STANBUL SABAHATTN ZAM NVERSTES

GIDA MHENDSL BLM

ANALTK KMYA
DERS NOTLARI

PROF. DR. BLENT NAZLI

2012-STANBUL
0

1. ANALTK KMYA TANIM VE KAPSAMI

Kimya, konusu madde olan ve maddelerin yaplarn, zelliklerini, maddelerin yapsnda
meydana gelen deimeleri ve birbiri ile etkileimlerini inceleyen deneysel bir bilim daldr.
Maddenin iindeki element, molekl, iyon, atom veya gruplar uygulanan analiz yntemleriyle
ortaya konulmaktadr. Analitik kimya, maddenin yapsn inceleyen ve aklayan, dier bir
ifade ile maddeyi oluturan bileenleri ve miktarlarn ortaya koyan kimyann nemli bir
daldr. Analitik kimya, maddelerin tanmlanmas ve miktarlarnn belirlenmesi amacyla
klasik ve ileri analiz yntemlerini aratrr, kullanr ve gelitirir.
Bir maddenin iinde bulunan bileenlerin ne olduunun aratrlmas ilemine kalitatif (nitel)
analiz, ayn bileenlerin ne kadar olduunun aratrlmas ilemine ise kantitatif (nicel)
analiz denir. Bir maddenin nicel yapsnn bilinebilmesi iin ncelikle nitel yapsnn
bilinmesi gerekir. Nitel analiz, bir numunenin nasl bir madde (bileik, karm) olduunu ve
hangi maddelerden olutuunu ortaya koyma ilemi, nicel analiz ise, bir numunedeki her bir
bileenin miktarn belirleme ilemidir. Numunede bulunan ve deiken olduu var saylan
bileenler analit adn alr.
Nitel ve nicel analizler iin bazen ayn kimyasal tepkime geerli olabilir. rnein; demir(III)
iyonu ieren bir zeltiye tiyosiyanat iyonu eklenirse koyu krmz bir renk verir. Dolaysyla,
bilinmeyen zeltisine tiyosiyanat iyonu eklendiinde koyu krmz bir renk oluursa o
zeltide demir(III) iyonunun bulunduu anlalr. Dier yandan, rengin ak veya koyu oluu,
ortamdaki demir(III) iyonunun deriimine bal olduundan, bu rengin iddetinin
llmesiyle zeltide ne kadar demir(III) iyonunun bulunduu hesaplanabilir. Renk ler
(kolorimetre) ile demir yzdesi tayini bu temele dayanr.
Analitik kimya yalnz tekniin uygulanmasn deil, ayrma, belirtme ve lmlerin dayand
teorik esaslarn incelenmesi alanlarn da kapsar. Birok bakmdan analitik kimya dier kimya
kollar iin bir temel oluturur. Analitik kimya yeni bir bilim dal olmamakla birlikte bilim ve
teknolojinin gelimesine paralel olarak yeni analiz yntemlerinde son yllarda ok hzl
gelimeler olmutur. Tp, fen ve endstri bilimlerinin her alannda analitik kimya analizleri
kullanlmaktadr. Kan analizleri, idrar analizleri gibi salk analizleri, gda kontrol analizleri,
tarmsal rn kalite kontrol analizleri, endstriyel kalite kontrol analizleri, yakt analizleri ve
egzoz gaz analizleri bunlara rnek olarak verilebilir.
Bir numunenin tam analizi iin nce nitel analiz daha sonra belirlenen bileenlere gre nicel
analiz ilemleri yaplmaldr. Nitel analizlerde kartrma, ktrme, oluan kelei ayrma,
ykama ve aktarma ile zeltiyi stma ve buharlatrma gibi ilemler uygulanmaktadr.
Nicel analizlerde uygulanan ilemler ise klasik ve modern yntemler olarak iki gruba
ayrlmaktadr. Klasik yntemde, maddenin ktlesine ynelik olarak yaplan analize
gravimetrik analiz, hacmine ynelik olarak yaplan analize ise volumetrik analiz ad
verilmektedir.

Kullanlan teknie gre gravimetrik analiz ktrme ve uucu hale getirme eklinde
uygulanmakta, volumetrik yntemler ise kullanlan tepkime trne gre ntralleme,
ktrme, kompleks oluum ve ykseltgenme-indirgenme (redoks) titrasyonlar eklinde
uygulanmaktadr.
Son yllarda gelien ve enstrmental veya aletli analiz yntemleri ad verilen modern
yntemler maddenin k absorbsiyonu ve emisyonu ile elektrik, manyetik ve radyoaktiflik
gibi zelliklere dayanmaktadr. Modern yntemler, yararlanlan zellie gre elektrokimyasal,
atomik veya molekler spektroskopik ve kromatografik gibi deiik isimler altnda ele
alnmaktadr.
2- ANALZ BASAMAKLARI
Analitik kimyann amac kimyasal reaksiyonlar, temel ilkeleri, analiz yntemi
uygulamalarn, tekniini ve hesaplarn ieren kimyasal bilgileri vermektir. Kimyasal bir
analize balarken, ncelikle uygun temsili numunelerin ve tekrar numunelerin alnmas,
tartlmas ve znrletirilerek laboratuar numunelerinin hazrlanmas gerekir. Hazrlanan
numuneye srasyla nitel ve nicel analiz ilemeleri uygulanr ve elde edilen sonular
dorulanr. Buna gre, yaplacak ideal bir analiz u basamaklardan oluur.
2.1.Analiz metodu seimi
Analizde en nemli basamaktr ve doru yntemin seilmesi analizin dier basamaklarn
olumlu etkiler. Bir yntem seilirken sonucun ne kadar duyarlkta istendii, eldeki numune
miktar, harcanacak zaman, maliyet ve laboratuarda bulunan cihazlar gibi faktrler
deerlendirilmelidir.
Bir analiz iin uygulanacak analiz yntemi madde miktarna bal olarak deiiklik arz eder.
Madde miktar 50 mgdan fazla olan analize makro analiz, 10-50 mg aras olana yar mikro
analiz, 1-10 mg arasnda olana mikro analiz. 0.001-1 mg arasnda olana ultra mikro analiz
ve 0.001 mg altnda olana sub mikro analiz ad verilir.
2.2.Numune alma ve hazrlama
zellikle nicel analiz iin ok nemlidir. Numunenin alnd kayna homojen ve tam olarak
temsil etmesi, analizde elde edilecek sonucun kalitesi asndan nem tar. Ana numunenin
byk olduu durumlarda, deiik yerlerden byk paralar alnmaldr. Kaliteli sonular elde
etmek iin ayn numuneden tekrar numuneleri alnmaldr. Tekrar numunesi, ayn koullarda
ve ayn analitik yntemin uyguland birbirine yakn miktarlardaki madde ksmlardr.
Numuneler laboratuar ortamnda basit fiziksel yntemler kullanlarak hazrlanabilir. nce
numuneler birletirilip paralanarak, tlerek ve kartrlarak homojen hale getirilir. Sonra
laboratuar artlar iin gerekli olan miktara kadar azaltlr ve hassas bir terazide doru olarak
tartlarak kayda geirilir.

2.3.zelti hazrlama
Analizler genellikle znm hale getirilmi numuneler ile yapldndan, numuneler uygun
bir zelti ierinde analit kaybna neden olmadan zelti eklinde hazrlanmaldr. Baz
numuneler su veya baka bir zcde kolaylkla zndkleri halde baz numuneler
znmezler. Bu nedenle, bu tr numuneleri znr hale getirmek iin asit kullanm veya
stma gibi ilemler gerekir. znrletirme ad verilen bu ilemlerde, numunenin tamamn
zebilecek bir zc kullanlmal ve oluabilecek iddetli reaksiyonlara kar dikkatli
olunmaldr.
2.4.Bozucu etkileri giderme
Hazrlanan numunelerde pozitif veya negatif hatalara yol aabilecek bozucu etkilerin
nlenmesi gerekir. Bu nlemler, numunenin trne, bileimine ve yaplacak analize gre
deiir. Numunede farkl kimyasal formlarda bulunan analitin tm trlerinin ayr ayr miktar
tayini yaplmasna trlendirme ad verilir.
2.5.lme ve hesaplama
Bir numunedeki analit ktlesine, hacmine veya deriimine ilikin alnan lmle, miktar
bilinen analitten elde edilen lmn karlatrlmas kalibrasyon adn alr. ncelikle, cihaz
ve ekipmann kalibrasyonu salanmal ve analiz boyunca srdrlebilir olmas salanmaldr.
Analiz sonucunun kalibrasyonu iin deriimi doru ve tam olarak bilinen ve taze olan standart
zeltiler hazrlanmaldr. Hesaplama ileminde ise kalibrasyon ileminde retilen deneysel
verilerden analit deriimi hesaplanr.
2.6.Gvenirlik hesab
Veriler dntrlerek veya indirgenmesi salanarak istatistik deerlendirmesi yaplr ve
yntemin geerlilii ortaya konulur.
3. ANALTK VERLERDE STATSTKSEL DEERLENDRME
Analizler bir takm belirsizlik ve hatalar ierebilir. Bu hatalar belirli veya belirsiz olabilir.
Belirli hatalarn kayna analizci, analiz yntemi, kullanlan lm aleti veya cihazlar
olabilir. Belirli hatalar analizin kesinliini etkiler. Belirsiz hatalar ise kayna bilinemiyen ve
giderilemeyen hatalardr ve analizin doruluunu etkiler.
Analiz sonucunu belirsizlik ve hatasyla birlikte vermek iin eitli istatistiksel yntemler
kullanlr. Seilen analiz ynteminin analiz amacnza uygun olup olmadn yorumlamak
iin standart numune analizi, bamsz analiz ve tank tayinler yaplarak yntem hatalar
belirlenir. Bu yntem hatalar lmn kesinliine etki ediyorsa, lm sonucu hata ve
belirsizlii ile birlikte verilir. Eer yntem hatalar lmn doruluuna etki ediyorsa, analiz
yntemi deitirilerek analize uygun baka bir yntem seilir.
Kalitesi bilinmeyen verinin hibir anlam yoktur. Bu nedenle lm sonular belli olaslkta,
gerek ortalamay (populasyon ortalamas, ) da iine alacak ekilde, snrl sayda ki
lmden elde edilen deneysel ortalamay (rneklem ortalamas, X) merkez alacak ekilde bir
aralk olarak verilir. Bu arala gven aral denilir. Analizlerde gerek ortalamay ()
lmek mmkn olmayaca iin deneysel lmlerin gven aral ile birlikte verilmesi
lmlerin kalitesi konusunda fikir verir.
3

Bir deneysel ortalama ile bir gerek deer veya iki deneysel ortalamann farkl olma
olasln tahmin etmek iin yani bu farklarn gerek bir fark m (belirli hata kaynakl m)
yoksa sadece belirsiz hatalarn sonucumu olduunun belirlenmesi gerekir. Ayrca iki ayr
lm takmnn kesinliklerinin farkl olup olmadn belli bir olaslk seviyesinde
saptamakta gerekir. Bu amala eitli istatistiksel byklkler karlatrlr.
Herhangi bir analizde kullanlacak yntem baz faktrler (numune miktar, says, bozucu etki
yapan bileenler, matriks, laboratuar imkanlar, istenilen doruluk derecesi, kesinlik, hz,
kolaylk, maliyet vs) gz nnde bulundurularak analizi yapacak kii tarafndan seilir.
Seilen bu yntemin aratrcnn analizdeki amacna uygun, kabul edilebilir olduunu
dorulamas gerekir. Bu ileme yntem validasyonu denir ve eitli basamaklarla belirlenir.
Yntem validasyonu ile gelitirilen yntemin yaplan analiz iin geerli olduu kantlandktan
sonra numune analizlerine geilir.
Son yllarda istatistik ve matematiksel yntemler yardmyla ve bilgisayar kullanlarak
karmak kimyasal verilerin ilenmesi ve deney tasarmn kapsayan bir kimya dal olan
kemometri disiplini domutur.
4.ANALZLERDE SAYILAR VE BRMLER
Bilimsel ve teknolojik almalarda yaplan lmler, SI (SystemeInternational dUnites)
ad verilen Uluslararas Birimler Sistemi ile ifade edilmektedir. Buna gre, kimyada nem
tayan mol kavram, atom, molekl, iyon ve elektron gibi herhangi bir kimyasal trn
miktarn ifade eden bir temel SI birimidir. Dier bir ifade ile mol herhangi bir kimyasal trn
6.022x1023 tane paracna karlk gelen temel bir SI birimidir.
Mol ktlesi ise bir kimyasal trn bir molnn gram olarak ktlesidir. rnein,
stronsiyumun (Sr) mol ktlesi 87.62 gmol-1, hidroklorik asitin (HCl) mol ktlesi ise,
hidrojen(1.01 gmol-1) ve klor elementinin (35.45 gmol-1) birer mol ktlelerinin toplamna
karlk gelen 36.46 gmol-1 dr.
Mol ve trevi olan birimler, reaksiyonlardaki bileenlerin ilikileri ile miktarlarnn
hesaplanmas ve zelti hazrlama ilemlerinin yaplabilmesi iin kimya alannda ok nem
tamaktadr.
4.1.DERM BRMLER
Belirli miktar zeltide veya zcde znm olarak bulunan madde (analit) miktarna
deriim (konsantrasyon) denir. Deriim, birok ekilde ifade edilebilir. znen madde
miktarnn belirtilmedii bir ifade ekli olan doymu, doymam, ar doymu, seyreltik veya
deriik gibi ifadelerin yannda znen madde miktarnn nicel olarak ifade edildii yzde
deriim, molarite, , molalite, normalite, mol kesri, ppt, ppm ve ppb gibi ifadeler de
kullanlabilir.

4.1.1.YZDE ZELTLER
zeltinin 100 biriminde znen madde miktarna denir ve % iareti ile gsterilir. Arlka
yzde, hacimce yzde ve hacim -arlka yzde olmak zere ekilde ifade edilebilir
Arlka yzde
100 g zeltideki znen maddenin gram cinsinden miktarn verir. phesiz birimin gram
olmas art deildir, baka arlk birimleri de olabilir. rnein arlka % 20lik sodyum
klorr zeltisi demek 100 gram sodyum klorr zeltisinin iinde 20 g kat sodyum klorr
var veya 100 kg NaCl zeltisinin iinde 20 kg kat NaCl var demektir. Bir baka deyile
zelti ve znen miktarlar arlk birimiyle ifade edilmelidir
Alka Yzde (% w/w) =znen maddenin ktlesi / zeltinin toplam ktlesi X100
Hacimce yzde
100 birim hacimdeki zeltide znen hacim maddeyi verir. rnein hacimce % 20lik
alkol zeltisi demek, 100 ml alkol zeltisinin iinde 20 ml saf alkol var veya 100 l alkol
zeltisinin iinde 20 l saf alkol var demektir. Ksaca sylemek gerekirse zelti ve znen
miktarlar hacim birimiyle ifade edilmelidir.
Hacimce Yzde (% V/V) =znen maddenin hacmi / zeltinin toplam hacmi X100
Hacim -arlka yzde
100 hacim biriminde znen arlka maddeyi verir. rnein hacim arlka % 20lik
sodyum klorr zeltisi demek 100 ml NaCl zeltisinde 20 g NaCl var veya 100 litre NaCl
zeltisinde 20 kg NaCl var demektir. Burada zeltinin miktar hacim biriminden, znen
maddenin miktar ise arlk biriminden ifade edilmelidir.
Hacim-Arlka Yzde(% w/V) =znen maddenin ktlesi / zeltinin toplam hacmi X100
rnek : Arlka % 5lik 500 g NaOH zeltisi nasl hazrlanr?
Tanma gre 100 gram zelti iinde 5 gram kat NaOH bulunmaktadr.
zeltinin toplam hacmi 500 gram olduuna gre 5 x 5 = 25 gram NaOH gereklidir.
O halde 500 -25 = 475 gram zc( yani su ) gereklidir.
Suyun younluunu 1 g/ml olarak kabul edilirse 475 ml su alnr ve 25 g NaOH bu suda
zlr.
rnek : inde hacimce % 40 alkol bulunan 1,5 litre zelti % 95lik alkolden
nasl hazrlanr?
Tanma gre 100 ml alkol zeltisinde 40 ml saf alkol bulunmas istenilmektedir.
O halde 1,5 litre iin (1500x0,4=600) 600 ml saf alkol gereklidir. 600 ml saf alkol ise
[100x600)/95=631.5] 632 ml %95lik alkolde vardr.
Buna gre zeltiyi hazrlayabilmek iin 632 ml % 95lik alkol alnr ve saf su ile 1,5 litreye
tamamlanr.

rnek : Hacim-arlka % 10luk 1 litre HCl zeltisi, younluu 1,19 g/ml olan
arlka % 37lik deriik HClden nasl hazrlanr?
Tanma gre zeltinin 1 litresinde 100 g saf HCl bulunmaldr.
Deriik asitin100 gramnda 37 gram saf asit bulunduuna gre
100 gram saf asit (100 /37 ) x 100 =270 g %37lik asitte bulunmaktadr.
Asidin tartlmas kolay olmadna gre hacminin bilinmesi uygun olur.
Bu (270 / 1,19 ) = 227 ml %37lik asit demektir.
Bu zeltinin hazrlanmas iin 1 litrelik l kabna 250 -300 ml saf su alnr. ine %37lik
asitten 227 ml, kartrarak yava yava eklenir . Daha sonra saf su ile litreye tamamlanr.
4.1.2.MOLARTE (M)
Bir litre zeltideki znen maddenin mol saysna denir ve M ile gsterilir. rnein 1 molar
NaOH zeltisi, 1 litresinde 1 mol yani 40 gram znm NaOH ieren zelti demektir.
Ayn ekilde 2 molar H2SO4 zeltisi 1 litresinde 2 mol yani 196 gram H2SO4 ieren zelti
demektir,
znenin mol says
M =
zeltinin hacmi(litre)
Burada yalnz znen maddenin miktar ve zeltinin miktar belli fakat zcnn miktar
belli deildir. Bu nedenle, 3 M 1 litre NaOH zeltisi 3 mol (3x40) = 120 g NaOH veya
1000-120 = 880 g (880 ml) suyun kartrlmasyla hazrlanamaz. nk bu durumda son
hacim 1000 ml den daha az olur. Oysa Molaritede nemli olan zeltinin son hacmidir.
Bu tr zeltiler l kab ad verilen ve belli hacimleri len kaplarda hazrlanr. Hesaplanan
miktar kadar znen madde bu kaba alnr ve zc ile (genellikle saf su ile) hacim
tamamlanr. Buna gre yukardaki zelti 880 ml zc (su) eklenerek deil, 120 g kat
NaOHin bir litrelik l kabna alnmas ve zerine 1 litre oluncaya kadar su eklenmesiyle
hazrlanr.
Molarite, en ok kullanlan ve hazrlanmas en kolay olan deriim birimlerinden biri olmakla
birlikte en nemli dezavantaj scakla baml oluudur. Scaklk nedeniyle sv hacmindeki
genleme, deriimi deitirir. Bu nedenle zelti hazrlandktan sonra eer snma olmusa oda
scaklna kadar soutulmas ve hacim kontrolnn yaplmas gerekir.
rnek : 500 ml 0,1 M NaOH zeltisi nasl hazrlanr?
nce, 51 litre zelti iin ne kadar NaOH gerekli olduunu bulunur. Molaritenin tanmna
gre 0,1 mol NaOH gereklidir. Hazrlanacak zeltinin hacmi bunun yars olduuna gre
gerekli olan NaOH miktar da ncekinin yars, yani (0,1/0,5) 0,05 mol olacaktr.
Sonra, 0,05 mol NaOH n ka gram olduunu bulmak gerekir.
1 mol NaOH 40 g olduuna gre,
0,05 mol NaOHin (0,05x40) =2 g olduu kolaylkla hesaplanabilir.
6

