKeebelf e ve Meem$eb ve ooefle oer#eeefokeb e efMe<eeCeeced~
keceexvcetueveMeee Oeevejleemles$e meeOeJees %esee:~~5~~
meJe&Meyo: meeOetveeb efJeMes<eCeb, meJex e les meeOeJeMesefle~ les<eeb Den&oeoerveeb mebyebOeer vecees vecemkeejesmleg~
vece:Meyoeesies elegLeea eehveesleerefle esVe eeke=les elegLee& efJeOeeveemebYeJeeled~ eefo Jee hebeeveeceefhe hejcesef<"veeb
JeghejleefeeeefveJeefle& veeceke elegLe& MegkeueOeeve kes ceenelce mes mebhetCe& keceeX kee veeMe nesves mes
mecekelJeeefoke Dee" iegCeeW kees efpevneWves meeOe efkeee nw, GvnW efme hejces<"er kenvee eeefnes~
DeLee&led MegkeueOeeve keer efJeMes<elee mes efpevneWves mechetCe& kece&mecetn ve kej efoes nQ leLee pees mecekelJeeefo
iegCeeW kes DeefOeheefle ngS nQ, Jes efmehejceelcee nceW efmeefcees#e eoeve kejW~~2~~
mJeeb heebe DeeeejeW kee heeueve kejles nQ leLee efMe<eeW kees heeueve kejeles nQ Jes Deeeee& hejces<"er nQ~
pees oMe&veeeej, %eeveeeej, Jeeree&eej, eeefj$eeeej Deewj leheeeej Fve heeBe DeeeejeW kee mJeeb heeueve
kejles nQ leLee efMe<eeW kees Yeer heeueve kejeles nQ, pees meJe& Meem$eeW kes %eelee Deewj OeerjGhemeiee&efokeeW kees
menles nQ, Jes Deeeee& hejces<"er nQ~~3~~
pees Deeeejeefo yeejn DebieeW kee, Glheeoeefo eewon hetJeeX kee leLee meeceeefekeeefo Debieyeee Meem$eeW kee
%eeve efMe<eeW kees eoeve kejles nQ, Gvekees GheeOeee hejces<"er kenles nQ~ cees#eeeefhle keer Fe ceve ceW OeejCe
kej efpevekes mebefveOe Deekej DeOeeve efkeee peelee nw, Jes GheeOeee hejces<"er kenueeles nQ~ Fve JeekeeeW kee
mhe<erkejCe
DeLe&efMe<eeW mes Deheves kees keg ueeYe nesJes Ssmeer Fe efpevekees veneR nw leLee peiele ceW Deheveer
keere|le hewueeves keer Yeer efpevekes ceve ceW Fe veneR nw~ pees efve:mhe=n neskej Jeelmeue mes efMe<eeW kes efnleeLe&
eoMeebieeefo Meem$eeW kee %eeve Gvekees osles nQ Jes GheeOeee heo kes Oeejke cegefvejepe nQ~ Jes Deheves DeeEnmeeefo
ceneeleeW keer j#ee kejles nQ, Jes GheeOeee hejces<"er nQ~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ke=eflekece& efJeefOe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 215

ueghleefJeYeefeke: meJe&Meyoes ueeskeMeyoMe efJeMes<eCeb~ lelees Cecees ueesS meJJe DejnbleeCeefceleeefo: mebyebOe:
kele&Je:~ vevJen&oeoe: meb%eeYesoe: eEke veeveelceveecesles mebYeJebefle eEke Jee Skemeeheerefle esled ,
Den&oeefoue#eCeesheslelJes Skeme veeveelceveeb e lelmeb%eeYesoeefJejesOe:~ Skeme leuue#eCeYesoesefhe keLeb efJejesOeeefoefle
esVeeJemLeeYeso Skemeeefhe lelmebYeJeeefJejesOeeled leuue#eCeYesoMeeskele: eeefieefle~
eeeefj cebieuebDejnble cebieueb, efme cebieueb,
meeng cebieueb, kesJeefueheCCeees Oeccees cebieueb~
erkeeDen&oeoeMelJeejes YeJeeveeb ceueieeuevensleglJeeled cebieb megKeb leleeefhlensleglJeee cebieueced~
DeeeeeexheeOeeeees: he=LeicebieuelJeemeeelJeej Flesleoegkeleefceefle esVe leeese|veefKeuekeceexvcetuevemeceLe&OeevehejlJeeefomeeOegiegCeesheslelJesve meeOeg<JebleYee&Jeeled~
efMe<eeW kees pees oer#ee osles veneR, mebIej#eCe veneR kejles nQ leLee efMe<eeW kees pees he{eles veneR nQ,
oer#eeoeveeefokeeeeX mes heje*dcegKe nes iees nQ, pees meJe& keceeX kees ve< kejves ceW oeefee nQ, jlve$eeejeOevee
kejves ceW melele lelhej jnles nQ, pees cees#eceeie& kee DeeejCe kejves ceW ueerve ngS nQ Jes meeOeg nQ~ pees cees#e kees
efme kejles nQ, efpevneWves cees#eefmeef eehle keer nQ, GvnW meeOeg hejces<"er kenvee eeefnes~~5~~
pees Meem$e kee efveheCe kejles veneR, pees efMe<eeW kees oer#ee, eeeefele, eleeefoke veneR osles nQ, kece&veeMe
kejves ceW Ketye eelveMeerue nQ, melele DeelceOeeve ceW lelhej jnles nQ, Gvekees meeOeg hejces<"er kenles nQ~ eneB
meJe& Meyo meeOeg kee efJeMes<eCe nw~ Gve meJe& Den&oeefokeeW kees cesje vecemkeej nes DeLeJee meJe& Meyo leLee
ueeske Meyo Yeer hebehejcesef<"eeW kee efJeMes<eCe nw~ Dele: ceb$e Fme ekeej kenvee eeefnS~ Cecees ueesS
meJJe DejnbleeCeb~ Cecees ueesS meJJe efmeeCeb~ Fleeefo~
Mebkeees Den&oeefo veece Deveske DeelceeDeeW kes nQ DeLeJee Ske ner Deelcee kes es Deveske veece nw ?
Gejes veece Ske Jeefe kes DeLeJee Deveske Jeefe kes Yeer nesles nQ~ GveceW keg efJejesOe veneR nQ~
Dejnble, efme Deeefo veece efJeefMe< DeJemLee kes eesleke nQ~ DeLee&led Ske Deelcee Yeer Deeeee&, GheeOeee,
meeOeg, Dejnble Deewj efme Ssmeer DeJemLeeSB ece mes OeejCe kejlee nw~ eEkeJee keesF& Deeeee& DeJemLee, keesF&
GheeOeeeheoJeer, keesF& meeOegoMee OeejCe kejles nQ~ Dele: Deveske JeefeeeW kes Yeer es veece nes mekeles nQ~
Thej meye DeJemLeeDeeW kes ue#eCe Yeer kens nQ~
es hetJe&keefLele Den&oeefoke eej cebieue nQ, Ssmee keLevees Den&oeefoke eej YeJeeW kes efueS cebieue
nQ; keeeWefke es YeJeeW kee ceueieeueve kejves ceW keejCe nQ~ cebiemegKe, Gmekeer eeefhle nesves ceW es
Den&oeefoke keejCe nQ, Dele: cebieue nQ~
MebkeeDeeeee& Deewj GheeOeee Yeer he=Leked cebieue nesves mes eej ner cebieue kenvee eesie veneR nw~
Gmekee meceeOeeve en nw~ es oesveeW hejces<"er mebhetCe& keceeX kes veeMeke OeeveeW keer efmeef ceW lelhej jnves mes

216 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

eeeefj ueesiegeceeDejnble ueesiegecee, efme ueesiegecee,

meeng ueesiegecee, kesJeefueheCCeees Oeccees ueesiegecee~
erkeeGeceiegCeesheslelJeele, GeceheoeehlelJeeled, Gececeeiee&efOe{lJeeled , YeJeeveecegeceiegCeeefoeeefhlensleglJeee Den&oeoeMelJeej Gecee:~
eeeefj mejCeb heJJeppeeefce Dejnble mejCeb heJJeppeeefce,
efme mejCeb heJJeppeeefce, meeng mejCeb heJJeppeeefce,
kesJeefueheCCeees Oeccees mejCeb heJJeppeeefce~
erkeeogpe&ekecee&jeefleeYeJeog:KeeCe&JeesejCenslegYetlelJeeoen&oeoerved elegj: MejCeb eepeeefce~
mebmeejceneog:KeeCe&JesvemeesejCensleglJeemebYeJeeled~
leLee meeOeg DeeF&me cetueiegCeege nesves mes leerveeW kee meceeJesMe Gheeg&kele eej cebieueeW ceW nes peelee nw~
FmeefueS eej ner cebieueoeeke nQ, en kenvee DeefJe nw~ Gheeg&e meceevelee nesves mes Deeeee& Deewj
GheeOeeepeer kee meeOet ceW pewmee DevleYee&Je neslee nw, Jewmes Deeeee&, GheeOeee kes efYeVeefYeVe ue#eCe Yeer
Thej efoKeees nQ~ Dele: Yesovee mes Gvekeer efYeVelee ceevekej hebehejces<"erhevee Yeer Fme lejn efme nes peelee
nw~
es eej pewmes cebieue nQ, Jewmes es eej ueesieesece Yeer nQ~ Gvekes ueesieesecelJe kee JeCe&ve Fme ekeej
mecePevee
ueeskeesece 4 nQDeefjnble ueeskeesece nQ, efme ueeskeesece nQ, meeOeg ueeskeesece nQ Deewj kesJeefueeeW mes
kene ngDee Oece& ueeskeesece nw~ mebmeejerueesieeW ceW Devevleeleg<e efoKelee veneR, DejnvleeW ceW efoKelee nw~
efmeeW ceW mecekelJeeefo Dee" iegCe ueeskeesece nQ~ DeeeeeeX ceW mJeeb hebeeeej heeueve kejvee leLee efMe<eeW mes
heeueve kejevee ueekeesece iegCe nQ~ GheeOeee eoMeebie kee DeOeeve efMe<eeW mes kejeles nQ~ Dele: Fve iegCeeW
mes GheeOeee ueeskeesece nQ~ meeOegDeeW ceW 28 cetueiegCe nQ leLee Jes DeelceOeevejle jnles nQ~ Dele: GveceW Yeer
ueekeeseceJe nw~ kesJeefueeeW mes kene ngDee Oece& Gece #eceeefoiegCeege leLee jlve$eeege nw~ Dele: Jen Yeer
ueeskeesece nw~ es Dejbnleeefoke eej Geceheo kees eehle nesves mes, Gece jlve$eehe cees#eceeie& hej DeefOe{
nesves mes leLee YeJeeW kees Gece iegCeeW keer eeefhle kejeves ceW keejCe nesves mes ueeskeesece nQ~
Fve eej keer ner MejCe peevee eeefnS, Ssmee Deeeee& kenles nQ
ceQ eej keer ner MejCe peelee ntB~ ceQ DeefjnbleeW keer MejCe ueslee ntB, efmeeW keer MejCe ueslee ntB, meeOegDeeW keer
MejCe ueslee ntB Deewj kesJeefueeeW mes kens ngS Oece& keer MejCe peelee ntB~ Fve Den&ledefmeeefo eej keer ceQ MejCe
peelee ntB~ peerleves kees keef"ve Ssmes kece&heer Me$egDeeW mes GlheVe og:Keheer meceg mes YeJepeerJeeW kees heej
Gleejves Jeeues Den&oeefokeeW keer ceQ MejCe ueslee ntB~ Fvekees es[kej Deve nefjnjeefoke Fme mebmeejhe
ceneog:Kemeceg mes peerJeeW kees heej veneR ueiee mekeles~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ke=eflekece& efJeefOe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 217

DeeFppeoerJeoesmecegodosmeg heCCeejmekecceYetefcemeg peeJe DejnbleeCeb YeeJebleeCeb DeeefoejeCeb

eflelLeejeCeb efpeCeeCeb efpeCeeseceeCeb kesJeefueeeCeb, efmeeCeb, yegeCeb, heefjefCeJJegoeCeb, Devlee[eCeb,
heeje[eCeb, OecceeFefjeeCeb, OecceosefmeeeCeb OecceCeeeieeCeb, OecceJejeeGjbieekekeJeerCeb,
osJeeefnosJeeCeb, CeeCeeCeb, obmeCeeCeb, eefjeeCeb meoe kejsefce efkeefjecceb~
erkeekeJeles Den&oeoe: mebYeJebleerleenDeeFppesleeefo~ heCCeejmekecceYetefcemeghebeYejlee:
hebewjeJelee: hebeefJeosneMesefle kece&YetceemleemetlheVee esn&oeoe:, De[d{eFppeoerJeoesmecegsmegpebyeterhees
OeelekeerKeb[: heg<keje&MesleOe&le=leereerhee:, ueJeCeeso: keeueesoMesefle ew mecegew levceOes es JeJeefmLelee:,
hebeoMemeg kece&Yetefce<eg efn mJeecesJeeslheVee Deve$eeshemeie&JeMeeefJeMeeen&oeoees JeJeefmLelee: les<eeb meoe
kejesefce efeeekecexlesvesveeefYemebyebOe:~ le$e keerkemJeheeCeeb Den&leeb meoe kejesefce efeeekecexleen
peeJeDejnbleeCeefceleeefo~ peeJeeeJeleeb elheefjceeCeeveeceveeeefveOevekeeueeJe=eeveeb, DejnbleeCeb Den&leeb~
YeeJebleeCebYeieJeleeb %eeveJeleeb hetpeeveeb Jee~ DeeefoejeCebDeeefoleerLe&eJele&keeveeb~ eflelLeejeCebleerLe
eglecen&leeb Gece#eceeefoue#eCees Oece&Me mebmeejmeeiejesejCensleglJeeled, lelke=leJeleeb~ efpeCeeCebefpeveeveeb
es Den&oeefoke keneB GlheVe nesles nQ, Fme eMve kee Gej
{eF&erheeW ceW DeLee&led pecyeterhe, OeelekeerKeC[ Deewj heg<kejeOe& erhe leLee ueJeCemeceg Deewj keeueesomeceg
kes eosMeeW ceW GlheVe nesles nQ~ {eF&erheeW ceW hebn kece&YetefceeeB nQ5 Yejle, 5 SsjeJele Deewj 5 efJeosn~ FveceW
leerLekejeefokeeW keer Glheefe nesleer nQ~ leLeeefhe YeesieYetefce Deewj mecegeosMe ceW Yeer Fvekee DeefmlelJe efoKelee nw~
Jen Fme ekeej
kece&YetefceeeW ceW lees Fvekee efveJeeme mJeeb neslee nw Deewj meceg leLee YeesieYetefceeeW ceW Ghemeie&JeMe ee
$e+efefJeMes<e kes keejCe DeefmlelJe neslee nw~ cegefve keYeer keYeer YeesieYetefceeeW ceW GheosMe osves kes efueS $e+ef mes
peeles nQ, Ssmee Meem$eeW ceW GuuesKe nw~ Ske kece&Yetefce kes cegefve Ghemeie& kes keejCe Deve kece&Yetefce ceW cege
ngS, Ssmes GuuesKe efceueles nQ~ Deefjnble Deveeefokeeue mes GlheVe nes jns nQ leLee Jes DeefJeefvvehe mes GlheVe
nesles jnWies DeLee&led Jes DeveeeefveOeve nQ~ leerLekej %eeveeefo efJeYetefle mes cebef[le Deewj ef$eueeskehetpe nesles nQ~
Dejnble efpeve Oeceexejke nesves mes leerLekej kenueeles nQ~ Gvekee kene ngDee eoMee Meem$e leLee Gvemes
kene ieee #eceeefohe oMeOece& leerLe& kene peelee nw~ es GYee leerLe& YeJeeW kees mebmeej mes leejles nQ~ Dele:
Gvekees leerLe& kenles nQ~ Fme leerLe& kees Dejnble GlheVe kejles nQ~ Dele: GvnW leerLekej kene peelee nw~
Yeebkej veeveeefJeOe og:KeeW kees GlheVe kejves Jeeues keceeX kees DeefjnbleeW ves peerlee nw~ Dele: Gvekees efpeve
kenles nQ~ ieCeOejeW kees osMeefpeve kenles nQ~ GveceW Yeer es<" nesves mes Deefjnble efpeveesece kenueeles nQ~ GvnW
kesJeueer Yeer kenles nQ~ Fme ekeej veevee veeceeW kees OeejCe kejves Jeeues DejnbleeW keer mlegefle kejkes Deye ceQ
efeeekece& Deeueeseveeefoke kee&Jekece& kejlee ntB~

218 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

DeveskeefJe<eceYeJeienveJemeveeeheCenslegkecee&jelegvcetuekeeveeb~ efpeCeeseceeCebosMeefpevesYees ieCeOejosJeeefoYe

Glke=<eveeb~ kesJeefueeeCebkesJeue%eevemecheVeeveeb~ leLee peeJe efmeeCebelheefjceeCeeveeb efmeeveeb meoe efeeekece&
kejesefce~ keLebYetleeveeb? yegeCebefveefKeueeLe&%eeveJeleeb~ Devesve cegeelceveeb pe[helee eewieeshekeefuhelee elegee~
heefjefCeJJegoeCebheefjefveJe=&leeveeb megKeerYetleeveeefceleLe&:~ Devesve meebKewceg&keleme Megb eewlevecee$eefce<b leefVejmleb~
Deblee[eCebDeMes<ekece&Ceeb leleYeJemebmeejme eevleb efJeveeMeb ke=leJeleeefcelevesve meoe cegelJeceerejme
efvejeke=leb~ eefo Jee Skewkeme leerLe&kejme keeues oMe oMe Debleke=lees YeJebefle letheeCeeb~ es efn og&jeshemeie
eeheebleceg&ntle&ceOes Ieeeflekece&#eeb ke=lJee kesJeueceglheee Mes<ekece&#eeb e efJeOeee efmeeefvle leWleke=le Flegebles~
heeje[eCebmebmeejcenesoOes: heejb heeleb ke=leJeleeb~ heejieeeCeefceefle hee"s heejbieleeveeb~ leLee Deeeeee&oerveeb
elheefjceeCeeveeb meoe efeeekece& kejesefce~ eEkeefJeefMe<eveeb ? OecceeFefjeeCebOece&eeefj$eb eeefjeb Keueg
Oeccees FleeefYeOeeveeled Gece#eceeefohees Jee leceeejleeb Deeeeeleeb Jee Deeeeee&Ceeb~ OecceosmeeeCeb
GheeOeeeeveeefceleLe&:~ OecceCeeeieeCebOecee&veg<"eleCeeb meJe&meeOetveeefceleLe&:~ keLebYetleeveecesles<eeb
hebeeveeefceleenOeccesleeefo OecceJejeeGjbieekekeJeerCebOece& SJe Jejb eelegjbieb mJekeee&kejCes
DeeeflenleemejlJeeled leme eeJee|leveeb mJeeefceveeb~ osJeeefnosJeeCebosJeeveeb elegefCe&keeeheeCeeb DeefOeosJeeveeb
JebeeveeefceleLe&:~ DeLe iegefCeve: mleglJee iegCeebmleeslegceenCeeCeeCeefceleeefo %eeveoMe&veeeefj$eeCeeb meoe kejesefce
efeeekece&~ iegCeveeceeveblemebYeJesefhe jlve$eeme eeOeevesve cees#eesheeeYetlelJeeeosJe mlegleb~
Deye ceQ efmeeW keer mlegefle kejlee ntB~ efmehejcesef<"eeW kees meJe& hejheoeLeeX kee %eeve neslee nw~ Dele:
GvnW yeg kenles nQ~ eewieceleer cegeelceeDeeW kees %eevejefnle ceeveles nQ~ Gvekee efvejmeve kejves kes efueS
Deeeee& efmeeW kees yeg kenles nQ~ pewveeeee& veweeefeke kes meceeve cegeelceeDeeW kees %eevejefnle veneR ceeveles
nQ~ %eeve DeelcemJeYeeJe nesves mes kece& kes DeYeeJe mes cegkeleoMee ceW hetCee&JemLee kees hengBelee nw~ Dele:
cegkeleelceeDeeW kees De%eeveer kenvee eesie veneR nw~ efme Deveble megKeer nesves mes heefjefveJe=&e kens peeles nQ~
cegkeleoMee ceW Megeslevee jnleer nw~ Dele: Jen %eeve Deewj meewKejefnle nw meebKepeve Ssmee kenles nQ~ hejvleg
%eeve kes meceeve ner megKe Yeer DeelceOece& nesves mes cegeoMee ceW Yeer keeece jnlee nw~ Dele: efme DeveblemegKeer
nesles nQ~
mebhetCe& keceeX kee leLee mebmeej kee veeMe kejves Jeeues efmeeW kees Devleke=led kenles nQ, Devleke=led Meyo
mes peerJe keer cegefeoMee Deveeefo veneR nw, en DeefYeeee efme neslee nw~ veweeefekeeW ves F&MJej kees meoecege
kene nw~ Gvekee efvejmeve kejves kes efueS DeeeeeeX ves Devleke=led Meyo keer eespevee keer nw~ cegkeleeJemLee
meehes#e nw, mebmeejoMee kes efyevee cegkeleeJemLee veneR nw~ mebmeejoMee ve< neskej ner cegkeleoMee peerJe keer eke
nesleer nw~ peieled ceW meoecege keesF& veneR nw~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ke=eflekece& efJeefOe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 219

kejsefce Yebles! meeceeFeb meJJemeeJeppepeesieb heekeKeeefce peeJeppeerJeb efleefJensCe ceCemee,

Jeemee keeesCe Ce kejsefce, Ce keejsefce, kejbleb efhe Ce meceCegceCeeefce lemme Yebles! DeFeejb
heef[kekeceeefce efCeboeefce, iejneefce, peeJe DejnbleeCeb YeeJebleeCeb, heppegJeemeb kejsefce leeJekeeueb
heeJekecceb ogeefjeb Jeesmmejeefce~
erkeeDen&oeveerveeb efeeekece& kegJee&Cees YeblesYeieJeved eLecelemleeJelmeeceeefekeb kejesefce~ eEke hegve:
meeceeefekeb Fefle esled ceeOemLeb jeies<eeesjYeeJe:~ leogeb~
peerefJeecejCes ueeneueens mebpeesieefJehhepeesies e~
yebOegefjmegnogkeKeeefomeg meceoe meeceeFeb Ceece~~1~~
leb e kegJee&Ce: meJJebmeJe&ceefhe meeJeppepeesiebDeMegYeceveesJeekekeeeJeeheejb heekeKeeefceheefjlepeeefce~
keLeb? peeJepeerJebpeerefJelehee&vleb~ keLeb ? efleefJensCeleosJe $ewefJeOeb oMe&eefle ceCemee Jeefeee keeesCesefle~
keeesve leeJelmJeeb ve kejesefce, Jeemee ve keejeeefce, cevemee Deveb kegJe&vleceefhe meeJeeeesieb ve mecevegceves~
SJeb Jeemee cevemee e ve kejesceerleeefo eespeced~ lemmesleeefoleme Den&oeefoefeeekece&Ce: mebyebefOeveceleereejb
Devleke=led Meyo mes otmeje DeLe& Yeer eneB eee nw~ eleske leerLekej kes mecee oeCe Ghemeie& menvekej
oMeoMecegefve cege nesles nQ~ Jes Devleceg&ntle& ceW IeeeflekeceeX kes efJeveeMe mes kesJeue%eeve eehle kejkes Gmeer mecee
Deeegkecee&efoke DeIeeeflekeceeX kee Yeer veeMe nesves mes cege nesles nQ~
efmehejces<"er mebmeejmeceg kes otmejs efkeveejs kees eehle kej uesles nQ~ Dele: GvnW heejke=led kenles nQ~ Ssmes
Deveske veece OeejCe kejves Jeeues efmeeW keer mlegefle kejkes ceQ efeeekece& kejlee ntB~
Deye Oecee&eee& keer mlegefle kejles nQJes Oecee&eee& OeceexheosMe osles nQ~ eeefjeb Keueg Oeccees
efveee mes eeefj$e kees Oece& kene nw~ DeLeJee Gece #eceeefohe oMeOece& nw, Gvekee DeeejCe Jes kejles nQ
leLee efMe<eeW mes DeeejCe kejeles nQ~
OeceexheosMe osves Jeeues GheeOeee hejces<"er keer ceQ mlegefle kejlee ntB~ Oece& keer meeOevee kejves Jeeues
meeOeghejces<"er keer ceQ mlegefle kejlee ntB~ jlve$ee Oece& kee DeeejCe kejves Jeeues meJe&meeOegpeveeW keer ceQ mlegefle
kejlee ntB~ es hebehejces<"er Oece&hemewve kes mJeeceer nQ, eeJeleea nw~ es elegefCe&keee osJeeW mes Jevoveere nw
leLee jlve$eemJehe peieve nw~ Fvekeer mlegefle kejkes ceQ efeeekece& kejlee ntB~ ns YeieJeved Deye ceQ
meeceeefeke kejlee ntB~ ceeOemLe keesjeies<eeW kes DeYeeJe kees meeceeefeke kenles nQ~ Fme meeceeefeke kee
mJehe Ssmee kene nw
peerefJele, cejCe, ueeYe Deewj neefve, F<efJeeesie, Deefve<mebeesie, yebOegMe$eg, megKe leLee og:Ke Fve
DeJemLeeDeeW ceW meceleeYeeJe jKevee ner meeceeefeke kenueelee nw DeLee&led ke<eeeeW kee Gske ve nesves osvee
meeceeefeke nw~

220 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

oes<eb YeblesYeieJeved heef[kekeceeefce efvejekejesefce~ keLeb leled heef[kekeceeefce Fleen efCeboeceerleeefo~

ke=leoes<emeelcemeeef#ekeb ne og<b ke=leefceefle esleefme YeeJeveb eEveoe~ iegJee&efomeeef#ekeb leosJe ienxlegeles~ ve
kesJeueb meeJeeeesiecesJe eleeKeeefce efkevleg peeJe DejnbleeCebeeJelkeeuecen&leeb~ YeeJebleeCebYeieJeleeb
%eeveJeleeb hetpeeveeb Jee, heppegJeemeb kejsefceefJeMegsve cevemee YeieJeleesvegeEeleveb heeg&heemeveb mesJeeb lelkejesefce,
leeJekeeuebleeJelkeeueb, heeJekecceb, heehebDeMegYeb mebmeejeJe=efefveefceeb kece& emceelheeheee Jee kece& efeee
Jeeheejes eme, ogeefjebog<b mebmeejeJe=efeefveefceeb eefj$eb esef<lebb Jeeheejes eme JeesmmejeefceJeglme=peeefce
le$eesoemeervees YeJeeefce FleLe&:~
ns YeieJeved , eefo keesF& Jeefe heeheeJe=efe kej jne nw lees Gmes meeceeefeke kejves Jeeuee ceQ ceve, Jeeve,
keee kes eje mecceefle veneR otBiee~ leLee Jeeve Deewj Mejerj mes Yeer mJeeb DeMegYeeJe=efe veneR kebiee, efkemeer
kes eje DeMegYeeJe=efe veneR kejeTBiee leLee kejves Jeeues kees mecceefle eoeve veneR keBiee~
meeceeefeke kejles mecee pees oes<e ceQves efkees neW, Gvekeer ceQ efvevoe Deewj iene& kejkes leeie kejlee ntB~
nee ! ceQves heehekeee& efkees, ceQ og< nBt Fme ekeej mes Deheveer Deelcemee#eer mes efveYe&lme&vee kejvee eEveoe nw
leLee osJe, ieg, Meem$e kes Deeies ceQves DeMegYe keee& efkees, Ssmee kenkej Deheveer eEveoe kejvee, Gmes iene& kenles
nQ~ ener eEveoe Deewj iene& ceW Devlej nw~
peyeleke Meg Devle:kejCe mes hetpe meJe&%e Den&led hejces<"er kee efevleve, mesJeeYeefkele keBiee, leye
leke mebmeejJe&ke heehekece& leLee DeMegYees<eDeeW kee leeie kejlee ntB~ Gve heehekeceeX ceW leLee DeMegYe
es<eDeeW ceW ceQ Goemeerve jntBiee~
N : MN : M

eerheee&veeLe efpevemlegefle:
-GhepeeeflebokeueeCekeuhegcemeejYetleb,
efebleeceefCeb efebefleleoeveo#eced~
eerheee&veeLeme megheeoheeb,
veceeefce Yekelee hejee cegoe e~~
pees keueeCe keuhele meej-Yetle efebleeceefCe efebefleleoe~
eerheejme eYeg heeokeceue kees, YeefeYeeJe mes vecetB cegoe~~
-ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ke=eflekece& efJeefOe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 221

Leesmmeeefce mleJe: (elegefJeMeeflemleJe:)

(mebmke=le SJeb efnvoer erkee meefnle)
Leesmmeeefce nb efpeCeJejs, eflelLeejs kesJeueer DeCebleefpeCes~
CejheJejueeseceefnS, efJengejeceues cenhheCCes1~~1~~
erkeeLeesmmeeceerleeefo ieeneyebOe:~ Leesmmeeefcemlees<es Denb~ keeved? eflelLeejsleerLe&kejeved~
keLebYetleeved ? efpeCeJejsosMeefpevesYees ieCeOejeefoYees Jejeved es<"eved~ kesJeueerDeCebleefpeCesve efJeelesvlees
emeslevevle: mebmeejmleb efpeleJeble:, eefo Jee ve efJeeles Deblees es<eeb les Devebleemles e les efpeveeMe, kesJeefueveMe
les DevebleefpeveeMe~ CejheJejueeseceefnS-vejeJejeMe les ueeskeeMe eeJelee&oe: lew: ceefnlee: hetefpelee:~
eef o Jee vejeJejeMe les uees k eceef n leeMes e f l e eeeced ~ ef J eng ejeceues jpemeer , %eeveieeJejCes
DeelcemJeheeeokelJeeled le SJe ceuee efJeOetlee jpeesceuee ewmles~ cenhheCCescen: hetpee DeeheVee ew:
DeLeJee cenee%ee:~ veveg kesJeue%eeveesheslelJeees<eeb keLeb ceefle%eeveefJeMes<ee e%ee meeefoleegeb elemleogheslelJesefhe
les<eeb YetlehetJe&ielee cenee%elJeb <Jeced~
ueesemmegppeeseejskesJeue%eevesve ueeskeekeeMekeeved~ Oecceb eflelLebkejs-Oece&Meeefj$eb Gece#eceeefoMe,
leerLe&ceeiecemlelke=leJevle:~ leerLe&kejevesJe mleeslegcegelees YeJeeved leoe cegC[kesJeefuevees YeJeleesJebee:
Leesmmeeefce mleJe keer efnvoer erkee (24 leerLekejeW keer mlegefle)
Dece=leJee|<eCeer erkee
Deelcee kes mJehe kees {keves Jeeues %eeveeJejCe leLee oMe&veeJejCehe ceue kees Oeesves Jeeues, Oeeskej
ve< kejves Jeeues, eeJelee&efo es<" heg<eeW mes hetpe osMeefpeve ieCeOejeefokeeW mes es<", Devevle mebmeej kees
efpevneWves peerle efueee nw DeLeJee Deveeefokeeue mes Devevlekeeue heele pees melele GlheVe nesles jnles nQ~ Dele:
Jes Deefjnvle Devevle nQ, kesJeue%eeve mebheVe, hetpe leLee ceneyegefceeve leerLekejeW keer ceQ Yeefe mes mlegefle
kejlee ntB~ efvepe kesJeue%eeve mes peieled efmLele meJe& JemlegDeeW kees peeveves Jeeues DeLee&led meJexMe eeefj$eOece&
eEkeJee jlve$ee Oece& ee #eceeefo oMeue#eCehe Oece& leLee eoMeebieeW keer jevee kejves Jeeues Fme DeJemee|heCeer
keeue kes elegLe&keeue ceW GlheVe ngS eewyeerme leerLekejeW keer ceQ Yeefe mes mlegefle kejlee ntB~
kesJeue%eeve mecheVe ieCeOejeefokeeW kees, meeceeve kesJeefueeeW kees Deewj cetke kesJeefueeeW keer Yeer ceQ
Jevovee kejlee ntB~ $e+<eYe, Deefpele, mebYeJe, DeefYevevove, megceefle, heeeYe, megheeMJe&, eveYe, heg<heovle,
2. efeeekeueehe, he=. 147 mes 149~

222 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ueesemmegppeeseejs, Oecceb eflelLebkejs efpeCes Jebos~

Dejnbles efkeefemmes, eGJeermeb esJe kesJeefueCees~~2~~
Gmenceefpeeb e Jebo,s mebYeJeceefYeCeboCeb e megceFb e~
heGcehhenb megheemeb, efpeCeb e ebohhenb Jebos~~3~~
megeJf eefnb e heghheebleb, meereue meseb e Jeemeghegppeb e~
efJeceueceCebleb YeeJeb, Oecceb mebefleb e Jeboeefce~~4~~
eehvegJebleerleeMebkeeheveesoeLe&ceen efpeCes Fleeefoefpeveeved cegC[kesJeefuevees Jevos, efJengejeceues Fleeefo efJeMes<eCeeleg<eb
De$eeefhe mebyebOeveereced~ FoeveeR leerLe&kejeved mlees<es Fefle mebenJeekeesve eleefle%eeleb leled Dejnbles Fleeefovee efJeJe=Ceeself e~
Dejnbles-Ieeeflekece&#ees Deveble%eevemebheVeeved leerLe&ke=le:, efkeefemmesefvepeefvepeveeceeshesleeveCeecehetJe&keb JeeJeCe&eMf e<es~
kesJeefueCeeskesJeue%eeveeshesleeved, eGJeermeb esJe-FoeveeRleveeJemee|heCeerelegLe&keeuemebyebeOf eveMelegeJf eMeeflemebKeeshesleevesJe
Gmenefceleeefo veeceesheueef#eleeven&le: keerle&efe<eeefce~
mJeMekelee Yekelee e mleglesYe: mleeJeke: mJeelceve: heueceefYeue<eVesJeefceleeefovee Deen
SJecegeekeejsCe DeMes<eheeheneefjefYe: hejmhejefJeue#eCeveeceefJeMes<ewjvegheceeefevleevebleiegCeesheslee: ceSceee
DeefYelLegeeDeefYe<glee YeieJeble:, efJengejeceueeefvejeJejCe FleLe&:~ henerCepejcejCeee#eerCepejcejCee
cegee FleLe&:~ eGJeermeb efhe elegefJeMeeflejefhe~ eflelLeejeleerLe&keje:, efpeCeJejeosMeefpevesYe Glke=<e
ces mleeJekeme hemeereblegemeVee YeJebleg~
Meerleue, eseeved , Jeemeghetpe, efJeceue, Devevle, Oece&, Meeefvle, kegbLeg, Dej, ceefuue, cegefvemegele, veefce, vesefce,
heeMJe& Je ceneJeerj DeLee&led JeOe&ceeve es eewyeerme leerLekej Fme DeJemeefhe&Ceer keeue kes elegLe& efJeYeeie ceW ngS
nQ, ceQ Gvekee Jevove kejlee ntB~
efvejeJejCe %eeve Deewj oMe&ve iegCeeW kees OeejCe kejves Jeeues, pevce, pejeJe=eJemLee, ce=leg Deeefo Deejn
oes<eeW kee veeMe kejves Jeeues leerLekejeW keer ceQves mlegelf e keer nw~ Jes cesjs Thej emeVe nesJeW~ peieled es<", kece&eJf eveeMeke,
ke=leke=le leerLekejeW keer ceQves JeeveeW mes mlegelf e keer nQ, ceve mes ceQves GvnW vecemkeej efkeee nw Deewj Mejerj mes Gvekeer
hetpee keer nw~ es leerLekej cegPes Deejesie%eeve kee ueeYe, Oece&Oeeve Deewj MegkeueOeeve leLee meceioMe&ve keer
eeefhle kejeves Jeeues neW~ Deejesie %eeve Meyo kee DeLe& kesJeue%eeve nw~ %eeveeJejCe, oMe&veeJejCe es oes kece& jesie kes
meceeve nQ~ jesie mes Deejesie ve< neslee nw, Gmeer lejn es oes kece& Deelcee kee Deejesie ve< kejles nQ~ Dele: Fve
oes keceeX kees jesie kenles nQ~ Fvekee veeMe nesves mes eehle %eeve kees Deejesie%eeve kenles nQ~ Jen kesJeue%eevehe nw
DeLeJee efceLeelJeheer jesie mes %eeve ceW efJehejerlelee Deeleer nw~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ke=eflekece& efJeefOe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 223

kegb Legb e efpeCeJeeEjob, Dejb e ceefuueb e megJJeeb e Ceefceb~

Jeboeefce efjCesefceb, len heemeb JeceeCeb e~~5~~
SJeb ceS DeefYelLegee, efJengejeceuee henerCepejcejCee~
eGJeermeb efhe efpeCeJeje, eflelLeeje ces hemeerebleg~~6~~
efkeefee Jebeof e ceefnee, Sos ueesieesecee efpeCee efmee~
DeejesiieCeeCeueenb, efobleg meceeefnb e ces yeesefnb~~7~~
ebosefnb efCecceueeje, DeeFesefnb Deefne henemeee~
meeejefceJe iebYeerje, efmee efmeefb cece efomebleg~~8~~
efkeefee Jebefoe ceefneekeere|lelee Jeeee, Jebefolee cevemee, ceefnlee: hetefpelee: keeesve SosSles
elege\JeMeefleleerLe&keje: ueesiegeceemekeuepevesYe Glke=<e: efmeeke=leke=lee:~ FlLebYetlee YeieJeblees eEoleg
eevleg~ eEke leefoleen Deejesiiesleeefo~ DeejesiieCeeCeueenbheefjhetCe&%eeveueeYeb kesJeue%eeveeeefhleefceleLe&:~
keLeb Deejesieb %eeveb Geles Fefle esled Jeglheefele:~ leLeeefnjesie FJe jesiees %eeveeJejCeb %eevemJeheesheIeelekelJeeled~
ve efJeeles jesieesmeslejesieb leme YeeJe Deejesieb lesve egeb %eeveb Deejesie%eeveb efveefKeue%eeveeJejCee#eeeYeJeb
%eeveefceleLe:~ DeLeJee jesiees efceLeelJeb %eeveme efJehee&enslegleeesheheer[kelJeeled, lesve jefnleb eef%eevehebekeb
leoejesie%eeveefceefle eeeced~ meceeefnb eOece MegkeueOeeveb e meceeefOe: eeefj$eefceleLe&:~ yeeseEnyegOeles
eLeeJelheoeLe&mJeheb esve me leeJeodyeesefOe: meceioMe&veefceleLe&:~ jlve$eeueeYeb ces eeefvlJeleLe&:~
ebosefnb efCecceueejeebsYees efvece&ueleje: e#eerCeeMes<eeJejCelJeeled~ DeeFeseEn Deefnehene
DeeefolesYeesefOekeeYee: Devle: mekeueueeskeeseeslekesJeue%eeveeYeemeceefvJelelJeeled, yeefnMeemeeOeejCeosnoerefhleegelJeeled~ meee-eMemlee: hejceesheMeceeehlee Jee~ Deefneb heeemeblee Fefle e keJeefelhee":~
DeeefolesYeesefOekeb eLee YeJelesJeb heoeLee&vekeeMeevle:~ meeej FJe iebYeerjeDeue#eceeCeiegCejlve-heefjceeCelJeeled,
efmeehejerlemebmeejlJeeled~ cece-ces mlegeflekeleg&: efmeefbmekeuekece&efJeecees#eb efoMeblegeeefvlJeefle~
efceLeelJe kee veeMe nesves mes %eeve ceW melehevee Deelee nw~ Fmeefuees heeBe %eeveeW kees Deejesie%eeve kenles
nQ~ Ssmes Deejesie%eeve keer eeefhle eewyeerme leerLekej cegPes kejeJes, Ssmeer cesjer Gvemes eeLe&vee nw~ es eewyeerme
leerLekej DeeJejCeeW kes veeMe mes ev mes Yeer DeefOeke efvece&ue nw~ Fvekeer Deelcee meJe& efJeMJe kees ekeeefMele
kejves Jeeues kesJeue%eeve mes ege nw~ es leerLekej Jewjeie keer ejce meercee kees eehle ngS nQ~ meceg iebYeerj nesves
mes Gmekes Deboj kes jlve efoKeles veneR nw, Jewmes Devevle oMe&ve, %eeve, eeefj$eeefo DevevleiegCe DeJeCe&veere nw~
DeleSJe es efpevesMJej mecegmece iebYeerj nQ~ mebmeej kee Devle kejves mes GvnW efme kenles nQ~ Jes cesjs mecemle
keceeX kee njCe kejW~1
1. meeceeefeke Yee<e he=. 100 mes 103 leke~

224 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

De[d{eFppeoerJe oesmecegsmeg heCCeejmekecceYetefcemeg~

Dece=leJee|<eCeer erkee

ceOeueeske kee JeCe&ve

ceOeueeskeen ceOeueeske 1 jepet eew[e nw~ Fme leerve ueeske kes yeere ceW 14 jepet TBeer, Ske jepet
eew[er Deewj Ske jepet ceeser Ske $emeveeueer nw~ $eme peerJe Fmeer ceW jnles nQ ceOeueeske ceW DemebKeele erhe
meceg nQ~
FmeceW meJe&eLece erhe kee eLece pebyeterhe nw~ en Leeueer kes meceeve ieesue nw, Ske ueeKe eespeve
DeLee&led (40,0000000) ceerue Jeeme Jeeuee nw~ Fmekees Iesjkej 2 ueeKe eespeve Jeeme Jeeuee ueJeCemeceg
nw~ Fmekees Iesjkej keeueesoefOe meceg nw~ Fmes Iesjkej heg<kejerhe nw~ Fmeer kes "erke yeere ceW ceeveg<eesej heJe&le
nw pees efke et[er kes meceeve Deekeej Jeeuee nw~ eneR leke pebyeterhe, Oeelekeererhe Deewj DeeOee heg<kej es
{eF&erhe ceeves peeles nQ~ Ssmes ner SkeSke erhe kees Iesjkej SkeSke meceg nesves mes efpeleves erhe nQ Gleves ner
meceg nQ, pees efke hetJe&hetJe& kes erhemeceg mes otvesotves efJemleej Jeeues nQ~
pecyeterhepecyeterhe kes "erke yeere ceW megces heJe&le nw en Ske ueeKe eespeve TBee nw~ Fmekeer veeRJe
efe$ee he=LJeer kes veeres Ske npeej eespeve nw Deewj Yetefce mes Thej 99 npeej eespeve nw Fmekeer etefuekee 40
eespeve TBeer nw~
Fme ieesueekeej erhe ceW oef#eCe mes ueskej Gej leke hetJe&heefMece uebyes Ssmes n kegueheJe&le nQ, efpevekes
veece efnceJeeve, ceneefnceJeeve, efve<eOe, veerue, keceer Deewj efMeKejer nQ~ Fve heJe&leeW mes efJeYeeefpele meele #es$e
nwYejle, nwceJele, nefj, efJeosn, jceke, nwjCeJele Deewj SsjeJele~ SkeSke #es$e ceW 22 veefoeeb Ssmes
iebieeefmevOeg, jesefnledjesefnleemee Deeefo 14 ceneveefoeeB nQ~
efJeosn#es$eefJeosn kes yeere ceW megces heJe&le nesves mes Gmekes oef#eCe Deewj Gej ceW osJekeg Deewj
Gejkeg YeesieYetefce nQ leLee hetJe& Deewj heefece ceW hetJe& efJeosn Deewj heefece efJeosn nw hetJe& efJeosn kes ceOe ceW
meerlee veoer mes oef#eCe Deewj Gej ceW Ssmes oes Yeeie nes iees hegve: oef#eCe ceW eej Je#eej Deewj leerve efJeYebiee veoer
mes Dee" osMe nes iees, Ssmes ner Gej ceW Dee" #es$e ngS SJeb heefece efJeosn ceW Yeer eejeej Je#eej leLee leerve
leerve efJeYebiee veefoeeW mes 88 #es$e nesves mes kegue 32 efJeosn #es$e nes peeles nQ~
SkeSke efJeosn oMe ceW 96 kejes[ eece, 26 npeej veiej, 16 npeej Kes, 24 npeej KeJe&, 4
npeej ceb[ye, 48 npeej heeve, 99 npeej esCe, 14 npeej mebJeen Deewj 28 npeej ogiee&Jeer nw~ SkeSke

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ke=eflekece& efJeefOe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 225

efJeosn ceW SkeSke Ghemeceg nQ, Gve hej SkeSke ehet nQ~ JeneB 56 Devlejerhe, 26 npeej jlveekej Deewj
700 kegef#eJeeme nQ es jlveeW kes eeefJeee kes mLeeve nQ~1
170 kece&YetefceeeBpebyeterhe ceW Ske Yejle, Ske SsjeJele SJeb yeeerme efJeosn #es$e nQ leLee Oeelekeer
Keb[erhe ceW hetJe&OeelekeerKeC[ Deewj heefeceOeelekeerKeb[ SJeb heg<kejeerhe ceW hetJe&heg<kejeOe&erhe Deewj
heefeceheg<kejeOe&erhe Ssmes oesoes Yeeie nes iees nQ~ FmeceW efJepee, Deeue, ceboj Deewj efJeegvceeueer Ssmes eej
ces nQ leLee SkeSke Yejle, SkeSke SsjeJele Deewj 3232 efJeosn nesves mes 5 Yejle, 5 SsjeJele Deewj
32 5 160 efJeosn nes peeles nQ~ eleske ceW nn KeC[ nesves mes ceOe kes Deee&Keb[ ceW kece&Yetefce
JeJemLee nw~ Fme ekeej es 170 kece&Yetefceeeb ceeveer nw~
DeefOekelece leerLekej 170 SJeb kece mes kece 20 nesles nQFvneR 170 kece&YetefceeeW kes
Deee&Keb[eW ceW eefo Ske meeLe DeefOekelece leerLekej ee eeJeleea ee veejeeCe, eefleveejeeCe Deewj yeueYe
nesJeW lees DeefOekelece 170 nes mekeles nQ Deewj kece mes kece SkeSke ces mebyebefOe efJeosneW ceW 44 Ssmes
4 5 20 leerLekej lees jnles ner nQ~
kene Yeer nw
eflelLemeeueekekeer meefmeeb hegn JejsCe DeJejsCe~
Jeermeb Jeermeb meeues Keses meeefjmeeb Jejoes~~681~~2
leerLekej, DeOe&eeer Deewj mekeueeeer es efJeosn#es$e keer Dehes#ee DeefOekelece 160 SJeb kece mes kece
yeerme nesles nQ~ FvneR ceW YejleSsjeJele kes Yeer efceuee osves mes DeefOekelece 170 nes peeles nQ~
Fme ieeLee mes mhe< nw efke eer$e+<eYeosJe Deewj eer ceneJeerjmJeeceer pewmes leerLekej ceneheg<e Fve
kece&YetefceeeW ceW DevevleeW nes egkes nQ Deewj Deeies Yeer nesles jnWies~ elegLe&keeuees efJeosns eeJeefmLele SJe~3
Fme efveece kes Devegmeej efJeosn#es$eeW ceW ncesMee elegLe&keeue ner jnlee nw, <edkeeue heefjJele&ve veneR neslee nw~
Yejle Deewj SsjeJele #es$eeW keer Dehes#ee en elege\JeMeefle mleJe kene ieee nw~ efkevleg hetJe&efJeosn Deewj
DehejefJeosn keer Dehes#ee mes meeceeve leerLekej mleJe mecePevee eeefnS~ Fme ekeej mes FmeceW keesF& oes<e veneR
nw DeLee&led heeBe Yejle Deewj heeBe SsjeJele #es$eeW ceW ner elegLe& keeue ceW eewyeermeeewyeerme leerLekej nesles nQ
efkevleg Ske meew mee" efJeosn #es$eeW ceW ncesMee ner leerLekej nesles jnles nQ Dele: Gvekeer mebKee kee keesF& efveece
veneR nw~ Gvekeer Dehes#ee mes Fme DeeJeMeke kees meeceeveleee leerLekej mleJe ner kenvee eeefnS FmeceW keesF&
oes<e veneR nw~
{eF&erhepebyeterhe, OeelekeerKeb[ Deewj DeeOee heg<kejerheFmes heg<kejeOe&erhe kenles nQ, Fmeerefuees es
oes hetjs erhe Deewj ceeveg<eesej mes henues kee DeeOee heg<kejeOe& erhe es {eF&erhe kenueeles nQ~ pebyeterhe ceW Ske
1. ef$eueeskemeej ieeLee 674 mes 677 leke~ 2. ef$eueeskemeej ieeLee 681~
3. ef$eueeskemeej ieeLee 882 keer erkee kee DebMe~

226 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Yejle, Ske SsjeJele Je Ske ceneefJeosn Ssmes leerve leLee OeelekeerKeb[ ceW oes Yejle, oes SsjeJele Je oes ceneefJeosn
leLee heg<kejeOe& ceW Yeer oes Yejle, oes SsjeJele Je oes ceneefJeosn Ssmes 5 Yejle, 5 SsjeJele Je 5 efJeosn efceuekej
hebn kece&YetefceeeB cegKehe mes nQ~ efJeosneW ceW 32 5 160 Yeso Yeer Thej Deehekees efoKeees nQ es
efJeMes<e JeJemLee nw~
meYeer efJeosn #es$eeW ceW ceveg<eeW keer TBeeF& heeBe meew Oeveg<e eceeCe nesleer nw Deewj Deeeg Ske kejes[ Je<e&
hetJe& eceeCe jnleer nw~ JeneB leerLekej, eeJeleea, yeueYe Deewj veejeeCe DeefOeke mes DeefOeke neW lees eleske
Ske meew mee", Ske meew mee" nesles nQ Deewj kece mes kece neW lees eleske yeermeyeerme nesles nQ~
YeeJeeLe&De{eF& erhe ceW heeBe efJeosn #es$e nQ Deewj SkeSke efJeosn #es$e kes yeeermeyeeerme Yeso nQ
FmeefueS meyekes efceueekej Ske meew mee" Yeso nes peeles nQ, eefo leerLekej Deeefo Meueekeeheg<e eleske efJeosn
#es$e ceW SkeSke nesJeW lees Ske meew mee" nes peeles nQ Deewj kece mes kece neW lees SkeSke ceneefJeosn
mecyevOeer eejeej veieefjeeW ceW DeJeMecesJe nesves kes keejCe yeerme ner nesles nQ~ Fme ekeej 5 Yejle 5
SsjeJele Je 160 efJeosn Fve meye kece&YetefceeeW ceW Glhevve ngS leerLekej Deeefo ceneheg<e DeefOeke mes DeefOeke
neW lees Ske meew meej nes mekeles nQ~1
oes mecegFmeer ekeej ueJeCe meceg Je keesueesoefOe meceg Fve oes leke ner ceveg<eeW kee DeeJeeieceve
mebYeJe nw~ ueJeCe meceg ceW uebkee erhe Deeefo Deveske erheehet pewmes ceeves iees nQ~ Jeneb Yeer efJeeeOej
ceveg<e Deeefo jnles nQ cegefveeeW kee nesvee, $e+efOeejer cegefveeeW kee Deeveepeevee mebYeJe nw pewmes efke jeJeCe keer
ce=leg kes efove ner Jeneb 56 npeej cegefveeeW kee mebIe hengBe ieee Lee~2 es meYeer cegefve DeekeeMeieeceer $e+efOeejer
Les~ efueKee nw
jeJeCes peerJeefle eehlees, eefo meeled me cenecegefve:~
ue#ceCesve meceb eereflepee&lee meeeme heg<keuee~~54~~
peneB $e+efOeejer cegefve jnles nQ Jeneb oes meew eespeve leke he=LJeer GheJe jefnle nes peeleer nw Deewj JeneB hej
jnves Jeeues meYeer peerJe hejmhej ceW efveJezj nes peeles nQ~ Deeeee& kenles nQ efkeeefo en mebIe eele:keeue ceW
Dee peelee lees jeJeCe Deewj ue#ceCe keer hejmhej ceW hejce eerefle nes peeleer~ jeef$e ceW DevebleJeere& metefj kees
kesJeue%eeve eie nes peelee nw Deewj osJeeW kes Deeieceve kee ogboefYe Jeee Deeefo kee ceOegj Meyo nesves ueielee nw~
Fvpeerle, kegcYekeCe& Deewj cesIeJeenve Deeefo efJeeeOej JeneB hengBekej pewvesejer oer#ee ueskej cenecegefve yeve
peeles nQ~ MeefMekeevlee Deee|ekee mes mebyeesOeve kees eehle ngF& ceboesojer Deeefo 48 npeej efm$eeeB mebece OeejCe
kej Deee|ekee nes peeleer nw~
1. Gej hegjeCe he= 262~ 2. heehegjeCe Yeeie3 heJe& 78, he=. 80~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ke=eflekece& efJeefOe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 227

Fme ekeej Fve {eF&erhe Deewj oes mecegeW leke ner Deefjnble, efme, Deeeee&, GheeOeee Deewj meeOegDeeW
kee Fve heebeeW hejces<"er kee DeefmlelJe nw~ Keeme kejkes oesveeW mecegeW ceW leerLekej YeieJebleeW kes meceJemejCe
mebYeJe veneR nw~ keoeefeled Ghemeie& Deeefo kes efveefcee mes cegefveeeW kees Jeneb keesF& osJe ee efJeeeOej ues peekej
[eue osles nQ Deewj JeneB mecegeW ceW GvnW eefo kesJeue%eeve neskej efveJee&Ce nes peelee nw lees Fme Dehes#ee mes
Deefjnble Deewj efmeeW kee DeefmlelJe neslee nw~ Ghemeie& Deeefo keer Dehes#ee mes ner mebhetCe& {eF&erhe mes Je oesveeW
mecegeW mes Devebleeveble efme nes egkes nQ keeeWefke {eF&erhe kes ceeveg<eesej heJe&le keer meercee leke ner 45 ueeKe
eespeve keer efmeefMeuee nw pees efke efmeeW kes mecetn mes hetCe&leee Yejer ngF& nw DeLee&led Jeneb 45 ueeKe eespeve
leke efmeefMeuee mes Thej Devebleeveble efme efJejepeceeve nQ~
N : MN :M

ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer kes Deveceesue Jeeve

iegheves keer Fe keYeer cele kejes keeeWefke iegYeej jefnle nukes yeveves mes
hejceelce heo keer eeefhle nesleer nw~ oer#ee OeejCe kejves kes efueS Meejerefjke Meefe keer
Dehes#ee ceeveefmeke Meefe keer eyeuelee DeeJeMeke nw~

228 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

DeeefoejeCeb
Dece=leJee|<eCeer erkee
DeeefoleerLe&eJele&keeveeb erkeekeej eer eYeeeveeee& ves kene nw
heeBe Yejle#es$e Deewj heeBe SsjeJele #es$e Fve oMe #es$eeW ceW kece&Yetefce ceW DeJemee|heCeer Je Glmee|heCeer kes
elegLe& keeue ceW pees Yeer eLece leerLekej nesles nQ Jes meYeer leerLekej Deeefokej kenueeles nQ etBefke DeJemee|heCeer
ceW Gece, ceOece Deewj peIeve YeesieYetefce ceW Deefme, ceef<e Deeefo <ed efeeeDeeW kes ve nesves mes Je Glmee|heCeer ceW
"s, hebecekeeue kes kece&Yetefce kes Jeleerle nes peeves mes efJeefOeJeled elegLe& keeue kes eejcYe ceW JeCe&JeJemLee
Deeefo kes megee ve nesves mes es eLece leerLekej <edefeee, JeCe&JeJemLee Deeefo efeeeDeeW kees Deheves
DeJeefOe%eeve mes, efJeosn #es$eeW ceW Meeele kece&Yetefce keer JeJemLee kees peevekej, Gmeer ekeej JeJemLee
yeveekej ee yeleueekej egiee<e, Deeefoyeee, efJeOeelee Je epeeheefle kenueeles nQ~ es meYeer Jele&ceeve
eewyeermeer ceW Deeefo leerLekej eer $e+<eYeosJe kes meceeve ner JeJemLee yeleueeles nQ, Ssmee mecePevee~
Fmeer ekeej DeOeee7 ceW Deeefokecceb heo Deeee nw Gmekeer erkee osKeW
DeeFkecceb kece&YetcevegeJesMes eLecele: eJe=eceefmeceef<eke=<eeefokeb ke=ef$eceb kece&~1
Fmeer ekeej DeOeee 9 ceW DeeefoejseEn heo keer erkee osKeW
DeeefoejseEn DeeefocegefVeme leerLe&me eLeceeJe=efe es kegJe&efvle le Deeefokejemlew:~~2

YeieJeeve $e+<eYeosJe kes eje efJeee, efMe#ee Deeefo

Gve meye jepekegceejeW ceW lespeefmJeeeW ceW Yeer lespemJeer Yejle mete& kes meceeve megMeesefYele neslee Lee Deewj
mecemle mebmeej mes Delevle megvoj egJee yeengyeueer evcee kes meceeve MeesYeeeceeve neslee Lee~~69~~ Mes<e
jepeheg$e en, ve#e$e leLee leejeieCe kes meceeve MeesYeeeceeve nesles Les~ Gve meye jepeheg$eeW ceW yeeeer oerefhle kes
meceeve Deewj megvojer eeBoveer kes meceeve megMeesefYele nesleer Leer~~70~~ Gve meye heg$ehegef$eeeW mes efIejs ngS
meewYeeieMeeueer YeieJeeved Je=<eYeosJe peesefle<eer osJeeW kes mecetn mes efIejs ngS TBes ces heJe&le keer lejn megMeesefYele
nesles Les~~71~~3
DeLeevevlej efkemeer Ske mecee YeieJeeved Je=<eYeosJe eEmenemeve hej megKe mes yew"s ngS Les efke GvneWves
Dehevee efee keuee Deewj efJeeeDeeW kes GheosMe osves ceW Jeehe=le efkeeeueieeee~~72~~ Gmeer mecee Gvekeer
yeeeer Deewj megvojer veece keer hegef$eeeB ceebieefueke Jes<eYet<ee OeejCekej Gvekes efveke hengBeer~~73~~ Jes oesveeW
ner hegef$eeeB kegkeg G"s ngS mleveheer keg[dceueeW mes MeesYeeeceeve Deewj yeeue DeJemLee kes Devevlej
1. eefleeceCe ebLe$eeer he=. 99-100, 2. eefleeceCe ebLe$eeerhe=. 142~ 3. DeeefohegjeCe heJe&16~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ke=eflekece& efJeefOe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 229

eehle nesves Jeeueer efkeMeesj DeJemLee ceW Jele&ceeve LeeR DeleSJe DeefleMee megvoj peeve he[leer LeeR~~74~~ Jes
oesveeW ner keveeSB yegefceleer LeeR, efJeveerle Leer, megMeerue LeeR, megvoj ue#eCeeW mes meefnle LeeR, heJeleer LeeR Deewj
ceeefveveer efm$eeeW kes eje Yeer eMebmeveere Leer~~75~~
keee es oesveeW efoJe keveeSB nQ ? DeLeJee veeiekeveeSB nQ ? DeLeJee efokekeveeSB nw ? DeLeJee
meewYeeie osefJeeeB nQ, DeLeJee ue#ceer Deewj mejmJeleer osJeer nQ, DeLeJee Gvekeer DeefOe<"e$eer osJeer nQ ? DeLeJee
Gvekee DeJeleej nQ ? DeLeJee keee peieVeeLe (Je=<eYeosJe) heer cenemeceg mes GlheVe ngF& ue#ceer nQ ? keeeWefke
Fvekeer en Deeke=efle Deveske keueeCeeW kee DevegYeJe kejves Jeeueer nw Fme ekeej ueesie ye[s Deeee& kes meeLe
efpevekeer eMebmee kejles nQ Ssmeer Gve oesveeW keveeDeeW ves efJevee kes meeLe YeieJeeved kes meceerhe peekej GvnW
eCeece efkeee~~90-93~~ otj mes ner efpevekee cemleke vece nes jne nw Ssmeer vecemkeej kejleer ngF& Gve oesveeW
hegef$eeeW kees G"ekej YeieJeeved ves esce mes Deheveer ieeso ceW yew"eee, Gve hej neLe hesje, Gvekee cemleke metBIee
Deewj nBmeles ngS Gvemes yeesues efke DeeDees, legce mecePeleer nesieer efke nce Deepe osJeeW kes meeLe DecejJeve kees
peeeWieer hejvleg Deye Ssmee veneR nes mekelee keeeWefke osJe ueesie henues ner eues ieSs nQ~94-95~~ Fme ekeej
YeieJeeved Je=<eYeosJe #eCeYej Gve oesveeW hegef$eeeW kes meeLe eer[e kej efhej kenves ueies efke legce Deheves Meerue
Deewj efJeveeiegCe kes keejCe egJeeJemLee ceW Yeer Je=e kes meceeve nes~~96~~
legce oesveeW kee en Mejerj, en DeJemLee Deewj en Deveghece Meerue eefo efJeee mes efJeYetef<ele efkeee peees
lees legce oesveeW kee en pevce meheue nes mekelee nw~~97~~ Fme ueeske ceW efJeeeJeeved heg<e heefC[leeW kes eje
Yeer mecceeve kees eehle neslee nw Deewj efJeeeJeleer m$eer Yeer meJe&es<" heo kees eehle nesleer nw~~98~~ efJeee ner
ceveg<eeW kee eMe kejves Jeeueer nw, efJeee ner heg<eeW kee keueeCe kejves Jeeueer nw, Deer lejn mes DeejeOevee
keer ieeer efJeee osJelee ner meye ceveesjLeeW kees hetCe& kejves Jeeueer nw~~99~~ efJeee ceveg<eeW kes ceveesjLeeW kees
hetCe& kejves Jeeueer keeceOesveg nw, efJeee ner efevleeceefCe nw, efJeee ner Oece&, DeLe& leLee keecehe heue mes meefnle
mecheoeDeeW keer hejcheje GlheVe kejleer nw~~100~~ efJeee ner ceveg<eeW kee yevOeg nw, efJeee ner efce$e nw, efJeee
ner keueeCe kejves Jeeueer nw, efJeee ner meeLemeeLe peeves Jeeuee Oeve nw Deewj efJeee ner meye eeespeveeW kees
efme kejves Jeeueer nw~~101~~ FmeefueS ns hegef$eeeW, legce oesveeW efJeee enCe kejves ceW eelve kejes keeeWefke
legce oesveeW kes efJeee enCe kejves kee ener keeue nw~~102~~ YeieJeeved Je=<eYeosJe ves Ssmee kenkej leLee
yeejyeej GvnW DeeMeerJee&o oskej Deheves efee ceW efmLele egleosJelee kees DeeojhetJe&ke megJeCe& kes efJemle=le hes
hej mLeeefhele efkeee, efhej oesveeW neLees mes De Dee Deeefo JeCe&ceeuee efueKekej GvnW efueefhe (efueKeves kee)
GheosMe efoee Deewj Devegece mes FkeeF&oneF& Deeefo DebkeeW kes eje GvnW mebKee kes %eeve kee Yeer GheosMe
efoee~ YeeJeeLe&Ssmeer eefmeef nw efke YeieJeeved ves oeefnves neLe mes JeCe&ceeuee Deewj yeeeW neLe mes mebKee
efueKeer Leer~~103-104~~

230 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

leovevlej pees YeieJeeved kes cegKe mes efvekeueer ngF& nw, efpemeceW efmeb vece: Fme ekeej kee cebieueeejCe
Delevle mhe< nw, efpemekee veece efmeceele=kee nw, pees mJej Deewj Jebpeve kes Yeso mes oes YesoeW kees eehle nw,
pees mecemle efJeeeDeeW ceW heeeer peeleer nw, efpemeceW Deveske mebege De#ejeW keer Glheefe nw, pees Deveske yeerpee#ejeW
mes Jeehle nw Deewj pees Meg ceesefleeeW keer ceeuee kes meceeve nw Ssmeer Dekeej kees Deeefo ueskej nkeej hee&vle
leLee efJemeie&, DevegmJeej, efpeecetueere Deewj GheOceeveere Fve DeeesieJeen hee&vle mecemle Meg De#ejeJeueer
kees yegefceleer yeeeer heg$eer ves OeejCe efkeee Deewj DeefleMeemegvojer, megvojer osJeer ves FkeeF&, oneF& Deeefo mLeeveeW
kes ece mes ieefCele Meem$e kees Deer lejn OeejCe efkeee~~105-108~~ Jee*dcee kes efyevee ve lees keesF&
Meem$e nw Deewj ve keesF& keuee nw, FmeefueS YeieJeeved Je=<eYeosJe ves meyemes henues Gve hegef$eeeW kes efueS Jee*dcee
kee GheosMe efoee Lee~~109~~ Delevle yegefceleer Gve keveeDeeW ves mejmJeleer osJeer kes meceeve Deheves efhelee
kes cegKe mes mebMee, efJehee&e Deeefo oes<eeW mes jefnle Meyo leLee DeLe&he mecemle Jee*dcee kee DeOeeve
efkeee Lee~~110~~ Jee*dcee kes peeveves Jeeues ieCeOejeefo osJe JeekejCe Meem$e, voMeem$e Deewj Deuebkeej
Meem$e Fve leerveeW kes mecetn kees Jee*dcee kenles nQ~~111~~ Gme mecee mJeecYet DeLee&led YeieJeeve Je=<eYeosJe
kee yeveeee ngDee Ske ye[e Yeejer JeekejCe Meem$e eefme ngDee Lee GmeceW meew mes Yeer DeefOeke DeOeee Les
Deewj Jen meceg kes meceeve Delevle iecYeerj Lee~~112~~ Fmeer ekeej GvneWves Deveske DeOeeeeW ceW voMeem$e
kee Yeer GheosMe efoee Lee Deewj Gmekes Gee, Delegee Deeefo yyeerme Yeso Yeer efoKeueees Les~~113~~
Deveske efJeeeDeeW kes DeefOeheefle YeieJeeved ves emleej, ve<, Gef<, Skeefef$eueIegefeee, mebKee Deewj
DeOJeeesie voMeem$e kes Fve n eleeeW kee Yeer efveheCe efkeee Lee~~114~~ YeieJeeved ves DeuebkeejeW kee
meben kejles mecee DeLeJee Deuebkeej meben ebLe ceW Ghecee, heke, eceke Deeefo DeuebkeejeW kee keLeve
efkeee Lee, Gvekes Meyoeuebkeej Deewj DeLee&uebkeejhe oes ceeieeX kee efJemleej kes meeLe JeCe&ve efkeee Lee Deewj
ceeOege& Deespe Deeefo oMe eeCe DeLee&led iegCeeW kee Yeer efveheCe efkeee Lee~~115~~
DeLeevevlej yeeeer Deewj megvojer oesveeW hegef$eeeW keer heo%eeve (JeekejCe %eeve) heer oerefhekee mes
ekeeefMele ngF& mecemle efJeeeSB Deewj keueeSB Deheves Deehe ner heefjhekeJe DeJemLee kees eehle nes ieeer
LeeR~~116~~ Fme ekeej ieg DeLeJee efhelee kes Devegen mes efpeveves mecemle efJeeeSB he{ ueer nQ Ssmeer Jes oesveeW
hegef$eeeB mejmJeleer osJeer kes DeJeleej uesves kes efueS hee$elee kees eehle ngF& Leer~ YeeJeeLe&Jes Fleveer DeefOeke
%eeveJeleer nes ieeer LeeR efke mee#eeled mejmJeleer Yeer GveceW DeJeleej ues mekeleer Leer~~117~~
peieodieg YeieJeeved Je=<eYeosJe ves Fmeer ekeej Deheves Yejle Deeefo heg$eeW kees Yeer efJeveeer yeveekej ece mes
Deecveee kes Devegmeej Deveske Meem$e he{ees~~118~~ YeieJeeved ves Yejle heg$e kes efueS Delevle efJemle=le
ye[sye[s DeOeeeeW mes mhe<kej DeLe&Meem$e Deewj meben (ekejCe) meefnle ve=leMeem$e he{eee Lee~~119~~
mJeeceer Je=<eYeosJe ves Deheves heg$e Je=<eYemesve kes efueS efpemeceW ieevee, yepeevee Deeefo Deveske heoeLeeX kee meben
nw Deewj efpemeceW meew mes Yeer DeefOeke DeOeee nQ Ssmes ievOeJe& Meem$e kee JeeKeeve efkeee Lee~~120~~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ke=eflekece& efJeefOe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 231

