Energetske maine

Poglavlje 8
PRIMJENA RAUNARA U RAZVOJU,
PROJEKTOVANJU I KONSTRUKCIJI
PARNIH TURBINA
8.1. UVOD
Klasian pristup proraunu parnih turbina, kroz proraun strujanja i
razmjene energije u stupnjevima ili tubini kao cjelini, zatim mehaniki
proraun i dimenzionisanje pojedinih dijelova turbine, kao i dinamiko
ponaanje u eksploataciji, pojednostavljuje se uvoenjem raunarske
tehnike i softvera, prilagoenih za dodatne optimizacione cikluse s ciljem
dobijanja istovremeno efikasnih i pouzdanih i ekonomsko najprihvatljivijih
rjeenja. Raunarska vizualizacija i animacija rezultata u 3D perspektivi
omoguava lake sagledavanje i analizu kompleksnih problema vezanih za
polja brzina, temperature i mehanika naprezanja pojedinih turbinskih
dijelova.
Konstrisanje i projektovanje pomou raunarske tehnike (ComputerAided Design - CAD), raunsko proraunavanje naprezanja i dinamikih
stanja (Computional Mechanics - CM), kao i analize strujanja fluida i
transportnih procesa, uz razmjenu energije (Computational Fluid Dynamics
- CFD), poznati pod zajednikim nazivom "raunarima potpomognuto
inenjerstvo" (Computer-Aided Engineering - CAE), zajedno sa softverskim
prateim paketima za proraun i dopunsku optimizaciju ciklusa parnih
turbina, omoguavaju odreivanje optimalnih veliina pojedinih parametara
Parne turbine

8.1

Energetske maine

kako radnog fluida, tako i parametara sporednih fluida u procesu (ulje za

podmazivanje, voda za hlaenje) za zadane uslove rada i performanse
turbine (snaga, veliina, namjena, specifinosti konstrukcije i sl.).
Optimizacija pojedinih procesa podrazumijeva usklaivanje veeg
broja elemenata: dobro poznavanje teoretskih postavki, izbor pogodne
metode za zadani problem, podeavanje kontrolnih parametara postupka,
pokretanje procesa iz razliitih poetnih taaka, interaktivno izvoenje i
nadziranje rada programa, kao i samu verifikaciju rezultata. Treba
napomenuti, da kao i kod drugih primjena numerikih metoda u
inenjerskoj praksi vrijedi pravilo da koritenje raunarske tehnike kao
sofisticiranog analitikog alata moe biti opasno, ukoliko korisnik
razmatrani fizikalni problem ne poznaje dovoljno dobro da moe kritiki
procijeniti oekivani rezultat. Pri tome je od posebne vanosti dobro
modeliranje zadanog problema, prilagoeno postupcima optimizacije.
Dakle, optimizacija u inenjerskom smislu predstavlja postupak
"maksimiziranja" ili "minimiziranja" nekog cilja u okviru raspoloivih
resursa, uz zadovoljavanje ogranienja koja objektivno postoje.

8.2. OBLASTI PRIMJENE RAUNARSKE TEHNIKE ZA

PROJEKTOVANJE PARNIH TURBINA
Zbog sve vee prisutnosti softverskih paketa na tritu za ira
sagledavanja svojstava parne turbine kao kompleksnog tehnikog sistema,
uz mogunost tretiranja njene strukture na bazi velikog broja provjera,
korienje raunarske tehnike postaje svakim danom sve popularnije.
Upravo, ogranienje klasinog naina projektovanja koje izvodi ovek bez
primjene raunara, prevaziena su u smislu pronalaenja veeg broja
kritinih lokacija i njihove provjere kroz simulaciju rada parne turbine. Pri
tome, obuhvaene su sljedee grupe aktivnosti:
a) analiza optereenja konstrukcije parne turbine (Load Analysis) i
njihovo optimalno definisanje po usvojenim kriterijumima
(dinamikih pojava u toku rada, promjena optereenja, havarijskih
stanja, sluajnih uticaja, kombinacija dejstava i sl.);
8.2

Parne turbine

Energetske maine

b) proraun kompaktnih veza za sklopove visokog stepena integracije

komponenata kao to su spojnice, leajevi i drugo, a odlikuju se
kontaktnim naprezanjima;
c) proraun dinamikih svojstava konstrukcija (podrazumijeva
odreivanje sopstvene frekvencije i sopstvenih oblika oscilovanja
kod turbina);
d) proraun pogonske vrstoe pojedinih mainskih dijelova (odnosi
se na proraun vrstoe zavara, zamor materijala i prslinu u
konstrukciji);
e) proraun kinematike mainskih sistema (prorauni putanja
razliitih mehanizama, raznih prenosnika snage i pokretnih
noseih struktura), pri emu se specijalizovana grafika oprema
raunara koristi za bra i pouzdanija izraunavanja kinematskih
reenja i omoguuje vizuelnu 3D kontrolu;
f) optimizacija konstrukcija, radi ostvarivanja specifinih osobina
konstrukcija (uslov minimuma kod sinteze geometrije lakih
konstrukcija) pri emu tehnike projekte konstrukcija prate
jednociljni i vieciljni zadaci optimizacija sa brojnim
ogranienjima (za projektovanja sa vie optimalnih ciljeva koristi
se Pareto koncept, radi njegove prednosti nad klasinim
konceptima u istovremenoj sintezi geometrije konstrukcije po
nekoliko tehnikih osnova);
g) proraun pouzdanosti, kao kvalitet upotrebljivosti sklopa, maine
ili sistema parne turbine u irem smislu (kod parnih turbina
proraun pouzdanosti je redovan, a esto i osnovni zadatak
projektovanja odgovornih i vanih njenih dijelova).
Proces projektovanja elemenata parne turbine, bilo na klasian nain
ili uz korienje raunarske tehnike, predstavlja nalaenje nauno
opravdanog tehnikog reenja koje se praktino moe realizovati, a da pri
tome zadovolji i ekonomske kriterijume, pri emu proces definisanja
prihvatljivog rjeenja obuhvata u uem smislu funkcionalni, sadrajni i
konstruktivni aspekt. U sluaju postavljanja zahtjeva za traenje optimalnih
svojstava, pouzdanosti pojedinih komponenti kritinih sa aspekta pojave
otkaza (lopatini aparat, npr.) i funkcija, kao i drugih specifinih svojstava,
proisteklih na osnovu mjesta i uloge parne turbine u okviru vieg
hijerarhijskog sistema elektrane, projektovanje ima kompleksniji sadraj.
Parne turbine