Buna gre, terazide 2 g NaOH tartp 500 mllik bir balon jojeye konulur ve
az miktarda suda zdkten sonra hacim izgisine kadar saf su ile doldurulur.
Veya ikinci bir yol olarak M =0.1 ve V = 500 ml = 0.5 litre
M= znen (mol) / zelti(litre)

0.1= znen(mol) / 0,5(litre)

znen = 0.05 mol veya 0.05 x 40 = 2 gr NaOH eklinde hesaplanabilir.

rnek : 250 ml 0,3 M HCl zeltisi, younluu 1,19 g/cm3 olan %37lik deriik HClden
nasl hazrlanr?
1 litre 0,3 M zeltisi iin 0,3 mol HCl gerekli ise
250 ml (0,250 litre) 0,3 M zelti iin
0,3 x 0,250 mol = 0,075 mol HCl gereklidir.
1 mol HCl = 36,5 g olduuna gre 0,075 mol HCl = 0,075 x 36,5 = 2,7375 gramdr.
Buna gre, 2,7375 g saf HCl tartlp 250 mllik bir balon jojeye konulur ve hacim izgisine
kadar saf su ile tamamlanr.
Ancak bu pratikte uygulanabilir bir durum deildir. nk, deriik asitten belli hacimde
almak, terazide tartmaktan daha kolaydr. Ayrca, mevcut asit saf asit deildir.
Bu nedenle nce 2,3775 g saf asit yerine % 37lik asitten ne kadar olmak gerektiini
hesaplamak gerekir. 100 g zeltinin 37 gram saf asit olduuna gre, 2,7375 g saf asit,
(100 / 37) = (X / 2,7375).X = 7,4 gram % 37lik asittir.
Tartm yapmak kolay olsayd % 37lik asitten 7,4 gram almak yeterli olacakt. Ancak, asidi
tartmak kolay olmadndan younluk balantsnda bilinenleri yerine koyarak 7,4 gram
asidin ka ml olduunu bulabiliriz
1,19 = (7,4) / V

V = 6,72 ml

Buna gre, 6,22 ml % 37lik HCl den alnr, 250 mllik balon jojeye konur ve hacim izgisine
kadar saf su ile tamamlanrsa istenen 0,3 Mlk zelti hazrlanm olur.
rnek : 3 M 250 ml hidroklorik asit zeltisi, younluu l,l9 g/ml olan arlka %37lik
deriik HCl zeltisinden nasl hazrlanr?
Eer l litrelik zelti istenseydi 3 mol znen gerekecekti. zelti 250 ml yani 0,250 litre
olduuna gre gerekli znen madde 0,250 x 3 = 0,75 moldr.
Bir mol HClnin arl 36,5 gram olduuna gre,
0,75 mol HCl 0,75 x 36,5 = 27,375 gramdr.

Asitin100 gramnda 37 gram saf HCl bulunduuna gre, 27,375 gram saf HCl,
(100 x 27,375) / 37 = 73,986 g asitte vardr.
Asitin younluu l,l9 g/ml olduuna gre 73,986 g asit (73,986 / 1,19) = 62,173 mldir
zeltinin hazrlanmas iin; 250 ml'lik l kabna az miktarda saf su alnr. zerine 62.173
ml deriik HCl konur ve 250 ml ye, saf su ile tamamlanr.
4.1.3.MOLALTE (m)
1000 gram zcde, znm maddenin mol saysna denir ve m ile gsterilir.
znen madde miktar (mol)
m =
zc miktar(kg)
Molariteden en nemli fark, zc ve znen miktarlarnn bilinmesi fakat zelti
hacminin bilinmemesidir.
rnein 3 molal NaOH zeltisi, 1000 gram suda
3 mol (3x40) =l20 g NaOH zlmesiyle hazrlanm zeltidir.
rnek : 120 g (120 ml) suda, l2 g NaOH zlmtr. Bu zeltinin molalitesi nedir?
1 mol NaOH

40 g ise

x mol NaOH

12 g dr

X = (12 / 40) = 0.3 mol NaOH

m= znen madde miktar (mol) / zc miktar(kg)
zc miktar 120 ml su = 120 gr su = 0.120 kg su

m= 0.3 / 0.120 = 2.5 molal

rnek : 500 g 2,5 molal NaOHzeltisi nasl hazrlanr?

2,5 molal NaOHzeltisi,
1000 g suda 2,5 mol (2,5 x40) = l00 g NaOH zlmesiyle hazrlanm zeltidir.
O halde bu zeltinin son arl 1000+100 = 1100 g olmaldr.
1100 g zeltide 100 g NaOH bulunursa
500 g zeltide
x g NaOH bulunur. X = (100 x 500) /1100 = 45,45 g NaOH
bulunmaktadr.
Buna gre, 45,45 g NaOH tartlr ve zerine toplam arlk 500 gram oluncaya kadar
(454,55 ml) saf su eklenirse istenen zelti hazrlanm olur.

4.1.4.NORMALTE (N)
1 litre zeltideki znen maddenin edeerlik says cinsinden ifadesine denir ve N ile
gsterilir.
znen maddenin edeer gram says
()
N =
zeltinin hacmi (litre)
(V)
Edeer gram says ise znen maddenin ktlesinin edeer gramna veya edeer ktlesine
blnmesiyle hesaplanr.
znen madde(gr)
Edeer gram says =
znen maddenin edeer gram

m
=
ne

Edeer gram ise znen maddenin mol ktlesinin ( MA) tesir deerliine ( TD )
blnmesiyle bulunur.
znen maddenin mol ktlesi
Edeer Gram =
znen maddenin tesir deerlii

MA
ne =
TD

Normalite hesaplamalarnda nce tesir deerlii (etkin deerlii) bilinmelidir. Bileikler

grupta toplanarak tesir deerlii bulunabilir
Asitlerin tesir deerlii, asidin verebilecei H iyonu saysdr.
HCl in verebilecei H iyonu says 1 dir. Tesir deerlii 1 dir.
H2SO4 in verebilecei H iyonu says 2 dir. Tesir deerlii 2 dir.
H3P O4 in verebilecei H iyonu says 3 dr. Tesir deerlii 3 dr.
Bazlarn tesir deerlii, bazn verebilecei OH iyonu saysdr.
KOH in verebilecei OH iyonu says 1 dir.Tesir deerlii 1 dir.
Ca(OH)2 in verebilecei OH iyonu says 2 dir.Tesir deerlii 2 dir.
Al(OH)3 in verebilecei OH iyonu says 3 dir.Tesir deerlii 3dr.
Tuzlarn tesir deerlii, forml iinde bulunan bir iyon ykne eittir.
Bir iyon demek, anyon toplam (negatif) veya katyon toplam (pozitif) demektir. Bilindii gibi
tuzlar ntral ve katyon ile anyon says eit olduundan herhangi biri tesir deerlii olarak
alnabilir. Buna gre,
AlCl3n tesir deerlii 3tr. Al= +3 veya 3 x Cl = 3 x (-1) = -3
NaCln tesir deerlii 1dir. Na= +1 veya OH= -1

Kompleks tuzlar iin de ayn durum geerlidir.

KAl (SO4)2 de tesir deerlii 4tr. K: +1, Al: +3 (Katyon says toplam 1+3= 4tr.) veya
2 tane SO4 olduu iin 2 x (-2) = -4
Redoks tepkimelerinde tesir deerlii, bir redoks tepkimesinde bir mol atom ya da iyonun
ald veya verdii mol saysdr.
Fe ----- > Fe+3 + 3 e-

Tesir Deerlii 3tr.

Fe+3 + 1 e- ------> Fe+2

Tesir Deerlii 1dir.

Tesir deerlii bilinirse, edeer gram kolaylkla bulunabilir.

Mol Ktlesi
Edeer Gram =
Tesir Deerlii
Edeer gram, maddenin girecei tepkimedeki ilevine gre deiir.
Elementlerin e deer gram; Al2O3 bileiinde Al +3 ve O -2 ykldr. Yani alminyum
3 mol elektron vermi, oksijen 2 mol elektron almtr.
27
Alun edeer gram = = 9 gram
3
16
O in edeer gram = = 8 gram
2
Elementlerin bir ksmnn ykleri deiken olduundan Cu+ , Cu+2 , Fe+2, Fe+3 vb.
elementler iin birden fazla edeer gram sz konusudur.
Asitlerin e deer gram; asidin girdii tepkimede 1 mol H+ iyonu veren veya oluturabilen
miktardr.
36,5
HCl in edeer gram = = 36,5 gram
1
62
H2CO3 in edeer gram = = 31 gram
2
98
H3PO4 n edeer gram = = 32,67 gram
3

10

Bazlarn edeer gram; bazn girdii tepkimede 1 mol OH iyonu veren veya
oluturabilen miktardr.
40
NaOH n edeer gram = = 40 gram
1
74
Ca(OH)2in edeer gram = = 37 gram
2
78
Al(OH)3in edeer gram = = 26 gram
3
Tuzlarn edeer gram; tuzlarn edeer gram mol ktlesinin tesir deerliine orandr
162,5
FeCl3n edeer gram = = 54,17 gram
3
160
CuSO4 n edeer gram = = 80 gram
2
119
KBrn edeer gram = = 119 gram
1
Bilinen edeer gram ile nce edeer gram says ve sonra Normalite deerleri, aada
verilen formllerde yerlerine konularak kolaylkla hesaplanabilir.
Ktle
Edeer gram says =
Edeer Gram

m
=
ne

znenin maddenin edeer gram says

()
NORMALTE =
zeltinin hacmi(litre)
(V)
Daha pratik zm iin, aadaki forml ile nce zm daha kolay olan molarite
hesaplanarak da normalite hesaplama yoluna gidilebilir.
Normalite = Molarite x Tesir Deerlii

11

rnek: 0,5 N 200 ml Ca(OH)2 zeltisini hazrlaynz. (MA: 74 gr/mol)

Metot 1: (lk forml ile)
Maddenin Ktlesi X Tesir Deerlii
NORMALTE =
Molekl Arl X zeltinin hacmi(litre)

m x TD
N =
MA x V

(m x 2)
.0.5 N=

74 gr/mol x 0,2 L

m = 3,7 gr. Ca(OH)2 bir miktar suda zlerek hacmi 200 mlye tamamlanr.

Metot 2: (Molarite hesab ile)

Normalite = Molarite x Tesir Deerlii

0,5 = M x 2

M = 0,25 mol/L Ca(OH)2

Molarite(M) = mol (n) / Litre (V) 0,25 mol/L = n/0,2 L
n = 0,05 mol Ca(OH)2
mol(n) = Maddenin ktlesi (m) / Molekl arl (MA)

0,05 mol = m/ 74 gr/mol

m = 3,7 gr. Ca(OH)2

rnek: 18,5 g Ca(OH)2 ile 250 ml zelti hazrlanyor. zeltinin normalitesi katr?
Ca(OH)2 = 74 g/mol (mol ktlesi, MA )
250 ml = 0,25 lt (zelti hacmi, V)
TD = 2 (Tesir deerlii)
MA
74
edeer gram (nE) = = = 37 g
TD
2
m
18,5
() Edeer Gram says = = = 0,5
ne
37

0,5
N = = = 2 Normal
V
0,25

12

rnek : 100 ml deriik H2SO4 (%98lik, d=l,84) 500 mlye seyreltilmitir. Bu zeltinin
normalitesi nedir?
nce l00 ml deriik slfrik asitte ka gram saf H2SO4 bulunduu hesaplanr ve
Buna gre,
d= M / V M= d x V M = 1.84 x 100 =184 gr
100 / 98 =184 / X
X= 180.32 gr saf H2SO4
Slfrik asit suya 2 hidrojen verir. Dolaysyla etkin deerlii 2dir.
Mol ktlesi ise 98dir. Bu durumda slfrik asitin edeer ktlesi 98 / 2 = 49 g olur.
Bu durumda znen maddelerin edeerlik says (l80,32 / 49) = 3,68,
Normalitesi ise (3,68 / 0,5)= 7,36 N olur.
NEML UYARI: ASTN ZERNE SU DEL, SUYUN ZERNE AST EKLENR.
Bu nedenle ilk nce bir miktar saf su balon joje iine konulur ve zerine asit zeltisinden
eklenerek, yine saf su ile tamamlama ilemi yaplr.
rnek: 100 cm3 nde 8,11 FeCl3 bulunan zeltinin normalitesini hesaplaynz?
(Fe : 56 Cl : 35,5 )
V = 100cm3 = 100 ml = 0,1 L
MA
162.5
ne = = = 54.17 g
TD
3
m
8,11
= = = 0,115
ne
54,17
.

0,15
N = = = 1,5 Normal
V
0,1
rnek: 1 N 500 cm3 asit zeltisi hazrlamak iin ktlece %98 lik z ktlesi 1,84 g/cm3
olan H2SO4 zeltisinden ka cm3 gerekir?
1 edeer H2SO4 = 98/2 = 49 gramdr.
Normalite = edeer gram / hacim
N = 49 / 0,5 = 24,5 g H2SO4 gerekli
24,5 x ( 100 / 98 ) = 25 g H2SO4 zeltisi gerekli
25 x ( 1cm3 / 1,84 g ) = 13,6 cm3

13

rnek : 2KMnO4+5H2O2 + 6H+ = 2MN2+ + 5O2 + 8H2O +2K+ tepkimesinde,

kullanlmak zere 0,1 N 500 ml KMnO4 zeltisi nasl hazrlanr?
Potasyum permanganat (KMnO4) ykseltgen olarak etki ettiinde mangann
ykseltgenme says +7den +2ye iner, yani mangan bu tepkimede 5 elektron alr.
O halde permanganatn tesir deerlii (etkin deerlii) 5dir.
Mol ktlesi(MA) ise 39+55+(4x16) = 158 gramdr.
Buna gre KMnO4 n edeer gram (158 / 5) = 31,6 gdr. Bu durumda,
1 litre 1 N KMnO4 zelti hazrlamak iin 31,6 g KMnO4 tartmak gerekecektir.
0,1 N iin 3,16 gram 0,1 N 500 ml iin ise 3,16 x 0,5 = 1,58 gram yeterlidir.
zeltiyi hazrlayabilmek iin 1,58 g KMnO4 tartlr.
500 mllik bir l kabna konur ve l izgisine kadar saf su ile tamamlanr.
Normalite , molar deriim kullanlarak da bulunabilir.
Molariteyi tesir deerlii ile arparsak normaliteyi buluruz.
Normalite = Molarite x Tesir Deerlii

N = M x TD

n
N = x TD
V
NaOH , HCl gibi molekl arl, edeer gramna eit olan maddelerin zeltilerinde
Normalite = Molarite
4.1.5.MOLKESR (Xi)
znen maddenin mol saysnn, zeltideki btn maddelerin mol saylar toplamna
oranna denir ve X ile gsterilir. rnein 1 mol A maddesi ile 1 mol B maddesinin
oluturduu bir zeltiyi dnelim. A maddesinin mol kesri (XA ile gsterilir); A maddesinin
molsaysnn (nA ile gsterilir) A ve B maddeleri mol saylar toplamna oranna eittir.
nA
XA =
nA + nB
zeltiyi oluturan maddelerin mol kesirleri toplam daima "1" dir.
rnein A, B, C, D, E gibi be maddenin oluturduu bir zeltide.
XA + XB + XC + XD + XE = 1

14

rnek : Arlka %23,4 NaCl ieren bir zeltide sodyum klorrn mol kesri nedir?
nce znen ve zcnn mol saylarnn bulunmas gerekir.
100 g zeltinin 23,4 gram NaCl olduuna gre 100-23,4= 76,6 gram su olmaldr.
Buna gre
znen NaCl n mol says 23.4 / 58.5 = 0.4 mol NaCl
zc suyun mol says 76.6 / 18 =4.2556 mol H2O
Buradan sodyum klorrn mol kesri XNaCL = 0.4 / (0.4 + 4.2556) = 0.0860
Suyun mol kesri ise XH2O = 4.2556 / (4.2556+0.4) = 0.9140 olarak hesaplanr
Bazen X, 100 ile arpm olarak da ifade edilir. Bu durumda mol yzdesinden sz edilir.
rnek : 1,5 mol metanol 50 g suda zlyor. Elde edilen zeltinin metanol ve su
ynnden mol kesri ve mol yzdeleri nedir? CH3OH (32 g/mol), H2O (18g/mol) .
n (mol) = m (g) / Ma (g/mol) ile suyun mol says bulunur. n (mol) = 50 / 18 = 2,78 mol
X metil alkol= (1,5 / (1,5+2,78)) = 0.350 % X metil alkol = 100 x 0.350 = 35,0
X znen + X zc = 1
X su = 0,650

X zc = 1 - X znen

X zc = 1 - 0.350 = 0,650

% X su = 100 x 0.650 = 65,0

4.1.6.DER DERM BRMLER

ppt= znen(gr) / zelti(kg)

ppt= znen(litre) / zelti(m3)
ppt, binde para anlamnda (parts per mille ) bir deriim birimidir
rnein 5 ppt, binde ( 103) be para demektir.
5 ppt Hg denildiinde, 1 L zeltide 5 g civa bulunduu anlalr

ppm= znen(mgr) / zelti(kg)

ppm= znen(ml) / zelti(m3)
ppm, milyonda para anlamnda (parts per million ) bir deriim birimidir
rnein 5 ppm, bir milyonda ( 106 ) be para demektir.
5 ppm Hg denildiinde, 1 L zeltide 5 mg civa bulunduu anlalr

ppb= znen(mgr) / zelti(ton)

ppb= znen(mikrolitre) / zelti(m3)
ppb milyarda para anlammnda (parts per billion) bir deriim birimidir.
rnein 5 ppb, bir milyonda (109) be para demektir.
5 ppb Fe denildiinde, 1 L zeltide 5 mikrogram Fe bulunduu anlalr

15

6. ZELTLER, ZNRLK VE ZELT TRLER

6.1. ZELTLER
Birbiri iinde tam olarak karabilen, her noktas ayn dalm gsteren, tek fazl karmlara
homojen karmlar, her noktas ayn dalm gsteremeyen iki fazl karmlara heterojen
karmlar denir.
Bir maddenin baka bir madde iinde, gzle grlemeyecek kadar kk tanecikler hlinde
dalmasyla oluan homojen karmlara zelti denir. zeltilerdeki dalma ortamna
zc veya zen, dalan maddeye znen ve znen maddenin zc iinde dalmas
olayna ise znme denir
rnein. yemek tuzu-su zeltisinde, yemek tuzunun suda dalmas olay znme, yemek
tuzu znen, su ise zcdr. Karmn her noktasnn tuz tadnda olmas ve dardan
bakldnda tek bir madde gibi grnmesi su-tuz karmnn bir zelti olduunu
gstermektedir. Bazen, zeltiyi oluturan maddelerden genellikle miktar ok olana zc,
miktar az olana znen denir. Byle bir tanmlama her zaman doru deildir. rnein
deriik slfrik asit iine az miktarda su eklendiinde zc su, znen ise slfrik asittir.
Btn maddeler bir zc ile zelti meydana getirmezler. rnein tebeir tozlar su ile
kartrlrsa zelti meydana gelmez, tozlar suda asl halde kalr. Bu ekildeki heterojen (iki
fazl) karmlara sspansiyon denir. Sspansiyon bir zelti deildir. Fazlarn younluklar
farkl olduundan birbirinden kolaylkla ayrlabilir.
Baz karmlar da ise znen madde, zeltilerde olduu gibi molekl veya iyon dzeyinde
birbirinden ayrlmaz, ancak paracklar sspansiyondaki kadar da iri deildir. Bu tr
karmlara kolloid denir ve bunlarda zelti deildir. Kolloidlere dardan bakldnda tek
fazl homojen karmlar gibidir. Fazlar fiziksel yollarla birbirinden ayrlamazlar. Ancak
mikroskopik inceleme ile fazlar fark edilebilir.
6.2.ZNRLK
Maddeler, zclerde az ya da ok znrler. Bir maddenin herhangi bir zc iinde az
ya da ok znmesi zellii znrlk olarak bilinir. Belli scaklk ve basn koullarnda,
belirli ktledeki zcy doymu hale getirmek iin gereken znen madde miktarna o
maddenin znrl denir. zc su ise, znrlk genellikle 100 gram su iinde
znen maddenin gram trnden ktlesi olarak belirtilir.
rnein, 200C de 100 g suda en ok 36 g sofra tuzu znebilir. Bu durumda, sofra tuzunun
200C de 100 g sudaki znrl 36 g tuz / 100 g sudur (Saf suyun younluu 1g/ cm3
olduundan hacmi ktlesine eittir.)
Bir maddenin znrlnden sz edilirken scaklk ve zc tr mutlaka belirtilmelidir.
Ayrca gazlar iin basnta verilmelidir. Kat maddelerin sudaki znrlkleri, znen
maddenin ve zcnn cinsine ve scaklna baldr. Su birok kat iin iyi bir zcdr.
Ancak her kat suda znmedii gibi znenlerinde miktar fakldr.