DevevleefJepee heg$e kes efueS veevee ekeej kes mewke[eW DeOeeeeW mes Yejer ngF& efe$ekeueemecyevOeer efJeee kee
GheosMe efoee Deewj ue#ceer ee MeesYee meefnle mecemle keueeDeeW kee efveheCe efkeee~~121~~ Fmeer Devevle
efJepee heg$e kes efueS GvneWves met$eOeej keer efJeee leLee cekeeve yeveeves keer efJeee kee GheosMe efoee~~ Gme
efJeee kes eefleheeoke Meem$eeW ceW Deveske DeOeeeeW kee efJemleej Lee leLee Gmekes Deveske Yeso Les~~122~~
yeengyeueer heg$e kes efueS GvneWves keeceveerefle, m$eerheg<eeW kes ue#eCe, DeeegJexo, OevegJexo, Iees[eneLeer Deeefo
kes ue#eCe peeveves kes lev$e Deewj jlvehejer#ee Deeefo kes Meem$e Deveske ekeej kes ye[sye[s DeOeeeeW kes eje
efmeKeueees~~123-124~~ Fme efJe<ee ceW DeefOeke kenves mes keee eeespeve nw ? meb#eshe ceW Flevee ner yeme nw
efke ueeske kee Ghekeej kejves Jeeues peespees Meem$e Les YeieJeeved DeeefoveeLe ves Jes meye Deheves heg$eeW kees
efmeKeueees Les~~125~~
efpeme ekeej mJeYeeJe mes osoerheceeve jnves Jeeues mete& kee lespe Mejod $e+leg kes Deeves hej Deewj Yeer
DeefOeke nes peelee nw Gmeer ekeej efpevneWves Deheveer mecemle efJeeeSB ekeeefMele kej oer nQ Ssmes YeieJeeved
Je=<eYeosJe kee lespe Gme mecee Yeejer DeodYegle nes jne Lee~~126~~ efpevneWves mecemle efJeeeSB he{ ueer nQ Ssmes
heg$eeW mes YeieJeeved Je=<eYeosJe Gme mecee Gme ekeej megMeesefYele nes jns Les efpeme ekeej efke Mejod$e+leg ceW
DeefOeke keeefvle kees eehle nesves Jeeuee mete& Deheveer efkejCeeW mes megMeesefYele neslee nw~~127~~ Deheves F< heg$e
Deewj F< efm$eeeW mes efIejs ngS YeieJeeved Je=<eYeosJe kee yengle Yeejer mecee efvejvlej Deveske ekeej kes efoJe
Yeesie Yeesieles ngS Jeleerle nes ieee~~128~~ Fme ekeej Deveske ekeej kes YeesieeW kee DevegYeJe kejles ngS
YeieJeeved kee yeerme ueeKe hetJe& Je<eeX kee kegceejkeeue hetCe& ngDee Lee Ssmeer Gece cegefveieCeOejosJe ves ieCevee keer
nw~~129~~ Fmeer yeere ceW keeue kes eYeeJe mes cenew<eefOe, oerhleew<eefOe, keuheJe=#e leLee meye ekeej keer
Deew<eefOeeeB Meefenerve nes ieeer LeeR~~130~~ ceveg<eeW kes efveJee&n kes efueS pees efyevee yeeses ngS GlheVe nesves
Jeeues Oeeve Les Jes Yeer keeue kes eYeeJe mes he=efLeJeer ceW eee: kejkes efJejuelee kees eehle nes iees LespeneB
keneR kegkeg cee$ee ceW ner jn iees Les~~131~~ peye keuheJe=#e jme, Jeere& Deewj efJeheeke Deeefo mes jefnle
nes iees leye JeneB keer epee jesie Deeefo Deveske yeeOeeDeeW mes Jeekeguelee kees eehle nesves ueieer~~132~~
keuheJe=#eeW kes jme, Jeere& Deeefo kes ve< nesves mes Jeekegue ceveesJe=efe kees OeejCe kejleer ngF& epee peerefJele
jnves keer Fe mes cenejepe veeefYejepe kes meceerhe ieeer~~133~~ leovevlej veeefYejepe keer Dee%ee mes epee
YeieJeeved Je=<eYeveeLe kes meceerhe ieeer Deewj Deheves peerefJele jnves kes Gheee eehle kejves keer Fe mes GvnW
cemleke Pegkeekej vecemkeej kejves ueieer~~134~~ DeLeevevlej DeVeeefo kes ve< nesves mes efpemes Deveske ekeej
kes Yee GlheVe nes jns nQ Deewj pees meyekees MejCe osves Jeeues YeieJeeved keer MejCe kees eehle ngF& nw, Ssmeer epee
meveeleveYeieJeeved kes meceerhe peekej Fme ekeej efveJesove kejves ueieer efke~~135~~
ns osJe, nce ueesie peerefJekee eehle kejves keer Fe mes Deehekeer MejCe ceW Deees ngS nQ FmeefueS ns leerve
ueeske kes mJeeceer, Deehe Gmekes Gheee efoKeueekej nce ueesieeW keer j#ee keerefpeS~~136~~ ns efJeYees, pees

232 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

keuheJe=#e nceejs efhelee kes meceeve Lesefhelee kes meceeve ner nce ueesieeW keer j#ee kejles Les Jes meye cetue
meefnle ve< nes iees nQ Deewj pees Oeeve efyevee yeeses ner GlheVe nesles Les Jes Yeer Deye veneR heueles nQ~~137~~ ns
osJe ! ye{leer ngF& YetKe, heeme Deeefo keer yeeOeeSB nce ueesieeW kees ogKeer kej jner nw~ DeVeheeveer mes jefnle ngS
nce ueesie Deye Ske #eCe Yeer peerefJele jnves kes efueS meceLe& veneR nQ~~138~~ ns osJe ! Meerle, Deelehe,
ceneJeeeg Deewj Je<ee& Deeefo kee GheJe Deeeejefnle nce ueesieeW kees ogKeer kej jne nw FmeefueS Deepe Fve
meyekes otj kejves kes Gheee keefnS~~139~~ ns efJeYees, Deehe Fme egie kes Deeefo kelee& nw Deewj keuheJe=#e kes
meceeve GVele nQ, Deehekes Deeefele ngS nce ueesie Yee kes mLeeve kewmes nes mekeles nQ ?~~140~~ FmeefueS ns
osJe, efpeme ekeej nce ueesieeW keer DeepeerefJekee efveheJe nes peees, Deepe Gmeer ekeej GheosMe osves kee eelve
keerefpeS Deewj nce ueesieeW hej emeVe nesFS~~141~~
Fme ekeej epeepeveeW kes oerve Jeeve megvekej efpevekee oe oee mes esefjle nes jne nw Ssmes YeieJeeved
DeeefoveeLe Deheves ceve ceW Ssmee efJeeej kejves ueies~~142~~ efke hetJe& Deewj heefece efJeosn #es$e ceW pees efmLeefle
Jele&ceeve nw Jener efmLeefle Deepe eneB eJe=e kejves eesie nw Gmeer mes en epee peerefJele jn mekeleer nw~~143~~
JeneB efpeme ekeej Deefme, ce<eer Deeefo n kece& nQ, pewmeer #eef$ee Deeefo JeCeeX keer efmLeefle nw Deewj pewmeer eece
Iej Deeefo keer he=Lekedhe=Leked jevee nw Gmeer ekeej eneB hej Yeer nesveer eeefnS~ FvneR GheeeeW mes eeefCeeeW keer
DeepeerefJekee eue mekeleer nw~ Fvekeer DeepeerefJekee kes efueS Deewj keesF& Gheee veneR nw~~144-145~~
keuheJe=#eeW kes ve< nes peeves hej Deye en kece&Yetefce eke ngF& nw, FmeefueS eneB epee kees Deefme, ce<eer
Deeefo n keceeX kes eje ner DeepeerefJekee kejvee Gefele nw~~146~~ Fme ekeej mJeeceer Je=<eYeosJe ves
#eCeYej epee kes keueeCe kejves Jeeueer DeepeerefJekee kee Gheee meesekej Gmes yeejyeej Deeeemeve efoee
efke legce YeeYeerle cele nesDees~~147~~
DeLeevevlej YeieJeeved kes mcejCe kejves cee$e mes osJeeW kes meeLe Fv Deeee Deewj Gmeves veeres efueKes
Devegmeej efJeYeeie kej epee keer peerefJekee kes Gheee efkees~~148~~ MegYe efove, MegYe ve#e$e, MegYe cegntle& Deewj
MegYe ueive kes mecee leLee mete& Deeefo eneW kes DehevesDeheves Ge mLeeveeW ceW efmLele jnves Deewj peieodieg
YeieJeeved kes nj Ske ekeej keer Devegketuelee nesves hej Fv ves eLece ner ceebieefueke keee& efkeee Deewj efhej
Gmeer DeeesOeehegjer kes yeere ceW efpeveceefvoj keer jevee keer~ Fmekes yeeo hetJe&, oef#eCe, heefece leLee Gej Fme
ekeej eejeW efoMeeDeeW ceW Yeer eLeeece mes efpeveceefvojeW keer jevee keer~~149-150~~ leovevlej keewMeue
Deeefo ceneosMe, DeeesOee Deeefo veiej, Jeve Deewj meercee meefnle ieeBJe leLee Kes[eW Deeefo keer jevee keer
Leer~~151~~
megkeesMeue, DeJevleer, hegC[^, GC[^, DeMceke, jceke, keg, keeMeer, keeEueie, Debie, Jebie, mege, mecegke,
keeMceerj, GMeervej, Deevele&, Jelme, hebeeue, ceeueJe, oMeeCe&, ke, ceieOe, efJeoYe&, kegpeebieue, kejne,
ceneje^, megje<^, DeeYeerj, keeWkeCe, JeveJeeme, DeevOe, keCee&, keewMeue, eesue, kesjue, oe, DeefYemeej,

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ke=eflekece& efJeefOe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 233

meewJeerj, Metjmesve, Dehejevleke, efJeosn, efmevOeg, ieevOeej, eJeve, esefo, heuueJe, keecyeespe, Deej, Jeeerke,
leg<ke, Meke Deewj keskee Fve osMeeW keer jevee keer leLee Fvekes efmeJeee Gme mecee Deewj Yeer Deveske osMeeW
kee efJeYeeie efkeee~~152-156~~ Fv ves Gve osMeeW ceW mes efkeleves ner osMe eLeemecYeJehe mes DeosJeceele=ke
DeLee&led veoervenjeW Deeefo mes meeRes peeves Jeeues, efkeleves ner osMe osJeceele=ke DeLee&led Je<ee& kes peue mes meeRes
peeves Jeeues Deewj efkeleves ner osMe meeOeejCe DeLee&led oesveeW mes meeRes peeves Jeeues efvecee&Ce efkees Les~~157~~ pees
henues veneR Les veJeerve ner eke ngS Les Ssmes osMeeW mes Jen he=efLeJeerleue Ssmee megMeesefYele neslee Lee ceevees
keewlegkeJeMe mJeie& kes gke[s ner Deees neW~~158~~ efJepeeeOe& heJe&le kes meceerhe mes ueskej meceg hee&vle
efkeleves ner osMe meeOeejCe Les, efkeleves ner yengle peueJeeues Les Deewj efkeleves ner peue keer ogue&Yelee mes meefnle Les,
Gve osMeeW mes Jeehle ngF& he=efLeJeer Yeejer megMeesefYele nesleer Leer~~159~~
efpeme ekeej mJeie& kes OeeceeWmLeeveeW keer meerceeDeeW hej ueeskeheeue osJeeW kes mLeeve nesles nQ Gmeer ekeej
Gve osMeeW keer Devle meerceeDeeW hej Yeer meye Deesj Devleheeue DeLee&led meerceej#eke heg<eeW kes efkeues yeves ngS
Les~~160~~ Gve osMeeW kes ceOe ceW Deewj Yeer Deveske osMe Les pees uegyOeke, DeejCe, ej, hegefuevo leLee Meyej
Deeefo cues peeefle kes ueesieeW kes eje jef#ele jnles Les~~161~~ Gve osMeeW kes ceOeYeeie ceW kees, eekeej,
heefjKee, ieeshegj Deewj Deejer Deeefo mes MeesYeeeceeve jepeOeeveer megMeesefYele nes jner LeeR~~162~~ efpevekee otmeje
veece mLeeveere nw Ssmes jepeOeeveerheer efkeues kees Iesjkej meye Deesj Meem$eeskele ue#eCe Jeeues ieeBJeeW Deeefo keer
jevee ngF& Leer~~163~~ efpeveceW yee[ mes efIejs ngS Iej neW, efpeveceW DeefOekelej Met Deewj efkemeeve ueesie jnles
neW leLee pees yeieeree Deewj leeueeyeeW mes meefnle neW, GvnW eece kenles nQ~~164~~ efpemeceW meew Iej neW Gmes
efveke=< DeLee&led ese ieeBJe kenles nQ leLee efpemeceW heeBe meew Iej neW Deewj efpemekes efkemeeve OevemecheVe neW
Gmes ye[e ieeBJe kenles nQ~~165~~ ess ieeBJeeW keer meercee Ske keesme keer Deewj ye[s ieeBJeeW keer meercee oes keesme
keer nesleer nw~ Fve ieeBJeeW kes Oeeve kes Kesle meoe mecheVe jnles nQ Deewj FveceW Ieeme leLee peue Yeer DeefOeke jnlee
nw~~166~~
veoer, hene[, ieghee, MceMeeve, #eerjJe=#e DeLee&led Letyej Deeefo kes Je=#e, yeyetue Deeefo keBerues Je=#e, Jeve
Deewj hegue es meye Gve ieeBJeeW keer meercee kes efevn kenueeles nQ DeLee&led veoer Deeefo mes ieeBJeeW keer meercee kee
efJeYeeie efkeee peelee nw~~167~~ ieeBJe kes yeeeves Deewj GheYeesie kejves JeeueeW kes eesie efveece yeveevee,
veJeerve Jemleg kes yeveeves Deewj hegjeveer Jemleg keer j#ee kejves kes Gheee, JeneB kes ueesieeW mes yesieej kejevee,
DehejeefOeeeW kees oC[ osvee leLee pevelee mes kej Jemetue kejvee Deeefo keee& jepeeDeeW kes DeOeerve jnles
Les~~168~~ pees heefjKee, ieeshegj, Deejer, kees Deewj eekeej mes megMeesefYele nes, efpemeceW Deveske YeJeve yeves ngS
neW, pees yeieeres Deewj leeueeyeeW mes meefnle nes, pees Gece jerefle mes Des mLeeve hej yemee ngDee nes, efpemeceW heeveer
kee eJeen hetJe& Deewj Gej kes yeere Jeeueer F&Meeve efoMee keer Deesj nes Deewj pees eOeeve heg<eeW kes jnves kes
eesie nes, Jen eMebmeveere hegj DeLeJee veiej kenueelee nw~~169-170~~ pees veiej veoer Deewj heJe&le mes efIeje

234 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ngDee nes Gmes yegefceeved heg<e Kes kenles nQ Deewj pees kesJeue heJe&le mes efIeje ngDee nes Gmes KeJe& kenles
nQ~~171~~ pees heeBe meew ieeBJeeW mes efIeje nes Gmes heefC[lepeve ce[cye ceeveles nQ Deewj pees meceg kes efkeveejs nes
leLee peneB hej ueesie veeJeeW kes eje Glejles nQ(Deeles peeles nQ) Gmes heeve kenles nQ~~172~~ pees efkemeer veoer
kes efkeveejs hej nes Gmes esCecegKe kenles nQ Deewj peneB cemleke hee&vle TBesTBes Oeeve kes {sj ueies neW Jen
mebJeen kenueelee nw~~173~~ Fme ekeej he=efLeJeer hej peneBleneB DehevesDeheves eesie mLeeveeW kes Devegmeej
keneRkeneR hej Thej kens ngS ieeBJe veiej Deeefo keer jevee ngF& Leer~~174~~ Ske jepeOeeveer ceW Dee" meew
ieeBJe nesles nQ, Ske esCecegKe ceW eej meew ieeBJe nesles nQ Deewj Ske KeJe& ceW oes meew ieeBJe nesles nQ~ oMe ieeBJeeW kes
yeere pees Ske ye[e Yeejer ieeBJe neslee nw Gmes meben (peneB hej nj Ske JemlegDeeW kee meben jKee peelee nes)
kenles nQ~ Fmeer ekeej Iees<e leLee Deekej Deeefo kes ue#eCeeW keer Yeer keuhevee kej uesveer eeefnS DeLee&led peneB
hej yengle Iees<e (Denerj) jnles nQ Gmes Iees<e kenles nQ Deewj peneB hej meesves, eeBoer Deeefo keer Keeve ngDee kejleer
nw Gmes Deekej kenles nQ~~175-176~~ Fme ekeej Fv ves ye[s Des {bie mes veiej, ieeBJeeW Deeefo kee
efJeYeeie efkeee Lee FmeefueS Jen Gmeer mecee mes hegjvoj Fme meeLe&ke veece kees eehle ngDee Lee~~177~~
leovevlej Fv YeieJeeved keer Dee%ee mes Fve veiej, ieeBJe Deeefo mLeeveeW ceW epee kees yemeekej ke=leke=le neslee
ngDee eYeg keer Dee%ee ueskej mJeie& kees euee ieee~~178~~ Deefme, ceef<e, ke=ef<e, efJeee, JeeefCepe Deewj
efMeuhe es n keee& epee keer DeepeerefJekee kes keejCe nQ~ YeieJeeved Je=<eYeosJe ves Deheveer yegef keer kegMeuelee
mes epee kes efueS FvneR n keceeX eje Je=efe (DeepeerefJekee) kejves kee GheosMe efoee Lee mees "erke ner nw
keeeWefke Gme mecee peieodieg YeieJeeved mejeieer ner Les Jeerlejeieer veneR Les~ YeeJeeLe&meebmeeefjke keeeeX kee
GheosMe mejeie DeJemLee ceW efoee pee mekelee nw~~179-180~~
Gve n keceeX ceW mes leueJeej Deeefo Mem$e OeejCekej mesJee kejvee Deefmekece& kenueelee nw, efueKekej
DeepeerefJekee kejvee ceef<ekece& kenueelee nw, peceerve kees peesleveeyeesvee ke=ef<ekece& kenueelee nw, Meem$e
DeLee&led he{ekej ee ve=leieeeve Deeefo kes eje DeepeerefJekee kejvee efJeeekece& nw, Jeeheej kejvee
JeeefCepe nw Deewj nmle keer kegMeuelee mes peerefJekee kejvee efMeuhekece& nw Jen efMeuhekece& efe$e KeeRevee,
hetue, hees keevee Deeefo keer Dehes#ee Deveske ekeej kee ceevee ieee nw~~181-182~~ Gmeer mecee Deeefo
yeee YeieJeeved Je=<eYeosJe ves leerve JeCeeX keer mLeehevee keer Leer pees efke #ele$eeCe DeLee&led efJeheefe mes j#ee kejvee
Deeefo iegCeeW kes eje ece mes #eef$ee, JewMe leLee Met kenueeles Les~~183~~ Gme mecee pees Mem$e OeejCekej
DeepeerefJekee kejles Les Jes #eef$ee ngS, pees Kesleer, Jeeheej leLee heMegheeueve Deeefo kes eje peerefJekee kejles Les
Jes JewMe kenueeles Les Deewj pees Gvekeer mesJeeMeget<ee kejles Les Jes Met kenueeles Les~ Jes Met oes ekeej Les
Ske kee Deewj otmeje Dekee~ Oeesyeer Deeefo Met kee kenueeles Les Deewj Gvemes efYeVe Dekee kenueeles Les~
kee Met Yeer mhe=Me leLee Demhe=Me kes Yeso mes oes ekeej kes ceeves iees nQ GveceW pees epee mes yeenj jnles nQ

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ke=eflekece& efJeefOe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 235

GvnW Demhe=Me DeLee&led mheMe& kejves kes Deeesie kenles nQ Deewj veeF& Jeiewjn kees mhe=Me DeLee&led mheMe& kejves
kes eesie kenles nQ~~184-186~~
Gme mecee epee DehevesDeheves eesie keceeX kees eLeeeesiehe mes kejleer Leer~ Deheves JeCe& keer
efveefele DeepeerefJekee kees es[kej keesF& otmejer DeepeerefJekee veneR kejlee Lee FmeefueS Gvekes keeeeX ceW keYeer
Mebkej (efceueeJe) veneR neslee Lee~ Gvekes efJeJeen, peeefle mecyevOe leLee JeJenej Deeefo meYeer keee&
YeieJeeved DeeefoveeLe keer Dee%eevegmeej ner nesles Les~~187~~ Gme mecee mebmeej ceW efpeleves heehe jefnle DeepeerefJekee
kes Gheee Les Jes meye YeieJeeved Je=<eYeosJe keer mecceefle ceW eJe=e ngS Les mees "erke nw keeeWefke meveeleve yeee
YeieJeeved Je=<eYeosJe ner nw~~188~~ etBefke egie kes Deeefoyeee YeieJeeved Je=<eYeosJe ves Fme ekeej kece&egie kee
eejcYe efkeee Lee FmeefueS hegjeCe kes peeveves Jeeues GvnW ke=leegie veece mes peeveles nQ~~189~~ ke=leke=le
YeieJeeved Je=<eYeosJe Dee<ee{ceeme kes ke=<Cehe#e keer eefleheoe kes efove ke=leegie kee eejcYe kejkes eepeehele
(epeeheefleheves) kees eehle ngS Les DeLee&led epeeheefle kenueeves ueies Les~~190~~ Fme ekeej peye efkelevee ner
mecee Jeleerle nes ieee Deewj n keceeX keer JeJemLee mes peye epee kegMeueleehetJe&ke megKe mes jnves ueieer leye
osJeeW ves Deekej MeerIe ner Gvekee mecee heo hej DeefYe<eske efkeee Gme mecee Gvekee eYeeJe mJeie&ueeske Deewj
he=efLeJeerueeske ceW Ketye ner eke nes jne Lee~~191-192~~
eeefhe YeieJeeved kes jepeeefYe<eske kee Deve efJeMes<e JeCe&ve kejves mes keesF& ueeYe veneR nw Flevee JeCe&ve
kej osvee ner yengle nw efke Deeoj mes Yejs ngS osJeeW ves efoJe peue mes Gve Deeefoyeee YeieJeeved Je=<eYeosJe kee
DeefYe<eske efkeee Lee leLeeefhe Gmekee keg Deve JeCe&ve kej efoee peelee nw keeeWefke eee: meeOeejCe ceveg<e
Delevle eefme yeele kees Yeer veneR peeveles nQ~~193-194~~ Gme mecee mecemle mebmeej Deevevo mes Yej
ieee Lee, osJeueesie Fv kees Deeies kej mJeie& mes DeJeleerCe& ngS LesGlejkej DeeesOeehegjer Deees Les~~195~~
Gme mecee DeeesOeehegjer Ketye ner mepeeeer ieeer Leer~ Gmekes cekeeveeW kes DeeYeeie hej yeeBOeer ieeer heleekeeDeeW
mes mecemle DeekeeMe Yej ieee Lee~~196~~ Gme mecee jepeceefvoj ceW ye[er DeevevoYesefjeeB yepe jner LeeR,
efm$eeeB cebieueieeve iee jner LeeR Deewj osJeebieveeSB ve=le kej jner LeeR~~197~~ osJeeW kes yevoerpeve cebieue ieeveeW
kes meeLemeeLe YeieJeeved kes hejeece he{ jns Les Deewj osJeueesie mevlees<e mes pee peerJe, Fme ekeej keer
Iees<eCee kej jns Les~~198~~ jepeeefYe<eske kes eLece ner he=efLeJeer kes ceOeYeeie ceW peneB efceer keer Jesoer
yeveeeer ieeer Leer Deewj Gme Jesoer hej peneB osJekeejeriejeW ves yengcetue es<" Deevevo ceC[he yeveeee Lee, pees
jlveeW kes etCe& mecetn mes yeveer ngF& jbieeJeueer mes efeef$ele nes jne Lee~ Deewj peneB Deveske cebieueJeeW kee meben
nes jne Lee Ssmes jepecenue kes DeeBieveheer jbieYetefce ceW eesie eEmenemeve hej hetJe& efoMee keer Deesj cegKe kejkes
YeieJeeved Je=<eYeosJe kees yew"eee Deewj peye ievOeJe& osJeeW kes eje eejcYe efkeS ngS mebieerle kes mecee nesves
Jeeuee ce=obie kee iecYeerj Meyo mecemle efokeleeW kes meeLemeeLe leerve ueeskeheer keger kes ceOe ceW Jeehle
nes jne Lee leLee ve=le kejleer ngF& osJeebieveeDeeW kes he{s peeves Jeeues mebieerle kes mJej ceW mJej efceueekej efkeVej

236 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

peeefle keer osefJeeeB keeveeW kees megKe osves Jeeuee YeieJeeved kee eMe iee jner LeeR Gme mecee osJeeW ves leerLeexoke mes
Yejs ngS megJeCe& kes keueMeeW mes YeieJeeve Je=<eYeosJe kee DeefYe<eske kejvee eejcYe efkeee~~199-208~~
YeieJeeved kes jepeeefYe<eske kes efueS iebiee Deewj efmevOeg Fve oesveeW ceneveefoeeW kee Jen peue ueeee ieee Lee pees
efnceJelheJe&le keer efMeKej mes Oeejehe ceW veeres efiej jne Lee leLee efpemeves he=efLeJeer leue kees gDee leke Yeer
veneR Lee~ YeeJeeLe&veeres efiejves mes henues ner pees yejleveeW ceW Yej efueee ieee Lee~~209~~
Fmekes efmeJeee iebieekegC[ mes iebiee veoer kee mJe peue ueeee ieee Lee Deewj efmevOegkegC[ mes efmevOeg
veoer kee efvece&ue peue ueeee ieee Lee~~210~~ Fmeer ekeej Thej mes he[leer ngF& Deve veefoeeW kee mJe
peue Yeer Gvekes efiejves kes kegC[eW mes ueeee ieee Lee~~211~~ eer, er Deeefo osefJeeeB Yeer hee Deeefo mejesJejeW
kee peue ueeeer LeeR pees efke megJeCe&cee keceueeW keer kesmej kes mecetn mes heerleJeCe& nes jne Lee~~212~~
meeebkeeue kes mecee efKeueves Jeeues megieefvOele keceueeW keer megievOe mes ceOegj, DeefleMee ceveesnj Deewj veerue
keceueeW meefnle leeueeyeeW kee peue ueeee ieee Lee~ pees yeenj eke ngS ceesefleeeW kes mecetn mes Delevle es<"
nw Ssmee ueJeCemeceg kee peue Yeer ueeee ieee Lee~~213~~ vevoerej erhe ceW pees Delevle mJe peue mes
Yejer ngF& vevoeseje Deeefo JeeefhekeeSB nQ Gvekee Yeer mJe peue ueeee ieee Lee~~214~~ Fmekes efmeJeee
#eerjmeceg, vevoerej meceg leLee mJeecYetjceCe meceg kee Yeer peue megJeCe& kes yeves ngS efoJe keueMeeW ceW
Yejkej ueeee ieee Lee~~215~~
Fme ekeej Thej kens ngS eefme peue mes peieodieg YeieJeeved Je=<eYeosJe kee DeefYe<eske efkeee ieee
Lee~ etBefke YeieJeeved kee Mejerj mJeeb ner heefJe$e Lee Dele: DeefYe<eske mes Jen keee heefJe$e neslee ? kesJeue
YeieJeeved ves ner Deheves mJeeb heefJe$e DebieeW mes Gme peue kees heefJe$e kej efoee Lee~~216~~ Gme mecee
YeieJeeve kes cemleke hej osJeeW kes eje es[er ngF& peue keer Oeeje Ssmeer MeesYeeeceeve nes jner Leer ceevees Gme
cemleke kees jepeue#ceer kee Deeee mecePe kej ner es[er ieeer nes~~217~~ ej Deewj Deej heoeLeeX kes
ieg YeieJeeved Je=<eYeosJe kes cemleke hej he[leer ngF& peue keer eSB Ssmeer MeesYeeeceeve nesleer Leer ceevees mebmeej
kee mevleehe ve< kejves Jeeueer Deewj efvece&ue iegCeeW keer mecheoeSB ner neW~~218~~ eeefhe YeieJeeved kee Mejerj
mJeYeeJe mes ner heefJe$e Lee leLeeefhe Fv ves iebiee veoer kes peue mes Gmekee DeefYe<eske efkeee Lee FmeefueS
Gmekeer heefJe$elee Deewj DeefOeke nes ieeer Leer~~219~~ Gme mecee FveW ves kesJeue YeieJeeved kes DebieeW kee ner
e#eeueve veneR efkeee Lee efkevleg osKeves Jeeues heg<eeW keer ceveesJe=efe, ves$e Deewj Mejerj kee Yeer e#eeueve efkeee
Lee~ YeeJeeLe&YeieJeeved kee jepeeefYe<eske osKeves ceW ceveg<eeW kes ceve, ves$e leLee mecemle Mejerj heefJe$e nes
iees Les~~220~~
Gme mecee ve=le kejleer ngF& osJeebieveeDeeW kes kee#eheer JeeCe Gme peue kes eJeen ceW eefleefyeefcyele nes
jns Les FmeefueS Ssmes ceeuetce nesles Les ceevees Gve hej lespe heeveer jKee ieee nes Deewj FmeefueS Jes ceveg<eeW kes efee
kees Yesove kej jns Les~ YeeJeeLe&osJeebieveeDeeW kes kee#eeW mes osKeves Jeeues ceveg<eeW kes efee efYeo peeles

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ke=eflekece& efJeefOe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 237

Les~~221~~ YeieJeeved kes Mejerj kes mebmeie& mes heefJe$e ngF& efvece&ue peue mes mecemle he=efLeJeer Jeehle nes ieeer Leer
FmeefueS Jen Ssmeer peeve he[leer Leer ceevees mJeeceer Je=<eYeosJe keer jepe mecheoe mes mevleg< neskej Deheves MegYe
Yeeie mes ye{ ner jner nes~222~~ Fv peye megJeCe& kes yeves ngS keueMeeW mes YeieJeeved kee DeefYe<eske kejles Les
leye YeieJeeve Ssmes megMeesefYele nesles Les pewmes efke meeebkeeue ceW nesves Jeeues yeeoueeW mes ces heJe&le megMeesefYele
neslee nw~~223~~ veeefYejepe kees Deeefo ueskej pees ye[sye[s jepee Les Gve meYeer ves meye jepeeDeeW ceW es<" en
Je=<eYeosJe JeemleJe ceW jepee kes eesie nQ Ssmee ceevekej Gvekee Ske meeLe DeefYe<eske efkeee Lee~~224~~
veiej efveJeemeer ueesieeW ves Yeer, efkemeer ves keceuehe$e kes yeves ngS oesves mes Deewj efkemeer ves efceer kes Ie[s mes mejet
veoer kee peue ueskej YeieJeeved kes ejCeeW kee DeefYe<eske efkeee Lee~~225~~ ceeieOe Deeefo Jevlej osJeeW kes
FveW ves Yeer leerve %eeve kees OeejCe kejves Jeeues YeieJeeved Je=<eYeosJe keer en nceejs osMe kes mJeeceer nQ Ssmee
ceevekej eereflehetJe&ke heefJe$e DeefYe<eske kes eje hetpee keer Leer~~226~~ YeieJeeved Je=<eYeosJe kee meyemes henues
leerLe& peue mes DeefYe<eske efkeee Lee efhej ke<eee peue mes DeefYe<eske efkeee ieee Deewj efhej megieefvOele JeeW
mes efceues ngS megieefvOele peue mes Deefvlece DeefYe<eske efkeee ieee Lee~~227~~ leovevlej efpevekee DeefYe<eske
efkeee pee egkee nw Ssmes YeieJeeve ves kegkeg iejce peue mes Yejs ngS mveeve eesie megJeCe& kes kegC[ ceW
eJesMe kej megKekeejer mveeve kee DevegYeJe efkeee Lee~~228~~ YeieJeeve ves mveeve kejves kes Devle ceW pees
ceeuee, Jem$e Deewj DeeYet<eCe Gleejkej he=efLeJeer hej es[ efoes Les[eue efoes Les Gvemes Jen he=efLeJeerheer m$eer
Ssmeer ceeuetce nesleer Leer ceevees Gmes mJeeceer kes Mejerj kee mheMe& kejves Jeeueer JemlegSB ner eoeve keer ieeer neW~
YeeJeeLe&ueeske ceW m$eer heg<e esceJeMe Ske otmejs kes Mejerj mes gS iees Jem$eeYet<eCe OeejCe kejles nQ eneB
hej Deeeee& ves Yeer Gmeer ueeskeeefme yeele kees Gles#eeuebkeej ceW iegefchele efkeee nw~~229~~ Fme ekeej
peye osJeeW kes yevoerpeve Ge mJej mes MegYemveevemeteke cebieue hee" he{ jns Les leye YeieJeeved Je=<eYeosJe ves
jepeue#ceer kees OeejCe kejves DeLeJee Gmekes meeLe efJeJeen kejves eesie mveeve kees eehle efkeee Lee~
leovevlej efpevekee DeefYe<eske hetCe& nes egkee nw Deewj efpevekeer Deejleer keer pee egkeer nw Ssmes YeieJeeved kees osJeeW
ves mJeie& mes ueees ngS ceeuee, DeeYet<eCe Deewj Jem$e Deeefo mes Deuebke=le efkeee~~231~~
cenecegkegye jepeeDeeW kes DeefOeheefle YeieJeeved Je=<eYeosJe ner nQ en kenles ngS cenejepe veeefYejepe ves
Deheves neLe mes YeieJeeve kes cemleke hej cegkeg yeebOee Lee~~232~~ peieled cee$e kes yevOeg YeieJeeved Je=<eYeosJe
kes ueuee hej hedyevOe Yeer jKee pees efke Ssmee ceeuetce neslee Lee ceevees eneBJeneB Yeeieves Jeeueer ebeue
jepeue#ceer kees efmLej kejves Jeeuee Ske yevOeve ner nes~~233~~
leovevlej veeeMeem$eeW kees peeveves Jeeuee Fv Gme meYeeheer jbieYetefce ceW Deevevo kes meeLe Deevevo
veece kee veeke kej mJeie& kees euee ieee~~239~~ pees Dehevee keee& meceehle kej egkes nQ Deewj efpevekes
efee keer Je=efe YeieJeeved kes ejCeeW keer mesJee ceW ueieer ngF& nw Ssmes osJe Deewj Demegj Gme Fv kes meeLe ner
DehevesDeheves mLeeveeW hej eues iees~~240~~

238 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

DeLeeveblejkece&Yetefce keer jevee kejves Jeeues YeieJeeve Je=<eYeosJe ves Deheves efhelee cenejepe veeefYejepe
mes meeceepe heekej veeres efueKes Devegmeej epee kes heeueve kejves kee eelve efkeee~~241~~ eLece ner
YeieJeeve ves epee keer me=ef< GlheVe keer, leoveblej epee kes DeepeerefJekee kes efveece yeveees Deewj efhej epee kes
efuees DeheveerDeheveer ceee&oe kes GuuebIeve ve kejves kee efveece yeveeee, Fme ekeej Jes Deheveer epee kee
Meemeve kejves ueies~~242~~ Gme mecee YeieJeeve ves Deheves oesveeW neLeeW ceW Mem$e OeejCe kej #eef$eeeW keer
jevee keer DeLee&led GvnW Mem$eefJeee efmeKeueeF& mees "erke ner nw keeeWefke pees neLe ceW Mem$e ueskej otmejs meyeue
Je Me$eg kes enej mes peerJeeW keer j#ee kejs GvnW ner #eef$ee kenles nQ~~243~~ leoveblej YeieJeeve ves Deheves
TDeeW mes ee$ee kejvee DeLee&led hejosMe peevee efoKeueekej JewMeeW keer me=ef< keer, mees Yeer "erke ner nw
keeeWefke meceg Deeefo peue eosMeeW ceW leLee mLeue eosMeeW ceW ee$ee kejkes Jeeheej kejvee JewMeeW keer cegKe
DeepeerefJekee nw~~244~~ meoe veere keeceeW ceW lelhej jnves Jeeues MeteW keer jevee YeieJeeve ves Deheves hewjeW mes
ner keer, mees "erke ner nw keeeWefke yeeeCe, #eef$ee Deewj JewMe Fve Gece JeCeeX kes hewj oeyevee, nj lejn mes
Gvekeer mesJee meget<ee kejvee, Gvekeer Dee%ee heeueve kejvee Deeefo MeteW keer DeepeerefJekee Deveske ekeej keer
kener ieF& nw~~245~~ Fme ekeej leerve JeCeeX keer me=ef< lees eLece ner nes egkeer Leer Gmekes yeeo YeieJeeve
Je=<eYeosJe kes heg$e cenejepe Yejle Deheves cegKe mes Meem$eeW kee DeOeeve (hee") kejeles nges yeeeCeeW keer
jevee kejWies Deewj he{vee, he{evee, oeve osvee, oeve uesvee, hetpee kejvee, kejevee Deeefo Gvekeer DeepeerefJekee kes
Gheee neWies~~246~~ Met kees Met keer Je=efe (DeepeerefJekee) kee heeueve kejvee eeefnes, Deve keee& veneR
kejvee eeefnes~ vewiece DeLee&led JewMe kees JeeefCepe Jeeheejeefohe Je=efe kejvee eeefnS, keJeefeled Meget<eehe
Je=efe Yeer kej mekelee nw jepeve DeLee&led #eef$eeJeCe& kees Mem$eOeejer nes epee kee mebj#eCe kejvee eeefnS
keJeefeled Jeeheej DeLeJee mesJee Je=efe Yeer kej mekelee nw yeeeCeeW kees DeOeeve, DeOeeheveeefo keee& kejvee
eeefnes; keJeefeled Deve JeCe& mecyevOeer Je=efe kee Deeee kej mekelee nw~~247~~ Fme ekeej Jee|Cele
Deheveer Je=efe DeLee&led DeepeerefJekee kes ece kee GuuebIeve kej pees Deve ekeej keer Je=efe kees Deheveeesiee
Jen jepeeDeeW kes eje oC[veere nesiee~ Ssmee ve nesves hej JeCe&mebkeerCe&lee nesieer~~248~~ YeieJeeve Je=<eYeosJe ves
eejeW JeCe& leLee Gvekee efJeJeen mebyebOe Deeefo keer jevee kejves kes heefnues ner Deefme, ceefme, ke=ef<e Deeefo n
keceeX keer jevee kej oer Leer Deewj Gme mecee mes ueesie Deheves kece& kejves ueie iees Les Fmeefuees Gve keceeX kes
kejves mes Fme YeejleJe<e& ceW kece&Yetefce eie nes ieF& Leer~ YeeJeeLe&Deye leke YeesieYetefce Leer, Deye Deefme, ceefme
Deeefo kece&kej peerefJekee nesves mes kece&Yetefce kener peeleer Leer~~249~~ Fme ekeej YeieJeeve Je=<eYeosJe ves
#eef$ee, JewMe Deeefo epee keer jevee keer Deewj Gmekee eesie DeLee&led pees Jemleg veneR nw Gmes GlheVe kejvee Deewj
#esce DeLee&led pees Jemleg efJeeceeve nw Gmekeer j#ee kejvee Fve oesveeW kees Deer lejn eueeves kes efuees ye[er
egefe mes ne, cee Deewj efOekekeej es leerveeW ekeej kes ob[ mLeeheve efkees Les~~250~~ og< heg<eeW kee efveen
kejvee DeLee&led GvnW ob[ osvee Deewj meppeve heg<eeW kee heeueve kejvee en ece kece&Yetefce mes heefnues DeLee&led

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ke=eflekece& efJeefOe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 239

YeesieYetefce ceW veneR Leer, keeeWefke YeesieYetefce ceW epee kes meye ueesie efvejhejeOe nesles Les, keesF& Yeer keg DehejeOe
veneR kejlee Lee~~251~~ eefo kece&Yetefce ceW ob[ osves Jeeuee jepee ve nesiee lees efhej mebmeej ceW ceelme veee
keer eJe=efe nes peeesieer DeLee&led efpeme ekeej ye[er2 ceefueeeB eser2 ceefueeeW kees Kee peeleer nQ Gmeer
ekeej keer jerefle eneB Yeer eeefuele nes peeesieer, keeeWefke en eefme ner nw efke pees Deblejbie kee og< Deewj
yeueJeeve neslee nw Jen efveyeue kees Kee peelee nw DeLee&led Gmes heer[e oslee nw~~252~~ eefo DehejeOeer ueesieeW kees
ob[ efoee peeesiee lees efhej Jes ob[ kes [j mes kegceeie& keer Deesj veneR oew[Wies Fmeefuees DehejeOeer ueesieeW kees ob[
osves Jeeuee jepee DeJeMe nesvee eeefnes Deewj Ssmee jepee ner he=LJeer kees peerle mekelee nw~~253~~ efpeme ekeej
efyevee efkemeer lejn keer heer[e efoes otOe osves Jeeueer ieee mes otOe efvekeeueves ceW ieee megKeer jnleer nw Deewj
Gmekee otOe ye{lee nw~ Gmeer ekeej jepee kees epee mes Yeer Oeve Jemetue kejvee eeefnes Gme hej DeefOeke heer[e
osves Jeeuee kej veneR ueieevee eeefnes, Ssmee kejves mes ner epee megKeer jnleer nw Deewj Oeve Yeer Dee Jemetue nes
peelee nw~~254~~ ener mecePekej YeieJeeve Je=<eYeosJe ves veeres efueKes nges heg<eeW kees epee kees ob[ Deeefo osves
Jeeuee jepee yeveeee mees "erke ner nw keeeWefke epee kee eesie DeLee&led pees Jemleg veneR nw Gmes GlheVe kejvee Deewj
#esce DeLee&led pees Jemleg nw Gmekeer j#ee kee Gheee kejvee, Fve oesveeW kee efJeeej kejvee jepee kes ner DeeOeerve
nw~~255~~
YeieJeeved ves nefj, Dekecheve, keeMehe Deewj meesceeYe Fve eej cene YeeieMeeueer #eef$eeeW kees yegueekej
Gvekee eLeesefele mecceeve Deewj melkeej efkeee~ leovevlej jepeeefYe<eske kej GvnW ceneceeC[efueke jepee
yeveeee~ es jepee eej npeej Deve essess jepeeDeeW kes DeefOeheefle Les~~266-257~~ meesceeYe,
YeieJeeved mes kegjepe veece heekej kegosMe kee jepee ngDee Deewj kegJebMe kee efMeKeeceefCe kenueeee~~258~~
nefj, YeieJeeved keer Dee%ee mes nefjkeevle veece kees OeejCe kejlee ngDee nefjJebMe kees Deuebke=le kejves ueiee
keeeWefke Jen eerceeved nefjhejeece DeLee&led Fv DeLeJee eEmen kes meceeve hejeeceer Lee~~259~~ Dekecheve
Yeer, YeieJeeved mes eerOej veece heekej Gvekeer emeVelee mes veeLeJebMe kee veeeke ngDee~~260~~ Deewj keeMehe
Yeer peieodieg YeieJeeved mes ceIeJee veece eehlekej GeJebMe kee cegKe jepee ngDee mees "erke ner nw~ mJeeceer keer
mecheoe mes keee veneR efceuelee nw ? DeLee&led meye keg efceuelee nw~~261~~ leovevlej YeieJeeved DeeefoveeLe ves
ke, ceneke Deeefo ecegKeecegKe jepeeDeeW kee melkeej kej GvnW DeefOejepe kes heo hej mLeeefhele
efkeee~~262~~ Fmeer ekeej YeieJeeved ves Deheves heg$eeW kes efueS Yeer eLeeeesiehe mes cenue, meJeejer leLee
Deve Deveske ekeej keer mecheefe kee efJeYeeie kej efoee Lee mees "erke ner nw keeeWefke jepeeeefhle kee ener
lees heue nw~~263~~
Gme mecee YeieJeeve ves ceveg<eeW kees F#eg kee jme meben kejves kee GheosMe efoee Lee FmeefueS peieled kes
ueesie GvnW F#Jeekeg kenves ueies~~264~~ iees Meyo kee DeLe& mJeie& nw pees Gece mJeie& nes Gmes meppeve heg<e
ieeslece kenles nQ~ YeieJeeved Je=<eYeosJe mJeieeX ceW meyemes Gece meJee&Le&efmeef mes Deees Les FmeefueS Jes ieewlece

240 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Fme veece kees Yeer eehle ngS Les~~265~~ keeMe lespe kees kenles nQ YeieJeeved Je=<eYeosJe Gme lespe kes j#eke
Les FmeefueS keeMehe kenueeles Les GvneWves epee keer DeepeerefJekee kes GheeeeW kee Yeer ceveve efkeee Lee
FmeefueS Jes ceveg Deewj kegueOej Yeer kenueeles Les~~266~~ Fvekes efmeJeee leerveeW peieled kes mJeeceer Deewj
efJeveeMejefnle YeieJeeved kees epee efJeOeelee efJeekecee& Deewj e<e Deeefo Deveske veeceeW mes hegkeejleer
Leer~~267~~ YeieJeeved kee jepekeeue eflejme" ueeKe hetJe& efveeefcele Lee mees Gvekee Jen Yeejer keeue, heg$e
heew$e Deeefo mes efIejs jnves kes keejCe efyevee peeves ner Jeleerle nes ieee DeLee&led heg$eheew$e Deeefo kes megKe kee
DevegYeJe kejles ngS GvnW Fme yeele kee helee Yeer veneR euee efke cegPes jepe kejles ngS efkelevee mecee nes ieee
nw~~268~~ ceneosoerheceeve YeieJeeved Je=<eYeosJe ves DeeesOee kes jepeeEmenemeve hej Deemeerve neskej hegCeesoe
mes eehle ngF& meeceepeue#ceer kee megKe mes DevegYeJe efkeee Lee~~269~~
Fme ekeej megj Deewj DemegjeW kes ieg leLee Deefevle Oewe& kes OeejCe kejves Jeeues YeieJeeved Je=<eYeosJe
kees Fv Gvekes efJeMeeue hegCe kes mebeesie mes YeesieesheYeesie keer meeceeer Yespelee jnlee Lee efpememes Jes
megKehetJe&ke mevlees<e kees eehle nesles jnles Les~ FmeefueS ns heefC[lepeve! hegCeesheepe&ve kejves ceW eelve
kejes~~270~~ Fme mebmeej ceW hegCe mes megKe eehle neslee nw~ efpeme ekeej yeerpe kes efyevee Debkegj GlheVe veneR
neslee Gmeer ekeej hegCe kes efyevee megKe veneR neslee~ oeve osvee, FefveeW kees JeMe kejvee, mebece OeejCe kejvee
meleYee<eCe kejvee, ueesYe kee leeie kejvee Deewj #eceeYeeJe OeejCe kejvee Deeefo MegYe es<eDeeW mes
DeefYeueef<ele hegCe keer eeefhle nesleer nw~~271~~ megj, Demegj, ceveg<e Deewj veeiesv Deeefo kes GeceGece
Yeesie, ue#ceer, oerIe& Deeeg, Deveghece he, mece=ef, Gece JeeCeer, eeJeleea kee meeceepe, Fvheo, efpemes
heekej efhej mebmeej ceW pevce veneR uesvee he[lee Ssmee Dejnvle heo Deewj Devlejefnle mecemle megKe osves Jeeuee
es<" efveJee&Ce heo Fve meYeer keer eeefhle Ske hegCe mes ner nesleer nw FmeefueS ns heefC[lepeve! eefo mJeie& Deewj
cees#e kes Deefevle ceefncee Jeeues es<" megKe eehle kejvee eenles nes lees Oece& kejes keeeWefke Jen Oece& ner
mJeieeX kes Yeesie Deewj cees#e kes DeefJeveeMeer Devevle megKe keer eeefhle kejelee nw~ JeemleJe ceW megKeeeefhle nesvee
Oece& kee ner heue nw~~272-273~~ ns megOeerpeve ! eefo legce megKe eehle kejvee eenles nes lees ne|<ele neskej
es<" cegefveeeW kes efueS oeve oes, leerLekejeW kees vecemkeej kej Gvekeer hetpee kejes, MeerueeleeW kee heeueve kejes
Deewj heJe& kes efoveeW ceW GheJeeme kejvee veneR Yetuees~~274~~ Fme ekeej pees eMemle ue#ceer kes mJeeceer Les,
efmLej jnves Jeeues YeesieeW kee DevegYeJe kejles Les, mvesn jKeves Jeeues Deheves heg$eheew$eeW kes meeLe mevlees<e OeejCe
kejles Les~ Fv mete& Deewj evcee Deeefo GeceGece osJe efpevekeer Dee%ee OeejCe kejles Les Deewj efpeve hej
efkemeer keer Dee%ee veneR eueleer Leer Ssmes YeieJeeved Je=<eYeosJe eEmenemeve hej Dee{ neskej Fme mecegevle
he=efLeJeer kee Meemeve kejles Les~~275~~
N : MN : M

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ke=eflekece& efJeefOe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 241

efMeuhe efeee kes Devleie&le JeemlegefJeee ceW

efpeveeeflecee efvecee&Ce efJeefOe

Dece=leJee|<eCeer erkee
DeLe efyecyeb efpevesvme, kele&Jeb ue#eCeeefvJeleced~
$e+pJeeelemegmebmLeeveb, leCeebieb efoiecyejced~~1~~
efpevesv YeieJeeve kee eefleefyecye mejue, uebyee, megob j, meceelegje mebmLeeve leCe DeJemLeeOeejer, veive
peeleefuebieOeejer meJe& ue#eCemebege kejvee eesie nw~~1~~
eerJelmeYetef<eleesjmkeb, peevegeehlekejeepeb~
efvepeebiegueeceeCesve, meeebiegueMeleeegleced~~2~~
eerJelmeefevn mes Yetef<ele nw Je#emLeue efpevekee Deewj iees[s heele (Iegves heele) uebyeeeceeve nQ Yegpee
efpevekeer, Ssmes efvepeebiegue kes eceeCe mes 108 YeeieeceeCe efpeveefyecye yeveevee-yeveJeevee eeefnS~~2~~
efpevesvosJe keer eeflecee efe$e keer, ueshe keer, efMeuee keer, Oeeleg keer yeveeJeW~ Gmekes Debie-Debie keer ieesueeF&
leLee TBeeF& eLeeece kenles nQ SJeb Gvekee ceeve, eceeCe, Gvceeve Yeer kenles nQ~~3~~
Geb ece=efekee, kee Deewj efJeuesheve Deeefo keer eefleceeSB hetpe veneR nQ~
keebKe Deeefo mLeeveeW ceW jesceeW mes jefnle leLee ceBt-oe{er kes kesMe mes jefnle eejbYe mes Deble leke
euebyeke-TBeeF& kees efueS ngS eefleefyecye yeveeJeW~~4~~
Geb eJe=, yeeue Debie mes jefnle, Meeblecege, eerJe=#e kejkes (meefnle) oe mes megMeesefYele, veKe-kesMe jefnle,
Oeeleg ee efe$e-efJeefe$e hee<eeCe ceW Jewjeie mes efJeYetef<ele leheejCe ceW lelhej Ssmee efpeveefyecye yeveeJeW~~7~~
leeue, cegKe, efJeleefmle, eoMeebiegue es Meyo SkeeLe&Jeeeer nQ~ Fme ceeve mes efpeveefyecye kees veJe YeeieeW ceW
keefuhele kejvee~~5~~ JeneB 108 Yeeie ceW 12 Yeeie cegKe jKes, 4 Yeeie eerJee jKes Deewj eerJee mes oeheele
12 Yeeie jKevee~~6~~ oe mes 12 Yeeie kes Devlej mes veeefYe jKes, veeefYe mes efuebie kee cetue iegoeheele 12
Yeeie hes[t jKes~ efuebie kes cetue mes iees[s leke pebIee 24 Yeeie jKes~~7~~ 4 Yeeie eceeCe iees[e-Iegves jKes,
Iegves mes efketCeeb (?) leke 24 Yeeie kee Devlej jKes~ efketCeeb mes heeoleueheele 4 Yeeie kee Devlej
jKes~ Ssmes 9 mLeeve 108 Yeeie eceeCe ceW kejvee nw~~8~~
cemleke kes 12 Yeeie kes 3 efnmmes kee keLeve
oe{er mes cemleke kes kesMe heele 12 Yeeie eew[e Deewj 12 Yeeie TBee cegKe kejW~
TBeeF& kes eLeeece mes 3 efJeYeeie kejs~

242 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

cegKe kes 12 Yeeie TBeeF& ceW 3 Yeeie

4 Yeeie eceeCe ueuee
4 Yeeie eceeCe veeefmekee
4 Yeeie eceeCe "es[er
veeefmekee kee jbOe 4 eJe DeLee&led DeeOee Yeeie kejsb~ Fmeer ekeej veeefmekee heeueer DeLee&led jbOe kee
Thejer Yeeie Yeer 4 eJe eceeCe kejs~
ueuee kee keLeve
ueuee 4 Yeeie TBee, 8 Yeeie eew[e DeOe& evekeej yeveeJes~ Jen ueuee efkebefeled TBee Je veeree
efoKelee ngDee yeveeJes Deewj ueuee keer Deekeeser vece DeLee&led Pegkeer ngF& jKes~
kesMe kee keLeve
ueuee kes Thej kee kesMemLeeve 5 Yeeie jKes~ G<Ceer<e Yeer 5 Yeeie jKes~ Thej DeLee&led Gmekes Thej
eeser 2 Yeeie ecehe et[e Gleej jKes~
Ssmes ueuee mes eeser leke 12 Yeeie jKes~ heers eerJee kes kesMe mes Yeer eeser- heele 12 Yeeie jKes~
cemleke kes oesveeW heee& ceW MebKe veece oes ne[ 4 Yeeie eew[e jKes~
YebJeejs-Yetuelee 4 Yeeie uebyes ceOe ceW ceese oesveeW Dee ceW ke=Me e{ees ngS Oeveg<e kes Deekeej kes
MeesYeveerke yeveeJes~~13~~
YebJeejs Deewj ves$e kee keLeve
YebJeeje 1 (1/2) Yeeie eew[e Deeefo ceW, heeJe Yeeie eew[e Devle ceW jKes, yeekeer MeesYeveerke yeveeJeW~
oesveeW YebJeejs kes ceOe ceW kesMeeW kee Deblej 2 Yeeie jKes~~14~~ ves$e keer uecyeeF& mehesoer meefnle 3 Yeeie
kejvee leLee kesJeue mehesoer kee eceeCe debiegue DeLee&led 2 Yeeie kejW~ oesveeW ner ves$e keceueheg<he kes meceeve
ceveesnj kejW~~15~~ ves$e keer mehesoer kes ceOe ceW Meeceleeje 1 Yeeie jKeW~ Fmekes yeere leeefjkee pees eser
keefvekee ieesue 1 Yeeie kee leermeje efnmmee eew[er jKeW~ Ye=keger kes ceOe mes veeres keer JeebheCeer (......) leke
3 Yeeie eew[s ves$e jKeW~~16~~
cegKe hee[ kee keLeve
veeefmekee kes cetue ceW oesveeW kes yeere oes Yeeie kee Devlej jKevee~ Thej kee DeeW" 2 Yeeie uebyee 1 Yeeie
TBee jKeW~~17~~
cegKe kee hee[ (..........) 4 Yeeie uebyeer jKes, Thej kes DeeW" kes veeefmekee keer veeres keer ieespeer
DeLee&led eCeeueer De& Yeeie uebyeer Deewj Ske Yeeie kee leermeje efnmmee eew[er jKes~~18~~ veeres kee DeeW" 1
Debiegue ceese, 1 Debiegue eew[e DeLee&led (Deewj) 2 Debiegue uebyee jKeW~~19~~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ke=eflekece& efJeefOe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 243

Geb ekeCe& 6 Yeeie uebyes, 4 Yeeie eew[s kejs, yeere ceW ef keer veeueer eJe keer veeueer meceeve kejW, Fmekee
Devlej Deeiegue eceeCe kejs~~ ves$eeW keer TBeeF& DeLee&led YebJeejs keer TBeeF& kes meerOe ceW keCe&Jeefle&kee
yeveeJes~ Jewmes ner ves$eeW kes DevleYeeie keer meerOe ceW ef jefnle keCe&hetj yeveeJes~~25~~
veeefmekee keLeve
kejJeerj DeLee&led ves$e keer mehesoer kes meceeve veemeeheg keer jevee kejW~ veeefmekee kes heele Yeeie kes
legue leeefjkee yeveeJes~~26~~ oesveeW kes keCeeX kes Devlej 18 Yeeie Deiee[er (Deeies) mes jKeW Je eewon Yeeie
efhee[er (heers) mes jKeW, Ssmes oesveeW efceuekej 32 Yeeie nesles nQ~~27~~
eerJee kee efJemleej
eerJee kee efJemleej 12 Yeeie jKes, keesnveer kee efJemleej 5 Yeeie (heewves n Yeeie) jKeW~~28~~
Yegpe kee keLeve
keesnveer kee heefjefOe 16 Yeeie keer jKeW, keesnveer mes heeQe (hengBee) DeLee&led keueeF& leke ece mes
neefvehe et[e Gleej jKeW~~29~~ keesnveer kes veeres Yegpee ceOe 1 Yeeie kee ef$eYeeie Ieeef (kece) 5 Yeeie
jKeW~ heefjefOe eewon (14) Yeeie kejW~~30~~ heeWee (hengBee) DeLee&led keueeF& kee efJemleej 4 Yeeie jKes~
heefjefOe 12 Debiegue (Yeeie jKeW~~31~~ DeLee&led eneB heefjefOe efleiegveer nw~
Debiegueer kee keLeve
heeWe (keueeF&) mes ceOe Debiegueer kee DeeYeeie leke 12 Yeeie jKes~ neLe kes ceOe keer Debiegueer 5
Yeeie jKes~~32~~ Deveeefcekee Deewj lepe&veer oesveeW Debiegueer ceOecee mes De& heJe& Ieeef (kece) jKes~~33~~
keefvee-Debiegueer Deveeefcekee mes 1 heesjJee Ieeef-kece jKes~ keueeF& (heeQe) mes keefveefkee kes cetue kes
5 Yeeie Deblej jKes~~34~~ lepe&veer leLee ceOecee kes eceeCe mes keefvee ceeseF& ceW De&Yeeie kece jKeW,
eew[eF& mes ef$eiegCeer kejW~~35~~ Debiet"e 4 Yeeie uebyee jKeW, efJemleej 1 Yeeie mes keg DeefOeke jKeW~~36~~
Debiet"s kes oes heJe& kejs, ieesueeF& 4 Yeeie kejs, yeekeer eejeW ner DebiegefueeeW kes leerve-leerve heJe& kejW~~37~~
heeBeeW ner DebiegefueeeW kes De&heJe& meceeve veKe jKeW, Deheves Debiegue kes meceeve kejkes meye Debiegueer mece heJe&
yeveeJeW~~38~~
nLesueer 7 Yeeie uebyeer, 5 Yeeie eew[er jKeW~ Fmekeer ceOe ieesueeF& 12 Yeeie jKeW~~39~~ Debiet"s kes
cetue ceW Deewj lepe&veer kes cetue ceW 2 Yeeie kee Devlej jKeW~ Yegpee ieesue mebefOe pees[ mes efceueer ngF& ieesheg
meMe kejW~~40~~ oesveeW neLe neLeer kes metb{ kes Deekeej kes uebyes iees[s mes (peeveg mes) efceues ngS, ve lees
Deleble veeres ve TBes ef jefnle heg ieesue kejW~~41~~ DebiegefueeeW kees efceueeheege, efmveiOe, ueefuele,
Gheeemebege MebKe, ee, mete&, keceue Deeefo Gece efevneW mes meefnle yeveeJeW~~42~~

244 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Je#emLeue-eleer kee keLeve

Je#emLeue 24 Yeeie eew[e jKeW, Gmekes ceOe eerJelme kee efevn yeveeJeW~ heer" meefnle Je#emLeue keer
heefjefOe 56 Yeeie jKeW~ Yegpee leke 36 Yeeie eew[er cee Yegpee kes Je#emLeue kejW~ Fme KeJes mes Gme KeJes leke
36 Yeeie kejW DeLee&led Fme kebOes mes Gme kebOes leke 36 Yeeie jKeW~ oesveeW mleve kes ceOe 12 Yeeie kee
Devlej jKeW~ mleve keer etBeer 2 Yeeie eew[er jKeW~ etbeer kes ceOe keer JeeRueer heeJe (1/4) Yeeie eceeCe
kejW~~44~~
veeefYe kee keLeve
veeefYe kee cegKe 1 Yeeie eew[e ieesue, MebKe kes ceOe Yeeie meceeve GB[e (ienje) oef#eCeeJele& ceveesnj
kejW~~45~~
Deeies efuebie kee keLeve
veeefYe kes ceOe mes efuebie kee cetue 8 Yeeie kee jKeW~ Gve Dee" Yeeie ceW 8 jsKee kejW~~46~~
kecej kee keLeve
keef-kecej 18 Yeeie eew[er jKeW, efpemekeer heefjefOe De[leeueerme (48) Yeeie keer kejW~~47~~
yew"ke kes ne[ kee keLeve
yew"ke kee ne[ (..........) ef$ekeesCe 8 Yeeie uebyee kejW, kecej kes heers kes Yeeie ceW ketuee ieesue 6
Yeeie eceeCe yeveeJeW~~48~~
yeebmes kes ne[ kee keLeve
mkebOe kes metle mes iegoeheele 36 Yeeie uebyee DeeOee Yeeie ceese yeebmes kee ne[ jKeW~~49~~
efuebie kee otmeje keLeve
efuebie kee efJemleej cetue ceW 2 Yeeie, ceOe ceW 1 Yeeie, Dee ceW elegLe& Yeeie jKeW, efpemekeer ieesueeF&
ef$eiegCeer kejW~~50~~
Geb eefuebie 5 Yeeie uebyee Deewj 2 Yeeie eew[e yeveeJeW~~ oesveeW heeslee heg Je meceeve 5 Yeeie uebyes 4 Yeeie eew[s
Deece keer ieg"ueer kes meceeve yeveeJeW~~51~~
pebIee kee keLeve ejCe leke
24 Yeeie uebyes oesveeW pebIee heg kejW, 11 Yeeie cetue ceW Je 9 Yeeie ceOe ceW efJemleejhe kejW~~52~~ 7
Yeeie iees[s kes heeme eew[e kejW, Fvekeer heefjefOe efleiegveer kejW~ oesveeW iees[s meceeve, ieesue, pebIee mes efceues ngS heg

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ke=eflekece& efJeefOe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 245

yeveeJeW~~53~~ iees[e kes veeres pebIee DeLee&led heeR[er ieesue 24 Yeeie uebyeer kejW, pebIee kes ceOe heeR[er kee
efJemleej 6 Yeeie eceeCe kejW~~54~~ efketCeeb-.......kes heeme 5 Yeeie 1 Yeeie kee ef$eYeeie Ieeef-kece
5 Yeeie jKeW, Fvekeer ieesueeF& efJemleej mes ef$eiegCeer kejW~~55~~ oesveeW efketCeeb 1 Yeeie jKeW, Fvekeer ieesueeF&
efJemleej mes efleiegveer kejW, ejCe heieLeueer S[er mes Debiet"e leke 14 Yeeie uebyeer MegYeue#eCe meefnle kejW~~56~~
efketCeeb mes Debiet"e kee DeeYeeieheele 12 Yeeie jKeW, efketCeeb kes heers S[er 2 Yeeie jKeW~ Fvekeer ieesueeF&
efJemleej ceW ef$eiegCeer kejW~~57~~ S[er veeres mes oese 2 Yeeie, yeieue ceW efkebefeled vetve, ceOe ceW TBeer ieesue
jKeW, efpemekeer ieesueeF& 6 Yeeie jKeW~~58~~ Debieg Deewj eosefMeveer 3 Yeeie uebyeer kejW, eosefMeveer mes ceOecee 1
Yeeie kee meesuenJeeB Yeeie eser kejW~ ceOecee mes Deveeefcekee 1 Yeeie kee Dee"JeeB Yeeie eser kejW,
Deveeefcekee mes keefveefkee-keefvee Yeer 1 Yeeie kee Dee"JeeB Yeeie eser jKeW~~59~~ Debieg-Debiet"e
ceOe ceW 2 Yeeie eew[e jKeW, cetue ceW leLee ceOe ceW efkebefeled vetve kejW~ yeekeer eejeW ner Debiegueer 1 Yeeie
eew[er jKeW~~60~~
Fve meyekeer iegueeF&-ieesueeF& MeesYeveerke ef$eiegCeer kejs, Debieg-Debiet"s ceW 2 heJe& kejW~ yeekeer DebiegefueeeW
ceW (3-3) leerve-leerve heJe& kejW~~61~~ Debiet"s kee veKe 1 Yeeie jKeW~ eoseMf eveer kee veKe 1 Yeeie kee DeeOee
Yeeie jKeW~ yeekeer leerve Debiegeuf eeeW kee veKe Devegece mes efkebefeled-efkebefeled vetve kejW~~62~~ heeoleue S[er kes
heeme 4 Yeeie, ceOe ceW 5 Yeeie SJeb Devle ceW 6 Yeeie eew[e nw~~63~~ ejCeegieue heg FkemeejSkemeMe efjefnle, megboj MebKe, ee, DebkegMe, keceue, eJe, $e Deeefo MegYe efevneW mes ege kejW~~64~~
Fme ekeej keeeeslmeie& eeflecee yeveeJeW~ yeekeer kes Gheebie MeesYeveerke heg kejW~~65~~
efJeMes<eDeeeee& eerJemegveefvo eefle<"ehee" mes en ekejCe ceQves eneB G=le efkeee nw~ ceebieerlegbieer ceW
efvee|cele 108 heg $e+<eYeosJe YeieJeeve keer eeflecee ceW ceQves efMeuhekeej vee"e peer kees ener eceeCe oskej hetCe&
meebieesheebie Ke[dieemeve eeflecee kes efvecee&Ce keer Devegceefle eoeve keer nw~
heeemeve eeflecee keLeve
Fme ekeej keeeeslmeie& eeflecee kes ue#eCe nQ~ heeemeve kes Yeer efkeleves ner Yeeie es ner nQ, efkevleg peneB
Yeso nw mees-Gmes efJeMes<ehe mes kenles nQ~~66~~ keeeeslmeie& eeflecee kes 108 Yeeie efkees Les, Gvekes DeeOes
54 Yeeie heeemeve eeflecee kes kejvee~ heueeser-heueeLeer oesveeW iees[sheele eew[er-eew[eF& jKeW~ Deeeeceeew[eF& eflejer iees[s kes yeere mes KeJes kes yeere leke (kebOes kes yeere leke) veeheW~ heuees"er kes Thej mes efMej
kes kesMe leke 54 Yeeie veeheW~
YeeJeeLe&-eejeW Yeeie 54 veeheW, MeesYeveerke yeveeJeW~ e#eeue kes peue efvekeueves kee mLeeve ejCe
eewkeer kes Thej jKeW~ efuebie 8 Yeeie veeree veeefYe mes yeveeJeW (DeLee&led veeefYe mes 8 Yeeie veeres efuebie yeveeJeW)
leye heeveer kee efvekeeme ejCe eewkeer kes veeres DeeJesiee~ efuebie kes cegKe kes veeres kej heeveer kee efvekeeme
kejvee, leye eeflecee Meg yevesieer~~67~~

246 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

oesveeW neLeeW keer Debiegueer kes Deewj hes[t kes Devlej 4 Yeeie kee jKeW~ heeQe-hengBee mes keesnveerheele
eLeeMeesefYele neefvehe Devlej jKeW~ keesnveer kes heeme 2 Yeeie kee Goj mes Devlej jKeW~~68~~ Ssmeer
keeeeslmeie& leLee heeemevehe eeflecee Deefjnble keer Dee" eeeflenee& ege mechetCe& DeJeeJeeW mes hetCe& MegYe
YeeJeeW mes ege yeveeJeW~~69~~
efme eeflecee, Deeeeee&efo keer eeflecee
hetJeexe ue#eCe mebege, eeeflenee&jefnle pees nQ, Jes efme eeflecee nw~ Deeeee&, GheeOeee Deewj meeOegDeeW
keer eefleceeSB Deeiece kes Devegmeej megvoj yeveeJeW~~70~~
e#e keer eeflecee kee keLeve
Ssmes ner e#eeW keer, osJelee Deeefo keer mechetCe& Deuebkeej mes Yetef<ele, meJeejer, Mee-DeeegOe mes meefnle
meJeeie megvoj eefleceeSB yeveeJeW~~71~~
eeflecee kes MegYeeMegYe keLeve
mechetCe& ue#eCeeW mes mebege Yeer efpeveefyecye ef mes jefnle MeesYee veneR heeles nQ~ FmeefueS ef kee
ekeeMeve kejvee eeefnS~~72~~ ve lees ef Delevle GIe[er-Kegueer kejW, ve efceeer ngF& kejW, ve eflejer, ve
TBeer-Thej kees osKeleer ngF&, ve veeres kees osKeleer ngF& kejW, elegle Deexvceerefuele, Meebeflehe ef
kejW~~73~~ veeefmekee kes DeeYeeie hej ef he[leer ngF&, Meeble, emeVe, efveefJe&keej, ceOemLe ef Jeeueer Ssmeer
efpeveeeflecee yeveeJeW~~74~~ eefo eflejer ef nw lees DeLe&veeMe, efJejesOe Deewj Yee nesiee~ eefo DeOeescegKeveereer ef nw, lees heg$e kee veeMe nesiee Deewj eefo TBeer ef nesieer lees Yeeee& kee veeMe nesiee~~75~~ mleyOe
DeLee&led meccegKe ef nesJes, lees Meeske, GodJesie, mebleehe Deewj Oeve kee #ee neslee nw~ Meevle ef nesJes lees
meewYeeie, heg$e, Oeve Deewj Meebefle keer Je=ef nesleer nw~~76~~ meoes<e eeflecee veneR yeveevee, keeeWefke Jen DeMegYe
kees osves Jeeueer nw~ eefo jewhe eeflecee nw, lees jepee kee veeMe kejleer nw Deewj ogye&ue Debieege nesJes, lees Je
kee veeMe kejleer nw~~77~~ met#ce DebieOeejke eeflecee nesJes lees #ee kejleer nw, efehee cegKe keer nesJes lees
og:Ke kees osves Jeeueer nesieer, ves$e jefnle nesieer lees ves$e efJeOJebme kejsieer Deewj ess cegKe keer nesieer lees DeMeesefYele
nesieer DeLeJee Meeske kees kejeves Jeeueer nesieer~ ye[s Goj keer nesJes lees Goj jesie nesiee, ke=Me oe keer nesieer
lees oejesie nesiee, kebOee nerve nesJes lees YeeF& kee veeMe nesiee Deewj eefo Meg<ke pebIee nesieer lees vejsv kee veeMe
nesiee~~79~~ eefo heeonerve nw, lees epee keer neefve nesieer, keef-kecej nerve nw-kecej ke=Me nw, lees
Jeenve kee veeMe nesiee, Fme ekeej oes<eeW kees peeve kejkes oes<eJeefpe&le efpeveeeflecee yeveeJeW~~80~~ meeceevehe
mes ceQves en eeflecee kes ue#eCe kens nQ, efJeMes<ehe mes eeJekeeeej Deeefo ebLeeW ceW mheleee JeefCe&le nw, JeneB
mes peevevee eeefnS~~81~~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ke=eflekece& efJeefOe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 247

eflelLeejeCeb~
Dece=leJee|<eCeer erkee
leerme eewyeermeer SJeb efJeeceeve yeerme leerLekej YeieJeeve
Deepe nceeje Deewj Deehekee meewYeeie nw efke Meem$eeW ceW heebe Yejle Je heebe SsjeJele kes Deee&Keb[eW ceW
elegLe&keeue ceW nesves Jeeues Yetle, Jele&ceeve Je YeefJe<ekeeueerve leerLekej YeieJebleeW kes veece heees iees nQ~ GvneR
kes Devegmeej ceQves es 5 Yejle, 5 SsjeJele kes Ssmes 10 3 30 eewyeermeer kes veececeb$e eneb os efoes nQ~
Fmeer ekeej heebe ceneefJeosneW kes 44 veece eehle nesves mes Gvekes 5 4 20 veececeb$e Yeer os efoes
nQb~ es yeerme leerLekej YeieJeeve Deepe Yeer JenebJeneb efJeosn #es$eeW ceW efJeeceeve nQ~ es meceJemejCe ceW
efJejepeceeve nQb~ Fmeerefuees FvnW efJeeceeve DeLeJee efJenjceeCe leerLekej Yeer kenles nQ~
Fme ekeej 24 30 720 leerLekej~ 720 20 740meele meew eeueerme leerLekej
YeieJebleeW kees cesje Devebleeveble yeej vecemkeej nesJes~

leerme eewyeermeer kes meele meew yeerme Jevovee ceb$e

(720 Jevovee ceb$e)
cebieueeejCe
oesne
{eF& erhe ceW heCe Yejle, SsjeJele Yeer hebe~
FveceW leerveeW keeue kes, leerLekej YeieJeble~~1~~
Fve eewyeermeer leerme kes, meele Meleke De yeerme~
veece ceb$e Gvekes pehetB, vecetB veceekej MeerMe~~2~~
(1)

pebyeterhe Yejle#es$e kes Yetlekeeueerve eewyeerme leerLekej Jevovee ceb$e

1.
3.
5.
7.
9.

eR eer efveJee&CeleerLekejee vece:~

eR eer cenemeeOegleerLekejee vece:~
eR eer eerOejleerLekejee vece:~
eR eer DeceueeYeleerLekejee vece:~
eR eer DebefiejleerLekejee vece:~

2. eR eer meeiejleerLekejee vece:~

4. eR eer efJeceueeYeleerLekejee vece:~
6. eR eer megoeleerLekejee vece:~
8. eR eer GjleerLekejee vece:~
10. eR eer mevceefleleerLekejee vece:~

248 / Dece=leJee|<eCeer erkee

11.
13.
15.
17.
19.
21.
23.