8.3

Energetske maine

Nakon projektovanja, sljedei korak predstavlja konstruisanje

tehnikog sadraja, kao definitivnog oblikovanja konstrukcije, kojim se
definiu: geometrija (karakteristine dimenzije), materijal, nain montae,
tolerancije, hrapavost i sl. Proces konstruisanja vri se na osnovu dobijenih
rezultata iz faze projektovanja, ime se precizira konano reenje
konstrukcije, a kao rezultat nastaje konstrukciona dokumentacija, slika 8.1.
Dalji tok korienja konstrukcione dokumentacije (slika 8.1) odvija se kroz
pripremu za proizvodnju i ta djelatnost vie ne pripada projektovanju i
konstruisanju, ve tehnolokoj pripremi. Iz tehnoloke pripreme nastaje
radionika dokumentacija (pored konstrukcione dokumentacije), koja sadri
i tehnoloku dokumentaciju. Tehnoloku dokumentaciju ine:
dokumentacija opreme i alata za proizvodnju, dokumentacija kontrole
kvaliteta i dokumentacija izvrenih ispitivanja.

CIM

CAD
IDEJE,
STUDIJE,
PRIJEDLOZI,
SUGESTIJE

PROJEKTOVANJE

KONSTRUISANJE

CAP
TEHNIKA I OPERATIVNA
PRIPREMA PROIZVODNJE

CAM
PROIZVODNJA

BAZA (BANKA) PODATAKA

ANALOGNA
POSTROJENJA,
TEORIJA
SLINOSTI

Slika 8.1. Aktivnosti nastanka proizvoda podrane raunarskom tehnikom

Postupak uvoenja raunara uslovljen je formiranjem baze podataka
do nivoa radionike dokumentacije prizvoda. Aktivnosti projektovanja i
konstruisanja korienjem raunarske tehnike poznate su u strunoj javnosti
pod nazivom: Computer Aided Design - CAD. Skraenica CAD, koju je
predloio T. D. Ross (USA), uvedena je 1979. godine u zvaninu
terminologiju, kao simbol tehnologija projektovanja raunarom.
8.4

Parne turbine

Energetske maine

Uvoenje raunara mogue je i u oblasti pripreme proizvodnje

(Computer Aided Planing - CAP), kao i same proizvodnje (Computer Aided
Manufacturing - CAM). Prednosti od uvoenja CAD tehnologija pri
projektovanju parnih turbina su:

vii nivo kvaliteta (tanost, finoa),

realizacija najobimnijih i dugotrajnih zadataka, uz oslobaanje
projektanta od prateeg rutinskog rada pri projektovanju,
vizuelna interpretacija forme, koja omoguuje prije izrade, ocjenu
funkcionalnih i estetskih vrijednosti pojedinih elemenata,
podsklopova, sklopova i parne turbine u cjelini,
omoguavanje specifinih analiza (prorauni lokalnih napona kod
brzih procesa i sloenih struktura), iz ega slijedi poboljanje
pojedinih elemenata, podsklopova, sklopova i turbine u cjelini prije
izrade,
omoguavanje brze izrade tehnike baze podataka, poevi od
tehnikih crtea do tehnolokih instrukcija za automatizovanu izradu
(CNC maine za obradu),
iroko integrisana proizvodnja raunarom (Computer Integrated
Manufacturing - CIM).

Osnovni proizvod koji nastaje u fazi projektovanja je konstrukciona

dokumentacija. Kod klasinog projektovanja, ona se formira na papiru i
dalje distribuira kroz tehniku pripremu u proizvodnju, dok kod primjene
raunara u projektovanju, tok je isti, samo je dokumentacija prisutna na
razliitim medijumima. Konstrukciona dokumentacija se realizuje u
sledeim etapama (slika 8.2): postavljanje zadatka, prikupljanje i analiza
informacija, sastavljanje tehnikog prijedloga, izrada idejnog, glavnog
(tehnikog) i izvedbenog projekta, uz prateu izradu tehnike
dokumentacije.
Projektovanje, uz korienje raunarske tehnike, predstavlja
automatizovan proces, razliitog stepena automatizacije. Najee je proces
projektovanja u dijalogu, a kod rutinskih zadataka, samo izvrni, pri emu
nain projektovanja zavisi od poslova i od raspoloivih uslova (softvera i
hardvera). Analiza sloenih tehnikih objekata u projektovanju, kakve su
parne turbine, vri se prema tehnikim aspektima i hijerarhijskim nivoima.
Parne turbine