16

Bir znenin, bir zc ierisinde znmesi, bir denge kavramn da beraberinde

getirir. Kat bir madde suya atlnca, znmeye balar. znen paracklar, zc
moleklleri arasnda dalr. Birim hacimde znm olan, madde miktarna, o maddenin
zeltideki konsantrasyonu ( deriimi ) denir. Madde, hacmi deimeyen zcde,
zndke konsantrasyonu artar. Konsantrasyon arttka, znen paracklarn kat faza
dnme hz da artar. Sonunda bir denge durumuna eriirler.

6.2.1.znrle Etki Eden Faktrler

Scaklk
Katlarn suda znmesi genellikle s alan ( Endotermik ) bir olaydr. Scakln artrlmas
katlarn znrln artrr. Endotermik znmelerde scakln azalmas ile zeltide
kme balar ve zelti ar doymu olur. Az sayda olsa bile znrl scaklk artka
azalan katlarda vardr. Bu kat maddeler znrken darya s verir (Ekzotermik).
Endotermik znmelerde zelti scakl derken, ekzotermik znmelerde zeltinin
scakl ykselir.
rnein; Potasyum nitratn znrl scaklkla artarken, seryum (III) slfatn znrl
scaklkla azalmaktadr. Soydum klorrn znrlne scakln ok az miktarda etkisi
vardr. Buna gre znrln scaklkla deiimi maddeler iin ayrt edici bir zelliktir.
Svlarn znrlkleri de scakla baldr. Eer znen maddenin kaynama noktas
zcnn kaynama noktasndan yksekse znrlk scaklkla artar. zcnn kaynama
noktas yksekse znrlk scaklk arttka azalr.
zc ve znenin Tr
znrlk, zc ve znen maddenin trne baldr. rnein; alkol suda ok iyi
znd halde, zeytinya suda hi znmez. Genel bir kural olarak polar bileikler polar
zclerde daha iyi znr. Yani benzer benzeri zer. Buda bize znrln,
zcnn ve znenin trne bal olduunu gsterir.
Basn
Kat ve svlarn znrlnde basncn etkisi yoktur. Kat ve svlar sktrlamazlar ve bu
nedenle basnla znrlkleri deimez. Ancak gazlar sktrlma zelliine sahip
olduklarndan, uygulanan basn znrlklerini doru orantl artrr. Bu ifade Henry yasas
olarak bilinir. Gazlarda maksimum znrlk; yksek basn ve dk scaklk koullarnda
salanr.
Ortak yon Etkisi
Kat bir maddeyi, saf su yerine bu kat maddenin iyonlarn ieren bir zelti iinde zersek,
katnn znrl saf sudaki znrle gre azalr. Katnn znrlnn bu ekilde
azalmasna ortak iyon etkisi denir.

6.2.2.znme Hz
17

Bir zelti oluumu srasnda birim zamanda znen madde miktarna znme hz denir.
znme hzn etkileyen faktrlerden balcalar, zc ve znenin cinsi, scaklk, temas
yzeyi, bir kartrc ile kartrma ve zeltide znm madde miktardr.
zc ve znenin cinsi hem znrl hem de znme hzn etkiler. Bir madde,
farkl iki zcde farkl hzlarda znd gibi, iki madde ayn zcde yine farkl hzlarda
znebilir. Scaklk hem znrl hem de znme hzn artrr. Tm znmelerde
scaklk art znme hzn artrr. ri taneli kat maddelerin kk paralara blnmesi
temas yzeyini artrr buda znme hzn artrr. rnein ayn scaklkta ve hacimdeki ar
(saf ) su rneklerindeki eit ktleli toz eker, kesme ekerden daha hzl znr. Kartrma
ilemi, zc ile znenin arasndaki etkileimi artracandan tm znmelerde hz
artrr. Suya katlan bir madde balangta hzl znr; ancak zelti doygunlua
yaklarken znme hz azalr.

6.2.3.Sudan Baka zcler

Bir maddenin znrl zc ve znenin trne baldr. rnein yemek tuzu suda
ok znr, ancak benzinde znmez. Bunun tersine gres ya benzinde znr, ancak
suda znmez. Yine molekler yapl kat kkrt suda znmez; fakat karbon slfrde
(CS2) znr. Bir mum lekesini su ile karamayz. Ancak benzin ya da kuru temizlemede
kullanlan tetrakloreten ile karabiliriz. Yine oje asetonda, yal boya tinerde, zeytinya
karbontetraklorrde znr. Ancak bu maddeler suda znmezler.
Kimyada benzer benzeri zer eklinde genel bir kural vardr Yani benzer molekl
yapsndaki bileikler, yakn deerlerde molekller aras kuvvetlere sahiptirler ve birbiri
iinde znrler. Benzer yapda olmayan bileikler ise zelti oluturma eiliminde deildir.
Kimyada zc olarak genellikle su kullanlr; ancak suyun yannda etil alkol, sv amonyak,
sv HF, karbondislfr, karbontetraklorr, kloroform ve benzin gibi zcler de vardr.
6.3. ZELT TRLER
Bir zelti en az iki bileenden meydana gelir. zeltiler fiziksel hallerine gre, elektrik
akmn iletmelerine gre ve bileenlerin miktarlarna gre deiik alardan snflandrlr.
zeltiler, zclerin fiziksel durumuna gre :
zcs Kat olan zeltiler
zcs Sv olan zeltiler
zcs Gaz olan zeltiler
zeltiler elektrik akmn iletmelerine gre :
Elektrii ileten ( Elektrolit ) zeltiler
Elektrii letmeyen ( Elektrolit olmayan ) zeltiler
Bileenlerin miktarlarna ve znrlklerine gre :
Ar Doymu zelti
Doymu zelti
Doymam zelti
Bileenlerden birinin miktarnn sabit tutulup dierinin miktarnn arttrlmas veya
azaltlmas durumuna gre :
Deriik zelti
Seyreltik zelti

18

6.3.1. FZKSEL DURUMUNA GRE ZELT TRLER

zc-znen
Kat-Kat (Lehim, kurunla kalayn znmesi)
Kat-Sv (Amalgam, gmle civann znmesi)
Kat-Gaz (Paladyumda hidrojen gaznn znmesi)
Sv-Kat (Su iinde ekerin znmesi)
Sv-Sv (Suda alkoln znmesi)
Sv-Gaz (Su iinde oksijenin znmesi)
Gaz-Kat (Azot iinde iyot znmesi)
Gaz-Sv (Azot iinde su znmesi, nemli hava )
Gaz-Gaz (Hava, Azot iinde oksijenin znmesi )
Kat zeltiler iki ya da daha ok metalin eritilerek oluturduklar homojen kat karmlardr.
Bunlara alam denir. Alamlarda bir metalin atomlar dier metalin kristal yaps iine
girerek homojen bir karm oluturur. rnein paslanmaz elik ( 76 Fe, 16 Cr, 8 Ni ), Pirin
( 60 Cu, 40 Zn ), Bronz ( 80 Cu, 15 Sn, 5 Zn ) birer alamdr.
zc gaz olduunda, gazlar iinde gazlar kolay znr. Fakat gazlar iinde kat ve svlar
daha zor zndnden homojen bir zelti oluturmas gleir. zen madde zeltinin
fiziksel halini belirler. rnein, zcs kat olan zeltinin fiziksel hali de katdr.
Kimyasal reaksiyonlarn ou sv zeltilerde yrdnden, kimyaclar iin en nemli olan
sv zeltilerdir. Sv zc iinde, kat znrken znme kat maddenin d yzeyinde
balar. Kat maddenin yzeyi ne kadar bykse ve zcyle temas ederse, znme de o
kadar kolay ve hzl olur. Ayrca katnn toz haline getirilmesi ve zc ierisinde
kartrlmas, znmeyi kolaylatrr ve hzlandrr.
Maddelerin znmeleri dardan s alarak ya da darya s vererek gerekleir. Katnn sv
ierisinde znmesi esnasnda scaklk art znmeyi artrr. Gazlarda ise bu durum tam
tersidir ve gazlarn svdaki znrl scaklk art ile azalr. Bir sv iinde kat madde
zerken dardan basn uygulamak znmeye etki etmez.
Sv iinde baka bir svnn znmesiyle oluan zeltiler, sv-sv zeltileri olarak
nitelendirilir. Svlarn bazlar birbiriyle her oranda karabildikleri gibi, bazlar snrl
karabilir. Bazlar ise hi karmaz. Bunun nedeni karan bu iki svnn polar yaplarna
dayanr. rnein polar olan etanol su moleklleri tarafndan ekilerek suda znr (kolonya
gibi), fakat polar olmayan karbon tetra klorr(CCI4) suda znmez. nk su moleklleri
polar yaplar nedeniyle birbirini bir a olutururcasna eker. Karbon tetra klorr ise suyun
bu yapsn bozamaz ve dolaysyla znme gereklemez.
Gazlarn svlardaki znrlkleri de dier zeltide olduu gibi maddelerin cinsine
ve scaklna baldr. Ayrca basncnda znmeyi arttrc etkisi vardr. Kutuplu yapdaki
hidrojen klorr ve amonyak gibi gaz bileikler, yine kutuplu yapdaki su moleklleri
tarafndan ekilerek yeterince znr. Fakat Hidrojen ( H2 ), Azot (N2 ) , Oksijen (O2 ) gibi
kutupsuz yapdaki gazlarn sudaki znmeleri olduka zayftr.

19

zcs su olan zeltilere ksaca sulu zeltiler de denir. Suda znen maddeler fiziksel
hallerine ve kimyasal yaplarna bal olarak farkl davranlar gsterir. Genel olarak atomlar
arasnda kovalent ba bulunan yani molekl yapl bileikler suda zndnde molekler
yaplarn korur ve molekl halde suda dalr.
rnein eker, su iinde molekller halinde bulunur. Buna karlk NaCl (yemek tuzu) gibi
iyon yapl bileikler suda zndklerinde iyonlarna ayrlr. NaCl, sulu zeltide Na+ ve Cl
iyonlar halinde bulunur.
6.3.2. ELEKTRK AKIMINI LETMELERNE GRE ZELT TRLER
Asitler ve bazlarda, tuzlar gibi suda zndklerinde iyonlar olutururlar. zeltide oluan bu
iyonlar elektrik akmn iletir. Sulu zeltisi elektrik akmn ileten maddelere elektrolit
madde, zeltisine ise elektrolit zelti denir. Su iinde iyonlama yzdesi yksek olan
maddeler kuvvetli elektrolittir ve bu maddelerin zeltileri elektrik akmn iyi iletir.
yonlama yzdesi dk olanlar ise zayf elektrolit olup, bunlarn sulu zeltileri elektrik
akmn az iletir. Na+, K+, H+, NH4 +, NO3 gibi iyonlarn bileikleri kuvvetli elektrolittir.
Ag+, Cu+, Pb+ iyonlarn klorrleri Be+.Sr+,Pb+ nin slfatlar zayf elektrolittir.
Alkol, eker gibi molekler halde znen maddelerde iyonlama olmadndan bu maddeler
elektrik akmn iletmez. Etil alkol gibi molekller halinde znm bu tr maddelere
elektrolit olmayan madde, zeltisine ise elektrolit olmayan zelti denir.
6.3.3. ZNM MADDE MKTARINA GRE ZELT TRLER
Doymam zelti
Belirli scaklk ve basnta birim hacimde zebileceinden daha az madde zm olan
zeltilere doymam zelti denir. Dier bir ifade ile zcnn zebileceinden daha az
madde ieren zeltilere denir.
rnein: 100 mL su 20Cta en fazla 36 g yemek tuzu zebilir. Ayn scaklkta 100 ml suda
36 gdan daha az yemek tuzu znrse, bu doymam bir zeltidir. Doymam zeltilerin
deriimi ayn scaklkta doymu zeltilerin deriiminden ( konsantrasyonundan ) dktr.
Belirli bir scakla gre doymu olan bir zeltinin scakl ykseltilirse, daha ok madde
zebilecei duruma gelir. Ksaca doymu zelti doymam zelti haline gelir. Doymam
bir kat sv zeltisi sabit scaklkta; zeltiden yeterli miktarda zc buharlatrlarak ve
zeltiye znen madde ekleyerek doygun hale getirilebilir.
Doymu zelti
Belirli bir scaklkta ve basnta birim hacim zcde maksimum madde miktarnn
znmesiyle elde edilen zeltilere doymu zeltiler denir. Dier bir ifade ile belirli bir
scaklkta, belirli miktardaki zcnn zebilecei en fazla miktardaki maddeyi zm
olan zeltidir. rnein, 100 ml suda 20Cta 36 g yemek tuzu zndnde doymu zelti
oluur. znme, scakla bal olduundan hangi scaklk iin geerli olduu belirtilir.
Belirli bir scaklkta doymu hale gelen bir zeltide artlar deimedike znen maddenin
daha fazlas znmez. Doymu bir zeltide znen maddenin konsantrasyonuna
doygunluk konsantrasyonu denir.
20

Ar Doymu zelti
Belirli bir scaklkta, belirli miktardaki zcnn zebileceinden daha fazla maddeyi
zm olan zeltilere ar doymu zeltiler denir. Bir baka ifadeyle konsantrasyonu
(deriimi), doygunluk konsantrasyonundan fazla olan zeltilere de ar doymu zelti denir.
Ar doymu zeltiler kararsz olup, znen maddenin ok az miktar eklendiinde ya da
zelti alkalandnda fazladan znm olan madde ker. Baz hallerde ise doymu
zeltide zeltinin scakln artrarak daha fazla madde znmesi salanabilir. Bu
zeltiler soutulduunda fazladan znen ksm zeltide kalabilir.
6.3.4. BELRL MKTARDA ZCDE ZNEN MADDE MKTARINA GRE
ZELT TRLER
Doymam zeltilerdeki znen miktar bazen ok seyreltik, seyreltik veya deriik eklinde
de tanmland olur. Ancak bu nitel bir tanmlamadr. Yani deriikliin veya seyreltikliin
snr belli deildir. rnein seyreltik denilen bir zeltiye az miktarda daha madde
eklendiinde elde edilen yeni zelti bir ncekine gre deriik, ancak bir miktar daha madde
eklenerek elde edilecek olan bir sonrakinden seyreltiktir.
Deriik zeltiler
inde ok miktarda znm madde ieren zeltiler deriik zelti olarak adlandrlr.
Laboratuarda bazen yeni bir zelti hazrlamak yerine hazr bulunan zeltiyi deritirerek
kullanmak tercih edilir. Deritirme ilemi, zeltiden zcnn uzaklatrlmasyla veya
zeltiye znen eklenmesi ile gerekletirilir. zeltinin deriimi, kat sv zeltilerde
zcnn buharlatrlmas, sv sv zeltilerde ise znen madde eklenmesi ile artrlr.
Ancak, zeltinin ar doymu hale gelmemesi iin, zc uzaklatrma ileminde znen
maddenin kmemesi gerekir.
Madde ilave edilerek, zeltilerin deriimini arttrmak iin, mevcut hazr zeltideki znen
madde miktar ile hazrlanmas istenen zelti iin ne kadar maddeye gerek olduu hesaplanr.
Eklenecek madde kat ise dorudan tartlp zeltiye eklenir, deriik asitler gibi sv halde ise,
younluk ve yzde deerleri yardmyla ka mililitre madde alnmas gerektii hesaplanr ve
hesaplanan kadar madde hazr zeltiye eklenir.
Seyreltik zeltiler
inde az miktarda znm madde ieren zeltiler seyreltik zelti olarak adlandrlr..
Laboratuarda bazen, mevcut zeltilerden daha seyreltik zelti hazrlamak gerekebilir.
Seyreltme ilemi yaplacaksa zeltinin uzun sre beklemi olmamasna dikkat edilmelidir.
Seyreltme ilemi, deriimi bilinen zeltiye, zc (genelde su) eklenerek yaplabilir. Bu
durumda, mevcut zelti iinde ne kadar znen madde bulunduu ve bu madde ile istenen
deriimde ka mililitrelik zelti hazrlanabilecei hesaplanr. Hesaplanan hacimden mevcut
zeltinin hacmi karlarak eklenmesi gereken saf su miktar bulunur ve nceki zeltinin
zerine eklenir. Bir zelti, zc katlarak seyreltildii zaman, hacmi artar. Byle olunca
konsantrasyonu ( deriimi ) azalr. znen madde miktar deimedii iin hacim ve
konsantrasyon arpm deimez.
21