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eR eer eEmeOegleerLekejee vece:~

eR eer efMeJeieCeleerLekejee vece:~
eR eer %eevesejleerLekejee vece:~
eR eer efJeceuesejleerLekejee vece:~
eR eer ke=<CeleerLekejee vece:~
eR eer MegceefleleerLekejee vece:~
eR eer DeefleeebleleerLekejee vece:~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

12. eR eer kegmegceeBpeefueleerLekejee vece:~

14. eR eer GlmeenleerLekejee vece:~
16. eR eer hejcesejleerLekejee vece:~
18. eR eer eMeesOejleerLekejee vece:~
20. eR eer %eeveceefleleerLekejee vece:~
22. eR eer YeleerLekejee vece:~
24. eR eer MeebleleerLekejee vece:~
(2)

pebyeterhe mebyebOeer Yejle#es$e kes Jele&ceevekeeueerve eewyeerme leerLekej Jevovee ceb$e

1. eR eer Je=<eYeleerLekejee vece:~
3. eR eer mebYeJeleerLekejee vece:~
5. eR eer megceefleleerLekejee vece:~
7. eR eer megheee&leerLekejee vece:~
9. eR eer heg<heobleleerLekejee vece:~
11. eR eer eseesleerLekejee vece:~
13. eR eer efJeceueleerLekejee vece:~
15. eR eer Oece&veeLeleerLekejee vece:~
17. eR eer kegbLegveeLeleerLekejee vece:~
19. eR eer ceefuueveeLeleerLekejee vece:~
21. eR eer veefceveeLeleerLekejee vece:~
23. eR eer heee&veeLeleerLekejee vece:~

2. eR eer DeefpeleleerLekejee vece:~

4. eR eer DeefYeveboveleerLekejee vece:~
6. eR eer heeeYeleerLekejee vece:~
8. eR eer eveYeleerLekejee vece:~
10. eR eer MeerleueleerLekejee vece:~
12. eR eer JeemeghetpeleerLekejee vece:~
14. eR eer DevebleveeLeleerLekejee vece:~
16. eR eer MeebefleveeLeleerLekejee vece:~
18. eR eer DejveeLeleerLekejee vece:~
20. eR eer cegefvemegeleleerLekejee vece:~
22. eR eer vesefceveeLeleerLekejee vece:~
24. eR eer ceneJeerjleerLekejee vece:~
(3)

pebyeterhe mebyebOeer Yejle#es$e kes YeefJe<eledkeeueerve eewyeerme leerLekej Jevovee ceb$e

1.
3.
5.
7.

eR eer ceneheeleerLekejee vece:~

eR eer megheee&leerLekejee vece:~
eR eer meJee&lceYetleleerLekejee vece:~
eR eer kegueheg$eleerLekejee vece:~

2. eR eer megjosJeleerLekejee vece:~

4. eR eer mJeebeYeleerLekejee vece:~
6. eR eer osJeheg$eleerLekejee vece:~
8. eR eer GobkeleerLekejee vece:~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ke=eflekece& efJeefOe

9. eR eer eewefueleerLekejee vece:~

11. eR eer cegefvemegeleleerLekejee vece:~
13. eR eer efve<heeheleerLekejee vece:~
15. eR eer efJehegueleerLekejee vece:~
17. eR eer efe$eieghleleerLekejee vece:~
19. eR eer mJeebYetleerLekejee vece:~
21. eR eer peeveeLeleerLekejee vece:~
23. eR eer osJeheeueleerLekejee vece:~

Dece=leJee|<eCeer erkee / 249

10. eR eer peekeere|leleerLekejee vece:~

12. eR eer DejveeLeleerLekejee vece:~
14. eR eer efve<ke<eeeleerLekejee vece:~
16. eR eer efvece&ueleerLekejee vece:~
18. eR eer meceeefOeieghleleerLekejee vece:~
20. eR eer DeefveJele&keleerLekejee vece:~
22. eR eer efJeceueleerLekejee vece:~
24. eR eer DevebleJeere&leerLekejee vece:~
(4)

pebyeterhe mebyebOeer SsjeJele#es$e kes Yetlekeeueerve eewyeerme leerLekej Jevovee ceb$e

1. eR eer hebeheleerLekejee vece:~
3. eR eer meebeeflekeleerLekejee vece:~
5. eR eer DeeefOe#eeefekeleerLekejee vece:~
7. eR eer jlvemesveleerLekejee vece:~
9. eR eer DevebieesefpPeleleerLekejee vece:~
11. eR eer DeMes<eleerLekejee vece:~
13. eR eer eoeleerLekejee vece:~
15. eR eer meJe&MewueleerLekejee vece:~
17. eR eer meewYeeieveeLeleerLekejee vece:~
19. eR eer efmekejleerLekejee vece:~
21. eR eer keuhegceleerLekejee vece:~
23. eR eer efovekejleerLekejee vece:~

2. eR eer efpeveOejleerLekejee vece:~

4. eR eer Tpe&ebleleerLekejee vece:~
6. eR eer DeefYeveboveleerLekejee vece:~
8. eR eer jecesejleerLekejee vece:~
10. eR eer efJeveemeleerLekejee vece:~
12. eR eer megefJeOeeveleerLekejee vece:~
14. eR eer kegceejleerLekejee vece:~
16. eR eer eYebpeveleerLekejee vece:~
18. eR eer eleeEJeogleerLekejee vece:~
20. eR eer %eeveMejerjleerLekejee vece:~
22. eR eer leerLe&heuesMeleerLekejee vece:~
24. eR eer JeerjeYeleerLekejee vece:~
(5)

pebyeterhe mebyebOeer SsjeJele#es$e kes Jele&ceevekeeueerve eewyeerme leerLekej Jevovee ceb$e

1. eR eer yeeueebleerLekejee vece:~
3. eR eer DeefivemesveleerLekejee vece:~
5. eR eer eeroeleerLekejee vece:~

2. eR eer megeleleerLekejee vece:~

4. eR eer vebefomesveleerLekejee vece:~
6. eR eer eleOejleerLekejee vece:~

250 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

7. eR eer meesceevleerLekejee vece:~

9. eR eer Meleeeg<eleerLekejee vece:~
11. eR eer eseesleerLekejee vece:~
13. eR eer eEmenmesveleerLekejee vece:~
15. eR eer ieghleMeemeveleerLekejee vece:~
17. eR eer heee&leerLekejee vece:~
19. eR eer ceosJeleerLekejee vece:~
21. eR eer Meecekeb"leerLekejee vece:~
23. eR eer DeefiveoeleerLekejee vece:~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

8. eR eer Oe=leoerIe&leerLekejee vece:~

10. eR eer efJeJeefmeleleerLekejee vece:~
12. eR eer efJeeglepeueleerLekejee vece:~
14. eR eer GheMeebleleerLekejee vece:~
16. eR eer DevebleJeere&leerLekejee vece:~
18. eR eer DeefYeOeeveleerLekejee vece:~
20. eR eer eerOejleerLekejee vece:~
22. eR eer DeefiveeYeleerLekejee vece:~
24. eR eer JeerjmesveleerLekejee vece:~
(6)

pebyeterhe mebyebOeer SsjeJele#es$e kes YeefJe<eledkeeueerve eewyeerme leerLekej Jevovee ceb$e

1. eR eerefmeeLe&leerLekejee vece:~
3. eR eer peeIees<eleerLekejee vece:~
5. eR eer mJeie&cebieueleerLekejee vece:~
7. eR eer efveJee&CeleerLekejee vece:~
9. eR eer efmemesveleerLekejee vece:~
11. eR eer jefJeefce$eleerLekejee vece:~
13. eR eer ebveeLeleerLekejee vece:~
15. eR eer egleebpeveleerLekejee vece:~
17. eR eer megeleveeLeleerLekejee vece:~
19. eR eer megheee&leerLekejee vece:~
21. eR eer DevebleveeLeleerLekejee vece:~
23. eR eer Dece=lemesveleerLekejee vece:~

2. eR eer efJeceueleerLekejee vece:~

4. eR eer vebefomesveleerLekejee vece:~
6. eR eer JeeeOeejerleerLekejee vece:~
8. eR eer Oece&OJepeleerLekejee vece:~
10. eR eer cenemesveleerLekejee vece:~
12. eR eer melemesveleerLekejee vece:~
14. eR eer cenerebleerLekejee vece:~
16. eR eer osJemesveleerLekejee vece:~
18. eR eer efpeveWveeLeleerLekejee vece:~
20. eR eer megkeewMeueleerLekejee vece:~
22. eR eer efJeceueleerLekejee vece:~
24. eR eer DeefiveoeleerLekejee vece:~
(7)

hetJe&OeelekeerKeb[ mebyebOeer Yejle#es$e kes Yetlekeeueerve eewyeerme leerLekej Jevovee ceb$e

1. eR eer jlveeYeleerLekejee vece:~
3. eR eer mebYeJeveeLeleerLekejee vece:~
5. eR eer ebmJeeefceleerLekejee vece:~

2. eR eer DeefceleveeLeleerLekejee vece:~

4. eR eer DekeuebkeleerLekejee vece:~
6. eR eer MegYebkejleerLekejee vece:~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ke=eflekece& efJeefOe

7. eR eer leJeveeLeleerLekejee vece:~

9. eR eer hegjbOejleerLekejee vece:~
11. eR eer osJeoeleerLekejee vece:~
13. eR eer eseesveeLeleerLekejee vece:~
15. eR eer lehemlespeesleerLekejee vece:~
17. eR eer efmeeLe&osJeleerLekejee vece:~
19. eR eer efJeceueleerLekejee vece:~
21. eR eer eJejveeLeleerLekejee vece:~
23. eR eer cesIevebefoleerLekejee vece:~

Dece=leJee|<eCeer erkee / 251

8. eR eer megob jmJeeefceleerLekejee vece:~

10. eR eer mJeeefceosJeleerLekejee vece:~
12. eR eer JeemeJeoeleerLekejee vece:~
14. eR eer efJeeheleerLekejee vece:~
16. eR eer eerheefleyeesOeosJeleerLekejee vece:~
18. eR eer mebeceleerLekejee vece:~
20. eR eer osJesvleerLekejee vece:~
22. eR eer efJeemesveleerLekejee vece:~
24. eR eer ef$epesle=keleerLekejee vece:~
(8)

hetJe&OeelekeerKeb[ mebyebOeer Yejle#es$e kes Jele&ceeve eewyeerme leerLekej Jevovee ceb$e

1. eR eer egieeefoosJeleerLekejee vece:~
3. eR eer censMeveeLeleerLekejee vece:~
5. eR eer mecegjleerLekejee vece:~
7. eR eer GeesleleerLekejee vece:~
9. eR eer DeYeeveeLeleerLekejee vece:~
11. eR eer heeveeLeleerLekejee vece:~
13. eR eer efeebkejleerLekejee vece:~
15. eR eer YeveeLeleerLekejee vece:~
17. eR eer hebecegefleerLekejee vece:~
19. eR eer ieebefiekeveeLeleerLekejee vece:~
21. eR eer meJeeieosJeleerLekejee vece:~
23. eR eer FvoeleerLekejee vece:~

2. eR eer efmeebleleerLekejee vece:~

4. eR eer hejceeLe&veeLeleerLekejee vece:~
6. eR eer YetOejveeLeleerLekejee vece:~
8. eR eer Deepe&JeleerLekejee vece:~
10. eR eer DeekebheleerLekejee vece:~
12. eR eer heevebefoleerLekejee vece:~
14. eR eer megke=leveeLeleerLekejee vece:~
16. eR eer cegefveebleerLekejee vece:~
18. eR eer ef$ecegefleerLekejee vece:~
20. eR eer ieCeveeLeleerLekejee vece:~
22. eR eer yeeWveeLeleerLekejee vece:~
24. eR eer veeekeveeLeleerLekejee vece:~
(9)

hetJe&OeelekeerKeb[ mebyebOeer Yejle#es$e kes YeeJeer eewyeerme leerLekej Jevovee ceb$e

1. eR eer eerefmeeLe&leerLekejee vece:~
3. eR eer efpevesvosJeleerLekejee vece:~
5. eR eer meJe&mJeeefceleerLekejee vece:~

2. eR eer meceiiegCeleerLekejee vece:~

4. eR eer mebheVeveeLeleerLekejee vece:~
6. eR eer cegefveveeLeleerLekejee vece:~

252 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

7. eR eer efJeefMeosJeleerLekejee vece:~

9. eR eer yeeMeebefleleerLekejee vece:~
11. eR eer DekeecegkeosJeleerLekejee vece:~
13. eR eer keuheleerLekejee vece:~
15. eR eer mJeemLeveeLeleerLekejee vece:~
17. eR eer jefJeeYeleerLekejee vece:~
19. eR eer megveboleerLekejee vece:~
21. eR eer megkece&osJeleerLekejee vece:~
23. eR eer heee&veeLeleerLekejee vece:~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

8. eR eer DecejveeLeleerLekejee vece:~

10. eR eer heJe&veeLeleerLekejee vece:~
12. eR eer OeeveveeLeleerLekejee vece:~
14. eR eer mebJejveeLeleerLekejee vece:~
16. eR eer DeeveboveeLeleerLekejee vece:~
18. eR eer ebeYeleerLekejee vece:~
20. eR eer megkeCe&osJeleerLekejee vece:~
22. eR eer DececeosJeleerLekejee vece:~
24. eR eer MeeeleveeLeleerLekejee vece:~
(10)

hetJe&OeelekeerKeb[ mebyebOeer SsjeJele#es$e kes Deleerle eewyeerme leerLekej Jevovee ceb$e

1. eR eer JeemJeeefceleerLekejee vece:~
3. eR eer mete&mJeeefceleerLekejee vece:~
5. eR eer MejCemJeeefceleerLekejee vece:~
7. eR eer efJeeceleerLekejee vece:~
9. eR eer njervleerLekejee vece:~
11. eR eer efveJee&CemetefjleerLekejee vece:~
13. eR eer elegceg&KeleerLekejee vece:~
15. eR eer egleecyegleerLekejee vece:~
17. eR eer osJeeYeleerLekejee vece:~
19. eR eer megleerLe&veeLeleerLekejee vece:~
21. eR eer meJee&Le&osJeleerLekejee vece:~
23. eR eer #es$emJeeefceleerLekejee vece:~

2. eR eer GoeleerLekejee vece:~

4. eR eer heg<eeseceleerLekejee vece:~
6. eR eer DeJeyeesOeleerLekejee vece:~
8. eR eer efveIeefkeleerLekejee vece:~
10. eR eer heefj$esefjleleerLekejee vece:~
12. eR eer Oece&nslegleerLekejee vece:~
14. eR eer megke=leWleerLekejee vece:~
16. eR eer efJeceueeke&leerLekejee vece:~
18. eR eer OejCeWleerLekejee vece:~
20. eR eer GoeeveboleerLekejee vece:~
22. eR eer Oeee|cekeleerLekejee vece:~
24. eR eer nefjebleerLekejee vece:~
(11)

hetJe&OeelekeerKeb[ mebyebOeer SsjeJele#es$e kes Jele&ceeve eewyeerme leerLekej Jevovee ceb$e

1. eR eer DeheefeceleerLekejee vece:~
3. eR eer Den&osJeleerLekejee vece:~
5. eR eer efmeeveboleerLekejee vece:~

2. eR eer heg<heobleleerLekejee vece:~

4. eR eer eefj$eveeLeleerLekejee vece:~
6. eR eer veboieleerLekejee vece:~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ke=eflekece& efJeefOe

7. eR eer heeketheleerLekejee vece:~

9. eR eer keceWogleerLekejee vece:~
11. eR eer eewefueleerLekejee vece:~
13. eR eer Dece=lesvogleerLekejee vece:~
15. eR eer YegJeveeEueieleerLekejee vece:~
17. eR eer cesIeveboleerLekejee vece:~
19. eR eer nefjveeLeleerLekejee vece:~
21. eR eer MeebeflekeosJeleerLekejee vece:~
23. eR eer kegboheee&leerLekejee vece:~

Dece=leJee|<eCeer erkee / 253

8. eR eer GoeveeefYeleerLekejee vece:~

10. eR eer ke=heeuegleerLekejee vece:~
12. eR eer efmesejleerLekejee vece:~
14. eR eer mJeeefceveeLeleerLekejee vece:~
16. eR eer meJe&jLeleerLekejee vece:~
18. eR eer vebefokesMeleerLekejee vece:~
20. eR eer DeefOeleerLekejee vece:~
22. eR eer veboermJeeefceleerLekejee vece:~
24. eR eer efJejeseveleerLekejee vece:~
(12)

hetJe&OeelekeerKeb[ mebyebOeer SsjeJele#es$e kes YeeJeer eewyeerme leerLekej Jevovee ceb$e

1. eR eer eJejJeerjleerLekejee vece:~
3. eR eer melheoleerLekejee vece:~
5. eR eer eEeleeceefCeleerLekejee vece:~
7. eR eer efce=iesvleerLekejee vece:~
9. eR eer heeebleerLekejee vece:~
11. eR eer efeleeefnceleerLekejee vece:~
13. eR eer DeheeefMeJeleerLekejee vece:~
15. eR eer veeefjkeleerLekejee vece:~
17. eR eer veeieWleerLekejee vece:~
19. eR eer DeekebheleerLekejee vece:~
21. eR eer eEYeokeveeLeleerLekejee vece:~
23. eR eer efveJee&eleerLekejee vece:~

2. eR eer efJepeeeYeleerLekejee vece:~

4. eR eer cenece=ieWleerLekejee vece:~
6. eR eer DeMeesefkeleerLekejee vece:~
8. eR eer GheJeeefmekeleerLekejee vece:~
10. eR eer yeesOekeWogleerLekejee vece:~
12. eR eer GlmeeefnkeleerLekejee vece:~
14. eR eer osJepeueleerLekejee vece:~
16. eR eer DeveIeleerLekejee vece:~
18. eR eer veerueeslheueleerLekejee vece:~
20. eR eer hegjesefnleleerLekejee vece:~
22. eR eer heee&veeLeleerLekejee vece:~
24. eR eer efJejesef<ekeleerLekejee vece:~
(13)

heefeceOeelekeerKeb[ mebyebOeer Yejle#es$e kes Deleerle eewyeerme leerLekej Jevovee ceb$e

1. eR eer Je=<eYeveeLeleerLekejee vece:~
3. eR eer MeebefleveeLeleerLekejee vece:~
5. eR eer DeeefoveeLeleerLekejee vece:~

2. eR eer efeeefce$eleerLekejee vece:~

4. eR eer megecf eleveeLeleerLekejee vece:~
6. eR eer DeefleJeeleerLekejee vece:~

254 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

7. eR eer keueemesveleerLekejee vece:~

9. eR eer eyegleerLekejee vece:~
11. eR eer megOece&leerLekejee vece:~
13. eR eer JeeveeLeleerLekejee vece:~
15. eR eer eyebOeosJeleerLekejee vece:~
17. eR eer ecegKeleerLekejee vece:~
19. eR eer DekeesheleerLekejee vece:~
21. eR eer ce=ieveeefYeleerLekejee vece:~
23. eR eer heomLeleerLekejee vece:~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

8. eR eer kece&efpeledleerLekejee vece:~

10. eR eer eeefpeleleerLekejee vece:~
12. eR eer leceesoerheleerLekejee vece:~
14. eR eer yegveeLeleerLekejee vece:~
16. eR eer DeleerleveeLeleerLekejee vece:~
18. eR eer heueesheceleerLekejee vece:~
20. eR eer efveefleleerLekejee vece:~
22. eR eer osJesvleerLekejee vece:~
24. eR eer efMeJeveeLeleerLekejee vece:~
(14)

heefeceOeelekeerKeb[ mebyebOeer Yejle#es$e kes Jele&ceeve eewyeerme leerLekej Jevovee ceb$e

1. eR eer efJeeebleerLekejee vece:~
3. eR eer Je=<eYeosJeleerLekejee vece:~
5. eR eer eMeceleerLekejee vece:~
7. eR eer eeefj$eveeLeleerLekejee vece:~
9. eR eer cegbpekesMeleerLekejee vece:~
11. eR eer megjeefOeheleerLekejee vece:~
13. eR eer meneYegpeleerLekejee vece:~
15. eR eer jwJeleveeLeleerLekejee vece:~
17. eR eer eerceeefueleerLekejee vece:~
19. eR eer DeeesefieveeLeleerLekejee vece:~
21. eR eer DeejbYeleerLekejee vece:~
23. eR eer ieYe&%eeefleleerLekejee vece:~

2. eR eer keefheueleerLekejee vece:~

4. eR eer efeelespeesleerLekejee vece:~
6. eR eer efJe<eceeBieleerLekejee vece:~
8. eR eer eYeeefoleleerLekejee vece:~
10. eR eer JeerleJeemeleerLekejee vece:~
12. eR eer oeeveeLeleerLekejee vece:~
14. eR eer efpeveeEmenleerLekejee vece:~
16. eR eer yeengmJeeefceleerLekejee vece:~
18. eR eer DeeesieosJeleerLekejee vece:~
20. eR eer keeceefjhegleerLekejee vece:~
22. eR eer vesefceveeLeleerLekejee vece:~
24. eR eer Skeee|peleleerLekejee vece:~
(15)

heefeceOeelekeerKeb[ mebyebOeer Yejle#es$e kes YeeJeer eewyeerme leerLekej Jevovee ceb$e

1. eR eer jekesMeleerLekejee vece:~
3. eR eer ke=leveeLeleerLekejee vece:~
5. eR eer megcete|leleerLekejee vece:~

2. eR eer eenmleleerLekejee vece:~

4. eR eer hejcesejleerLekejee vece:~
6. eR eer cegefekeebleleerLekejee vece:~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ke=eflekece& efJeefOe

7. eR eer efvekesefMeleerLekejee vece:~

9. eR eer efvejenejleerLekejee vece:~
11. eR eer efpeveeLeleerLekejee vece:~
13. eR eer DepeveeLeleerLekejee vece:~
15. eR eer oeeefOekeleerLekejee vece:~
17. eR eer vejveeLeleerLekejee vece:~
19. eR eer veeiesvleerLekejee vece:~
21. eR eer oMeeveveleerLekejee vece:~
23. eR eer oMeeveerkeleerLekejee vece:~

Dece=leJee|<eCeer erkee / 255

8. eR eer eMemleleerLekejee vece:~

10. eR eer Decetle&leerLekejee vece:~
12. eR eer eseesieleleerLekejee vece:~
14. eR eer osJeveeLeleerLekejee vece:~
16. eR eer heg<heveeLeleerLekejee vece:~
18. eR eer eefleYetleleerLekejee vece:~
20. eR eer leheesefOekeleerLekejee vece:~
22. eR eer DeejCekeleerLekejee vece:~
24. eR eer meeeflJekeleerLekejee vece:~
(16)

heefeceOeelekeerKeb[ mebyebOeer SsjeJele#es$e kes Deleerle eewyeerme leerLekej Jevovee ceb$e

1. eR eer megcesleerLekejee vece:~
3. eR eer kewYeveeLeleerLekejee vece:~
5. eR eer efveo&ceveleerLekejee vece:~
7. eR eer JeOe&ceeveleerLekejee vece:~
9. eR eer mebKeeveboleerLekejee vece:~
11. eR eer nefjveeLeleerLekejee vece:~
13. eR eer Yeeie&JeleerLekejee vece:~
15. eR eer heefJeheeefCeleerLekejee vece:~
17. eR eer yeeeeefjleerLekejee vece:~
19. eR eer eeefj$esMeleerLekejee vece:~
21. eR eer MeeeleveeLeleerLekejee vece:~
23. eR eer keewefMekeleerLekejee vece:~

2. eR eer efpeveke=leleerLekejee vece:~

4. eR eer eMemleoeekeleerLekejee vece:~
6. eR eer keguekejleerLekejee vece:~
8. eR eer Dece=leWogleerLekejee vece:~
10. eR eer keuheke=leleerLekejee vece:~
12. eR eer yengmJeeefceleerLekejee vece:~
14. eR eer YemJeeefceleerLekejee vece:~
16. eR eer efJeheesef<eleleerLekejee vece:~
18. eR eer Demeeef#ekeleerLekejee vece:~
20. eR eer heeefjCeeefcekeleerLekejee vece:~
22. eR eer efveefOeveeLeleerLekejee vece:~
24. eR eer OecexMeleerLekejee vece:~
(17)

heefeceOeelekeerKeb[ mebyebOeer SsjeJele#es$e kes Jele&ceeve eewyeerme leerLekej Jevovee ceb$e

1. eR eer meeefOeleleerLekejee vece:~
3. eR eer mleefcelesvleerLekejee vece:~
5. eR eer heg<heeslheguueleerLekejee vece:~

2. eR eer efpevemJeeefceleerLekejee vece:~

4. eR eer DeleeveboleerLekejee vece:~
6. eR eer cebef[leleerLekejee vece:~

256 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

7. eR eer enleosJeleerLekejee vece:~

9. eR eer nmeeEoleerLekejee vece:~
11. eR eer DeypeyeesOeleerLekejee vece:~
13. eR eer megefJeYeteflekeleerLekejee vece:~
15. eR eer megJeCe&veeLeleerLekejee vece:~
17. eR eer efeeefce$eleerLekejee vece:~
19. eR eer efeejleleerLekejee vece:~
21. eR eer DeeeveerkeleerLekejee vece:~
23. eR eer heee&veeLeleerLekejee vece:~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

8. eR eer ceoveefmeleerLekejee vece:~

10. eR eer ebheee&leerLekejee vece:~
12. eR eer efpeveyeuueYeleerLekejee vece:~
14. eR eer kekegemeleerLekejee vece:~
16. eR eer nefjJeemekeleerLekejee vece:~
18. eR eer Oece&osJeleerLekejee vece:~
20. eR eer vebefoveeLeleerLekejee vece:~
22. eR eer heJe&veeLeleerLekejee vece:~
24. eR eer efe$eoeleerLekejee vece:~
(18)

heefeceOeelekeerKeb[ mebyebOeer SsjeJele#es$e kes YeeJeer eewyeerme leerLekej Jevovee ceb$e

1. eR eer jJeervogleerLekejee vece:~
3. eR eer he=LJeerJeevedleerLekejee vece:~
5. eR eer Oece&veeLeleerLekejee vece:~
7. eR eer JeCeleerLekejee vece:~
9. eR eer meJe&veeLeleerLekejee vece:~
11. eR eer efMeleerLekejee vece:~
13. eR eer meesceebleerLekejee vece:~
15. eR eer meobeflekeveeLeleerLekejee vece:~
17. eR eer leceesefjhegleerLekejee vece:~
19. eR eer ke=leheee&leerLekejee vece:~
21. eR eer yengveboleerLekejee vece:~
23. eR eer kegbkegceveeYeleerLekejee vece:~

2. eR eer meewkegceejleerLekejee vece:~

4. eR eerkeguejlveleerLekejee vece:~
6. eR eer meesceveeLeleerLekejee vece:~
8. eR eer DeefYeveboveleerLekejee vece:~
10. eR eer megefleerLekejee vece:~
12. eR eer megOeveleerLekejee vece:~
14. eR eer #es$eeOeerMeleerLekejee vece:~
16. eR eer peebleosJeleerLekejee vece:~
18. eR eer efvee|celeosJeleerLekejee vece:~
20. eR eer yeesefOeueeYeleerLekejee vece:~
22. eR eer megefleerLekejee vece:~
24. eR eer Je#esMeleerLekejee vece:~
(19)

hetJe&heg<kejeOe& erhemebyebOeer Yejle#es$e kes Deleerle eewyeerme leerLekej Jevovee ceb$e

1. eR eer oceveWleerLekejee vece:~
3. eR eer efJejeiemJeeefceleerLekejee vece:~
5. eR eer he=LJeerheefleleerLekejee vece:~

2. eR eer cetle&mJeeefceleerLekejee vece:~

4. eR eer euebyeleerLekejee vece:~
6. eR eer eeefj$eefveefOeleerLekejee vece:~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ke=eflekece& efJeefOe

7. eR eer DehejeefpeleleerLekejee vece:~

9. eR eer yegerMeleerLekejee vece:~
11. eR eer ef$ecegefveeLeleerLekejee vece:~
13. eR eer leerLe&mJeeefceleerLekejee vece:~
15. eR eer OejCesMeleerLekejee vece:~
17. eR eer DeveeefoosJeleerLekejee vece:~
19. eR eer meJe&leerLe&veeLeleerLekejee vece:~
21. eR eer keewceeefjkeleerLekejee vece:~
23. eR eer OejCeerejleerLekejee vece:~

Dece=leJee|<eCeer erkee / 257

8. eR eer megyeesOekeleerLekejee vece:~

10. eR eer JewleeefuekeleerLekejee vece:~
12. eR eer cegefveyeesOeleerLekejee vece:~
14. eR eer Oece&OeerMeleerLekejee vece:~
16. eR eer eYeJeosJeleerLekejee vece:~
18. eR eer DeveeefoeYegleerLekejee vece:~
20. eR eer efveheceosJeleerLekejee vece:~
22. eR eer efJenejie=nleerLekejee vece:~
24. eR eer efJekeemeosJeleerLekejee vece:~
(20)

hetJe&heg<kejeOe& mebyebOeer Yejle#es$e kes Jele&ceeve eewyeerme leerLekej Jevovee ceb$e

1. eR eer peieVeeLeleerLekejee vece:~
3. eR eer mJejmJeeceerleerLekejee vece:~
5. eR eer oerIee&veveleerLekejee vece:~
7. eR eer DeJemeeefveleerLekejee vece:~
9. eR eer leheesveeLeleerLekejee vece:~
11. eR eer ef$ehegjsejleerLekejee vece:~
13. eR eer JeemeJeleerLekejee vece:~
15. eR eer MegYekece&F&MeleerLekejee vece:~
17. eR eer efJeceueWleerLekejee vece:~
19. eR eer emeeoleerLekejee vece:~
21. eR eer GefpPelekeuebkeleerLekejee vece:~
23. eR eer iepesvleerLekejee vece:~

2. eR eer eYeemeveeLeleerLekejee vece:~

4. eR eer YejlesMeleerLekejee vece:~
6. eR eer efJeKeelekeerel| eleerLekejee vece:~
8. eR eer eyeesOeleerLekejee vece:~
10. eR eer heeJekeleerLekejee vece:~
12. eR eer meewieleleerLekejee vece:~
14. eR eer ceveesnjleerLekejee vece:~
16. eR eer FmesefJeleleerLekejee vece:~
18. eR eer Oece&JeemeleerLekejee vece:~
20. eR eer eYeece=ieebkeleerLekejee vece:~
22. eR eer mheefkeeYeleerLekejee vece:~
24. eR eer OeevepeeleerLekejee vece:~
(21)

hetJe&heg<kejeOe& erhemebyebOeer Yejle#es$e kes YeeJeer eewyeerme leerLekej Jevovee ceb$e

1.
3.
5.
7.

eR eer JemebleOJepeleerLekejee vece:~

eR eer ef$emlebYeleerLekejee vece:~
eR eer DeyeeefueMeleerLekejee vece:~
eR eer YetceevevoleerLekejee vece:~

2. eR eer ef$epeebleleerLekejee vece:~

4. eR eer hejyeeleerLekejee vece:~
6. eR eer eJeeefoleerLekejee vece:~
8. eR eer ef$eveeveleerLekejee vece:~

258 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

9. eR eer efJeeveleerLekejee vece:~

10. eR eer hejceelceemebieleerLekejee vece:~
11. eR eer YetceervleerLekejee vece:~
12. eR eer ieesmJeeceerleerLekejee vece:~
13. eR eer keueeCeekeeefMeleleerLekejee vece:~
14. eR eer ceb[ueleerLekejee vece:~
15. eR eer ceneJemegleerLekejee vece:~
16. eR eer GoeJeeveleerLekejee vece:~
17. eR eer efoJepeeself ee|pevesvee vece:~
18. eR eer eyeesOesMeleerLekejee vece:~
19. eR eer DeYeeebkeleerLekejee vece:~
20. eR eer eefceleleerLekejee vece:~
21. eR eer efoJemheejkeleerLekejee vece:~
22. eR eer elemJeeefceleerLekejee vece:~
23. eR eer efveOeeveleerLekejee vece:~
24. eR eer ef$ekecee&leerLekejee vece:~
(22)

hetJe&heg<kejeOe& erhemebyebOeer SsjeJele#es$e kes Deleerle eewyeerme leerLekej Jevovee ceb$e

1. eR eer ke=efleveeLeleerLekejee vece:~
3. eR eer osJeeefoleleerLekejee vece:~
5. eR eer eebleerLekejee vece:~
7. eR eer ef$eYeevegleerLekejee vece:~
9. eR eer JeeebieleerLekejee vece:~
11. eR eer DeheeheleerLekejee vece:~
13. eR eer peueefOeMes<eleerLekejee vece:~
15. eR eer megcesleerLekejee vece:~
17. eR eer JelmeueleerLekejee vece:~
19. eR eer leg<eejleerLekejee vece:~
21. eR eer megkeeceleerLekejee vece:~
23. eR eer DekeeefjceleerLekejee vece:~

2. eR eer GheefJeleerLekejee vece:~

4. eR eer DeemLeeefvekeleerLekejee vece:~
6. eR eer Jesef<ekeleerLekejee vece:~
8. eR eer yeeleerLekejee vece:~
10. eR eer DeefJejesOeerleerLekejee vece:~
12. eR eer ueeskeesejleerLekejee vece:~
14. eR eer efJeeesleleerLekejee vece:~
16. eR eer efJeYeeefJeleleerLekejee vece:~
18. eR eer efpeveeueeleerLekejee vece:~
20. eR eer YegJevemJeeefceleerLekejee vece:~
22. eR eer osJeeefOeosJeleerLekejee vece:~
24. eR eer eEyeefyeleleerLekejee vece:~
(23)

hetJe&heg<kejeOe& erhemebyebOeer SsjeJele#es$e kes Jele&ceeve eewyeerme leerLekej Jevovee ceb$e

1.
3.
5.
7.
9.

eR eer MebkejleerLekejee vece:~

eR eer veiveleerLekejee vece:~
eR eer ve<heeKeb[leerLekejee vece:~
eR eer leheesOeveleerLekejee vece:~
eR eer Oeee|cekeleerLekejee vece:~

2. eR eer De#eJeemeleerLekejee vece:~

4. eR eer veiveeefOeheefleleerLekejee vece:~
6. eR eer mJehveJesoleerLekejee vece:~
8. eR eer heg<hekeslegleerLekejee vece:~
10. eR eer ebkeslegleerLekejee vece:~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

11.
13.
15.
17.
19.
21.
23.

ke=eflekece& efJeefOe

eR eer DevegjepeesefleleerLekejee vece:~

eR eer GeesleleerLekejee vece:~
eR eer ceOegveeoleerLekejee vece:~
eR eer oceveeLeleerLekejee vece:~
eR eer efMeueeleveleerLekejee vece:~
eR eer censvleerLekejee vece:~
eR eer leceesnjleerLekejee vece:~

Dece=leJee|<eCeer erkee / 259

12. eR eer JeerlejeieleerLekejee vece:~

14. eR eer leheeshes#eleerLekejee vece:~
16. eR eer ceosJeleerLekejee vece:~
18. eR eer Je=<eYemJeeefceleerLekejee vece:~
20. eR eer efJeeveeLeleerLekejee vece:~
22. eR eer veboleerLekejee vece:~
24. eR eer yeepeleerLekejee vece:~

(24)

hetJe&heg<kejeOe& erhemebyebOeer SsjeJele#es$e kes YeeJeer eewyeerme leerLekej Jevovee ceb$e

1. eR eer eMeesOejleerLekejee vece:~
3. eR eer DeYeeIees<eleerLekejee vece:~
5. eR eer eleJeemeleerLekejee vece:~
7. eR eer DeeosJeleerLekejee vece:~
9. eR eer leheevleerLekejee vece:~
11. eR eer censMeleerLekejee vece:~
13. eR eer {enejleerLekejee vece:~
15. eR eer oeeleerleleerLekejee vece:~
17. eR eer meJe&MeerueleerLekejee vece:~
19. eR eer efpelesefveleerLekejee vece:~
21. eR eer jlveekejleerLekejee vece:~
23. eR eer ueebveleerLekejee vece:~

2. eR eer megke=leveeLeleerLekejee vece:~

4. eR eer efveJee&CeleerLekejee vece:~
6. eR eer DeeflejepeleerLekejee vece:~
8. eR eer Depeg&veleerLekejee vece:~
10. eR eer MeejerefjkeleerLekejee vece:~
12. eR eer megeerJeleerLekejee vece:~
14. eR eer DecyejerkeleerLekejee vece:~
16. eR eer legcyejleerLekejee vece:~
18. eR eer eeflepeeleleerLekejee vece:~
20. eR eer leheeefoleleerLekejee vece:~
22. eR eer osJesMeleerLekejee vece:~
24. eR eer megeosMeleerLekejee vece:~
(25)

heefeceheg<kejeOe& erhemebyebOeer Yejle#es$e kes Deleerle eewyeerme leerLekej Jevovee ceb$e

1. eR eer heeevleerLekejee vece:~
3. eR eer DeeesefiekesMeleerLekejee vece:~
5. eR eer $e+ef<eveeLeleerLekejee vece:~
7. eR eer iegCeeefOeheleerLekejee vece:~
9. eR eer yeeveeLeleerLekejee vece:~
11. eR eer oerhekeleerLekejee vece:~
13. eR eer efJeMeeKeosJeleerLekejee vece:~

2. eR eer jlveebieleerLekejee vece:~

4. eR eer meJee&Le&leerLekejee vece:~
6. eR eer nefjYeleerLekejee vece:~
8. eR eer heejef$ekeleerLekejee vece:~
10. eR eer cegveervleerLekejee vece:~
12. eR eer jepee|<eleerLekejee vece:~
14. eR eer DeeEveefoleleerLekejee vece:~

260 / Dece=leJee|<eCeer erkee

15.
17.
19.
21.
23.

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eR eer jefJemJeeefceleerLekejee vece:~

eR eer peemJeeefceleerLekejee vece:~
eR eer DeeYeemeleerLekejee vece:~
eR eer jesceebekeleerLekejee vece:~
eR eer eefmeveeLeleerLekejee vece:~

16.
18.
20.
22.
24.

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

eR eer meesceoeleerLekejee vece:~

eR eer cees#eveeLeleerLekejee vece:~
eR eer Oeveg:mebieleerLekejee vece:~
eR eer cegefeveeLeleerLekejee vece:~
eR eer efpelesMeleerLekejee vece:~

(26)

heefeceheg<kejeOe& erhemebyebOeer Yejle#es$e kes Jele&ceeve eewyeerme leerLekej Jevovee ceb$e

1. eR eer meJeeiemJeeefceleerLekejee vece:~
3. eR eer eYeekejleerLekejee vece:~
5. eR eer eesieerejleerLekejee vece:~
7. eR eer eleeueeleerleleerLekejee vece:~
9. eR eer heefjleeieleerLekejee vece:~
11. eR eer heeheeheneefjleerLekejee vece:~
13. eR eer cegefeebleerLekejee vece:~
15. eR eer peeebleerLekejee vece:~
17. eR eer megmebeleleerLekejee vece:~
19. eR eer De#eOejleerLekejee vece:~
21. eR eer osJeieCeleerLekejee vece:~
23. eR eer efJeveerleleerLekejee vece:~

2. eR eer heeekejleerLekejee vece:~

4. eR eer yeueveeLeleerLekejee vece:~
6. eR eer met#ceebieleerLekejee vece:~
8. eR eer keuebyekeleerLekejee vece:~
10. eR eer efve<esefOekeleerLekejee vece:~
12. eR eer megmJeeefceleerLekejee vece:~
14. eR eer DeeeefMekeleerLekejee vece:~
16. eR eer ceueeOeeefjleerLekejee vece:~
18. eR eer ceueeeEmeOegleerLekejee vece:~
20. eR eer osJeOejleerLekejee vece:~
22. eR eer DeeieefcekeleerLekejee vece:~
24. eR eer jleeveboleerLekejee vece:~
(27)

heefeceheg<kejeOe& erhemebyebOeer Yejle#es$e kes YeeJeer eewyeerme leerLekej Jevovee ceb$e

1. eR eer eYeeJekeleerLekejee vece:~
3. eR eer megYeeJekeleerLekejee vece:~
5. eR eer DeiemlespeerleerLekejee vece:~
7. eR eer heewjJeleerLekejee vece:~
9. eR eer heee&veeLeleerLekejee vece:~
11. eR eer DeeefmlekeleerLekejee vece:~
13. eR eer ve=heveeLeleerLekejee vece:~
15. eR eer eMeceewkeleerLekejee vece:~
17. eR eer megefleerLekejee vece:~

2. eR eer efJeveleWleerLekejee vece:~

4. eR eer efovekejleerLekejee vece:~
6. eR eer OeveoeleerLekejee vece:~
8. eR eer efpeveoeleerLekejee vece:~
10. eR eer cegefveeEmeOegleerLekejee vece:~
12. eR eer YeJeeveerkeleerLekejee vece:~
14. eR eer veejeeCeleerLekejee vece:~
16. eR eer YetheefleleerLekejee vece:~
18. eR eer YeJeYeerleerLekejee vece:~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ke=eflekece& efJeefOe

19. eR eer veboveleerLekejee vece:~

21. eR eer megJemegleerLekejee vece:~
23. eR eer JeveJeemeerkeleerLekejee vece:~

Dece=leJee|<eCeer erkee / 261

20. eR eer Yeeie&JeleerLekejee vece:~

22. eR eer hejeJeMeleerLekejee vece:~
24. eR eer YejlesMeleerLekejee vece:~
(28)

heefeceheg<kejeOe& erhemebyebOeer SsjeJele#es$e kes Deleerle eewyeerme leerLekej Jevovee ceb$e

1. eR eer GheMeebleleerLekejee vece:~
3. eR eer hetJee&meleerLekejee vece:~
5. eR eer ieewefjkeleerLekejee vece:~
7. eR eer vejeEmenleerLekejee vece:~
9. eR eer meescesejleerLekejee vece:~
11. eR eer DeheeheceuueleerLekejee vece:~
13. eR eer mebefOekemJeeefceleerLekejee vece:~
15. eR eer DeelespeesleerLekejee vece:~
17. eR eer megueeseveleerLekejee vece:~
19. eR eer DecyejerkeleerLekejee vece:~
21. eR eer ceefCeeEjleerLekejee vece:~
23. eR eer YetefjeJeCeleerLekejee vece:~

2. eR eer heeuiegCeleerLekejee vece:~

4. eR eer meewOece&leerLekejee vece:~
6. eR eer ef$eefJeeceleerLekejee vece:~
8. eR eer ce=ieJemegleerLekejee vece:~
10. eR eer megOeemegjleerLekejee vece:~
12. eR eer efJeJeeOeleerLekejee vece:~
14. eR eer ceevOee$eleerLekejee vece:~
16. eR eer efJeeeOejleerLekejee vece:~
18. eR eer ceewveefveefOeleerLekejee vece:~
20. eR eer efe$eieCeleerLekejee vece:~
22. eR eer meJe&keeueleerLekejee vece:~
24. eR eer hegCeebieleerLekejee vece:~

(29)

heefeceheg<kejeOe& erhemebyebOeer SsjeJele#es$e kes Jele&ceeve eewyeerme leerLekej Jevovee ceb$e

1. eR eer ieebiesekeleerLekejee vece:~
3. eR eer YeerceleerLekejee vece:~
5. eR eer megYeleerLekejee vece:~
7. eR eer nefvekeleerLekejee vece:~
9. eR eer heyeerpeleerLekejee vece:~
11. eR eer meblees<eleerLekejee vece:~
13. eR eer heCeerejleerLekejee vece:~
15. eR eer cesOeeefvekeleerLekejee vece:~
17. eR eer keeshe#eeleerLekejee vece:~
19. eR eer Oece&OeeceleerLekejee vece:~

2. eR eer veuueJeemeJeleerLekejee vece:~

4. eR eer oeeefOekeleerLekejee vece:~
6. eR eer mJeeefceleerLekejee vece:~
8. eR eer vebefoIees<eleerLekejee vece:~
10. eR eer JeeveeLeleerLekejee vece:~
12. eR eer megOece&leerLekejee vece:~
14. eR eer JeerjevleerLekejee vece:~
16. eR eer mJeveeLeleerLekejee vece:~
18. eR eer DekeeceleerLekejee vece:~
20. eR eer metefemesveleerLekejee vece:~

262 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

21. eR eer #escebkejleerLekejee vece:~

23. eR eer keere|leheleerLekejee vece:~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

22. eR eer oeeveeLeleerLekejee vece:~

24. eR eer MegYebkejleerLekejee vece:~
(30)

heefeceheg<kejeOe& erhemebyebOeer SsjeJele#es$e kes YeeJeer eewyeerme leerLekej Jevovee ceb$e

1. eR eer Deoesef<ekeleerLekejee vece:~
3. eR eer efJeveeeveboleerLekejee vece:~
5. eR eer FbkeleerLekejee vece:~
7. eR eer OJepeeefoleleerLekejee vece:~
9. eR eer cegefeieleleerLekejee vece:~
11. eR eer osJeebieleerLekejee vece:~
13. eR eer megpeerJeveleerLekejee vece:~
15. eR eer ieewleceleerLekejee vece:~
17. eR eer eyeesefOekeleerLekejee vece:~
19. eR eer eeefj$eveeLeleerLekejee vece:~
21. eR eer JesoeLe&leerLekejee vece:~
23. eR eer peesefleceg&KeleerLekejee vece:~

2. eR eer Je=<eYeosJeleerLekejee vece:~

4. eR eer cegefveYeejleleerLekejee vece:~
6. eR eer ebkeslegleerLekejee vece:~
8. eR eer JemegyeesOeleerLekejee vece:~
10. eR eer Oece&yeesOeleerLekejee vece:~
12. eR eer ceejerefekeleerLekejee vece:~
14. eR eer eMeesOejleerLekejee vece:~
16. eR eer cegefveMegefleerLekejee vece:~
18. eR eer meoeveerkeleerLekejee vece:~
20. eR eer MeleeveboleerLekejee vece:~
22. eR eer megOeeveerkeleerLekejee vece:~
24. eR eer megjeIe&leerLekejee vece:~

leerme eewyeermeer ceb$e meceehle~

(1)

heeBe ceneefJeosn mebyebOeer efJeeceeve yeerme leerLekej Jevovee ceb$e

1. eR eermeercebOejefpeveWee vece:, 2. eR eeregiecebOejefpevesvee vece:, 3. eR eeryeengefpevesvee
vece:, 4. eR eermegyeengefpeveWee vece:, 5. eR eermebpeelekeefpevesvee vece:, 6. eR
eermJeebeYeefpevesvee vece:, 7. eR eer$e+<eYeeveveefpevesvee vece:, 8. eR eer DevebleJeere&efpeveWee
vece:, 9. eR eermetefjeYeefpevesvee vece:, 10. eR eerefJeMeeuekeere|leefpevesvee vece:, 11. eR
eerJeeOejefpevesvee vece:, 12. eR eerebeveveefpeveWee vece:, 13. eR eerebyeengefpevesvee
vece:, 14. eR eerYegpebieceefpevesvee vece:, 15. eR eerF&MJejefpeveWee vece:, 16. eR
eervesefceeYeefpevesvee vece:, 17. eR eerJeerjmesveefpevesvee vece:, 18. eR eerceneYeefpevesvee
vece:, 19. eR eerosJeeMeesefpevesvee vece:, 20. eR eer DeefpeleJeere&efpevesvee vece:~
N : MN : M

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ke=eflekece& efJeefOe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 263

efpeCeeCeb efpeCeeseceeCeb kesJeefueeeCeb

Dece=leJee|<eCeer erkee

Yejle eeJeleea
YeieJeeve $e+<eYeosJe keer eMemJeleer jeveer mes Yejle cenejepe kee pevce ngDee Lee~ YeieJeeve ves oer#ee kes
efueS peeles mecee Yejle kees meeceepe heo hej eefleefle efkeee Lee~ Ske mecee jepeue#ceer mes ege jepeef<e&
Yejle kees Ske ner meeLe veeres efueKes ngS leerve meceeeej ceeuetce ngS Les~ hetpe efhelee kees kesJeue%eeve GlheVe
ngDee nw, Devle:hegj ceW heg$e kee pevce ngDee nw Deewj DeeegOeMeeuee ceW eejlve eke ngDee nw~ #eCeYej ceW
Yejle ves ceve ceW meesee efke kesJeue%eeve kee GlheVe nesvee Oece& kee heue nw, ee kee eke nesvee DeLe& kee
heue nw Deewj heg$e kee GlheVe nesvee keece kee heue nw Dele: Yejle cenejepe ves meyemes henues meceJemejCe ceW
peekej YeieJeeve keer hetpee keer, GheosMe megvee leovevlej eejlve keer hetpee kejkes heg$e kee pevceeslmeJe
ceveeee~
Devevlej Yejle cenejepe ves efoefiJepee kes efueS emLeeve kej efoee~ eejlve mesvee kes Deeies-Deeies
euelee Lee~ mechetCe& <edKeC[ he=LJeer kees peerle uesves kes yeeo Jeeheme Deeles mecee kewueeMe heJe&le kees meceerhe
osKekej mesvee kees JeneB "njekej mJeeb meceJemejCe ceW peekej jepee Yejle ves efJeefOeJeled YeieJeeve keer hetpee
keer Deewj JeneB mes Deekej mesvee meefnle DeeesOee kes meceerhe Dee iees~
Gme mecee Yejle cenejepe kee eejlve veiej kes ieeshegjej kees GuuebIeve kej Deeies veneR pee mekee,
leye eejlve keer j#ee kejves Jeeues efkeleves ner osJeieCe ee kees Ske mLeeve hej Ke[e ngDee osKekej Deeee&
kees eehle ngS~ Yejle cenejepe Yeer meeseves ueies efke mecemle efoMeeDeeW kees efJepee kejves ceW pees ee keneR
veneR kee, Deepe cesjs Iej kes DeeBieve ceW keeeW ke jne nw ?
Fme ekeej mes yegefceeve Yejle ves hegjesefnle mes eMve efkeee~ Gmekes Gej ceW hegjesefnle ves efveJesove efkeee
efke ns osJe! Deeheves eeefhe yeenj kes ueesieeW kees peerle efueee nw leLeeefhe Deehekes Iej kes ueesie Deepe Yeer
Deehekes Devegketue veneR nQ, Jes Deehekees vecemkeej ve kejkes Deehekes efJe Ke[s ngS nQ~ Fme yeele kees
megvekej Yejle ves oe ceW yengle keg efJeeej efkeee~ Devevlej cebef$eeeW mes meueen kejkes kegMeue otle kees
meyemes henues Deheves efveveeveJes YeeFeeW kes heeme Yespe efoee~
Jes YeeF& otle mes meye meceeeej efJeefole kejkes efJejecevee YeieJeeve $e+<eYeosJe kes meceJemejCe ceW peekej
oere#f ele nes iees~ Devevlej Yejle ves ceve ceW ogKe kee DevegYeJe kejles ngS ee kes DeYevlej eJesMe ve kejves mes
efJeeej-efJeceMe&hetJe&ke Ske otle kees egJee yeengyeueer YeeF& kes heeme Yespee~ otle kes meceeeej mes yeengyeueer ves kene

264 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

efke ceQ Yejle kees YeeF& kes veeles vecemkeej kej mekelee ntB efkevleg jepeeefOejepe kenkej GvnW vecemkeej veneR kej
mekelee, hetpe efhelee keer oer ngF& he=LJeer kee ceQ heeueve kej jne nt,B FmeceW Gvemes cegPes keg uesvee-osvee veneR nw,
Fleeefo meceeeejeW mes yeengyeueer ves en yeele mhe kej oer efke eefo Jes cegPemes peyejomleer vecemkeej kejevee eenles
nQ lees eg Yetecf e ceW ner Deheveer-Deheveer Meefe kee heefjee os osvee eeefnS~ Fme JeeleeJejCe mes cenejepe Yejle
meeseves ueies, Denes! efpevnW nceves yeeuekeheve mes ner mJeleb$eleehetJe&ke efKeuee-efheueekej ye[e efkeee nw, Ssmes Deve
kegceej eefo cesjs efJe DeeejCe kejves Jeeues neW lees KegMeer mes neW hejvleg yeengyeueer leCe, yege
f ceeve, heefjheeer kees
peeveves Jeeuee, efJeveeer, elegj Deewj meppeve neskej Yeer cesjs efJe<ee ceW efJekeej kees kewmes eehle nes ieee? Fme ekeej
n ekeej keer mesvee meeceeer mes mecheVe ngS cenejepe Yejlesej ves Deheves ess YeeF& kees peerleves keer Fe mes
Deveske jepeeDeeW kes meeLe emLeeve efkeee~
oesveeW lejhe keer mesvee kes eJeen kees osKekej oesveeW Deesj kes cegKe-cegKe ceb$eer efJeeej kej Fme ekeej
kenves ueies efke etj eneW kes meceeve Fve oesveeW kee eg Meeefvle kes efueS veneR nw keeeWefke es oesveeW ner
ejceMejerjer nQ, Fvekeer keg Yeer #eefle veneR nesieer, kesJeue Fvekes eg kes yeneves mes oesveeW ner he#e kes ueesieeW kee
#ee nesiee, Fme ekeej efveeekej leLee Yeejer ceveg<eeW kes mebnej mes [jkej cebef$eeeW ves oesveeW keer Dee%ee ueskej
Oece& eg kejves keer Iees<eCee kej oer DeLee&led Fve oesveeW kes yeere peueeg, efeg Deewj yeengeg ceW pees
efJepee eehle kejsiee, Jener efJepee ue#ceer kee mJeeb mJeerkeej efkeee ngDee heefle nesiee~
ceveg<eeW mes SJeb DemebKe osJeeW mes YetceC[ue Deewj DeekeeMeceC[ue kes Jeehle nes peeves hej Fve oesveeW
kee efeg eejbYe ngDee efkevleg yeengyeueer ves efcekeej jefnle ef mes Yejle kees peerle efueee, peueeg ceW Yeer
yeengyeueer ves Yejle kes cegBn hej DeleefOeke peue [euekej Deekegue kejkes peerle efueee keeeWefke Yejle keer
TBeeF& heeBe meew Oeveg<e Deewj yeengyeueer keer heeBe meew heeerme Oeveg<e eceeCe Leer~ ceuueeg ceW Yeer yeengyeueer
ves Yejle kees peerlekej G"ekej Deheves kebOes hej efye"e efueee~ oesveeW he#e kes jepeeDeeW kes yeere Ssmee Deheceeve
osKe Yejle ves eesOe mes Deheves eejlve kee mcejCe efkeee Deewj Gmes yeengyeueer hej euee efoee hejvleg Gvekes
DeJeOe nesves mes Jen ee yeengyeueer keer eoef#eCee oskej lespejefnle nes GvneR kes heeme "nj ieee~ Gme
mecee ye[s-ye[s jepeeDeeW ves eeJeleea kees efOekekeej efoee Deewj ogKe kes meeLe kene efke yeme-yeme
en meenme jnves oes, yebo kejes, en megvekej eeJeleea Deewj Yeer DeefOeke mebleehe kees eehle ngS~ Deeheves
Ketye hejeece efoKeeee, Ssmee kenkej yeengyeueer ves Yejle kees Geemeve hej yew"eee~
Fme Ievee mes yeengyeueer Gmeer mecee efJeje nes iees Deewj mebmeej, Mejerj, JewYeJe Deeefo keer #eCeYebiegjlee
kee efJeeej kejles ngS ye[s YeeF& Yejle mes Deheves DehejeOe keer #ecee kejekej leheesJeve kees peeves ueies, leye
Yejle Yeer DeleefOeke ogKeer neskej yeengyeueer kees mecePeeves Deewj jeskeves ueies~ yeengyeueer Deheves Jewjeie kees
Deeue kejkes leheesJeve kees eues iees Deewj oer#ee ueskej Ske Je<e& kee eesie OeejCe kej efueee~ Ske Je<e& keer

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ke=eflekece& efJeefOe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 265

OeeveeJemLee ceW meheeX ves ejCeeW kes Deeee JeeceerjvOe yevee efuees, heef#eeeW ves IeeWmeues yevee efuees Deewj ueleeSB
Thej leke e{kej yeengyeueer kes Mejerj kees {Bkeves ueieeR efkevleg eesie eeJeleea yeengyeueer YeieJeeve eesie ceW
ueerve Les~
FOej Yejle cenejepe kee eeJeleea he hej cenemeeceepe DeefYe<eske ngDee~ oer#ee uesles mecee yeengyeueer
ves Ske Je<e& kee GheJeeme efkeee Lee, efpeme efove Gvekee Jen GheJeeme hetCe& ngDee, Gmeer efove Yejle ves Deekej
Gvekeer hetpee keer Deewj hetpee kejles ner GvnW kesJeue%eeve eehle nes ieee~ Jen1 Yejlesej cegPemes mebkeuesMe kees
eehle ngDee nw DeLee&led cesjs efveefcee mes Gmes og:Ke hengBee nw, en efJeeej yeengyeueer kes oe ceW efJeeceeve jnlee
Lee, FmeefueS Yejle kes hetpee kejles ner yeengyeueer kee oe efJekeuhe jefnle nes ieee Deewj Gmeer mecee GvnW
kesJeue%eeve eke nes ieee~ Yejlesej ves yengle ner efJeMes<elee mes yeengyeueer keer hetpee keer~ kesJeue%eeve eke
nesves kes henues pees Yejle ves hetpee keer Leer, Jen Dehevee DehejeOe ve kejves kes efueS ner Leer Deewj Devevlej keer
hetpee kesJeue%eeve kes ceneslmeJe keer Leer~ Gme mecee osJe keejeriejeW ves yeengyeueer YeieJeeve keer iebOekeger yeveeF&
Leer~ mecemle heoeLeeX kees peeveves Jeeues yeengyeueer Deheves Jeeveheer Dece=le kes eje mecemle mebmeej kees mebleg
kejles ngS hetpe efhelee YeieJeeve $e+<eYeosJe kes meeceerhe mes heefJe$e ngS kewueeMeheJe&le hej pee hengBes~
yeeeCe JeCe& keer Glheefe-efkemeer mecee Yejle meeseles nQ efke ceQ efpevesvosJe kee cenecen e%e
kej Oeve efJelejCe kejlee ngDee mecemle mebmeej kees mebleg keB, meoe efvemhe=n jnves Jeeues cegefve lees ncemes
Oeve uesles veneR hejvleg Ssmee ie=nmLe Yeer keewve nw pees Oeve-Oeeve Deeefo mecheefe kes eje hetpee kejves
eesie nw? pees DeCegeleeW ceW cegKe nw, eeJekeeW ceW es nw Gmes oeve osvee Gefele nw~ Ssmee meesekej Yejle
ves eesie JeefeeeW keer hejer#ee kejves keer Fe mes mecemle jepeeDeeW kees yegueeee Deewj Iej kes DeeBieve
ceW njs-Yejs Debkegj, heg<he Deewj heue Ketye [ueJee efoes~ Gve ueesieeW ceW pees Deeleer Les Jes efyevee keg meese
efJeeej kes jepecebefoj ceW eues Deees~ jepee Yejle ves GvnW Ske Deesj nekej yeekeer yees ngS ueesieeW kees
yegueeee~ heehe mes [jves Jeeues efkeleves ueesie lees Jeeheme eues iees Deewj efkeleves ueesie Jeeheme ueewves ueies,
hejvleg eeJeleea kes efJeMes<e Deeen mes peye keg ueesie otmejs eemegke ceeie& mes ues peees iees leye eMve
kejves hej GvneWves kene-cenejepe! Deepe heJe& kes efove keeWheue, njs hees leLee heg<he Deeefo kee efJeIeele
veneR efkeee peelee, ns osJe! njs Debkegj Deeefo ceW Devevle efveieesefoee peerJe jnles nQ Ssmes meJe&%e osJe kes
Jeeve nQ~ Fme Gej mes Yejle cenejepe yengle eYeeefJele ngS Deewj eleeW ceW { jnves Jeeues Gve meyekeer
eMebmee kej GvnW oeve, ceeve Deeefo mes mecceeefvele kej hee veeceke efveefOe mes eehle ngS Ske mes ueskej
ieejn leke keer mebKee Jeeues yeemet$e veece kes elemet$e mes Gve meyekes efevn efkees~ Yejle ves FvnW
GheemekeeOeeveebie mes Fpee, Jeelee&, oefe, mJeeOeee, mebece Deewj lehe kee GheosMe efoee~ $esheve
1. mebefkeue<es YejleeOeerMe: meesmcee Fefle eeflkeue~ eme neo lesveemeerled lelhetpeehesef#e kesJeueced~~186~~ DeeefohegjeCe heJe& 36, he=. 217~

266 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ieYee&vJee efeeeSB, De[leeueerme oer#eevJee efeeeSb Deewj meele ke$ee&vJee efeeeSb Yeer yeleueeF~ eleeW
kes mebmkeej mes yeeeCe, Mee OeejCe kejves mes #eef$ee, veeehetJe&ke Oeve keceeves mes JewMe Deewj veere
Je=efe kee Deeee uesves mes Met kenueeles nQ~
Yejle kes meesuen mJehve-keg keeue yeerle peeves kes yeeo Ske efove eeJeleea Yejle ves DeodYegle
heue efoKeeves Jeeues keg mJehve osKes~ Gvekes osKeves mes Keso efKeVe nes Yejle ves en mecePe efueee efke
Fvekee heue keg nw Deewj es hebece keeue ceW heue osves Jeeues neWies~ Fme ekeej efJeeej kej Yejle ves
YeieJeeve kes meceJemejCe ceW peekej hetpee-Yeefe Deeefo kejkes YeieJeeve mes eeLe&vee keer-ns YeieJeved!
ceQves efmebn, efmebn kes yeeueke Deeefo meesuen mJehve osKes nQ, Gvekee heue keee nw? Deewj ceQves yeeeCe JeCe&
keer mLeehevee keer nw, Jen eesie nw ee Deeesie? ke=heee nceejs mebMee kees otj keerefpeS~ eeefhe
DeJeefOe%eeve mes Yejle ves Fve mJehveeW kee heue peeve efueee Lee, efhej Yeer meYeer kees efJeMes<e peevekeejer
nesves kes efueS YeieJeeve mes megvevee eenles Les~ Yejle kee eMve meceehle nesves hej peieodieg YeieJeeve
Deheveer efoJeOJeefve mes meYee kees mebleg kejves ueies~ ns Yejlejepe! megvees! (1) legceves pees he=LJeer hej
Dekesues efJenej kej heJe&le keer eeser hej e{les ngS lesF&me efmebn osKes nQ Gmekee heue en nw efke ceneJeerj
mJeeceer kees es[kej Mes<e leerLekejeW kes mecee og veeeW keer Glheefe veneR nesieer~ (2) Dekesues efmebn kes
heers efnjCeeW kes yees osKeves mes ceneJeerj kes leerLe& ceW heefjener kegefuebieer yengle nes peeJeWies~ (3) ye[s
neLeer kes yeesPe kees Iees[s hej ueoe osKeves mes hebece keeue kes meeOeg leheejCe kes mecemle iegCeeW kees
OeejCe kejves ceW meceLe& veneR nesies~ (4) metKes hees Keeves Jeeues yekejeW kees osKeves mes Deeieeceer keeue ceW
ceveg<e ogjeeejer nes peeJeWies~ (5) iepesv kes kebOes hej e{s ngS JeevejeW kees osKeves mes Deeies euekej
#eef$eeJebMe ve nes peeJeWies, veere kegue Jeeues he=LJeer kee heeueve kejWies~ (6) keewJeeW kes eje Guetke
kees $eeme efoee peevee osKeves mes ceveg<e Oece& keer Fe mes pewve cegefveeeW kees es[kej Deve meeOegDeeW kes
heeme peeJeWies~ (7) veeeles ngS yengle mes YetleeW kes osKeves mes ueesie JeblejeW kees osJe mecePekej Gvekeer
Gheemevee kejves ueieWies~ (8) ceOe Yeeie ceW Meg<ke Deewj eejeW lejhe mes heeveer mes Yejs ngS leeueeye kes
osKeves mes Oece& ceOe YeeieeW mes nkej e$e-le$e jn peeJesiee~ (9) Oetue mes ceefueve ngS jlveeW keer jeefMe
kes osKeves mes hebecekeeue ceW $e+efOeejer Gece cegefve veneR neWies~ (10) keges kees vewJese Keeles ngS
osKeves mes ele jefnle yeeeCe iegCeer hee$eeW kes meceeve Deeoj heeJeWies~ (11) TBes mJej mes Meyo kejles ngS
leCe yewue kee efJenej osKeves mes hebecekeeue ceW DeefOekelej ueesie leCe DeJemLee ceW cegefveheo kees
OeejCe kejWies~ (12) heefjceC[ue mes efIejs ngS evcee kes osKeves mes hebecekeeue kes cegefveeeW ceW
DeJeefOe%eeve Deewj ceve:hee&e%eeve veneR nesiee~ (13) hejmhej efceuekej peeles ngS oes yewueeW kes osKeves mes
hebecekeeue ceW cegefvepeve meeLe-meeLe jnWies, Dekessues efJenej kejves Jeeues veneR nesies~ (14) cesIeeW kes

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ke=eflekece& efJeefOe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 267

DeeJejCe ceW kes ngS mete& kes osKeves mes eee: hebecekeeue ceW kesJeue%eeveheer mete& kee Goe veneR
neslee nw~ (15) metKes Je=#e kes osKeves mes eer-heg<eeW kee eeefj$e Ye nes peeesiee~ (16) peerCe& heeeW
kes osKeves mes cene Deew<eefOeeeW kee jme ve nes peeJesiee~
ns Yejle! Fve mJehveeW kees legce yengle mecee yeeo kee heue osves Jeeuee mecePees leLee pees legceves yeeeCe
JeCe& keer mLeehevee keer nw, mees Deepe lees "erke nw efkevleg es Yeer hebecekeeue ceW peeefle kes ceo mes ege neskej
eee: Oece&esner nes peeJeWies, efhej Yeer Deye efpevekeer me=ef keer nw, GvnW ve kejvee "erke veneR nw~
YeieJeeve kes Gheeg&e Jeeve kees megvekej Yejle cenejepe Dehevee mebMee otj kejkes $e+<eYeosJe kees
yeej-yeej eCeece kejkes JeneB mes ueews~ Keess mJehveeW mes nesves Jeeues Deefve keer Meebefle kes efueS efpevesv
YeieJeeve kee DeefYe<eske Deewj Gece hee$e kees oeve osvee Deeefo hegCe keee& efkees~

eeJeefle&eeW kee JewYeJe

eleske eeer Gece mebnveve, Gece mebmLeeve mes ege megJeCe& JeCe& Jeeues nesles nQ~ Gvekes eeveJes npeej
jeefveeeB nesleer nQ-FveceW 32000 Deee&KeC[ keer keveeSB, 32000 efJeeeOej keveeSb Deewj 32000
cues KeC[ keer keveeSB nesleer nQ~ eleske eefeeeW kes mebKeele npeej heg$e-hegef$eeeB, 32000 ieCeye
jepee, 360 Debiej#eke, 360 jmeesFes, 35000000 (mee{s leerve kejes[) yebOegJeie&, 30000000 ieeeW,
10000000 LeeefueeeB, 8400000 Ye neLeer, 8400000 jLe, 180000000 Iees[s, 840000000
Gej Jeerj, 88000 cues jepee, DeveskeeW kejes[ efJeeeOej, 32000 cegkegye jepee, 32000 veeeMeeueeSB,
32000 mebieerleMeeueeSB Deewj 480000000 heoeefleieCe nesles nQ~
meYeer eeJeefle&eeW ceW mes eleske 960000000 eece, 75000 veiej, 16000 Kes, 24000
keJe&, 4000 cebye, 48000 heeve, 99000 esCecegKe, 14000 mebJeenve, 56 Devleeahe, 700 kegef#e
efveJeeme, 28000 ogiee&efo nesles nQ SJeb eewon jlve, veJeefveefOe Deewj oMeebie Yeesie nesles nQ~
eewon jlve-iepe, Dee, ie=nheefle, mLeheefle, mesveeheefle, hejeveer Deewj hegjesefnle es meele peerJejlve nQ~
$e, Deefme, oC[, ee, keebefkeCeer, efevleeceefCe Deewj ece& es meele jlve efvepeeaJe nesles nQ~ eeJeefle&eeW kes
eecejeW (eBJejeW) kees yeeerme e#e {esjles nQ~
veJeefveefOe-keeue, cenekeeue, heeb[g, ceeveJe, MebKe, hee, vewmehe&, efheue Deewj veevee jlve es veJeefveefOeeeB
eerhegj ceW GlheVe ngDee kejleer nQ~ Fve veJeefveefOeeeW ceW mes eleske ece mes $e+leg kes eesie Je, Yeepeve,
Oeeve, DeeegOe, Jeeefo$e, Jee, nce&, DeeYejCe Deewj jlvemecetneW kees efoee kejleer nQ~
eeJeefle&eeW kes 24 oef#eCe cegKeeJele& OeJeue Je Gece MebKe, Ske kees[ekees[er 100000000000000
nue nesles nQ~ jceCeere Yesjer Deewj he yeejn-yeejn nesles nQ, efpevekee Meyo yeejn eespeve eceeCe osMe ceW megvee
peelee nw~

268 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

oMeebie Yeesie-efoJehegj, jlve, efveefOe, mewve, Yeepeve, Yeespeve, Meee, Deemeve, Jeenve Deewj veee
es Gve eeJeefle&eeW kes oMeebie Yeesie kens peeles nQ~
Fve eeJeefle&eeW keer DeJeieenvee, Deeeg, jepekeeue Deeefo kee JeCe&ve ee& ceW osefKeS~

ee& veb. 1

eoMe eeJeleea
veece
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.