8.5

Energetske maine

PROJEKTNI
ZADATAK
PROJEKAT

SAKUPLJANJE
I OBRADA INFORMACIJA

TEHNIKI
PRIJEDLOG

- generalni plan;
- idejno rjeenje (projekat);
- glavni projekat;
- izvedbeni projekat;
- projekat izvedenog stanja

I N F O R MAC I J E
TE H N I K A D O K U ME N TACI JA

Slika 8.2. Etape nastanka konstrukcione dokumentacije

Tehniki aspekti definiu funkcionalna, konstruktivna, tehnoloka i
eksploataciona svojstva pojedinih elemenata ili sklopova parnih turbina.
Funkcionalni aspekt definie osnovnu funkciju ili proces rada (pretvaranje
potencijalne energije pare preko kinetike energije u mehaniki rad obrtanja
vratila rotora turbine). Konstruktivni aspekt definie sadraj i formu
turbinskog postrojenja (TVP, TSP, TNP). Tehnoloki aspekt definie
tehnoloku mo objekta (specifina potronja toplote, instalisana snaga,
SKD), vrste procesa izrade (lijevani, kovani, vareni) i drugo. Eksploatacioni
aspekt definie ponaanje parne turbine u eksploataciji u okviru same
elektrane, diktiran od strane vieg hijerarhijskog elektroenergetskog
sistema. Sloenost parne turbine je vrlo velika, pa je neophodno da u okviru
svakog aspekta postoje jasni hijerarhijski nivoi: parna turbina kao cjelina,
funkcionalni podsistemi (nosea konstrukcija, pogonski ureaji, komandni
ureaji, itd.), dijelovi podsistema (sklopovi) i dijelovi sklopova (elementi,
podsklopovi).
Prema hijerarhijskim nivoima, projektovanju se pristupa po razliitim
osnovama, pri emu ono moe biti izvedeno procedurama sinteze i
procedurama analize. Danas se obe metode koriste u projektovanju
raunarom (CAD). U klasinom projektovanju (bez upotrebe raunara),
metode sinteze koriste se selektivno prema izgraenom znanju i uhodanom
inenjerskom pristupu.

8.6

Parne turbine

Energetske maine

Procedure sinteze polaze od zadatih svojstava parne turbine, njene

funkcije u okviru vieg hijerarhijskog sistema, nominalnih radnih
parametara (parametri svjee pare, pritisak u kondenzatoru, instalisana
snaga, stepen iskorienja, protok svjee pare na ulazu u turbinu, protok
izraene pare na izlazu iz TNP i sl.), a zavrne aktivnosti daju geometriju i
konstruktivnu izvedbu.
Procedure analize polaze od pretpostavljene geometrije konstrukcije
parne turbine i koriste je za analizu po razliitim osnovama (tipske
konstrukcije) i na razliitim hijerarhijskim nivoima (elektrane, pogonski
ureaji i sl.), a kao rezultat dobija se ispravnost poetnog konstruktivnog
opisa objekta i mogunost njenog korienja u konkretnom sluaju, slika
8.3.

BAZA
(BANKA) ULAZNIH
PODATAKA
(ISKUSTVO)

ZAHTJEVI I CILJEVI
OSOBINE KONSTRUKCIJA

OPTEREENJA
STATIKO, DINAMIKO, TERMIKO,
HEMIJSKO, MEHANIKO I SL.

CAD MODEL
OPIS KONSTRUKCIJE

MODIFIKACIJA
MODELA

MEHANIKI MODEL
PRORAUN OSOBINA

OCJENA REZULTATA
PROTOTIP, LABORATORIJSKA
ISPITIVANJA, PROBNI POGON

KRITERIJUMI
ZA OCJENU
KONSTRUKCIJA

KONANO
RJEENJE KONSTRUKCIJE

Slika 8.3. Koncept korienja metoda analize u projektovanju

Pri tome se, na poetku projektovanja metodama analize dobijaju
rjeenja zasnovana na proizvoljnim pretpostavkama, koja zato mogu i
najvie odstupati od kriterijuma koji su zadati sa prethodnog hijerarhijskog
nivoa. Ovakva rjeenja ne mogu biti verifikovana, uz poznate kriterijume
Parne turbine