7.ZELT HAZIRLAMA
zeltilerde nemli olan zeltinin son hacmi olduundan, zelti hazrlama zel bir dikkat gerektirir.
Bu nedenle molar ve normal gibi hacim temelli deriimlerde, zeltiler l kab ad verilen ve
hacimleri belli olan ll kaplarda hazrlanr. Sadece ktlece % zelti hazrlanrken zen ve
znenin ktleleri esas alndndan zel ll kaplara ihtiya yoktur. nk znen ve zenin
arlklar toplam zelti arln vermelidir. Yani znen ve zen madde hesaplamaya gre tartlr
ve kartrlarak znme salanr.
Eer zc saf su ise, saf suyun younluu 1 g/cm3 olduundan suyun arl hacmine eittir ve
ll kaplarn kullanm tercih edilir. Hesaplanan miktar kadar znen madde bu kaba alnr ve
zc ile (genellikle saf su) hacim tamamlanr. zelti hazrlamann en nemli dezavantaj scakla
baml oluudur. Scaklk nedeniyle sv hacmindeki genleme deriimi yani konsantrasyonu
deitirir. Bu nedenle zelti hazrlandktan sonra eer snma olmusa oda scaklna kadar
soutulmas ve hacim kontrolnn yaplmas gerekir.

zelti Hazrlarken Dikkat Edilecek Noktalar

zelti hazrlamaya balamadan nce ilk olarak etiket bilgileri gzden geirilmeli ve znen
ile zc hakknda bilgi sahibi olunmaldr. zelti hazrlama ncesi yaplacak ikinci ilem
zelti hazrlamak iin gerekli olan znen madde miktarn hesaplamaktr. Bir maddenin
istenen deriimde zeltisini hazrlamak iin, o maddenin orijinal ie etiketinde yazl olan %
deriim ve younluk bilgilerine dikkat edilmelidir.
znen madde sv ise etiket bilgilerinden younluk ve arlk yzdesinin bilinmesi gerekir.
znen madde kat ise, mmkn olduunca saf ve uygun artlarda muhafaza edilmi
olmasna dikkat edilmelidir. Nem alm, safln yitirmi maddelerden istenilen
konsantrasyonda zelti hazrlamak mmkn deildir.
zelti hazrlamada kullanlan cam kaplar temizlenmi, saf suda ykanm ve kuru olmaldr.
Ancak daha sonra zerine su eklenecek balon jojelerin kurutulmas gerekli deildir. zelti
hazrlamada kullanlacak su, yeni hazrlanm, oda scaklnda ve saf olmaldr. Baz
zeltilerde kaynatlm ve soutulmu saf su kullanlr.
Katlarn zeltisi hazrlanrken tartm alnan katnn nce bir beher ya da erlende zlmesi,
sonra bir balon jojeye aktarlmas gerekir. Kullanlan beher bir miktar daha saf su ile
alkalanmal ve bu su da zeltiye eklenmelidir.
Hacim lmlerinde kullanlan kaplar belli seviyelerine kadar doldurulurken, cidarlarnda
hava kabarc kalmamasna ve cidarnn tamamen sv ile slanm olmasna dikkat
edilmelidir. Volumetrik kaplarn kalibrasyonu 25C iin yaplm olduundan, llen svnn
bu scaklkta (veya oda scaklnda) olmasna zen gsterilmelidir.
Belli hacimdeki svnn aktarlmasnda pipetler ve puarlar kullanlmal ve pipet iaret
izgisine kadar doldurulduktan sonra zelti damla damla gereken yere boaltlmaldr.
Balon jojelerde alkalama ilemi kapak skca kapatldktan sonra yaplmal ve kapak avu
iine alnarak ters evrilmeli ve teki el ile balonun geni ksmndan tutulmaldr. Bu ekilde
iyice alkalandktan sonra tekrar eski duruma getirilmelidir.

22

zeltisi hazrlanacak olan madde asit ise balon jojeye nceden bir miktar saf su konulmal ve
asit, bu suyun zerine yava yava eklenmelidir. Aksi takdirde, asite su eklendiinde ar s
art olacandan cam kabn atlamas, krlmas veya patlamas gibi istenmeyen kazalara
neden olabilecektir. Balon jojeler kesinlikle atete stlmamaldr.
zeltilerin deriimleri onlarn hangi duyarlk ve dikkatle hazrlandn da gstermektedir.
rnein 0.25 M zelti ile 0.2500 M zelti hazrlanlar farkldr ve birbirlerinin yerine
kullanlmaz.
zeltileri Muhafaza Etme
Hazrlanan zelti uygun hacimdeki temiz, kuru bir ieye boaltlr ve etiketlenir. Etiket
zerinde bulunmas gereken bilgilerin balcalar, zeltinin deriimi, zeltinin ad,
hazrlan tarihi, hazrlayan kiinin ad veya bunu belirten iaret-simgedir. zeltilerin
muhafaza edilmesinde kimyasallar muhafaza etme koullar geerlidir. ielenmi ve
etiketlenmi zeltiler serin, kuru ortamlarda ak veya kapal raflarda direkt gne ndan
korunarak muhafaza edilmelidir. zeltiler balon jojede veya dier l kaplarnda kesinlikle
saklanmamaldr.
zelti ieleri aside ve baza dayankl, kapakl ve zeltinin zelliine gre renkli veya
saydam olmaldr. zelti iesi seilirken zeltinin zelllikleri ve hacmi gz nne
alnmaldr. Koyu renkli, az rodajl zelti ieleri tercih edilmelidir. rnein; ktan
etkilenen zeltiler mutlaka renkli ielerde muhafaza edilmelidir. zelti ielerinin hacmi
genellikle 50 ml, 100 ml, 250ml, 500 ml ve 1 ldir. rnein, zelti hacmimiz 250 ml ise buna
uygun hacimde (250 mllik) zelti iesi seilmelidir.
zelti ieleri, cam malzemelerin temizlenmesinde olduu gibi nce deterjanl su ile
fralanarak ykanmal ve daha sonra bol su ile durulanmaldr. Kullanlmadan nce saf sudan
geirilip kurutulmaldr. Kesinlikle temiz ve kuru olmayan zelti ielerine zelti
doldurulmamaldr. zeltiler, zelti ielerine doldurulduktan sonra iyice kapatlp d
yzeyi kurulanmal ve etiketlenmelidir.
7.1.ZELTLERN KARITIRILMASI
Laboratuarlarda var olan zeltileri deerlendirmek iin, kartrarak yeni zelti hazrlamak
ve bunlar kullanmak sk bavurulan bir durumdur. Kartrma var olan zeltilerin birbiriyle
kartrlmas olabilecei gibi deritirilmesi veya seyreltilmesi eklinde de olabilir.
7.1.1. Farkl Yzdelerdeki zeltileri Kartrmak
Yzdeleri farkl ayn madde ve zcnn zeltileri kartrldnda yzdesi ve deriimi
farkl olan zeltiler elde ederiz. Yzdesi az olan zeltinin deriimi (konsantrasyonu )
artarken, yzdesi yksek olann deriimi azalr. Ayn maddenin iki veya daha fazla zeltisi
kartrlrsa;
C1 . V1 + C2 . V2 +.. = CSon . VToplam
Kartrlan iki zeltinin toplam hacmi,

V T = V1 + V2

Formlleri ile kartrlan zeltilerin yzde deriimi veya hacmi hesaplanabilir.

23

rnek: 400 ml % 10 luk tuz zeltisi ile 200 ml % 40lk tuz zeltisi kartrlyor.
Karmn hacimce yzde deriimi katr?
C1 = 10
V1 = 400 ml

C2 = 40
V2 = 200 ml

Cson = ?
VT = 600 ml

Karmn oluturduu zeltinin yzde deriimi ;

C1 . V1 + C2 . V 2 = CSon. VToplam
10 .400 + 40. 200 = CSon . 600
4000 + 8000 = CSon . 600
CSon = 20
Karm % 20lik olur.

7.1.2. Farkl Molaritedeki zeltileri Kartrmak

Bir maddenin ayn zc kullanlarak hazrlanm farkl zeltileri kartrldnda,
zeltideki znen maddenin mol saylar toplam yeni zeltideki mol saysn, hacimleri
toplam da yeni zeltinin hacmini verir. Yeni zeltide deriimi dk olann deriimi
artarken, deriimi yksek olann deriimi azalr. Buna gre;
I. zelti
Mol says
Hacim
Molarite

n1

II. zelti
n2

V1
M1

V2
M2

III. zelti
n = n1+ n2
VT = V1+ V2
MS = ?

n= n1+ n2 olduuna gre

M1.V1+ M2V2 = MS.VT

forml yazlr.

Kartrlan zeltiler ikiden fazla ise;

M1.V1+ M2V2 +..= MS.VT

MS: Kartrlarak hazrlanan zeltinin molaritesi;
VT: Toplam hacim

rnek : 200 ml 0,2 M ve 300 ml 0,5 M NaOH zeltilerinin kartrlmasyla elde edilen yeni
zeltinin molaritesi nedir?
V1=200ml V2=300ml VT=500ml
M1=0.2
M2=0.5
MT=?
V1M1+ V2M2 = MTVT
200 x 0.2 + 300 x 0.5 =500 x MT
MT = 190 / 500 = 0.38 M

24

rnek : 300 ml 0,2 M HNO3 zeltisi ile 200 ml 0.15 M HNO3 zeltisi kartrlyor.Yeni

zeltinin molaritesini hesaplaynz?

V1= 300 ml

V2 =200 ml

VT = 500 ml

M1=0,2

M2 = 0,15

MS = ?

M1.V1 + M2.V2 = MS.VT

0,2 .300 + 0,15 .200 = M.500
MS= 0,18 molar

rnek: 200 ml 0,3 M HCl zeltisini 0,5 M yapabilmek iin 1 M lk asit zeltisinden ne
kadar eklenmelidir?
V1= 200 ml
M1=0,3

V2 =?
M 2= 1

VT = ( 200 + V2 )
MS=0,5

M1.V1 + M2..V2 = MS.VT

0,3. 200 + 1. V2 = 0,5 . ( 200 + V2 )
60 + V2 = 100 + 0,5 V2
V2-0,5 V2 = 100 - 60
0,5.V2 = 40 ml ise V2 = 80 ml
200 ml 0,3 Mlk zeltiye 1Mlk zeltiden 80 ml ilave edildiinde 280 ml 0,5 Mlk
zelti hazrlanr.

7.1.3. Farkl Normalitedeki zeltileri Kartrmak

Normal deriimleri farkl olan ayn maddenin ve zcnn zeltileri kartrldnda yeni zeltinin
normalitesi;
.
N1 . V1 + N2 .V2 + = NS . VT forml ile hesaplanr
Bu formlden karmn normalitesi ve hacmi hesaplanabilir.
NS: Kartrlarak hazrlanan zeltinin normalitesi,
VT: Toplam hacim.

rnek: 0,1 N 100 ml CH3COOH zeltisi ile 0,4 N 200 ml CH3COOH zeltileri
kartrlyor. Karmn normalitesini hesaplaynz.
N1 = 0,1
N2 = 0,4
V1 =100 ml V2 = 200 ml

NS = ?
VT = 300 ml

N1 . V1 + N2 .V2 = NS . VT

0,1 .100 + 0,4. 200 = NS.300

NS = 0,3 normal ( karmn normalitesi )

25

rnek: 200 ml 4N H2SO4 zeltisini hazrlamak iin 1N H2SO4 ile 6N H2SO4

zeltilerinden kaar ml kartrlmaldr?
N1= 0,1
N2= 0,4
V1 =100 ml V2 = 200 ml

NS=?
VT = 300 ml

N1 . V1 + N2 . V2 = NS . VT
0,1 .100 + 0,4. 200 = NS .300
NS = 0,3 normal ( karmn normalitesi )

7.2. ZELTLERN DERTRLMES

Kat veya sv bir maddenin belli bir deriimdeki zeltisini hazrlamak iin hesaplanan belli
bir ktleden veya hacimden alnan madde miktar uygun bir zcde zlr ve istenilen son
hacme kadar standart balon jojelerde tamamlanr. Hazrlanan ve deriimi tam olarak bilinen
bu zeltiler stok zeltisi olarak adlandrlr ve daha seyrek zeltiler bu stok zeltilerden
hareketle hazrlanr. Deriimi bilinen deriik bir zeltiden, istenen deriimde bir seyreltik
zelti hazrlamak iin, bu zeltiler ilk (deriik) ve son(seyreltik) hallerinde ayn mol says
iereceinden, bu ilem iin aadaki formlden yararlanlr.

C1 x V1 = C2 x V2
C1 = Deriimi bilinen stok zelti miktar
V1 = Deriimi bilinen stok zelti hacmi
C2 = Seyreltilmesi istenen son deriim miktar
V2 = Seyreltilmesi istenen son deriim hacmi
7.2.1. Yzde zeltileri Deritirmek
Yzdesi ve hacmi belli olan zeltiyi deritirmek iin;
C1 . V1 = C2 .V2 forml veya
mznen x 100
(% Deriim ) C =
mzelti

yzde deriim forml kullanlarak hesaplama yaplabilir.

Yzde zeltileri deritirirken buharlatrma veya znen ekleme ilemlerinden hangisinin

yaplacana karar verip ona gre hesaplama yaplmaldr.

26

rnek: 200 ml % 10 luk KOH zeltisinin % 40 lk zelti haline gelebilmesi iin ka ml

zc uzaklatrlmaldr?
C1= 10
V1 =200 ml

C2= 40
V2 = ? VBuhar =?

Yzde deriimi belli olan zeltinin deriimini artrmak birim hacimdeki znen madde
miktarn artrmak gerekir. Bu nedenle,
C1 . V1= C2 .V2 formlnde verilen deerleri yerine yazarak ; 10 x 200 = 40 x V2
V2= 50 ml
% 40 deriik zeltinin hacmi bulunur.
% 10 luk zeltinin deriimini % 40 a ykseltmek iin zeltiden uzaklatrlan zcnn
hacmi;
VBuhar = V1 - V2 bantsnda deerleri yerine yazarak,
VBuhar = 200 50
VBuhar = 150 ml olarak bulunur.
% 10luk 200 ml KOH zeltisi kaynatlarak 150 ml zcy buharlatrrsak % 40lk
deriik zelti hazrlanm olur. Bu durumda, % 40lk, %10luk zeltiden daha deriiktir.
rnek: % 15lik 200 mllik NaOH zeltisini %30luk zelti haline getirmek iin ka gram
NaOH eklenmelidir?
C1= %15
C2 = %30
V1 = 200 ml
V2 = 200 ml
m1= ? ( I. zeltideki madde miktar )
m2 =? (II. zeltideki madde miktar )
mE =? ( zeltiye eklenen madde miktar)
zeltinin deriimini artrmak iin zeltiye ilave edilecek madde miktar hesaplanmaldr.
Deriim ykseltilirken zcnn hacminde deime olmamaktadr. zeltiye ilave edilen
madde miktarn hesaplamak iin;
I.zeltideki (%15lik 200 mllik zelti ) znen madde miktar
mznen x 100

m1 x 100

m1 x 100

(% Deriim ) C1 = =

mzelti

V1

15 =

200

m1 = 30 gram NaOH ( %15lik zeltideki znen madde miktar)

II. zeltideki ( %30luk 200 ml zeltideki ) znen madde miktar

m2 x 100
(% Deriim ) C2 = (zeltinin hacminde deime olmadndan V1 = V2 = 200 ml )

V2
m2 x 100
30 =

200

30 x 200
m2 =
100

m2 = 60 g NaOH

27

II. zeltide (%40lk ) znen madde miktar, II. zeltiden (% 30 ) , I. zeltideki (%15) madde
miktar kartlrsa, deriimi artrmak iin eklenen madde miktar hesaplanr.
mE = m2- m1
mE = 60g 30g
mE= 30 g NaOH
%15 lik 200 ml zeltiye ilave edilerek deriimi %30 a ykseltilmi olur.

7.2.2. Molar zeltileri Deritirmek

Molaritesi belli olan zeltileri deritirmek iin zc buharlatrlmal veya znen eklenmelidir.
Her iki durumda da deriim artacaktr. Molar zeltilerin deritirilmesinde;

M1 .V1 = M2 .V2
Forml veya molarite
M = Molarite (mol /L) n = Mol

V = Hacim ( L )

n
M =

forml kullanlarak hesaplama yaplabilir.

V
rnek: 300 ml lk 0,1 M lk KOH zeltisi 1 M lk zelti olarak hazrlandnda hacmi ka ml
olur?
M1 = 0,1
M2 = 1
V1 = 300ml V2 = ?( II. zeltinin hacmi )
M1 .V1 = M2 .V2 formlnde verilenleri yerine yazarak;
0,1 x 300 = 1 x V2
V2 = 30 ml bulunur ve 1M lk zelti 30 ml olur.
rnek : 100 ml 0,1 M lk Na2CO3 zeltisinin deriimini 0,5 Ma ykseltmek iin ka ml su
buharlatrlmaldr?
V1= 100 ml
M1=0,1 molar

V2= ?
VBuhar =?
M2=0,5 molar

0,5 M lk zeltinin hacmini hesaplamak iin, M1 .V1 = M2 .V2 forml kullanlr

0,1 x 100 = 0,5 x V2 ise V2 = (0,1100) / 0.5 V2= 20 ml bulunur.
zeltiden buharlatrlan suyun hacmi;
VBuhar = V1- V2 VBuhar = 100 -20

VBuhar = 80 ml

80 ml su buharlatrlarak zeltinin deriimi 0,5 molara ykseltilmitir.

28

rnek : 200 ml 0,3 M HCl zeltisini 0,5 M yapabilmek iin 1 Mlk asit
zeltisinden ne kadar eklenmelidir?
M1= 0,3 M
V1= 200 ml

M2= 1,0 M M = 0,5 M

V2= ?
V = 200 + V2

M1 .V1 + M2 .V2 = MV forml kullanlr

0,3 x 200 + 1,0 x V2 = 0,5 ( 200 + V2) 60 + V2= 100 + 0,5 V2

V2 -0,5 V2 = 100 -60 0,5 V2= 40 V2= 80 ml
200 mllik 0,3 M HCl zeltisine 1,0 M HCl zeltisinden 80 ml eklenirse elde edilen zelti
0,5 molar ve eldeki zeltinin toplam hacmi 280 ml olur
rnek : 500 ml 0,1 M HCl zeltisini 0,5 M yapmak iin younluu 1,19 g/ cm3 olan %37 lik deriik
HCl den ka ml eklemek gerekir? ( HCl = 36,5 g/ mol)
M1= 0,1
M2 = 0,5
dHCl =1,19 g / cm3
V2= 500 (0,5 l ) ( zeltini hacmi deimiyor.)
VHCl = ( zeltiye eklenen HCl in hacmi)
MAHCl =36,5 g /mol
Sv sv zeltilerde genelde deriim znen madde ilavesiyle artrlr.
I.zeltideki ( 500 ml 0,1 M ) HCl in miktarn hesaplamak iin;

n1
M1 =

V1

n1
0.1 =

0.5

n1= 0,05 mol. I.zeltideki HCI in mol says.

Mol formlnden yararlanarak I. zeltideki HClin ktlesini hesaplamak iin;

m1
n1 =

MA HCL

m1
0.05 =

0.5

m1 = 0,05 x 36,5 = 1,825 g

I. zeltideki HCl in ktlesi.

29

II. zeltideki ( 0,5 M ) HCl moln hesaplayp zeltideki ktlesini bulmak iin;

n2

n2

M2 =

n2 = 0,05 x 0,5 = 0,25 mol

0.5 =

V1

Deriik zeltideki HClin mol says.