Yejle
meiej
ceIeJee
mevelkegceej
Meeefvle
kegbLeg
Dej
megYeewce
hee
nefj<esCe
peemesve
yeeoe

GlmesOe
500 Oeveg<e
450 Oeveg<e
42(1/2) Oeveg<e
42 Oeveg<e
40 Oeveg<e
35 Oeveg<e
30 Oeveg<e
28 Oeveg<e
22 Oeveg<e
20 Oeveg<e
15 Oeveg<e
7 Oeveg<e

Deeeg

kegceejkeeue

84 ueeKe hetJe&
72 ueeKe hetJe&
500000 Je<e&
300000 Je<e&
100000 Je<e&
95000 Je<e&
84000 Je<e&
60000 Je<e&
30000 Je<e&
10000 Je<e&
3000 Je<e&
700 Je<e&

7700000 hetJe&
50000 hetJe&
25000 Je<e&
50000 Je<e&
25000 Je<e&
23750 Je<e&
21000 Je<e&
5000 Je<e&
500 Je<e&
325 Je<e&
300 Je<e&
28 Je<e&

ceb[ueerke keeue
1000 Je<e&
50000 hetJe&
25000 Je<e&
50000 Je<e&
25000 Je<e&
23750 Je<e&
21000 Je<e&
5000 Je<e&
500 Je<e&
325 Je<e&
300 Je<e&
56 Je<e&

ee.

efJepeekeeue

jepekeeue

mebecekeeue

eehle ieefle

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.

60000 Je<e&
30000 Je<e&
10000 Je<e&
10000 Je<e&
800 Je<e&
600 Je<e&
400 Je<e&

6 ueeKe hetJe& 61000 Je<e&

70 ueeKe hetJe& 30000 Je<e&
390000 Je<e&
90000 Je<e&
24200 Je<e&
23150 Je<e&
20600 Je<e&

1 ueeKe hetJe&
1 ueeKe hetJe&
50000 Je<e&
100000 Je<e&
25000 Je<e&
23750 Je<e&
21000 Je<e&

cegefe eehle
cegefe eehle
mevelkegceej keuhe
mevelkegceej keuhe
cegefe eehle
cegefe eehle
cegefe eehle

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

8.
9.
10.
11.
12.

500 Je<e&
300 Je<e&
150 Je<e&
100 Je<e&
16 Je<e&

ke=eflekece& efJeefOe
49500 Je<e&
18700 Je<e&
8850 Je<e&
1900 Je<e&
600 Je<e&

Dece=leJee|<eCeer erkee / 269

0 Je<e&
10000 Je<e&
350 Je<e&
400 Je<e&
0 Je<e&

mehlece vejke
cegefe eehle
cegefe eehle
cegefe eehle
mehlece vejke

Yejle eeJeleea eLece eeJeleea Les Deewj YeieJeeve $e+<eYeosJe kes pes heg$e Les, GvneR kes veece mes en
YejleYetefce Yeejle kenueeleer nw~ FvneWves oer#ee uesles ner Devleceg&ntle& cee$ekeeue ceW kesJeue%eeve kees eehle kej
efueee Lee~ Fvekee peerJeveJe=e cenehegjeCe Deewj YejlesMeJewYeJe ceW osefKeS~ Fvekes YeeF& keeceosJe heoOeejke
yeengyeueer mes Fvekee ceeveYebie, efJepeeYebie ngDee nw, Fmes ngC[eJemeefhe&Ceer keeue kee oes<e yeleeee nw~
yengle keeue leke meeceepe megKe kee DevegYeJe kejles ngS cenejepe Yejle ves efkemeer mecee ohe&Ce ceW
cegKe osKeles ngS Ske esle kesMe osKee Deewj lel#eCe YeesieeW mes efJeje nes iees~ Deheves heg$e Deke&keerefle& kees
jepeheo oskej pewvesejer oer#ee OeejCe kej ueer, GvnW Gmeer mecee ceve:hee&e%eeve eke nes ieee Deewj Gmekes
yeeo ner kesJeue%eeve eke nes ieee~ es YejlekesJeueer Deye osJeeefOeosJe YeieJeeve nes iees Deewj FveW eje
Jevoveere iebOekeger ceW efJejepeceeve nes iees~ yengle keeue leke YeJe peerJeeW kees OeceexheosMe osles ngS Devle ceW
Mes<e keceeX kee veeMe kejkes cegefeOeece kees eehle nes iees~

yeueYe, veejeeCe Deewj eefleveejeeCe

efJepee, Deeue, Oece&, megeYe, megoMe&ve, vevoer, veefvoefce$e, jece Deewj hee es veew yeueYe ngS nQ~
ef$ehe=, efhe=, mJeebYet, heg<eesece, heg<eefmebn, heg<ehegb[jerke, heg<eoe, veejeeCe Deewj ke=<Ce es veew
veejeeCe ngS nQ~
DeeeerJe, leejke, cesjke, ceOegkewYe, efveMegcYe, yeefue, enjCe, jeJeCe Deewj pejemebOe es veew eefleveejeeCe
ngS nQ~
ef$ehe= Deeefo heeBe veejeeCeeW ceW mes eleske ece mes eseebmeveeLe Deeefoke heeBe leerLekejeW keer Jebovee
kejles Les~ Dej Deewj ceefuueveeLe leerLekej kes Devlejeue ceW oeveeceke veejeeCe ngS nQ~ megele Deewj veefce
mJeeceer kes ceOe ceW ue#ceCe Deewj YeieJeeve vesefceveeLe kes mecee ceW ke=<Ce veejeeCe ngS nQ~ veejeeCe kes ye[s
YeeF& ner yeueosJe Deewj veejeeCe kes eefleMe$eg ner eefleveejeeCe nesles nQb~

270 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ee& veb. 2

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.

veece
efJepee
Deeue
Oece&
megeYe
megoMe&ve
vevoer
veefvoefce$e
jece
hee

GlmesOe
80 Oeveg<e
70 Oeveg<e
60 Oeveg<e
50 Oeveg<e
45 Oeveg<e
29 Oeveg<e
22 Oeveg<e
16 Oeveg<e
10 Oeveg<e

veew yeueosJe

Deeeg
8700000 Je<e&
7700000 Je<e&
6700000 Je<e&
3700000 Je<e&
1700000 Je<e&
67000 Je<e&
37000 Je<e&
17000 Je<e&
1200 Je<e&

eehle ieefle
cees#e
cees#e
cees#e
cees#e
cees#e
cees#e
cees#e
cees#e
yee keuhe

ee& veb. 3

1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.

veece
ef$ehe=
efhe=
mJeebYeg
heg<eesece
heg<eefmebn
heg<e hegC[jerke
oe
veejeeCe
ke=<Ce

GlmesOe
80 Oeveg<e
70 Oeveg<e
60 Oeveg<e
50 Oeveg<e
45 Oeveg<e
29 Oeveg<e
22 Oeveg<e
16 Oeveg<e
10 Oeveg<e

veew veejeeCe

Deeeg
8400000 Je<e&
7200000 Je<e&
6000000 Je<e&
3000000 Je<e&
1000000 Je<e&
65000 Je<e&
32000 Je<e&
12000 Je<e&
1000 Je<e&

kegceej keeue
25000 Je<e&
25000 Je<e&
12500 Je<e&
700 Je<e&
300 Je<e&
250 Je<e&
200 Je<e&
100 Je<e&
16 Je<e&

veejeeCe ceC[ueerke keeue

efJepeekeeue

jepekeeue

eehle ieefle

1.
2.

1000 Je<e&
100 Je<e&

8349000 Je<e&
7149900 Je<e&

mehlece vejke
<e vejke

25000 Je<e&
25000 Je<e&

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Dece=leJee|<eCeer erkee / 271

ke=eflekece& efJeefOe

3.
4.
5.
6.
7.
8.

12500 Je<e&
1300 Je<e&
1250 Je<e&
250 Je<e&
50 Je<e&
300 Je<e&

90 Je<e&
80 Je<e&
70 Je<e&
60 Je<e&
50 Je<e&
40 Je<e&

9.

56 Je<e&

8 Je<e&

5974910 Je<e&
2997920 Je<e&
998380 Je<e&
64440 Je<e&
31700 Je<e&
11560 Je<e&

<e vejke
<e vejke
<e vejke
<e vejke
hebece vejke
elegLe& vejke
(le=leere vejke hee heg. mes)
920 Je<e&
le=leere vejke

ee& veb. 4

veew eefleMe$eg
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.

veece

GlmesOe

DeeeerJe
leejke
cesjke
ceOegkewYe
efveMegcYe
yeefue
enjCe
jeJeCe
pejemebOe

80 Oeveg<e
70 Oeveg<e
60 Oeveg<e
50 Oeveg<e
45 Oeveg<e
29 Oeveg<e
22 Oeveg<e
16 Oeveg<e
10 Oeveg<e

Deeeg
8400000 Je<e&
7200000 Je<e&
6000000 Je<e&
3000000 Je<e&
1000000 Je<e&
65000 Je<e&
32000 Je<e&
12000 Je<e&
1000 Je<e&
N : MN :M

eehle ieefle
mehlece vejke
<e vejke
<e vejke
<e vejke
<e vejke
<e vejke
hebece vejke
elegLe& vejke (le=leere vejke hee heg. mes)
le=leere vejke

272 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ceee&oe heg<eesece eer jeceev

DeeesOee kes jepee oMejLe kes eej jeefveeeB LeeR, Gvekes veece Les-Dehejeefpelee, megefce$ee, keskeeer
Deewj megeYee~ Dehejeefpelee (keewMeuee) ves hee (jeceev) veece kes heg$e kees pevce efoee~ megefce$ee mes
ue#ceCe, keskeeer mes Yejle Deewj megeYee mes Me$egIve Ssmes oMejLe kes eej heg$e ngS~ jepee oMejLe ves Fve
eejeW kees efJeeeOeeve Deeefo ceW eesie kegMeue kej efoee~
uebkee veiejer-efkemeer mecee DeefpeleveeLe kes meceJemejCe ceW je#emeeW kes Fv Yeerce Deewj megYeerce
ves emeVe neskej hetJe& pevce kes mvesnJeMe efJeeeOej cesIeJeenve kees kene efke ns Jelme! Fme ueJeCe meceg
ceW DeefleMee megvoj npeejeW ceneerhe nQ~ Gve erheeW ceW mes Ske je#eme erhe nw, pees meele meew eespeve
uecyee leLee Flevee ner eew[e nw~ Fmekes ceOe ceW veew eespeve TBee, heeeme eespeve eew[e, ef$eketeeue
veece kee heJe&le nw~ Gme heJe&le kes veeres leerme eespeve efJemleej Jeeueer uebkee veiejer nw~ ns efJeeeOej! legce
Deheves yebOegJeie& kes meeLe Gme veiejer ceW peeJees Deewj megKe mes jnes~ Ssmee kenkej Yeerce Fv ves Gmes Ske
osJeeefOeefle nej Yeer efoee Lee~ FvneR keer hejcheje ceW jepee jlveeJee keer jeveer keskemeer mes owoerheceeve
eleeheer heg$e ves pevce efueee~ yengle henues jepee cesIeJeenve kees je#emeeW kes Fv Yeerce ves pees nej efoee
Lee, npeej veeiekegceej efpemekeer j#ee kejles Les, efpemekeer efkejCeW meye Deesj hewue jner LeeR Deewj je#emeeW
kes Yee mes Fleves efoveeW leke efpemes efkemeer ves veneR henvee Lee, Gme yeeueke ves Gmes ceger mes KeeRe efueee~
ceelee ves ye[s esce mes yeeueke kees Jen nej henvee efoee, leye Gmekes Demeueer cegKe kes efmeJeee Gme nej
ceW veew cegKe Deewj oerKeves ueies, efpememes meyeves yeeueke kee veece oMeeveve jKe efoee~ Gmekes yeeo jeveer
ves YeevegkeCe&, evveKee Deewj efJeYeer<eCe kees pevce efoee Lee~ je#emeeW eje oer ieF& uebkee veiejer ceW jnves
mes es ueesie je#eme JebMeer kenueeles Les~
meerlee kee efJeJeen-efceefLeuee veiejer kes jepee peveke keer jeveer efJeosne keer megheg$eer meerlee Leer~
efkemeer mecee jepee peveke ves heg$eer kes yeen kes efueS mJeebJej ceb[he yeveJeeee Deewj en Iees<eCee kej
oer efke pees JeeeJele& Oeveg<e kees e{eesiee, Jener meerlee kee heefle nesiee~ eer jeceev ves Gme JeeeJele&
Oeveg<e kees e{eee Deewj ue#ceCe ves mecegeJele& Oeveg<e kees e{eee~ jeceev kes ieues ceW meerlee ves Jejceeuee [eueer SJeb evJeOe&ve efJeeeOej ves Deheveer De"ejn keveeDeeW keer Meeoer ue#ceCe mes kej oer~ Gme
mecee Yejle kees efJeje osKe keskeeer keer esjCee mes hegve: mJeebJej efJeefOe mes jepee keveke ves Deheveer
ueeskemegvojer kee yeen Yejle kes meeLe kej efoee~
jeceev kee JeveJeeme-efkemeer mecee jepee oMejLe Jewjeie kees eehle nes iees Deewj jeceev
kees jepeYeej oskej oer#ee uessves kee efveee efkeee~ Gmeer mecee Yejle Yeer efJejeefee neskej oer#ee kes
efueS Gele nesves ueies~ Fmeer yeere Yejle keer ceelee keskeeer Ieyejekej leLee ceve ceW keg meesekej heefle

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ke=eflekece& efJeefOe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 273

kes heeme hengBeer Deewj meceeesefele Jeelee&ueehe kes Devevlej Gmeves hetJe& ceW yeen kes mecee meejLeer kee
kegMeue keee& kejves kes Gheue#e ceW jepee eje eoe Jej pees efke DeYeer leke Oejesnjhe ceW Lee, Gmes
ceeBiee Deewj heefle keer Dee%ee kes Devegmeej Gmeves kene efke cesjs heg$e kes efueS jepe eoeve keerefpeS~ en
Jej oskej jepee oMejLe ves jeceev kees yegueekej jeceev mes MeeskehetCe& MeyoeW ceW en meye neue ken
efoee~ ceee&oe heg<eesece jeceev efhelee kees Deveske ekeej mes mecePeekej Meeskecege kejkes Yeelee
ue#ceCe Deewj meleer meerlee kes meeLe Jeve ceW eues iees Deewj oMejLe ves Yeer cegefve oer#ee ues ueer~ Gme mecee
Yejle ves ye[er peyejomleer mes jepeYeej mebYeeuee~
jeJeCe keer ce=leg-JeveJeeme kes eJeeme ceW efkemeer mecee OeesKes mes jeJeCe ves meerlee kee DehenjCe
kej efueee~ leye nvegceeve Deewj megeerJe Deeefo efJeeeOejeW keer meneelee mes jeceev ves jeJeCe mes eg
eejbYe efkeee~ jeJeCe eefleveejeeCe Lee~ Gmekes eejlve mes ner ue#ceCe kes eje Gmekeer egYetefce ceW
ce=leg nes ieF& Deewj ue#ceCe Gmeer eejlve mes veejeeCe heoOeejer nes iees~
veejeeCe kes meele cenejlve-Meefe, Oeveg<e, ieoe, ee, ke=heeCe, MebKe Deewj oC[ es meele
cenejlve De&eefeeeW kes heeme MeesYeeeceeve jnles nQ~
yeueYe kes eej jlve-cetmeue, nue, jLe Deewj jlveeJeueer es eej jlve eleske yeueosJe kes heeme MeeseYf ele
jnles nQ~
veew eefleveejeeCe eg ceW veJe veejeeCe kess neLeeW mes GvneR kes eeeW mes ce=leg kees eehle neskej vejke
Yetefce ceW peeles nQ~ meye veejeeCe hetJe& YeJe ceW leheejCe kejkes efveoeve mes meefnle neskej cejkej osJe nesles nQ
leLee JeneB mes Deekej veejeeCe neskej YeesieeW keer Deemeefe ceW ner cejkej DeLee&led jepe ceW ner cejkej vejke
peeles nQ~ Dee" yeueosJe cees#e Deewj Debeflece yeueosJe yee mJeie& kees eehle ngS nQ~ en Debeflece yeueosJe mJeie&
mes egle neskej ke=<Ce kes leerLe& ceW efme heo kees eehle neWies~
meerlee kee efve<keemeve-yeueYe heoOeejer jeceev Deewj ue#ceCe veejeeCe yengle keeue leke
DeeesOee ceW megKehetJe&ke jepe kejles ngS mecee Jeleerle kej jns Les efke Ske mecee DekeejCe ner meerlee
kes DeheJeeo keer eee& jeceev leke DeeF& Deewj jece ves Gme efveoex<e ieYe&Jeleer meerlee kees OeesKes mes Jeve
ceW Yespe efoee~ peye Jeve ceW efJeueefee meerlee efJeueehe kej jner Leer, leye hegb[jerkehegj kee mJeeceer jepee
JeepebIe JeneB neLeer heke[ves kes efueS mesvee meefnle Deeee Lee~ Jen ye[s ner Oece&esce mes meerlee kees Deheves
meeLe ues ieee~ JeneR meerlee kees egieue heg$e GlheVe ngS efpevekee DevebieueJeCe Deewj ceoveebkegMe veece jKee~
yeeue ueeruee mes ceelee kees emeVe kejles ngS es yeeueke efkeMeesj DeJemLee kees eehle ngS~ Gvekes hegCe mes
esefjle efmeeLe& veeceke #eguueke GvnW efJeeeOeeve kejeves ueies~ Jes #eguueke peer eefleefove leerveeW
mebOeeDeeW ceW cesheJe&le kes ewleeueeeW keer Jebovee kejkes #eCeYej ceW Jeeheme Dee peeles Les~ Lees[s ner

274 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

mecee ceW #eguueke peer ves Gme yeeuekeeW kees mechetCe& Mee Deewj Meee efJeeeSB enCe keje oeR~
jeceev kee heg$eeW kes meeLe eg-efkemeer mecee Ietceles-Ietceles veejo #eguueke Jes<e ceW JeneB
Dee iees Deewj vecemkeej kejles ngS oesveeW kegceejeW kees DeeMeerJee&o efoee efke jepee jeceev Deewj ue#ceCe
pewmeer efJeYetefle MeerIe ner Deehe oesveeW kees eehle nes~ Fmekes Gej ceW GvneWves kene-ns YeieJeved! Jes jeceue#ceCe keewve nQ? veejo ves meerlee kes Jeve ceW es[ves leke kee meeje Je=eevle ken megveeee~ leye Fve
yeeuekeeW ves hete-eneB mes DeeesOee efkeleveer otj nw? veejo ves kene-mee" eespeve otj nw~ oesveeW
kegceej DeeesOee hej e{eF& kejves kes efueS Gele nes iees~ ceelee ves yengle keg mecePeeee efke ns heg$eeW!
legce efJevee mes peekej efhelee Deewj eeee kees vecemkeej kejes, ener veeemebiele nw efkevleg Jes yeesues efke
Fme mecee Jes jeceev nceejs Me$eg kes mLeeve kees eehle nQ~ Fleeefo kenkej Jes pewmes-lewmes ceelee keer
Dee%ee ueskej Deewj efme YeieJeeve kees vecemkeej kej eg kejves kes efueS eue he[s~ JeneB mebeece Yetefce
ceW cene Yeebkej eg nesves ueiee~
Devevlej keesheJeMe ue#ceCe ves eejlve kee mcejCe kejkes ceoveebkegMe kees ceejves kes efueS euee
efoee efkevleg Jen eejlve Jeeheme ue#ceCe kes heeme Dee ieee~ Fmeer yeere ceW efmeeLe& #eguueke ves
jeceev Deewj ue#ceCe kees meeer Ievee megvee oer~ leye Gve ueesieeW ves Mee [eue efoes Deewj efheues
Meeske SJeb Jele&ceeve kes n<e& mes efJeue nes heg$eeW mes efceues~ heg$eeW ves Yeer efJevee mes efmej Pegkeekej efhelee kees
vecemkeej efkeee~
meerlee keer Deefive hejer#ee-Deveblej jeceev keer Dee%ee mes Yeeceb[ue, efJeYeer<eCe, nvegceeve,
megeerJe Deeefo ye[s-ye[s jepee hegb[jerkehegj mes meerlee kees ues Deees~ meYee cesW jeceev keer cegKeeke=efle kees
osKe meerlee efkebkee&JeefJecet{ meer JeneB Ke[er jneR~ leye jece ves kene efke meerles! meeceves keeeW Ke[er nw?
otj n, ceQ legPes osKeves kes efueS meceLe& veneR ntB~ leye meerlee ves kene efke Deehekes meceeve otmeje keesF&
efvegj veneR nw, oesnuee kes yeneves cegPe ieefYe&Ceer kees Jeve ceW Yespevee keee Gefele Lee? eefo cesjs eefle
Deehekees Lees[er Yeer ke=hee nesleer lees Deeefe&keeDeeW keer Jemeefle ceW cegPes es[ osles~ Demleg! ns osJe! Deehe
cegPe hej emeVe neW Deewj pees Yeer Dee%ee oW ceQ heeueves kees leweej ntB~ leye jece ves meesekej Deefive hejer#ee
kee efveCe&e efoee~ leye meerlee ves n<e&ege nes SJecemleg Ssmee kenkej mJeerkeej efkeee~ Gme mecee
nvegceeve, veejo Deeefo Ieyeje iees~
ceneefJekejeue Deefivekegb[ OeOekeves ueiee~ meerlee hebehejceser keer mlegefle-hetpee kejkes cegefvemegeleveeLe
leerLekej kees vecemkeej kejkes yeesueeR ceQves mJehve ceW Yeer jece kes efmeJee efkemeer Deve ceveg<e kees ceve,
Jeeve, keee mes eene nes lees ns Deefive osJeles! let cegPes Yemcemeeled kej os DeveLee veneR peueeJes Flevee
kenkej Jen meerlee Gme DeefivekegC[ ceW keto he[er~ Gmeer mecee Gmekes Meerue kes eYeeJe mes Jen Deefive

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ke=eflekece& efJeefOe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 275

Meerleue peue nes ieeer Deewj keue-keue OJeefve kejleer ngF& yeeJe[er uenjeves ueieer~ Jen peue yeenj eejeW
lejhe hewue ieee Deewj ueeske mecegoee Ieyejeves ueiee efkevleg Jen peue jeceev kes ejCe mheMe& kejkes
meewce oMee kees eehle nes ieee, leye ueesie megKeer ngS~ Jeeheer kes ceOe keceueemeve hej meerlee efJejepeceeve
LeeR, DeekeeMe mes osJe heg<heJe=ef kej jns Les~ osJeogbogefYe yeepes yepe jns Les~ ueJeCe Deewj DebkegMe Deepetyeepet Ke[s Les~
Ssmeer meerlee kees osKekej jeceev Gmekes heeme iees Deewj yeesues-ns osefJe! emeVe nesJees Deewj cesjs
DehejeOe #ecee kejes~ Fleeefo JeeveeW kees megvekej meerlee ves kene-ns jepeved! ceQ efkemeer hej kegefhele
veneR ntB Deehe efJeJeeo kees es[es~ FmeceW Deehekee ee Deve efkemeer kee oes<e veneR nw, cesjs hetJe&ke=le heehe
keceeX kee ner en efJeheeke Lee~ Deye ceQ eer heee&e kees eehle ve keB, Ssmee keee& kejvee eenleer ntB,
Ssmee kenles ngS meerlee ves efvemhe=n nes Deheves kesMe GKee[kej jece kees os efoes~ en osKe jeceeb
cetef&le nes iees~ FOej peye leke evove Deeefo eje jece kees meesle efkeee ieee, leye leke meerlee
he=LJeerceleer Deeefe&kee mes oeref#ele nes ieF&~ peye jeceev meesle ngS, leye meerlee kees ve osKekej Meeske
Deewj eesOe ceW yengle ner og:Keer ngS Deewj meerlee kees Jeeheme ueeves kes efueS osJeeW mes Jeehle Geeve ceW
hengBes~ JeneB cegefveeeW ceW es meJe&Yet<eCe kesJeueer kees osKee Deewj Meeble neskej Debpeefue pees[kej vecemkeej
kejkes ceveg<eeW kes kees"s ceW yew" iees~ JeneR hej Deeefe&keeDeeW kes kees"s ceW Jeecee$e heefjen kees OeejCe
kejves Jeeueer Deeefe&kee meerlee yew"er LeeR~ kesJeueer YeieJeeve kee efJeMes<e GheosMe megvekej jece ves meblees<e
eehle efkeee~
jeceev keer oer#ee Deewj efveJee&Ceieceve-Devevlej DevebieueJeCe kes heg$e DevevleueJeCe kees
jepe oskej jeceev ves DeekeeMeieeceer megele cegefve kes meceerhe efvee&vLe oer#eeOeejCe kej ueer~ Gme mecee
Me$egIve, efJeYeer<eCe, megeerJe Deeefo keg DeefOeke meesuen npeej jepee meeOeg ngS Deewj meeeF&me npeej
ecegKe-ecegKe efeeeB eerceleer veeceke meeOJeer kes heeme Deeefe&kee ngF~ jeceev Gece eee& mes ege
ieg keer Dee%ee ueskej Skeekeer efJenej kejves ueies~
heeBe efove kee GheJeeme kej Oeerj Jeerj eesieer jeceev heejCee kes efueS vevomLeueer veiejer ceW Deees~
Gvekeer oerefhle Deewj megvojlee kees osKekej veiej ceW ye[e Yeejer keesueenue nes ieee~ he[ieenve kes mecee
ns mJeeefceved! eneB DeeFes! eneB "nefjes! Fleeefo DeveskeeW MeyoeW mes DeekeeMe Jeehle nes ieee, neefLeeeW
ves Yeer KecYes lees[ [eues, Iees[s efnveefnveeves ueies Deewj yebOeve lees[ [eues, Gvekes j#eke oew[ he[s~
eeflevevoer ves Yeer #egefYele nes JeerjeW kees Dee%ee oer efke peeDees! Fve cegefvejepe kees cesjs heeme ues DeeDees~ Fme
ekeej YeeW kes kenves mes cenecegefve jeceev Devlejee peevekej Jeeheme eues iees, leye JeneB Deewj
DeefOeke #eesYe cee ieee~

276 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Devevlej jeceev ves heeBe efove kee otmeje GheJeeme enCe kej en eefle%ee ues ueer efke cegPes Jeve ceW
Deenej efceuesiee lees ienCe keBiee DeveLee veneR~ keejCeJeMe iees ngS FvneR jepee eeflevevoer ves jeveer
meefnle Jeve ceW jeceev kees Deenejoeve oskej hebeeee& eehle efkees~ jeceev kees De#eerCeceneveme
$e+ef Leer Dele: Gme yele&ve kee DeVe Gme efove De#eerCe nes ieee~ IeesjeIeesj leheejCe kejles ngS jeceev
kees ceeIe Megkeue eoMeer kes efove kesJeue%eeve eie nes ieee~ leye osJeeW ves Deekej iebOekeger keer jevee
keer~ jeceev keer Deeeg meej npeej Je<e& keer Deewj Mejerj keer TBeeF& meesuen Oeveg<e eceeCe Leer~ es
jeceev meJe&kece& jefnle neskej legbieer mes cegefe kees eehle ngS nQb~ Deepe Yeer jece, ue#ceCe Deewj meerlee kee
DeeoMe&peerJeve meJe&$e ieeee peelee nw~
N : MN : M

efoiecyej cegevf e Deewj Deeefe&keeSb ner kejhee$e ceW Deenej uesles nQ

efCeesue heeefCeheeb GJeFb hejceefpeCeJeefjbosefnb~
Skekees efJe ceeskeKe ceiiees mesmee e Deceiieee
meJJes~~10~~
DeLe&-leerLekej hejceosJe ves veive cege kes Oeejer efveeLe cegefve kees ner
heeefCehee$e ceW Deenej uesves kee GheosMe efoee nw~ en Ske efveie&Le cege ner
cees#eceeie& nw, Fmekes efmeJeee meye Deceeie& nQ-cees#e kes ceeie& veneR nw~
efuebieb FerCeb nJeefo Yegpb eF eEhe[b megSekeeueefcce~
Deef p pee ef J e Ske k eJelLee JelLeeJejCes C e
YegbpesF&~~22~~
DeLe&-Ske efuebie efeeeW kee neslee nw, Fme efuebie-Deeefe&kee Jes<e kees
OeejCe kejves Jeeueer eer efove ceW Ske ner yeej kejhee$e mes Deenej enCe kejleer
nw~ Jen Deeefe&kee Ske Jee-mee[er OeejCe kejleer nw Deewj JeeeJejCe meefnle
ner Deenej enCe kejleer nw~
-YeieJeeve kegbokegbo osJe, met$e heeng[

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ke=eflekece& efJeefOe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 277

CeeCeeCeb obmeCeeCeb eefjeeCeb~

%eeve, oMe&ve, eeefj$e keer ke=eflekece& efJeefOehetJe&ke Jevovee
Dece=leJee|<eCeer erkee
eneb eer ieewlecemJeeceer ves %eeve, oMe&ve Deewj eeefj$e keer Yeer ke=eflekece& efJeefOehetJe&ke Jebovee keer nw~
es heebe ekeej kes %eevemecei%eeve Deewj oMe&veDeewheMeefceke, #eeeesheMeefceke Je #eeefeke es leerveeW
ekeej kes meceioMe&ve leLee meeceeefeke, oeshemLeehevee Deeefo heebe ekeej kes meceked eeefj$e meoe ner
hetpe nQJebe nQ~
es Yeer FvneR {eF& erheeW leke ner nesles nQ DeLee&led Fvekes OeejCe kejves Jeeues ceveg<e Yeer {eF& erheeW leke ner
mebYeJe nw~~ eeefhe meceioMe&ve eejeW ieefleeeW ceW neslee nwmeceief< eejeW ieefleeeW ceW Je DemebKeele erhe
mecegeW leke efJeeceeve nQ, efhej Yeer eneb Gve DeeefleeeW keer ke=eflekece& efJeefOehetJe&ke Jebovee veneR keer ieF& nw~
Ssmee mecePevee~

keeeeslmeie& kee ue#eCe

9 yeej Ceceeskeej ceb$e kees 27 GdJeemeeW ceW peheves kees keeeeslmeie& kenles nQ
keeeeslmeie& kes 32 oes<e
keeeeslmeie& kes 32 oes<e yeleueeles nQ1. Ieeske oes<e-Iees[s kes meceeve Ske hewj G"ekej DeLee&led Ske hewj mes Yetefce kees mheMe& ve kejles
ngS Ke[s nesvee~
2. uelee oes<e-Jeeeg mes efnueleer uelee kes meceeve efnueles ngS keeeeslmeie& kejvee~
3. mlebYe oes<e-mlebYe kee meneje ueskej DeLeJee mlebYe kes meceeve Metve oe neskej keeeeslmeie&
kejvee~
4. keg[e oes<e-oerJeeue Deeefo kee Deeee ueskej keeeeslmeie& kejvee~
5. ceeuee oes<e-heer"eefo-heee Deeefo kes Thej DeejesnjCe kej DeLeJee cemleke kes Thej keesF&
jppeg Jeiewjn Jemleg kee Deeee ueskej Ke[s nesvee~
6. Meyejer oes<e-efYeuueveer kes meceeve iege Debie kees neLeeW mes {kekej ee pebIee mes peIeve kees
heeref[le kejkes Ke[s nesvee~
7. efveie[ oes<e-Deheves oesveeW hewjeW kees yes[er mes peke[s ngS keer lejn hewjeW ceW yengle Deblejeue kejkes
Ke[s nesvee~

278 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

8. uebyeesej oes<e-veeefYe mes TOJe& Yeeie kees uebyee kejkes DeLeJee keeeeslmeie& ceW efmLele ngS
DeefOeke TBes nesvee ee Pegkeevee~
9. mleveef oes<e-Deheves mleve Yeeie hej ef jKevee~
10. Jeeeme oes<e-keewJes kes meceeve FOej-GOej osKevee~
11. Keueerve oes<e-pewmes Iees[e ueieece ueie peeves mes oeBleeW kees efIemelee-keke kejlee ngDee
efmej kees Thej-veeres kejlee nw, Jewmes ner oeBleeW kees ke-keeles ngS efmej kees Thej veeres kejvee~
12. egie oes<e-pewmes kebOes kes pegS mes heeref[le yewue ieo&ve hewuee oslee nw, Jewmes ner eerJee kees uecyeer
kejkes keeeeslmeie& kejvee~
13. keefhelLe oes<e-kewLe keer lejn ceger yeeBOekej keeeeslmeie& kejvee~
14. efMej:ekebefhele oes<e-keeeeslmeie& kejles mecee efmej efnueevee~
15. cetke oes<e-cetke ceveg<e kes meceeve cegKe efJekeej kejvee, veeke efmekees[vee~
16. Debiegefue oes<e-keeeeslmeie& kejles mecee DebiegefueeeW mes ieCevee kejvee~
17. YetefJekeej oes<e-keeeeslmeie& kejles mecee Ye=kegefeeW kees e{evee ee efJekeej ege kejvee~
18. JeeCeerheeeer oes<e-ceefojeheeeer kes meceeve Petceles ngS keeeeslmeie& kejvee~
19. mes 28 efoMeeJeueeskeve oes<e-keeeeslmeie& kejles mecee hetJee&efo efoMeeDeeW kee DeJeueeskeve
kejvee~ FmeceW oMe efoMee mebyebOeer oMe oes<e nes peeles nQ~
29. eerJeesVeceve oes<e-keeeeslmeie& kejles mecee ieo&ve kees TBeer G"evee~
30. eCeceve oes<e-keeeeslmeie& ceW ieo&ve DeefOeke veeres Pegkeevee~
31. efveerJeve oes<e-Letkevee, Mues<cee Deeefo efvekeeuevee~
32. DebieeceMe& oes<e-keeeeslmeie& kejves ceW Mejerj kee mheMe& kejvee~
Fve yeeerme oes<eeW kees es[kej Oeerj meeOeg-og:KeeW kee veeMe kejves kes efueS ceeee mes jefnle, efJeMes<eleemeefnle,
Deheveer Meefe Deewj DeJemLee-Gce kes Deveghe keeeeslmeie& kejles nQ~

Jebovee kes 32 oes<e

1.
2.
3.
4.

Deveele-Jebovee ceW Deeoj YeeJe veneR jKevee~

mleyOe-Dee" ekeej kes ceo ceW mes efkemeer kes JeMe nes peevee~
eefJe-Denleeefo kes Delevle efveke1 neskej Jebovee kejvee~
heefjheeref[le-Deheves oesveeW neLeeW mes oesveeW pebIeeDeeW ee IegveeW kee mheMe& kejvee~

1. efpeveeeflecee Deeefo mes kece mes kece Ske neLe otj mes nkej Jebovee keer peeleer nw Gmemes DeefOeke efveke nesves ceW en oes<e
Deeesiee~ etBefke G"ves yew"ves Deeefo efeeeDeeW ceW Deheves neLe-hewj Deeefo kee Oekekee Gvekees ueieves mes Deemeeovee oes<e nes mekelee nw~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ke=eflekece& efJeefOe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 279

5. oesueeefele-Petuee hej yew"s ngS kes meceeve DeLee&led efnueles ngS Jebovee kejvee~
6. DebkegefMele-Deheves ueuee hej Deheves neLe kes Debieg kees DebkegMe keer lejn jKevee~
7. keheefjbefiele-yew"kej Jebovee kejles ngS keges kes meceeve jWieves keer efeee kejvee~
8. celmeesle&-efpeme ekeej ceueer Ske Yeeie kees Thej kejkes Guee kejleer nw, Gmeer ekeej
keefYeeie kees Thej efvekeeuekej Jebovee kejvee~
9. ceveesog-ceve ceW ieg Deeefo kes eefle s<e OeejCe kej Jebovee kejvee DeLeJee mebkeuesMeege ceve
meefnle Jebovee kejvee~
10. Jesefokeeye-Deheves mleve YeeieeW kee ceo&ve kejles ngS Jebovee kejvee ee oesveeW YegpeeDeeW eje
Deheves oesveeW IegveeW kees yeeBOe uesvee~
11. Yeeoes<e-meele ekeej kes Yee mes [jkej Jebovee kejvee~
12. efJeYees<e-ieg Deeefo mes [jles ngS Jebovee kejvee~
13. $e+efieewjJe-eelegJe&Ce& mebIe ceW Yee nes peeJesiee, Fme DeefYeeee mes Jebovee kejvee~
14. ieewjJe-Dehevee ceenelce Deemeve Deeefo eje eie kejkes DeLeJee mejme Yeespeve Deeefo keer
mhe=ne jKekej Jebovee kejvee~
15. mlesefvele-Deeeee& Deeefo mes efheekej Jebovee kejvee ee kees"jer Deeefo kes Yeerlej efhekej
Jebovee kejvee~
16. eefleveerle-osJe, ieg Deeefo kes eefleketue neskej Jebovee kejvee~
17. eog-Deve kes meeLe s<e, Jewj, keuen Deeefo kejkes hegve: #ecee ve kejekej Jeboveeefo efeee
kejvee~
18. leefpe&le-DeveeW kees leefpe&le kej, [j efoKeekej Jebovee kejvee DeLeJee Deeeeee&eof kes eje Debiegueer
Deeefo mes leefpe&le-DevegMeeefmele efkees peeves hej eefo Jevoveeefo veneR kejesies, lees mebIe mes efvekeeue otiB ee Ssmeer
hekeej megvekej Jebovee kejvee~
19. Meyooes<e-Meyo yeesueles ngS Jebovee kejvee~ DeLeJee Jebovee1 kejles mecee yeere ceW yeeleeerle
kejles peevee~
20. nerefuele-JeeveeW eje Deeeeee&efo kee hejeYeJe kejkes Jebovee kejvee~
21. ef$eJeefuele-Jebovee kejles mecee kecej, ieo&ve Deewj oe Fve DebieeW ceW Yebie-yeefue he[ peevee
ee ueuee ceW leerve meue [eue kej Jebovee kejvee~
22. kegbefele-mebkegefele neLeeW mes efmej kee mheMe& kejvee ee IegveeW kes yeere efMej jKekej mebkegefele
neskej Jebovee kejvee~
1. ee peuheefeee Jeelee&efokeLeveb~ (Deveieej Oecee&ce=le he=. 614)

280 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

23. -Deeeeee&efo eefo osKe jns neW lees "erke mes Jeboveeefo kejvee DeveLee mJese mes efoMeeJeueeskeve
kejles ngS Jebovee kejvee~
24. De-Deeeeee&efo ve osKe mekeW, Ssmes mLeeve hej peekej DeLeJee Yetefce, Mejerjeefo kee efheer
mes heefjceepe&ve ve kej Jebovee ceW Skeeelee ve jKeles ngS Jebovee kejvee ee Deeeeee&efo kes heers peekej Jebovee
kejvee~
25. mebIekejceeseve-eefo ceQ mebIe kees Jeboveeheer kej Yeeie veneR otBiee, lees mebIe cesjs Thej
nesiee, Ssmes YeeJe mes Jebovee kejvee~
26. DeeueyOe-GhekejCe Deeefo eehle kejkes Jebovee kejvee~
27. DeveeueyOe-GhekejCe Deeefo keer DeeMee mes Jebovee kejvee~
28. nerve-evLe, DeLe& Deewj keeue kes eceeCe mes jefnle Jebovee kejvee~
29. Gej etefuekee-Jebovee kees Lees[s keeue ceW hetCe&kej Gmekeer etefuekeehe Deeueeseveeefo hee"
kees DeefOeke mecee leke kejvee~
30. cetkeoes<e-ietBies kes meceeve Jebovee kes hee" kees cegKe kes Yeerlej ner yeesuevee DeLeJee Jebovee kejles
mecee ngBkeej, Debiegueer Deeefo mes FMeeje kejvee~
31. oog&j-Jebovee kes hee" kees Fleveer peesj mes yeesueles ngS cenekeuekeue OJeefve kejvee efke efpememes
otmejeW keer OJeefve oye peees~
32. egefuele-Ske ner mLeeve ceW Ke[s neskej nmleebpeefue kees Iegceekej meyekeer Jebovee kejvee
DeLeJee hebece Deeefo mJej mes iee-ieekej Jebovee kejvee~
Fme ekeej Jebovee kes 32 oes<e nQ~ Fve oes<eeW mes jefnle Jebovee ner Meg Jebovee nw pees efke efJehegue efvepe&je
kee keejCe nw~ Fve 32 oes<eeW ceW mes efkemeer Ske oes<e kees kejlee ngDee Yeer meeOeg ke=eflekece& kejles ngS Yeer
ke=eflekece& mes efvepe&je kees kejves Jeeuee veneR neslee nw~ Ske neLe kes Devlejeue mes, Deheves Mejerjeefo kes mheMe&
mes osJe kee mheMe& ee ieg kees yeeOee ve kejles ngS Deheves Debieeefo kee efheefkee mes eceepe&ve kejkes meeOeg
Jebovee keer eeLe&vee kejkes Jebovee kejlee nw DeLee&led ceQ Jebovee kejlee ntB, Ssmeer efJe%eehevee kejkes eefo ieg keer
Jebovee kejvee nw, lees Gvekeer mJeerke=efle ueskej Jebovee kejlee nw1~
1. efkeefoecceb efhe kejblees Ce nesefo efkeefoecce efCeppejeYeeieer~
yeeermeeCeCCeojb meent "Ceb efJejeOevlees~~135~
nlLeblejsCe yeeOes mebheemeheceppeCeb heGppevlees~
peeSblees JeboCeeb Fekeejb kegCeefo efYekeKet~~136~~ (cetueeeej, he=. 315)

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ke=eflekece& efJeefOe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 281

ueesemmegppeeseejs.........
Dece=leJee|<eCeer erkee
ueesiegppeesS OecceeflelLeejs efpeCeJejs e Dejnbles~
efkeeCe kesJeefuecesJe e GeceyeeseEn cece efomebleg~~541~~1
ieeLeeLe&ueeske ceW Geesle kejves Jeeues Oece& leerLe& kes kelee& Den&vle kesJeueer efpevesMJej eMebmee kes
eesie nQ~ Jes cegPes Gece yeesefOe eoeve kejW~~541~~
DeeeejJe=efeueeske DeLee&led peieled ceW Geesle DeLee&led ekeeMe kees kejves Jeeues ueeskeeseeslekej
kenueeles nQ~ Gece#eceeefo kees Oece& kenles nQ Deewj mebmeej mes heej nesves kes Gheee kees leerLe& kenles nQ Dele:
en Oece& ner leerLe& nw~ Fme Oece&leerLe& kees kejves Jeeues DeLee&led eueeves Jeeues Oece& leerLekej kenueeles nQ~
kece&heer Me$egDeeW kees peerleves Jeeues kees efpeve kenles nQ Deewj GveceW Jej DeLee&led pees eOeeve nQ Jes efpeveJej
kenueeles nQ~ meJe&%eosJe kees Denle kenles nQ~ leLee meJe& kees ele#e kejves Jeeuee efpevekee %eeve nw Jes kesJeueer
nQ~ Fme efJeMes<eCeeW ceW efJeefMe< Den&vle YeieJeeved Gece nQ, eke=< nQ, meJe& hetpe nQ~ Ssmes efpevesv YeieJeeved
cegPes mebmeej mes heej nesves kes efueS GheeeYetle Ssmeer yeesefOe kees eoeve kejW~ Fme ekeej mes en mleJe efkeee
peelee nw~
leelhee& en nw efke ueeske ceW Geeslekeejer, Oece&leerLekej, efpeveJej, kesJeueer, Denvle YeieJeeved Gece nQ~
Fme ekeej mes Gvekee keerle&ve kejvee, Gvekeer eMebmee kejvee leLee Jes cegPes yeesefOe eoeve kejW Ssmee kenvee ner
mleJe nw~ DeLeJee es Denle, Oece&leerLekej, ueeskeeseeslekej, efpeveJej, keerle&veere, Gece, kesJeueer YeieJeeved
cegPes yeesefOe eoeve kejW~ DeLeJee Denle YeieJeeved meJe& efJeMes<eCeeW mes efJeefMe< nQ Jes cegPes yeesefOe eoeve kejW Ssmee
kesJeueer YeieJeeved kee mleJeve ner mleJe nw~
ueeske Meyo keer efveefe kejles ngS Deeeee& kenles nQ
ueeseefo Deeueeseefo heuueeseefo meuueeseefoefe SielLees~
peee efpeCeseEn keefmeCeb lesCesmees Jegeos ueesDees~~542~~
ieeLeeLe&ueesefkele efkeee peelee nw, Deeueesefkele efkeee peelee nw, eueesefkele efkeee peelee nw Deewj
mebueesefkele efkeee peelee nw, es eejeW efeeeSB Ske DeLe&Jeeueer nQ~ efpeme nsleg mes efpevesvosJe eje en meye
keg DeJeueesefkele efkeee peelee nw FmeerefueS en ueeske kene peelee nw~~542~~
DeeeejJe=efeueeskeve kejvee(DeJeueeskeve kejvee), Deeueeskeve kejvee, eueeskeve kejvee, mebueeskeve
kejvee Deewj osKevee es Meyo heee&eJeeeer Meyo nQ~ efpevesvosJe eje en meJe&peieled ueesefkeleDeJeueesefkele
1. cetueeeej Yeeie1 he=. 409 mes 411 leke~

282 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

kej efueee peelee nw FmeerefueS Fmekeer ueeske en meb%ee meeLe&ke nw~ eneB hej Fve eejeW efeeeDeeW kee
he=LekekejCe kejles ngS Yeer erkeekeej mhe< kejles nQ~ emLe DeJemLee ceW ceefle Deewj egle Fve oes %eeveeW kes
eje en meJe& ueeskeeles DeLee&led osKee peelee nw FmeerefueS Fmes ueeske kenles nQ DeLeJee DeJeefOe%eeve eje
ceee&oehe mes en Deeueeskeeles Deeueesefkele efkeee peelee nw FmeefueS en ueeske kenueelee nw~ DeLeJee
ceve:hee&e%eeve kes eje eueeskeeles efJeMes<ehe mes en osKee peelee nw Dele: ueeske kenueelee nw~ DeLeJee
kesJeue%eeve kes eje eer efpevesv YeieJeeved Fme mechetCe& peieled kees pewmee nw Jewmee ner mebueeskeeles mebueeskeve
kejles nQ DeLee&led meJe& Je heee&eeW kees meceked ekeej mes GheueyOe kej uesles nQpeeve uesles nQ FmeefueS
Fmekees ueeske Fme veece mes kene ieee nw~
N : MN : M

-metefeJeeveDeYeeme mes keceeX ceW kegMeuelee Deeleer nw keeeWefke helLej hej he[ves Jeeueer
yetbo Ske yeej ceW helLej ceW efveMeeve veneR kej mekeleer nw, efkevleg yeejyeej
he[ves mes ner efveMeeve kejleer nw FmeefueS cegefveeeW, eefleeeW Deewj leeefieeeW kees
melele efJeee DeYeeme kejles jnvee eeefnS~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ke=eflekece& efJeefOe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 283

Gmenceefpeeb e Jebos........~
Dece=leJee|<eCeer erkee
LeesmmeeefcemleJe ceW eewyeerme leerLekejeW keer Jebovee keer ieF& nw~

eewyeerme leerLekej kee mebef#ehle heefjee

YeieJeeve $e+<eYeosJe
pevceYetefceDeeesOee~ efheleecenejepe veeefYejee~ ceeleecenejeveer ceosJeer~
ieYe&Dee<ee{ ke=. <e<"er~ pevce SJeb lehekeueeCekeew$e ke=. veJeceer~ kesJeue%eeveheeuiegve ke=.
SkeeoMeer cees#eceeIe ke=. elego&Meer~
YeieJeeve DeefpeleveeLe
pevceYetefceDeeesOee~ efheleecenejepee efpeleMe$eg~ ceeleecenejeveer efJepeee~ ieYe&pes<" ke=. DeceeJeme
pevceceeIe Meg. oMeceer~ leheceeIe Meg. veJeceer~ kesJeue%eeveheew<e Meg. SkeeoMeer~ cees#eew$e Meg. hebeceer~
YeieJeeve mebYeJeveeLe
pevceYetefceeeJemleer~ efheleecenejepee {jepe~ ceeleecenejeveer meg<esCee~ ieYe&heeuiegve Meg. De<ceer
pevcekeee|leke Meg. hete|Cecee~ leheceieefmej Meg. hete|Cecee~ kesJeue%eevekeee|leke ke=. elegLeea~ cees#eew$e
Meg. <e<"er~
YeieJeeve DeefYeveboveveeLe
pevceYetefceDeeesOee~ efheleecenejepee mJeebJejjepe~ ceeleecenejeveer efmeeLee&~ pevce SJeb lehe
ceeIe Meg. eoMeer~ kesJeue%eeveheew<e Meg. elego&Meer~ cees#eJewMeeKe Meg. <e<"er~
YeieJeeve megceefleveeLe
pevceYetefceDeeesOee~ efheleecenejepee cesIejLe~ ceeleecenejeveer megcebieueeosJeer~ ieYe&eeJeCe Meg.
otpe~ pevceew$e Meg. SkeeoMeer~ leheJewMeeKe Meg. veJeceer~ kesJeue%eeve SJeb cees#eew$e Meg. SkeeoMeer~
YeieJeeve heeeYeg
pevceYetefcekeewMeecyeer~ efheleecenejepee OejCejepe~ ceeleecenejeveer megmeercee~ ieYe&ceeIe ke=. <eer~
pevce SJeb lehekeee|leke ke=. $eeesoMeer~ kesJeue%eeveew$e Meg. hete|Cecee~ cees#eheeuiegve ke=. elegLeea~

284 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

YeieJeeve megheeMJe&veeLe
pevceYetefceyeveejme~ efheleecenejepee megeefle<"~ ceeleecenejeveer he=LJeer<esCee~ ieYe&Yeeheo Meg.<e<"er~
pevce SJeb lehepes<" Meg. eoMeer~ kesJeue%eeveheeuiegve ke=. <e<"er~ cees#eheeuiegve ke=. mehleceer~
YeieJeeve eveYe
pevceYetefceevhegjer~ efheleecenejepe cenemesve~ ceeleecenejeveer ue#ceCee~ ieYe&ew$e ke=. hebeceer~
pevce SJeb leheheew<e ke=. SkeeoMeer~ kesJeue%eeveheeuiegve ke=. mehleceer~ cees#eheeuiegve Meg. hebeceer~
YeieJeeve heg<heobleveeLe
pevceYetefcekeekevoer~ efheleecenejepe megeerJe~ ceeleecenejeveer peejecee~ ieYe&heeuiegve ke=. veJeceer~
pevce SJeb leheceieefmej Meg. Skeced~ kesJeue%eevekeee|leke Meg. otpe~ cees#eYeeheo Meg. De<ceer~
YeieJeeve MeerleueveeLe
pevceYetefceYehegjer~ efheleecenejepe {jLe~ ceeleecenejeveer megvevoe~ ieYe&ew$e ke=. De<ceer~
pevce SJeb leheceeIe ke=. eoMeer~ kesJeue%eeveheew<e ke=. elego&Meer~ cees#eDeeefeve Meg. De<ceer~
YeieJeeve eseebmeveeLe
pevceYetefceeEmenhegjer~ efheleecenejepee efJe<Cegefce$e~ ceeleecenejeveer >evoe~ ieYe&pes<" ke=. <e<"er~
pevce SJeb leheheeuiegve ke=. SkeeoMeer~ kesJeue%eeveceeIe ke=. DeceeJeme~ cees#eeeJeCe Meg. hete|Cecee~
YeieJeeve JeemeghetpeveeLe
pevceYetefceecheehegj~ efheleecenejepe Jemeghetpe~ ceeleecenejeveer peeeJeleer~ ieYe&Dee<ee{ ke=.
<e<"er~
pevce SJeb leheheeuiegve ke=. elego&Meer~ kesJeue%eeveceeIe Meg. otpe~ cees#eYeeheo Meg. elego&Meer~
YeieJeeve efJeceueveeLe
pevceYetefcekeebefheuehegjer~ efheleecenejepee ke=leJecee&~ ceeleecenejeveer peeMeecee~ ieYe&pes<"
ke=. oMeceer~ pevce SJeb leheceeIe Meg. elegLeea~ kesJeue%eeveceeIe Meg. <e<"er~ cees#eDee<ee{ ke=. De<ceer~
YeieJeeve DevevleveeLe
pevceYetefceDeeesOee~ efheleecenejepee eEmenmesve~ ceeleecenejeveer peeMeecee~ ieYe&keee|leke ke=.
Skeced~ pevce SJeb lehepes<" ke=. eoMeer~ kesJeueeeve SJeb cees#eew$e ke=. DeceeJeme~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ke=eflekece& efJeefOe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 285

YeieJeeve Oece&veeLe
pevceYetefcejlvehegjer~ efheleecenejepee Yeevegjepe~ ceeleecenejeveer megeYee~ ieYe&JewMeeKe Meg. $eeesoMeer~
pevce SJeb leheceeIe Meg. $eeesoMeer~ kesJeue%eeveheew<e Meg. hete|Cecee~ cees#epes<" Meg. elegLeea~
YeieJeeve MeeefvleveeLe
pevceYetefcenefmleveehegj~ efheleecenejepee efJeMJemesve~ ceeleecenejeveer SsjeosJeer~
ieYe&Yeeheo ke=. mehleceer~ pevce SJeb lehepes<" ke=. elego&Meer~ kesJeue%eeveheew<e Meg. oMeceer~
cees#epes<" ke=. elego&Meer~
YeieJeeve kegbLegveeLe
pevceYetefcenefmleveehegj~ efheleecenejepe metjmesve~ ceeleecenejeveer eerkeeblee~
ieYe&eeJeCe ke=. oMeceer~ pevce SJeb leheJewMeeKe Meg. Skeced~ kesJeue%eeveew$e Meg. le=leeree~
cees#eJewMeeKe Meg. Skeced~
YeieJeeve DejveeLe
pevceYetefcenefmleveehegj~ efheleecenejepee megoMe&ve~ ceeleecenejeveer efce$emesvee~
ieYe&heeuiegve ke=. le=leeree~ pevceceieefmej Meg. elego&Meer~ leheceieefmej Meg. oMeceer~
kesJeue%eevekeee|leke Meg. eoMeer~ cees#eew$e ke=. DeceeJeme~
YeieJeeve ceefuueveeLe
pevceYetefceefceefLeueeveiejer~ efheleecenejepee kegbYejepe~ ceeleecenejeveer e%eeJeleer~
ieYe&ew$e Meg. Skeced~ pevce SJeb leheceieefmej Meg. SkeeoMeer~ kesJeue%eeveheew<e ke=. otpe~
cees#eheeuiegve Meg. hebeceer~
YeieJeeve cegefvemegeleveeLe
pevceYetefcejepeie=ner~ efheleecenejepee megefce$e~ ceeleecenejeveer meescee~
ieYe&eeJeke ke=. otpe~ pevceJewMeeKe ke=. eoMeer~ leheJewMeeKe ke=. oMeceer~
kesJeue%eeveJewMeeKe ke=. veJeceer~ cees#eheeuiegve ke=. eoMeer~
YeieJeeve veefceveeLe
pevceYetefceefceefLeueeveiejer~ efheleecenejepee efJepee~ ceeleecenejeveer Jeefhheuee (Jee|ceuee)

286 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ieYe&DeeefMJeve ke=. otpe~ pevce SJeb leheDee<ee{ ke=. oMeceer~ kesJeue%eeveceieefmej Meg. SkeeoMeer~
cees#eJewMeeKe ke=. elego&Meer~
YeieJeeve vesefceveeLe
pevceYetefceMeewjerhegj~ efheleecenejepee mecegefJepee~ ceeleecenejeveer efMeJeeosJeer~
ieYe&keee|leke Meg. <e<"er~ pevce SJeb leheeeJeCe Meg. <e<"er~ kesJeue%eeveDeeefeve Meg. Skeced~
cees#eDee<ee{ Meg. mehleceer~
YeieJeeve heeMJe&veeLe
pevceYetefceJeveejme~ efheleecenejepee DeMJemesve~ ceeleecenejeveer yeeeer (Jeecee osJeer) ieYe&JewMeeKe
ke=. otpe~ pevce SJeb leheheew<e ke=. SkeeoMeer~ kesJeue%eeveew$e ke=. elego&Meer (elegLeea)~ cees#eeeJeCe
Meg. mehleceer~
YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer
pevceYetefcekegC[uehegj~ efheleecenejepee efmeeLe&~ ceeleecenejeveer efeekeeefjCeer (ef$eMeuee)
ieYe&Dee<ee{ Meg. <e<"er~ pevceew$e $eeesoMeer~ leheceieefmej ke= oMeceer
kesJeue%eeveJewMeeKe Meg. oMeceer~ cees#ekeee|leke ke=. DeceeJeme~
YeeJeeLe&es eewyeerme leerLekejeW kee peerJeveoMe&ve GejhegjeCe ebLe kes DeeOeej mes nQ~
N : MN : M

eeefj$e kes oes Yeso

efpeCeCeeCeefoefmeg,b he{ceb mecceeejCeeeefjeb~
efJeefoeb mebpeceejCeb, efpeCeCeeCemeosemf eeb leb efhe~16~~
(eer kegbokegboosJeke=le-eeefj$eheeng[ ieeLee-5)
DeLe&efpevesvosJe Yeeef<ele %eeve oMe&ve mes Meg henuee mecekelJe ejCe
eeefj$e nw Deewj otmeje mebeceejCe eeefj$e nw Jen Yeer efpevesvosJe kes %eeve mes
GheosefMele Meg nw~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ke=eflekece& efJeefOe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 287

ke=eflekece& efJeefOe kee meej

Debieyeee kes 14 YesoeW ceW mes ke=eflekece& veece kee Debieyeee Deveeefo efveOeve nw~ Dele: ke=eflekece&efJeefOe
hetJe&ke Jebovee Deeefo kejvee Deveeefo JeJemLee nw~
FmeceW Ceceeskeej ceb$e Je eeeefjcebieue Deveeefo nQ~ meeceeefeke oC[ke ceW DeeFppeoerJeoesmecegsmeg
heCCeejmekecceYetefcemeg pees heo nw Gme hej ekeeMe [euee nw~ eLece pebyeterhe, efleere OeelekeerKeb[erhe,
le=leere heg<kejerhe ceW yeereeW yeere ceW ceeveg<eesej heJe&le nQ~ FmeceW FOej kes DeeOes erhe leke kece&Yetefce nw Deeies
ceeveg<eesej heJe&le mes hejs YeesieYetefce nw~ Dele: kece&Yetefce {eF&erhe leke ner nQ~ es pebyeterhe ceW Ske Yejle, Ske
SsjeJele Je Ske ceneefJeosn Ssmeer leerve kece&Yetefce nQ~ OeelekeerKeb[ ceW oes Yejle, oes SsjeJele, oes ceneefJeosn Ssmeer
n kece&YetefceeeB nQ~ Fmeer ekeej heg<kejeOe& erhe ceW oes Yejle, oes SsjeJele Je oes ceneefJeosn Ssmeer n
kece&YetefceeeB nQ~ es 3 6 6 15 kece&YetefceeeB nQ~ FvneR ceW leerLekej YeieJeeve, meeceeve kesJeueer
YeieJeeve, Denle, efme, Deeeee&, GheeOeee Je meeOeg es heebe hejces<"er nesles nQ, Fvekeer Jebovee nw hegve: %eeve
oMe&ve Deewj eeefj$e keer Jebovee nw~
Fve hebehejces<"er Je jlve$ee keer ke=eflekece& efJeefOehetJe&ke Jebovee nw~
hegve: efJeefOeJeled keeeeslmeie& kes yeeo Leesmmeeefce mleJe ceW Jele&ceevekeeueerve $e+<eYeosJe mes ceneJeerjmJeeceer
leke eewyeerme leerLekejeW keer Jebovee nw~
eleske elegLe& keeueeW ceW efYeVeefYeVe eewyeermeer kes veece efYeVe efYeVe nes peeJeWies, en Oeeve ceW jKevee nw
leLee efJeosn #es$eeW ceW eewyeerme leerLekej kee efveece ve nesves mes Jeneb hej meeceevehe mes leerLekej eYeg keer
Jebovee nesleer nw Ssmee cetueeeej ceW Deeee nw~
eneB ke=eflekece& efJeefOe ceW 12 DeeJele&, 4 efMejesveefle Je 2 eCeece eLeemLeeve efkees peeles nQ~ Gme efJeefOe
kees Deer lejn mecePevee Je mecePeevee nw~

Fefle eerieewlecemJeeceereCeerleeerieewleceieCeOejJeeCeeb ieefCeveer%eeveceleerefJejefeleDece=leJee|<eCeererkeeeeb ke=eflekece&eJf eefOeveecee

efleereesOeee: meceehle: ~
N : MN : M

288 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

meeceeefeke eeesie efJeefOe

ef$ekeeue ceW efJeefOeJeled osJeJebovee kejvee ner meeceeefeke nw
ef$emebOeb Jevoves egbpeeewlehebeiegmlegleer~
efeeYeefe Je=nodYeefe<Jevles oes<eefJeMeges~~1~~
(Deveieej Oecee&ce=le)
leerveeW mebOeemebyebOeer efpeveJebovee ceW ewleYeefe Deewj hebeiegYeefe leLee meYeer Je=nodYeefeeeW kes Devle
ceW Jebovee hee" keer nerveeefOekeleehe oes<eeW keer efJeMegef kes efueS efeeYeefe (meceeefOeYeefe) kejvee eeefnS~
Fme osJeJebovee ceW n ekeej kee ke=eflekece& Yeer neslee nw~ eLeemJeeOeervelee hejereflem$eeer efve<eee ef$eJeejceeJelee&:~
eoMe elJeeefj efMejebmesJe ke=eflekece& <ees{sced~~2~~
leLee-DeeoenerCeb, heoenerCeb, eflekeKegeb, efleTCeob, eogemf mejb, JeejmeeJeeb, eseof ~
(1) Jebovee kejves Jeeues keer mJeeOeervelee (2) leerve eoef#eCee (3) leerve YeefemebyebOeer leerve keeeeslmeie&
(4) leerve efve<eee-1. F&ee&heLe keeeeslmeie& kes Devevlej yew"kej Deeueesevee kejvee Deewj ewleYeefemebyebOeer
efeee-efJe%eeheve kejvee, 2. ewleYeefe kes Devle ceW yew"kej Deeueesevee kejvee Deewj hebeceneiegYeefe
mebyebOeer efeee-efJe%eeheve kejvee, 3. hebeceneiegYeefe kes Deble ceW yew"kej Deeueesevee kejvee (5) eej
efMejesveefle (6) yeejn DeeJele&~ ener meye Deeies meeceeefeke efJeefOe ceW Deelee nw~

Jebovee eesie cege

cege kes 4 Yeso nQ-efpevecege, eesiecege, Jevoveecege, cegeeMegefecege~ Fve eejeW cegeDeeW kee
ue#eCe ece mes kenles nQefpeve cege-oesveeW hewjeW ceW eej Debiegue eceeCe Devlej jKekej Deewj oesveeW YegpeeDeeW kees veeres
uekeekej keeeeslmeie&he mes Ke[s nesvee mees efpevecege nw~
eesie cege-heeemeve, heekeemeve Deewj Jeerjemeve Fve leerveeW DeemeveeW keer ieeso ceW veeefYe kes meceerhe
oesveeW neLeeW keer nLesefueeeW kees efee jKeves kees efpevesvosJe eesie cege kenles nQ~
Jevovee cege-oesveeW neLeeW kees cegkegefuelekej Deewj kegnefveeeW kees Goj hej jKekej Ke[s ngS heg<e
kes Jebovee cege nesleer nw~
cegeeMegefe cege-oesveeW neLeeW keer Debiegeuf eeeW kees efceueekej Deewj oesveeW kegnefveeeW kees Goj hej jKekej
Ke[s ngS kees Deeeee& cegeeMegef e cege kenles nQ~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ke=eflekece& efJeefOe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 289

Fme ekeej meeceeefeke efJeefOe ceW ewleYeefe, hebeiegYeefe he{ves kee efJeOeeve cegefveeeW kes DeeeejMeeeDeveieejOecee&ce=le, eeefj$emeej, OeJeuee kes JesoveeKeC[ Deeefo ebLeeW ceW efueKee nw~ leLewJe eeJekeeW kes efueS
Yeer Fmeer lejn <edeeYe=le, YeeJemeben, JemegvebefoeeJekeeeej Deeefo ebLeeW ceW efueKee nw Dele: ener efJeefOe
eeceeefCeke nw~
osJeJebovee kes efueS efpevecebefoj ceW hengBekej neLe-hewj Oeeskej efve:meefn kee leerve yeej GeejCe
kej efpevesvosJe kees vecemkeej kejW~ Devevlej b efpevesvYeJeveb YeJeleeheneefj Fleeefo mlees$e
kees he{les ngS ewleeuee keer leerve eoef#eCee osJeW~ hegve: efve:mebieesnb efpeveeveeb Fleeefo oMe&vemlees$e
he{kej eefo yew"kej meeceeefeke kejvee nw lees yew"kej DeLeJee Ke[s neskej F&ee&heLe Megef hee" mes
meeceeefeke Meg kejW~
N : MN :M