8.7

Energetske maine

koji nisu zadovoljeni, pa se prema njima vri korekcija za novu analizu

(iterativan proces ili proces postepenih priblienja zadatom rjeenju).
Kod klasinih postupaka projektovanja, verifikacija se izvodi uvijek
prema specifinim elementima konstrukcije, dok kod projektovanja
raunarom (CAD), potrebna je neto optija logika, koja bi vaila za svaku
problematiku u istoj klasifikacionoj grupi (kategoriji) parnih turbina
(protivpritisne parne turbine, kondenzacione parne turbine, parne turbine za
SPETE, parne turbine za nuklearne elektrane, parne turbine za pogon
brodova i sl.).
8.3. PRORAUN STRUJANJA RADNOG FLUIDA
Proraun strujanja fluida i konvektivnih transportnih procesa
(Computational Fluid Dynamics - CFD), pored numerikih metoda za
rjeavanje sistema diferencijalnih jednaina, zahtijeva i odreene
aproksimacije i pratee modele. Osnov za rjeavanje velikog broja
algebarskih jednaina nakon diskretizacije (svoenje izvornih
diferencijalnih jednaina konzervacije iz poglavlja 2 na diferencijalni oblik)
za usvojenu numeriku mreu (domen strujanja od interesa) predstavlja
algoritam u okviru CFD paketa. Pored numerikog rjeavanja jednaina
kretanja, kontinuiteta i energije za date uslove i protoni dio turbine
(termodinamiki i strujni procesi), ovi paketi podrazumijevaju i analizu i
raznih fizikalnih fenomena (hemijskim procesi korozije, erozija i druge
hemijske reakcije), slike 8.4 i 8.5.
Neizbjeni dio CFD paketa su i matematiki modeli razliitih
fizikalnih procesa, kao aproksimativni algoritmi kojima su matematiki
predstavljeni odreeni procesi, fenomeni ili interakcije, a koji nije mogue
egzaktno definisati ili imaju izuzetno sloene sisteme jednaina, za ije
klasino izraunavenje bi bilo potrebno veliko vrijeme, uz pratee
korienje velike raunarske memeorije (modeli turbolencije, modeli
meufaznih interakcija isparavanja i kondenzacije u dvo ili viefaznim
fluidima i sl.). Odreivanje nivoa kompleksnosti za pojedine matematike
modele pojedinih fenomena, zavisno od trenutanog stanja razvoja i
raspoloivosti raunarske tehnike, determinie i njihovu "numeriku"
osjetljivost, tj. predstavlja trenutni kompromis izmei mogunosti prorauna
8.8

Parne turbine

Energetske maine

kompleksnih problema na raspoloivim raunarima i u raspoloivom

vremenu na jednoj strani i tanosti odnosno vjerodostojnosti prorauna na
drugoj strani, 163 .

Slika 8.4. Prikaz erozionog procesa i njegove geometrijske lokacije (linije

obuhvata) na turbinskim lopaticama trubina, GE Power Systems

Slika 8.5. Prikaz erozionog procesa i njegove geometrijske lokacije (linije

obuhvata) na turbinskim lopaticama turbina sa guim (zbijenim)
rasporedom, GE Power Systems
Parne turbine

8.9

Energetske maine

Osim izvrnih dijelova, svaki CFD paket sadri i preprocesor i

postprocesor, kojima se generie numerika mrea, definiu granini, ulazni
i izlazni uslovi (preprocesor) i vri obrada dobijenih rezultata
(postprocesor). Pod obradom dobijenih rezultata podrazumijeva se
odgovarajue usrednjavanje, izraunavanje integralnih parametara, kao i
prikaz rezultata u grafikom obliku (kontura profila na bazi dobijenih
vrijednosti promjenljivih varijabli, izo-konture, strujne linije, trajektorije,
polja brzina, temperature i koncentracije napona u nijansnim bojama,
animacija s ciljem dinamike vizualizacije strujanja i procesa i sl.). Na
tritu su danas u ponudi veliki broj CFD paketa razliitih proizvoaa
(FLUENT, ANSYS, StarCD, AVL-FIRE and AVL-SWift, NUMECA,
ADINA, EXE, Rohr 2 Alstom, AxSTREAM SoftInWay i drugi), po
sistemu "User Friendly", zatim u formi komercijalnih paketa, kao i paketa
za univerzitet i visokokolske ustanove ("In - House" paketi).
Metodologija generisanja trodimenzionalne numerike prostorne
mree uglavnom je zasnovana na rjeavanju eliptikih parcijanih
difrencijalnih jednaina, pri emu se poinje matematikom postavkom,
kojom se mapira pravougaoni kartezijanski raunski domen fizikim
domenom. Kao u glavnim zakonima odranja, jednaine generisanja mree
su linearizovane u cilju opisa raunskog domena, potom se
diskretizacionom emom dobije rjeenje obe mree. Pri tome, namee se
ogranienje da raunska mrea bude zgusnuta u regionima u kojima se
oekuju veliki gradijenti strujnih veliina zakona odranja. Za analizu
viskoznih strujanja to su regioni blizu graninih povrina tijela u struji.
Takoe, familija linija raunske mree, koja je grubo upravna na raunske
linije, koje odgovaraju granicama geometrijskog tijela (solida), trebalo bi da
je priblino ortogonalna na granicama fizikog vrstog tijela (uvoenje
veliina nehomogenosti). Primjer korienja StarCD i FLUENT-a kao
modernih komercijalnih softverskih CFD raunarskih mrea (solvera), dat je
na generisanju raunarske mree kod turbinskih i kompresorskih lopatica.
Pri tome je korien postupak, u Star-CD "Implicit Multiple Reference
Frame - IMRF" sa verzijom "k " modeliranja turbulencije za dobijanje
relevantnog aerodinamikog ponaanja game maine i "Single Reference
Frame - SRF" modela turbulencije "Large Eddy Simulation - LES" u
FLUENT-u, za hvatanje aeroakustikog imputa. Strukturne raunske mree,
izgraene za Star-CD su daleko vee (oko 250000 elija) od nestrukturnih
(oko 50000 elija).
8.10