0.5

Deriik (0,5 M) zeltideki HClin ktlesi ise;

m2
n2 =

m2

0.25 =
MA HCL
36.5

m2

9.125 g

(0,5 M 'lk zeltideki HClin ktlesi )

0,5 M lk ile 0,1 M lk zeltilerin ktleleri fark, deriimi artrmak iin ilave edileni verecei iin ;

mE = m2 m1

mE = 9,125 - 1,825 = 7,3

mE =7,3

saf HCl zeltiye eklenmitir.

Bu kadar asit iin saf HCl den gerekli hacim;

mE

7.3 g

d = 1.19 g/cm = V= 6,13 cm3 saf HCl (cm3= ml )

3

%37 lk deriik HCl iesinden kullanlacak hacim ise;

37 ml saf HCl
100 ml deriik HCl ise
6,13 ml saf HCl
x ml deriik HCl dir.
X = (100 x 6.13) / 37 = 16.6 ml x= VHCl = 16,6 ml % 37lik deriik HCl
16.6 ml HCl ieden pipetle ekilip 0,1 M 500 ml zeltiye ilave ettiimizde deriim 0,5 M olur.

7.2.3. Normal zeltileri Deritirmek

Normalitesi belli olan, hazrlanan zeltilerin deriimini artrmak iin buharlatrma veya zeltiye
znen ekleyerek yapabiliriz. Normal zeltileri deritirmek iin;

m x TD
N =

veya

N1 x V1 = N2 xV2

formlleri kullanlarak zelti hazrlanabilir.

V x MA
rnek: 300 ml 0,1N zeltiyi 0,3 N a deritirmek iin zeltiden ka ml zc
buharlatrmamz gerekir?
N1 = 0,1
N2 = 0,3
V1 = 300 ml V2 = ? (II. zeltinin hacmi ) VBuhar =?
Verilenlerden yararlanarak 0,3 Nlik deriik zeltinin hacmini hesaplamak iin;
N1 . V1 = N2 .V2 forml kullanlr
0,1N. 300 ml = 0,3N . V2

0.1 x 300

V2 =

V2 =

100 ml deriik 0,3 N zeltinin hacmi

0.3
0,3N ile 0,1 N lik zeltilerin hacimleri fark deritirmek iin stlarak buharlatrlan
zcnn hacmidir. Bunun iin, VBuhar = V1-V2 VBuhar = 300 -100
VBuhar = 200 ml zc buharlatrlrsa 0,3 N 100 ml deriik zelti hazrlanabilir.

30

rnek : 0,2 N 200 ml H2 SO4 zeltisini 0,4 N zelti haline getirmek iin , younluu 1,81 g /cm3 ve
% 98 lik deriik H2 SO4 den ka ml eklenmelidir ? (H2 SO4 =98 g /mol)
N1 = 0,2
N2 = 0,4
V1=200ml(0,2litre) V2 = 200 ml ( 0,2 litre )
d = 1,81 g /cm3 MA = 98 g /mol
mE = ? ( zeltiye ilave edilen H2 SO4 n ktlesi )
VH2 SO4 = ? (zeltiye eklenecek % 98 lik derik H2 SO4 n hacmi)
I. zm yolu
Svsv ile hazrlanan zeltilerde, znen maddede buharlaabileceinden starak deriim
ykseltilemez. Bu nedenle, znen ilave edilerek zelti deritirilebilir.
0,2N 200 ml lik zeltinin deriiminin 0,4 N olmas iin ilave edilen % 98 lik deriik H2SO4 hacmi
her iki zeltideki znen madde miktarlarnn fark hesaplanarak bulunabilir.
I.zelti ( 0,2 N 200 ml );

m1 x TD
N1 =

V1 x MA

m1 x 2
0.2 =
0.2 x 98

m1

= 1,96 g H2 SO4

m2

= 3,92 g H2 SO4

II. zelti ( 0,4N 200 ml ):

M2 x TD
N2 =

V2 x MA

m2 x 2
0.4 =
0.2 x 98

0,2 N ile 0,4 Nlik zeltilerdeki znenin(H2 SO4 ) ktleleri fark;

mE = m2- m1 ise mE =3,92 1,96
mE = 1,96 gram H2 SO4

mE
d =

formlnde verilenleri yerine yazarak

V saf H2 SO4
1.96 g
3

1.81 g/cm =

V saf H2 SO4 = 1,08 cm3 H2 SO4

bulunur.

V saf H2 SO4
H2 SO4 % 98 lik olduundan ieden alnacak hacim;
98 ml saf H2SO4
100 ml deriik H2SO4 ise
1,08 ml saf H2SO4
x ml deriik H2SO4 dr.
X = (1.08 x 100) / 98 = 1.1 ml %98lik deriik H2SO4
x= VH2SO4= 1,1 ml %98lik H2SO4 0,2 N lik zeltiye ilave edildiinde 0,4 Nlik olur.

31

II. zm yolu
0,2 Nlik 200 ml zelti ile ka ml 0,4 N lik zelti hazrlanabilir.
N1 = 0,2 N
N2 = 0,4 N
V1 = 200 ml V2 = ? (V2: hazrlanabilecek zeltinin hacmi) Bunun iin;
N1 . V1 = N2 .V2 frml ile verilen deerler yerine yazlr
0,2N. 200 ml = 0,4 N . V2 ise V2 = 100 ml; 0,4 Nlik zelti hazrlanabilir.
Kalan 100 ml (V= 0,1 litre ) zc ile 0,4Nlik zelti hazrlamada gerekli H2SO4 n
ktlesini hesaplamak iin;

m x TD
N =

V x MA

mx2
m

0.4 =
0.1 x 98

= 1,96 g H2 SO4

%98lik deriik H2SO4 iesinden pipetle ekilecek hacmi hesaplamak iin;

m
d =

1.96 g
1.81 g/cm3 =

V = 1,08 cm3 H2 SO4

H2 SO4 % 98 lik olduundan ieden alnacak hacim;

98 ml saf H2 SO4
100 ml deriik H2 SO4 ise
1,08 ml saf H2 SO4
x ml deriik H2 SO4 dr.

X = (1.08 x 100) / 98 = 1.1 ml

%98lik deriik H2SO4

x= VH2SO4= 1,1 ml %98lik H2 SO4 0,2 N lik zeltiye ilave edildiinde 0,4 Nlik olur.

7.3.ZELTLERN SEYRETLMES
Bir laboratuarda zeltilerin deritirilmesi kadar seyreltilmesi de sk karlanan bir olaydr.
Bunun iin, nce mevcut zelti iinde ne kadar znen madde bulunduu ve sonra
seyreltme ilemi iin ne kadar zelti gerektii ve bu nedenle ne kadar zc ilave edilmesi
gerektii hesaplanr.
7.3.1. Yzde zeltileri Seyreltmek
Yzdesi belli olan bir zeltiyi seyreltmek iin zeltiye zc eklenir. Buna gre, znen madde
miktarnda artma ya da azalma olmayacandan; ktlece yzde deriim forml aadaki gibi verilir.

mznen x 100
Ktlece yzde deriim; (% Deriim ) C =

mzelti
Ktlesi ve % deriimi bilinen zeltinin seyreltilmesi durumunda aadaki forml kullanlr.

C1 . m1(zelti) = C2 .m2(zelti)
32

Sv- sv zeltilerde hacimce yzde kavram kullanlabilir. Yzde deriimi ve hacmi belli olan zelti
seyreltildiinde;
m1 x100
I. zeltinin Deriimi = C1 =

V1
m2 x100
II. zeltinin Deriimi = C2 =
V2
zeltinin iindeki madde miktar deimediinden ve I. zeltideki znen madde miktar,
II. zeltideki madde miktarna eit olduundan;
m1 = m2 eitliinden

C1 x V1

C2 x V2

m1 =

m2 =
C1 x V1 = C2 x V2 forml yazlr.
100
100
C1 = Birinci zeltinin yzde deriimi.
V1= Birinci zeltinin hacmi.
C2 = kinci zeltinin yzde deriimi.
V2= ikinci zeltinin hacmi.
Bu formlden yararlanarak, seyrelteceimiz zeltinin hacmini veya yzde deriimini
hesaplayabiliriz.
rnek: %40 lk, 200 ml NaOH zeltisini %10 luk zelti haline getirmek iin ka ml suyla
seyreltilmelidir?
C1 = 40
C2 = 10
V1 = 200 ml V2 = ?

Vsu =?

% 10luk zeltinin hacmini hesaplamak iin; C1 . V1 = C2 .V2 forml kullanlr.

40 . 200 = 10 . V2
V2 = 800 ml % 10luk II. zeltinin hacmi.
%40lk zeltiyi % 10a seyreltiimizde hacmi 800 ml olmaldr.
II. zeltiye (%10luk 800 ml ) eklenen suyun hacmi;
Vsu = V2 - V1 Vsu = 800 200 Vsu = 600 ml
%40 lk 200 ml NaOH zeltisine 600 ml su ilave edildiinde deriimi %10 olacaktr.
rnek: % 30 luk 100 ml KCl zeltisi 50 ml su ile seyreltiliyor. Hazrlanan seyreltik zeltinin
yzde deriimini hesaplaynz?
C1= 30
C2 = ? (seyreltilmi zeltinin yzde deriimi)
V1=100 ml
V2 = ? (seyreltilmi zeltinin hacmi)
Vsu = 50 ml (seyreltilmede kullanlan suyun hacmi)
nce seyreltilen zeltinin hacmi hesaplanr.
V2 = V1 + Vsu V2= 100 ml + 50 ml ise V2 = 150 ml seyreltilmi zeltinin hacmidir.
Sonra, seyreltilen zeltinin yzde deriimi hesaplanr
C1 . V1 = C2 .V2
30 . 100 ml = C2 . 150 ml
C2 = 20
% 30 luk 100 ml lik zeltiye 50 ml su eklendiinde deriimi azalm ve seyreltilmi zeltinin
deriimi % 20 olmutur.

7.3.2. Molar zeltileri Seyreltmek

Molar zeltileri seyrelmek iin zc ekleyerek deriimi azaltlmaldr. Seyreltme ileminde
iindeki madde miktarnda deiim olmayacandan, mol saylarnda da deiim olmayacaktr.

33

n
M = Molarite (mol /L)

n = Mol

V = Hacim ( L )

M =

V
n1
I. zeltinin Molaritesi M1 = (Hazr zelti)

V1
n2
II. zeltinin Molaritesi M2 = (Seyreltilen zelti)

V2
znen madde miktar deimediinden; n1 = n2 olacandan M1 .V1 = M2 .V2

forml yazlr

Bu formlden zc eklenen zeltinin hacmini ve molaritesini hesaplanabilir. Molar zeltilerin

seyreltilmesinde molarite forml de kullanlarak da hesaplama yaplabilir.
rnek : 100 ml lk 0,2 M lk NaOH zeltisini 0,1 M lk zelti olarak hazrlamak iin, ka ml su
ile seyreltilmelidir?
M1 = 0,2
M2 = 0,1
V1 = 100ml V2 = ?(II. zeltinin hacmi)
Vsu= ? (Seyreltmede kullanlan suyun hacmi)
nce, 0,1 M lk zeltinin hacmi, M1 .V1 = M2 .V2 forml ile
0,2 .100 = 0,1 V2 V2 = 200 ml II. zeltinin (seyreltilen) hacmi hesaplanr.
100 mllik zelti 200 ml ye seyreltildiinde, ilave edilen suyun hacmi;
Vsu = V2 - V1 (II. zeltiye eklenen su ) Vsu = 200 100 Vsu = 100 ml olarak hesaplanabilir.
0,2 M lk 100 ml lik zeltiye 100 ml su eklendiinde 0,1 M 200 ml lik seyreltik
zelti hazrlanm olacaktr..
rnek: 0,8 molarlk NaCl zeltisinin 200 mililitresine 600 ml su ekleniyor. Yeni zeltinin molar
deriimi ne olur?
M1 = 0,8
M2 = ? (seyreltilmi zeltinin molaritesi )
V1 = 200 ml V2 = ? (su eklenmi zeltini hacmi)
Vsu = 600 ml ( II. zeltiye eklenen su )
600 ml su ilavesiyle oluan zeltinin hacmini hesaplamak iin;
V2 = Vsu + V1 V2 = 600 + 200 ise V2 = 800 ml, seyreltilen zeltinin hacmi.
Seyreltilmi (800 ml ) zeltinin molaritesi ise M1 .V1 = M2 .V2
0,8 . 200 = M2 . 800 ise M2 = 0,2 mol/l olacaktr,

rnek : 200 ml 1,0 M HCl zeltisini 0,3 M lk zelti haline getirmek iin
zerine ne kadar saf su eklenmelidir.
200 mllik zeltide (200/1000)x0,1= 0,2 mol saf HCl vardr. Bu kadar saf asitle 0,3 Mlk
(1000/0,3)x0,2 = 666,66 ml asit zeltisi hazrlanabilir.
34

Elimizde 200 mllik zelti bulunduuna gre 666,66 -200,0 = 466,66 saf su eklemelidir.
200 mllik deriik zelti litrelik bir balon jojeye konur ve zerine 467 ml saf su eklenip iyice
alkalanrsa 0.3 M zelti haline gelir..
Bu rnein zmnde zelti formlnden yararlanmakda mmkndr.
V1 = 200 ml
V2 = ?
V = 200 + V2
M1 = 1,0
M2 = 0 (Saf su sfr ) M = 0,3
M1 .V1 + M2 .V2 = M.V

1.0 x 200 + 0 x V2 = 0,3 x (200 + V2)

200 + 0 = 60 + 0,3 V2
V2 = (140/0,3) = 466,66 ml saf su eklenmelidir
rnek : 300 ml 2 M NaOH zeltisini 1 Mlk zelti haline getirebilmek iin
0,1Mlk NaOH zeltisinden ka ml eklemek gerekir.
V1 = 300 ml V2 = ?

M1 = 2 M

M2 = 0,1 M

V = 300 + V2
M = 1,0

M1 .V1 + M2 .V2 = M.V

2,0 x 300 + 0,1 x V2 = 1,0 (300 + V2)

600 + 0,1 V2 = 300 + V2
V2 -0,1 V2 = 600 -300
0,9 V2 = 300
V2 = 333,33 ml
O halde, 300 ml 2 M NaOHzeltisi litrelik kaba alnr ve zerine 333,33 ml 0,1 Mlk
zeltiden eklenirse istenen 1M lk zelti hazrlanm olur.
7.3.3. Normal zeltileri Seyreltmek
Normalitesi belli olan zeltileri seyreltmek, zeltiye zc (genelde saf su) ekleyerek yaplr.
Normal zeltileri seyreltmek iin yaplan hesaplamalarda normalite forml kullanlr.
N = Normalite
V = Hacim (L)
MA= znen maddenin mol ktlesi
TD = znen maddenin tesir deerlii
m = znen maddenin ktlesi

m x TD
N =

V x MA

Normalitesi belli olan zeltiye zc eklendiinden znen maddenin ktlesinde

deime olmayaca iin, N1 .V1 = N2 .V2 forml kullanlabilir.
Veya znen madde belirtilmi ise normalite formlnden yararlanlabilir.

rnek: 0,8 N lik 300 ml H2SO4 zeltisini 1200 ml ye seyrelterek normalitesini hesaplaynz?
(H2SO4 = 98 g/ mol )
N1 = 0,8
V1 = 300 ml

N2 = ?
V2 = 1200 ml

35

I. zm :
N1 . V1 = N2 .V2 ;
0,8 x 300 ml = N2 x 1200 ml
N2= 0,2 Normal (Seyreltilen zeltinin normalitesi)
II. zm : (Normalite forml)
N1 = 0,8
N2 = ?
V1= 300 ml ( 0,3 L ) V2= 1200 ml ( 1,2 L )
m= ?
MA = 98 g /mol
TD = 2 (H2SO4 )
nce, aadaki forml ile I.zelti iin, znen maddenin ktlesi hesaplanr.
;

m x TD
N1 =

V1 x MA

mx2
0.8 =
0.3 x 98

m = 11.760 g

Sonra, seyreltilen zeltilerde znen madde miktarnda deime olmayacandan,

II. zeltinin ( seyreltilen ) normalitesi hesaplanr.

m x TD
N2 =

V2 x MA

11.760 x 2
N2 =
1.2 x 98

N2 = 0.2 normal ( II. zeltinin normalitesi )

rnek: 100 ml 1N zeltiyi 0,2 N a seyreltmek iin zeltiye ka ml su eklemeliyiz?

N1 = 1
N2 = 0,2
V1 = 100 ml V2 = ? (II. zeltinin hacmi)
Normal zeltileri seyreltmede kullanlan N1 . V1 = N2 .V2 forml ile
1N x 100 ml = 0,2N x V2

V2 = 500 ml seyreltilen II. zeltinin hacmi hesaplanr

zeltiyi seyreltmek iin harcanan suyun hacmi,

Vsu = V2 - V1 ( II. zeltiye eklenen su )
Vsu = 500 - 100
Vsu = 400 ml su olarak bulunur.
100 ml lik 1 N lik zeltiye 400 ml saf su eklediimizde zeltimiz 0,2 Ne seyreltilmi olur.

7.4.DOYGUN ZELTLERN HAZIRLANMASI

Laboratuar almalar srasnda zaman zaman doygun zeltilerin kullanlmas gerekecektir.
36

Bu amala, ka mililitrelik zelti hazrlanacaksa bu kadar saf su bir kaba konur. zerine
doygun zeltisi hazrlanacak maddeden ok az miktarda, bir spatln ucuyla eklenir ve
kuvvetlice alkalanarak zlr. Daha sonra bir miktar daha eklenip alkalanr. Bu ekilde
kabn dibinde zlmeyen bileik kalncaya kadar ileme devam edilir. Doygun zelti
denildiinde, aksi belirtilmedike souktaki doygun zelti kastedilir.
Bileikler, zclerde sonsuz miktarda znmezler. Bir maddenin herhangi bir zc iinde az
ya da ok znmesi zellii znrlk olarak bilinir. Nitel analitik kimya laboratuarlarnda
zc olarak genellikle saf su kullanlr. zc su ise, znrlk genellikle 100 gram su
iinde znen maddenin gram trnden ktlesi olarak belirtilir. znrlk, g znen /100
ml zc olarak, zc su ise; znrlk, g znen / 100 g su olarak ifade edilir. Bir
bileiin suda ne kadar znecei znrlk arpm deerleri veya znrlk erileri
yardmyla anlalabilir.
Bir maddenin znrlnden sz edilirken scaklk ve zc tr mutlaka belirtilmelidir.
Ayrca gazlar iin basnta verilmelidir.
znrl az olan maddeler, doymu sulu zeltilerinde bir denge halindedir. Ayn miktar
zcde, ayn scaklkta deiik maddeler farkl miktarlarda znebilir. Bir maddenin bir
litrelik doymu zeltisinde 0,1 molden daha az madde znrse, byle maddelere genellikle
az znr denir. Az znen bir madde belli bir miktar suya ilve edilirse, bir sre sonra
doymu bir zelti elde edilir. Doymu zeltide az znen kat ile katy oluturan iyonlar
denge hlindedir.
rnein az znen bir madde olan AgCl (gm klorr) suya ilve edilirse, kat AgCl; Ag +1,
ve Cl-1 iyonlarna ayrlr. Ksa sre sonra zelti doymu hle gelir. AgCln Ag+1 ve Cliyonlarna ayrma hz (znme), Ag+1 ve Cl- iyonlarnn birleerek kat AgCl oluturma
hzna (kelme) eit olur.
Bu durumda ;
AgCl (k) Ag+ (suda) + Cl- (suda)

(znme) ( kelme)

dengesi kurulur. Dengede znen kat miktar ve iyonlarn deriimi sabittir. Bu kurulan
dengeye znrlk dengesi denir.
Kurulan denge iin

[Ag+] [ Cl-]
Kd =
[AgCl]

forml yazlabilir.