24 leerLekejeW kes meeLe cees#e eehle cegefveeeW keer mebKee

Jeerjmewkeme efveJee&Ceb <e[defJebMeeflemeefnleme leg~
heeMJe&me men vesces <edef$ebMelee he_eefYe Melew:~~282~~
ceefuuehe_eMelew efme Meeefvleve&JeMelewmen~
mewkewj<MelewOe&ceex eoMe mewke<edMelew~~283~~
menewefJe&ceue<e[defYejvevlemlewmleg mehleefYe~
mehlecehe_eMeleecee heeeYees<Melewefm$eefYe~~284~~
Je=<ees oMemenewmleg cegefveefYeceg&efeceeefele~
eleskeb leg efpevee Mes<ee menesCe meceefvJelee~~285~~
ceneJeerj YeieJeeved kee Skeekeer-Dekesues kee, heeMJe&veeLe kee yyeerme cegefveeeW kes meeLe,
vesefceveeLe kee heeBe meew eerme cegefveeeW kes meeLe efveJee&Ce ngDee nw~
ceefuueveeLe heeBe meew, MeeefvleveeLe veew meew, Oece&veeLe Dee" meew Ske, Jeemeghetpe n meew Ske,
efJeceueveeLe n npeej, DevevleveeLe meele npeej, megheeMJe&veeLe heeBe meew, heeeYe leerve npeej Dee"
meew,Je=<eYeveeLe oMe npeej Deewj Mes<e leerLekej Ske-Ske npeej cegefveeeW kes meeLe cees#e kees eehle
ngS nQ ~~283-285~~
(nefjJebMehegjeCe meie&60, he=. 726-727)

290 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

meeceeefeke
(osJeJebovee)
F&ee&heLe Megef
(Ke[s neskej Jeboveecege mes en hee" he{W)

-oesne-

ns YeieJeved ! F&ee&heefLeke, oes<e efJeMeesOeve nsleg~

eefleeceCe efJeefOe ceQ keB, ee Yeefe mecesle~~1~~
-eewyeesue bo-

iegefhle jefnle nes <edkeeeeW keer, ceQ efJejeOevee pees kejlee~

MeerIe ieceve emLeeve "njves, eueves ceW De YeceCe efkeee~~2~~
eeCeerieCe hej ieceve, yeerpe hej ieceve, nefjle hej euee keneR~
ceue cet$eeefo veeefmekee ceue kehe, Letke efJeke=efle kees lepee keneR~~3~~
Skesefve erFefve $ee-Fefve eGFefve hebeWer~
peerJeeW kees mJemLeeve ieceve mes, jeskee ee Deve$e keneR~~4~~
jKee hejmhej heeref[le keervee, Skeef$ele keervee Ieelee~
leehe efoee ee etCe& efkeee, kete cetef&le keervee keee~~5~~
"njs eueles efhejles kees efVe-efYeVe efJejeefOele efkeee eYees~
iegCenslet eeeefele nslet, GvnW efJeMeesOeve nsleg eYees~~6~~
peye leke YeieJeled Den&led kes, CeJekeej ceb$e kee peehe keB~
leye leke heeheefeee De ogeefj$e kee efyeukegue leeie keB~~7~~
(veew yeej Ceceeskeej ceb$e kee peehe)

Deeueesevee
(ieJeemeve mes yew"kej Jeboveecege mes en hee" he{W)

-oesne-

F&ee&heLe mes ieceve ceW, ceQves efkeee eceeo~

Skesefve Deeefoke meYeer, peerJeeW kee pees Ieele~~1~~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ke=eflekece& efJeefOe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 291

efkeee eoer eG neLeece, veneR Yetefce kees osKe~

ieg Yeeer mes heehe meye, neW efceLee cece osJe!~~2~~
YeieJeved! F&ee&heLe Deeueeseve, kejvee eentB ceQ efe mes~
hetJeexej oef#eCe heefece, eGefome efJeefoMee ceW eueves mes~~3~~
eGkej osKe ieceve YeJeeW kee, neslee hej eceeo mes ceQ~
MeerIe ieceve mes eeCe Yetle De, peerJe meJe kees ogKe oerves~~4~~
eoer efkeee GheIeele kejeee, DeLeJee Devegceefle oer efe mess~
eerefpeveJej keer ke=hee ef mes, meye og<ke=le efceLee nesJeW~~5~~
veceesmleg YeieJeved ! osJeJeboveeb keefj<eeefce~

meYeer YeJe keer DeLe& efmeef kes, keejCe Gece efmemecetn~

eMemle oMe&ve %eeve eefjle kes, eefleheeoke ceQ legcnW vecetB~~1~~
megjheefle kes MesKej mes egefcyele, heeohee DeefCele kesMej~
leerve ueeske kes cebieue efpeveJej, ceneJeerj kee keB veceve~~2~~
meYeer peerJe hej #ecee keB ceQ, meye cegPe hej Yeer #ecee kejes~
meYeer eeefCeeeW mes cew$eer nes, yewj efkemeer mes keYeer ve nes~~3~~
jeie yebOe De eoes<e n<e&, oerve YeeJe Glmegkelee kees~
Yee De Meeske jleer Dejleer kees, leeie keB ogYee&JeeW kees~~4~~
ne! <ke=le efkees ne! ogefMbeles, ne! ogJe&eve kens ceQves~
kej-kej heeeleehe oe ceW, Pegueme jne ntB ceQ ceve ceW~~5~~
Je #es$e De keeue YeeJe mes, ke=le DehejeOe efJeMeesOeve kees~
efvevoe iene& mes egle nes, eefleeceCe keB ceve-Jee-leve meeW~~6~~
meYeer eeefCeeeW ceW mecelee nes, mebece nes MegYe YeeJe jns~
Deele&jew ogOee&ve leeie nes, ener es meeceeefeke nw~~7~~
YeieJeved veceesmleg! emeerobleg eYegheeoew Jebefo<esnb S<eesnb meJe&meeJeeeesieeod efJejleesefmce~
DeLe heewJee&efke1 osJeJeboveeeeb hetJee&eeee&vegecesCe mekeuekece&#eeeLe YeeJehetpeeJeboveemleJemecesleb ewleYeefekeeeeslmeie kejescenb~

(hebeebbie vecemkeej kejW, Ke[s neskej leerve DeeJele& Ske efMejesveefle kejkes cegeeMegefe cege kes eje meeceeefeke ob[ke he{W~)

1. ceOee meeceeefeke kes mecee ceeOeeefvnke yeesues Deewj meeebkeeue kes mecee Dehejeefke yeesueW~

292 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

meeceeefeke ob[ke
Cecees DeefjnbleeCeb Cecees efmeeCeb Cecees DeeFefjeeCeb~
Cecees GJepPeeeeCeb Cecees ueesS meJJemeentCeb~~
eeeefj cebieueb-Dejnble cebieueb, efme cebieueb, meeng cebieueb, kesJeefueheCCeees Oeccees cebieueb~
eeeefj ueesiegecee-Dejnble ueesiegecee, efme ueesiegecee, meeng ueesiegecee, kesJeefueheCCeees
Oeccees ueesiegecee~ eeeefj mejCeb heJJeppeeefce-Dejnble mejCeb heJJeppeeefce, efme mejCeb heJJeppeeefce,
meeng mejCeb heJJeppeeefce, kesJeefueheCCeees Oeccees mejCeb heJJeppeeefce~
{eF& erhe De oes meceg iele, hevn kece& YetefceeeW ceW~
pees Den&le YeieJeble Deeefokej, leerLekej efpeve efpeleves nQ~~1~~
leLee efpeveesece kesJeue%eeveer, efme Meg heefj efveJe=&leosJe~
hetpe Debleke=le YeJeheejbiele, Oecee&eee& Oece&osMeke~~2~~
Oece& kes veeeke Oece&es, elegjbie eeJeleea eerceeved~
eer osJeeefOeosJe De oMe&ve-%eeve eefjle iegCe es ceneve~~3~~
keB Jebovee ceQ ke=eflekece&, efJeefOe mes {eF& erhe kes osJe~
efme ewle iegYeefe he"ve kej, vecetB meoe yengYeefe mecesle~~4~~
YeieJeved ! meeceeefeke kejlee nt,B meye meeJee eesie lepe kej~
eeJeppeerJeve Jeeve keeeceve, ef$ekejCe mes ve keB ogKekej~~5~~
veneR kejeTB veefnb DevegceesotB, ns YeieJeved ! DeefleeejeW kees~
leeie keb efvebotb ient, Deheves kees cece Deelcee Megefe nes~~6~~
peye leke YeieJeled Den&sJe keer, keB Gheemevee ns efpeveosJe~
leye leke heehekece& ogeeefjle, kee ceQ leeie keB mJeecesJe~~7~~
(leerve DeeJele& Ske efMejesveefle kejkes 27 GdJeeme ceW 9 yeej ceneceb$e kee peehe, hegve hebeebie vecemkeej-leerve DeeJele&
Ske efMejesveefle kejkes Ke[s neskej cegeeMegefe cege eje neLe pees[kej LeesmmeeefcemleJe he{W)-

Leesmmeeefce mleJeve
mleJeve keB efpeveJej leerLekej, kesJeefue Deveble efpeve eYeg kee~
cevegpe ueeske mes hetpe kece&jpe, ceue mes jefnle cenelceved kee~~
ueeskeeseesleke Oece& leerLe&kej, eerefpeve kee ceQ veceve keB~
efpeve eGyeerme Denle leLee, kesJeefue-ieCe kee iegCeieeve keB~~1~~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ke=eflekece& efJeefOe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 293

$e+<eYe, Deefpele, mebYeJe, DeefYevevove, megceefleveeLe kee kej Jebove~

heeeYe efpeve eer megheee& eYeg, eveYe kee keB veceve~~
megefJeefOe veeceOej heg<heoble, Meerleue eseebme efpeve meoe vecetB~
Jeemeghetpe efpeve efJeceue Deveble, Oece&eYeg MeeefvleveeLe eCecetB~~2~~
efpeveJej kegvLeg Dejn ceefuueeYeg, cegefvemegele veefce kees OeeTB~
Deefjvesefce eYeg eer heejme, JeOe&ceeve heo efMej veeTB~~
Fme efJeOe mebmlegle efJeOegle jpeesceue, peje cejCe mes jefnle efpevesMe~
eewyeermeeW leerLekej efpeveJej, cegPe hej neW emeVe hejcesMe~~3~~
keerefle&le Jebefole ceefnle ngS es, ueeskeesece efpeve efme ceneved ~
cegPekees oW Deejesie%eeve De, yeesefOe meceeefOe meoe iegCeKeeve~~
ev efkejCe mes Yeer efvece&uelej, jefJe mes DeefOeke eYeeYeemJej~
meeiej mece iebYeerj efmeieCe, cegPekees efmeer oW megKekej~~4~~
(3 DeeJele& 1 efMejesveefle kejW)

ewleYeefe

(Ke[s neskej Jeboveecege mes)

pee ns YeieJeved ! ejCe keceue leJe, keveke keceue hej kejW efJenej~
Fvcegkeg keer keebefle eYee mes, egbefyele MeesYeW Deefle megKekeej~~
peeleefJejesOeer keueg<ecevee, egOe ceeve meefnle pevletieCe Yeer~
Ssmes leJe heo kee Deeee ues, esce YeeJe kees OejW meYeer~~1~~
pee nes esemkej Oecee&ce=le, Je=efbiele ceefnceeMeeueer~
kegieefle kegheLe mes eeCeerieCe kees, efvekeeuekej os megKe Yeejer~~
vee kees cegKe ieewCe kejves mes, yengle Yesoegle megKeoelee~
Ssmes efpeveJeeveece=lecee, ns Oece&! kejes peie mes j#ee~~2~~
pee nes pewveer JeeCeer peie ceW, mehleYebiecee iebiee nw~
Jee Glheeo OeewJeegle JeeW, kes mJeYeeJe kees eie kejs~~
Deveghece efMeJemegKe ej Keesueleer, DeJee megKe kees osleer nw~
efJeIve jefnle De kece& Oetefue mes, jefnle cees#e kees osleer nw~~3~~
Den& l e ef m eeeee& GheeOeee, meJe& meeOeg i eCe meg j Jeb e f o le~
ef$eYegJeve Jebefole hebe hejce ieg, veceesmleg legcekees cece meblele~~

294 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ceesneefj kes Ieeleke ejpe, DeeJejCeeW mes jefnle efpevesMe~

efJeIve-jnme efJejefnle hetpee kes, eesie Den&le kees vecetB ncesMe~~4~~
#eceeefo Gece iegCeieCe meeOeke, mekeue ueeske efnle nsleg ceneved~
MegYe efMeJeOeece Oejs ues peekej, efpeveJej Oece& vecetB megKe Keeve~~
efceLee%eeve leceesJe=le peie ceW, peeseflece&e Deveghece Yeemkej~
DebiehetJe&cee efJepeeMeerue, efpeveJeeve vecetB ceQ efMej vele kej~~5~~
YeJeveJeeefme Jevlej peesefle<e, Jewceeefveke ceW vejueeske ceW es~
efpeveYeJeveeW keer ef$eYegJeve Jebefole, efpeveeeflecee kees Jebot B ceQ~~
Yeg J eve$ee ceW ef p eleves ef p eveie= n ,YeJeef J ejef n le leer L e k ej kes ~
YeJeeefive Meebefle nsleg vecetB ceQ, ef$eYegJeveheefle mes Deefe&le es~~6~~
Fme efJeOe eCegle hebehejceser, eer efpeveOece& efpeveeiece kees~
efJeceue ewle ewleeuee JebotB, yegOepeve F yeesefOe cece oes~~
egeflekej efpeveie=n ceW Deke=ef$ece, ke=ef$ece Deecese egefleceeve~
vej megj hetefpele YegJeve$ee kes, meye efpeve efyebye vecetB iegCeKeeve~~7~~
egefleceb[ue Yeemegj leveg MeesefYele, efpeveJej eeflecee Deeeflece nQ~
peie ceW JewYeJensleg GvnW, JebotB Debpeefuekej efMej vele ceQ~~
DeeegOe efJeefee Yet<ee efJejefnle, efpeveie=n ceW eeflecee eeke=le~
keebleer mes Deveghece nQ keuce<e, Meebefle nsleg ceQ vecetB melele~~8~~
hejce Meebefle mes ke<eeecegeer, kees kenleer cevenj DeefYehe~
YeJe kes Debleke efpeve keer eeflecee, eCecetB ceve efJeMegef kes nsleg~~
og<ke=leheLe jesOeke cece efme-Yeefe mes ngDee hegCe pees Yeer~
YeJe-YeJe ceW efpeveOece& efn ceW, { Yeefe jns heue efceues ener~~9~~
meye heoeLe&efJeled oMe& %eeve-mecheled egle Den&le keer eeflecee~
eLee yegef ceveMegef nsleg, iegCe keerle&ve keB Delegue ceefncee~~
eerceod YeJeveJeeefme kes ie=n ceW, Yeemegj efpeve cetefle& mJeecesJe~
hejce efmeieefle kejW nceejer, JebotB GvnW keB efvele mesJe~~10~~
Fme peie ceW efpeleveer eeflecee nQ, ke=ef$ece Deke=ef$ece meyekees~
ceQ JebotB efMeJe JewYeJensleg, meye efpeve ewle efpeveeuee kees~~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ke=eflekece& efJeefOe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 295

Jeblej kes efJeceeve ceW efpeveie=n, GveceW Deke=ef$ece eeflecee~

mebKeeleerle kener nQ JebotB, oes<e veeMe kes nsleg meoe~~11~~
peesefle<e osJeeW kes efJeceeve ceW, DeodYegle mebheledegle efpeveiesn~
mJeebYegJee eeflecee Yeer DeieefCele, GvnW vecetB efvepe JewYeJe nsleg~~
megjheefle kes vele cegkegceefCe-eYe mes DeefYe<eske ngDee efpevekee~
Jewceeefveke megj mesefJele eeflecee, efmeef nsleg ceQ vecetB meoe~~12~~
Fme efJeOe mlegefle heLeeleerle, Devlej yeeefnj eeregle Den&ved~
ewleeW kes mebkeerle&ve mes cece, meJee&eJe kee nes jesOeve~~
Den&sJe ceneveo Gece-leerLe& Deueewefkeke nQ peie ceW~
ef$eYegJeve YeefJepeve leerLe&mveeve mes, heeheeW kee #eeueve kejles~~13~~
ueeskeeueeske megleJe ekeeMeke, efoJe%eeve peue efvele yenlee~
Meerue meodele efJeMeeue efvece&ue, oes le mes MeesefYele efoKelee~~
MegkeueOeevecee jepenbme, efmLej jepele nw Fme veo ceW~
cebIees<e mJeeOeee efJeefJeOeiegCe, meefceefle iegefhle yeeuet ecekes~~14~~
#eceeefo nQ DeeJele& meneeW, meJe&oeecee kegmegce efKeues~
uelee MeesYeleer ogmen hejer<en, Yebie lejbefiele nQ uenjW~~
jefnle ke<eee hesve mes jeie-s<e Deeefo MewJeeue jefnle~
jefnle ceesn keere[ mes cejCeeefoke peueej cekejeefo jefnle~~15~~
$e+ef<e eOeeve kes ceOegj mleJe neW, efJeefJeOe heef#e kes Meyo meMe~
efJeefJeOe meeOegieCe le nQ, DeeeJe jesOe efvepe&je peue efveme=le~~
ieCeOej eeer Fv Deeefo pees, YeJe eJej yeng heg<e eOeeve~
keefueceue keueg<e otj kejves efnle, Yeefe mes eneB efkeee mveeve~~16~~
Fme efJeOe eer Denle ceneeYeg, ceneleerLe& ieCeOej kenles~
YeefJepeve heehe cewue #eeueve efnle, FmeceW DeJeieenve kejles~~
Deefle heeJeve en leerLe& Deve mes, Depese Deveghece nw iebYeerj~
ceQ mveeve nsleg Gleje ntB, cece og<ke=le ceue keefjes otj~~17~~
eesOeeefive kees peerle efueee veefnb, ves$e keceue ueeefuecee eYees!
veefnb efJekeej Gske Dele eYeg, ef kee#e jefnle legce nes~~

296 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ceo efJe<eeo mes jefnle Dele, efmcele cegKe meoe jns YeieJeved ~
kenlee nw en ceb o neme leJe, Deb l ekejCe Meg e f het j Ce~~18~~
jeieesske jefnle nesves mes, efyeve DeeYet<eCe MeesefYele nes~
eke=efle he efveoex<e legcneje, eYeg efveJe&e ceveesnj nes~~
efnbmee eEnme YeeJeefJejefnle mes, DeeegOe jefnle megefveYe&e nes~
efJeefJeOe Jesovee kes #ee mes efyeve-Yeespeve le=hle meoe eYeg nes~~19~~
Je=ef jefnle veKe kesMe eYet! jpeceue mheMe& ve nes leve kees~
efJekeefmele keceue megebove mece nw, efoJe megiebefOele osn efJeYees!
jefJe MeefMe Jee efoJe ue#eCe mes, MeesefYele leJe MegYehe ceneve~
keesef mete& mes DeefOeke eceke, efhej Yeer oMe&ke kees efee megKeoeve~~20~~
cees n jeie mes ot e f < ele ef n leheLe-s < eer p eve kes meg v e Gheos M e~
keueg<ecevee peve ngS peiele ceW, Megefe nesles Jes legcekees osKe~~
DeefleMee egle leJe cegKe oMe&ke, peve kees Deheves mevcegKe efoKelee~
Mejod efJeceue MeefMe ceb[ue mece, leJe Deeme ev nw Gefole ngDee~~21~~
Decejsej kes vecemkeej mes, cegkeg ceefCeeYe efkejCeeW mes~
egefcyele ejCe mejesn YeieJeved ! leJe MegYehe ceveesnj nw~~
Deve osJe ieg leerLe& Gheemeke, mekeue YegJeve en DevOe meceeve~
Gve meyekees leJe he heefJe$e, kejs De ves$e kejs Deceueeve~~22~~

Debeefuekee
(ieJeemeve mes yew"kej Jebovee cege mes)

YeieJeved ! ewleYeefe De keeeeslmeie& efkeee GmeceW pees oes<e~

Gvekeer Deeueeseve kejves kees, Fgke ntB Oej ceve mevlees<e~~
DeOees ceOe De TOJe&ueeske ceW, Deke=ef$ece ke=ef$ece efpeveewle~
efpeleves Yeer nQ ef$eYegJeve kes, eGefJeOe megj kejW Yeefe mes mesJe~~1~~
YeJeveJeeefme Jeblej peesefle<e, Jewceeefveke megj heefjJeej meefnle~
efoJe iebOe megce Oethe etCe& mes, efoJe vnJeve kejles efveleeefle~~
DeeX hetpeW Jebove kejles, vecemkeej Jes kejW melele~
ceQ Yeer GvnW eneR hej Deet, hetpetB JeoBt vecetB melele~~2~~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ke=eflekece& efJeefOe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 297

ogKeeW kee #ee keceeX kee #ee, nesJes yeesefOe ueeYe nesJes~
megieefleieceve nes meceeefOecejCeb, cece efpeveiegCe mebheefle nesJes~~3~~
DeLe heewJee&efke-osJeJeboveeeeb hetJee&eeee&vegecesCe mekeuekece&#eeeLe YeeJehetpeeJeboveemleJemecesleb
hebeceneiegYeefekeeeeslmeie kejescenb~
(hebeebie vecemkeej kejkes Ke[s neskej 3 DeeJele& Ske efMejesveefle kejW, cegeeMegefecege mes hetJe&Jeled meeceeefeke ob[ke
he{kej 3 DeeJele& 1 efMejesveeflehetJe&ke keeeeslmeie& (9 peehe) kejW hegve meeebie vecemkeej kejkes Ke[s neskej 3 DeeJele& 1
efMejesveefle kej cegeeMegefecege mes Leesmmeeefce mleJeve he{kej hegvejefhe 3 DeeJele& 1 efMejesveefle kejW~)

hebeceneieg Yeefe
(Ke[s neskej Jebovee cege mes)

megjheefle vejheefle veeieFv efceue, leerve $e OeejW eYeg hej~

hebecenekeueeCeke megKe kes, mJeeceer cebieuecee efpeveJej~~
Deveb l e oMe& v e %eeve Jeer e& meg K e, eej eleg e kes Oeejer ~
Ssmes eer Denle hejceieg, nceW meoe cebieuekeejer~~1~~
Oeeve Deefivecee yeeCe eueekej, kece&Me$eg kees Yemce efkees~
pevce peje De cejCehe-$ee veiej peuee ef$ehegjeefj ngS~~
eehle efkees Meeele efMeJehegj kees, efvele efvejbpeve efme yeves~
Ssmes efmemecetn nceW efvele, Gece %eeve eoeve kejW~~2~~
hebeeeejceeer hebeeiveer ceW pees lehe leheles jnles~
eoMe Deb i eceeer eg l emeeiej, ceW ef v ele DeJeieenve kejles ~ ~
cegefeeer kes Gece Jej nQ, Ssmes eer Deeeee& eJej~
ceneMeer u eele %eeve-Oeevejle, os J eW nceW ceg e f e meg K ekej~~3~~
en mebmeej Yeebkej ogKekej, Ieesj ceneJeve nw efJekejeue~
ogKecee efmebn JeeIe Deefle leer#eCe, veKe De [e{ meefnle efJekejeue~~
Ssmes Jeve ceW ceeie&Ye, peerJeeW kees cees#eceeie& oMe&ke~
efnle GheosMeer GheeOeee ieg, kee ceQ Jebove keB melele~~4~~
Ge-Ge lehe kejWb $eeesoMe-efeee eefjle ceW meoe kegMeue~
#eerCe Mejerjer Oece&Oeeve De, MegkeueOeeve ceW efvele lelhej~~
DeefleMee lehe ue#ceer kes Oeejer, cenemeeOegieCe Fme peie ceW~
cene cees#eheLeieeceer iegJej, ncekees jlve$ee efveefOe oW~~5~~

298 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Fme mebmleJe mes pees peve hebe-hejceieg kee Jebove kejles~

Jes ieglej YeJe-uelee keekej, efme meewKe mebheled ueYeles~~
kecexvOeve kes hegbpe peueekej, peie ceW ceeve heg<e yeveles~
hetCe& %eevecee hejceeeoke, mJeelce megOeejme kees eKeles~~6~~
-oesne-

Den&led efmeeeee& De, hee"ke meeOeg ceneve~

hebehejceieg neW cegPes, YeJe - YeJe ceW megKeKeeve~~7~~
Debeefuekee
(ieJeemeve mes yew"kej Jebovee cege mes)

-oesne-

YeieJeved hebeceneieg, Yeefe keeeeslmeie&~

kejkes Deeueeseve efJeefOe, kejvee eentB meJe&~~1~~
De ceneMegYe eeeflenee&, mebegle Denle efpevesej nQ~
De iegCeeefvJele TOJe&ueeske, cemleke hej efme efJejepe jns~~
De" eJeeve ceelee mebegle nQ, eer Deeeee& eJej peie ceW~
Deeeejeefoke egle%eeveece=le, GheosMeer hee"keieCe nQ~~2~~
jlve$ee iegCe heeueve ceW jle, meJe&meeOeg hejceser nQ~
efveleeefle Deet hetpetB JebotB, vecemkeej ceQ keB GvnW~~
ogKeeW kee #ee keceeX kee #ee, nesJes yeesefOe ueeYe nesJes~
megieefleieceve nes meceeefOecejCeb, cece efpeveiegCe mebheefle nesJes~~3~~
DeLe heewJee&efkeosJeJeboveeeeb hetJee&eeee&vegecesCe mekeuekece&#eeeLe YeeJehetpeeJevoveemleJe
mecesleb ewle-hebeiegYeeer ke=lJee leerveeefOekeoes<eefJeMegeLe DeelceheefJe$eerkejCeeLe meceeefOe
Yeefekeeeeslmeie kejescenb~
(hetJe&Jeled hebeebie vecemkeej, meeceeefeke ob[ke, 9 peehe~ Leesmmeeefce mleJeve kejkes meceeefOeYeefe he{W~)

meceeefOeYeefe (Ke[s neskej Jebovee cege mes)

eLeceb kejCeb ejCeb Jeb vece
MeeeeW kee DeYeeme efpevesej, veceve meoe meppeve mebieefle~
meeefj$e kes iegCe ieeTB De, oes<e keLeve ceW ceewve melele~~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ke=eflekece& efJeefOe

Dece=leJee|<eCeer erkee / 299

meyemes efee efnle Jeeve kentB, efvepe DeelceleJe kees efvele YeeTB~
eeJeled cegefe efceues leeJeled, YeJe-YeJe ceW Fve meyekees heeTB~~1~~
leJe ejCeebyegpe cegPe ceve ceW, cegPe ceve leJe ueerve ejCe egie ceW~
leeJeled jns efpevesej eeJeled, cees#e eeefhle veefnb nes peie ceW~~
De#ej heo mes ner v e DeLe& , cee$ee mes ner v e kene pees ceQ ~
ns egle ceele! #ecee kejes meye, cece ogKeeW kee #ee nesJes~~2~~

Debeefuekee

(ieJeemeve mes yew"kej Jebovee cege mes)

-oesne-

YeieJeved ! meceeefOe Yeefe De, kejkes keeeeslmeie&~

eentB Deeueeseve kejve, oes<e efJeMeesOeve nsleg~~1~~
jlve$ee mJehe hejceelcee, Gmekee Oeeve meceeef O e nw ~
ef v eleeef l e Gme meceeef O e kees Deet , het p et B Jeb o t B vecet B Gmes ~ ~
ogKeeW kee #ee keceeX kee #ee, nesJes yeesefOe ueeYe nesJes~
megieefleieceve nes meceeefOecejCeb, cece efpeveiegCe mebheefle nesJes~~2~~
(Devevlej eLeeJekeeMe DeelceOeeve, peehe Deeefo kejW~)

N : MN :M

metefeJeeve
ieg efyevee meJex YeJeefvle heMeg meefVeYee~
ieg kes efyevee meYeer heMeg kes meceeve nesles nQ~
ceje"er ceWieg efyeve keesCe efoKeeJes Jee ieg kes efyevee eLeeLe& DeelcekeueeCe
kee ceeie& keewve efoKee mekelee nw ? DeLee&led keesF& veneR~

300 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Oece&leerLe& keer Glheefe

JeOe&ceeve YeieJeeve ves leerLe& keer Gheefe keer nw~1 De"ejn Yee<ee Deewj meele meew #eg Yee<ee mJehe eoMeebieelceke Gve
Deveske yeerpe heoeW kes eheke DeLe&kelee& nQ leLee yeerpe heoeW ceW ueerve DeLe& kes eheke yeejn DebieeW kes kelee& ieCeOej Yedejke
ebLekelee& nQ~~2
mebheefn Je[d{ceeCeeflelLeiebOekeeejes Jegeos
efoJeOJeefve kee JeCe&ve efleueeseheCCeefe ebLe ceW Deeee nw~
peeseCeheceeCemebefoefleefjeecejceCegJe efCeJenheef[yeesOees~ efceoceOegjieYeerlejeefJemeoefJemeemeeue
Yeemeeefnb~~60~~ DejmeceneYeemee KeguueeYeemee efJe meemeemebKee~ DekeKejDeCekeKejhhee meCCeerpeerJeeCe
meeueYeemeeDees~~61~~ SoeeEme YeemeeCeb leeuegJeboleeskeb"JeeJeejb~ heefjnefje Skekekeeueb YeJJepeCeeCebokej
Yeemees~~62~~3
Ske eespeve eceeCe leke efmLele efleee osJe Deewj ceveg<eeW kes mecetn kees yeesOe eoeve kejves Jeeueer YeieJeeve keer efoJeOJeefve
nesleer nw~ en efoJeOJeefve ce=ogceOegj, DeefleiebYeerj Deewj efJeMeomhe efJe<eeeW kees kenves Jeeueer mebhetCe& Yee<eecee nesleer nw~ en
meb%eer peerJeeW keer De#ej Deewj Deve#ejhe De"ejn Yee<ee Deewj meele meew ueIeg Yee<eeDeeW ceW heefjCele nesleer ngF&, leeuegDeeW"oeBle leLee
keb" kes nueveeuevehe Jeeheej mes jefnle neskej Ske ner mecee ceW YeJepeerJeeW kees Deevebefole kejves Jeeueer nesleer nQ Ssmeer
efoJeOJeefve kes mJeeceer leerLekej YeieJeeve nesles nQ~~60-61-62~~
Deye JeOe&ceeve efpevekes leerLe& ceW ebLekelee& kees kenles nQ
Ge heeBe Deefmlekeeeeefoke keee nQ ? Ssmes meewOecexv kes eMve mes mevosn kees eehle ngS, heeBe meew, heeBe meew efMe<eeW
mes meefnle leerve YeeleeDeeW mes Jesef<le, ceevemlebYe kes osKeves mes ieJe& jefnle ngS, yegef kees eehle nesves Jeeueer efJeMegef mes mebegkele
JeOe&ceeve YeieJeeved kes oMe&ve kejves hej DemebKeele YeJeeW ceW Dee|pele ceneved keceeX kees ve< kejves Jeeues, efpevesvosJe keer leerve
eoef#eCee kejkes heeBe DebieeW eje YetefcemheMe& hetJe&ke Jebovee kejkes SJeb oe mes efpeveYeieJeeved kee Oeeve kej mebece kees eehle ngS,
efJeMegef kes yeue mes cegntle& kes Yeerlej GlheVe ngS mecemle ieCeOej kes ue#eCeeW mes mebege leLee efpevecegKe mes efvekeues ngS yeerpeheoeW
kes %eeve mes meefnle Ssmes ieewlece iees$eJeeues FvYetefle yeeeCe eje etBefke Deeeejebie Deeefo yeejn DebieeW leLee meeceeefeke,
elege\JeMeeflemleJe, Jebovee, eefleeceCe, Jewveefeke, ke=eflekece&, oMeJewkeeefueke, GejeOeeve, keuheJeJenej, keuheekeuhe, cenekeuhe,
hegC[jerke, cenehegC[jerke Je efveef<eefkee, Fve Debieyeee eewon ekeerCe&keeW keer eeJeCe ceeme kes ke=<Ce he#e ceW egie keer Deeefo ceW
eefleheoe kes hetJe& efove ceW jevee keer Leer, DeleSJe FvYetefle ieCeOej osJe Yeejke eer JeOe&ceeve mJeeceer kes leerLe& ceW ebLekelee& ngS~
kene Yeer nw
Jeememme he{ceceemes he{ces hekeKeefcce meeJeCes yengues~ heef[JeoghegJJeefoJemes eflelLeghheeer og DeefYeefpeefcce~~40~~
Je<e& kes eLece ceeme Je eLece he#e ceW eeJeCe ke=<Cee eefleheoe kes hetJe& efove ceW DeefYeefpeled ve#e$e ceW leerLe& keer Glheefe ngF&4~
<edKeb[eiece ebLe ceW eerJeerjmesvemJeeceer kenles nQ
lesCe ceneJeerjsCe kesJeueCeeefCeCee keefnolLees leefcn esJe keeues lelLesJe Keses KeeesJemecepeefCeoeG
1. JeceeCe Ye[ejSCe eflelLeceghheFob (OeJeuee heg. 9, he=. 113)~ 2. OeJeuee heg. 9, he=. 127~
3. efleueeseheCCeefe DeOeee 1, ieeLee 60-61~ 4. <edKeb[eiece OeJeueeerkee meceefvJele hegmleke1 he=. 64-65~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Dece=leJee|<eCeer erkee / 301

jceueyegefmebheCCesCe yeeCesCe ieesoceieesesCe meeueogmmegefoheejSCe peerJeepeerJeefJemeemebosnefJeCeemeCe

cegJeieeJe[d{ceeCe-heeocetuesCe FbefoYetefoCeeJeneefjoes1~~2~~
Fme ekeej kesJeue%eeveer YeieJeeve ceneJeerj kes eje kens iees heoeLe& kees Gmeer keeue ceW Deewj Gmeer #es$e ceW #eeesheMece efJeMes<e
mes GlheVe eej ekeej kesceefle, egle, DeJeefOe, ceve:hee&ehe efvece&ue %eeve mes egkele mebhetCe& DeveceleeJeuebyeer JesoJesoebie ceW
heejbiele, ieewleceiees$eere Ssmes FvYetefle yeeeCe ves peerJeDepeerJe efJe<eeke mebosn kees otj kejves kes efueS eerJe&ceeve YeieJeeve kes
ejCekeceue kee Deeee ueskej enCe efkeee DeLee&led eYeg keer efoJeOJeefve kees megvee~
FmeerefueS YeieJeeve ceneJeerj DeLe&kelee& kenueees nQ~
hegCees lesefCeboYetefoCee YeeJemegoheppeeheefjCeosCe yeejnbieeCeb eesmehegJJeeCeb e iebLeCeceskekesCe esJe cegntesCe
jeCee keoe~~2
hegve: Gve FvYetefle ieewlecemJeeceer ves YeeJeegle heee&e mes heefjCele neskej yeejn Debie Deewj eewon hetJe&he ebLeeW keer jevee Ske
ner cegntle& ceW kej oer~
meejebMe en nw efke Deepe mes heeerme meew meej (2571)3 Je<e& hetJe& eeJeCe ke=<Cee eefleheoe kees jepeie=ner kes efJehegueeeue
heJe&le hej YeieJeeve ceneJeerj keer efoJeOJeefve efKejer Leer ener eLece osMevee efoJemeJeerjMeemeve peebleer kes veece mes eefme nw~ Gmeer
efove eer ieewlecemJeeceer ves ieCeOej heo eehle kejkes eoMeebie egle keer jevee keer Leer pees efke ceewefKeke ceeveer ieF& nw Gmes efueefheye
veneR efkeee pee mekelee nw~
efoiecyej pewve ebLeeW kes Devegmeej Deepe keesF& Yeer eoMeebie ee Debieyeee kes iebbLe veneR nQ keeeWefke Fvekees efueefheye veneR efkeee
pee mekelee Lee~ hejchejeiele DeeeeeeX ves pees keg ceewefKeke egle%eeve iegJeeW mes eehle efkeee, keeueeblej ceW eerOejmesveeeee& kes efMe<e
heg<heobleYetleyeefue veece kes oes DeeeeeeX ves <edKeb[eiece ebLe kees efueefheye kejkes jevee keer nw~ Ssmee Fvvebefo Deeeee& Deeefo ves
egleeJeleej Deeefo ebLeeW ceW efueKee nw~
Fmeer ekeej eerieewlecemJeeceer kes cegKekeceue mes efJeefveie&le es ceneve jeveeeW Deepe Jele&ceeve ceW Yeer GheueyOe nQ~
ewleYeefe, eefleeceCeoC[kemet$eeefo~ es ebLe ceewefKekehe mes DeeeeeeX kees eehle nesles jns nQ hegve: efkevneR ceneve DeeeeeeX
ves FvnW efueefheye kejkes nceW Deewj Deehe meYeer YeJeelceeDeeW kes efuees megjef#ele jKee nw~
Fme ekeej meb#eshe ceW eer ieewlecemJeeceer kee heefjee efoee ieee nw~ Deye Deeies Fmeer ebLe ceW Gvekes eje jefele ewleYeefe,
efve<eerefOekee oC[ke, JeerjYeefe Deewj ieCeOejJeuee ceb$eeW kees DeLe& meefnle efoee peeJesiee~
heeef#eke eefleeceCe ceW Cecees efpeCeeCeb Deeefo ieCeOejJeueeceb$e nQ SJeb owJeefmekeheeef#eke eefleeceCe ceW e:
meJee&efCe ejeejeefCe JeerjYeefkele hee" nw~ Fve Cecees efpeCeeCeb~ Deeefo ieCeOejJeuee ceb$eeW kees eerYetleyeefue Deeeee&osJe ves
<edKeb[eiece kes Debleie&le le=leere JesoveeKeb[ kes jeles mecee cebieueeejCehe ceW efueee nw~ efpevekeer efJemle=le erkee (hegmleke

veJeceer ceW) erkeekeej eer Jeerjmesveeeee&osJe ves keer nw~

SJeb eer eYeeebeeee& ves Yeer ewleYeefe Je eefleeceCe oC[kemet$eeW keer mebmke=le erkee keer nw~
1. <edKeb[eiece OeJeueeerkee meceefvJele hegmleke1 he=. 64-65~ 2. <edKeC[eiece OeJeuee erkee meceefvJele, hegmleke 1, he=. 66~ 3. Jele&ceeve
ceW Jeerj efveJee&Ce mebJeled 2541 nw, Fmemes leerme Je<e& hetJe& eer ceneJeerj mJeeceer keer efoJeOJeefve efKejer Leer~

302 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

eer ieewlecemJeeceer eCeerle eefleeceCe

hee" ceW leLee
Deve ebLeeW ceW meceevelee Je Devlej
eer ieewlecemJeeceer eCeerle eefleeceCe hee" ceW pees veJe heoeLe&, eoMelehe, yebOe kes keejCe,
eeJeke kes yeejn ele Je heeerme YeeJeveeSB JeefCe&le nQ~ FvneR kes Devegmeej <edKeC[eiece ebLe Je eer
kegbokegboosJe eje efJejefele meceemeej, eJeevemeej, cetueeeej Deeefo ebLeeW ceW meceevelee nw~ Deeies kes
leJeeLe&met$e Deeefo iebbLeeW mes Devlej Deeee nw~ Gmes eneB efoKeeles nQ

1. veJe heoeLe&
eer ieewlecemJeeceer keefLele veJeheoeLe&
mes DeefYeceo-peerJeepeerJe-GJeue-hegCCeheeJe-DeemeJe-mebJej-efCeppej-yebOeceeskeKeceefnkegmeues1~
FmeceW DeefYecele peerJe DepeerJe GheueyOe hegCe De heehe kens~
DeeeJe mebJej efvepe&j Je yebOe De cees#e kegMeue veJe leJe jnW~~
<edeKeC[eiece OeJeuee erkee hegmleke 13 ceW veJeheoeLe&
peerJeepeerJehegCCe-heeJe-DeemeJe-mebJej-efCeppeje-yebOe-ceeskeKesefn CeJeefn heelLesefn
JeefoefjeceCCeb Ce efkeb efhe DeeflLe, DeCegJeuebYeeoes~2
peerJe, DepeerJe, hegCe, heehe, DeeeJe, mebJej, efvepe&je, yebOe Deewj cees#e, Fve veew heoeLeeX kes efmeJee Deve
keg Yeer veneR nw, keeeWefke Fvekes efmeJee Deve keesF& heoeLe& GheueyOe veneR neslee~
eneB FvnW veew heoeLe& kene nw~
meceemeej ceW eer kegbokegboosJe ves kene nw(15 pe.)
YetelLesCeeefYeieoe peerJeepeerJee e hegCCeheeJeb e~
DeemeJemebJejefCeppej yebOees ceeskeKees e mecceeb3~~13 De.~~
YetleeLexveeefYeielee peerJeepeerJeew e hegCeheeheb e~
DeeeJemebJejefvepe&je yebOees cees#ee mecekelJeced~~13~~
1. efeeekeueehe, cegefveeee&, he=. 292~ 2. <edKeC[eiece OeJeuee erkee heg. 13, he=. 64~
3. meceemeej hetJee&Oe&, he=. 63, iee. (De. 13, pe. 15)~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Dece=leJee|<eCeer erkee / 303

heeevegJeeo-Mesj bo(15 pe.)

YetleeLe& mes peeves ieS pees peerJeepeerJe nQ~
pees hegCeheehe DeeeJe mebJej Yeer leJe nQ~~
efvepe&j Je yebOe cees#e es mecekelJe kens nQ~
JeJenej mes es cegefe kes meeOeke Yeer ngS nQ~~12 De.~~
GlLeeefvekee-Megvee mes peevevee ner mecekelJe nw, Ssmee met$ekeej kenles nQDevJeeeLe&-(YetleeLexve DeefYeielee: peerJeepeerJeew e hegCeheeheb e DeeeJemebJej-efvepe&je: yebOe: e
cees#e: mecekelJeb) YetleeLe& mes peeves ngS peerJe, DepeerJe, hegCe, heehe, DeeeJe, mebJej, efvepe&je, yebOe Deewj cees#e
es veJeleJe ner mecekelJe nQ~~12~~
DeelceKeeefle-Decetefve efn peerJeeoerefve veJeleJeeefve YetleeLexveeefYeieleeefve meceioMe&veb mebheeble
SJeeceer<eg leerLe&eJe=efeefveefceeYetleeLe&veesve JeheefoMeceeves<eg peerJeepeerJehegCeheeheeeJemebJej
efvepe&jeyebOecees#eue#eCes<eg veJeleJes<JeskelJeeeseflevee YetleeLe&veesvewkelJecegheeveere MegveelJesve
JeJemLeeefhelemeelceveesvegYetlesjelceKeeefle-ue#eCeeee: mebheeceevelJeeled~
DeelceKeeefle-es peerJe Deeefo veJeleJe YetleeLe&vee mes peeves ngS meceioMe&ve ner nes peeles nQ,
keeeWefke leerLe& eJe=efe kes efueS DeYetleeLe&vee mes kens iees pees peerJe, DepeerJe, hegCe, heehe, DeeeJe, mebJej,
efvepe&je, yebOe Deewj cees#e ue#eCe Jeeues es veJeleJe nQ~ Gve leJeeW ceW SkelJe kees eke kejves Jeeues,
YetleeLe&vee mes SkelJe kees eehle kej Megvee mes JeJemLeeefhele pees Deelcee nw Gmekeer DeelceKeeefle ue#eCe
Jeeueer DevegYetefle GlheVe nes peeleer nw DeLee&led Megvee mes veJeleJeeW kees peeveves mes Deelcee keer ner DevetYetefle
nesleer nw~
Yetefcekee-DeLe keefeoemeVeYeJe: heeref"keeJeeKeevecee$esCewJe nseesheeoseleJeb heefj%eee
efJeMeg%eeve-oMe&vemJeYeeJeb efvepemJeheb YeeJeeefle~ efJemlejefe: hegveve&JeefYejefOekeejw: meceemeejb
%eelJee heeeeJeveeb kejesefle~ leeLeeefJemlejefeefMe<eb eefle peerJeeefoveJeheoeLee&efOekeejw:
meceemeejJeeKeeveb efeeles~
GlLeeefvekee-le$eeoew veJeheoeLee&efOekeejieeLeeee Deee&jewheefjleeieue#eCe-efveefJe&keuhe
meeceeefekeefmLeleeveeb egelceheme oMe&vecevegYeJeveceJeueeskevecegheueefyOe: mebefJeefe: eleerefle:
KeeeflejvegYeteflemleosJe efveeeveesve efveeeeeefj$eeefJeveeYeeefJe efveeemecekelJeb YeCeles~ leosJe
e iegCeiegCeYesoheefveeveesve MegelcemJeheb YeJeleerleskee heeleefvekee~ DeLeJee veJeheoeLee&
YetleeLexve %eelee: meblemle SJeeYesoesheeejsCe mecekelJeefJe<eelJeeod JeJenejmecekelJeefveefceeb YeJebefle,
eqveeeveesve leg mJekeereMegheefjCeece SJe mecekelJeefceefle efleeree esefle heeleefvekeeeb ceveefme
Oe=lJee met$eefceob eheeefle-

304 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

YetolLesCeeefYeieoe, peerJeepeerJee e hegCCeheeJeb e~

DeemeJemebJejefCeppej-yebOees ceeskeKees e mecceeb~~15~~
YetleeLexveeefYeielee peerJeepeerJeew e hegCeheeheb e~
DeeeJe-mebJej-efvepe&je-yebOees cees#ee mecekelJeced~~15~~
leelhee&Je=efe-YetolLesCe YetleeLexve efveeeveesve Megveesve DeefYeieoe DeefYeielee efveCeealee
efveefelee %eelee: meble:~ kes les~ peerJeepeerJee e hegCeheeJeb e DeemeJemebJej-efCeppejyebOees ceeskeKees
e peer J eepeer J e-heg C eheeheeeJemeb J ej-ef v epe& j eyeb O ecees # emJehee veJeheoeLee& : mecceeb le
SJeeYesoesheeejsCe mecekelJeefJe<eelJeelkeejCelJeelmecekelJeb YeJebefle~ efveeesve heefjCeece SJe
mecekelJeefceefle~1
Yetefcekee-keesF& DeemeVe YeJe peerJe Fme heeref"kee kes JeeKeevecee$e mes ner nse-Gheeose leJeesW kees
peevekej efJeMeg%eeveoMe&ve mJeYeeJe Jeeues Deheves mJehe keer YeeJevee kejlee nw Gmekee DevegYeJe kejlee nw
efkevleg hegve: efJemleejefeJeeuee keesF& efMe<e Deeies kens peeves Jeeues veJe DeefOekeejeW kes eje meceemeejmJeheDeheveer Meg Deelcee kees mecePekej Deveblej Gmekeer YeeJevee kejlee nw~ Gmeer efJemleej-efe Jeeues efMe<e kes
eefle peerJeeefo veJe heoeLe& kes veJe DeefOekeejeW mes Fme meceemeej kee JeeKeeve efkeee pee jne nw~
GlLeeefvekee-GveceW meJe&eLece veJeheoeLe& kes DeefOekeejhe ieeLee ceW Deele&, jewOeeve kes heefjleeie
ue#eCe, efveefJe&keuhemeeceeefeke ceW pees efmLele nQ, Ssmes cegefveeeW kes pees Meg Deelcee kes mJehe kee oMe&ve nw,
DevegYeJeve nw, DeJeueeskeve nw, GheueefyOe nw, mebefJeefe nw, eleerefle nw, Keeefle nw Deewj DevegYetefle nw Jener
efveeevee mes efveeeeeefj$e kes meeLe DeefJeveeYeeJe mebyebOe jKeves Jeeuee Ssmee efveeemecekelJe ee
JeerlejeiemecekelJe kenueelee nw Deewj Jener mecekelJe iegCe-iegCeer ceW DeYeso kees kenves Jeeues Ssmes efveeevee
mes Megelcee kee mJehe nw~ Fme ekeej mes en Ske heeleefvekee DeLee&led GlLeeefvekee ngF&~
DeLeJee YetleeLe& mes peeves iees pees peerJeeefo veJe heoeLe& nQ Jes ner DeYesoesheeej mes mecekelJe kee efJe<ee
nesves mes JeJenejmecekelJe kes efveefcee nesles nQ, efkevleg efveeevee mes Deheveer Deelcee kee Meg heefjCeece ner
mecekelJe nw, Fme ekeej mes en otmejer GlLeeefvekee ngF&~ Fme lejn Fve oesveeW GlLeeefvekeeDeeW kees ceve ceW
jKekej Deeies kee met$e eefhele kejles nQDevJeeeLe&-(YetelLesCe DeefYeieoe peerJeepeerJee e hegCCeheeJeb e DeemeJe-mebJejefCeppej yebOees e
ceeskeKees mecceeb) YetleeLe& mesDeMeg efveeevee mes peeves iees peerJe, DepeerJe, hegCe, heehe, DeeeJe,
mebJej, efvepe&je, yebOe Deewj cees#e es ner mecekelJe nQ~~15~~
1. meceemeej hetJee&Oe&, he=. 77 mes 79 mebmke=le Je efnvoer~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Dece=leJee|<eCeer erkee / 305

leelhee&Je=efe-YetleeLe& DeLee&led efveeevee ee Megvee, Fme Megvee kes eje efveCe&e efkees iees
efveefele efkees ieespeeves iees pees peerJe, DepeerJe, hegCe, heehe, DeeeJe, mebJej, efvepe&je, yebOe Deewj cees#e es
veJe heoeLe& nQ, Jes ner DeYeso kes Gheeej kes eje mecekelJe nesles nQ, keeeWekf e es veJe heoeLe& ner mecekelJe kes
efJe<ee nQ Deewj mecekelJe kes efueS keejCe nQ~ efveeevee mes Deelcee kee eevehe heefjCeece ner mecekelJe nw~
Fmeer ieeLee kees eer kegbokegbo mJeeceer ves Deheves cetueeeej ebLe ceW efueee nwYetelLesCeeefYeieoe peerJeepeerJee e hegCCeheeJeb e~
DeemeJemebJejefCeppejyebOees ceeskeKees e mecceeb1~~203~~
ieesccemeej peerJekeeC[ kes Devegmeej osKeWCeJe e heolLee peerJeepeerJee leeCeb e hegCCeheeJeogieb~
DeemeJemebJejefCeppejyebOee ceeskeKees e neWefleefe~~621~~
peerJeogieb GelLeb peerJee hegCCee ng mecceiegCe meefnoe~
Jeomeefnoe efJe e heeJee leefJJeJejeree nJebefleefe2~~622~~
peerJee DepeerJee: les<eeb hegCeheeheeb DeeeJe: mebJejes efvepe&je yevOees cees#eesefle veJeheoeLee& YeJeefvle~
heoeLe&Meyo: meJe&$e mecyevOeveere:,-peerJeheoeLe&: Fleeefo:~~621~~
peerJeepeerJeheoeLeez ew hetJe& peerJemeceemes <e[dJeeefOekeejs eeseeLeez~ hegCepeerJee: mecekelJeiegCeegee
eleegeee meg:~ leefhejerleue#eCee: heehepeerJee: Keueg efveecesve~~622~~
leJeeLe&met$e iebLe ceW Fvekee ece yeouee nw~ meJee&Le&efmeef ebLe ceW osefKeS
leJeeLe&eeveb meceioMe&veefcelegkeleced~ DeLe efkeb leJeefcelele Foceen
peerJeepeerJeeeJeyevOemebJejefvepe&jecees#eemleJeced3~~4~~
le$e esleveeue#eCees peerJe:~ mee e %eeveeefoYesoeoveskeOee efYeeles~ leefhee&eue#eCeespeerJe:~
MegYeeMegYekecee&ieceejheb DeeeJe:~ Deelce-kece&CeesjveesveeosMeevegeJesMeelcekees yevOe:~
DeeeJeefvejesOeue#eCe: mebJej:~ SkeosMekece&meb#eeue#eCee efvepe&je~ ke=lmvekece& efJeeesieue#eCees
cees#e:~ S<eeb ehee Gej$e Je#eles~ meJe&me heuemeelceeOeervelJeeoeoew peerJeenCeced~ leoghekeejeLe&
lJeeeovevlejcepeerJeeefYeOeeveced~ leogYeeefJe<eelJeeeovevlejceeeJeenCeced~ lelhetJe&kelJeeleovevlejb
yevOeeefYeOeeveced~ mebJe=leme yevOeeYeeJeeeleleveerke-eefleheeLe leovevlejb mebJejJeeveced~ mebJejs
meefle efvepe&jesheheesmleoefvlekes efvepe&jeJeeveced~ Devles eehelJeevcees#emeevles Jeeveced~
Fn hegCeheeheenCeb kee&Jeced~ veJeheoeLee&: FlevewjhegelJeeled~ ve kee&Jeced DeeeJes
yebOes eevleYee&Jeeled~
1. cetueeeej hetJee&Oe&, he=. 168, ieeLee 203, erkee mebmke=le 168 mes 169, mebmke=le, efnvoer~ 2. ieesccemeej peerJekeeC[, he=. 861 mes ieeLee
621, 622, peerJeleJeeoerefhekee erkee, he=. 862, %eeveheer" mes ekeeefMele~ 3. meJee&Le&efmeef, he=. 10, 11, 12~

306 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

peerJeeefo heoeLeeX kee eeve kejvee meceioMe&ve nw~ Deye leJe keewve-keewve nQ, Fme yeele kees yeleueeves kes
efueS Deeies kee met$e kenles nQpeerJe, DepeerJe, DeeeJe, yebOe, mebJej, efvepe&je Deewj cees#e es leJe nQ~~4~~
FveceW mes peerJe kee ue#eCe eslevee nw pees %eeveeefoke kes Yeso mes Deveske ekeej keer nw~ peerJe mes efJehejerle
ue#eCe Jeeuee DepeerJe nw~ MegYe Deewj DeMegYe keceeX kes Deeves kes ejhe DeeeJe nw~ Deelcee Deewj kece& kes eosMeeW
kee hejmhej efceue peevee yebOe nw~ DeeeJe kee jeskevee mebJej nw~ keceeX kee SkeosMe Deueie nesvee efvepe&je nw Deewj
meye keceeX kee Deelcee mes Deueie nes peevee cees#e nw~ meye heue peerJe kees efceuelee nw, Dele: met$e kes eejbYe ceW peerJe
kee enCe efkeee nw~ DepeerJe-peerJe kee Ghekeejer nw en efoKeueeves kes efueS peerJe kes yeeo DepeerJe kee keLeve
efkeee nw~ DeeeJe peerJe Deewj DepeerJe oesveeW kees efJe<ee kejlee nw Dele: Fve oesveeW kes yeeo DeeeJe kee enCe
efkeee nw~ yebOe DeeeJehetJe&ke neslee nw, FmeefueS DeeeJe kes yeeo yebOe kee keLeve efkeee nw~ mebJe=le peerJe kes yebOe
veneR neslee, Dele: mebJej yebOe kee Guee ngDee Fme yeele kee %eeve kejeves kes efueS yebOe kes yeeo mebJej kee keLeve
efkeee nw~ mebJej kes nesves hej efvepe&je nesleer nw, FmeefueS mebJej kes heeme efvepe&je kener nw~ cees#e Devle ceW eehle neslee
nw, FmeefueS Gmekee Devle ceW keLeve efkeee nw~
leJeeLe&jepeJeeefle&ke kes keeflehee DebMeef$ekeeueefJe<eepeerJeveevegYeJeveeled peerJe:1~~7~~ oMemeg eeCes<eg eLeesheee-eeCeeheee&esCe ef$e<eg
keeues<eg peerJeveevegYeJeveeled peerJeefle, DepeerJeerled, peerefJe<eefle Fefle Jee peerJe~ leLee meefle efmeeveeceefhe
peerJelJeb efmeb peerefJelehetJe&lJeeled~ mebeefle ve peerJeefvle efmee:, YetlehetJe&ielee peerJelJeces<eeced FleewheeeefjkelJeb
meeled, cegKeb es<eles:, vew<e oes<e:, YeeJeeeCe%eeveoMe&veevegYeJeveeled meebeeflekeceefhe peerJelJeceefmle~ DeLeJee
ef{Meyoeseced~ {ew e efeee JeglheeLexJesefle keoeefelkeb peerJevecehes#e meJe&oe Jele&les ieesMeyoJeled~
leefhee&eespeerJe:~~8~~ eme peerJevecegeue#eCeb veemlemeew leefhee&eeod DepeerJe Flegeles~
DeeeJelevesve DeeeJeCecee$eb Jee DeeeJe:~~9~~ esve kecee&eJeefle ee DeeeJeCecee$eb Jee me
DeeeJe:~
yeOelesvesve yebOevecee$eb Jee yevOe:~~10~~ yeOeles esve DemJelev$eerefeeles esve, DemJelev$eerkejCecee$eb
Jee yevOe:~
mebefeelesvesve mebJejCecee$eb Jee mebJej:~~11~~ esve mebefeeles esve mebOeles, mebjesOevecee$eb Jee
mebJej:~
efvepeeae&les eee efvepe&jCecee$eb Jee efvepe&je~~12~~ efvepeeae&les efvejmeles eee, efvejmevecee$eb Jee
efvepe&je~
1. leJeeLe&jepeJeee|leke he=. 68 mes 69 SJeb 73 mes 74~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Dece=leJee|<eCeer erkee / 307

cees#eles esve cees#eCecee$eb Jee cees#e:~~13~~ cees#eles Demeles esve Demevecee$eb Jee cees#e:~
Jemeben ceW osefKeSpeerJees GJeDeesieceDees, Decegefekeee meosnheefjceeCees~
Yeesee mebmeejlLees, efmees mees efJemmemeesieF&1~~2~~
-MebYegbo(heeevegJeeo)pees peerlee nw mees peerJe kene, Gheeesieceeer Jen neslee nw~
cetleea efJejefnle kelee& mJeosn, heefjceeCe kene Deew Yeesee nw~~
mebmeejer nw Deew efme kene, mJeeYeeefJeke TOJe&ieceveMeeueer~
Fve veew DeefOekeejeW mes JeefCe&le, nw peerJe Je iegCeceefCeceeueer~~2~~
DeLe&-eleske eeCeer peerJe nw, Gheeesieceeer nw, Decetelf e&ke nw, kelee& nw, mJeosn heefjceeCe jnves Jeeuee nw,
Yeesee nw, mebmeejer nw, efme nw Deewj mJeYeeJe mes TOJe&ieceve kejves Jeeuee nw~ es peerJe kes veJe efJeMes<e ue#eCe nQ~
DeppeerJees hegCe CesDees, hegiieue Oeccees DeOecce Deeeemeb~
keeuees hegiieue cegees, JeeefoiegCees Decegefe mesmeeog~~15~~
hegodieue Deew Oece&, DeOece& leLee, DeekeeMe keeue es nQ DepeerJe~
Fve heeBeeW ceW hegodieue cetefle&ke, heeefo iegCeeW mes egle meoerJe~~
yeekeer kes eej Decetefle&ke nQ, mheMe& JeCe& jme iebOe jefnle~
ewleve eeCe mes Metve Dele:, es Je Deesleve ner nQ efvele~~15~~
DeLe&hegodieue, Oece&, DeOece&, DeekeeMe Deewj keeue es DepeerJe Je heeBe ekeej kee nw Ssmee
peevees~ FveceW mes hegodieue Je cetefle&ke nw, keeeWefke Jen he, jme, iebOe Deewj mheMe& iegCe Jeeuee nw, yeekeer Mes<e
Je Decetefle&ke nQ~
DeemeJe yebOeCemebJej-efCeppejceeskeKee mehegCCeheeJee pes~
peerJeepeerJe-efJemesmee, lesefJe meceemesCe heYeCeecees~~28~~
nQ peerJe DepeerJe FvneR oes kes, meye Yeso efJeMes<e kens peeles~
Jes DeeeJe yebOe leLee mebJej, efvepe&je cees#e nQ kenueeles~~
es meele leJe nes peeles nQ, FveceW peye efceueles hegCe heehe~
leye veew heoeLe& nesles Fvekees, meb#eshe efJeefOe mes kenBt Deepe~~28~~
DeLe&-peerJe Deewj DepeerJe kes efJeMes<e Yesohe DeeeJe, yevOe, mebJej, efvepe&je Deewj cees#e nesles nQ~ es
hegCe Deewj heehe mes meefnle Yeer nQ~
1. Jemeben, ieeLee 2, ieeLee 15, ieeLee 28~

308 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

2. eoMe lehe

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

(heeef#eke eefleeceCe mes)

leJeeeejes yeejmeefJenes DeyYeblejes efJJenes yeeefnjes efJJenes lelLe yeeefnjes DeCemeCeb Deeceesoefjeb
efJeefeheefjmebKee jmeheefjeeDees mejerjheefjeeDees efJeefJeemeeCeemeCeb eseof ~ lelLe DeyYeblejes, heeeefeb
efJeCeDees JesppeeJeeb mepPeeDees PeeCeb efJeGmmeiiees eseof ~ DeyYeblejb yeeefnjb yeejmeefJenb leJeeskecceb
Ce keob efCemeCCesCe, heef[kekebleb, lemme efcee ces ogkeke[b1~~3~~
(eefleeceCe evLe$eeer mes)
~~lelLe~~ le$e leees&eesce&Oes~~ yeeefnjes~~ yeeemleheDeeeej~~ DeCemeCeb~~ DeMeveb
Yeespeveb~ leoYeeJeesveMevecegheJeeme~~ Deeceesoefjeb~~ DeJeceesoe&ceOe&Yegkeleeefo~~ efJeefeheefjmebKee~~
Je= e f eheef j meb K eeveb ie= n eemeeef o keb heef j ieCe Je= e f e~~ jmeheef j eeDees ~ ~ jmeheef j leeiees
Ie=leeefojmeheefjleeie~~ mejerjheefjeeDees~~ DeeleheveeefokeeekeuesMe~~ efJeefJeemeeCeemeCeb e~~
efJeefJees m$eerheMeg<eb{Jeefpe&les eosMes Meeemeveefceefle~ SJecege<edekeejes yeeemleheDeeeej~~
DeLe DeyYeblej Fleen-lelLesleeefo~~ le$e leees&eesce&OesYeblej-mleheDeeeejheeeef eb ~ ~ Deeiecees eef J eef O evee oes < eef v en& j Ceb eeeef M eeb ~ leVeJeef J eOeceeuees eveeefleeceCeleogYeeefJeJeskeJeglmeie&leheMso-heefjnejeshemLeeheveeYesoeled ~~ efJeCeDees~~ efJeveees
iegCeeefOekes<eg veerewJe=efe me elegefJe&Oees %eeveoMe&ve-eeefj$eesheeejYesoeled-Jesppee-(Dee) Jeeb~~
JeweeJe=eb iegCeJelmeg og:Keesheefveheeles efvejJeesve efJeefOevee keeees<ee JeeblejsCe Jee leoheveeveb~
leMeefJeOeceeeeeexheeOeeeleheefmJeMew#eiueeve-ieCekeguemebIemeeOegcevees%eefJe<eeYesoeled~~ mepPeeDees~~
MeesYeve DeeOeee: hee" mJeeOeee:~ me hebeefJeOees, Jeeeveehe=veeveges#eece>ee-OeceexheosMeYesoeled
~~ PeeCeb~~ Oeeveb eEeleeefvejesOeue#eCeb~ leelegefJe&Oeceele&jew-Oece&MegkeueYesoeled~ le$e
Oece&Megkeueheb Oeeveefcen ie=eles; veele&jewheb, leme ogie&eflensleglJesve leheesheleeveghehees~~
efJeGmmeiiees esefo~~ Jeglmepe&veb~ Jeglmeie&e yeeeeYeblejheefjenleeie Fefle~ SJecegeekeejsCeeYeblej
yeeeb mecegefoleb~~ yeejmeefJenb~~ eoMeekeejb~~ leJeeskecceb~~ leheDeeeej~~ Ce keob~~ ve ke=leb
veevegef<"leb~ ceee eEkeefJeefMe<sve? efCemeCCesCe~~ hejer<eneefoefYe heeref[lesve~ eEkeleg~~ heef[kekebleb~~
efve<eCCesve ceee eefleeebleb heefjleeb~~ lemme efcee ces ogkeke[s~~ leme eoMeefJeOelehe
Deeeejheefjneheveme mebyebefOeefve og<ke=les efceLee efJeheuelee ces YeJeleg~~2
(heeevegJeeo)n DeYeblej yeeefnj mes yeejnefJeOe lehe Deeeej kene~
GveceW mes DeveMeve Deceesoe& Je=leheefjmebKee jmeleeie kene~~
1. heeef#eke eefleeceCe, cegefveeee&, he=. 202~ 2. eefleeceCe ebLe$eeer, he=. 77-78~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Dece=leJee|<eCeer erkee / 309

levegheefjleeie-levegkeuesMe efJeefJee Meeveemeve lehe yeee kens~

eeeefMele efJevee megJeweeJe=le mJeeOeee Oeeve Jeglmeie& kens~~
Fve yeejn lehe kees veneR efkeee heefj<en mes heeref[le es[ efoee~
lehe efkeefjee ceW pees neveer keer, Jen og<ke=le cesje nes efceLee~~3~~
lehe Deeeej yeejn ekeej kee nw-n yeee leheeeej Deewj n DeeYevlej leheeeej~ GveceW mes yeee
leheeeej kes DeveMeve (GheJeeme), DeJeceewoe& (DeOeexoj ee DeOe&Yegefe Deeefo), Je=efeheefjmebKeeve, Ie=leogiOe
Deeefo jmeeW kee leeie, Mejerjheefjleeie Deeleeheveeefo eje keeekeuesMe Deewj efJeefJee Meeemeve es n Yeso nQ
leLee DeeYevlej leheeeej kes eeeefMee, efJevee, JeweeJe=e, mJeeOeee, Oeeve Deewj Jeglmeie& n Yeso nQ~
Ge yeejn ekeej kee lehe kece& heefj<en DeeefokeeW mes heeref[le neskej ceQves veneR efkeee efkevleg hejer<en Deeefo mes
heeref[le neskej es[ efoee~ Gme yeejn ekeej kes leheeeej kes heefjneheve mecyevOeer cesjs og<ke=le ceW efJeheuelee
nesJes ee cesje og<ke=le efJeheue nesJes~~3~~
(<edKeC[eiece evLe mes)
peb leb leJeeskecceb Ceeces1~~25~~
lemme DelLeheJeCeb kemmeecees
leb meyYeblejyeeefnjb yeejmeefJenb leb meJJeb leJeeskecceb Ceece~~26~~
leb leJeeskecceb yeeefnjceyYeblejsCe men yeejmeefJenb~ kees leJees Ceece ? efleCCeb jeCeeCeceeefJeyYeeJe-efceeefCejesnes~ lelLe eGlLe-ce-omece-ogJeeueme-hekeKe-ceeme-G[g-DeeCemebJejsmeg SmeCeheefjeeDees DeCesmeCeb Ceece leJees~ efkecesmeCeb ? DemeCe-heeCe-Keeefoemeeefoeb~ efkececesmees keerjos ? heeeECeefoemebpeceb, YegeerS GneemebpeceDeefJeCeeYeeJeobmeCeeoes~
Ce e eGefJJenDeenejheefjeeiees esJe DeCesmeCeb, jeieeoerefn men leeeiemme DeCesmeCeYeeJeyYegJe
ieceeoes~ De$e Mueeske:
DeeJe=eme oes<esYemmenJeemees iegCew men~ GheJeememme efJe%esees ve MejerjefJeMees<eCeced ~~6~~
Deye lehekece& kee DeefOekeej nw~~25~~
Gmekes DeLe& kee Kegueemee kejles nQ
Jen DeeYevlej Deewj yeee kes Yeso mes yeejn ekeej kee nw~ Jen meye lehekece& nw~~26~~
Jen lehekece& yeee Deewj DeeYevlej kes Yeso mes yeejn ekeej kee nw~
Mebkeelehe efkemes kenles nQ ?
meceeOeeveleerve jlveeW kees eke kejves kes efueS FeefvejesOe kees lehe kenles nQ~
1. <edKeC[eiece (OeJeuee) hegmleke13 he=. 54~