Parne turbine

Energetske maine

Postoji vie naina za numeriko reenje prethodno opisanih

transformacija izmeu raunskog i fizikog domena (algoritam
nadrelaksacije "Successive Over Relaxation - SOR", kao varijacija GaussSeidel iterativnog algoritma sa nadrelaksacionim faktorom za ubrzavanje
numerike konvergencije). Pri tome se za ubrzanje numerike
konvergencije mogu koristi razliiti programi (npr. tehnika za ubrzanje
poznata kao "Coarse - Fine Sequencing - CFS").
Numerika procedura u generatoru mree obuhvata realizaciju
odreenih koraka:
a) zadavanje graninih uslova, kroz zadavanje "x" i "y" lokacija
taaka mree na povrini aeroprofila, kao i aksijalnog opsega
ulazno/izlaznih granica struje;
b) inicijalizacija distribucije unutranjih taaka, zasnovana na
graninim vrijednostima i geometrijskim parametrima, pri emu
se radi jedna inicijalna pretpostavka za take unutranjeg
prostora;
c) proraun osnovnih veliina, uz korienje mree odreene u
tekuoj n-toj iteraciji, i korisniki zadanim konstantama
(zgusnutost i ortogonalnost);
d) auriranje lokacije taaka mree (primjenom SOR ema,
izraunavaju se lokacije taaka mree u (n+1)-ovom iteracijskom
nivou, pri emu redoslijed izvoenja obuhvati unutranje take,
pa periodine granice, a zatim konektivne granice i na kraju
ulazne/izlazne granice;
e) kontrolisanje konvergencije, tj. odreivanje da li rjeenje
konvergira sa zadatom konvergencijom.
Ako je zadata konvergencija dostignuta, mrea se generie, a ako nije,
postupak se vraa na taku datu pod c) i vri nastavak iterativnog postupka.
Iako generator mree konstruie trodimenzionalne mree, lopatice
parnih turbina se uglavnom definiu pomou veeg broja
dvodimenzionalnih profila, uz dopunski dizajn lopatinog sistema.
Najrealistiniju geometriju turbinskih i kompresorskih lopatica daje
zatvorena O - mrea, obezbjeujui najbolji kvalitet mree sa minimalnim
brojem raunskih vorova, slika 8.6.
Parne turbine

8.11

Energetske maine

Pri tome, O - familija mrenih linija okruuje aeroprofil, to

dozvoljava veu zgusnutost mrenih taaka blizu aeroprofila, bez troenja
resursa na take u daljini i peridinim granicama. U isto vrijeme, radijalna
familija mrenih linija mnogo prirodnije odrava ortogonalnost sa
povrinama aeroprofila u dubini raunskog domena. Takoe, realni
aeroprofili imaju konane radijuse na prednjoj i zadnjoj ivici lopatice, koje
se lako razrjeavaju pomou O - mree. Regioni ulazne i izlazne granice
O - mree nastavljaju se H - mreom, pa se ova mrea zato naziva zatvorena
O - mrea. Produetci H - mree omoguavaju korisniku da odrava
adekvatnu mrenu gustinu u udaljenim regionima.

a) multiblokovska raunska mrea

b) uveani pogled prednje ivice lopatice

c) uveani pogled zadnje ivice lopatice

Slika 8.6. Primjer zatvorene O - mree

8.12

Parne turbine

Energetske maine

Dobra rezolucija fluidnog polja u udaljenim regionima je vrlo vana

za simulaciju nestacionarnih struja zato to su esto osobine u udaljenju od
posebnog intresa. Detalj na vrhu slike 8.6 pokazuje rezultujuu raunsku
mreu, dok detalj na dnu pokazuje uveani pogled na prednju i zadnju ivicu
lopatice. Ovaj pogled ilustruje efektnost funkcija zgusnutosti i
ortogonalnosti ugraenih u veliine nehomogenosti. Za kalkulaciju
viskoznosti potrebno je 10 do 15 vorova u graninom sloju, ime se
obezbjeuje tano predvianje rezultujue razmjene toplote i trenja ljuski,
ako pri tome nisu koriene funkcije zida.
Da bi se dobila eljena rezolucija graninog sloja, korisnik samo treba
da ocijeni debljinu graninog sloja i zada, raspodjelu u blizini zida "Near
Wall Spacing - NWS", tako da y+ vrijednost lei izmeu 0,1 i 0,2, zavisno
od izabranog modela turbulencije. Sluaj kada O - mrea nije optimalna
predstavlja praenje traga iza aeroprofila.
Bolji rezultati se dobijaju sa zatvorenom C - mreom, slika 8.7.
Takoe, C - mrea ima prednost u odnosu na O - mreu kada aeroprofil ima
klinastu definiciju zadnje ivice. Dok stvarni profili tipino nemaju otre
izlazne ivice, esto analitiki opisana geometrija ili test sluajevi imaju otre
ivice. Takoe, topologija varijabilne C - mree bi se uzela i za radijalne
lopatice zbog otrih ivica.
Prethodna slika pokazuje zatvorenu C - mrenu topologiju za isti
aeroprofil opisan slikom 8.6, pri emu treba napomenuti kako je za isti broj
vorova u regionu od lopatice do lopatice kao u O - mrei, prisutno
dvostruko vie taaka mree u periodinom regionu niz struju.
Dodatna raunska mrea se moe odbaciti ukoliko evolucija traga
profila nije od posebog interesa. Kako se ortogonalnost mrenih linija ne
prostire u daljinu kao kod O - mree, postoji vee smicanje izmeu familija
mrenih linija, to poveava veliinu numerike greke. Visok nivo
smicanja mree ima efekat poveanja ugla postavljanja profila. Dok je kod
O - mree jednak, opti kvalitet mree se ovde pogorava, kao to i sporije
raste.