Bu denge heterojen olup, AgCl'n deriimi sabittir ve denge sabiti Kd ile birletirilerek, yeni
bir denge sabiti elde edilir.
Kd [AgCl] = K = [Ag+] [ Cl-]

37

Elde edilen bu yeni denge sabiti K' ye znrlk arpm denir.

AaBb forml ile gsterilebilen ve znrl az olan iyonik bir kat iin znrlk denge
tepkimesinin denklemi ve znrlk denge bants aadaki gibi yazlabilir.

AaBb (k) aA+b (suda) + bB-a (suda)

K = .[A+b ]a .[B-a]

znme denkleminde iyonlarn kat saylar varsa deriimlerin zerine s olarak yazlr.
Katlarn znrl scaklkla deitiinden, Knin deeri de scaklkla deiir.
K deeri byk olan maddeler daha ok iyonlarna ayrlr.
znrlk, zc ve znen maddenin trne baldr. rnein; su (H2O) polar bir
zcdr. iyonik bir madde olan yemek tuzu (NaCl) suda ok znr, apolar bir zc
olan karbon tetraklorrde (CCl4) znmez. Apolar olan molekller apolar olan zclerde
ok znr. rnein, apolar iyot (I2), yine apolar karbon tetraklorr iinde olduka ok
znr.
Bir katy saf su yerine, bu katya ait iyonu veya iyonlar ieren bir zeltide zersek bu
katnn znrl saf suya gre olduka azalr.
rnein sodyum klorr zeltisi (NaCl (k) Na+1 + Cl-1) ierisinde
AgCl (k) katsn zersek AgCl (k) Ag+ + Cl- eklinde iyonlar.
AgCl zeltisinde NaCl'den gelen Cl- iyonlar, Cl- deriimini arttrdndan sistem bunu
azaltmak iin geri tepkimeyi hzlandrr. Ortak iyon etkisi ile Ag+ ve Cl- iyonlar birleerek
AgCl katsnn kmesine sebep olur ve dolaysyle AgCl'n znrl azalm olur. Ortak
iyonun deriimi ne kadar bykse znrlk o kadar azalr.
Maddelerin znrlkleri scaklkla deiir. znme olaynn ekzotermik veya endotermik
oluuna gre scaklk znrle etki eder. Is alarak znen maddelerin znrl
scaklkla artar. Katlarn znrl genellikle scaklkla artar. Gazlarn znrl ise
scaklkla azalr.
Maddelerin znrlklerinin scaklkla deiimini gsteren erilere znrlk erileri
denir. Deiik maddelerin znrlk- scaklk erileri birbirinden farkldr. znrlk
erileri kullanlarak baz zeltiler hazrlanabilir.

38

rnek: 25 0Cde 200 ml suda ka gram NaCl znr ?

zm : Grafikten yararlanarak 250C de NaCln znrl okunur.
Buna gre, NaClnin 250C deki znrl 35 g /100 g sudur.
250C
100 g suda
35 g NaCl znyor ise;
Ayn scaklkta
200 g suda
x g NaCl znr.

X = 20035 / 100

X 70g NaCl znr.

rnek: 400C de KNO3 katsnn 330 g doymu zeltisi hazrlanyor. zeltideki KNO3 ve su
ktleleri kaar gramdr ?
zm : Grafikten yararlanarak 400Cde KNO3 n znrl 65g / 100 g su olduu bulunur..
Buna gre; zelti = znen + zen zelti = 65 + 100 zelti = 165 g
165 g KNO3 zeltisinde 65 g KNO3 varsa
330 g KNO3 zeltisinde x g KNO3 vardr.
X = 330 x 65 / 165
X =130 g KNO3 vardr
330 g KNO3 zeltisindeki suyun ktlesi;
zelti = znen + zen 330 = 130 + zen (su) zen (su)= 330 130 zen (su)= 200 g
rnek: 20 0 C de 250 g suya 60 g KNO3 ilave ediliyor. Oluan zelti doymu mudur?
Doymamsa doygun zelti elde etmek iin ka gram daha KNO 3 ilave edilmelidir?
zm : Grafikten yararlanarak 20 0 C de KNO3 znrl 30 g / 100 g su olarak bulunur.
20 0 C de
Ayn scaklkta

100 g suda 30 g KNO3 znrse

250 g suda X g KNO3 znr

X= 30x250/ 100
X= 75 g KNO3 znr. zelti doymamtr.
Eklenenecek KNO3 miktar = 75 60 = 15 gram.

39

7.5.KRSTAL SUYU EREN TUZLAR LE ZELT HAZIRLANMASI

Tuzlarn ounun kristal yapsna belirli oranda su balanmtr. Bu kristalleme suyu tuzun
stlmas yoluyla ayrlabilir ve bylece susuz bir yap elde edilir. Tuzdaki kristal suyunun
hazrlanan zeltiye ne ekilde yansyaca, bunun eklenecek sudan karlp karlmayaca
ounlukla merak edilir.
Hesaplama yaplrken kristal suyu ile birlikte mol ktlesi hesaplanr ve kristal suyu iermeyen
tuzlarda olduu gibi zelti hazrlanr. Molal ve yzde deriimlerde zelti hazrlanmasnda
ise tuzun ierdii kristal suyunun hesaplamalarda dikkate alnmas gerekir.
rnek : 500 ml 0,1 M Fe(NO3)3 zeltisi Fe(NO3)3.9H2O tuzundan nasl hazrlanr?
Bu zeltideki Fe2+ ve NO3- iyonlarnn molar deriimleri nedir?
Fe(NO3)3= 242 g/mol, Fe(NO3)3.9H2O = 404 g/mol
Basit bir hesaplama yaplrsa 1000 ml 0,1 M zelti iin 40,4 g Fe(NO 3)3.9H2O gerekli
olduu grlr. Bir baka deyile 40,4 g tuz 0,1 moldr ve 0,1 mol tuz iinde 0,1 mol
Fe(NO3)3 vardr.
O halde 500 mL iin 20,2 g tuz tartlr ve 500 mllik bir balon jojeye alnr. nce az miktarda
suda znr. Daha sonra hacim izgisine kadar saf su ile tamamlanarak zelti hazrlanr.
Dier yandan 1 mol tuz iyonlatnda 1 mol Fe3+ iyonu ve 3 mol NO3- iyonu verdiinden
Fe3+ iyonunun molar deriimi 0,1 M,
NO3- iyonunun molar deriimi ise 3 x 0,1 = 0,3 M dr.
rnek : Arlka %25lik 500 g Fe(NO3)3 zeltisi Fe(NO3)3.9H2O tuzundan nasl
hazrlanr?
Burada dikkat edilmesi gereken, znenin mol olarak deil gram olarak istenmesidir.
Dolaysyla tartlan madde iinde ilgilenilen maddeden ne kadar bulunduunun bilinmesidir.
500 g zelti iin 500 x 0,25 = 125 g Fe(NO3)3 gereklidir.
Ancak, bu kadar maddeyi alabilmek iin
125 x (404/242) = 208,68 g Fe(NO3)3.9H2O tuzundan tartmak gerekecektir.
O halde, 208,68 g tuz tartlr, bir kaba alnr ve zerine 500 -208,68 = 291,32 g = 291,32 ml
saf su eklenirse istenen zelti hazrlanm olur.
rnek : Hacim -arlka %25lik 500 ml Fe(NO3)3zeltisi Fe(NO3)3.9H2O tuzundan nasl
hazrlanr?
500 x 0,25 x (400/242) = 208,68 g Fe(NO3)3.9H2O
208,68 g tuz tartlr ve 500 mllik bir balon jojeye alnr.
Az miktarda suda zldkten sonra hacim izgisine kadar saf su ile tamamlanrsa istenen
zelti hazrlanm olur.
200 ml ' lik zelti zerine toplam hacim 800 ml oluncaya kadar su eklenirse istenen
0,5 N' lik zelti hazrlanm olur.
40

8. ZELT AYARLAMA
zeltiler, saf olmayan maddeler veya deriimi kesin olarak bilinmeyen zeltiler ile
hazrlanrsa elde edilen zeltilerin gerek deriimleri ile amalanan deriimleri yani yaklak
deriimleri farkl olur. Bu tr zeltilerin gerek deriimlerinin belirlenmesi ilemine zelti
ayarlama denir.
Bu amala, zeltiler nce ok saf olan ve belirli bir formlde tartlabilen maddelerin belirli
bir miktar ile tepkimeye sokulur ve harcanan zelti hacminden yararlanarak zeltinin
gerek deriimi hesaplanr. Bu ekilde deriimi kesin olarak belirlenen zeltilere ayarl
zeltiler denir.
zelti Ayarlamak in iki eit standart kullanlmaktadr:
1-Primer Standart Maddeler 2- Sekonder Standart Maddeler
8.1. PRMER STANDART MADDELER VE ZELLKLER
zeltiyi ayarlamak iin kullanlan ok saf maddeye birincil veya primer standart madde
denir. Sodyum karbonat, sodyum oksalat, potasyum bikarbonat, boraks, potasyum iyodat ve
civa II oksit gibi maddeler primer standart madde olarak kullanlr
Primer standart olarak kullanlan maddeler kimyasal yaplar belli ve saf olan maddelerdir.
Saflklar, saklama ve daha sonraki tartma ileminde bozulmamaldr. Ayrca kolay
saflatrlabilen, saflk kontrol ilemleri kolay ve sonucu etkilemesi ynnden byk mol
arlna sahip maddeler olmaldr.
Primer standart maddelerin saflatrma ilemlerinde ktrme, kristallendirme ve sblimleme
tekniklerinden yararlanlr. Baz primer standart maddeler ile direkt ayarl zelti
hazrlanabilmektedir.
Aadaki tablo eitli primer standart maddeleri ve bunlarla ayarlanan ayarl zeltileri
gstermektedir
Primer Standart Madde

Mol Arl (gr)

Sodyum karbonat (Na2CO3)

Oksalik asit (H2C2O4.2H2O)
Potasyum hidrojen ftalat (KHC8O4 )
Benzoik asit (C6H5-COOH)
klorr (NaCl)
inko metali (Zn)
Potasyum iyodat (KIO3)

106,00
126,06
204,23
122,12
58,44
65,37
214,00

Ayarlanan Ayarl zelti

HCl, H2SO4
NaOH, KOH, KMnO4
HClO4, CH3COOH
NaOCH3, LiOCH3
AgNO3
EDTA
Na2S2O3

Bir maddenin primer standart olarak kullanlabilmesi iin gerekli zellikler:

1- Maddenin bileimi tam olarak bilinmeli ve olduka saf olmaldr.
2- Ayarlanacak zelti ile hzl ve stokiyometrik bir tepkime vermelidir.
3- Oda scaklnda mutlaka kararl olmal, bir etvde kurutulabilmeli ve
su veya karbondioksit gibi maddeleri sourucu zellii olmamaldr.
4- Edeer arl, eer mmkn ise byk olmaldr
nk kk tartmlardaki hata oran byk tartmdakinden daha byk olur.
41

Primer Standart Madde Hazrlama

Titrasyonda kullanlacak zeltiler, primer standart madde ile titre edilerek ayarlanr.
Ayarlanacak zeltinin zelliine gre kullanlacak primer standart madde belirlenir.
Primer standart maddeler zelti halinde bulunmadndan saf katlarndan hazrlanr.
zelti halinde olanlar kullanlacak olursa bunlar sekonder standart madde olur.
8.2. SEKONDER STANDART MADDELER VE ZELLKLER
zelti ayarlamada ok saf madde yerine ayar belli baka bir zelti de kullanlabilir.
Kullanlan bu ayar belli zeltiye ikincil (sekonder) standart denir.
rnein, ayarl bir asit zeltisi ile bir baz zeltisinin ayarlanmasnda asit zeltisi,
veya gm nitrat zeltisinin ayar belli sodyum klorr ile ayarlanmasnda sodyum klorr
zeltileri birer ikincil standart maddelerdir.
Ayarlama ilemlerinde ikincil standart kullanmak, birincil standarttaki kurutma ve tartma gibi
baz ilemleri iermediinden daha az zaman alr ve bu nedenle laboratuvarda ayarl zeltiler
bulundurulur.
Bu zeltilerin zamanla bozulmamas, bulunduklar kaptan ve gne ndan etkilenmemesi
gerekir. Aksi halde ayarl olarak bilinen zeltinin deriimi deieceinden bir ok hataya
sebep olabilir.
8.3.FAKTR TESPT
Analizde kullanlacak zelti yaklak deriimde hazrlandktan sonra ayarlanr. Ayarlama
ilemi ile zeltinin faktr belirlenerek kesin deriimi bulunur. Kesin deriim; volumetrik
faktr ile yaklak deriimin arpmna eittir.
Buradaki temel dnce alnan standart madde ile ayarlanacak zeltinin edeer gram
saysnn eitliidir.
EGS= =edeer gram says
m= primer standart maddenin ktlesi
ne= primer standart maddenin e deer arl olarak alnrsa
standart = zelti

olur.

=m/ne

olduundan

m/ne = F.N.V olur ve buradan m= F.N.V. ne bulunur.

Burada standart maddenin ktlesini T (g) ile,
Harcanan zelti hacmini S (ml )/1000 ml olarak,
Standart maddenin (ne) edeer arln E ile
Yaklak deriimi N ile gsterirsek
T.1000
F(Faktr) = forml elde edilir
E.N.S
42

KATI PRMER STANDART MADDE LE AYARLAMA

Ayarlamada kullanlan primer standart maddeye Aslkyas maddesi denir.
Primer standart maddeden ekivalent arl dikkate alnarak kartma usul ile iki erlene
0,1500 0,2500 gram arasnda bir tartm alnr ve yeteri kadar suda zlr.
zerlerine uygun bir indikatr ilave ettikten sonra, brete konmu ayarlanacak yaklak
normaliteli zelti ile usulne gre titre edilirler.
Titrasyon sonucuna gre, yaklak normaliteli zeltinin faktr veya kesin normalitesi
hesaplanr.
Faktrn hesaplanmas:
Faktr, ayarlanan yaklak normaliteli zeltinin bir mililitresindeki madde miktarnn ayn
normalitedeki tam normaliteli zeltinin ka mililitresindeki madde miktarna eit olduunu
gsteren bir saydr.
Tx1000
F =
SxNxE

veya

T
F = formlne gre hesaplanr.
SxNxme

F: zelti faktr,
T: Primer standart maddeden alnan tartm (gram),
S: Ayarlanan yaklak normaliteli zeltiden sarfedilen hacim (ml),
N: Ayarlanan zeltinin yaklak normalitesi,
E: Primer standart maddenin ekivalent arl (gram),
me: Primer standart maddenin mili ekivalent arl
Tam normaliteli zeltilerde, rnein tam 1N (1,0000N), 0,1N (0,1000N) ve 0,5N (0,5000N)
zeltilerde F=1,0000 dir.
Ayarlanan zeltinin faktr ile titrasyonda sarfedilen ml. hacmi arplrsa o titrasyonda
sarfedilmesi gerekli tam normaliteli zeltinin ml hacmi bulunur.
Ayarlanan zeltinin faktr ile yaklak normalitesi arplnca Ekivalent gram cinsinden
kesin konsantrasyonu yani kesin normalitesi bulunur.
rnein, faktr 1,0200 olan 0,1 N lik bir zeltinin litresinde 1,0200 x 0,1 = 0,1020
ekivalent gram madde vardr ve bu zeltinin kesin normalitesi 0,1020 N dir.
Ayarlamada faktr tayin edilmeksizin kesin normalitenin dorudan doruya tayin edilmesi
daha uygundur.

43

Kesin normalitenin tayini: Ayarlanan yaklak normaliteli zeltinin kesin normalitesi

T
Nk= N2 =
S x me

formlne gre hesaplanr.

nk birbiri ile reaksiyona giren iki maddenin eit mili ekivalentleri birbirini titre eder.
rnein her hangi bir asidin 1 miliekivalent gram her hangi bir bazn 1 miliekivalent gramn
ntrler.
rnek: Yaklak 0.1 N lik bir asid zeltisinin ayarlanmasnda, 0,2650 gr Sodyum
karbonat iin, ortalama 48,40 ml asid sarfedilmitir. Asid zeltisinin faktrn ve
Kesin normalitesini hesaplaynz.
T
0.2650
a) F = = = 1.0330
Sx Nx me 48.40x0.1x0.053
Nk = N2 = Fx N = 1.0330 0.1 = 0.1033 N
T
0.2650
b) N2 = = = 0.1033N
Sx me
48.40x0.053
TAM NORMALTEL STANDART ZELTLERLE ZELT AYARLAMA
Primer standart bir maddeden hazrlanm tam 1 N, veya tam 0.1 N zeltilerle yaplan
ayarlamada faktr tayininde, ayn normaliteli zeltiler kullanlr.
rnein, ayarlanacak zelti yaklak 0.1N ise ayar zeltisi tam 0.1000 N olmaldr.
Kesin normalite tayininde byle bir art yoktur. Ayarlanacak zeltinin yaklak normalitesi
farkl da olabilir. Bu nedenle zeltilerin standardizasyonlarnda ou zaman
kesin normalitenin tayini tercih edilir.
Ayarlamada tam normaliteli zeltiden V ml. lik bir hacim alnr ve zerine uygun bir
indikatr ilave edilir. Sonra bretteki yaklak normaliteli zelti ile usulne gre titre
edilir.
Faktrn hesaplanmas:
V
ml1
F = = formlne gre hesaplanr.
S
ml2
V: Tam normaliteli zeltiden alnan hacim (ml),
S: Yaklak normaliteli zeltiden sarf edilen hacim (ml).

44

Ayarlanacak zeltinin yaklak normalitesi ile ayar zeltisinin kesin normalitesi

ayn kademede olduundan yani 1 N, 0.1 N veya 0.2 N olduundan normalitelere hesaba
katlmaz. Ayarl zeltideki bileiin ekivalent arl hesaba katlmaz, reaksiyon denklemi
de yazlmayabilir.
A)Tayin edilen maddenin alnan tartm veya hacim iindeki miktar =
S x F x N x me
Gramdr
SxFxNxme
B)100 gr rnekteki miktar = = 100 gramdr.
T
SxFxNxme
C) 100 ml rnekteki miktar = = 100 gramdr
V
F: zelti faktr,
N: Yaklak normalitesi,
S: Ayarl zeltide sarfedilen hacim,
me: Tayin edilen maddenin mili ekivalent arl,
T: rnekten alnan tartm,
V: rnekten alnan hacim.
Kesin normalitenin hesaplanmas:
Birbiriyle reaksiyona giren belli normaliteli zeltiler arasnda
N1 x V1 = N2 x V2 bants vardr.
N1 x V1 ifadesi, ayar zeltisindeki primer standart maddenin miliekivalant saysn gsterir.
Bu nedenle;
N1x V1
N2 =
V2

0.1000xV
=
S

olur.