310 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

GmeceW eewLes, "s, Dee"JeW, omeJeW Deewj yeejnJeW S<eCe kee enCe kejvee leLee Ske he#e, Ske ceeme,
Ske $e+leg, Ske Deeve DeLeJee Ske Je<e& leke S<eCe kee leeie kejvee Deves<eCe veece kee lehe nw~
MebkeeS<eCe efkemes kenles nQ ?
meceeOeeveDeMeve, heeve, Keee Deewj mJeee, Fvekee veece S<eCe nw~
Mebkeeen efkemeefueS efkeee peelee nw ?
meceeOeeveen eeefCemebece Deewj Fefvemebece keer efmeef kes efueS efkeee peelee nw keeeWefke Yeespeve
kes meeLe oesveeW ekeej kes Demebece kee DeefJeveeYeeJe osKee peelee nw~
hej Fmekee en DeLe& veneR efke eejeW ekeej kes Deenej kee leeie ner Deves<eCe kenueelee nw keeeWefke
jeieeefokeeW kes leeie kes meeLe ner Gve eejeW kes leeie kees Deves<eCehe mes mJeerkeej efkeee nw~ Fme efJe<ee ceW
Ske Mueeske nw
GheJeeme ceW eJe=efe veneR kejves Jeeues peerJe kees Deveske oes<e eehle nesles nQ Deewj GheJeeme kejves Jeeues
kees Deveske iegCe, Ssmee eneB peevevee eeefnS~ Mejerj kes Mees<eCe kejves kees GheJeeme veneR kenles ~~6~~
YeeJeeLe&Fme <edKeC[eiece OeJeuee erkee heg. 13 ceW he=. 54 mes 88 leke efJemleej mes ener
ieewlecemJeeceer eCeerle ece kees efueee nw~ pewmes efke
(1) DeveMeve, (2) DeJeceewoe&, (3) Je=eheefjmebKeeve, (4) jmeheefjleeie, (5) keeekeuesMe Deewj
(6) efJeefJeeMeeveemeve es 6 yeee lehe nQ~
(1) eeeefee, (2) efJevee, (3) JeweeJe=le, (4) mJeeOeee, (5) Oeeve Deewj (6) keeeeslmeie&
es 6 DeYeblej lehe nQ~
cetueeeej ceW Yeer yeee lehe ceW efJeefJeeMeeveemeve kees "s lehe ceW Je DeYeblej lehe ceW Jeglmeie&
keeeeslmeie& kees "s lehe ceW efueee nw~ eLee
DeCemeCe DeJeceesoefjeb jmeheefjeeDees e JegefeheefjmebKee~
keeemme efJe heefjleeJees efJeefJeemeeCeemeCeb b1~~346~~
ieeLeeLe&DeveMeve, DeJeceewoe&, jmeheefjleeie, Je=efeheefjmebKeeve, keeekeuesMe Deewj efJeefJeeMeeveemeve
es yeee lehe nQ~~346~~
heeeefeb efJeCeeb JesppeeJeeb lensJe mepPeeeb~
PeeCeb e efJeGmmeiiees DeyYeblejDees leJees Smees~~360~~
ieeLeeLe&eeeefMee, efJevee, JeweeJe=le, mJeeOeee, Oeeve Deewj Jeglmeie&, es DeYevlej lehe nQ~~360~~
1. cetueeeej hetJee&Oe&he=. 283, 292~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Dece=leJee|<eCeer erkee / 311

hegvee leJeeLe&met$e ceW ece yeouee nw~eLee

DeveMeveeJeceesoe&Je=efeheefjmebKeevejmeheefjleeieefJeefJeeMeeemeve keeekeuesMee yeeeb
lehe~~19~~1
DeLe&DeveMeve, DeJeceewoe&, Je=efeheefjmebKeeve, jmeheefjleeie, efJeefJeeMeeemeve Deewj keeekeuesMe,
es n yeefnjbie lehe nQ~~19~~
eeeefMeeefJeveeJeweeJe=emJeeOeeeJeglmeie&Oeeveevegejced~~20~~
DeLe&eeeefMee, efJevee, JeweeJe=le, mJeeOeee, Jeglmeie& Deewj Oeeve, es Gej eeveer Devlejbie lehe nQ~~20~~

3. yebOe kes keejCe

yebOe elee DeLee&led yebOe kes keejCe eej ceeves nQ~

eer ieewlecemJeeceer ves eefleeceCe hee" ceW Deveske yeej
eGCCeb heeeeCeb2~ eGmeg heeSmeg3~~
erkeekeejeW ves efceLeelJe, DeefJejefle, ke<eee Deewj eesie Ssmes veece efoes nQ~
<edKeC[eiece ceW lees Deveske mLeueeW hej es elee eej ner ceeves nQ~ <edKeC[eiece ceW le=leere KeC[ kee
veece ner yebOemJeeefcelJe-efJeee nw~ OeJeuee heg. 8 ceW osefKeS
efceeemebpecekemeee-peesiee Fefo Sos eeeefj cetueheeee~4
DeLee&led efceLeelJe, Demebece, ke<eee Deewj eesie es eej cetue elee nQ~
Fvekes Yeso 57 nQ~ efceLeelJe kes 5, DeefJejefle kes 12, ke<eee kes 25 SJeb eesie kes 15 Yeso nesles nQ~
efJeMes<eeneB en yeele Oeeve ceW jKevee nw efkepees yevOe kes keejCe nQ Jes ner kece& kes DeeeJe kes
keejCe nQ~ DeeeJe ef$eYebieer ceW Yeer FvneR eej Yeso kes 57 Yeso kejkes iegCemLeeve Deewj ceeie&CeeDeeW ceW
DeemeJe, DeveeeJe Je DeeeJe Jegefefe kees Deer lejn mecePeeee ieee nw~
meceemeej ebLe ceW eer kegbokegboosJe ves Yeer kene nw
meeceCCeheeee Keueg, eGjes YeCCebefle yebOe keeejes~
efceeb DeefJejceCeb, kemeeepeesiee e yeesJJee5~~109~~
DeLe&meeceeve mes yebOe kes kejves Jeeues eleekeejCe eej nQ~
efceLeelJe, DeefJejefle, ke<eee Deewj eesie~ Ssmee peevevee eeefnes~
cetueeeej ceW Yeer eej elee ceeves nQ-efceLeelJe, DeefJejefle, ke<eee Deewj eesie~
efceeb DeefJejceCeb ke<eee peesiee e DeemeJee neWefle~
Deefjnble JegeDelLesmeg efJeceesnes nesF efceeb~~236~~6
1. leJeeLe&met$e DeOeee 9, met$e 19-20~ 2. cegefveeee& he=. 25~ 3. cegefveeee& he=. 135-169~
4. OeJeuee hegmleke-8 he=. 19-20~
5. meceemeej he=. 393~ 6. cetueeeej, he=. 200~

312 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Deeies eer GceemJeeceer Deeeee&osJe ves yebOe kes heebe keejCe ceeves nQ~ osefKeesleJeeLe&met$e DeOeee 8
kee eLece met$eefceLeeoMe&veeefJejefle-eceeoke<eeeeesiee yebOensleJe:1~~1~~
met$eeLe&-efceLeeoMe&ve, DeefJejefle, eceeo, ke<eee Deewj eesie es yevOe kes nsleg nQ~~1~~

4. heeerme YeeJevee

eer ieewleceieCeOej mJeeceer ves eefleeceCe hee" ceW heeerme YeeJeveeDeeW kes veece efoS nQ
etefueeb leg heJekeKeeefce YeeJeCee hebeefJebmeoer~
hebe hebe DeCegCCeeoe Skekeskekeefcn cenJJeos2~~1~~
ceCeiegees Jeefeiegees Fefjee - keeemebeoes~
SmeCee- meefceefo - mebpegees he{ceb Jeoceefmmeoes~~2~~
DekeesnCees Deueesnes e, Yee - nmme - efJeJeefppeoes~
DeCegJeeref e - Yeeme - kegmeuees, efJeefoeb Jeoceefmmeoes~~3~~
DeosnCeb YeeJeCeb eeefJe, Giienb e heefjiiens~
mebleges YeeheeCesmeg, efleefoeb Jeoceefmmeoes~~4~~
FeflLekene FeflLemebmeiie - neme - Kes[ - heueeseCes~
efCeeceefcce efoes efCeeees e, eGlLeb Jeoceefmmeoes~~5~~
meefeeeefee - oJJesmeg, yepPebyYeblejsmeg e~
heefjiieneoes efJejoes, hebeceb Jeoceefmmeoes~~6~~
heeevegJeeo
heeerme YeeJevee nw efpemeceW Ssmeer etefuekee kentBiee ceQ~
ceeveer nQ heeBe heeBe es Yeer pees nQ Ske Ske ceneele ceW~~1~~
ceveiegefhle Jeeveiegefhle F&ee&meefceleer Je keeemebele jKevee~
S<eCemeefceleer es heeBe YeeJevee eLece ceneele keer Oejvee~~2~~
egOe ueesYe Deewj Yee neme leeie DevegJeereerYee<ee kegMeue kener~
Deeiece DevegketueJeeve otpes ele keer es heeBe YeeJevee ner~~3~~
1. leJeeLe&met$e DeOeee 8 met$e1~ 2. cegefveeee& he=. 283-284~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Dece=leJee|<eCeer erkee / 313

Deosnveb - en leve ner Oeve nw en osn DeMegef e Deeoer YeeJeve~

DeJeen- ieleheefjen DeMeve heeve ceW mebleg<er ele keer le=efleeve~~4~~
m$eer keer keLee Je mebmeie& De neme Je eer[e DeJeueeskeve~
Fve meyekees jeie mes veefnb kejvee eewLes ele ceW efmLejerkejCe~~5~~
meefee Deefee Je De yeee DeYeblej Je Je heefjen mes~
efJejleer es heebe YeeJeveeSb, heeBeJeW ceneele keer ner nQ~~6~~
YeeJeeLe&Ge Deewj Devege DeLe& kee efevleve kejvee etefuekee nw~ Gmekee DeLe& kenlee ntB~ GmeceW
heeerme YeeJeveeSB nQ, pees efke Ske Ske ceneele ceW heeBe-heeBe mJeerkeej keer ieF& nQ~~1~~1
ceve mes ieghle, Jeeve mes ieghle, ieceve kejles mecee keee mes eeefCeeeW keer heer[e kes heefjnej ceW lelhej
leLee S<eCee meefceefle mes mebege neslee ntB~ Deve$e YeeJevee kener ieF& nQ eneB Gve YeeJeveeDeeW mes meefnle Jeefe
kene ieee nw~ pees efke DeefYeVe nesves mes YeeJevee ner nw, keeeWefke YeeJeveeDeeW mes ege Jeefe kes ner Deefnbmee ele
efvece&ue neslee nw~~2~~
eesOe mes jefnle, ueesYe mes jefnle, Yee mes Jeefpe&le, neme mes Jeefpe&le Deewj Deeieceevegketue yeesueves ceW
kegMeue nesTb~ es heebe mele ceneele keer YeeJeveeSB nQ~ Fvemes ege kes meleceneele efvece&ue neslee nw~~3~~
le=leere Deeewe& ele kees Deeefele ceQ heebe YeeJeveeDeeW ceW lelhej neslee ntB~ Jes YeeJeveeSb es nQ Deosnve
DeLee&led kece&JeMe pees ceQves osn kee Gheepe&ve efkeee nw, Jen ner cesjs Oeve nw, Deve heefjen veneR nw~ Ssmeer YeeJevee
Yeelee ntB~ eneb he=<eesojeefo Fleeefo Jeekee mes Oe kee ueeshe neskej DeosnOeve kes mLeeve ceW Deosnve yeve ieee
nw~ osn ceW ner DeMegefelJe, DeefvelelJe Deeefo YeeJevee nw Gmekees Yeer Yeelee ntB~ heefjen ceW DeJeen DeLee&led
efveJe=efe keer YeeJevee Yeelee ntB~ Yee, heeve Deeefo elegefJe&Oe Deenej ceW mevleg< DeLee&led ie=ef-jefnle neslee ntB~
Fve YeeJeveeDeeW kees Yeeves Jeeues kes leermeje ceneele efvece&ue neslee nw~~4~~
cewLegve mes efJejefle ue#eCe elegLe& yeeele kees ceQ Deeefele ngDee ntB~ ceQ m$eer keLee, m$eer mebmeie&, efm$eeeW
kes meeLe neme efJeveeso, efm$eeeW kes meeLe eer[ve Deewj Gvekes cegKeeefo DebieeW kee jeieYeeJe mes DeJeueeskeve Fve
meye yeeee& kes efJeIeelekeeW ceW etBefke efveece mes efmLele ntB FmeefueS efveJe=e neslee ntB~ Fve YeeJeveeDeeW mes elegLe&
ele efvece&ue neslee nw~~5~~
heefjen mes efJejefle ue#eCe hebece eleeefele ceQ oemeer, oeme Deeefo meefee Je ceW Deewj Oeve-Oeeve
Deeefo Deefee Je ceW leLee Jem$e, DeeYejCe Deeefo yeee Je ceW Deewj %eeveeJejCeeefo DeeYevlej Je ceW
leLee ie=n #es$e Deeefo Deve meye heefjen mes efJejle neslee ntB~ Fme ekeej keer heeBe YeeJeveeDeeW kees Yeeves Jeeues
kes heefjen efJejefle ele efvece&ue "njlee nw~ (es heeBeeW ele eefle%eehe nQ, keeeWefke DeefYemeefvOe-hetJe&ke efkeee
ngDee efveece ele neslee nw Ssmee kene ieee nw)~~6~~
1. eefleeefleeceCe he=. 150-151 (efnvoer DevegJeeoke-heb. eer heVeeueeue peer meesveer efmeevle Meeeer, yeeJej)

314 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

leJeeLe&met$e ceW 25 YeeJevee kee JeCe&ve efvecve ekeej nQ

efnbmeeve=lemleseeyeeheefjensYees efJejeflee&leced1~~1~~
DeLe&enmee, Deve=le (Pet"), mlese (eesjer) Deyee (kegMeerue) Deewj heefjen mes efJeje nesvee ele
kenueelee nw~
ele kes efkeleves Yeso nQ ?
osMemeJe&leesCegcenleer~~2~~
DeLe&ele kes oes Yeso nQDeCegele, ceneele~ efnbmee Deeefo heeBe heeheeW kee SkeosMe leeie kejvee
DeCegele kenueelee nw Deewj meJe&osMe leeie kejvee ceneele kenueelee nw~
eleeW keer efmLejlee kes efueS keee kejvee eeefnS ?
lelmLewee&Le YeeJevee he_e he_e~~3~~
DeLe&Gve eleeW keer efmLejlee kes efueS eleske keer heeBe-heeBe YeeJeveeSb nQ~ efkemeer Jemleg kee yeejyeej efevleve kejvee mees YeeJevee nw~
Deefnbmeeele keer heeBe YeeJeveeSB keewve meer nQ?
Jee*dceveesieghleeree&oeveefve#esheCemeefceleeueesefkeleheeveYeespeveeefve he_e~~4~~
DeLe&Jeeveiegefhle, ceveesiegefhle, F&eemeefceefle, Deeoeveefve#esheCemeefceefle Deewj Deeueesefkeleheeve Yeespeve
(mete& kes ekeeMe ceW osKekej Keevee, heervee) es Deefnbmeeele keer heeBe YeeJeveeSB nQ~
meleele keer heeBe YeeJeveeSB keee nQ ?
eesOeueesYeYeerlJenemeeleeKeeveevevegJeerefeYee<eCeb e he_e~~5~~
DeLe&eesOe, ueesYe, Yee, neme kee leeie kejvee Deewj DevegJeerefe Yee<eCe (Meem$e keer Dee%eevegmeej
efveoex<e Jeeve yeesuevee) es meleele keer heeBe YeeJeveeSB nQ~
Deeewe& ele keer YeeJeveeSB keewve meer nQ ?
MetveeieejefJeceesefeleeJeemehejeshejesOeekejCeYew#eMegefmeOecee&efJemebJeeoe he_e~~6~~
DeLe&Metveeieej DeLee&led heJe&le, ieghee, veoer, le Deeefo mLeeveeW ceW efveJeeme kejvee, efJeceesefeleeJeeme
DeLee&led jepee Deeefo kes eje g[JeeS ngS mJeeefcelJenerve mLeeveeW ceW jnvee, hejeshejesOeekejCe DeLee&led Deheves
mLeeve ceW "njves mes efkemeer kees ve jeskevee, Yew#eMegef DeLee&led Meem$eevegmeej efYe#ee keer Megef jKevee Deewj
menOeceea YeeFeeW mes efJemebJeeo veneR kejvee es heeBe Deeewe&ele keer YeeJeveeSB nQ~
yeeee& ele keer YeeJeveeSB keee nQ ?
m$eer j eiekeLeeeJeCe-levcevees n jeb i eef v ejer # eCe-het J e& j leeveg m cejCe-Je= < es < jmemJeMejer j
mebmkeejleeiee he_e~~7~~
1. leJeeLe&met$e DeOeee7 he=. 83-84 met$e 1 mes 8 leke~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Dece=leJee|<eCeer erkee / 315

DeLe&m$eer jeie keer keLee-keneveer megveves kee leeie, efm$eeeW kes ceveesnj DebieeW kees osKeves kee
leeie, henues Yeesies ngS efJe<eeeW kes mcejCe kee leeie, keeceJeOe&ke ieefj< Yeespeve kee leeie Deewj Deheves
Mejerj kes mebmkeejeW kee leeie kejvee, es yeeee& ele keer heeBe YeeJeveeSB nQ~
heefjen leeie ele keer YeeJeveeSB keee nQ ?
cevees%eecevees%esefveefJe<eejeies<eJepe&veeefve he_e~~8~~
DeLe&heeBeeW FefveeW kes cevees%e (F<) efJe<ee ceW jeie leLee Decevees%e (Deefve<) efJe<eeeW ceW s<e
kee leeie kejvee, es heeBe heefjenleeie ele keer YeeJeveeSB nQ~
efJeMes<e-eneB eer ieewlecemJeeceer keer YeeJeveeDeeW mes Deeewe&ele Je Deheefjen ele keer YeeJeveeDeeW ceW
Devlej nw~

5. eeJeke kes 12 ele

he{ceb leeJe megob ces DeeGmmeblees! Fn Keueg meceCesCe YeeJeoe cenefo-ceneJeerjsCe cenekemmeJesCe meJJeCn-CeeCesCe meJJe-ueese-ojefmeCee meeJeeeCeb meeefJeeeCeb KegeeCeb KegefeeCeb
keejCesCe hebeeCegJJeoeefCe efleefCCe iegCeJJeoeefCe eeeefj efmekeKeeJeoeefCe yeejmeefJenb efienlLeOecceb
mecceb GJeosefmeeeefCe~ lelLe FceeefCe hebeeCegJJeoeefCe he{ces DeCegJJeos Letuee[s heeCeeefo-Jeeoeoes
JesjceCeb, efJeefoS DeCegJJeos Letuee[s cegmeeJeeoeoes JesjceCeb, leefoS DeCegJJeos Letuee[s DeoeeoeCeeoes JesjceCeb, eGlLes DeCegJJeos Letuee[s meoejmebleesme-hejoeje-ieceCeJesjceCeb kemme e hegCeg
meJJeoes efJejoer, hebeces DeCegJJeos Letuee[s Fekeo-heefjceeCeb esefo, FesoeefCe hebe DeCegJJeoeefCe~
lelLe FceeefCe efleefCCe iegCeJJeoeefCe, lelLe he{ces iegCeJJeos efoefmeefJeefoefme heekeKeeCeb,
efJeefoS iegCeJJeos efJeefJeOe-DeCelLe-oC[eoes JesjceCeb, leefoS iegCeJJeos YeesieesheYeesie-heefjmebKeeCeb
esefo, FesoeefCe efleefCCe iegCeJJeoeefCe~
lelLe FceeefCe eeeefj efmekeKeeJeoeefCe, lelLe he{ces meeceeFeb, efJeefoS heesmenes-Jeemeeb,
leefoS DeefleefLemebefJeYeeiees, eGlLes efmekeKeeJeos heefce-meuuesnCee-cejCeb, efleefoeb DeyYeesJemmeeCeb1
esefo~
(heeevegJeeo)ns Deeeg<cevleeW! henues ner eneb ceQves megvee Jeerj eYeg mes~
Gve ceneeceCe YeieJeeved cenefleceneJeerj cenekeeMehe efpevemes~~
meJe&%e%eeveegle meJe&ueeskeoMeea Gveves GheosMe efoee~
eeJeke Je eeefJekee #eguueke De #egeuf uekee FvneW kes efueS kene~~
1. efleefoeb DeyYeesJemmeeCeb esefo Fme Jeekee kee DeLe& mhe< veneR ngDee nw~

316 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

es heebe DeCegele leerve iegCeele, eG efMe#eeele yeejn efJeOe~

nQ meceked eeJeke Oece& FvneR, ceW pees es DeCegele heebe keefLele~~
henuee DeCegele mLetueleee, eeCeerJeOe mes efJejleer nesvee~
otpee DeCegele mLetueleee, DemeleJee mes efJejleer nesvee~~
leerpee DeCegele mLetueleee, efyeve oer Jemlet kees veefnb uesvee~
eewLee DeCegele mLetueleee hejoeje mes efJejleer nesvee~~
efvepehelveer ceW mebleger ee meye eercee$e mes jefle lepevee~
hebece DeCegele mLetueleee Feke=le hejerceeCe Oejvee~~
$ee iegCeele ceW henuee iegCeele, efoMe efJeefoMee kee eceeCe kejvee~
otpee iegCeele veevee DeveLe& oC[eW mes efvele efJejleer Oejvee~~
leerpee iegCeele YeesieesheYeesie, Jemlet keer mebKee kej uesvee~
es leerve iegCeele kens, hegve eejeW efMe#eeele kees megvevee~~
henuee efMe#eeele meeceeefeke otpee ees<eOe GheJeeme kene~
leerpee nw DeefleefLe mebefJeYeeie eewLee meuuesKevecejCe kene~~
efMe#eeele eej kens hegvejefhe, DeYeeJekeeMe le=leereele nw~
peIeve eeJeke mes Gece leke, es yeejn ele lejlececee nQb~~1
eeefj$e heeng[ ceW eeJeke kes 12 ele
efoefmeefJeefoefmeceeCe he{ceb DeCelLeob[mme JeppeCeb efJeefoeb~
Yees i ees h eYees i eheef j cee Feces J e ieg C eJJeee ef l eef C Ce 2~~24~~
efoefiJeefoiceeCeb eLeceb DeveLe& oC[me Jepe& veb ef leer eced ~
YeesieesheYeesieheefjceeCeb FocesJe iegCeeleeefve $eerefCe~~24~~
ieeLeeLe&-efoMeeDeeW Deewj efJeefoMeeDeeW kee eceeCe kejvee henuee iegCeele nw~ DeveLe&oC[ kee leeie
kejvee otmeje iegCeele nw Deewj Yeesie leLee GheYeesie kee heefjceeCe kejvee leermeje iegCeele nw~ Fme ekeej es leerve
iegCeele nQ~~24~~
meeceeFeb e he{ceb efJeefoeb e lensJe heesmenb YeefCeeb~
leFeb Deefleefnhegppeb eGlLe meuuesnCee Debles~~25~~
1. cegefveeee& he=. 291-292~
2. De<heeng[ ebLe ceW 85-86 he=. hej eeefj$e heeng[ ceWs ieeLee24-25~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Dece=leJee|<eCeer erkee / 317

meeceeefekeb e eLeceb efleereb e leLewJe ees<eOees YeefCele:~

le=leereceefleefLe-hetpeb elegLe meuuesKevee
Devles~~25~~
ieeLeeLe&-henuee meeceeefeke, otmeje ees<eOe, leermeje DeefleefLe-hetpe Deewj eewLee cejCekeeue ceW
meuuesKevee OeejCe kejvee es eej efMe#eeele nQ~~25~~
efJeMes<eeLe&-meeceeefeke veece kee henuee efMe#eeele nw~ FmeceW ewleYeefe, heehejceser Yeefe Deewj
meceeefOe Yeefe kejvee eeefnS~ ele eeflecee ceW pees meeceeefeke neslee nw Jen efove cesb Ske yeej, oes yeej DeLeJee leerve
yeej neslee nw~ hejvleg meeceeefeke eeflecee ceW pees meeceeefeke kene ieee nw, Jen efveece mes leerve yeej kejvee eeefnS~
YeeJemeben ebLe ceW eeJeke kes 12 ele
efoefmeefJeefoefme heeKeeCeb DeCelLeob[eCe nesF heefjnejes~
YeesDeesheYeesemebKee S Sn iegCeJJeee efleefCCe1~~354~~
efoefiJeefoked eleeKeeveb DeveLe&oC[eveeb YeJeefle heefjnej:~
Yees i ees h eYees i es meb K ee Sleeef v e ef n ieg C eeleeef v e $eer e f C e~~354~~
DeLe&-efoMeeefJeefoMeeDeeW ceW Deeves peeves kee efveece OeejCe kej Gvekeer meercee efveele kej Mes<e efoMee
efJeefoMee ceW Deeves peeves leeie kejvee, heeBeeW ekeej kes DeveLe& ob[eW kee leeie kejvee, YeesieesheYeesieheoeLeeX keer
mebKee efveele kej Mes<e YeesieesheYeesie heoeLeeX kee leeie kej osvee es leerve iegCeele kenueeles nQ~
os J es Leg J eF ef l eeeues heJJes heJJes meg h ees m enes J eemeb ~
Deefle nerCe mebefJeYeeiees cejCebles kegCeF meefuuenCeb~~355~~
osJeeved mleewefle ef$ekeeues heJe&efCe heJe&efCe megees<eOeesheJeeme:~
DeefleLeerveeb mebefJeYeeie: cejCeevles kejesefle meuuesKeveece~~355~~
DeLe&-eele:keeue, ceOeevn keeue, mebOeekeeue Fve leerveeW mecee ceW hebehejceser keer mlegefle kejvee,
eleske cenerves keer oes Deceer, oes elego&Meer Fve eejeW heJeeX ceW ees<eOeesheJeeme kejvee, eefleefove DeefleefLeeeW kees
oeve osvee Deewj meuuesKevee OeejCe kejvee es eej efMe#eeele kenueeles nQ~ Fme ekeej heeBe DeCegele, leerve
iegCeele Deewj eej efMe#eeele es yeejn DeCegele kenueeles nQ~ osMeeleer eeJeke kees Dee" cetueiegCe Deewj es
yeejn ele DeJeMe OeejCe kejves eeefnS~ Fve yeejn eleeW kees Gej iegCe Yeer kenles nQ~
leJeeLe& met$e ceW yeejn ele
ele efkemes kenles nQ ?
efnbmeeve=lemleseeyeeheefjensYees efJejeflee&leced2~~1~~
1. YeeJemeben he= 227-228, ieeLee354, 355~ 2. leJeeLe&met$e DeOeee 7 met$e 1,2,21,22~

318 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

DeLe&-efnbmee, Deve=le (Pet"), mlese (eesjer) Deyee (kegMeerue) Deewj heefjen mes efJeje nesvee ele
kenueelee nw~
ele kes efkeleves Yeso nQ ?
osMemeJe&leesCegcenleer~~2~~
DeLe&-ele kes oes Yeso nQDeCegele, ceneele~ efnbmee Deeefo heebe heeheeW kee SkeosMe leeie kejvee
DeCegele kenueelee nw Deewj meJe&osMe leeie kejvee ceneele kenueelee nw~
DeCegeleer kes Deewj Yeer keesF& ele nesles nQ ?
efoiosMeeveLe&oC[efJejeflemeeceeefekeees<eOeesheJeemeesheYeesieheefjYeesieheefjceeCeeefleefLe
mebefJeYeeieelemecheVee~~21~~
DeLe&-DeCegeleer kees efoiele, osMeele, DeveLe&oC[ele (3 iegCeeleeW) Deewj meeceeefeke, ees<eOeesheJeeme,
GheYeesie-heefjYeesie heefjceeCe Deewj DeefleefLemebefJeYeeieele (es eej efMe#eeele) Deewj heeueves nesles nQ~
ceejCeebeflekeeR meuuesKeveeb peesef<elee~~22~~
DeLe&-Deeleer kees cejCe kes mecee meuuesKevee enCe kejveer eeefnS~ meceleehetJe&ke keee Deewj
ke<eeeeW kees ke=Me kejvee meuuesKevee kenueelee nw~
efJeMes<eeLe&-heebe DeCegele meJe&$e meceeve nQ~ leerve iegCeele Deewj eej efMe#eeele eerieewlecemJeeceer,
eerkegbokegboosJe Je YeeJemeben kes kelee& eer osJemesve Deeeee& kes Ske meMemeceeve nw~ eer GceemJeeceer
Deeeee& kes leJeeLe&met$e ceW Deblej nw Deewj Deeies Deveske eeJekeeeejeW ceW Fve meeleeW ceW keneR meceevelee nw
keneRkeneR Deblej nw~ Fmesefpeveeiece jnme ebLe ceW ceQves mebkeefuele efkeee nw~

(6) ieeLeeSB ee met$e DeheefjJele&veere nQ

keesF&-keesF& ieeLeeSB eer ieewlece mJeeceer Deeefo ceneved ieCeOej osJe Je DeeeeeeX kes cegKekeceue mes efveie&le
nQ Gvekeer efJeYeefe Deeefo kee mebMeesOeve veneR kejvee eeefnes~ pewmes efke
Oeccees cebieue cegefkekeb Deefnbmee mebpecees leJees~
osJee efJe lemme heCecebefle, pemme Oecces meee ceCees~~
en eer ieewlecemJeeceer kes cegKe mes efveie&le ieeLeemet$e Deepe yeouekej Ssmee kej jns nQ efkeosJee efJe
leb Cecebmmebefle1 en Devegefele nw keeeWefke erkeekeej eereYeeebeeee& leke en ieeLee Ssmeer ner eueer Dee
jner Leer GvneWves Fmekeer erkee Fme ekeej keer nw eLee
FoeveeR Oecee&oerveeb ceueieeueveeefonslegleee hejcecebieuelJeb eheeVeen~ Oeccees Fleeefo~ Oece&
Geue#eCe~ cebieueb~ ceueb heeheb ieeueeefle efJeOJebmeeefle Jee cebieueced~ cebieb Jee hejcemegKeb ueeleeoe Fefle
1. eceCeeee&-he=. 164~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Dece=leJee|<eCeer erkee / 319

cebieueced~ Gefkekeb~ Glke=<cevegheeefjleb hejceced~ ve kesJeueb Oece& SJe cebieueceefhe leg Deefnbmee mebpecees
leJees Deefnbmee mebecemlehee~ ve kesJeueb ceueieeuevenslegjsJeeeceefhe leg hetpeeefonslegjefhe~ ele osJee efJe lemme
heCecebefle pemme Oecces meee ceCees osJee Deefhe leme eCecebefle eme Oecex meoe ceve~~1
Ssmes ner heeef#eke Deewj De<ceer kes eefleeceCe ceW oC[ke met$eeW kee Ssmee ece nw~ en oC[kemet$e eer
ieewlecemJeeceer eje efJejefele nQ~ FvnW yeoue osvee Devegefele nw~ Fve oC[ke met$eeW kee ece erkeekeejeW leke
Fmeer ekeej jne nw Deewj Ssmes ner ece jKekej GvneWves erkee keer nw~ eLee
CeJemeg yebYeesjiegeermeg, eGmeg meCCeemeg, eGmeg heeSmeg, oesmeg De-mebefkeuesmeheefjCeecesmeg, leermeg DehhemeLe-mebefkeuesmeheefjCeecesmeg, efceeCeeCe-efceeobmeCe-efceeeefjesmeg,
eGmeg GJemeiiesmeg, hebemeg eefjesmeg, meg peerJeefCekeeSmeg, meg DeeJeemeSmeg, meemeg YeSmeg,
Demeg megermeg, omemeg meceCeOeccesmeg, omemeg OeccepPeeCesmeg, omemeg cegb[smeg, yeejmesmeg mebpecesmeg,
yeeJeermeeS hejermensmeg, heCeJeermeeS YeeJeCeemeg, heCeJeermeeS efkeefjeemeg, Deejmemeeruemenmmesmeg,
eGjemeerefoiegCe-meemenmmesmeg, cetueiegCesmeg, GejiegCesmeg, Deefceeefcce DeFkekecees Jeefokekeccees
DeFeejes DeCeeeejes DeeYeesiees DeCeeYeesiees pees leb heef[kekeceeefce ceS heef[kekebleb, lemme ces
mecceecejCeb meceeefncejCeb hebef[ecejCeb JeerefjecejCeb ogkeKekeKeDees keccekeKeDees yeesefnueenes
megieFieceCeb meceeefncejCeb efpeCeiegCemecheeer nesG cepPeb~2
heeevegJeeo
veJe yeeee& ieghleer eG meb%ee eej efn DeeeJe keejCe nQ~
oes Deele& j ew meb k e u es M e YeeJe $ee DeeMemlemeb k e u es M e kenW ~ ~
ef c eLee De%eeve ef c eLeeoMe& v e ef c eLee eef j $e eG Ghemeiee& ~
eeefj$e heeBe n peerJekeee n DeeJeMeke efkeefjee Gee~~
Yee meele Dee" Meger oMe efJeOe nQ eceCe Oece& oMe Oece& Oeeve~
oMe cegb[ve yeejn mebece yeeFme heefj<en YeeJevee yeerme heebe~~
heeerme efeee De"jn npeej nQ Meerue Je iegCe eewjeefme ueeKe~
De"yeerme cetueiegCe yeng GejiegCe Fve meyeceW keervee efJeIeele~~
Fve Dee" efoveeW ceW De<efce ceW Deefleece Jeefleece Deefleeej De~
pees Deveeeej DeeYeesie DeveeYeesie Gve meyekee eefleeceCe keb~~
eefleeceCe megkejles ngS cesje mecekelJecejCe Je meceeefOecejCe~
nes hebef[lecejCe Je JeerjcejCe efpememes veefnb nesJes hegve cejCe~~
1. eefleeceCe ebLe$eeer-he=. 80~ 2. cegefveeee& he=. 170-171~

320 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

ogKeeW kee #ee keceeX kee #ee nesJes cece yeesefOeueeYe nesJes~~
nes megieefleieceve Je meceeefOecejCe cece efpeveiegCemebheefle nesJes~~
eefleeceCe ebLe$eeer ceW erkeekeej eer eYeeebeeee& ves Yeer ener ece efueee nw1
CeJemeg Fleeefo~ CeJemeg yebYeesjiegeermeg~~ veJeekeejemeg yeeee&iegefhle<eg~ keLeb hegvemleemeeb
veJeekeejlesefle esled, Geleseflee&*dceveg<eosJem$eerCeeb eleskeb ceveesJeevekeeewjmesJeveb veJeefJeOeb yeeee~
DeLeJee m$eermeeceeveme ceveesJeevekeeew ke=lekeeefjleevegceleefJeMes<ewjmesJeveb veJeefJeOeb yeeee~ leme e
ieghleees j#eCeeefve heeueveeefve veJeekeejeefCe YeJebleerefle veJe yeeee&ieghlee~ eGmeg meCCeemeg~~ eleme=<eg
meb%eemJeenejYeecewLegveheefjenue#eCeemeg~~ eGmeg heeSmeg~~ eleg<eg& elees<eg kece&yebOekeejCes<eg
efceLeeoMe&veeefJejefleke<eeeeesieue#eCes<eg~ eceeome hebeceme lelkeejCeme meeJeelkeLeb elJeej eleee
Fefle veeMebkeveereb, lemeeefJejleeJebleYee&Jeeled~~ oes m eg Demeb e f k eues m e-heef j Ceeces m eg ~ ~
eesjele&jewue#eCemebMues<e-heefjCeeceees~~ eflemeg DehhemelLemebefkeuesmeheefjCeecesmeg~~ ef$e<eg
ceeeeef c eLeeef v eoevemJehes < JeeMemles < eg heehees h eepe& v ens l eg Y et l es < eg meb k e u es M eheef j Ceeces < eg ~ ~
efceCeeCeefceobmeCeefceeefjesmeg~~ efceLee%eeveefceLeeoMe&veefceLeeeeefj$es<eg~ DeLeJee
efceLeeoMe&ve-%eeveeeefj$eeCesJe mebkeuesMeheefjCeecee, mebefkeue<elceveecesJe leleeogYee&Jeeled~~ eGmeg
GJemeiiesmeg~~ eleg<et&hemeiex<eg osJeceveg<eeflee&ieesleve-ke=leeshemeie&ue#eCes<eg~~ hebemeg eefjesmeg~~
meeceeefekesoeshemLeeheveeheefjnejefJeMegefmet#cemeebhejeeeLeeKeeleue#eCes<eg~~ meg DeeJeemeSmeg~~ eeiesJe
JeeKeelehes<eg~~ meemeg YeSmeg~~ FnhejueeseeeCeb DeiegefecejCeb e JeseCee kemme~~ Yee
efcelesleuue#eCeueef#eles<eg~~ Demeg megermeg~~ ceveesJeekekeeeYew#esee&metlmeiex Meeveemeves efJevees e
eles Megef Megde<kecegoeleb~~ FlesJeb heemeg~~ omemeg meceCeOeccesmeg~~ oMeekeejs<eg eceCeOecex<eg~
eceCeeveeb cegveerveeb Oecee& eceCeOecee&mles<etece-#eceeceeo&Jeepe&JemeleMeewe-mebecelehemleeieeefkebeveyeeee&
ue#eCes<eg~~ omemeg OeccepPeeCesmeg~~ oMeekeejs<eg Oece&Oeeves<JeheeeefJeeeesheeeefJeeeefJeheeke
efJeeeefJejeieeqJeeeueeskeefJeeeYeJeefJeeepeerJeefJeeee%eeefJeeemebmLeeveefJeeemebmeejefJeeeue#eCes<eg~ efJeeees
efn hejer#ee~ mevceeiee&efvceLee<ees, otjcesJeeheslee Fefle eEeleveceheeeefJeee:~ DeLeJee efceLeeoMe&ve
%eeveeeefj$esYees, peerJeme keLeceheee: meeefoefleeEeleveceheeeefJeee:~~1~~ GheeeefJeeees oMe&veceesnesoeeefo
keejCeJeMeeppeerJee: meceioMe&veeefoYe: heje*dcegKee Fefle efebleveb~~2~~ kece&Ceeb %eeveeJejCeeoerveeb Je#es$ekeeue
YeJeYeeJeeleeb heueevegYeJeveb eefle eefCeOeeveb efJeheekeefJeee~~3~~ mebmeejosnefJe<ees<eg ogKensleglJeeefvelelJe
eEeleveb efJejeieefJeee~~4~~ TOJee&OeesceOeueeskeefJeYeeiesveeveeeefveOeveeefomJehesCe Jee ueeskemJeheeEeleveb
ueeskeefJeee:~~5~~ elegie&efleveejkeeflee&*dceeveg<eosJeefvekeeeYeJeeEeleveb YeJeefJeee~~6~~ mebefle peerJee
GheeesiemJeYeeJee DeveeefoefveOevee cegeslejhee Fleeefo peerJemJeheeEeleveb peerJeefJeee:~~7~~ meJe&%eeieceb
1. eefleeceCe ebLe$eeer he=. 186 mes 194 leke~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Dece=leJee|<eCeer erkee / 321

eceeCeerke=leeleblehejes#eeLee&JeOeejCecee%eeefJeee~ meJe&%e%eeleeLe&meceLe&veb Jee nslegmeeceLee&led~~8~~

DeOeesceOeesOJe&ueeskeme MejeJeJeece=obieeeekeejefebleveb mebmLeeveefJeee:~~9~~ mJeesheeekece&efJeheekeJeMeeoelcevees
YeJeeblejeJeeefhle mebmeej:~ leefebleveb mebmeejefJeee:~~10~~ omemeg cegb[smeg~~ cegb[veb efvejesOeveb cegb[:~ me
oMeekeejes YeJeeflehebe efJe Fbefoecegb[e Jeefecegb[e nlLeheeeleCegcegb[e~ ceCecegb[sCe e meefnee omecegb[e JeefCCeoe
mecees~~ Fefle Jeeveeled~~ yeejmesmeg mebpecesmeg~~ eoMeekeejes efn mebece: <e[defJeOe Fbefemebece
<e[defJeOe: eeefCemebeceesefle~ le$eWefemebece: <e[defJeOe:, hebeeveeefcebefeeCeeb <e<"me e ceveme: mebeceveelmJeefJe<ees
ieleecesles<eeb efveeb$eCeeled~ eeefCemebecee <e[defJeOe hebeeveeb mLeeJejeCeeb $emeeveeb eeefJejeOeveeled~~ yeeJeermeeS
hejer m ens m eg ~ ~ eef J eb M eef l emeb K es < eg hejer < ens < eg ~ kece& # eeeLe b es heef j <eeb l es les hejer < ene
#egeflheheemeeMeerlees<CeobMeceMekeveeiveejeflem$eereee&efve<eeeMeeeeesMeJeOeeeeveeueeYejesiele=CemheMe&
ceuemelkeejhegjmkeeje%ee%eeveeoMe&veue#eCee~ les<eg~~ heCeJeermeeS YeeJeveemeg~~ hebeefJebMeeflemebKeemeg
YeeJeveemeg~ eleeveeb mLewee&Le efn YeeJeble Fefle YeeJevee hebeefJebMeefle~ leLeeefn-efnbmeeefJejefleelemLewee&Le
leeJee*dceveesieghleeree&oeveefve#esheCe-meefceleeueesefkeleheeveYeespeveeefve hebe, leLeeve=leefJejefleele-mLewee&Le
eesOeueesYeYeerlJenemeeleeKeeveevevegJeerefeYee<eCeb e hebe, mleseefJejefleelemLewee&Le MetveeieejefJeceesefelee
JeemehejeshejesOeekejCeYew#eMegefmeOecee&efJemebJeeoe hebe, Deyeeee&efJejefleelemLewee&Le m$eerjeiekeLeeeJeCe
levceveesnjebieefvejer#eCehetJe&jleevegmcejCeJe=<es<jmemJeMejerjmebmkeejleeiee hebe, heefjenefJejeflemLewee&Le
cevees%eecevees%eWefeefJe<eejeies<eJepe&veeefve hebesefle~~ heCeJeermeeS efkeefjeemeg~~ hebeeEJeMeeflemebKeemeg
efeeemeg~ efeeble Fefle efeee MegYeeMegYekecee&oevensleJees Jeeheeje hebeefJebMeefle~ leLeeefnewleiegeJeeve
hetpeeefoue#eCee mecekelJeJeefOe&veer efeee~ DeveosJeleemleJeveeefohee efceLeelJenslegkee kece&eJe=efeefce&LeelJe
efeee~ ieceveeieceveeefoeJele&veb keeeeefoefYe: eeesieefeee (eeeesefiekeer efeee)~ mebeleme meleesefJejefleb
eleeefYecegKeb meceeoeveefeee~ F&ee&heLeefveefceee F&ee&heLeefeee~ Slee hebe efeee:~~ eesOeeJesMeeleeoesef<ekeer
efeee~ eog<me meleesYegece keeefekeer efeee~ efnbmeeshekejCeeoeveeoeefOekejefCekeer efeee~
og:Keeslheefeleb$elJeelheeefjleeefhekeer efeee~ DeeegeEjefeyeueeeCeeveeb efJeeesiekejCeeleeCeeefleheeeflekeer efeee~
Slee hebe efeee~~ jeieeerke=lelJeeleceeefovees jceCeereheeueeskeveeefYeeeees oMe&veefeee~ eceeoJeMee
lme<JemeesleveevegyebOe: mheMe&veefeee~ DehetJee&efOekejCeeslheeoveeleeleefekeer efeee~ m$eerheMeg<eb{meb
heeefleosMeWlece&ueeslmeie&kejCeb mecebleevegheeleefeee~ Deece=<e<Yetceew keeeeefoefve#esheesveeYeesieefeee~ Slee
hebe efeee:~~ eeb hejsCe efveJe&lee efeeeb mJeeb kejesefle mee mJenmleeoeveefeee~ heeheeoeveeefoeJe=efe
efJeMes<eeYeveg%eeveb efvemeie&efeee~ hejeeefjlemeeJeeeefoekeeMeveb efJeoejCeefeee~ eLeeseecee%eeceeJeMekeeefo<eg
eeefj$eceesnesoeelkeleg&ceMekevegJeleesveLeeeheCeeoe%eeJeeheeefokeer efeee~ Mee"eeuemeeYeeb eJeevees
heefo<efJeefOekele&Jeleeveeojesveekeeb#eefeee~ Slee: hebeefeee:~~ soveYesoveefJeMemeveeefoefeeehejlJecevesve

322 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

eejbYes efeeceeCes en<e&: eejbYeefeee~ heefjeneefJeveeMeeLee& heeefjeeefnkeer efeee~ %eeveoMe&veeefo<eg efveke=efleJeevee

ceeeeefeee~ Deveb efceLeeoMe&veefeeekejCekeejCeeefJe<b eMebmeeefoefYe&{eefle eLee meeOeg kejes<eerefle mee
efceLeeoMe&veefeee~ mebeceIeeeflekeceexoeJeMeeoefveJe=efejeleeKeeveefeee~ lee Slee hebeefJebMeefleefeee~~
Ded"ejmemeeruemenmmesmeg, eGjemeerefoiegCemeomenmmesmeg~~ De<eoMeMeeruemeneeefCe
elegjMeerefleiegCeMelemeneeefCe ue#ee hejceeieces eefleheeefolemJehee~ les<eg~~ cetueiegCesmeg~~ hebeceneele
hebemeefceeflehebeWefeefvejesOeeefoue#eCes<Je<eefJebMeeflemebKes<eg~~ GejiegCesmeg~~ Je=#ecetueeleeheveeeveskeekeejs<Jesles<eg~~ eekeeefleheeefolemJehes<eg veJeyeeee&ieghleeefo<etejiegCeheeles<eg e keefeoefleeceeefooes<e
Dee<efcekeeeveg<"eves peelemleb eefleeceeleerefle mebyebOe~ efkebue#eCeeseceefleeceeefoefjefle esled, GelesDeefleecees
ceevemeMegefneefveJe&efleecees ees efJe<eeeefYeuee<e~ leLeeefleeej kejCeeuemelJeb Yebiees eveeeej Fn eleeveeb~~1~~
DeLeJee~~ Deefokekecees~~ kegleefeod-JeemebieeefeemebkeuesMeeeieceeseeveg<"evekeeueeoefOeke
keeueDeeJeMekeeefoefeeekejCeceefleece:~ Jeefokekecees~~ efJeieleesefleecees eefmceVemeew Jeefleecees
efJe<eeJeemebieeefoveeieceeseefeeekeeueeervekeeues efeeekejCeb~~ DeFeejes~~ DeeJeMekeeefoefeee
kejCeeuemelJeb~~ DeCeeeejes~~ elemeefceleeoerveeceveeejCeb KeC[veb Jee~~ DeeYeesiees~~ keeheesleuesMee
JeMeelhetpeecenJeeefYeuee<esCeeefleekeeveg<"evekejCeb~~ DeCeeYeesiees~~ ueppeeefoJeMeeuueeskeeveece
ekeeveg<"evekejCeb~ Deeceefleeceeefooes<ees veJeyeeeee&efoieghleeefoieesej keJe peele FleenDeefceeefcn
Fleeefo~~ De<ceece<efoveeJeefVes keeues YeJecee<efcekeceveg<"eveb~ leefmceved~~ heefkeKeeefcn~~ he#es
YeJeb heeef#ekeceveg<"eveb~ leefmceved~~ eeGcceeefmeeefcn~~ eleg<eg& ceemes<eg YeJeb eelegcee&efmekeceveg<"eveb~
leefmceved~ meebJeefjeefcn~~ mebJelmejs YeJeb meebJelmeefjkeceveg<"eveb~ leefmceved~ SleefmceVee<efcekeeeveg<"eves
<e[eJeMekeeefoieesejesefleeceeefoeex oes<ees peelemleb eefleeceecegeeueeseveeejsCe efvejekejesefce~~ ceS
heef[kekebleb~~ Deefleeceeefoot<eCeb ceee eefleeebleb MeesefOeleb eoe YeJeefle leoe~~ mecceecejCeb~~ mecekelJe
egemeeheefjleemecekelJeme cejCeb~~ nesG cepPeb~~ YeJeleg cece~~ hebef[ecejCeb~~ YeeeleeKee
veWefieveerheeoesheeevecejCeYesoeled ef$eefJeOeb hebef[lecejCeb cece YeJeleg~~ JeerefjecejCeb~~ Jeere&egemeekeueeryeme
cejCeb cece YeJeleg~~ ogkeKekeKeDees~~ ogKeeveeb eelegie&eflekeeveeb #eees efJeveeMe~ keccekeKeDees~~
kece&Ceeb %eeveeJejCeeoerveeb #ee eueees YeJeleg~~ yeesefnueenes~~ yeesOes jlve$eeme ueeYees cece YeJeleg~~
megieFieceCeb~~ MeesYeveeeeb ieleew cees#eieleew ieceveb cece YeJeleg~~ efpeCeiegCemebheefe~~ efpeveme
e#eerCeeMes<ekece&Cees YeieJelees iegCee Deveble%eeveeoe~ les<eeb mebeeefhlece&ce YeJeleg~~
eVees kewefeoefhe emeVeJeevewefve&Mes<eMegefeob~ JeeKeeleb eJejb eefleeceCemeodebLe$eeb
Oeerceleeb~~
lees v e ekeer k e= leb YeJenjb MeyoeLe& l ees ef v ece& u eb ~ me eer c eeef V eef K euees h ekeejef v ejlees
peereeleYeWogefpe&ve~~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Dece=leJee|<eCeer erkee / 323

veJe ekeej yeeee& iegefhle ceW, eej meb%eeDeeW ceW, kece&yebOe kes keejCe eej efceLeelJeeefo eleeeW ceW, oes
Deee&jewmebkeuesMeheefjCeeceeW ceW, ceeee efceLee efveoevehe leerve DeeMemle heefjCeeceeW ceW, eej GhemeieeX ceW,
heeBe meeceeefeke eeefj$eeW ceW, n peerJe efvekeeeeW ceW, n DeeJeMekeeW ceW, meele YeeeW ceW, Dee" MegefeeW ceW,
veJe yeeee& iegefhleeeW ceW, oMe eceCe OeceeX ceW, oMe Oece&OeeveeW ceW, oMe cegb[eW ceW, yeejn mebeceeW ceW, yeeFme
heefj<eneW ceW, heeerme YeeJeveeDeeW ceW, heeerme efeeeDeeW ceW, De"ejn npeej MeerueeW ceW, eewjemeer ueeKe iegCeeW
ceW, cetueiegCeeW ceW Deewj Gej iegCeeW ceW Fleeefo efJeefOe efve<esOe mJehe eleeeejeW ceW Deeefceke, heeef#eke,
eelegcee&efmeke Deewj meebJelmeefjke DevegeveeW ceW Deefleece, Jeefleece, Deefleeej, Deveeeej, DeeYeesie Deewj
DeveeYeesie es pees oes<e ngDee nw, Gmekee eefleeceCeefvejekejCe kejlee ntB~ cesjs oes<e otj efkees Gmekees cesje
mecekelJecejCe, meceeefOecejCe, hebef[lecejCe, Jeere&cejCe, og:Ke#ee, kece&#ee, yeesefOeueeYe, megieefleieceve Deewj
efpevesviegCeeW keer eeefhle nes~1
Deye eceCeeee& hegmleke ceW heefjJeefle&le hee" osefKeS
oesmeg De--mebefkeuesme-heefjCeecesmeg, leermeg Dehhe-melLemebefkeuesme-heefjCeecesmeg, efceeCeeCeefceeobmeCe-efceeeefjesmeg, eGmeg GJemeiiesmeg, eGmeg meCCeemeg, eGmeg heeSmeg, hebemeg eefjesmeg,
meg peerJeefCekeeSmeg, meg DeeJeemeSmeg, meemeg YeSmeg, Ded"meg ceSmeg, Ded"meg megermeg, CeJemeg yebYeesjiegeermeg, omemeg meceCe-Oeccesmeg, omemeg OeccepPeeCesmeg, omemeg ceb[smeg, omeefJensmeg, Yeefemeg, yeejmesmeg
mebpecesmeg, yeeJeermeeS hejermensmeg, heCeJeermeeS YeeJeCeemeg, heCeJeermeeS efkeefjeemeg, Ded"ejn-meerue-menmmesmeg,
eGjemeerefo-iegCe-mee-menmmesmeg, cetueiegCesmeg, GejiegCesmeg Ded"efceeefcce Deefokekecees, Jeefokekecees, DeFeejes,
DeCeeeejes, DeeYeesiees, DeCeeYeesiees pees peeoes leb heef[kekeceeefce~ lemme ceS heef[kekebleb, ces meccee-cejCeb,
hebef[e-cejCeb, Jeerefje-cejCeb, ogkeKekeKeDees, keccekeKeDees, yeesefnueenes, megieF-ieceCeb, meceeefn-cejCeb, efpeCeiegCemebheefe nesog cepPeb~2
veeseceCeeee&, efJeceueYeefe meben Deeefo hegmlekeeW ceW Ghejese ekejCe ceW hee" Deeies, heers
efkeee ieee nw Deewj Lees[e ye{eee ieee nw~ eej %eeveOeejer eerieewlecemJeeceer keer ke=efle ceW en heefjJele&ve
Devegefele keee& nw~ Dele: hee"keieCe Oeeve oWeeeerve SJeb Meg hee" ner he{W~ heefjJee|lele hee" ve he{s~
N : MN :M

1. eefleeefleeceCe, he=. 96~ 2. eceCeeee& he=. 201202~

324 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

eer ieewlece mJeeceer eCeerle eefleeceCe hee" ceW heefjJele&veheefjJeOe&ve Gefele veneR nw~
(1) kejescenbDeepekeue keg meeOeg-meeefOJeeeb kegJexnb efeee kees he{ves ueies nQ efkebleg
cegPes en mebMeesOeve veneR peBee nw Dele: ceQves eneB kejescenb Ssmee Deeeee& eCeerle eeeervehee" ner meJe&$e
jKee nw~
efmeebleeeJeleea eerJeerjvebefo Deeeee& ves Deeeejmeej ebLe ceW kejescenb hee" ner efueee nw~ eLeeefeeeeecemeeb Jeglmeie Yeesjmee: kejescenb1~
Deveieej Oecee&ce=le ceW heeef#eke eefleeceCe kes ue#eCe keer mJeeshe%eerkee ceW kejescenb efeee kee
eeesie hebn yeej Deeee nw~ GoenjCe kes efuees osefKees
meJee&efleeejefJeMegeLe heeef#ekeeefleeceCeefeeeeeb....... efmeYeefekeeeeslmeie kejescenb2~
Fleeefo~
efeeekeueehe ceW osJeJebovee, owJeefmeke eefleeceCe, heeef#ekeeefleeceCe SJeb Deve efeeeDeeW keer
eeesieefJeefOe ceW kejescenb hee" ner GheueyOe nw~
eeefj$emeej ebLe ceW Yeer-ewleYeefekeeeeslmeie kejesceerefle efJe%eehe ......Fleeefo hee"eW ceW
kejesefce efeee ner nw~ Ssmee ner meeceeefeke Yee<e iebLe SJeb eefleeefleueke ebLe ceW Yeer kejesefce,
kejescenb hee" ner GheueyOe nes jns nQ~ kegue efceueekej meYeer ebLeeW ceW Fme hejmcewheoer kejesefce efeee
ner GheueyOe nes jner nw hegve: Fmes yeouekej kegJexnb hee" keeeW jKee ieee? en efJeeejCeere nw~
(2) CeeCeeCeb obmeCeeCeb eefjeeCeb hee" meeceeefeke oC[ke ceW nw eneB leJeeCeb hee" ye{eee
nw mees Gefele veneR nw osefKees eceeCe
CeeCeeCeefceleeefo%eeveoMe&veeeefj$eeCeeb meoe kejesefce efeeekece&~ iegCeeveeceevevle
mebYeJesefhe jlve$eeme eeOeevesve cees#eesheeeYetlelJeeeosJe mlegleced~
(efeeekeueehe he=. 146)
Fmemes mhe< nw efke leJeeCeb heo cetue ceW veneR nw~ erkeekeejeW ves Yeer veneR ceevee nw~
(3) Ssmes keerjbleb efhe Ce meceCegceCeeefce hee" kes mLeeve hej
DeCCeb kebjbleb efhe Ce meceCegceCeeefce hee" eer ieewlecemJeeceer keer ke=efle ceW megOeejvee meJe&Lee
Devegefele nw~
1. Deeeejmeej he=. 191~ 2. Deveieej Oecee&ce=le cetue mebmke=le De. 9 he=. 657~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Dece=leJee|<eCeer erkee / 325

(4) Fmeer ekeej

Jeboeefce efjCeseEce hee" ner Leesmmeeefce mleJe ceW meJe&$e ceeve nw~
eceCeeee& kes eLece mebmkejCe ceW
JeboeceefjCesefceb efkeee nw~ hegve: efleere mebmkejCe ceW Jebos DeefjCeseEce efkeee nw~
Fme heefjJele&ve hee" kees he{vee Gefele veneR nw~
(5) meeceeefeke Yee<e ceW ewleYeefe keer Debeefuekee keer erkee ceW osefKeS
Debesefce Deee&efce~ hetpesefce hetpeeeefce~ Jeboeefce mleewefce~ Cecebmeeefce vecemeeefce eefCeheleeefce~
(meeceeefeke Yee<e he=. 175)
erkeekeej ves Yeer eeeerve hee" ner efueee Debesefce Deeefo~ Dele:
eceCeeee& ceW he=. 102 hej
Deesefce hegppesefce Jeboeefce Cecemmeeefce~ hee" megOeejvee keneB leke Gefele nw~
(6) Fmeer lejn meuuesnCeecejCeb kes Deveblej efleefoeb DeyYeesJemmeeCeb esefo hee" nekej
FesoeefCe eeeefj efmekeKeeJeoeefCe ye{evee Gefele veneR nw~ cetue hee" pees efeeekeueehe Deeefo
ebLeeW ceW euee Dee jne nw~ Gmes ner he{vee eeefnes~
(7) pees SoeFb JeoeFb Oejs F meeJeee meeef J eeeDees Jee Keg e Keg e f eeDees Jee
DeonYeJeCeJeeef m ee-JeeCeef J eb l ejpees F ef m eemees n cceer m eeCeos J eer D ees Jeef o ke k eef c eeGJeef j ceDeCCeojcenefeemeg osJesmeg GJeJeppebefle~
pees eeJeke ee eeefJekee DeLeJee #eguueke ee #egefuuekee Fve Gheeg&e yeejn eleeW kees ee ieejn
eefleceeDeeW kees OeejCe kejles nQ Jes De"ejn mLeeve kees, YeJeveJeemeer, Jeeve Jeblej, peesefle<eer Deewj meewOece&
F&Meeve mJeie& keer oseqJeeeW kees es[kej Thej kes mJeieeX ceW mes efkemeer Yeer mJeie& ceW cenef&ke osJeeW ceW GlheVe
nesles nQ~
meved 1958 ceW Ske efJeeve ves kene efke Deon hee" kee DeLe& mecePe ceW veneR Deelee nw Dele:
Fmekes mLeeve ceW Ceosne hee" nes mekelee nw~
keg hegmlekeeW ceW GvneWves Ssmee mebMeesOeve keje efoee efkevleg Gvemes kene ieee efkehebef[le peer!
eeJeke-eeefJekee Deewj #eguueke-#egefuuekee veosne:osnjefnle lees nesles veneR nQ~ Dele: en mebMeesOeve
cegPes mebiele veneR ueielee nw~ eee& kes emebie ceW Ssmeer yeele DeeF&
De"ejn mLeeve Ssmes {t{b ves eeefnes peneB eleer veneR peelee nes leLee Gve De"ejn mLeeveeW ceW es YeJeveef$eke
Deewj meewOece&-F&Meeve keer oseJf eeeB veneR Deeveer eeefnS eteB kf e FvnW he=Leked mes efueee nw~ leYeer GceemJeeceer eeJekeeeej
kes oes Mueeske mce=elf eheLe ceW Dee iees, Jes es nQ

326 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

mecekelJemebegle: eeCeer, efceLeeJeemesve peeeles~

eoMes<eg e eflee&#eg, veejkes<eg vehegBmekes~~88~~
eerlJes e og<ke=leeuheeeg-oeefjeeefokeJeefpe&le:~
YeJeveef$e<eg <edYet<eg, lesJeer<eg ve peeeles~~89~~
mecekelJe mes meefnle peerJe efceLeelJe kes efvecvemLeeveeW ceW veneR peelee nw
1. he=LJeerkeeefeke 2. peuekeeefeke 3. Deefivekeeefeke 4. Jeeegkeeefeke 5. Jevemheeflekeeefeke 6. oes
Fbef e 7. leerve Fbef e 8. eej Fbef e 9. efveieeso 10. Demeb%eerhebesevf e 11. kegYeesieYetecf e Deewj 12. cuesKeb[,
efceLeelJe kes Fve yeejn mLeeveeW ceW GlheVe veneR neslee nw~ leLee 13. eflee&eeW ceWs 14. vejkeeW ceW 15. vehegbmeke
ceW Deewj 16. eerJeso ceW GlheVe veneR neslee nw~
hegve: heeheer, Deuheeeg, oeefjeefo mes Jeefpe&le jnlee nw~ en meceier YeJeveef$ekeeW ceW, eLece vejke mes
Deefleefje n vejkeYetefceeeW ceW Je mJeie& keer osefJeeeW ceW Yeer veneR peelee nw~
eee& ceW en yeele Deewj DeeF& efke eneB eefleeceCe ceW lees eefleke eeJekeeW kes efueS keLeve nw Dele:
eleerpeve lees megYeesieYetefce Deewj ceveg<e heee&e ceW Yeer veneR peeles nQ keeeWefke ieeLee nw efke
DeCegJeocenJJeoeFb Ce uenF osJeeGieb ceesegb~ (ieesccemeej kece&keeb[)
DeCegeleer Deewj ceneeleer lees osJeeeg kes efmeJeee Deve efkemeer Deeeg kee yebOe ner veneR kej mekelee nw~
Fmeefuees Gheeg&e 16 mLeeveeW ceW, 17. megYeesieYetefce Deewj 18. ceveg<e Fve oes mLeeveeW kees efceuee osves mes
De"ejn mLeeve nes peeles nQ~ eefleke Je #eguueke-#egefuuekee FveceW veneR peeles nQ~
es De"ejn mLeeve Dee. eerefMeJemeeiejpeer cenejepe kees Yeer yengle ner mebiele eleerle nges Les~ leye efJeeve
eje mebMeesefOele hee" Ceosne ne efoee ieee Lee~
Gmekes yeeo Jen eee& JeneR meceehle nes ieF& Leer~
keg efove hetJe& eceCeeee& ceW Deon hee" kees Gue kej onDe hee" efueee ieee efpemekee
DeLe& en efvekeeuee ieee-oMe ekeej kes YeJeveJeemeer Deewj Dee" ekeej kes JeeveJeblej~ hegve: eceCeeee&
ceW hee nw-on-De-hebe efpemes YeJeveJeemeer, JeeveJeblej Deewj peesefle<eer osJeeW kes Yesohe mes ceevee
ieee~
pees Yeer nes cesjer efJeeejOeeje lees ener nw efke eefo keg hee" mebMeeseOf ele Yeer kejvee nw lees hegjeves efJeeveeW kes meceeve
Gme cetuehee" kees ve nekej efhheCe ceW mebYeeefJele nw Ssmee efueKekej Gmes osvee eeefnS~
Ssmes ner Ske hee" heefjJele&ve Deewj nw pees efke DeleerJe efJeeejCeere nwcetue hee" nwmes
DeefYeceopeerJeepeerJeGJeuehegCCeheeJe-DeemeJemebJejefCeppejyebOeceeskeKeceefnkegmeues~
Deye Fmes yeoue kej Ss m ee hee" jKee ieee nw mes Deef Y eceopeer J eepeer J eGJeuehegCCeheeJeDeemeJeyebOemebJejefCeppejceeskeKeceefnkegmeues~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Dece=leJee|<eCeer erkee / 327

cetuehee" ceW veJeleJeeW kee ece en Lee-peerJe, DepeerJe, hegCe, heehe, DeeeJe, mebJej, efvepe&je, yebOe
Deewj cees#e~
heefjJeefle&le hee" kee ece Ssmee nes ieee nw peerJe, DepeerJe, hegCe, heehe, DeeeJe, yebOe, mebJej, efvepe&je
Deewj cees#e~
efJeeej kejves mes en mecePe ceW Deelee nw efkeFme cetuehee" kes ece kes Devegmeej ner kebgbokegboosJe
ves meceemeej ceW ieeLee jKeer nw
YetelLesCeeefYeieoe peerJeepeerJee e hegCCeheeJeb e~
DeemeJemebJejefCeppejyebOees ceeskeKees e mecceeb~~13~~
Deewj Fmeer ieeLee kes ece kes Devegmeej ner eerkegbokegboosJe ves meceemeej ceW DeefOekeej efJeYee efkees nQ~
peerJeepeerJeeefOekeej kes yeeo hegCe-heeheeefOekeej nw hegve: DeeeJe DeefOekeej, mebJej DeefOekeej, efvepe&je DeefOekeej
ueskej leye yebOe DeefOekeej nw Fmekes yeeo cees#e DeefOekeej nw~
(8) efeeekeueehe
he=.
eceCeeee&
he=.
osJee efJe lemme heCecebefle
66
osJee efJe leb Cecebmebefle
40
eefleeceCeebLe$eeer ceW erkeekeej ves ener efeeekeueehe Jeeuee hee" jKekej Fmeer keer erkee keer nw~
pewmes
osJee efJe lemme heCecebefle-osJee Deefhe leme eCecebefle~ Fme ekeej Deveske mebMeesOeve Jele&ceeve
ceW efkees pee jns nQ efkevleg efJeeej kejves keer yeele nw efke Fve erkeekeej eYeeebeeee& leke lees en eeeerve
hee" ner eceeCeYetle ceevee ieee nw Deewj eererkeekeej Yeer eeke=le-mebmke=le JeekejCe Je bo Meeeeefo kes
%eelee DeJeMe Les efhej Yeer GvneWves en hee" veneR yeouee nw~ Deepekeue Ssmes ner Deveske mebMeesOeve nges nQ pees
efke nceW F veneR nQ~
N : MN :M

328 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

eer ieewlecemJeeceer eCeerle eefleeceCe hee" ceW heefjJele&ve-heefjJeOe&ve Devegefele nw~

e. meb.

(1)

(2)

(3)

(1) efeeekeueehe
(ekeeMeve-Jeer. efve. meb. 2462)
(meved 1936)

eefleeheveefmeYeefekeeeeslmeie
kejescenced~ (he=. 70)

eefjeeCeb meoe kejsecf e efkeefjecceb...

(he=. 89)

keerjbleb efhe Ce meceCegceCeeefce (he=. 90)

(2) Oece&Oeeve oerheke

(ekeeMeve-Jeer. efve. meb. 2483)
(meved 1957)

efmeYeefekeeeeslmeie
kejescenced~ (he=. 200)

eefjeeCeb meoe kejsecf e efkeefjecceb...

(he=. 224)

keerjlb eb efhe Ce meceCegceCeeefce (he=. 224)

(3) efveleYeefe hee"

(ekeeMeve-Jeer. efve. meb. 2488)
(meved 1962)

efmeYeefekeeeeslmeie
kejescenced (he=. 211)

eefjeeCeb meoe kejsecf e efkeefjecceb

(he=. 230)

keerjlb eb efhe Ce meceCegceCeeefce (he=. 230)

(4) eefleefeeecebpejer
(ekeeMeve-Jeer. efve. meb. 2488)
(meved 1962)

efmeYeefekeeeeslmeie
kejescenced~ (he=. 119)

eefjeeCeb meoe kejsecf e efkeefjecceb

(he=. 141)

keerjleb efJe Ce meceCegceCeeefce (he=. 142)

(5) cegefveeee&
(ekeeMeve-Jeer. efve. meb. 2521)
(meved 1995)

efmeYeefekeeeeslmeie
kejescenb~ (he=. 246)

eefjeeCeb meoe kejsecf e efkeefjecceb

(he=. 8)

keerjlb eb efhe Ce meceCegceCeeefce (he=. 298)

(6) eceCeeee&eLece mebmkejCe

(e.-Jeer. efve. meb. 2506)
(meved 1980)

kegJexnb (he=. 91, 93)

eefjeeCeb meoe kejsecf e efkeefjecceb

(he=. 10)

DeCCeb kejbleb efhe Ce meceCegceCeeefce

(he=. 116)

(7) eceCeeee&efleere mebmkejCe

(ekeeMeve-Jeer. meb. 2516)
(meved 1990)

kegJexnced (he=. 95)

eefjeeCeb leJeeCeb meoe kejsecf e.....