Parne turbine

8.13

Energetske maine

a) multiblokovska raunarska mrea

b) uveani pogled prednje ivice

c) uveani pogled zadnje ivice

Slika 8.7. Primjer zatvorene C - mree

Najee trenutno koriena topologija koja se koristi u simulacijama
turbomainskih strujanja predstavlja standardna H - mrea, ija popularnost
potie od njene jednostavnosti u generisanju mree i raunu sa strujnim
solverom, slika 8.8. Dok je ova topologija korisna u odreenim sluajevima
kao to je neviskozno strujanje oko aeroprofila sa malim uglovima
postavljanja profila, potrebno vee raunsko vrijeme i manja tanost, ini
H - mreu neatraktivnom za viskozna strujanja oko realistinih geometrija.
Prikaz jedne H - mree za referentni aeroprofil dat je na slici 8.8.
Kvalitet mree je degradiran u poreenju sa prethodno diskutovanim O i C
8.14

Parne turbine

Energetske maine

mreama, pri emu se ortogonalnost mree moe odrati jedino oko

aeroprofila. Smicanje izmeu dviju familija mrenih linija je veoma
naglaeno.
Takoe, potreba za zbijenou taaka u blizini viskoznih povrinama
aeroprofila rezultuje prekomjernom rezolucijom u daljini i periodinim
granicama. Uz struju, dodatne mrene take podu periodinih granica
nepotrebno troe kompjuterske resurse, jer nisu locirane u regionu visokih
strujnih gradijenata.

a) multiblokovska raunska mrea

b) uveana prednja ivica lopatice

c) uveana zadnja ivica lopatice

Slika 8.8. Primjer H - mree

Parne turbine

8.15

Energetske maine

Praktino generisanje mree obuhvata realizaciju odreenog

algoritma. Kao polazna taka konstruisanja mree uzima se ubacivanje neke
vrste spoljnih podataka za definisanje granica fluidne struje i geometrije
aeroprofila, pri emu oni mogu biti u formi opisa povri zapisanih u CAD
paketu ili individualne lokacije taaka snimljene u spoljnoj datoteci.
Vanost pripreme spoljnih datoteka ne moe se prenaglasiti, jer je kvalitet
rezultujue mree direkto povezan sa kvalitetom externih CAD i/ili spoljnih
korisnikih podataka. Podrazumijeva se da su CAD povrine i/ili spoljne
lokacije taaka visokog kvaliteta, iako nisu savrene.
Generisanje mree korienjem eksternih geometrijskih podataka
obuhvata:

organizaciju strujne putanje (glavina ili vratilo, kuite ili oklop,

ulaz i izlaz struje), radijus (R) i aksijalne (Z) lokacije u etri
odvojene datoteke;
organizaciju svakog profila, "X", "Y", "Z" koordinate datih sekcija
aeroprofila (od glavine do kuita);
ubacivanje podataka strujnog puta u generator mree korienjem
Set Flowpath Definition panela u grafikom interfejsu;
generisanje definicije strujnica koristei Set Streamline Definitions
panel 5.

Generisanje trodimenzionalne mree korienjem Define Parameters /

Generate Mesh panela podrazumijeva postojanje prethodno izraenih
komandnih skriptova, slika 8.9. Po ugraenom algoritmu, sraunate mrene
elije u cilindarskim presjecima, automatski se spajaju u trodimanzionalni
set, mislei da se radi o pravim lopaticama, te se dobiju zakrivljene
prizmatine elije, problematine u daljem numerikom postupku.
Drugi tip, koji predstavlja kombinovanu mreu heksaedarskih elija
oko lopatica i tetraedarskih u udaljenju, moe da obuhvati cijelu oblast
ispitivanja, slika 8.10. Ovo je i moderan koncept upravo iz razloga to lako
popunjava geometrijski sloene raunske zapremine. Strukturna mrea
predstavlja optimalnu izbornu varijantu za analizu pravih lopatica aksijalnih
maina.

8.16

Parne turbine

Energetske maine

Slika 8.9. Strukturna 3D

mrea jedne izvijene
konstrukcije
Izvijanje je, meutim, koncept koji zasad nije dovoljno obraen, kao ni
algoritmi gradnje strukturnih mrea ovakvih lopatica (rjeenje je izgradnja
sopstvenog generatora strukturne mree).
Ovakve mree su izgraene
za cijelu oblast variranog
izvijanja i primijenjene u
FLUENT solveru. Nema univerzalnog modela turbulencije, koji
je prihvatljiv za sve klase
problema.

Slika 8.10. Izgled jedne slobodne

nestrukturne mree (pokazane su samo
elije na lopatici i glavini)

Izbor modela turbulencije

zavisi od odreenih preduslova,
kao to su: fizika neodreenost
strujanja, usvojene prakse za
specifinu klasu problema, nivo
zahtijevane ili potrebne tanosti,
raspoloivi kompjuterski resursi,
ukupno vrijeme dozvoljeno za
simulaciju i slino.

Parne turbine

8.17

Energetske maine

Da bi se odabrao najprimjereniji model u konkretnoj primjeni, treba

razmotriti mogunosti i ogranienja razliitih opcija. Uobiajeno u CFD, te i
FLUENT i StarCD, raspoloivi su sljedei modeli turbulencije:
-

laminarno strujanje,
Spalart-Allmaras model turbulentnog strujanja,
k-epsilon model,
k-omega model,
Reynolds Stress model, i u novije vreme
Large Eddy Simulation (LES) model.