Titrimetride Analiz Sonucunun Hesaplanmas

Volumetride nce tayin edilecek maddenin, analizi iin alnan tartm veya hacmi iindeki
miktarnn tayin edilmesi, sonrada rnein 100 gr veya 100 ml. sindeki miktarnn bulunmas
gerekir. Fakat genellikle analizi yaplan maddelerin alnan tartm veya hacim iindeki miktar
bulunmadan rnekteki yzdesi hesaplanr.

45

9.DENGE
Denge kapal bir sistemde ve sabit bir scaklkta, gzlenebilir zelliklerin sabit kald,
gzlenemeyen zelliklerin devam ettii dinamik bir olaydr. Denge en az enerjiye(minimum
enerji) ve en byk dzensizlie (Maksimum dzensizlik) doru eilim gsterir.
Maddelerin yapsn deitirmeden fiziksel hallerindeki deiikler ile kurulan dengeye fiziksel
denge denir. Kapal sistemlerdeki hal deiiklii ve znrlk olaylar fiziksel dengeye
rnektir.
rnein
H2O (s)

H2O (g)

I2(k)

I2 (s)

KMYASAL DENGE
Kimyasal dengeden bahsedebilmek iin scaklk sabit olmal, tepkimenin gerekleecei kap
kapal olmal ve minimum enerji ile maksimum dzensizlik tepkimenin farkl taraflarnda
olmaldr. Kimyasal olaylarn ou iki ynl tepkimelerdir.
rnein sabit scaklkta kapal bir kapta,
A+B

C + D tepkimesini ele alalm.

Kaba nce bir miktar A ve B maddesi koyalm. A ve B maddelerinin reaksiyona girmesi

nedeni ile zamanla miktar azalacak, buna karlk C ve D maddelerinin miktar artacaktr.
Oluan C ve D reaksiyona girip tekrar A ve B oluturacaktr. Bir mddet sonra A ve B den C
ve D oluma hz ile C ve D den A ve B oluma hz birbirine eit olacaktr. Buna denge
durumu denir.
Bu durumda, kimyasal dengenin birinci tanm girenlerin yani A ve B nin rnlere yani C ve
D ye dnm hznn, rnlerin girenlere dnm hzna eit olduu dengelerdir. kinci
tanm, ileri hzn V1, geri hza V2 eit olduu dengelerdir. nc tanm ise gzlenebilir
zelliklerin sona erdii, gzlenemeyen davranlarn devam ettii dengelerdir
Bu esnada maddelerin konsantrasyonu deimemekle birlikte her iki ynde reaksiyon eit
hzda srmektedir. Denge tepkimelerinin ift okla gsterilmesinin sebebi budur.Yani kimyasal
denge de dengemiz dinamiktir.
DENGE SABT
Kimyasal dengede Kd olarak ifade edilir. rnein tekimeye giren maddelerin hepsinin gaz
olduu bir reaksiyon incelenirse,
A(g) + B(g)

C(g) + D(g) ve her iki yndeki reaksiyon iin hz bantsn yazlrsa

leri yndeki RH1 = k1 [A] . [B] ve

Geri yndeki RH2 = k2 [C] . [D] ise

46

Denge durumu RH1 = RH2 olduuna gre,

k1 [A] . [B] = k2 [C] . [D] olur.

Burada denge sabiti, rn deriimleri arpmnn [C] . [D]

Girenler deriimleri arpmna [A] . [B] blnmesiyle elde edilir.
[C] . [D]
(rnler)
Kd = = = Denge Sabiti (Kd)
[A] . [B] (Girenler)
Denge sabitine kat ve sv fazdaki maddeler yazlmaz, gaz fazndaki ve suda znm
durumdaki maddeler yazlr.
Tepkimeye giren maddelerin hepsi ayn fazda ise bu dengeye Homojen denge denir,
rnek
H2 (g) + I2 (g)

2HI (g)

2Fe+3 (suda) + Sn+2 (suda )

2Fe+2 (suda) + Sn+4 (suda)

Yukardaki tepkimelerde; girenlerin ve rnlerin hepsi ya gaz ya da sulu zeltide iyonlar

hlinde olduu iin bu tepkimeler homojendir.
Tepkimeye giren ve kan maddeler farkl fazda ise bu dengeye Heterojen denge denir
rnek
CaCo3 (k)

CaO(k) + CO2 (g)

3 Fe+2 (suda) + NO3- (suda) +4H+ (suda)

3 Fe+3 (suda) + NO (g) +2H2O(s)

verilen rneklerde girenler ve rnler farkl fazda olduklar iin kurulan iki denge de
heterojendir.
A(g) + B(g)

2 C(g) + D(g) reaksiyonu ele alnrsa,

[C]2 . [D]
Kd =
[A] . [B]
A(s) + B(g)

2 C(g) + D(k)

[C]2 . [D]
Kd =
[A] . [B]

Deriimleri deimediinden kat ve saf svlarn

denge bantsnda yeri yoktur. Bu nedenle forml,

[C]2
Kd = halini alr.
[B]
47

rnek
A(g) +

B(g)

2 C(g) olsun ve bu tepkime 2 litrelik bir kapta gereklesin

2 mol
2 mol
---1 mol
___________________________
0.5 mol 0.5 mol
1 mol
___________________________
1.5 mol 1.5 mol
1 mol
Balangta A ve B miktarlar 2 mol iken C miktar sfrdr. Tepkime balad zaman C
miktar 1 mol olur ve bu miktarn olumas iin A ve Bden 0.5 mol harcanr ve geriye 1.5 mol
kalr. Bu miktarlar hacme (2 Litre) blnrse dengedeki deriimler bulunur.
___________________________
0.75 M 0.75 M
0.5 M
Bu miktarlar, formlde yerine konursa, denge sabiti,
[C]2 . [D]
[0.5]2
4
Kd = = = olarak bulunur.
[A] . [B]
[0.75] . [0.75]
9
Bu denge sabiti, scaklk deimedii takdirde sabit kalr.
KMYASAL DENGEYE ETK EDEN FAKTRLER
A.SICAKLIK ETKS :
A+B

C + D + ISI tepkimesini ele alnrsa,

Bu tepkime ekzotermik yani s veren bir tepkimedir.

Ortamn scakl arttrldnda, kd azalr. Dolaysyla Kd nin azalmas demek reaksiyona
giren maddelerin artmas demektir. Yani bu durumda tepkime sola doru ynlenecektir ve
bu durumda rnler azalacaktr.
Buna karlk, ortamn scakl azaltldnda kd deeri artacak ve bu durumda tepkime
saa doru kayacaktr. Bu durumda, girdiler (A+B) azalacak, rnler (C+D) artacaktr.
Sonu olarak, scakln deimesine bal olarak denge sabiti ve buna bal olarak tepkimeye
giren madde miktarlar da deiime uramaktadr. Madde miktarndan kastedilen, gram
miktardr, atom, molekl says ve mol miktardr.

48

Dier bir rnek olarak, A + B+ ISI

C + D tepkimesi ele alnrsa,

Bu tepkime endotermik yani s alan bir tepkimedir.Bu tepkimede scaklk arttrlrsa, Kd

deeri artar. A ve B nin miktar azalr, C ve D nin miktar artar. Yani reaksiyon s alyor ve s
aldka rn oluturuyor. Bu durumda tepkime saa dorudur.
Dier bir rnek, A(kat) + B+ ISI

C(sv) + D olarak kabul edilirse

Tepkime saa gittiinde, A nn ve C nin deriimleri deimez. A ve B nin mol saylar azalr,
C ve D nin mol saylar artar. Bu tepkimede scaklk azaltldnda, kd deeri azalacak ve
tepkime sola doru ynelecektir.
A + B(sv)

C + D(kat) + ISI olsayd ve tepkime sola doru gitseydi.

C ve D nin mol saylar azalacak, C nin deriimi azalacak, D nin deriimi kat olduu iin
deimeyecek, B nin deriimi sv olduu iin deimeyecek ve A nn miktar yani gram
miktar, mol miktar, atom,molekl says miktar artacaktr.
Buna karlk, tepkime saa doru gitseydi. C ve D nin miktarlar artacak, A ve B nin
miktarlar azalacak, B ve D nin deriimleri deimeyecektir.
B.BASIN ETKS
H2(gaz) + N2(gaz)
3 H2 (gaz) + N2 (gaz)

NH3(gaz)
2 NH3(gaz)

Byle bir tepkimede basn arttrlrsa, gaz faznda olduklar iin hepsinin birden (A,B ve C)
deriimleri artacak ve tepkime mol says oktan, mol says aza doru yani saa doru yol
alacaktr. Yani, A ve B nin mol says azalrken, C nin mol says artacaktr.
Buna karlk, basn azaltlrsa, gaz faznda olduklar iin hepsinin birden (A,B ve C)
deriimleri azalacak ve tepkime mol says azdan, mol says oka doru yani sola doru yol
alacaktr. Yani, C nin mol says azalrken, A ve B nin mol says artacaktr.
Dier bir rnek
X2(gaz) + Y2(gaz)

2XY(gaz)

Byle bir tepkimede basn arttrlrsa,

Gaz faznda olduklar iin hepsinin birden (A,B ve C) deriimleri artacak, tepkime mol says
oktan, mol says aza doru gitmek isteyecek, ancak mol saylar eit olduundan tepkime ne
saa ve ne sola ynelmeyecektir. Yani, mol saylar deimeyecek ama deriimleri artacaktr.
Buna karlk, basn azaltlrsa,
Gaz faznda olduklar iin hepsinin birden (A,B ve C) deriimleri azalacak, tepkime mol
says azdan, mol says oka doru gitmek isteyecek, ancak mol saylar eit olduundan
tepkime ne saa ve ne sola ynelmeyecektir. Yani, mol saylar deimeyecek ama deriimleri
azalacaktr.

49

Sonu olarak, Basn=Kuvvet/Yzey ve Molarite = Mol says/Hacim formllerine gre,

gazlarda, basnla molarite doru orantl olduundan, basnc azalyor demek deriimleri ve
molariteleri azalyor, basnc artyor demek deriimleri ve molariteleri artyor demektir.
C. KATALZR ETKS
Katalizr yava giden tepkimeyi hzlandrr.
2X2 + Y2

2X2Y

Tepkime sola veya saa gidiyorsa daha hzl gider. Demek ki katalizr tepkimeye yn vermez,
Katalizr yava giden tepkimeyi hzlandrr. rn miktar deimez, ama birim zamandaki
rn miktar yada giren miktar artar.
D. DERM ETKS
A (kat) + B (gaz)

C+ (suda) + D(sv)

Bu tepkimede 2 giren ve 2 rn almak zere toplam 4 madde vardr. Bu maddelerin ortama

eklenmesi veya ortamdan ekilmesi halinde tepkime yn nasl etkilenmektedir?
Ortamda zaten A,B,C ve D maddelerinden bir miktar vardr. Eer ortamda A varken A
eklerseniz, A kat olduu iin A nn miktar artar ve o oranda hacmide artndan deriimi
deimez.
Kat veya sv katldnda mol miktar artar, o oranda hacmide arttndan deriimi deimez,
Bir miktar kat veya sv alndnda, mol miktar azalr ve oranda hacmide azaldndan
deriimi deimez. Dolaysyla A eklemek veya ekmek tepkimeye yn vermez. Ayn ekilde,
sv olduu iin ve deriimi deimedii iin D eklemek veya ekmek de tepkimeye yn
vermez.
Ortama B eklendiinde ise rnein ortamda 10 mol B var ve bir 10 mol de dardan eklensin
ortamda B 20 mol olacaktr. B katlann bir ksmn rn tarafna doru harcamak isteyecek ve
bu durumda C nin mol says ve deriimi artacaktr. Ayn ekilde D nin mol says artacak,
ama deriimi deimeyecektir. Bu arada B ile hareket eden A nn mol says azalacak ama
deriimi deimeyecektir. Dolaysyla B eklemek tepkimeyi saa doru ynlendirecektir.
Ortamdan B ekildiinde ise rnein ortamda 10 mol B vard ve 10 mol B ekildi ve ortamda
0 gibi B kald. Sistem bu eksiklii gidermek iin derhal sol tarafa doru ynlenecek ve B
kaybettii miktarn ancak bir ksmn kazanacaktr. Bylece bir nceki duruma gre B nin mol
says azalacak, deriimi azalacak ve tepkime sola gittii iin C nin mol says azalacak ve
deriimi azalacaktr. D nin ise mol says azalacak ama deriimi deimeyecek,
A nn mol says artacak ama deriimi deimeyecektir.
Le Chatelier prensibine gre, sistem fazlal harcayc, eksiklii giderici ynde
davranta bulunur.

50

10. AST-BAZ
Kimyasal ve biyolojik sistemlerde asit ve baz tepkimeleri nemlidir. Asit ve baz kavramlar
birbirinin tam tersidir. Bir asit ile bir baz tepkimeye girdiinde birbirini ntrletirir. pH
kavram asit ya da bazn kuvvetini belirlemek iin gelitirilmi bir kavramdr.
Asit ve bazlar iin eitli tanmlar yaplmtr.
1-Arrhenis Asit- Baz Teorisine gre:
Sulu zeltilerine hidrojen iyon (H+) verebilen maddelere asit, hidroksit iyon (OH-)
verebilen maddelere baz denir. Yapsnda H+ iyon veya OH- iyon bulunduran iyonik
maddeler suda zndnde iyonlaarak bu iyonlar ortama verirler. rnein;
HCl, HNO3, H2SO4, KOH, NaOH, Ca(OH)2 gibi maddeler bu tanm kapsamna girer.
2- Bronsted- Lowry Asit ve Baz Teorisine gre:
Arrhenius asit-baz teorisinin aklayamad davranlar tanmlamak iin gelitirilmitir.
Buna gre, sulu zeltilerine proton (H+ iyonu) verebilen maddelere asit, sulu zeltilerinden
proton alabilen maddelere baz denir.
rnein; HF (hidrojen florr) suda zndnde suya H + iyonu vererek onu hidronyum
iyonuna (hidroksonyum iyonu, H3O+) dntrr. Bu tepkimede HF suya proton verdii iin
asit, H2O ise HF'den proton ald iin bazdr.
Dier bir rnek
NH4+ (suda) + OH- (suda)

NH3(g) + H2O(s)

NH3, H2O 'dan proton olarak NH4+ iyonuna dnmtr. O halde; NH3 baz, H2O asittir.
Hidrojen iyonlar ok kk hacimli olmalarna ramen olduka byk pozitif yke sahiptir.
Bu nedenle, H+ iyonlar, su molekllerinin negatif ular tarafndan sarlr ve hidronyum iyonu
oluur.
H3O+ oluumunu denklemle gstereliR ise :
H+ + H2O

H3O+

Sv zeltilerde H+ iyonu yerine bu yzden H3O+ iyonu kullanlabilir.

Hidrojen atomu, 1 proton ve 1 elektrondan ibarettir. H + iyonu ise bir elektronunu kaybetmi
olup, protona eittir. Bu nedenle bazen hidrojen iyonu yerine proton deyimi kullanlacaktr.
Kuvvetli asit ve bazlar konusunda aklanaca zere, kuvvetli asitler suda ok znrler ve
znme denklemi tek ynl okla gsterilir.
HCl+H2O

H3O+ + Cl-

51

Zayf asit ya da bazlar zeltilerinde ok az iyon olutururlar. HF, SO2, CO2 ve NH3 gibi
maddeler bu tr asit ve bazlara rnek verilebilir. Zayf asit ve bazlarn zeltilerinde ok
az iyon oluturmalar sonucu ayrmadan kalan molekller ile iyonlar arasnda bir denge
oluur ve znme denklemleri ift ynl oklarla gsterilirler. HCN suda zndnde
suya H+ iyonu vererek asit zellii gsterir.
HCN(s) + H2O(s)

H3O+ (suda) + CN- (suda)

Konjuge (Elenik) Asit-Baz iftleri

Bir asit ile onun hidrojensiz hali olan bazna konjuge (elenik) asit-baz iftleri denir. Konjuge
asit ve baz iftleri, denklemde ayn rakamla gsterilirler.
CH3OH + H2O CH3O- + H3O+
Metil alkolun (CH3OH) suda znmesi reaksiyonunda CH3OH sulu zeltisine proton
verdii iin asit, su ise CH3OH tarafndan verilen protonu ald iin bazdr. CH3OH
zayf asit zellik gsterdiinden yukardaki znme olaynn tersi de yazlabilir.
CH3O- + H3O+ CH3OH + H2O
Buna gre CH3O- proton aldndan baz, H3O+ proton verdiinden asit zellik gsterir.
Bu iki olay ayn denklemle ifade edilirse:
CH3OH + H2O

CH3O- + H3O+

Yazlan denge reaksiyonundaki trler, asit veya baz eklinde ifade edilirse.
CH3OH + H2O
Asit1
Baz 2

CH3O- + H3O+
Baz 1
Asit 2

Yukardaki denklemden anlalaca gibi ortamdaki her asitin bir bazla birlikte
bulunmas gerekir.
3. Lewis (Livays) Asit-Baz Teorisi :
Bu teoriye gr,; serbest elektron ifti bulunduran ve bunu daha kararl bir yap oluturmak iin
baka bir maddeye verebilen maddelere baz, bu serbest elektronlar alabilen maddelere ise asit
denir.
rnein; AlCl3 + Cl- AlCl-4
Bu denklemde, elektron nokta yaps ile gsterilen AlCl3'un Cl- iyonu ile verdii tepkimede
AlCl3 serbest elektron iftini ald iin asid, Cl- iyonu bu serbest elektron iftini verdii iin
bazdr. Uygulamalarda Lewis tanm ok kullanlmayacaktr.