(he=. 97)

DeCCeb kejbleb efhe Ce meceCegceCeeefce

(he=. 97)

(8) efJeceueYeefe meben

(ekeeMeve-Jeer. meb. 2515-16)
(meved 1989-90)

kegJexnb (he=. 347)

eefjeeCeb meoe kejsecf e efkeefjecceb

(he=. 374)

DeCCeb kejbleb efhe Ce meceCegceCeeefce

(he=. 348)

(9) eceCeeeej
(ekeeMeve-Jeer. meb. 2515)
(meved 1989)

kegJexnb (he=. 114)

eefjeeCeb meoe kejsecf e efkeefjecceb

(he=. 145)

DeCCeb kejbleb efhe Ce meceCegceCeeefce

(he=. 116)

(10) meg%eeve eceCeeee&

(ekeeMeve-Jeer. meb. 2538)
(meved 2012)

kegJexnb (he=. 262)

kejescenb (he=. 267)

eefjeeCeb leJeeCeb meoe kejsecf e

efkeefjecceb (he=. 268)

DeCCeb kejbleb efhe Ce meceCegceCeeefce

(he=. 250)

eefjeeCeb meoe kejsecf e efkeefjecceb

(he=. 80)

keerjbleb efhe, Ce meceCegceCeeefce (he=. 80)

(11) efoveeee&
kejescenced (he=. 79)
(mebkeuevekelee&-ye. eoerhe Meeeer heeret<e)

veeshee"keieCe Oeeve oWefpeve hegmlekeeW ceW eer ieewlecemJeeceer eCeerle eefleeceCe hee" ceW pees heefjJee|lele, heefjJee|Oele hee" nQ ee& ceW
Gvekes veeres Deb[jueeF&ve nQ, pees Devegefele nw Dele: Deehe heefjJee|lele SJeb heefjJee|Oele hee" ve he{s~ Meg, eeeerve hee" ner he{W~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Dece=leJee|<eCeer erkee / 329

eer ieewlecemJeeceer eCeerle eefleeceCe hee" ceW heefjJele&ve-heefjJeOe&ve Devegefele nw~

(4)

(5)

(6)

(7)

Jeboeefce efjCesefceb (he=. 90)

Debesefce, hetpesefce, Jeboeefce,

Cecebmeeefce (he=. 74)

PeeCeb efJeGmmeiiees eseof ~

(he=. 78, 119)

heesLeeb Jee keceb[uegb Jee

(he=. 81)

Jeboeefce efjCesefceb (he=. 225)

Debesefce, hetpesefce, Jeboeefce,

Cecebmeeefce (he=. 203)

PeeCeb efJeGmmeiees esefo~ (he=. 265)

heesLeJeb Jee keceb[uegb Jee

(he=. 212)

Jeboeefce efjCesefceb (he=. 231)

Debesefce, hetpesefce, Jeboeefce,

Cecebmeeefce (he=. 213)

PeeCeb efJeGmmeiiees eseof

heesLeeb Jee keceb[uegb Jee

(he=. 221)

Jeboeefce efjCesefceb (he=. 142)

Debesefce, hetpesefce, Jeboeefce,

Cecebmeeefce (he=. 122)

PeeCeb efJeGmmeiiees esefo (he=. 178)

heesLeeb Jee keceb[uegb Jee

(he=. 131)

Jeboeefce efjCesefceb (he=. 10)

Debesefce, hetpesefce, Jeboeefce,

Cecebmeeefce (he=. 282)

PeeCeb efJeGmmeiiees esefo (he=. 432)

heesLeeb Jee keceb[uegb Jee

(he=. 274)

JeboeceefjCesefceb (he=. 11)

Debesefce, hetpesefce, Jeboeefce,

Cecebmeeefce (he=. 91)

PeeCeb, efJeGmmeiiees esefo (he=. 211)

heeslLeeb Jee, heer{b Jee keceC[uegb

Jee (he=. 131)

Jebos DeefjCesefceb (he=. 98)

Deesefce hegppesefce, Jeboeefce,

Cecemmeeefce (he=. 102)

efJeGmmeiiees PeeCeb eseof

(he=. 175, 196)

heeslLeeb Jee heer{b Jee keceb[uegb

Jee (he=. 111, 200)

JeboeceefjCesefceb (he=. 375)

Debesefce, hetpesefce, Jeboeefce,

Cecebmeeefce (he=. 356)

PeeCeb, efJeGmmeiiees esefo (he=. 358)

heeslLeeb Jee, heer{b Jee, keceC[uegb

Jeeb (he=. 363)

JeboeceefjCesefceb (he=. 146)

Debesefce, hetpesefce, Jeboeefce,

Cecebmeeefce (he=. 124)

PeeCeb, efJeGmmeiiees esefo (he=. 211)

heeslLeeb Jee, heer{b Jee, keceC[uegb

Jeeb (he=. 131)

JeboeceefjCesefceb (he=. 269)

Debesefce, hetpesefce, Jeboeefce,

Cecebmeeefce (he=. 248)

PeeCeb, efJeGmmeiiees esefo (he=. 311)

heeslLeeb Jee, heer{b Jee, keceC[uegb

Jee (he=. 260)

JeboeceefjCesefceb (he=. 81)

Debesefce, hetpesefce, Jeboeefce,

Cecebmeeefce (he=. 72)

PeeCeb, efJeGmmeiiees esefo (he=. 120)

heeslLeeb Jee, heer{b Jee, keceC[uegb

Jee (he=. 69)

330 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

eer ieewlecemJeeceer eCeerle eefleeceCe hee" ceW heefjJele&ve-heefjJeOe&ve Devegefele nw~

e. meb.

(8)

(9)

(10)

CeJemeg yebYeesjiegeermeg, eGmeg

(1) efeeekeueehe
(ekeeMeve-Jeer. efve. meb. 2462) meCCeemeg..... (he=. 82)
(meved 1936)
CeJemeg yebYeesjiegeermeg, eGmeg
(2) Oece&Oeeve oerheke
meCCeemeg... (he=. 214)
(ekeeMeve-Jeer. efve. meb. 2483)
(meved 1957)

ueese<e[eJeMekeefeeeoeeseefJebMeeflecetueiegCee: (he=. 86)

heeef#ekeeefleeceCeeeeb
(he=. 89)

ueese-<e[eJeMekeefeeeoeese-efJebMeeflecetueiegCee: (he=. 219)

heeef#ekeeefleeceCeeeeb..
(he=. 223)

CeJemeg yebYeesjiegeermeg, eGmeg

(3) efveleYeefe hee"
(ekeeMeve-Jeer. efve. meb. 2488) meCCeemeg...(he=. 222)
(meved 1962)

ueese<e[eJeMekeefeeeoeeseefJebMeeflecetueiegCee: (he=. 229)

heeef#ekeeefleeceCeeeeb....
(he=. 229)

CeJemeg yebYeesjiegeermeg, eGmeg

(4) eefleefeeecebpejer
(ekeeMeve-Jeer. efve. meb. 2488) meCCeemeg... (he=. 132)
(meved 1962)

ueese<e[eJeMekeefeeeoeeseefJebMeeflecetueiegCee:... (he=. 137)

heeef#ekeeefleeceCeeeeb
(he=. 141)

CeJemeg yebYeesjiegeermeg, eGmeg

(5) cegefveeee&
(ekeeMeve-Jeer. efve. meb. 2521) meCCeemeg..... (he=. 278)
(meved 1995)

ueese<e[eJeMekeefeeeoeeseefJebMeeflecetueiegCee: (he=. 288)

heeef#ekeeefleeceCeeeeb
(he=. 296)

(6) eceCeeee&eLece mebmkejCe

(e.-Jeer. efve. meb. 2506,)
(meved 1980)

oesmeg De- mebekf euesme-heefjCeecesmeg, ueese<e[eJeMekeefeeeoeeseefJebMeeflecetueiegCee: (he=. 143)

leermeg DehhemelLe.. (he=. 133)

heeef#ekeeefleeceCeefeeeeeb
(he=. 144)

(7) eceCeeee&efleere mebmkejCe

(ekeeMeve-Jeer. meb. 2516)
(meved 1990)

oesmeg Demebekf euesmeheefjCeecesmeg, jesOe<e[eJeMekeefeeeueeseeoeeseleermeg DehhemelLe... (he=. 112, efJebMeeflecetueiegCee: (he=. 120)
201)

heeef#ekeeefleeceCeefeeeeeb
(he=. 121)

(8) efJeceueYeefe meben

oesmeg De-mebekf euesme-heefjCeecesmeg, jesOe-ueese-<e[eJeMekeefeeeoeeseefJebMeefle(ekeeMeve-Jeer. meb. 2515-16) leermeg DehhemelLe (he=. 364)
cetueiegCee: (he=. 369)
(meved 1989-90)

heeef#ekeeefleeceCe-efeeeeeb
(he=. 373)

(9) eceCeeeej
(ekeeMeve-Jeer. meb. 2515)
(meved 1989)

oesmeg De--mebekf euesme-heefjCeecesmeg, jesOe-ueese-<e[eJeMekeefeeeoeeseefJebMeefleleermeg DehhemelLe..... (he=. 133) cetueiegCee: (he=. 139)

heeef#ekeeefleeceCe-efeeeeeb
(he=. 144)

(10) meg%eeve eceCeeee&

(ekeeMeve-Jeer. meb. 2538)
(meved 2012)

oesmeg De--mebekf euesme-heefjCeecesmeg, jesOe-<e[eJeMekeefeeeueeseeoeesleermeg DehhemelLe (he=. 261)

eefJebMeeflecetueiegCee:.... (he=. 267)

heeef#ekeeefleeceCe-efeeeeeb
(he=. 267)

oesmeg Demebekf euesme-heefjCeecesmeg,

(11) efoveeee&
(mebkeuevekelee&-ye. eoerhe Meeeer heeret<e) leermeg DehhemelLe... (he=. 71)

jesOe-<e[eJeMeke-efeee-ueeseeoeeseefJebMeefle cetueiegCee: (he=. 75)

heeef#ekeeefleeceCeefeeeeeb
(he=. 55)

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Dece=leJee|<eCeer erkee / 331

eer ieewlecemJeeceer eCeerle eefleeceCe hee" ceW heefjJele&ve-heefjJeOe&ve Devegefele nw~

(11)

(12)

(13)

(14)

jeF&YeeseCeb Jeesmmejeefce, efoJee

YeeseCecesieYeeb heeghheCeb heemegieb
DeyYegsefce (he=. 95)
jeF&YeeseCeb Jeesmmejeefce, efoJeeYees
eCecesieYeeb heeghheCeb heemegieb
DeyYeges cf e (he=. 231)

efJeeef[b Jee ceefCeb Jee (he=. 98)

DeCeeojsCe Jee kesCe efJe keejCesCe

(he=. 235)

jeF&YeeseCeb Jeesmmejeefce, efoJeeYeese

CecesieYeeb heeghheCeb heemegieb
DeyYegsefce (he=. 236)

efJeeef[b Jee ceefCeb Jee (he=. 240)

jeFYeeseCeJesjceCeeefCe
meYeeJeCeeefCe (he=. 144)

DeCeeojsCe Jee kesCe efJe keejCesCe

(he=. 146)

jeF&YeeseCeb Jeesmmejeefce efoJeeYeese

CecesieYeeb heeghheCeb heemegieb
DeyYegsefce (he=. 147)

efJeeef[b Jee ceefCeb Jee (he=. 151)

jeFYeeseCeJesjceCe-eefCe
meYeeJeCeeefCe (he=. 306)

DeCeeojsCe Jee kesCe efJe keejCesCe

(he=. 310)

jeF&YeeseCeb Jeesmmejeefce, efoJeeYeeseCe

cesieYeeb heeghheCeb heemegieb
DeyYegsefce (he=. 314)

efJeeef[b Jee ceefCeb Jee (he=. 334)

jeF&YeeseCe-JesjceCeeefCe,
me-YeeJeJeeefCe (he=. 150)

DeCeeojsCe Jee, kesCe efJe keejCesCe

(he=. 152)

jeF-YeeseCeb Jeesmmejeefce, efoJeeYeese

CecesieYeeb heeghheCeb-heemegieb
DeyYegsefce (he=. 153)

efJeeef[b Jee ceefCeb Jee (he=. 162)

jeFYeeseCeJesjceCe-eefCe,
DeCegJJeoeefCe meYeeJeCeeefCe
(he=. 126)

DeCeeojsCe Jee, DeCesCe kesCe efJe

keejCesCe (he=. 128)

jeFYeeseCe-JesjceCe-eefCe,
me-YeeJeCeeefCe (he=. 379)

DeCeeojsCe Jee, kesCe efJe keejCesCe

(he=. 381)

jeFYeeseCeb Jeesmmejeefce efoJeeYeeseCeb

DeyYegsefce DeCeseYeeb Jeesmmejeefce,
SieYeeb heeghheCeb heemegieb DeyYegsefce
(he=. 128) he=. 133, 137, 142,
147, 151 hej Yeer ener ye{eee ngDee hee" nw~
jeF-YeeseCeb Jeesmmejeefce, efoJeeYeeseCecesieYeeb heeghheCeb-heemegiebDeyYegsefce (he=. 382)

jeFYeeseCe-JesjceCe-eefCe
me-YeeJeCeeefCe (he=. 150)

DeCeeojsCe Jee, kesCe efJe keejCesCe

(he=. 152)

jeF-YeeseCeb Jeesmmejeefce,
efoJeeYeeseCecesieYeeb-heeghheCebheemegieb DeyYegsefce (he=. 153)

efJeeef[b Jee ceefCeb Jee (he=. 162)

DeCeeojsCe Jee, DeCesCe kesCe efJe

keejCesCe (he=. 273)

jeF-YeeseCeb Jeesmmejeefce, efoJee

YeeseCeb-DeyYegsefce DeCeseYeeb
Jeesmmejeefce SsieYeeb heeghheCeb
heemegieb-DeyYegsefce (he=. 273)
jeFYeeseCeb Jeesmmejeefce efoJeeYeeseCe
ceseYeeb DeyYegsefce DeCeseYeeb
Jeesmmejeefce SieYeeb heeghheCeb
heemegieb DeyYegsefceb (he=. 87)

efJeeef[b Jee ceefeb Jee (he=. 279)

jeFYeeseCeJesjceCeeefCe
meYeeJeCeeefCe (he=. 93)

DeCeeojsCe Jee kesCe efJe keejCesCe

(he=. 94)

jeF&YeeseCeJesjceCeeefCe
meYeeJeCeeefCe (he=. 228)

DeCeeojsCe Jee kesCe efJe keejCesCe

(he=. 230)

jeF&YeeseCeJesjceCeeefCe
meYeeJeCeeefCe (he=. 234)

jeFYeeseCe-JesjceCe-eefCe
DeCegJJeoeefCe (he=. 271)
jeFYeeseCeJesjceCe-eefCe
meYeeJeCeeefCe (he=. 84)

DeCeeojsCe Jee, DeCesCe kesCe efJe

keejCesCe (he=. 86)

efJeeef[b Jee ceefCeb Jee (he=. 236)

efJeeef[b Jee ceefeb Jee (he=. 136)

efJeeef[b Jee ceefCeb Jee (he=. 390)

efJeeef[b Jee ceefCeb Jee (he=. 91)

332 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

eer ieewlecemJeeceer eCeerle eefleeceCe hee" ceW heefjJele&ve-heefjJeOe&ve Devegefele nw~

e. meb.

(15)

(1) efeeekeueehe
obleblej meesnCeefceeb efhe (he=. 98)
(ekeeMeve-Jeer. efve. meb. 2462)
(meved 1936)

(16)

(17)

ceCegCeeceCegCesmeg (he=. 99)

heefcemeuuesnCeecejCeb, efleefoeb
DeyYeesJemmeeCeb eseof (he=. 107)

obleblejmeesnCeefceeb efhe (he=. 236)

(2) Oece&Oeeve oerheke
(ekeeMeve-Jeer. efve. meb. 2483)
(meved 1957)

ceCegCeeceCegCesmeg (he=. 238)

heefcemeuuesnCeecejCeb, efleefoeb
DeyYeesJemmeeCeb eseof (he=. 249)

obleblej meesnCeefceeb efhe (he=. 240)

(3) efveleYeefe hee"
(ekeeMeve-Jeer. efve. meb. 2488)
(meved 1962)

ceCegCeeceCegCesmeg (he=. 242)

heefcemeuuesnCeecejCeb,
efleefoeb DeyYeesJemmeeCeb eseof
(he=. 251)

(4) eefleefeeecebpejer
obleblejmeesnCeefceeb efhe (he=. 151)
(ekeeMeve-Jeer. efve. meb. 2488)
(meved 1962)

ceCegCeeceCegCesmeg (he=. 153)

heefce-meuuesnCeecejCeb,
efleefoeb DeyYeesJemmeeCeb eseof (he=. 161)

ceCegCeeceCegCesmeg (he=. 346)

heefcemeuuesnCeecejCeb, efleefoeb
DeyYeesJemmeeCeb esefo (he=. 394)

(5) cegefveeee&
obleblej-meesnCeefceeb efhe (he=. 334)
(ekeeMeve-Jeer. efve. meb. 2521)
(meved 1995)
(6) eceCeeee&eLece mebmkejCe
(e.-Jeer. efve. meb. 2506)
(meved 1980)

obleblej-meesnCeb efCeefceeb, efJe (he=. 162) ceCegCCeeceCegCCesmeg (he=. 168)

heefce-meuuesnCeecejCeb eseof ~
FesoeefCe eeeefj efmekeKeeJeoeefCe
(he=. 192)

(7) eceCeeee&efleere mebmkejCe

(ekeeMeve-Jeer. meb. 2516)
(meved 1990)

obleblejmeesnCeefCeefceeb efJe (he=. 136)

heefcemeuuesnCeecejCeb eseof ,
FsoeefCe eeeefj efmekeKeeJeoeefCe
(he=. 159)

ceCegCCeeceCegCCesmeg (he=. 140)

obleblej-meesnCeefCeefceeb, efJe (he=. 390) ceCegCCeeceCegCCesmeg (he=. 395)

(8) efJeceueYeefe meben
(ekeeMeve-Jeer. meb. 2515-16)
(meved 1989-90)

heefcemeuuesnCeecejCeb, FesoeefCe
eeeefj efmekeKeeJeoeefCe (he=. 417)

(9) eceCeeeej
(ekeeMeve-Jeer. meb. 2515)
(meved 1989)

obleblej-meesnCeb-efCeefceeb efJe (he=. 162) ceCegCCeeceCegCCesmeg (he=. 168)

heefcemeuuesnCeecejCeb, FesoeefCe
eeeefj efmekeKeeJeoeefCe (he=. 192)

(10) meg%eeve eceCeeee&

(ekeeMeve-Jeer. meb. 2538)
(meved 2012)

obleblej-meesnCeefCeefceeb, efJe (he=. 279) ceCegCCeeceCegCCesmeg (he=. 283)

heefce-meuuesnCeecejCeb,
FesoeefCe eeeefj efmekeKeeJeoeefCe
(he=. 299)

obleblejmeesnCeefCeefceeb efJe (he=. 92)

(11) efoveeee&
(mebkeuevekelee&-ye. eoerhe Meeeer heeret<e)

ceCegCCeeceCegCCesmeg (he=. 93)

heefce-meuuesnCeecejCeb mes .....

(he=. 104)

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Dece=leJee|<eCeer erkee / 333

eer ieewlecemJeeceer eCeerle eefleeceCe hee" ceW heefjJele&ve-heefjJeOe&ve Devegefele nw~

(18)

(19)

(20)

(21)

DeemeJemebJejefCeppejyebOeceeskeKeceefnkegmeues
(he=. 107)

DeonYeJeCeJeeefmee....
(he=. 108)

osJee efJe lemme heCecebefle (he=. 111)

Feefce Yebles! heef[kekeceCeeefoeejceeueesesGb (he=. 111)

DeemeJemebJejefCeppejyebOeceeskeKeceefnkegmeues
(he=. 249)

DeonYeJeCeJeeefmee
(he=. 250)

osJee efJe lemme heCecebefle (he=. 194)

Feefce Yebles! heef[kekeceCeeefoeejceeueesesGb (he=. 194)

DeemeJemebJej-efCeppejyebOeceeskeKeceefnkegmeues... (he=. 251)

DeonYeJeCeJeeefmee.....
(he=. 252)

osJee efJe lemme heCecebefle (he=. 188)

Feefce Yebles! heef[kekeceCeeefo

eejceeueesesGb (he=. 188)

DeemeJemebJejefCeppejyebOeceeskeKeceefnkegmeues
(he=. 164)

DeonYeJeCeJeeefmee....
(he=. 164)

osJee efJe lemme heCecebefle (he=. 168)

Feefce Yebles! heef[kekeceCeeefoeejceeueesesGb (he=. 168)

DeemeJemebJejefCeppejyebOeceeskeKeceefnkegmeues
(he=. 396)

DeonYeJeCeJeeefmee...
(he=. 398)

osJee efJe lemme heCecebefle (he=. 50)

Feefce Yebes! heef[kekeceCeeefoeejceeueesesGb (he=. 50)

DeemebJe-yebOe-mebJej-efCeppejceeskeKeceefn-kegmeues (he=. 192)

on-De-hebeYeJeCeJeeefmee....
(he=. 193)

osJee efJe leb Cecebmebefle.... (he=. 40)

Feefce Yebles! heef[kekeceCeeefoeejceeueesesGb (he=. 40)

DeemeJeyebOemebJejefCeppejceeskeKeceefnkegmeues
(he=. 159)

onDehebeYeJeCeJeeefmee...
(he=. 160)

osJee efJe leb Cecemmebefle (he=. 164)

Feefce Yebles! JeerjYeefekeeGmmeiieeskeDees

lemmeeueesesGb (he=. 165)

DeemeJeyebOemebJejefCeppejceeskeKeceefnkegmeues
(he=. 417)

onDehebeYeJeCeJeeefmee.....
(he=. 418)

osJee efJe leb Cecebmebefle (he=. 30)

Feefce Yebles! heef[kekeceCeeefoeejceeueesseGb. (he=. 30)

DeemeJeyebOe-mebJejefCeppejceeskeKeceefnkegmeues
(he=. 192)

onDehebeYeJeCeJeeefmee....
(he=. 193)

osJee efJe leb Cecebmebefle (he=. 40)

Feefce Yebles! heef[kekeceCeeefoeejceeueesesGb..... (he=. 40)

DeemeJeyebOe-mebJejefCeppej-ceeskeKeceefnkegmeues (he=. 299)

onDehebeYeJeCeJeeefmee.....
(he=. 299)

osJee efJe leb Cecebmmebefle (he=. 28)

Feefce Yebles! JeerjYeefekeeGmmeiiees,

mecceCeeCe.... (he=. 29)

DeemeJeyebOemebJejefCeppej-ceeskeKeceefn
kegmeues (he=. 104)

DeonYeJeCeJeeefmee....
(he=. 105)

osJee efJe lemme heCecebefle (he=. 108)

Feefce Yeles! heef[kekeceCeeFeejceeueesesGb

mecceCeeCe..... (he=. 108)

334 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

eer ieewlecemJeeceer eCeerle eefleeceCe hee" ceW heefjJele&ve-heefjJeOe&ve Devegefele nw~

e. meb.

(22)

(1) efeeekeueehe
(ekeeMeve-Jeer. efve. meb. 2462)
(meved 1936)

Feefce Yebes! JeerjYeefe-keeGmmeiiees

pees ces osJeefmeDees jeF&Dees.... (he=. 64)

(2) Oece&Oeeve oerheke

(ekeeMeve-Jeer. efve. meb. 2483)
(meved 1957)

Feefce Yebles! JeerjYeefekeeGmmeiiees pees

ces osJeefmeDees jeF&Dees...... (he=. 191)

heCCeees FlLe pees ceS osJeefmee-jeFeheefkeKee-eGceeefmee (he=. 235)

Feefce Yebles! JeerjYeefekeeGmmeiiees pees

ces osJeefmeDees (jeF&Dees) (he=. 186)

eeeefjcebieueb-Dejnble cebieueb, efme heCCeees pees ceS osJeefmee-jeFecebieueb (he=. 229)

heefkeKee-eGceeefmee.... (he=. 238)

Feefce Yebles! JeerjYeefekeeGmmeiiees pees

ces osJeefmeDees (jeF&Dees) (he=. 186)

eeeefj cebieueb-Dejnble cebieueb,

efme cebieueb.... (he=. 141)

heCCeees FlLe pees ceS osJeefmee-jeFeheefkeKee (eGceeefmee) (he=. 150)

(5) cegefveeee&
(ekeeMeve-Jeer. efve. meb. 2521)
(meved 1995)

Feefce Yebles! JeerjYeefekeeGmmeiiees pees

ces osJeefmeDees (jeF&Dees) (he=. 46)

eeeefj cebieueb-Dejnble cebieueb,

efme cebieueb..... (he=. 298)

heCCeees FlLe pees ceS osJeefmee-jeFeheefkeKee (eGceeefmee) (he=. 332)

(6) eceCeeee&eLece mebmkejCe

(e.-Jeer. efve. meb. 2506)
(meved 1980)

Feefce Yebles! JeerjYeefekeeGmmeiiees pees

ces jeFDees (osJeefmeDees....) (he=. 35)

eeeefj cebieueb-Dejnblee cebieueb,

efmee cebieueb..... (he=. 56)

heCCeees pees ceS heefkeKee (eGceeefmee)

(he=. 161)

(7) eceCeeee&efleere mebmkejCe

(ekeeMeve-Jeer. meb. 2516)
(meved 1990)

Feefce Yebes! heef[kekeceCeeefoeejceeueesesGb, pees ces jeFDees (osJeefmeDees)

DeFeejes.... (he=. 31)

eeeefj cebieueb-Dejnblee cebieueb,

efmee cebieueb... (he=. 57)

heCCeees, pees ceS heefkeKee (eGceeefmee)

(he=. 135)

(8) efJeceueYeefe meben

(ekeeMeve-Jeer. meb. 2515-16)
(meved 1989-90)

Feefce Yebles! JeerjYeefekeeGmmeiiees pees

ces jeF&Dees (osJeefmeDees) (he=. 25)

eeeefj cebieueb-Dejnblee cebieueb,

efmee cebieueb (he=. 347)

heCCeees, pees ceS heefkeKee (eGceeefmee)

(he=. 388)

(9) eceCeeeej
(ekeeMeve-Jeer. meb. 2515)
(meved 1989)

Feefce Yebles! JeerjYeefekeeGmmeiiees pees

ces jeFDees (osJeefmeDees) (he=. 35)

eeeefj cebieueb-Dejnblee cebieueb,

efmee cebieueb.... (he=. 115)

heCCeees pees ceS heefkeKee (eGceeefmee)

(he=. 161)

(10) meg%eeve eceCeeee&

(ekeeMeve-Jeer. meb. 2538)
(meved 2012)

Feefce Yebles! heef[kekeceCeeefo-eejceeueesesGb pees ces (osJeefmeDees) jeF&Dees

(he=. 25)

eeeefj cebieueb-Dejnblee cebieueb,

efmee cebieueb (he=. 267)

heCCeees pees ceS heefkeKee (eGceeefmee)

(he=. 278)

(11) efoveeee&
(mebkeuevekelee&-ye. eoerhe Meeeer heeret<e)

Feefce Yebles! JeerjYeefekeeGmmeiees pees

ces osJeefmeDees (jeF&Dees) (he=. 45)

eeeefj cebieueb-Dejnblee cebieueb,

efmee cebieueb (he=. 79)

heCCeees pees ceS heefkeKee (eGceeefmee)

(he=. 91)

(3) efveleYeefe hee"

(ekeeMeve-Jeer. efve. meb. 2488)
(meved 1962)
(4) eefleefeeecebpejer
(ekeeMeve-Jeer. efve. meb. 2488)
(meved 1962)

(23)

(24)

eeeefjcebieueb-Dejnble cebieueb,
efme cebieueb.... (he=. 89)

heCCeees FlLe pees ceS osJeefmee-jeFeheefkeKee (eGceeefmee)... (he=. 97)

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Dece=leJee|<eCeer erkee / 335

eer ieewlecemJeeceer eCeerle eefleeceCe hee" ceW heefjJele&ve-heefjJeOe&ve Devegefele nw~

(25)

(26)

(27)

DeeYeesiees DeCeeYeesiees lemme Yebes!

heef[kekeceeefce heef[kekeceblemme
ces mecceecejCeb meceeefn
cejCeb hebef[ecejCeb..(he=. 88)

yepPebyYeblejs<eg e
(he=. 104)

heeCeeefoJeeob eefn ceesmeieb e

(he=. 104)

DeeYeesiees DeCeeYeesiees lemme Yebles!

heef[kekeceeefce heef[kekeceblemme ces
mecceecejCeb meceeefncejCeb
hebef[ecejCeb.... (he=. 222)

yepPebyYeblejs<eg e
(he=. 244)

heeCeeefoJeeob eefn ceesmeieb e

(he=. 245)

DeeYeesiees DeCeeYeesiees lemme

Yebles! heef[kekeceeefce heef[kekeceblemme
ces mecceecejCeb meceeefn
cejCeb hebef[ecejCeb... (he=. 228)

yepPebyYeblejs<eg e
(he=. 247)

heeCeeefoJeeob eefn ceesmeieb e

(he=. 248)

DeeYeesiees DeCeeYeesiees lemme

Yebles! heef[kekeceeefce heef[k eceblemme
ces mecceecejCeb meceeefncejCeb
hebef[ecejCeb.... (he=. 140)
DeeYeesiees DeCeeYeesiees lemme Yebles! heef[kekeceeefce
heef[kekeceblemme ces mecceecejCeb meceeefncejCeb
hebef[ecejCe.... (he=. 294)

yepPebyYeblejs<eg e
(he=. 159)

heeCeeefoJeeob eefn ceesmeieb e

(he=. 159)

yepPebyYeblejs<eg e
(he=. 382)

heeCeeefoJeeob eefn ceesmeieb e

(he=. 384)

DeeYeesiees DeCeeYeesiees, lemme Yebles!

heef[kekeceeefce heef[kekebleb lemme ces
meccelecejCeb (he=. 143)

yepPeceyYeblejsmeg e
(he=. 185)

heeCeeefoJeeob eefn ceesmeieb e

(he=. 186)

yeeefnjceyYeblejsmeg e
(he=. 155)

heeCeeefoJeeob peefn ceesmeieb e

(he=. 155)

DeeYeesiees, DeCeeYeesiees, lemme Yebles!

heef[kekeceeefce heef[kekebleb lemme ces
meccelecejCeb (he=. 372)

yepPeceyYeblejs<eg e
(he=. 411)

heeCeeefoJeeob eefn ceesmeieb e

(he=. 412)

DeeYeesiees, DeCeeYeesiees lemme Yebles!

heef[kekeceeefce heef[kekebleb lemme ces
mecceecejCeb (he=. 143)

yepPeceyYeblejsmeg e
(he=. 185)

heeCeeefoJeeob eefn ceesmeieb e

(he=. 186)

DeeYeesiees, DeCeeYeesiees, peeoes heef[keke

ceeefce lemmeceS heef[kekebleb ces meccee
cejCeb (he=. 266)
DeeYeesiees DeCeeYeesiees lemme Yebles! heef[kekeceeefce
heef[kekebleb lemme ces mecceecejCeb (he=. 78)

yeeefnjceyYeblejsmeg e
(he=. 294)

heeCeeefoJeeob peefn ceesmeieb e

(he=. 295)

yepPeceyYeblejsmeg e~
(he=. 100)

heeCeeefoJeeob eefn ceesmeieb e

(he=. 100)

DeeYeesiees DeCeeYeesiees peeoes, leb heef[kekeceeefce~

lemme ceS heef[kekebleb ces mecceecejCeb (he=. 120)

336 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

heb. eer ueeueejece peer kes ewleYeefe kes efJe<ee ceW Godieej1
hetpeJej Deeeee&eer 108 Meebeflemeeiej peer cenejepe ves Deheves cegefvemebIe meefnle Jeerj efveJee&Ce mebJeled 2457 (meved 1931) kee eelegcee&me
osnueer veiej ceW efkeee Lee~ Gvekes hegCecee oMe&ve kejves kes efueS ceQ Yeer osnueer ieee Lee~
Gme mebIe ceW cegefvejepe eer 108 eglemeeiej peer Yeer nQ~ Fve mecemle cegefvejepeeW kees Fve YeefeeeW mes meoe keece he[lee jnlee nw efkeleveer
ner YeefeeeB lees eefleefove yeesueveer he[leer nQ leLee efkeleveer ner efJeMes<e-efJeMes<e mecee hej he{er peeleer nQ~ Fve YeefeeeW kes he{les mecee eefo Fvekee
DeLe&%eeve nes, lees efhej Deewj Yeer efJeMes<e Deevevo Deelee nw~ FmeerefueS Fvekes DeLe& peeveves keer cegefvejepe eer 108 eglemeeiej peer keer eyeue Fe
Leer~ cegefveeeW keer FeSB Deewj eJe=efeeeB meye Oeeefce&ke ner nesleer nQ FmeerefueS Fve FeDeeW keer hetefle& kejvee efJeMes<e hegCe kee keejCe mecePee
peelee nw~ ener mecePekej ceQves JeneB mes Deekej Deheveer leg yegef kes Devegmeej en efnvoer erkee efueKeer nw~
Fve YeefeeeW ceW DeefOekelej YeefeeeB hetpeheeo Deeeee&eer 108 hetpeheeo mJeeceer keer efueKeer ngF& nQ~ Deeeee& hetpeheeo mJeeceer efkeleves
eew{ Deewj eeeerve GodYe efJeeved Deeeee& Les, en yeele eee: meceepe kes mecemle pevemeeOeejCe leke peeveles nQ~
Fve YeefeeeW keer Ske mebmke=le erkee nw pees Deeeee& eYeeeb mJeeceer keer yeveeF& ngF& nw~ Gme erkee ceW ewleYeefe keer erkee kes eejbYe
ceW efueKee nw efke
eer Je&ceevemJeeefceveb ele#eerke=le ieewlecemJeeceer peeefle YeieJeeved Fleeefo mlegefleceen~
DeLe&ieewlece mJeeceer ves YeieJeeved ceneJeerj mJeeceer kes ele#e oMe&ve kej peeefle YeieJeeved Fve MeyoeW mes eejbYe kejles ngS mlegelf e keer~
ye=nodJemeben keer mebmke=le erkee ceW Yeer efueKee nw :
lelee peeefle YeieJeeved Fleeefo vecemkeejb ke=lJee efpeveoer#eeb ie=nerlJee keeueeseveevevlejcesJe eleg%ee&vemehleefm& echeVeeeeesehf e (ieewlece
DeefiveYetleJeeegYetleveeceeve:) ieCeOejosJee: mebpeelee:~ ieewlecemJeeceer YeJeeshekeejeLez: eoMeebieeglejeveeb ke=leJeeved~
leovevlej ieewleceDeefiveYetelf eJeeegYetelf e Fve leerveeW efJeeveeW ves peeefle YeieJeeved Fleeefo MeyoeW mes mlegelf e kejles ngS YeieJeeve ceneJeerj
mJeeceer kees vecemkeej efkeee~ efpeveoer#ee enCe keer Deewj kesMeueese kejves kes Devevlej ner ceefle%eeve, egle%eeve, DeJeefOe%eeve Deewj ceve:hee&e%eeve
eejeW %eeve Gvekees eie nes iees leLee meeleeW ekeej keer $e+efeeB eie nes ieF~ Fme ekeej Jes leerveeW ner cegevf e Gmeer mecee YeieJeeved ceneJeerj mJeeceer
kes ieCeOej ngS~ GveceW mes ieewlecemJeeceer ves YeJe peerJeeW kee Ghekeej kejves kes efueS eoMeebie egle%eeve keer jevee keer~
Fve oesveeW keLeveeW mes en efveefJe&Jeeo efme nes peelee nw efke Fve YeefeeeW ceW mes ewleYeefe YeieJeeved ceneJeerj mJeeceer kes cegKe ieCeOej
YeieJeeved ieewlece mJeeceer keer yeveeF& ngF& nw~ Fmemes Fmekeer eeeervelee Deewj eew{ eceeCelee Yeer mJeeb efme nes peeleer nw~
Fme mlegefle ceW ke=ef$eceDeke=ef$ece ewleeueeeW kee Yeer JeCe&ve nw~ efpemeceW YeJeveJeemeer, Jeblej, peesefle<eer, keuheJeemeer Deeefo meye osJeeW
kes ewleeueeeW kee leLee ceOeueeske kes Deke=ef$ece ewleeueeeW kee Yeer JeCe&ve nw~ Fmemes efme neslee nw efke en cetefle& hetpee pewefveeeW ves yeeeCeeW
mes veneR ueer nw efkevleg Deveeefokeeue mes eueer Dee jner nw~ pees ueesie cetefle&hetpee Deeefo kees yeeeCeeW mes ueer ngF& yeleueeles nQ, Gvekees Fmemes efMe#ee
enCe kejveer eeefnS~ meeLe ceW pees ueesie pewve Yetieesue kees DeeceeCe Deewj erueeW hej yew"kej efueKes ngS yeleueeles nQ, GvnW Yeer Deheves ves$e Keesue
uesvee eeefnS~
Fme Thej kes keLeve mes en Yeer efme nes peelee nw efke en ewleYeefe ceneJeerj mJeeceer kes kesJeue%eeve kes mecee keer yeveer ngF& nw,
DeLee&led elegLe&keeue ceW peye lesleerme Je<e& mee{s Dee" cenervee Mes<e jn iees Les, Gme mecee keer en jevee nw~ Ssmeer-Ssmeer elegLe&keeue keer jeveeSB
ve peeves efkeleveer nQ, pees De%eevelee kes keejCe nceW ceeuetce veneR nQ~ yengle mes ueesie kene kejles nQ efke Jele&ceeve kes mecemle Meee hebecekeeue
kes yeves ngS nQ FmeefueS GveceW kene ngDee efJe<ee YeieJeeve ceneJeerj mJeeceer kee kene ngDee veneR ceevee pee mekelee Ssmes ueesieeW kees Yeer Deveie&ue
yeesuevee yebo kej keg efove leke peevekeej efJeeveeW mes DeOeeve kejvee eeefnS~
en efnvoer erkee ceQves mebmke=le erkee kes DeeOeej mes keer nw~ leLeeefhe eceeoJeMe ee De%eeveJeMe FmeceW pees keg mKeueve ngDee nes, Gmes
efJeeveeW kees megOeej kej yeeBe uesvee eeefnS~
-ueeueejece pewve Meeeer, ceesjsvee (ce.e.)
heeuiegve Meg. 12, Jeer. efve. meb. 2458
(meved 1932)
1. oMeYeefe meben hegmleke keer emleeJevee mes he=. 3 mes 6 leke~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Dece=leJee|<eCeer erkee / 337

eMeefmle
eer MeebefleveeLe eer kegbLegveeLe, DejveeLe eYet kees veceve keB~
leerLekej eeer keeceosJe, $eeheo Oej kee mebmleJeve keB~~
efpevekes Meemeve ceW %eeve efceuee, Gve ceneJeerj eYeg kees eCecetB~
eer ieewlece mJeeceer ieCeOej ieg, Gvekeer JeeCeer kees efvele vecetB~~1~~
eer ewleYeefe, eefleeceCe leerve, eer ieewlece ieg keer jevee nQ~
FveceW mes keg keg meej efueee mebkeueve efkeee en jevee nw~~
eer kegbokegbo Deeeee&Jee& keer, hejcheje De#egCCe jns~
DeeeeeeX keer ceefCeceeuee kees, efvele vecetB Yeefe De#egCCe jns~~2~~
eer cetuemebIe ceW kegbokegbo, Deecveee peiele ceW ceeve jns~
mejmJeleerie ieCe yeueelkeej, mechetCe& efJee ceW Keele jns~~
Fme hejcheje ceW meoer yeermeJeeR-ceW ieg eLeceeeee& ngS~
eeefj$eeeJeleea eefleheefle, eer Meebeflemeeiejeeee& ngS~~3~~
Fvekes pees eLece efMe<e ner eLeceefn, heeOeerMe ceeve cegefveJej~
eer Jeerjmeeiejeeee& ieg, Gvekees efvele JevotB Debpeefuekej~~
JewMeeKe Jeoer efefleee Gvemes, Deeefe&kee eleeW kees eehle efkeee~
iege kees eCecetB yeej-yeej, efpevemes efMeJeceeie& eMemle efkeee~~4~~
F&meJeer meved GVeerme meew hheve ceW yeveer Deeefe&kee %eeveceleer~
Fme hetJe& GVeerme meew yeeJeve ceW, eer MejohetefCe&cee pevceefleLeer~~
Fme efove ie=nleeie efoee ceQves, DeleSJe yeveer en leeie efleLeer~
ceeB ceesefnveer kee DeJeuebye efceuee, efhej Oeve nes ieF& pevce efleLeer~~5~~
F&meJeer meved GVeerme meew $esheve, ceW ew$e Jeoer efleefLe Leer Skeced~
eer osMeYet<eCeeeee& ieg, eer ceneJeerj peer leerLe& Gece~~
ceQ Jeerjceleer #egefuuekee yeveer, DeefleMeeeer %eeveeYeeme efkeee~
ceeB mejmJeleer kee ner emeeo, efhej veece %eeveceefle meeLe& efkeee~~6~~
Jeerjeyo heeerme Meleke eeefueme, MegYe pes<" Megkeue hebeceer Oeve~
eer ieewleceieCeOej JeeCeer ceW, ke=eflekece& efJeefOe ngF& hetCe& ceeve~~

338 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Fme hej Dece=leJee|<eCeer veece erkee mes DeefleMee ebLe yevee~

FmeceW mebkeefuele DeOeee oese, efpeveJeeveece=lecee hetCe& Ievee~~7~~
en ebLe egieeW egie leke YeJeeW, kees Dece=leJe<ee& mes heg kejs~
peye leke Fme nefmleveeiehegj ceW, eerMeebefleveeLe kes iegCe GejW~~
peye leke eneB pecyeterhe megces, lesjnerhe leerLe& Gece~
eneB leerveueeske jevee megboj, leye leke en ebLe jns MegYelece~~8~~
-oesnevecetB vecetB ieCeOej Jeeve, keB melele DeYeeme~
%eeveceleer kew Jeue nes , heeTB cees # e ef v eJeeme~~9~~
N : MN : M

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Dece=leJee|<eCeer erkee / 339

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

(eer ieewlecemJeeceer eCeerle)
(eefleefove he{ves nsleg oMeeW DeOeee kee cetuehee")
heeevegJeeo (ieefCeveerecegKe eer %eeveceleer ceeleepeer)

cebieueeejCe
eerceles JeOe&ceeveee, vecees veefceleefJeef<es~
ep%eeveevleie&leb YetlJee, $ewueeskeeb iees<heoeeles~~1~~
(1)ewleYeefe :
nefjCeerbo-

peeefle YeieJeeved nsceecYeespeeeejefJepe=befYeleeJecejcegkegeeesodieerCe&eYeeheefjegefcyeleew ~

keueg<eoee ceeveesodYeevlee hejmhejJewefjCees~
efJeielekeueg<ee heeoew eme ehee efJeMeemeg~~1~~
leoveg peeefle eseeved Oece& eJe=cenesoe
kegieefle-efJeheLe-keuesMeeeesmeew efJeheeMeeefle epee~
heefjCeleveemeeer- YeeJeeefefJeeefJekeefuheleb
YeJeleg YeJeleeele= $esOee efpevesvJeeesce=leced~~2~~

cebieueeejCeeewyeesue bo

eerceved Je&ceeve kees eCecetB, efpeveves Deefj kees veefcele efkeee~

efpevekes hetCe& %eeve ceW ef$eYegJeve, ieewKegj mece efoKeueeF& efoee~~
Ssmes Debeflece leerLekej eerceneJeerj kees efvele vecetb~
Jeerj cenefleceneJeerj mevceleereYeg kees keesef keesef eCecetB~~1~~

(1)ewleYeefe

pee ns YeieJeved ! ejCe keceue leJe, keveke keceue hej kejW efJenej~
Fvcegkeg keer keebefle eYee mes, egbefyele MeesYeW Deefle megKekeej~~
peeleefJejesOeer keueg<ecevee, egOe ceeve meefnle pevletieCe Yeer~
Ssmes leJe heo kee Deeee ues, esce YeeJe kees OejW meYeer~~1~~
pee nes esemkej Oecee&ce=le, Je=efbiele ceefnceeMeeueer~
kegieefle kegheLe mes eeCeerieCe kees, efvekeeuekej os megKe Yeejer~~
vee kees cegKe ieewCe kejves mes, yengle Yesoegle megKeoelee~
Ssmes efpeveJeeveece=lecee, ns Oece&! kejes peie mes j#ee~~2~~
pee nes pewveer JeeCeer peie ceW, mehleYebiecee iebiee nw~
Jee Glheeo OeewJeegle JeeW, kes mJeYeeJe kees eie kejs~~

340 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

leoveg peeleeppewveer efJeefe eYebielejbefieCeer

eYeJeefJeieceOeewJe - JemJeYeeJeefJeYeeefJeveer~
efvehecemegKemesob ejb efJeIee
efvejie&ueb
efJeielejpemeb cees#eb oseeefVejleeceJeeced~~3~~
Den&eflmeeeeeex-heeOeeesYemleLee e meeOegYe~
meJe&peieodJebesYees, veceesmleg meJe&$e meJexYe~~4~~
ceesneefomeJe&oes<eeefj-IeelekesYe meoe nlejpeesYe~
efJejefnlejnmke=lesYe hetpeenxYees veceesn&odYe~~5~~
#eevleepe&JeeefoiegCeieCe-megmeeOeveb mekeueueeskeefnlenslegb~
MegYeOeeceefve Oeeleejb, Jevos Oece efpevesveseced~~6~~
efceLee%eeveleceesJe=le-ueeskewkepeeseflejefceleieceeesefie~
meebieesheebiecepeseb, pewveb Jeeveb meoe Jevos~~7~~
YeJeveefJeceevepeesefle-JelejvejueeskeefJeeewleeefve~
ef$epeieoefYeJeefvoleeveeb, Jebos $esOee efpevesveCeeb~~8~~
YegJeve$eesefhe YegJeve-$eeeefOeheeYee&-leerLe&kele=&Ceeced~
Jevos YeJeeefiveMeevlew, efJeYeJeeveeceeueeeueermlee~~9~~
Fefle hebeceneheg<ee, eCeglee efpeveOece&-Jeeve-ewleeefve~
ewleeueeee efJeceueeb, efoMevleg yeesefOeb yegOepeveseb~~10~~
Deke=leeefve ke=leeefve eeecese-egelf eceefvleegelf ecelmeg ceefvojs<eg~
cevegpeecejhetepf eleeefve Jebo,s eefleefyecyeeefve peiel$ees efpeveeveeced~~11~~

Deveghece efMeJemegKe ej Keesueleer, DeJee megKe kees osleer nw~

efJeIve jefnle De kece& Oetefue mes, jefnle cees#e kees osleer nw~~3~~
Den&le efmeeeee& GheeOeee, meJe& meeOegieCe megjJebefole~
ef$eYegJeve Jebefole hebe hejce ieg, veceesmleg legcekees cece meblele~~4~~
ceesneefj kes Ieeleke ejpe, DeeJejCeeW mes jefnle efpevesMe~
efJeIve-jnme efJejefnle hetpee kes, eesie Den&le kees vecetB ncesMe~~5~~
#eceeefo Gece iegCeieCe meeOeke, mekeue ueeske efnle nsleg ceneved~
MegYe efMeJeOeece Oejs ues peekej, efpeveJej Oece& vecetB megKe Keeve~~6~~
efceLee%eeve leceesJe=le peie ceW, peeseflece&e Deveghece Yeemkej~
DebiehetJe&cee efJepeeMeerue, efpeveJeeve vecetB ceQ efMej vele kej~~7~~
YeJeveJeeefme Jevlej peesefle<e, Jewceeefveke ceW vejueeske ceW es~
efpeveYeJeveeW keer ef$eYegJeve Jebefole, efpeveeeflecee kees JebotB ceQ~~8~~
YegJeve$ee ceW efpeleves efpeveie=n,YeJeefJejefnle leerLekej kes~
YeJeeefive Meebefle nsleg vecetB ceQ, ef$eYegJeveheefle mes Deefe&le es~~9~~
Fme efJeOe eCegle hebehejceser, eer efpeveOece& efpeveeiece kees~
efJeceue ewle ewleeuee JebotB, yegOepeve F yeesefOe cece oes~~10~~
egeflekej efpeveie=n ceW Deke=ef$ece, ke=ef$ece Deecese egefleceeve~
vej megj hetefpele YegJeve$ee kes, meye efpeve efyebye vecetB iegCeKeeve~~11~~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Dece=leJee|<eCeer erkee / 341

egelf eceb[ueYeemegjebieeer, eeflecee Deeeflecee efpeveeseceeveeced~

YegJeves<eg efJeYetlees eJe=ee, Jeheg<ee eeeefuejefmce Jevoceeve~~12~~
efJeieleeegOeefJeefeeeefJeYet<ee, eke=eflemLee ke=efleveeb efpevesejeCeeced~
eeflecee eefleceeie=n<s eg keeblee- eeflecee keuce<eMeevleesefYeJevos~~13~~
keLeeefvle ke<eeecegef eue#ceeR, hejee Meevleleee YeJeevlekeeveeced~
eCeceeceefYehecetelf e&ceefvle, eefleheeefCe efJeMeges efpeveeveeced~~14~~
eefoob cece efmeYeefeveerleb, megke=leb og<ke=leJelce&jeseOf e lesve~
hegvee efpeveOece& SJe Yeefe- Ye&Jeleeppevceefve pevceefve efmLeje ces~~15~~
Den&leeb meJe&YeeJeeveeb, oMe&ve%eevemecheoeced~
keerle&efe<eeefce ewleeefve, eLeeyegef efJeMeges~~16~~
eerceodYeeJeveJeememLee,
mJeebYeemegjcetle&e~
Jeefvolee vees efJeOeseemeg, eeflecee: hejceeb ieefleced~~17~~
eeJeefvle meefvle ueeskesefmceVeke=leeefve ke=leeefve e~
leeefve meJee&efCe ewleeefve, Jevos Yeteebefme Yetlees~~18~~
es JevlejefJeceeves<eg, mLeseebme eefleceeie=ne~
les e mebKeeceefleeevlee, mevleg vees oes<eefJeefos~~19~~
peesefle<eeceLe ueeskeme, YetleesodYeglemecheo~
ie=ne mJeebYegJe meefvle, efJeceeves<eg veceeefce leeved~~20~~

egelf eceb[ue Yeemegj leveg MeeseYf ele, efpeveJej eeflecee Deeeflece nQ~
peie ceW JewYeJensleg GvnW, JebotB Debpeefuekej efMej vele ceQ~~12~~
DeeegOe efJeefee Yet<ee efJejefnle, efpeveie=n ceW eeflecee eeke=le~
keebleer mes Deveghece nQ keuce<e, Meebefle nsleg ceQ vecetB melele~~13~~
hejce Meebelf e mes ke<eeecegeer, kees kenleer cevenj DeefYehe~
YeJe kes Debleke efpeve keer eeflecee, eCecetB ceve efJeMegef kes nsleg~~14~~
og<ke=leheLe jesOeke cece efme-Yeefe mes ngDee hegCe pees Yeer~
YeJe-YeJe ceW efpeveOece& efn ceW, { Yeefe jns heue efceues ener~~15~~
meye heoeLe&efJeled oMe& %eeve-mecheled egle Den&le keer eeflecee~
eLee yegef ceveMegef nsleg, iegCe keerle&ve keB Delegue ceefncee~~16~~
eerceod YeJeveJeeefme kes ie=n ceW, Yeemegj efpeve cetelf e& mJeecesJe~
hejce efmeieefle kejW nceejer, JebotB GvnW keB efvele mesJe~~17~~
Fme peie ceW efpeleveer eeflecee nQ, ke=ef$ece Deke=ef$ece meyekees~
ceQ JebotB efMeJe JewYeJensleg, meye efpeve ewle efpeveeuee kees~~18~~
Jeblej kes efJeceeve ceW efpeveie=n, GveceW Deke=ef$ece eeflecee~
mebKeeleerle kener nQ JebotB, oes<e veeMe kes nsleg meoe~~19~~
peeself e<e osJeeW kes efJeceeve ceW, DeodYegle mebheledegle efpeveiesn~
mJeebYegJee eeflecee Yeer DeieefCele, GvnW vecetB efvepe JewYeJe nsleg~~20~~

342 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Jevos megjeflejeree - ceefCeeeeefYe<eseveced~

ee ecesCewJe mesJebles, leoee& efmeefueyOees~~21~~
Fefle
mlegefleheLeeleerle - eerYe=leecen&leeb cece~
ewleeveecemleg mebkeerefle&, meJee&eJeefvejesefOeveer~~22~~
Den&vceneveome, ef$eYegJeveYeJepeveleerLe&eeef$ekeogefjlee#eeuevewkekeejCe-ceefleueewekf ekekegnkeleerLe&cegeceleerLe&ced~~23~~
ueeskeeueeskemegleJe-eleJeyeesOevemeceLe&efoJe%eeveelenJenleJeenb, eleMeerueeceue efJeMeeueketueefleeced~~24~~
MegkeueOeeveefmleefcele-efmLelejepeepenbmejeefpelecemeke=led~
mJeeOeeecevIees<eb, veeveeiegCemeefceefleiegehf le efmekeleemegYeieced~~25~~
#eevleeJele&meneb, meJe&oee efJekeekegmegceefJeuemeuueeflekeced~
ogmenhejer<eneKe- glelejjbieejbieYebiegjefvekejced~~26~~
Jeheieleke<eeehesveb, jeies<eeefooes<e-MewJeuejefnleced~
Delemleceesnkeo&ce-ceefleotjefvejmlecejCecekejekejced~~27~~
$e+ef<eJe=<eYemlegelf eceves-sekf eleefveIeex<eefJeefJeOeefJenieOJeeveced~
efJeefJeOeleheesevf eefOehegeuf eveb, meeeJemebJejCeefvepe&jeefveeJeCeb~~28~~
ieCeOejeeOejsv- eYe=efleceneYeJehegb[jerkewheg<ew,
yengeYf e mveeleb Yekelee, keefuekeueg<eceueeheke<e&CeeLe&ceceseced~~29~~

megjheefle kes vele cegkegceefCe-eYe mes DeefYe<eske ngDee efpevekee~

Jewceeefveke megj mesefJele eeflecee, efmeef nsleg ceQ vecetB meoe~~21~~
Fme efJeOe mlegefle heLeeleerle, Devlej yeeefnj eeregle Den&ved~
ewleeW kes mebkeerle&ve mes cece, meJee&eJe kee nes jesOeve~~22~~
Den&sJe ceneveo Gece-leerLe& Deueewefkeke nQ peie ceW~
ef$eYegJeve YeefJepeve leerLe&mveeve mes, heeheeW kee #eeueve kejles~~23~~
ueeskeeueeske megleJe ekeeMeke, efoJe%eeve peue efvele yenlee~
Meerue meodele efJeMeeue efvece&ue, oes le mes MeesefYele efoKelee~~24~~
MegkeueOeevecee jepenbme, efmLej jepele nw Fme veo ceW~
cebIees<e mJeeOeee efJeefJeOeiegCe, meefceefle iegefhle yeeuet ecekes~~25~~
#eceeefo nQ DeeJele& meneeW, meJe&oeecee kegmegce efKeues~
uelee MeesYeleer ogmen hejer<en, Yebie lejbefiele nQ uenjW~~26~~
jefnle ke<eee hesve mes jeie-s<e Deeefo MewJeeue jefnle~
jefnle ceesn keere[ mes cejCeeefoke peueej cekejeefo jefnle~~27~~
$e+ef<e eOeeve kes ceOegj mleJe neW, efJeefJeOe heef#e kes Meyo meMe~
efJeefJeOe meeOegieCe le nQ, DeeeJe jesOe efvepe&je peue efveme=le~~28~~
ieCeOej eeer Fv Deeefo pees, YeJe eJej yeng heg<e eOeeve~
keefueceue keueg<e otj kejves efnle, Yeefe mes eneB efkeee mveeve~~29~~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Dece=leJee|<eCeer erkee / 343

DeJeleerCe&Jele mveeleg,b ceceeefhe ogmlejmecemleogejf leb otj~b

Jehenjleg hejceheeJeve-cevevepeemJeYeeJeYeeJeieYeerj~b ~30~~
-he=LJeer boDeleeceveeveeslheueb, mekeuekeesheJespe&eeled ,
kee#eMejcees#enerve - ceefJekeejleesskele~~
efJe<eeoceoneefvele, enefmeleeeceeveb meoe,
cegKeb keLeeleerJe les, oeMegefceeleefvlekeerced~~31~~
efvejeYejCeYeemegjb,
efJeielejeieJesieesoeeefVejbyejceveesnjb,
eke=efleheefveoex<ele~
efvejeegOemegefveYe&eb,
efJeieleefnbmeeEnmeeeceeled
efvejeefce<emegle=efhleceefefJeOeJesoveeveeb
#eeeled~~32~~
efceleefmLeleveKeebiepeb,
ielejpeesceuemheMe&veb
veJeebyegnevove - eefleceefoJeievOeesoeced~
jJeervogkegefueMeeefo - efoJeyengue#eCeeuebke=leb
efoJeekejmeneYeemegj - ceheer#eCeeveeb efeeced~~33~~
efnleeLe&heefjhebefLeefYe, eyeuejeieceesneefoefYe
keuebekf elecevee pevees, eoefYeJeer#e MeesMegd eles~

Fme efJeOe eer Denle ceneeYeg, ceneleerLe& ieCeOej kenles~

YeefJepeve heehe cewue #eeueve efnle, FmeceW DeJeieenve kejles~~
Deefle heeJeve en leerLe& Deve mes, Depese Deveghece nw iebYeerj~
ceQ mveeve nsleg Gleje ntB, cece og<ke=le ceue keefjes otj~~30~~
eesOeeefive kees peerle efueee veefnb, ves$e keceue ueeefuecee eYees!
veefnb efJekeej Gske Dele eYeg, ef kee#e jefnle legce nes~~
ceo efJe<eeo mes jefnle Dele, efmcele cegKe meoe jns YeieJeved ~
kenlee nw en ceboneme leJe, DeblekejCe Megef hetjCe~~31~~
jeieesske jefnle nesves mes, efyeve DeeYet<eCe MeesefYele nes~
eke=efle he efveoex<e legcneje, eYeg efveJe&e ceveesnj nes~~
efnbmee eEnme YeeJeefJejefnle mes, DeeegOe jefnle megefveYe&e nes~
efJeefJeOe Jesovee kes #ee mes efyeve-Yeespeve le=hle meoe eYeg nes~~32~~
Je=ef jefnle veKe kesMe eYet! jpeceue mheMe& ve nes leve kees~
efJekeefmele keceue megebove mece nw, efoJe megiebefOele osn efJeYees!
jefJe MeefMe Jee efoJe ue#eCe mes, MeesefYele leJe MegYehe ceneve~
keesef mete& mes DeefOeke eceke, efhej Yeer oMe&ke kees efee megKeoeve~~33~~
ceesnjeie mes otef<ele efnleheLe-s<eerpeve kes megve GheosMe~
keueg<ecevee peve ngS peiele ceW, Megefe nesles Jes legcekees osKe~~
DeefleMee egle leJe cegKe oMe&ke, peve kees Deheves mevcegKe efoKelee~
Mejod efJeceue MeefMe ceb[ue mece, leJe Deeme ev nw Gefole ngDee~~34~~

344 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

meoeefYecegKecesJe eppeieefle heMeleeb meJe&le

Mejefceueevceb[ue - efceJeeseflLeleb Meles~~34~~
leosleocejsej - eeueceewefueceeueeceefCemhegjeflkejCeegcyeveere - ejCeejefJevoeced~
hegveeleg YeieJeefppevesv! leJe hecevOeerke=leb
peieled mekeueceveleerLe&iegheoes<eesoew~~35~~
Deeueesevee ee Debeefuekee-Feefce Yevles! esFeYeefekeeGmmeiiees keDees lemmeeueesesGb, DenueeseefleefjeueeseGueeseefcce
efkeefcee-efkeefceeefCe peeefCe efpeCeesFeeefCe leeefCe meJJeeefCe eflemeg efJe ueesSmeg YeJeCeJeeefmeeJeeCeefJeblejpeesFefmee
kehheJeeefmeeefe eGefJene osJee meheefjJeeje efoJJesCe ievOesCe, efoJJesCe heghhesCe, efoJJesCe OetJesCe, efoJJesCe egCCesCe, efoJJesCe
JeemesCe, efoJJesCe CneCesCe, efCeekeeueb Debebefle, hegppebefle, Jebobefle, Cecebmebefle DenceefJe Fn meblees lelLe, mebleeFb efCeekeeueb
Debesefce, hetpesefce, Jeboeefce, Cecebmeeefce, ogkeKekeKeDees, keccekeKeDees, yeesefnueenes, megieFieceCeb, meceeefncejCeb, efpeCeiegCemecheefe nesG cepPeb~
Fefle eerieewleceieCeOejJeeCeeb eLeceesOeee:~~1~~

Decejsej kes vecemkeej mes, cegkeg ceefCeeYe efkejCeeW mes~

egefcyele ejCe mejesn YeieJeved ! leJe MegYehe ceveesnj nw~~
Deve osJe ieg leerLe& Gheemeke, mekeue YegJeve en DevOe meceeve~
Gve meyekees leJe he heefJe$e, kejs De ves$e kejs Deceueeve~~35~~
Debeefuekee (yew"kej)
YeieJeved ! ewleYeefe De keeeeslmeie& efkeee GmeceW pees oes<e~
Gvekeer Deeueeseve kejves kees, Fgke ntB Oej ceve mevlees<e~~
DeOees ceOe De TOJe&ueeske ceW, Deke=ef$ece ke=ef$ece efpeveewle~
efpeleves Yeer nQ ef$eYegJeve kes, eGefJeOe megj kejW Yeefe mes mesJe~~1~~
YeJeveJeeefme Jeblej peesefle<e, Jewceeefveke megj heefjJeej meefnle~
efoJe iebOe megce Oethe etCe& mes, efoJe vnJeve kejles efveleeefle~~
DeeX hetpeW Jebove kejles, vecemkeej Jes kejW melele~
ceQ Yeer GvnW eneR hej Deet, hetpetB JeoBt vecetB melele~~2~~
ogKeeW kee #ee keceeX kee #ee, nesJes yeesefOe ueeYe nesJes~
megieefleieceve nes meceeefOecejCeb, cece efpeveiegCe mebheefle nesJes~~3~~
Fefle eerieewleceieCeOejJeeCeeb eLeceesOeee:~~1~~

N : MN : M

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Dece=leJee|<eCeer erkee / 345

(2)ke=eflekece& efJeefOe
(meeceeefekemleJehetJe&kekeeeeslmeie&elegefJeMeeflemleJeheeleke=eflekecexlegeles1~
meeceeefeke mleJehetJe&ke keeeeslmeie& kejkes elegefJeMeeflemleJehee&vle pees efJeefOe nw Gmes ke=eflekece& kenles nQ~
oesCeob leg peOeepeeob JeejmeeJeecesJe e~
eogefmmejb eflemegefb e efkeefoecceb heGbpeos2~~603~~
eLeepeele cegeOeejer meeOeg ceveJeevekeee keer Megef kejkes oes eCeece, yeejn DeeJele& Deewj eej efMejesveeflehetJe&ke ke=eflekece& kee
eeesie kejW~ )

efme Jebovee kes efueS ke=eflekece& eeesieefJeefOe

DeLe efmeJeboveeefeeeeeb hetJee&eeee&vegecesCe mekeuekece&#eeeLe YeeJehetpee-JeboveemleJemecesleb efmeYeefekeeeeslmeie
kejescenced ~
(Fme eefle%ee Jeekee kees yeesuekej meeebie ee hebeebie vecemkeej kejkes Ke[s neskej cegkegefuele neLe pees[kej leerve DeeJele& Ske efMejesveefle
kejkes cegeeMegefe cege mes neLe pees[kej meeceeefeke oC[ke he{W~)
meeceeefeke oC[ke
Cecees DeefjnbleeCeb, Cecees efmeeCeb, Cecees DeeFefjeeCeb~
Cecees GJepPeeeeCeb, Cecees ueesS meJJe meentCeb~~
eeeefj cebieueb-Deefjnble cebieueb, efme cebieueb, meeng cebieueb, kesJeefue heCCeees Oeccees cebieueb~
eeeefj ueesiegecee-Deefjnble ueesiegecee, efme ueesiegecee, meeng ueesiegecee, kesJeefueheCCeees Oeccees ueesiegecee~
eeeefj mejCeb heJJeppeeefce-Deefjnble mejCeb heJJeppeeefce, efme mejCeb heJJeppeeefce, meeng mejCeb heJJeppeeefce,
kesJeefue heCCeees Oeccees mejCeb heJJeppeeefce~

(2)ke=eflekece& efJeefOe
DeLe efmeJeboveeefeeeeeb hetJee&eeee&vegecesCe mekeuekece&#eeeLe YeeJehetpeeJeboveemleJemecesleb efmeYeefekeeeeslmeie kejescenced~
(Fme eefle%ee Jeekee kees yeesuekej meeebie ee hebeebie vecemkeej kejkes Ke[s neskej cegkegefuele neLe pees[kej leerve DeeJele&
Ske efMejesveefle kejkes cegeeMegefe cege mes neLe pees[kej meeceeefeke oC[ke he{W~)
-meeceeefeke oC[keCecees DeefjnbleeCeb, Cecees efmeeCeb, Cecees DeeFefjeeCeb~
Cecees GJepPeeeeCeb , Cecees uees S meJJe meent C eb ~ ~
eeeefj cebieueb-Deefjnble cebieueb, efme cebieueb, meeng cebieueb, kesJeefue heCCeees Oeccees cebieueb~
eeeefj ueesiegecee-Deefjnble ueesiegecee, efme ueesiegecee, meeng ueesiegecee, kesJeefueheCCeees Oeccees ueesiegecee~
eeeefj mejCeb heJJeppeeefce-Deefjnble mejCeb heJJeppeeefce, efme mejCeb heJJeppeeefce, meeng mejCeb heJJeppeeefce, kesJeefueheCCeees
Oeccees mejCeb heJJeppeeefce~
1. cetueeeej ieeLee 602 keer erkee~ 2. cetueeeej iee. 603~

346 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

DeeFppeoerJeoesmecegsmeg heCCeejmekecceYetefcemeg peeJe DejnbleeCeb YeeJebleeCeb DeeefoejeCeb eflelLeejeCeb efpeCeeCeb

efpeCeeseceeCeb kesJeefueeeCeb, efmeeCeb, yegeCebb, heefjefCeJJegoeCeb, Devlee[eCeb, heeje[eCeb, OecceeFefjeeCeb, OecceosefmeeeCeb,
OecceCeeeieeCeb, OecceJejeeGjbieekekeJeerCeb, osJeeefnosJeeCeb, CeeCeeCeb, obmeCeeCeb, eefjeeCeb meoe kejsefce efkeefjecceb~
kejsefce Yebles! meeceeFeb meJJemeeJeppepeesieb heekeKeeefce peeJeppeerJeb efleefJensCe ceCemee Jeemee keeSCe Ce kejsefce Ce
keejsefce keerjbleb efhe Ce meceCegceCeeefce~ lemme Yebles! DeFeejb heekeKeeefce efCeboeefce iejneefce DehheeCeb, peeJe DejnbleeCeb,
YeeJebleeCeb, heppegJeemeb kejsefce leeJe keeueb heeJekecceb ogeefjeb Jeesmmejeefce~
(9 yeej ceneceb$e pehe)
(cegkegefuele neLe pees[s ngS ner leerve DeeJele& Ske efMejesveefle kejkes Ke[s-Ke[s efpevecege mes meee&Fme GdJeeme ceW veJe yeej
Ceceeskeej ceb$e kee peehe kejW~ hegve hebeebie vecemkeej kejkes Ke[s neskej cegeeMegefe cege mes neLe pees[kej leerve DeeJele& Ske efMejesveefle
kejkes LeesmmeeefcemleJe he{W~)
-Leesmmeeefce mleJeLeesmmeeefce nb efpeCeJejs eflelLeejs kesJeueer DeCebleefpeCes~
CejheJejueeseceefnS efJengejeceues cenhheCCes~~1~~

{eF& erhe De oes meceg iele, hevn kece&YetefceeeW ceW~

pees Den&le YeieJeble Deeefokej, leerLekej efpeve efpeleves nQ~~1~~
leLee efpeveesece kesJeue%eeveer, efme Meg heefj efveJe=&leosJe~
hetpe Debleke=le YeJeheejbiele, Oecee&eee& Oece& osMeke~~2~~
Oece& kes veeeke Oece&es, elegjbie eeJeleea eerceeved~
eer osJeeefOeosJe De oMe&ve, %eeve eefjle iegCe es ceneve~~3~~
keB Jebovee ceQ ke=eflekece&, efJeefOe mes {eF& erhe kes osJe~
efme ewle iegYeefe he"ve kej, vecetB meoe yengYeefe mecesle~~4~~
YeieJeved meeceeefeke kejlee nt,B meye meeJee eesie lepe kej~
eeJeppeerJeve Jeeve keee ceve, ef$ekejCe mes ve keB ogKekej~~5~~
veneR kejeTB veefnb Devegceeso,Bt ns YeieJeved ! DeefleeejeW kees~
leeie keB efvebotB ient, Deheves kees cece Deelcee Megefe nes~~6~~
peye leke YeieJeled Den&Js e keer, keB Gheemevee ns efpeveosJe~
leye leke heehekece& ogeeefjle, kee ceQ leeie keB mJeecesJe~~7~~
(9 yeej ceneceb$e pehe)
(cegkegefuele neLe pees[ s ngS ner leerve DeeJele& Ske efMejesveefle kejkes Ke[-s Ke[s efpevecege mes meee&Fme GdJeeme ceW veJe yeej Ceceeskeej ceb$e kee
peehe kejW~ hegve hebeebie vecemkeej kejkes Ke[s neskej cegeeMegef e cege mes neLe pees[ kej leerve DeeJele& Ske efMejesveefle kejkes LeesmmeeefcemleJe he{~W )
Leesmmeeefce mleJe
mleJeve keB efpeveJej leerLekej, kesJeefue Deveble efpeve eYeg kee~
cevegpe ueeske mes hetpe kece&jpe, ceue mes jefnle cenelceved kee~~1~~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Dece=leJee|<eCeer erkee / 347

ueesemmegppeeseejs Oecceb eflelLebkejs efpeCes Jebos~

Dejnbles efkeefemmes eGJeermeb esJe kesJeefueCees~~2~~
Gmenceefpeeb e Jebos mebYeJeceefYeCeboCeb e megceFb e~
heGcehhenb megheemeb efpeCeb e ebohhenb Jebos~~3~~
megefJeefnb e heghheebleb meereue meseb e Jeemeghegppeb e~
efJeceueceCebleb YeeJeb Oecceb mebefleb e Jevoeefce~~4~~
kegb Legb e efpeCeJeefjob b Dejb e ceefuueb e megJJeeb e Ceefceb~
Jeboeefce efjCesefceb len heemeb JeceeCeb e~~5~~
SJeb ceS DeefYelLegDee efJengejeceuee henerCepejcejCee~
eGJeermeb efhe efpeCeJeje eflelLeeje ces hemeerebleg~~6~~
efkeefee Jebefoe ceefnee Sos ueesieesecee efpeCee efmee~
DeejesiieCeeCeueenb efobleg meceeefnb e ces yeesefnb~~7~~
ebosefnb efCecceueeje DeeFesefnb Deefnehene meee~
meeejefceJe iebYeerje efmee efmeefb cece efomebleg~~8~~
(hegve leerve DeeJele& Ske efMejesveefle kejkes Jebovee cege mes Ke[s-Ke[s ner efpeme Yeefe keer eefle%ee keer Leer Gme Yeefe kees he{kej ieJeemeve
mes yew"kej Gme Yeefe keer Debeefuekee he{W~ en Gheeg&e ke=eflekece& efJeefOe meYeer YeefeeeW kes he{ves ceW kejveer eeefnS, Ssmee efJeOeeve nw~)

ueeskeeseesleke Oece& leerLekej, eer efpeve kee ceQ veceve keB~

efpeve eGJeerme Denle leLee, kesJeefue ieCe kee iegCeieeve keB~~2~~
$e+<eYe, Deefpele, mebYeJe, DeefYevevove, megceefleveeLe kee kej Jebove~
heeeYe efpeve eer megheee& eYeg, eveYe kee keB veceve~~3~~
megefJeefOe veeceOej heg<heoble, Meerleue eseebme efpeve meoe vecetB~
Jeemeghetpe efpeve efJeceue Deveble, Oece& eYeg MeeefvleveeLe eCecetB~~4~~
efpeveJej kegvLeg Dejn ceefuue eYeg, cegevf emegele veefce kees OeeTB~
Deefj vesefce eYeg eer heejme, JeOe&ceeve heo efMej veeTB~~5~~
Fme efJeOe mebmlegle efJeOegle jpeesceue, peje cejCe mes jefnle efpevesMe~
eewyeermeeW leerLekej efpeveJej, cegPe hej neW emeVe hejcesMe~~6~~
keerelf e&le Jebeof le ceefnle ngS es, ueeskeesece efpeve efme ceneved ~
cegPekees oW Deejesie%eeve De, yeeseOf e meceeefOe meoe iegCeKeeve~~7~~
ev efkejCe mes Yeer efvece&uelej, jefJe mes DeefOeke eYeeYeemJej~
meeiej mece iebYeerj efmeieCe, cegPekees efmeer oW megKekej~~8~~
(hegve leerve DeeJele& Ske efMejesveefle kejkes Jebovee cege mes Ke[-s Ke[s ner efpeme Yeefe keer eefle%ee keer Leer Gme Yeefe kees he{kej ieJeemeve
mes yew"kej Gme Yeefe keer Debeefuekee he{~W en Gheeg& e ke=eflekece& efJeefOe meYeer YeefeeeW kes he{ves ceW kejveer eeefnS, Ssmee efJeOeeve nw~)

348 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

(keoeefeled Ke[s neskej ke=eflekece& veneR kejvee nes lees yew"kej ner meejer efJeefOe kejW~ Devlej Flevee ner nw efke yew"kej ke=eflekece&
kejves ceW 9 yeej ceneceb$e kee peehe eesiecege mes kejvee neslee nw~)
ueIeg efmeYeefe
eerceles JeOe&ceeveee, vecees veefceleefJeef<es~
ep%eeveevleie&leb YetlJee, $ewueeskeeb iees<heoeeles~~1~~
leJeefmes Ceeefmes mebpeceefmes eefjeefmes e~
CeeCeefcce obmeCeefcce e efmes efmejmee Cecebmeeefce~~2~~
Debeefuekee
Feefce Yebles! efmeYeefekeeDeesmeiiees keDees lemmeeueesesGb, mecceCeeCe-mecceobmeCe-mecceeeefjepegeeCeb,
DeefJenkecceefJehhe-cegkekeeCeb, DeiegCemebheCCeeCeb, GueesecelLeeefcce heefeefeeCeb, leJeefmeeCeb, CeeefmeeCeb,
mebpeceefmeeCeb, eefjeefmeeCeb, DeleeroeCeeieoJeceeCekeeueeeefmeeCeb, meJJeefmeeCeb, efCeekeeueb Debesefce hetpesefce
Jeboeefce Cecebmeeefce ogkeKekeKeDees keccekeKeDees yeesefnueenes megieFieceCeb meceeefncejCeb efpeCeiegCemebheeer nesG cepPeb~1
Fefle eerieewleceieCeOejJeeCeeb efleereesOeee:~~2~~

(keoeefeled Ke[s neskej ke=eflekece& veneR kejvee nes lees yew"kej ner meejer efJeefOe kejW~ Devlej Flevee ner nw efke yew"kej
ke=eflekece& kejves ceW 9 yeej ceneceb$e kee peehe eesiecege mes kejvee neslee nw~)
-ueIeg efmeYeefeeerceved Je&ceeve kees eCecetB, efpeveves Deefj kees veefcele efkeee~
efpevekes hetCe& %eeve ceW ef$eYegJeve, ieesKegj mece efoKeueeF& efoee~~1~~
lehe mes efme veeeW mes efme, megmebeceefme eefjle efmee~
%eeve efme oMe&ve mes efme, vecetB meye efmeeW kees efMejmee~~2~~
-Debeefuekeens YeieJeved ! eer efmeYeefe kee, keeeeslmeie& efkeee Gmekee~
Deeueeseve kejvee eentB pees, meceied jlve$ee egee~~1~~
De"efJeOe kece& jefnle eYeg TOJe&-ueeske cemleke hej mebemf Lele pees~
lehe mes efme veeeW mes efme, megmebeceefme eefjle efme pees~~2~~
Yetle YeefJe<eled Jele&ceeve, keeue$ee efme meYeer efmee~
efvelekeeue ceQ Deet hetpetB, JebotB vecetB Yeefe egee~~3~~
ogKeeW kee #ee keceeX kee #ee, nes cece yeeseOf e ueeYe nesJes~
megieefleieceve nes meceeefOecejCeb, cece efpeveiegCe mebheefle nesJes~~4~~
Fefle eerieewleceieCeOejJeeCeeb efleereesOeee:~~2~~
1. owJeefmeke eefleeceCe mes GodOe=le~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Dece=leJee|<eCeer erkee / 349

(3)megob ces DeeGmmeblees!