"Large Eddy Simulation - LES" model karakterie turbulentno

strujanje vrlozima razliite veliine i trajanja. Najvei od njih su tipino
uporedivi po veliini sa karakteristinom duinom glavnog strujanja.
Najmanji pak odgovaraju disipaciji kinetike energije turbulencije. Teorijski
je mogue direktno rijeiti ceo spektar turbulentnih promjena, korienjem
pristupa poznatog kao "Direct Numerical Simulation - DNS". DNS pristup,
meutim, nije podesan za praktine inenjerske probleme.
Konvencionalni pristup u simulaciji strujanja je rjeavanje
Rejnoldsovih osrednjenih Navije-Stoksovih jednaina (Reynolds Averaged
Navier-Stokes - RANS). U RANS pristupu, sva turbulentna kretanja su
modelirana, rezultujui u olakanom raunanju. Konceptualno, LES je
smjeten negde izmeu DNS i RANS pristupa. Pri tome, veliki vrtlozi se
razrjeavaju direktno u LES, dok se mali modeliraju. Sutina LES bi se
mogla sumirati na slijedei nain:
-

moment, masa, energija i pasivni skalari se transportuju uglavnom

velikim vrtlozima,
veliki vrtlozi su zavisniji od problema (diktirani su geometrijom i
uslovima na granicama),
mali vrlozi su manje zavisni od geometrije, izotropniji su i
konsekventno univerzalniji,
ansa da se nae univerzalni model je mnogo vea, ako se
modeliraju samo mali vrtlozi.

Raunajui samo velike vrtloge i modelirajui male, dobija se mnogo

manje restriktivniji zahtjev za mrenom rezolucijom nego u sluaju DNS
8.18

Parne turbine

Energetske maine

pristupa. Tipino, veliina mree za LES je jedan red veliine manja nego
kod DNS. Dalje, veliina vremenskog koraka e biti proporcionalna
vremenu za koje se vrtlog jednom okrene "Eddy-Turnover Time", to je
mnogo manje ograniavajue nego kod DNS pristupa.
Na slikama 8.11 i 8.12, plavo i crveno su oznaene granice ulaza i
izlaza struje u raunski domen respektivno, svjetlo plave su periodine
granice i sivo su zidovi na glavini i kuitu, kao i sama lopatica. FLUENT
model izgleda slino, izuzev to nema stacionarnih domena ispred i iza kola.

Slika 8.11. Granice raunskog prostora

u Star-CD modelu

Slika 8.12. Granice raunskog

prostora u FLUENT modelu

Dakle, generisanje mree zahtijeva odreeno iskustvo i poznavanje

osnovnih principa mehanike fluida (prethodna procjena karaktera strujanja),
s ciljem dobijanja potrebne njene finoe i pokrivanja oblasti strujanja u
kojima se oekuju najvei gradijenti brzine, temperature, naprezanja i sl.,
slika 8.13.
Izrada mrea predstavlja dugotrajan posao (do 50% ukupnog vremena
potrebnog za proraun). Generisanje mree na izlaznom (izduvnom) dijelu
turbine instalisane snage od 360 MW prikazano je na slici 8.14.

Parne turbine

8.19

Energetske maine

Slika 8.13. Geometrija i numerika mrea na povrini

turbinskih lopatica bez bandae

Slika 8.14. Prikaz generisanja raunarske mree

na izlaznom (izduvnom) dijelu parne turbine

8.4. PRORAUN POJEDINIH KONSTRUKTIVNIH

DETALJA
Najea primjena CFD paketa je kod prorauna pojedinih turbinskih
elemenata: lopatinog aparata, profiliranja turbinskih diskova, analiza
prostornog stanja naprezanja u diskovima, rotoru i lopaticama, ulaznih i
izlaznih kanala i sl. Za neto jednostavnije jednostepene energetske maine,
8.20

Parne turbine

Energetske maine

kao to su centrifugalni kompresori, pumpe i ventilatori, simuliraju se i

proraunavaju strujanja u kompletnim mainama, ukljuujui rotorske
lopatine reetke i njihovu interakciju sa statorskim reetkama. Na osnovu
ovakvih analiza strujanja, praenih odreenim gubicima energije, mogua je
optimizacija konstrukcije i ponavljanje procesa do dobijanja eljenih
performansi maine.
CFD prua mogunost izraunavanja i vizualizacije brzina,
temperature, naponskih stanja, naprezanja ili nekih drugih promjenljivih
veliina. Na slici 8.15 dat je primjer 3D analize temperaturnog polja
unutranjeg cilindra za Siemens-ov longitudinalni presjek kuita BB44FA.

a) longitudinalni presjek BB44FA

b) 3D temperaturni profil

Slika 8.15. Prikaz rezultata 3D modeliranja iz 2003. godine,

Siemens Power Generation
Slina analiza za kuite TNP data je i na slici 8.16, realizovana od
strane General Electric-a. Rezultati dobijeni ovim analizama se daju i
trodimenzionalno, s ciljem to efikasnijeg uoavanja odreenih fenomena
strujanja radnog fluida u turbinskom postrojenju.
Slika 8.17 prikazuje rezultate sprovedene analize modeliranja turbine
sa dva kuita instalisane snage 700 MW, pogodne za rekonstrukciju
turbinskih postrojenja iji ivotni vijek se nalazi u dijelu donoenja odluke o
njihovoj revitalizaciji, rekonstrukciji i modernizaciji, a ija snaga se kree

Parne turbine

8.21

Energetske maine

od 100 do 700 MW. Pri tome je posebno efikasan koncept modularnog

poboljanja pojedinih segmenata turbinskog postrojenja.