(eeJeke Oece&)
he{ceb leeJe megob ces DeeGmmeblees! Fn Keueg meceCesCe YeeJeoe cenefo-ceneJeerjsCe cene-kemmeJesCe meJJeCn-CeeCesCe
meJJe-ueese-ojefmeCee meeJeeeCeb meeefJeeeCeb KegeeCeb KegefeeCeb keejCesCe hebeeCegJJeoeefCe efleefCCe iegCeJJeoeefCe
eeeefj efmekeKee-JeoeefCe yeejmeefJenb efienlLeOecceb mecceb GJeosemf eeeefCe~ lelLe FceeefCe hebeeCegJJeoeefCe he{ces DeCegJJeos Letuee[s
heeCeeefo-Jeeoeoes JesjceCeb, efJeefoS DeCegJJeos Letuee[s cegmeeJeeoeoes JesjceCeb, leefoS DeCegJJeos Letuee[s Deoee-oeCeeoes JesjceCeb,
eGlLes DeCegJJeos Letuee[s meoejmebleesme-hejoeje-ieceCeJesjceCeb kemme e hegCeg meJJeoes efJejoer, hebeces DeCegJJeos Letuee[s FekeoheefjceeCeb eseof , FesoeefCe hebe DeCegJJeoeefCe~
lelLe FceeefCe efleefCCe iegCeJJeoeefCe, lelLe he{ces iegCeJJeos efoefmeefJeefoefme heekeKeeCeb, efJeefoS iegCeJJeos efJeefJeOeDeCelLe-oC[eoes JesjceCeb, leefoS iegCeJJeos YeesieesheYeesie-heefjmebKeeCeb esefo, FesoeefCe efleefCCe iegCeJJeoeefCe~

(3)megob ces DeeGmmeblees!

(eeJeke Oece&)
ns Deeeg<cevleeW! henues ner eneb ceQves megvee Jeerj eYeg mes~
Gve ceneeceCe YeieJeeved cenefleceneJeerj cenekeeMehe efpevemes~~
meJe&%e%eeveegle meJe&ueeskeoMeea Gveves GheosMe efoee~
eeJeke Je eeefJekee #eguueke De #egeuf uekee FvneW kes efueS kene~~1~~
es heebe DeCegele leerve iegCeele, eG efMe#eeele yeejn efJeOe~
nQ meceked eeJeke Oece& FvneR, ceW pees es DeCegele heebe keefLele~~
henuee DeCegele mLetueleee, eeCeerJeOe mes efJejleer nesvee~
otpee DeCegele mLetueleee, DemeleJee mes efJejleer nesvee~~2~~
leerpee DeCegele mLetueleee, efyeve oer Jemlet kees veefnb uesvee~
eewLee DeCegele mLetueleee hejoeje mes efJejleer nesvee~~
efvepehelveer ceW mebleger ee meye eercee$e mes jefle lepevee~
hebece DeCegele mLetueleee Feke=le hejerceeCe Oejvee~~3~~
$ee iegCeele ceW henuee iegCeele, efoMe efJeefoMee kee eceeCe kejvee~
otpee iegCeele veevee DeveLe& oC[eW mes efvele efJejleer Oejvee~~
leerpee iegCeele YeesieesheYeesie, Jemlet keer mebKee kej uesvee~
es leerve iegCeele kens, hegve eejeW efMe#eeele kees megvevee~~4~~
henuee efMe#eeele meeceeefeke otpee ees<eOe GheJeeme kene~
leerpee nw DeefleefLe mebefJeYeeie eewLee meuuesKevecejCe kene~~
efMe#eeele eej kens hegvejefhe, DeYeeJekeeMe le=leereele nw~
peIeve eeJeke mes Gece leke, es yeejn ele lejlececee nQb~~5~~

350 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

lelLe FceeefCe eeeefj efmekeKeeJeoeefCe, lelLe he{ces meeceeFeb, efJeefoS heesmenes-Jeemeeb, leefoS DeefleefLemebeJf eYeeiees,
eGlLes efmekeKeeJeos heefce-meuuesnCee-cejCeb, efleefoeb DeyYeesJemmeeCeb eseof ~
mes DeefYeceo-peerJeepeerJe-GJeue-hegCCeheeJe-DeemeJe-mebJej-efCeppej-yebOeceeskeKe-ceefnkegmeues OecceeCeg-jeejees efhe ceeCegjeiejees (hescceeCegjeiejees) Deef-ceppeeCegjeejees cegef os efieefnod"s efJeefnos heeefueos meseJf eos FCecesJe efCeiiebLeheeJeeCes
DeCegejs mesDes mesJeCeg-s
efCemmebefkee-efCekekebefKee, efCeefJJeefoefieber e Decet{efoer e~
GJeietnCe efefokejCeb, Jeuue-heneJeCee e les De~~1~~
meJJesoeefCe hebeeCegJJeoeefCe efleefCCe iegCeJJeoeefCe eeeefj efmekeKeeJeoeefCe JeejmeefJenb efienlLeOecce-ceCegheeueFeeobmeCe Jee meeceeFe, heesmen meefee jeFYees e~
yebYeejbYe heefjiien, DeCegceCe-cegef osmeefJejoes e~~1~~
ceng-cebme-ceppe-petDee, Jesmeeefo-efJeJeppeCeemeeruees~
hebeeCegJJee-pegees, meesefnb efmekeKeeJeSefnb mebhegCCees~~2~~
pees SoeFb JeoeFb OejsF meeJeee meeefJeeeDees Jee Kege KegefeeDees Jee Deon-YeJeCe-Jeeefmee-JeeCeefJeblejpeesFefmee-meesncceermeeCe-osJeerDees Jeefokeke-efceeGJeefjce-DeCCeoj-cenefeemeg osJesmeg GJJeppebelf e~

FmeceW DeefYecele peerJe DepeerJe GheueyOe hegCe De heehe kens~

DeeeJe mebJej efvepe&j Je yebOe De cees#e kegMeue veJe leJe jnW~~
FveceW Oecee&vegjeie mes jle esceevegjeie ceW jeieer nes~
DemLeerceppee kes meMe Oece& kes, Devegjeie ceW jeieer nes~~6~~
ceceleehetJe&ke ie=nerle Jemleg ceW, ie=nerle Jemleg De ke=leJemlet ceW~
Deheves heeueve efkees heoeLe& ceW, Deheves meseJf ele megheoejLe ceW~~
efveeLeeW kes Yeer eJeeve ceW, Gece De efnlekej heoeLe& ceW~
mesJeve keer eJe=eer he efeee ceW oes<e ngS mees efceLee neW~~7~~
efveMebefkele efvekeebef#ele De efveefJe&efeefkelmee Decet{er nQ~
Gheietnve efmLeleerkejCe Jeelmeue eYeeJevee De" Debie kens~~
es meYeer heebe DeCegele $eeiegCeele eG efMe#eeele ceeves nQ~
yeejnefJeOe ie=nmLeOeceeX kee Devegheeueve eeJeke kejles nQ~~8~~
oMe&veele meeceeefeke ees<eOe meefeeleeie efveefMeYegef e lepeer~
yeeee& Je DeejbYe heefjen Devegceefle Gef leeie es osMeeleer~~
ceOeg ceebme cee pegDee JesMeeefoke JemeveefJeJepe&veMeerue ie=ner~
hebeeCegeleegle efMe#eeele Deeefoke meeleeW mes pees hetCe& Jener~~9~~
pees eeJeke Deewj eeefJekee ee #eguueke Je #egeuf uekee Fve ele kees~
OeejCe kej De"jnmLeeve Je YeeJeve Jeblej ceW veefnb peeles Jees~
peesefleef<eeeW ceW meewOece& F&Meeve osefJeeeW ceW veefnb peeles nQ~
Gheefjce Jewceeefveke osJeeW ceW Jes cene$e+efOej nesles nQ~~10~~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Dece=leJee|<eCeer erkee / 351

leb pene-meesncceer-meeCe-meCekekegceej-ceeefnbo-yebYeyebYegej-ueebleJekeeefhe-megkeke-cenemegkeke-meleej-menmmeejDeeCele-heeCele-DeejCe-Deegle-kehhesmeg GJeJeppebefle~

De[ebyej-melLeOeje, ke[ebieo-yeveG[-keemeesne~
Yeemegj - Jej - yeesefnOeje, osJee e cenefee neWefle~~1~~
GkekemmesCe oesefleefCCe-YeJe-ienCeeefCe penCCesCe meeYeJe-ienCeeefCe leoes megceCeg-megeeoes megosJeeb megosJeeeoes
megceeCegmeeb leoes meeFnlLee1 hee efCeiiebLee nesTCe efmepPebefle yegpPebefle cegbebefle heefjefCeJJeeCeebefle meJJe-ogkeKeeCecebleb
kejWefle~2
Fefle eerieewleceieCeOejJeeCeeb le=leereesOeee:~~3~~

(4)SkeeoMe eeflecee

Feefce Yebes! osJeefmeeb DeeueesesGb~ lelLeobmeCe-Jee-meeceeFe-heesmen-meefee-jeeYees e~

yebYeejbYe-heefjiien-DeCegceCe-cegef osmeefJejos e~~
hebegbyejmeefneeFb mee efJe JemeCeeFb pees efJeJeppesF~
mecceeef J emeg ceF& mees ob m eCemeeJeDees Yeef C eees ~ ~1~~

Jen en meewOecezMeeve mevelkegceej ceensv yee efoJe ceW~

yeeesej ueebleJe keeefhe Mege De ceneMege efoJe ceW~~
hegevf e Meleej meneej Deevele eeCele DeejCe Deegle efoJe ceW~
Fve meesuen mJeieeX ces ner es meef meesueke Ghepele nQ~~11~~
Jes keke Je yeepetyevo cegkeg mes egle Dee[byej Mee OejW~
YeemegjJej yeeseOf e OejW yeng $e+er meefnle cenefk& e osJe yeveW~~
Glke=heves mes oes $ee YeJe Je peIeve mes meele Dee" YeJe ueW~
efhej ceeveJe mes osJeheo ues megosJeheo mes megceveg<e YeJe ueW~~12~~
efhej meodie=nmLe efveieLe cegveer nes efme-yeg nes peeles nQ~
cegeer heeles ke=leke=le yeves meye ogKeeW kee #ee kejles nQ~~
peye leke Den&le YeieJeble veceve kej hee&gbheemevee kejlee ntB~
leye leke meye heehekece& De ogeeefjle kees ceQ heefjnjlee ntB~~13~~
Fefle eerieewleceieCeOejJeeCeeb le=leereesOeee:~~3~~

(4)SkeeoMe eeflecee

oesne
ns YeieJeved ! ef o ve Yej ng es , oes < e ef J eMees O eve ns l e~
kejlee Deeuees eve ef J eOeer , ee Yeef e meces l e~~
MebYeg bo
oMe&ve ele meeceeefeke ees<eOe, meefeeleeie efveefMecegefe lepeer~
yeeee& Je DeejcYe heefjen Devegceefle Gefleeefie es osMeeleer~~
pees hebe Gogbyegj heue lepelee, De mehle Jemeve kees lepelee nw~
mecekelJe Megceefle Jen eeJeke, oMe&veeefleceeegle neslee nw~~1~~
1. meeefOeleeLee&: Fefle Jee hee": eeeeeb~ 2. eefleeefleeceCeheeef#eke eefleeceCe mes GodOe=le~

352 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

hebe e DeCegJJeeeFb iegCeJJeeeFb nJebefle len efleefCCe~

efmekeKeeJeeeFb eeeefj peeCe efJeefoeefcce "eCeefcce~~2~~
eqpeCeJeeCeOecceesFehejcesefefpeCeeueeeCeb efCeeb efhe~
peb
JeboCeb
efleeeueb
keerjF meeceeFeb leb Keg~~3~~
GececepPepenCCeb efleefJenb heesmenefJeneCecegefd"b~
meiemeeerS
ceemeefcce eGmeg heJJesmeg keeeJJeb~~4~~
peb Jeefppepeefo nefjob leeheeheJeeuekeboHeueyeereb~
Dehheemegieb e meefueueb meefeeefCeJJeefeceb "eCeb~~5~~
ceCeJeeCekeeekeokeeefjoeCegceesoseEn cesngCeb CeJeOee~
efoJemeefcce pees efJeJeppeefo iegCeefcce mees meeJeDees d"es~~6~~
hegJJegeCeJeefJeneCeb efCe (efJe) cesngCeb meJJeoe efJeJeppeblees~
FeflLekeneefoefCeefJeeer
meeceiegCeyebYeeejer
mees~~7~~
peb eEke efhe efienejbYeb yeng LeesJeb Jee meee efJeJeppesefo~
DeejbYeefCeefJeeceoer mees DecemeeJeDees YeefCeDees~~8~~
ceesetCe
JelLeefceeb heefjiienb pees efJeJeppeos mesmeb~
lelLe efJe cegb Ce kejefo efJeeeCe mees meeJeDees CeJecees~~9~~

DeCegele megheeBe iegCeele $ee De, efMe#eeele eej kens peeles~

Fve yeejnele kees eleeeflecee-Oeejer eeJeke OeejCe kejles~~2~~
efpeveJeeve Oece& eeflecee efpeveie=n hejces<"er heeBe Fvekees efvele ner~
pees $ee keeefueke Jebove kejles Gvekes meeceeefeke eeflecee ner~~3~~
Gece ceOece peIeve $eeefJeOe Yeeef<ele ees<eOe efvepeMeefkele mes~
eefle ceefnves eejeW heJeeX ceW kejles Jes ees<eOe ele Oejles~~4~~
pees nefjle eue hees keeWheue heue kebo yeerpe kees nQ lepeles~
eemegke kej nefjle Je peue uesles Jes meefee leeie eeflecee Oejles~~5~~
ceve Jeeve keee ke=le keeefjle Devegceefle veJeefJeOe mes pees cewLegve kees~
efove ceW lepeles Jes YeJe efoJeecewLegve efJejleer eefleceeOej neW~~6~~
Fve veJeefJeOe Yeer cewLegve kees pees, lepekej yeeee& hetCe& Oejles~
m$eer efJekeLeeefo jefnle neskej, Jes mehlece eefleceeOeejer yeveles~~7~~
pees Deuhe yengle ee keg Yeer ie=n, DeejcYe meoe nQ lepe osles~
DeejbYe leeie De<ceeefleceeOeejer Jes ner eeJeke nesles~~8~~
pees Jem$ecee$e heefjen jKekej DeJeMes<e heefjen lepeles nQ~
pees nw GmeceW veeEn cecele kejW, Jes veJeceer eeflecee Oejles nQ~~9~~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Dece=leJee|<eCeer erkee / 353

heges Jeeheges Jee efCeeieseEn hejseEn meefiienkeppes~

DeCegceCeCeb pees Ce kegCeefo efJeeeCe mees meeJeDees omecees~~10~~
CeJekees[ermeg efJemegb efYekeKeeejCesCe Yegbpeos Yegbpeb~
peeeCejefneb peesiieb Seejme meeJeDees mees og~~11~~
Seejmeefcce "eCes Gefkekees meeJeDees nJes ogefJenes~
JelLeseOejes he{cees
keesJeerCeheefjiienes efJeefoDees~~12~~
leJeJeeefCeeceeJeemeeueeseb keejsefo efhe efieCnsefo~
DeCegJesne OeccePeeCeb kejhees
Se"eCeefcce~~13~~
FlLe ces pees keesF& osJeefmeDees DeFeejes DeCeeeejes lemme Yebles! heef[kekeceeefce heef[kekecebemme ces mecceecejCeb meceeefncejCeb
hebef[ecejCeb JeerefjecejCeb ogkeKekeKeDees keccekeKeDees yeesefnueenes megieFieceCeb meceeefncejCeb efpeCeiegCemebheefe nesG cepPeb~1
Fefle eerieewleceieCeOejJeeCeeb elegLeexOeee:~~4~~

pees mJehej peveeW eje hets ee veeEn hets ie=n keeeeX ceW~
Devegceefle veeEn osles Jes Devegceefleleeieer eefleceeOeejer egle ceW~~10~~
veJekeesefMeg eeeveejefnle Deenej eesie hejIej ceW pees~
efYe#eeJe=efe mes enCe kejW ieejnJeeR eefleceeOeejer Jees~~11~~
Gef<leeieeefleceeOeejer Gece eeJeke oes efJeOe peevees~
keewheerve ogheeOej #eguueke keewheervecee$e Ssueke ceevees~~12~~
lehe ele efveeceeJeMeke Je ueese kejles Ssueke efheer Oejles~
kejhee$eenejer Ske yeej Deveges#ee Oece&Oeeve kejles~~13~~
FveceW pees keg Yeer efoveYej ceW Deefleeej Deveeeej oes<e nges~
(FveceW pees keg hevn efove ceW Deefleeej Deveeeej oes<e nges)
ns YeieJeved! Gmekee eefleeceCe kejlee ntB MeesOeve nsleg efuees~~1~~
eefleece kejles ngS cesje eYeg! mecekelJecejCe Je meceeefOecejCe~
nes hebef[lecejCe Je Jeere&cejCe efpememes veefnb nesJes hegvepe&vece~~2~~
og:KeeW kee #ee keceeX kee #ee, nesJes cece yeesefOeueeYe nesJes~
nes megieefleieceve Je meceeefOecejCe, cece efpeveiegCe mebheeer nesJes~~3~~
Fefle eerieewleceieCeOejJeeCeeb elegLeexOeee:~~4~~

N : MN :M
1. eeJeke eefleeceCe mes GodOe=le~

354 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

(5)efve<eerefOekee oC[ke
-eefleeceCeYeefeCecees DeefjnbleeCeb, Cecees efmeeCeb, Cecees DeeFefjeeCeb~
Cecees GJepPeeeeCeb, Cecees ueesS meJJemeentCeb~~2~~
Cecees efpeCeeCeb 3, Cecees efCeefmmenerS 3, CeceeslLeg os 3, Dejnble! efme! yeg! Ceerje! efCecceue! mececeCe! megYeceCe!
megmecelLe! mecepeesie! meceYeeJe! meuueIeeCeb meuueIeeeCe! efCeyYee! Ceerjee! efCeesme! efCecceesn! efCeccece! efCemmebie!
efCemmeuue! ceeCe-ceee-ceesme-cetjCe! leJehheneJeCe! iegCejeCemeeruemeeej! DeCeble! Dehhecese! cenefoceneJeerj-JeceeCeyegefjefmeCees esefo CeceeslLeg S CeceeslLeg S CeceeslLeg S~
cece cebieueb Dejnblee e efmee e yege e efpeCee e kesJeefueCees DeesefnCeeefCeCees ceCeheppeJeCeeefCeCees
eGomehegJJebieefceCees megomeefceefomeefcee e leJees e JeejnefJenes leJemmeer, iegCee e iegCeJeblees e, cenefjmeer eflelLeb eflelLebkeje
e, heJeeCeb heJeeCeer e, CeeCeb CeeCeer e, obmeCeb obmeCeer e, mebpecees mebpeoe e, efJeCeerDees efJeCeoe e, yebYeesjJeemees
yebYeeejer e, iegeerDees esJe iegefeceblees e, cegeerDees esJe cegefeceblees e, meefceoerDees esJe meefceefoceblees e, memeceehejmeceeefJeot, KebeflekeKeJeiee e KebefleJeblees e, KeerCeceesne e KeerCeJeblees e, yeesefneyege e yegefceblees e, esFekeKee e
esFeeefCe~

(5)efve<eerefOekee oC[ke
-eefleeceCeYeefeCecees DeefjnbleeCeb, Cecees efmeeCeb, Cecees DeeFefjeeCeb~
Cecees GJepPeeeeCeb , Cecees uees S meJJe meent C eb ~ ~
vecees efpevesYe 3, vecees efve<eerefOekeeew 3, veceesmleg les 3~
-eewyeesue bons Denle efme yege, veerjpe efvece&uemece ceve megcevee~
ns megmeceLe& hejce Meceeesie, MeceYeeJeer ns YeJeMecevee~~
MeueogefKele kes MeueefJeveeMeve, ns efveYe&e efvejeie efveoex<e~
ns efveceexn efJeiele cecelee efvemebie leLee efveMeue efJejes<e~~1~~
ceo ceeee Demele kes ceo&ke, lehe:eYeeJeer ns hejcesMe~
iegCe-Meerueeefojlve$eemeeiej, ns Deveble Deecese censMe~~
cenefle hetpe ceneJeerj Jeerj, ns JeOe&ceeve ns yegef $e+<eerMe~
vecemkeej nes vecemkeej nes, vecemkeej nes legcnW ncesMe~~2~~
cesje cebieue kejW meJe&, Denle efme yege efpevejepe~
kesJeefue efpeve DeJeefOe%eeveer, cevehee&e%eeveer $e+ef<ejepe~~
eewoMe hetJe& Debie heejbiele, Debieyeee eglemebheVee~
yeejn lehe lehemeer iegCe Deewj, iegCeeWegle cene$e+ef MejCee~~3~~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Dece=leJee|<eCeer erkee / 355

GcenefleefjeueesS efmeeeoCeeefCe Cecebmeeefce, efmeefCe-meerefneeDees DeeJeeheJJeS meccesos Gppebles ebheeS heeJeeS

ceefpPeceeS neflLeJeeefueemeneS peeDees DeCCeeDees keeDeesefJe efCemeerefneeDees peerJeueeseefcce, FefmeheyYeejleueiieeeCeb efmeeCeb
yegeCeb kecceekekecegkekeeCeb CeerjeeCeb efCecceueeCeb, ieg-DeeFefje-GJepPeeeeCeb heJJeefelLesj-kegueejeCeb, eeGJeCCees
e meceCemebIees e YejnsjeJeSmeg omemeg hebemeg ceneefJeosnsmeg~ pes ueesS mebefle meenJees mebpeoe leJemeer Sos cece cebieueb heefJeeb!
Sosnb cebieueb kejsefce YeeJeoes efJemeges efmejmee DeefnJebefoTCe efmes keeTCe Debpeefueb celLeeefcce, efleefJenb efleejCemeges1~
Fefle eerieewleceieCeOejJeeCeeb hebeceesOeee:~~5~~

leerLe& Deewj leerLekej eJeeve, eJeeveegle Je %eeve %eeveer~

meoMe&ve meceier, mebece Je mebeceer cegefveOeeveer~~
efJevee leLee megefJeveeegle meeOet, yeeee& ele yeeeejer~
iegehf le iegehf leOej cegef e cegef eegle, meefceefle Deewj meefceefleOeejer~~4~~
mJecele Deewj hejcele kes %eelee, #eceeMeerue De #eheke cegveer~
#eerCeceesn eefle yeesefOeleyeg, yegef$e+eregle hejcecegveer~~
ewleJe=#e efpeveefyecye Deke=ef$ece-ke=ef$ece efpeleves ef$eYegJeve ceW~
cesje cebieue kejW meYeer es, es cebieueeo eflengBpeie ceW~~5~~
TOJe& DeOees De ceOeueeske ceW, efmeeeleve vecetB Gvekees~
efme#es$e Deeheo meccesoeeue Tpe&evle efieefj kees~~
ebhee heeJee veieefj ceOecee, nefmleyeeefuekee ceb[he ceW~
Deewj Deve Yeer cevegpe ueeske ceW, leerLe& #es$e meyekees eCeceW~~6~~
cees#eefMeuee kees eehle efme, efpeveyeg kece& mes cege ceneve~
efJeiele kece&jpe veerjpe efJejefnle, YeeJekece&ceue mes Deceueeve~~
heebe Yejle heebe SsjeJele, heebeeW ceneefJeosneW ceW~
metejf GheeOeee ieg eJele&ke, mLeefJej Deewj keguekej efpeleves~~7~~
elegJe&Ce&egle eceCe mebIe kes, meeOet efpeleves Fme peie ceW~
mebece lehemeer es meye cesjs, heeJeve cebieue nsleg yeveW~~
YeeJemeefnle ceQ ef$eefJeOeMege
f egle, Debpeefue cemleke hej Oejkes~
ef$eefJeOeefeee ceW MeerMe Pegkeekej, meyekees JebotB efe kejkes~~8~~
Fefle eerieewleceieCeOejJeeCeeb hebeceesOeee:~~5~~

N : MN :M

1. owJeefmeke eefleeceCe mes GodOe=le~

356 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

(6) ieCeOejJeuee ceb$e

Cecees DejnbleeCeb, Cecees efmeeCeb, Cecees DeeFefjeeCeb~
Cecees GJepPeeeeCeb, Cecees ueesS meJJemeentCeb~~1~~
Cecees efpeCeeCeb, Cecees DeesefnefpeCeeCeb, Cecees hejceesefnefpeCeeCeb, Cecees meJJeesefnefpeCeeCeb, Cecees DeCebleesefnefpeCeeCeb,
Cecees kees-yegerCeb, Cecees yeerpeyegerCeb, Cecees heeoeCegmeejerCeb, Cecees mebefYeCCemeesoejeCeb, Cecees meebyegeCeb, Cecees
heeseyegeCeb, Cecees yeesefneyegeCeb, Cecees GpegceoerCeb, Cecees efJeGueceoerCeb, Cecees omehegJJeerCeb, Cecees eGome-hegJJeerCeb,
Cecees Debie-cene-efCeefcee-kegmeueeCeb, Cecees efJeGJJe-Fef-heeeCeb, Cecees efJeppeenjeCeb, Cecees eejCeeCeb, Cecees
heCCemeceCeeCeb, Cecees Deeieeme-ieeceerCeb, Cecees DeemeerefJemeeCeb, Cecees efoefefJemeeCeb, Cecees GiieleJeeCeb, Cecees efoeleJeeCeb,
Cecees leeleJeeCeb, Cecees ceneleJeeCeb, Cecees IeesjleJeeCeb, Cecees IeesjiegCeeCeb, Cecees Ieesj-hejkekeceeCeb, Cecees IeesjiegCeyebYeeejerCeb, Cecees Deeceesmeefn-heeeCeb, Cecees KesuueesmeefnheeeCeb, Cecees peuueesmeefnheeeCeb, Cecees efJehheesmeefn-heeeCeb,
Cecees meJJeesmeefnheeeCeb, Cecees ceCeyeueerCeb, Cecees JeefeyeueerCeb, Cecees keeeyeueerCeb, Cecees KeerjmeJeerCeb, Cecees meefhhemeJeerCeb,

(6) ieCeOejJeuee ceb$e

-MebYeg boceQ vecetb efpeveeW kees pees Den&ved DeJeOeerepf eve cegevf e kees vecetb vecet~b
hejceeJeefOeefpeve kees vecetB leLee, meJee&JeefOe efpeve kees vecetb vecetb~~
ceQ vecetb DevebleeJeefOeefpeve kees, De keesyege
f egle meeOeg vecet~b
ceQ vecetb yeerpeyegereglecegefve, heeoevegmeeefjegle meeOeg vecetb~~1~~
mebefYeVeeesle=egle meeOeg vecetb, ceQ mJeebyeg cegefvejepe vecetb~
eleske yeg $e+ef<ejepe vecetb, hegefve yeesefOele yeg cegveerMe vecetb~~
$e+pegceeflecevehee&e meeOeg vecetb, ceQ efJehegueceleeregle meeOeg vecetb~
ceQ vecetb DeefYeVe1 megoMehetJeea, eewoMehetJeea cegefvejepe vecetb~~2~~
DeebieceneefveefceekegMeueer, vecetb vecetb efJeefeee$e+ef eehle~
efJeeeOej$e+ef<e kees vecebt vecetb ceQ, mebele eejCe$e+ef eehle~~
ceQ e%eeeceCecegveerMe vecetb, DeekeeMeieeefce cegefvejepe vecetb~
DeeMeerefJe<eegle $e+ef<ejepe vecetb erefJe<eeglecegefvejepe vecetb~~3~~
ceQ GelehemJeer vecetb oerhleleefhe vecetb lehlelehemeeOeg vecetb~
ceQ vecetb ceneleheOeejer kees, De Ieesjleheesegle meeOeg vecetb~~
ceQ vecetb IeesjiegCeegle meeOeg, ceQ Ieesjhejeece meeOeg vecetb~
ceQ vecetb IeesjiegCeyeeeeefj, Deeceew<eefOeeehle cegveerMe vecetb ~~4~~
#Jesueew<eefOeeehle cegveerMe vecet,b peuueew<eefOe eehle cegveerMe vecet~bt
efJeheg<e Deew<eefOeegle meeOeg vecetb, meJeez<eefOeeehle cegveerMe vecetb~
ceQ vecetb ceveesyeefue cegevf eJej kees, ceQ Jeeveyeueer $e+erMe vecet~b
ceQ keeeyeueer cegefveveeLe vecetb, ceQ #eerjeeJeer meeOeg vecetb~~5~~
1. erkee kes DeeOeej mes DeefYevve heo nw~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Dece=leJee|<eCeer erkee / 357

Cecees cengjmeJeerCeb, Cecees DeefceemeJeerCeb, Cecees DekeKeerCe-ceneCemeeCeb, Cecees JeceeCeeCeb, Cecees efmeeeoCeeCeb, Cecees
YeeJeoes cenefo ceneJeerj-JeceeCe-yegefjmeerCees esefo~
pemmebefleeb Oeccehenb efCees lemmebefleeb JesCeFeb heGbpes~
keeSCe Jeeee ceCemeeefJe efCeeb, mekekeejS leb efmej-hebecesCe1~~1~~
Fefle eerieewleceieCeOejJeeCeeb <eesOeee:~~6~~

(7)megob ces DeeGmmeblees!

(cegefveOece&)
megob ces DeeGmmeblees! Fn Keueg meceCesCe YeeJeoe cenefo-ceneJeerjsCe cene-kemmeJesCe meJJeCngCee meJJeueesieoefjefmeCee
meosJeemegj-ceeCegmemme ueesemme Deeieefo-ieefo-eJeCees-JeJeeob yebOeb ceeskeKeb FeE ef"efob pegeof b DeCegYeeieb lekekeb keueb ceCeesceeCeefmeeb Yetleb keeb heef[meseJf eeb Deeefokecceb Den-kecceb meJJeueesS meJJepeerJes meJJeYeeJes meJJeb meceb peeCeblee hemmeblee efJenjceeCesCe
meceCeeCeb hebecenJJeoeefCe jeFYeeseCeJesjceCe-eefCe meYeeJeCeeefCe meceeGie-heoeefCe meGej-heoeefCe mecceb Oecceb GJeosemf eoeefCe~

ceQ
ceQ
ceQ
ceQ

Ie=leeeJeer cegefvejepe vecetb, ceQ ceOegjeeJeer meeOeg vecetb~

Dece=leeeJeer meeOeg vecetb, De#eerCeceneveme meeOeg vecetb~~
JeOe&ceeve $e+erMe vecetB, ceQ efmeeeleve mecemle vecetb~
YeieJeled cenefle ceneJeerj, -eer JeOe&ceeve yegef<e& vecetb~~6~~
-Mesj boefpevekes efveke ceQ Oece& heLe kees eehle efkeee ntB~
Gvekes efveke ner efJeveeJe=efe Oeej jne ntB~~
efvele keee mes Jeeve mes Deewj ceve mes GvneR kees~
hebeebie vecemkeej keb YeefeYeeJe mees~~1~~
Fefle eerieewleceieCeOejJeeCeeb <eesOeee:~~6~~

(7)megob ces DeeGmmeblees!

(cegefveOece&)
ns Deeeg<cevleeW! Jeerj eYeg keer OJeefve mes ceQves megvee eneR~
Jes ceneeceCe YeieJeeve cenefle, ceneJeerj cenekeeMeheiees$eer~~1~~
meJe&%e meJe&ueeskeoMeea, egieheled meyekees peeveles ngS~
meye osJe Demegj ceeveJeegle Fme eflengbpeie kees Yeer osKeles ngS~~2~~
meyekeer Deeieefle ieefle eJeve pevce, De yebOe cees#e $e+er efmLeefle~
egelf e DevegYeeie De leke&Meee, meye keuee cevees De ceevemeerke~~3~~
DevegYetle Yetle ke=le eeflemeseJf ele, ke=ef<e Deeefokece& Deke=eflecekece&~
mechetCe& ueeske meye peerJe meJe& YeeJeeW kees Yeer egieheled peeveved~~4~~
Jes eer efJenej kejles YeieJeved peye meceJemejCe ceW jepes nQ~
cegefveeeW kes efueS Oece& meceked Gmekees Gveves GheosMee nw~~5~~
1. heeef#eke eefleeceCe mes GodOe=le~

358 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

(28 cetueiegCe)
Jeo-meefceefoeb of e-jesOees ueesees DeeJeemee-ceesue-ceCneCeb~
efKeefomeeCe-ceobleJeCeb ef"efoYeeseCe-ceseYeeb e~~1~~
Sos Keueg cetueiegCee meceCeeCeb efpeCeJejsefnb heCCeee~
SlLe heceeokeoeoes DeFeejeoes efCeeees nb~~2~~
soesJeeJeCeb nesog cepPeb~
(heeerme YeeJevee)
etefueeb leg heJekeKeeefce YeeJeCee hebeefJebmeoer~
hebe hebe DeCegCCeeoe Skekeskekeefcn cenJJeos~~1~~
ceCeiegees Jeefeiegees Fefjee - keeemebeoes~
SmeCee - meefceefo - mebpegees he{ceb Jeoceefmmeoes~~2~~
DekeesnCees Deueesnes e, Yee - nmme - efJeJeefppeoes~
DeCegJeerefe-Yeeme-kegmeuees, efJeefoeb Jeoceefmmeoes~~3~~
DeosnCeb YeeJeCeb eeefJe, Giienb e heefjiiens~
mebleges YeeheeCesmeg, efleefoeb Jeoceefmmeoes~~4~~
FeflLekene FeflLemebmeiie - neme - Kes[ - heueeseCes~
efCeeceefcce efoes efCeeees e, eGlLeb Jeoceefmmeoes~~5~~

(28 cetueiegCe)
ele meefceleer FbefeefvejesOe n, DeeJeMeke Deeesueke ueese~
YetefceMeeve Demveeve Deoble-OeeJeve efmLeefleYegeer Yekelewke~~1~~
efpeveJej keefLele cetueiegCe cegefve kes, eceeo mes FveceW Deefleeej~
Fvemes otj ngDee nttB cesje, soeshemLeeheve nes veeLe~~2~~
(heeerme YeeJevee)
heeerme YeeJevee nw efpemeceW Ssmeer etefuekee kentBiee ceQ~
ceeveer nQ heeBe heeBe es Yeer pees nQ Ske Ske ceneele ceW~~1~~
ceveiegefhle Jeeveiegefhle F&ee&meefceleer Je keeemebele jKevee~
S<eCemeefceleer es heeBe YeeJevee eLece ceneele keer Oejvee~~2~~
egOe ueesYe Deewj Yee neme leeie DevegJeereerYee<ee kegMeue kener~
Deeiece DevegketueJeeve otpes ele keer es heeBe YeeJevee ner~~3~~
Deosnveb-en leve ner Oeve nw en osn DeMegefe Deeoer YeeJeve~
DeJeen-ieleheefjen DeMeve heeve ceW mebleger ele keer le=efleeve~~4~~
eer keer keLee Je mebmeie& De neme Je eer[e DeJeueeskeve~
Fve meyekees jeie mes veeEn kejvee eewLes ele ceW efmLejerrkejCe~~5~~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Dece=leJee|<eCeer erkee / 359

meef eeeef ee - oJJes m eg , yepPeb y Yeb l ejs m eg e~

heef j iieneoes ef J ejoes , heb eceb Jeoceef m meoes ~ ~6~~
ef O eef o ceb l ees Keceepeg ees , PeeCepees i e-heef j ef oes ~
hejer m eneCeGjb oW ees , Geceb Jeoceef m meoes ~ ~7~~
pees meejes meJJemeejs m eg , mees meejes Sme iees ece~~
meejb PeeCebefle CeecesCe, meJJeb yegsefnb osefmeob~~8~~
FesoeefCe hebecenJJeeeefCe jeF&YeeseCeeoes JesjceCeeefCe meYeeJeCeeefCe meceeGiie-heoeefCe meGej-heoeefCe mecceb
Oecceb DeCegheeueFee meceCee YeeJeblee efCeiiebLeeoesDeesCe efmepPebefle yegpPebefle cegebefle heefjefCeebefle meJJeogkeKeeCecebleb kejWefle
heefjefJeppeeCebefle1~
Fefle eerieewleceieCeOejJeeCeeb mehleceesOeee:~~7~~

meefee Deefee Je De yeee DeYeblej Je Je heefjen mes~

efJejleer es heebe YeeJeveeSb, heeBeJeW ceneele keer ner nQ~~6~~
Geceele nw Jees ner pees Oewe& meefnle De #eceeege neslee~
pees Oeeve eesie ceWs efmLele heefj<en menves ceW DeefYecegKe jnlee~~7~~
meye meejeW ceW pees meej Denes ieewlece! Jen meej meJe& Gece~
pees Oeeve veece mes kene Jener nw meej meJe&kesJeefue YeefCeleb~~8~~
es heebe ceneele je$eerYeespeveefJejefle "s DeCegeleegle nQ~
YeeJeveemeefnle ceele=keeheoeW egle Gejheoegle-iegCeegle nQ~~9~~
Fme meceked Oece& kee Devegheeueve kejkes YeieJeeve eceCe cegevf eJej~
efveeLeefuebie mes efme yeg nesles Je cege nesles megKekej~~10~~
heefjefveJe=&le nesles meJe&ogKeeW kee Deble kejW ef$eYegJeve peeveW~
en eceCeOece& ner efMeJeeo nw Fmekees OeejW YeJe ogKe neves~~11~~
Fefle eerieewleceieCeOejJeeCeeb mehleceesOeee:~~7~~

N : MN :M

1. heeef#eke eefleeceCe mes GodOe=le~

360 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

(8)heef[kekeceeefce Yebles!
heef[kekeceeefce Yebles! Skekes YeeJes DeCeeeejs, Jesmeg jeeoesmesmeg, leermeg ob[smeg, leermeg iegeermeg, leermeg ieejJesmeg, eGmeg
kemeeSmeg, eGmeg meCCeemeg, hebemeg cenJJeSmeg, hebemeg meefceoermeg, meg peerJeefCekeeSmeg, meg DeeJeemeSmeg, meemeg YeSmeg,
Demeg ceSmeg, CeJemeg yebYeesjiegeermeg, omeefJensmeg meceCeOeccesmeg, SeejmeefJensmeg GJeemeeheef[ceemeg, JeejmeefJensmeg
efYekeKegheef[ceemeg, lesjmeefJensmeg efkeefjeeeCesmeg, eGomeefJensmeg Yetoieecesmeg, heCCejmeefJensmeg heceee"eCesmeg, meesuemeefJensmeg
heJeeCesmeg, meeejmeefJensmeg Demebpecesmeg, DeejmeefJensmeg DemebhejeSmeg, GCeJeermeeS CeenpPeeCesmeg, JeermeeS DemeceeefneCesmeg,
SkekeJeermeeS meyeuesmeg, yeeJeermeeS hejermensmeg, lesJeermeeS mege[pPeeCesmeg, eGJeermeeS Deefjnblesmeg, heCeJeermeeS YeeJeCeemeg,
heCeJeermeeS efkeefjeeCesmeg, JJeermeeS heg{Jeermeg, meeeJeermeeS DeCeieejiegCesmeg, DeeJeermeeS Deeeejkehhesmeg, SGCeleermeeS
heeJemegehemebiesmeg, leermeeS ceesnCeere"eCesmeg, SkekeeermeeS kecceefJeJeeSmeg, yeeermeeS efpeCeesJeSmesmeg, leseermeeS
DeeemeCeoeS, mebKesJesCe peerJeeCeb DeeemeCeoeS, DepeerJeeCeb DeeemeCeoeS, CeeCemme DeeemeCeoeS, obmeCemme

(8)heef[kekeceeefce Yebles!
ns YeieJeved ! ceQ eefleeceCe keB, nw Ske YeeJe pees Deveeeej~
oes jeies<e $ee iegefhle ef$eob[, ef$eieejJe Deewj ke<eee eej~~1~~
eG meb%ee heebe ceneele heCe, meefceleer n peerJe efvekeee kens~
n DeeJeMeke Yee meele Dee"-ceo yeeee&ieghleer veJe nQ~~2~~
oMe eceCe Oece& ieejn eeflecee, yeejnefJeOe efYe#et eeflecee nQ~
lesjn efJeOe efeeemLeeve elego&Me, Yetle Je eceeo hebn nQ~~3~~
meesuen eJeeve me$eneW Demebece Demebhejee De"ejn nQ~
GVeerme veeLe DeOeeve keLee DemeceeefOemLeeve megyeerme kenW~~4~~
Fkekeerme meyeue yeeFme heefj<en lesFm& e met$eke=le DeOeeve nQ~
eewefyeme DejnbleosJe heeerme YeeJevee he=LJeer efyyeme nQ~~5~~
meeeFme efJeOe Deveieej megiegCe De cetuemegiegCe DeeFme nQ~
Gveleerme heehemet$eb emebie ceesnveere Leeve Yeer leerme kens~~6~~
Fkeleermeefnb keceexoe efJeheeke yeefeme efJeOe efpeve GheosMe kens~
lesefleme Deleemeeovee oes<e Fve meyeceW pees keg oes<e ngS~~7~~
meb#eshe mes Deemeeovee meele ceW peerJeeW kes Deemeeove mes~
DepeerJe kes Deemeeove %eeveemeeove oMe&ve meeove mes~~8~~
eeefjle Deemeeove lehe kee Deemeeove Jeeree&meeove mes Yeer~
ceQ meyekeer iene& kejlee ntB ogeefjle efkees henues pees Yeer~~9~~
ceQ Jele&ceeve kes oes<eeW kees eefleeceCe efJeOeer mes otj keB~
Deeies nesves Jeeues oes<eeW kee Yeer ceQ eleeKeeve keB~~10~~
efpeve oes<eeW keer iene& veeEn keer, ceQ Gvekeer iene& kejlee nttB~
efpeve oes<eeW keer efveboe veefnb keer, Deye Gvekeer efveboe kejlee ntB~~11~~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Dece=leJee|<eCeer erkee / 361

DeeemeCeoeS, eefjemme DeeemeCeoeS, leJemme DeeemeCeoeS, Jeerejf emme DeeemeCeoeS, leb meJJeb hegJJeb ogeefjeb
iejneefce, DeeieecesmeerSmeg heegheCCeb Fkekebleb heef[kekeceeefce, DeCeeieeb heekeKeeefce, Deiejefneb iejneefce, DeefCebefoeb efCeboeefce,
DeCeeueesefeeb Deeueesesefce, DeejenCeceyYegsefce, efJejenCeb heef[kekeceeefce FlLe ces pees keesF& osJeefmeDees (jeF&Dees) DeFeejes
DeCeeeejes lemme efcee ces ogkeke[b1~~9~~
Fefle eerieewleceieCeOejJeeCeeb DeceesOeee:~~8~~

(9)Feefce Yebles!
Feefce Yebles! heef[kekeceCeefceob, megemme cetueheoeCeb GejheoeCeceeemeCeoeS~ leb peneCeceeskekeejheos Dejnbleheos efmeheos DeeFefjeheos GJepPeeeheos meengheos cebieueheos ueesieeseceheos mejCeheos meeceeFeheos
eGJeerme-eflelLeejheos JeboCeheos heef[kekeceCeheos heekeKeeCeheos keeGmeiieheos Demeerefneheos efCemeerefneheos Debiebiesmeg hegJJebiesmeg
heFCCeSmeg heeng[smeg heeng[heeng[ms eg keokeccesmeg Jee Yetokeccesmeg Jee CeeCemme DeFkekeceCeoeS obmeCemme DeFkekeceCeoeS
eefjemme DeFkekeceCeoeS leJemme DeFkekeceCeoeS Jeerefjemme DeFkekeceCeoeS, mes DekeKejnerCeb Jee heonerCeb Jee mejnerCeb
Jee JebpeCenerCeb Jee DelLenerCeb Jee iebLenerCeb Jee LeSmeg Jee LegF&meg Jee DekeKeeCesmeg Jee DeefCeeesiesmeg Jee DeefCeeesieejsmeg Jee

efpevekee Deeueeseve veneR efkeee, Gvekee Deeueeseve kejlee ntB~

DeejeOeve eG mJeerkeej keB efJejeOeve kee eefleece kejlee ntB~~12~~
cegPe mes Fve meyeceW pees keg Yeer efoveYej ceW (je$eer ceW) Deleereej ngS neW~
ee Deveeeej Yeer ngS eYees! Jen og<ke=le cesje efceLee nes~~13~~
~~Fefle eerieewleceieCeOejJeeCeeb DeceesOeee:~~

(9)Feefce Yebles!
ns YeieJeved! met$e kes cetueheoeW Gejheo kes Deemeeove mes~
pees oes<e ngS Gvekee eefleeceCe keb ceQ mees Jen Fme efJeOe mes~~1~~
pees vecemkeejheo Den&led heo De efmeheoeeee&heo
GheeOeeeheo meeOetheo cebieueheo ueeskeesece heo
MejCebheo meeceeefekeheo eeweyf eme leerLekej heo Jeboveheo ceW~
eefleeceCe Je eleeKeeve keeeeslmeie& Demeefn efvemeefn heo ceW~~3~~
DebieeW ceW hetJeeX ceW Je ekeerCe&ke eeYe=le eeYe=leeeYe=le
ke=lekeceeX Yetlekece& ceW Deemeeove mes oes<e efJeMeesOetb
%eeve ceW pees Deemeeove keer oMe&ve eefj$e lehe Jeerjpe ceW~
Deemeeove kej pees oes<e efkees Gve meyekee MeesOeve kejlee ceQ~~5~~
1. owJeefmeke eefleeceCe mes GodOe=le~

ceW~
ceW~~2~~

ceW~
ceQ~~4~~

362 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

pes YeeJee heCCeee Dejnblesefnb YeeJeblesefnb eflelLeejsefnb Deeefoejsefnb efleueesieCeensefnb efleueesie-yegsefnb efleueesie-ojmeerefnb les
meneefce les heefeeeefce les jesesefce les heemesefce, les menblemme les heeeblemme les jeseeblemme les heemeeblemme pees ceS osJeefmeDees
jeF&Dees Deefokekecees Jeefokekecees DeFeejes DeCeeeejes DeeYeesiees DeCeeYeesiees Dekeeues mepPeeDees keDees keeues Jee heefjneefJeoes
DelLeekeeefjob efceecesefueob (Deecesefueob) Jeecesefueob DeCCeneefoCCeb DeCCeneheef[ob DeeJeemeSmeg heef[nerCeoeS lemme
efcee ces ogkeke[b1~
Fefle eerieewleceieCeOejJeeCeeb veJeceesOeee:~~9~~

FveceW De#ej mes nerve Je heo mes nerve Je mJej mes nerve he{e~
Jebpeve mes nerve Je DeLe&nerve ee ebLenerve peg DeMeg he{e~~6~~
mleJe mlegefle DeLee&KeeveeW kes DevegeesieeW kes he{ves ceW~
Devegeesieej ceW nerve Deeefo oes<eeW kee eefleeceCe kejlee ceQ~~7~~
DenleosJe YeieJeble leerLekej Deeoerkej $ewueeskeeveeLe~
ef$eYegJeve%eeveer ef$eYegJeveoMeea ves eefleheeos nQ pees heoeLe&~~8~~
Gvekeer ceQ ee kejlee ntB Gvekeer ner eehleer kejlee ntB~
GveceW ner ceW efe jKelee nttb Gvekee ner mheMe& kejlee ntB~~9~~
Fvekeer ee kejles ngS De Fvekeer eehleer kejles ngS pees~
FveceW efe jKeles ngS leLee Fvekee mheMe& kejles ngS pees~~10~~
ceQves owJeefmeke Je jeef$eke heeef#eke Deeefoke ceW pees oes<e efkees~
Deefleece Jeefleece Deefleeej Deveeeej DeeYeesie DeveeYeesie efkees~~11~~
pees Dekeeue ceW mJeeOeee efkeee De keeue ceW mJeeOeee veneR efkeee~
menmee efkeee efyevee efJeJeske efkeee efceLee kes meeLe efceueee efoee~~12~~
DeveLee he{e DeveLee kene DeveLee enCe keeree Yeer pees~
DeeJeMeke ceW heefjneveer keer meye og<ke=le cesje efceLee nes~~13~~
Fefle eerieewleceieCeOejJeeCeeb veJeceesOeee:~~9~~

N : MN : M

1. heeef#eke eefleeceCe mes GodOe=le~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Dece=leJee|<eCeer erkee / 363

(10)JeerjYeefe:
e meJee&eCf e ejeejeefCe efJeefOeJeod-JeeefCe les<eeb iegCeeved~
heee&eeveefhe YetleYeeefJeYeJele, meJee&ved meoe meJe&oe~
peeveer l es eg i eheled eef l e#eCecele, meJe& % e Fleg eles
meJe& % eee ef p eves ejee cenles , Jeer j ee lemcew vece~~1~~
Jeer j meJe& m eg j emeg j s v ceef n lees , Jeer j b yeg O ee meb e f elee
JeerjsCeeefYenle mJekece&efveeees, Jeerjee Yekelee vece~
Jeer j eeer L e& e f c eob eJe= eceleg u eb , Jeer j me Jeer j b lehees
Jeerjs eer egelf e-keeefvle-keerelf e&-Oe=leees, ns Jeerj! Yeb lJeefe~~2~~
es Jeerjheeoew eCeceefvle efveleb, OeeveefmLelee mebeceeesieegee~
les JeerleMeeskee efn YeJeefvle ueeskes, mebmeejogie efJe<eceb lejbelf e~~3~~
elemecegoecetue mebecemkevOeyevOees, eceefveeceheeesefYeJe&efOe&le MeerueMeeKe~
meefceeflekeefuekeYeejes iegefhleieghleeJeeuees iegCekegmegcemegieefvOe meeheefe$ehe$e~~4~~

(10)JeerjYeefe
-eewyeesue bopees efJeefOeJeled meye ueeske ejeej, JeeW kees Gvekes iegCe kees~
Yetle YeefJe<eled Jele&ceeve, heee&eeW kees Yeer efvele meyekees~~
egiehele mecee-mecee eefle peeves, Dele ngS meJe&%e eefLele~
Gve meJe&%e efpevesej cenefle, Jeerj eYeg kees vecetB melele~~1~~
Jeerj meYeer megj Demegj Fv mes, hetpe Jeerj kees yegOe mesJeW~
efvepe keceeX kees nlee Jeerj ves, vece Jeerj eYeg kees cego mes~~
Delegue eJelee& leerLe& Jeerj mes, Ieesj Jeerj eYeg kee lehe nw~
Jeerj ceW eer egefle keebefle keerefle&, Oe=efle nQ ns Jeerj! Ye legceceW~~2~~
pees efvele Jeerj eYet kes ejCeeW, ceW eCeceve kejles efe mes~
mebece eesie meceeOeeregle nes, Oeeve ueerve nesles cego mes~~
Fme peie ceW Jes Meeske jefnle nes, peeles nQ efveefele YeieJeved ~
en mebmeej ogie& efJe<eceeefJe, Fmekees heej kejW lel#eCe~~3~~
ele mecegoee cetue nw efpemekee, mebececee mkebOe ceneved~
ece De efveece veerj mes efmebef ele, ye{er megMeeKeeMeerue eOeeve~~
meefceefle keueer mes Yeefjle iegehf lecee, keeWheue mes megvoj le nw~
iegCe kegmegceeW mes megjefYele meehe, efe$eceeer heeeW egle nw~~4~~

364 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

efMeJemegKeheueoeeer ees oeeeeeese (odIe) MegYepeveheefLekeeveeb Kesoveesos meceLe&~

ogefjlejefJepeleeheb eeheeVevleYeeJeb me YeJeef J eYeJenevew vees mleg eeef j $eJe= # e~~5~~
eeefj$eb meJe&efpeveweefjleb, eeseb e meJe&efMe<esYe~
eCeceeef c e
heb eYes o b ,
heb eceeeef j $eueeYeee~~6~~
Oece& meJe&megKeekejes efnlekejes, Oece yegOeeefevJeles~
OecexCewJe meceeheles efMeJemegKeb, Oecee&e lemcew vece~
Oecee&Veemlehej megodYeJeYe=leeb, Oece&me cetueb oee,
Oecex efeecenb oOes eefleefoveb, ns Oece&! ceeb heeuee~~7~~
Oeccees cebieuecegefb (cegefkekeb), DeeEnmee mebecees leJees~
osJee efJe lemme heCecebefle, pemme Oecces meee ceCees1~~8~~
Fefle eerieewleceieCeOejJeeCeeb oMeceesOeee:~~10~~

efMeJemegKe heueoeeer en leJej, oeeceeer eee mes egle~

MegYepeve heefLeke peveeW kes Keso, otj kejves ceW mecejLe efvele~~
ogefjle mete& kes ngS leehe kee, Devle kejs en es ceneved~
Jej eeefj$e Je=#e keuhegce, kejs nceejs YeJe keer neve~~5~~
meYeer efpevesej ves YeJeogKenj, eeefjle kees heeuee efe mes~
meye efMe<eeW kees Yeer GheosMee, efJeefOeJeled meceked eeefjle es~~
heeBe Yeso egle meceked eeefjle, kees eCecetB ceQ Yeeer mes~
hebece eLeeKeele eeefjle keer, eeefhle nsleg JebotB cego mes~~6~~
Oece& meJe&megKe Keeefve efnlebkej, yegOepeve kejW Oece& mebee~
efMeJemegKeeehle Oece& mes neslee, Gmeer Oece& kes efueS veceve~~
Oece& mes Deve efce$e veefnb peie ceW, oeeOece& kee cetue kene~
ceve kees OeB Oece& ceW efvele, ns Oece&! kejes cesjer j#ee~~7~~
Oece& cene cebieuecee nw en, kene Jeerj eYeg ves peie ceW~
ecegKe DeeEnmee mebece lehecee, Oece& meoe Gece meye ceW~~
efpemekes ceve ceW meoe Oece& nw, megjieCe Yeer Gmekees eCeceW~
ceQ Yeer vecetb Oece& kees meblele, Oece& yemees cesjs ceve ceW~~8~~
Fefle eerieewleceieCeOejJeeCeeb oMeceesOeee:~~10~~

N : MN : M
1. owJeefmeke eefleeceCe mes GodOe=le~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Dece=leJee|<eCeer erkee / 365

Devle eeLe&vee
DejnbleYeeefmeelLeb, ieCenjosJesefnb iebefLeeb mecceb~
heCeceeefce Yeefepegees, megoCeeCecenesJeefnb efmejmee~~1~~
Oece&leerLe&me kelee&jb, ceneJeerjefpeveb vegce:~
eoMeebieme kelee&jb, veewefce ieewlecemJeeefceveced~~2~~
JeerjefoJeOJeves: eehlee, JeeCeer eerieewleceme ee~
meejb meejb ie=nerlJee$e, ceveeked mebkeefueleb ceee~~3~~
eodnerveeefOeke-oes<eeefo-peeleb ceele:! mejmJeefle!~
ceeb #ecemJe ke=heeb ke=lJee, YeeJeegleb ee ces~~4~~
e: he"efle oMeeOeeeb, eerieewleceJeeesce=leced~
me: egle%eeveceleecee, hetCe&%eeveefeeb eesled~~5~~

oesneheeevegJeeo
Den&vedYeeef<ele DeLe&cee, ieCeOej iegbefhele ebLe~
egle%eeveeyOeer kees vecetB, Yeeer ege efMej vece~~~1~~
Oece&leerLe& kelee& vecetb, ceneJeerj YeieJeeved~
eoMeebie kelee& vecetb, ieewlece ieCeer ceneved~~2~~
Jeerj efoJeOJeefve mes eie, eer ieewlece keer JeeefCe~
meej meej kees mebkeueve, efkeee megieCeOej JeeefCe~~3~~
nerveeefOekeeefo oes<e pees, nges mejmJeefle ceele!~~
#ecee kejes kej ke=hee cece, osJees YeeJeegle ceele!~~4~~
eerieewleceJee megOee pees, he{s oMeeOeee hetCe&~
Jes egle%eeveceleer meefnle, uenW %eeveeer hetCe&~~5~~
~~meceehleced ~~

N : MN :M

366 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

eMeefmle:
ceneJeerj ! vecemlegYeb, cenekeuhegceee les~
Deefevleheueoe$es vees, vecemlegYecevevleMe:~~1~~
JeerjefoJeOJeefveb eglJee, eoMeebieefJeOeeefeves~
ebLeke$ex ieCeervee, vecees ieewlecemJeeefceves~~2~~
eer JeerjMeemeves metefj:, kegvokegvoiegce&neved~
cetuemebIes e leVeecvee, kegob kegb oevJeeesYeJeled~~3~~
ies mejmJeleer veeefcve, JeueelkeejieCes MegYes~
eeefj$eeeYe=lmetefj: eLece: Meebeflemeeiej:~~4~~
eerJeerjmeeiejeeee&mleme heeefOeheesYeJeled~
ceneeleeoeleejb iegb iegjesieg&b vegJes~~5~~
$eske<edefleces JeerjpeebleerefoJemes MegYes~
ew$eMegkeuee$eeesoMeeb, evLeeseb hete&les ceee~~6~~
eer ieewleceieCeervme, JeeCeer ece=leJee|<eCeer~
mebkeefueleece=leb oeeled, meeVeesce=leheoehlees~~7~~
eeJeppewveWOeceexeb, Jele&les YegefJe #esceke=led~
hetCee %eeveceleer kegee&led, leeJelmLeseeoeb ke=efle:~~8~~

eEnoer hee-eMeefmle
cenekeuhegce Jeerj eYeg, heue Deefevle oeleej~
ceneJeerj YeieJeeve kees, vecetb DevevleeW yeej~~1~~
Jeerj efoJeOJeefve eJeCe kej, eoMeebie kejleej~
ieewlece ieCeOej ebLeke=led, vecetb GvnW Mele yeej~~2~~
eer JeerjMeemeve eefLele, kegbokegbo Deeeee&~
cetuemebIe ceW veece mes, kegbokegbo Deecveee~~3~~
ie mejmJeleer ieCe kene, yeueelkeej MegYe ceeve~
eeefjleeeer eLece ieg, Meebeflemeeiejeeee&~~4~~
Gvekes heeeee& ieg, Jeerjmeeiejeeee&~
ceneele oeleeieg, vecetb GYee Deeeee&~~5~~
yyeerme meew lesjn leceer, Jeerjpeebleer Jebe~
ew$eMegkeue lesjme efleLeer, hetCe& efkeee en ebLe~~6~~
Dece=leJe<ee&keeefjCeer, ieewlecemJeeceer JeeefCe~
Dece=leheo osJes nceW, en mebkeefuelee JeeefCe~~7~~
peye leke efpeveJej Oece& nw, peie ceW megKekej hetCe&~
leye leke ke=efle mLeeefe nes, kejs %eeveceefle hetCe&~~8~~
Fefle eerieewleceieCeOejJeeCeer eMeefmle meceehlee~

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

Dece=leJee|<eCeer erkee / 367

eer ieewlecemJeeceer mlees$e

jeefe$eer-ieefCeveer %eeveceleer
Den&leYegkeefLeleeLe, eefLeleb ieCeveeekew:~
Yekeleenb efMejmee veewecf e, egle%eevecenesoefOeced~~1~~
Oece&leerLe&me kelee&jb, ceneJeerjefpeveb vegce:~
eoMeebieme kelee&jb, veewefce ieewlecemJeeefceveced~~2~~
FbYetefle ieCeerv! lJeb, Jeerjme eLecees YeJes:~
mehleeaMe! eleg%ee&veOeeefjved ! lJeeb veewcenb cegoe~~3~~
cegngceg&ngve&ceeefce lJeeb, JeerjeYeesie&CeerMJejced~
JeerjefoJeOJevesnxlegb, ieCesMeb ieCeveeekeced~~4~~
eYeese|oJeOJeeEve eglJee, eoMeebieefJeOeeefeves~
ebLeke$ex ieCeervee, vecees ieewlecemJeeefceves~~5~~
eerieCeOej mJeeefceved! les, ewleYekeleeefoYeejleer~
eefleeceCemet$eeefCe, eehe Oevee Jeeb YegefJe~~6~~
heeeb heeeb ieCeeOeerMeJeeCeercece=lemeMeerced~
heg<emleg<eMe le=hleeMe, peelee: mJemLee Deefhe Jeeb~~7~~
eer ieewleceieCeervme, JeeCeer ece=leJee|<eCeer~
hetCee %eeveceleeR kegee&led , meeVeesce=leheoehlees~~8~~
N : MN :M

368 / Dece=leJee|<eCeer erkee

Jeerj %eeveesoe ebLeceeuee

eer ieewlece ieCeOej JeeCeer

efpeveJeeCeer mlegefle
jeefe$eer-e%eeeceCeer Deeefe&kee eboveeceleer

ns mejmJeleer ceelee, De%eeve otj kej oes~

peie kees oskej meelee, efJe%eeve hetj Yej oes~~
egle kee YeC[ej Yeje, lesjs %eeve keer iebiee ceW~
peve ceve e=bieej keje, iegJej cegefve evoe ves~~
e=bieej meefnle ceelee, egle %eeve hetCe& kej oes~
peie kees oskej meelee, efJe%eeve hetj Yej oes~~1~~
eYegJeerj keer JeeCeer megve, ieCeOej ves mebJeeje nw~
cegevf eieCe Gme heLe hej eue, efvepe %eeve megOeeje nw~~
efvepe %eeve efkejCe oelee, Deeueeske %eeve Yej oes~
peie kees oskej meelee, efJe%eeve hetj Yej oes~~2~~
ebove eboe iebiee, leve Meerleue kej mekeles~
cegee ceeueeSb Yeer, veefnb ceve kees nj mekeles~~
evovee meYeer peie kees, Meejo ceeb kee Jej oes~
peie kees oskej meelee, efJe%eeve hetj Yej oes~~3~~
N : MN : M