Slika 8.16. 3D prikaz budueg izgleda dijela TNP,

General Electric Company

8.22

Parne turbine

Energetske maine

a) HE parna turbina

b) KN parna turbina

Slika 8.17. Dizajniranje moderne turbine sa dva kuita

instalisane snage 700 MW, Siemens AG
Slian koncept dat je i na slici 8.18 pri razvoju potpuno nove
koncepcije dvocilindrine turbine, gdje primjena CFD tehnologije
omoguava uvoenje nekoliko bitnih konstruktivnih novina, koje za rezultat
imaju poboljanje stepena iskorienja turbinskog postrojenja u cjelini.
Korienje CFD tehnologija moe posluiti i za otkrivanje odreenih
nepravilnosti u samom strujanju, slika 8.19. Slika pokazuje putanje fluida
oko vrhova vitoperih turbinskih lopatica. Same putanje su vizualizirane
Parne turbine

8.23

Energetske maine

putanjem tzv. neutralnih estica, koje imaju istu gustinu kao radni fluid, u
izabranom uzvodnom presjeku, koje vizualiziraju proces strujanja.

a) TSP unutranje kuite

d) 3D
lopatice sa
bandaom

b) rotor TSP i TNP kao

cjelina

e) longitudinalni presjek TSP i TNP

modela E- turbine, sa materijalima
iz tabele 6.7

g) TSP spoljanje kuite

h) TSP rotor

c) TNP izlazni dio

f) simulacija
istjecanja iz izlaznog
dijela

i) TNP rotor

Slika 8.18. Prikaz modularnog koncepta nove E - turbine

korienjem raunarske tehnike, Siemens AG
8.24

Parne turbine

Energetske maine

Nije teko uoiti da fluid pretie preko vrhova lopatica iz zone vieg u
zonu nieg pritiska, to nije povoljno, jer se na taj nain raspoloiva
energija radnog fluida ne koristi u potpunosti. Mogua poboljanja u ovom
sluaju idu u pravcu promjene konstrukcije vrha lopatica, zatim kroz
smanjenje veliine zazora izmeu lopatica i kuita turbine, a optimizacija
se realizuje uz korienje CFD prorauna.

Slika 8.19. Prikaz trajektorije

fluida oko vrhova turbinskih
lopatica bez bandaa,
sa preticanjem fluida,
ANSYS CFX, 2004. god.
Prikaz dobijenih rezultata polja pritiska i temperatura, kao i prostiranja
vibracija dobijenih CFD proraunom dat je na slici 8.20. Ovakvi prikazi
rezultata omoguavaju dobijanje slike o pojedinim fenomenima koji prate
proces strujanja radnog fluida u turbinskom postrojenju, a koji se jedino
mogu dobiti u okviru laboratorijskih ispitivanja.

Slika 8.20. Prikaz

rezultata dobijenih na
primjeru za
nastrujavanje fluida na
povrinu turbinskih
lopatica (lijevo polje
pritiska i temperature,
desno vibracije), ANSYS
CFX, 2004. god.
Na kraju, dati su neki primjeri primjene CFD na razvoju potpuno
novih parnih turbina snage, kakva je turbina snage oko 907 MW sa pet
Parne turbine

8.25

Energetske maine

kuita, ugraena u TE VEAG u Boxbergu u Njemakoj, slika 8.21 ili

postrojenje parne turbine snage 1100 MW sa slike 8.22.

Slika 8.21. Model Siemens-ove petokuine parne turbine instalisane snage

907 MW, ugraene u TE VEAG, Boxberg, Njemaka

Slika 8.22. Model postrojenja parne turbine instalisane snage 1100 MW

8.26

Parne turbine

Energetske maine

Pri tome stepen efikasnosti turbine sa slike 8.21 iznosi 94,2% za TVP i
96,1% za TSP, a kao glavne novine predstavljaju vitopere lopatice, koje su
primjenjene ak i u dijelu TSP. Dio TSP je pri tome posebno podeen
promjeni specifinog protoka fluida du lopatice (poboljanje od oko 2% u
stepenu iskorienja turbine), slika 8.23.

Slika 8.23. Analiza

strujanja kroz stupnjeve sa
fokusom na preticanje
fluida i njegovo hvatanje u
komorama labirintnih
zaptivaa
Na slici 8.24 dat je prikaz modula visokopritisnog dijela turbine sa
aksijalno radijalnim leajnim blokom, dok slika 8.25 daje prikaz prorauna
parovoda korienjem Alstomovog softverskog paketa Rohr 2.

Slika 8.24.
Visokopritisni modul
parne turbine sa
aksijalno-radijalnim
leajnim blokom

Parne turbine

8.27

Energetske maine

Slika 8.25. Proraun naprezanja u cjevovodima

u programu Rohr 2, Alstom
Izlazni (izduvni) dio kuita TNP - dijela parne turbine prikazan je na
slici 8.26. Pri tome su takoe koriene CFD tehnologije.
8.28

Parne turbine

Energetske maine

Slika 8.26. Prikaz modela izlaznog (izduvnog) dijela ruske TNP snage
200 MW, korienjem CFD tehnologija Pro-E, Hypermesh i ANSYS,
BHEL Haridwar Ltd., New Delhi, Indija
Parne turbine

8.29