52

METAL VE AMETAL OKSTLERNN ASTLK VE BAZLIKLARI

Metallerin ve ametallerin oksijenle oluturduklar bileiklere genel olarak metal
oksit veya ametal oksit denir. Demirin paslanmas, bakr kaplarn renk de.itirmesi, gmn
kararmas, bu metallerin havann oksijeni ile reaksiyona girerek metal oksit oluturmasndan
kaynaklanr.
Metallerin oksijenle oluturduklar bileiklerin genel ad metal oksittir. Metal oksitler su ile
tepkime vererek znrler ve sudaki OH- iyonlar deriimini arttrrlar. Bu nedenle metal
oksitlerin sulu zeltileri genel olarak bazik zellik gsterirler.
Aada baz metal oksitlerin suda znme denklemleri verilmitir.
Na2O(k) + H2O(s) [2NaOH(suda)] 2Na+ (suda) + 2OH- (suda)
(kuvvetli baz)
CaO(k) + H2O(s) [Ca(OH)2(suda) ]
(az znr)
(zayf baz)

Ca+2 (suda) + 2OH- (suda)

K2O(k) + H2O(s) [2KOH ] 2K+ (suda) + OH- (suda)

(kuvvetli baz)
Ametallerin oksijenle oluturduklar bileiklerin genel ad ametal oksittir. Ametal oksitler de
su ile tepkime vererek znrler ve sudaki H+ iyonlar deriimini artrrlar. Bu nedenle
ametal oksitlerin sulu zeltileri genel olarak asidik zellik gsterirler.
Aada baz ametal oksitlerin suda znme denklemleri verilmitir.
SO2(g) + H2O(s) [H2SO3(suda) ]
(zayf asit)
CO2(g) + H2O(s) [H2CO3]
(zayf asit)

H+ (suda) + HSO-3(suda)

H(suda) + HCO-3(suda)

Cl2O7 + H2O(s) [2HClO4] 2H+ (suda) + 2ClO-4(suda)

(kuvvetli asit)

H2SO4, NaNO3, CaCO3, Al(OH)3 gibi bileikler oksit deildir.

Periyodik cetvelde, ayn grupta yukardan aaya doru inildike metal oksitlerin bazlk
zellikleri genellikle artarken, ayn periyotta soldan saa doru gidildike azalr.
Ametal oksitlerin asidik ozellii ise, genellikle ayn periyotta soldan saa doru
gidildike ve ayn grupta yukardan aaya doru inildike artar.

53

ASTLERN GENEL ZELLKLER

1-Asitler suda iyonlaarak znrler. zeltileri elektrik akmn iletir.
HCl(s) + H2O(s) H3O(suda)+ + Cl(suda)
2- Tadlar ekidir. Eki tada sirkede asetik asit, limonda sitrik asit, yourt suyunda laktik
asit neden olur.
3- ndikatr maddelerin rengini deitirirler.
ndikatr (belirte), ortamn asidik veya bazik olmasna gre renk deitirebilen maddelere
verilen addr. Turnusol kad, fenolftalein zeltisi, metil oranj bu tr maddelerdendir.
Asitler mavi turnusol kadn ve sar renkli metil oranj krmzya evirirler. Renksiz
fenolftalein zeltisinin rengini deitirmezler.
4- Asitler metaller ile metalin elektron verme isteine gre etkileirler. Aada elektron
verme istei hidrojenden byk ve kk olan metaller verilmitir.
Elektron verme istei Hden byk olanlar : K Na Ca Mg Al Zn Fe
Elektron verme istei Hden kk olanlar : H Cu Ag Hg Au Pt (Soy metaller)
Elektron verme istei hidrojenden byk olan metaller asidin hidrojeni ile yer deitirerek
H2 gaz retirler. Elektron verme istei hidrojenden kk olan metallere HCl, HI gibi
oksijensiz asitler etki etmez. Soy metaller oksijenli asitlerle tepkimeye girerler, fakat H 2 gaz
olumaz. Asidin yaps paralanarak SO2, NO2, NO gibi gazlar oluur.
5- Bazlarla birleerek genellikle tuz ve su olutururlar. Asit ve bazlarn birleerek tuz ve su
oluturmas olayna ntrleme reaksiyonlar denir.
HCl + NaOH NaCl + H2O
Asit
Baz
Tuz
Su
6- Asitler karbonatl bileiklere etki ederek CO2 gaz retirler.
7- Asitlerin hemen hepsi kuvvetleri ile doru orantl olarak tahri edici ve paralaycdr
Bazlarnn zehirli olmas sebebiyle laboratuvarlarda alrken dorudan temastan
kanlmal, koklanmamal ya da teneffs edilmemelidirler.
BAZLARIN GENEL ZELLKLER
1- Bazlar suda iyonlaarak znrler, zeltileri elektrik akmn iletir.
2- Tadlar acdr. Biberin, kire kayma. ve sabun kp.nn tadlarnn ac olma
sebebi bazik olularndandr.
3- Ele kayganlk hissi verirler. Sabun, sodyum bikarbonat ve kostik soda gibi
4- Kuvvetli bazlar yakc ve tahri edicidir.
5- Asitlerle ntrleme reaksiyonu vererek genellikle tuz ve su olutururlar.
6- Krmz turnusol ka.dn maviye, renksiz fenolftalein zeltisini pembeye evirirler.
7- Genel olarak metallere etki etmezler. Ancak NaOH, KOH gibi kuvvetli bazlar Zn,
Al gibi amfoter metallerle H2 gaz retirler.
2Al + 6NaOH 2Na3AlO3 + 3H2
Zn + 2 KOH K2ZnO2 + H2

54

AST VE BAZLARIN DEERL

Asid Deerlii
Bir molekl asidin sulu zeltisine verebilecei H+ iyonu saysna, o asidin deerlii denir.
Asit forml
HCl
H2SO4
HNO3
H2CO3
H3PO4
HCOOH
CH3COOH
HNO2

Ad
Deerlii
Hidroklorik asit
1
Slfrik asit
2
Nitrik asit
1
Karbonik asit
2
Fosforik asit
3
Formik asit
1
Asetik asit
1
Nitroz asit
1

Baz asit moleklleri birden fazla hidrojen atomu iermesine ramen, sulu zeltilerine daha
az sayda H+ iyonu verir. Bu molekldeki asitlii belirten hidrojen atomuyla ilgilidir.
rnein;
CH3COOH 4 mol hidrojen iermesine ramen zeltisine 1 mol H+ iyonu verebilir.
nk asit hidrojeni COOH grubundaki hidrojendir.
Baz Deerlii
Bir molekul bazn sulu zeltisine verebilecei OH- (hidroksit) iyonu saysna o bazn
deerlii denir.
rnein; 1 molekul NaOHin sulu zeltisine verebilecei OH- iyonu says 1 olduundan
deerlii 1'dir.
NaOH(suda) Na+(suda) + OH-(suda)
Baz forml
Ad
Deerlii
KOH
Potasyum hidroksit
1
Ca(OH)2
Kalsiyum hidroksit
2
Al(OH)3
Aluminyum hidroksit 3
Ba(OH)2
Baryum hidroksit
2
C6H5NH2
Anilin
1
NH3
Amonyak
1
NH3, OH- iyonu tamad hlde 1 deerlidir. nk 1 mol NH3 suda zndnde 1 mol
OH- oluturur.
NH3(g) + H2O(s)
NH4+(suda) + OH-(suda)

55

SUYUN YONLAMASI

pH ve pOH KAVRAMI

Hassas olarak yaplan incelemelerde saf suyun az da olsa iyonlat tespit edilmitir.
H2O(s)

H+ (suda) + OH-(suda) Suyun iyonlamas bir denge tepkimesidir.

yonlama denkleminden, denge bantsn yazlrsa,

[H+] [OH-]
Kd =
[H2O]
Bilindii gibi saf kat ve saf svlarn konsantrasyonlar sabit olduundan denge bantsnda
yer almazlar. Bu durumda suyun denge bants;
Kd = [H+] [OH-] eklinde olur.
Kd suyun iyonlamasna ait bant olduundan Kd yerine Ksu simgesi kullanlr.
Ksu = [H+] [OH-]

Ksu suyun iyonlama sabitidir.

Yaplan deneysel almalar, oda scaklnda (25 C) saf sudaki H+ iyonlar ve OH- iyonlar
deriimlerinin 1x10-7M olduunu gstermitir.
Ksaca 25C'ta saf suda [H+] = [OH-] = 1x10-7 M'dr.
Buna gre ayn scaklkta, Ksu bantsnda iyon deriimleri yerine yazlrsa Ksu deeri
Ksu = (1x10-7) 2 = 1x10-14 olarak bulunur.
Ksu deeri yalnz scaklkla deiir. Suyun iyonlamas endotermik olduundan scaklk
arttka Ksu deeri 1x10-14 den daha byk deerlere ular.
Suyun kendi iinde znerek H+ ve OH- iyonu vermesi amfoter yani hem asit hem baz olma
zellii nedeniyledir. nk su, kendi iinde znerek H+ iyonu verebilmesinden dolay
asit, OH- iyonu verebilmesi nedeni ile baz zellik gsterir.
25C' deki Ksu deerinin 1x10-14 gibi ok kk bir deere sahip olmas, denge
tepkimesindeki hangi ynn daha hzl yrdn gsterir?
Bir denge bantsnda denge sabitinin byk olmas kanlarn deriimlerinin,
girenlerin deriiminden byk olmasndan kaynaklanr.
[kanlar]
Kd =
[Girenler]
Ksu = [H+] [OH-] = 1x10-14 gibi ok kk bir deer olmas, iyonlama
hznn kk olduunu gsterir.
hzl
H2O(s)

H+ (suda) + OH-(suda)
yava
56

pH ve pOH Kavram
Bir ortamn asitlik veya bazlk derecesi, ortamdaki H+ iyonlar veya OH- iyonlar saysna
baldr. Bilindii gibi, suda ve tm sulu zeltilerde (25C'ta) [H+] [OH-] = 1x10-14 idi.
Buna gre, bir zeltide;
[H+] > 1x10-7 > [OH-] ise ortam asidiktir.
[H+] = 1x10-7 = [OH-] ise ortam ntrdr.
[OH-] > 1x10-7 > [H+] ise ortam baziktir.
Suda ve sulu zeltilerde H+ ve OH- iyonu molar deriimleri oldukca kk deerlere
sahiptir. Bu kk saylarla urama gln ortadan kaldrmak iin pH ve pOH
kavramlar oluturulmutur. Bir zeltinin pHsi hidrojen iyonu molar konsantrasyonunun 10
tabanna gre negatif logaritmasdr.
pH = -log [H+] [H+] = 10-pH
Benzer ekilde;
pOH = -log [OH-] [OH-] = 10-pOH
pH Metre:
Asit veya bazlarn kuvveti pH deerleriyle tanmlanabilir. Maddelerin asitliini veya
bazln gsteren lee pH metre denir. pH metre 0'dan 14e kadar deer alr.
Aada baz maddelerin pH deerleri verilmitir.
MADDE
1M HNO3
Mide suyu
Limon suyu
Sirke
Portakal suyu
Domates
drar
Tkrk
Kan
Gz ya
Deniz suyu
1 M NaOH cozeltisi

pH
0
1,0-3,0
2,4
3,0
3,5
4,0- 4,4
5,0-7,0
7,0-7,5
7,35 - 7,45
7,4
8,5- 10,0
14

57

AST VE BAZLARIN KUVVET

ASTLK

KUVVET

Suda zndklerinde kolay iyonlaabilen asitlere kuvvetli asitler denir. Asitlerin kuvveti
iyonlama yzdelerine baldr. yonlama yzdesi arttka asitlik kuvveti artar. Bir asidin
iyonlama yzdesi, asitlik hidrojeninin molekle balanma kuvveti ile ilikilidir. Asitlik
hidrojeninin molekle balanma kuvveti ne kadar zayf ise, moleklden o kadar kolay
ayrlabilir (iyonlaabilir).
H2SO4, HCl, HNO3, HClO4 gibi asitler, tamamen iyonlaabildikleri iin kuvvetli asitlerdir.
yonlama denklemleri tek ynl gsterilir. Suda zndklerinde %100 ya da %100e yakn
iyonlaabilen asitlere kuvvetli asit denir. Kuvvetli asitlerin sulu zeltileri kuvvetli elektrolit
zellik gsterir.
Elektrik akmn iyi iletebilen zeltilere kuvvetli elektrolit, elektrik iletkenleri zayf olan
zeltilere zayf elektrolit denir.
Suda zndklerinde ok az iyonlaabilen asitlere zayf asitler denir. Bunlarn sulu
zeltileri zayf elektrolittir. HF, HCN, HCOOH, CH3COOH gibi asitler zayftr.
Asitlik kuvvetini belirlemede aadaki bilgilerden yararlanlabilir:
1) Periyodik sistemde ayn grupta yukardan aaya doru inildike, elementlerin atom
hacimleri byr ve hidrojenli bileiklerde hidrojenin molekle balanma gc zayflar.
yonlama kolaylar. Asitlik kuvveti artar.
2)Periyodik cetvelde ayn periyod da soldan saa doru gidildike elementlerin atom ap
klr, elektronegatiflik artar. Hidrojenli bileiklerde, hidrojen ile dier elementlerin
elektronegatiflik fark artacandan, bileiin iyonik karakteri ve iyonlama yzdesi artar.
Asitlik kuvveti artar. Atom ap ve elektronegatiflik fark ile belirlenen asitlik kuvveti
eliiyormu gibi gzkse de asitlik kuvvetinde atom hacmi daha stn bir etkiye sahiptir.
3) Ayn elementlerden olumu inorganik oksijenli asitlerde (oksi asitler) oksijen says
arttka H+ iyonunun kopmas kolaylaacandan, asitlik kuvveti artar.
rnein; asitlik kuvveti
HNO2 < HNO3
H2SO3 < H2SO4
H3PO3 < H3PO4
HClO < HClO2 < HClO3 < HClO4 eklinde sralanr.
COOH grubu tayan asitlere organik asit denir. Organik asitler genel olarak zayftrlar. Bu
asitlerde C says arttka asitlik kuvveti azalr.
rnein;

HCOOH > CH3COOH > C2H5COOH

formik asit asetik asit propanoik asit

58

BAZLIK KUVVET
Bazlarn kuvvetleri iyonlama yzdelerine baldr. yonlama yzdeleri arttka bazlk
kuvveti artar. Bir bazn bazlk kuvveti, asitlere benzer ekilde OH- iyonunun molekle
balanma kuvveti ile ilikilidir. OH- iyonunun molekle balanma kuvveti ne kadar zayf ise
moleklden o kadar kolay ayrlabilir (iyonlaabilir).
Suda zndklerinde %100 ya da %100e yakn iyonlaabilen bazlara kuvvetli baz denir.
Kuvvetli bazlarn sulu zeltileri kuvvetli elektrolit zellik gsterir. Suda zndklerinde
ok az iyonlaabilen bazlara zayf baz denir.
NH3, C6H5NH2, NH2OH gibi bazlar zayftr.
Bazlk kuvvetlerini belirlemede aadaki bilgilerden yararlanlabilir:
1) Periyodik cetvelde ayn grupta yukardan aaya doru inildike elementlerin hidroksitli
bileiklerinde genel olarak bazlk kuvveti artar. nk elementlerin atom hacimleri byr,
OH- iyonunun molekle balanma gc azalr.
2) Ayn periyotta soldan saa doru yer alan elementlerin oluturduklar hidroksitli
bileiklerde, bazlk kuvveti genellikle azalr. nk ayn periyotta soldan saa doru
gidildike elementlerin iyonlama enerjileri artar (atomun elektronu tutma gc artar).
OH- iyonunun molekle tutunma kuvveti de artar.
ZAYIF AST VE BAZ DENGELER
Suda ok az iyonlaabilen asit veya bazlara zayf asit veya baz ve bunlarn sulu zeltilerine
zayf elektrolit ad verilir. Zayf asit ve baz molekllerinin zeltilerinde ok az iyon
oluturmalar sonucu ayrmadan kalan molekllerle iyonlar arasnda bir denge kurulur.
rnein balangta C M deriiminde olan ve HA simgesiyle gsterilen bir deerli zayf asitin
iyonlama denklemi yazlrsa,
HA(suda)
Balang
(iyonlaan miktar)
Denge

C
x
(Cx)

H+ (suda) + A-(suda)
0
+x
x

0
+x
x

Denge bantmz yazlrsa,

[H+] [A-]
Kd =
[HA]
Denge sabiti asite ait olduundan Kd yerine Ka yazlr.
x.x
Ka =

x2
Ka =

(x deeri kk olduundan ihmal edilir)

59

C-x

Asitler iin denge bants

x2
Ka =
C
C= asidin balang deriimi
X= zeltideki H+ iyonu ve asitten gelen anyonun molar deriimi
Ka deeri bir asidin kuvveti ile ilgili bilgi verir. Ka deeri arttka asitlik kuvveti de artar.
Bazlar iin denge bants
x2
Kb =
C

eklinde yazlabilir.

C= bazn balang deriimi

X= zeltideki OH- iyonu ve bazdan gelen katyonun molar deriimi
Kb deeri bir bazn kuvveti ile ilgili bilgi verir. Kb deeri arttka bazlk kuvveti artar.
Aadaki tabloda baz zayf asit ve bazlarn 25 Ctaki Ka ve Kb deerleri verilmitir.
Asit ad
Kloroz asit
Nitroz asit
Asetik asit
Hipokloroz asit
Hidrosiyanik asit
Hidrojen sulfur

Forml
Ka
Baz ad
HClO2
1,1x10-2 Amonyak
HNO2
4,5x10-4 Trimetilamin
CH3COOH 1,8x10-5 Hidrazin
HOCl
3,2x10-8 Anilin
HCN
4x10-10 Hidroksilamin
H2S
1x10-7

Forml
NH3
(CH3)3N
N2H4
C6H5NH2
NH2OH

Kb
1,8x10-5
7,4x10-5
9,8x10-7
4,3x10-4
6,6x10-9

Asit ya da bazn deerlik says kadar iyonlama sabitleri vardr. Ancak ok deerli asit ya da
bazlarn ilk iyonlama miktarlar, ikinci veya nc iyonlama miktarndan ok daha byk
olduundan ilk iyonlama sabiti dikkate alnr.
rnein; H2CO3 2 deerli bir asit olup iki basamakta iyonlar.
H2CO3

H+ (suda) + HCO - 3(suda)

HCO- 3

H+ (suda) + CO3-2 (suda)

Ka1 > Ka2

60

Ka1
Ka2

RNEK : 25 C'ta 0,5 mol/L CH3COOH zeltisindeki H+ iyonu molar deriimi

3x10-3 mol/L olduuna gore CH3COOHn Ka deerini hesaplaynz.
ZM :
x2
Ka =
C

(3x10-3)2
=
5x10-1

Ka = 1,8x10-5

RNEK: 0,001 molar H2S cozeltisindeki;

a) H+ ve OH- iyonlar molar deriimini hesaplaynz.
b) pH ve pOH deerlerini bulunuz.
c) yonlama yzdesini hesaplaynz.
(Ka = 1x10-7)
x2
x2
a) Ka = Ka 1x10-7 =
C
1x10-3
x = 1 x10-5= H+ mol/L
1x10-14
[H+] [OH-] = 1x10-14 [OH-] = = [OH-] = 1x10-9 mol/
1x10-5

b)pH = -log [H+]

pH= -log1 x 10-5 pH= 5
pH = 14-5 pH= 9
c) Basit bir orant hesab ile
1x10-3 molar asidin 1x10-5 molar iyonlamtr.
100 molar asidin

molar iyonlar

x = % 1'i iyonlar.

61

AST-BAZ TTRASYONLARI
Deriimi bilinmeyen bir asit veya bazn deriimini, deriimi bilinen bir asit veya baz yardm
ile bulma metoduna titrasyon denir. Titrasyon, tanmdan da anlald gibi bir ntrleme
reaksiyonudur. Asit ve bazlarn tepkimeye girerek tuz ve su oluturmalarna ntrleme denir.
Ntrleme olaynda asitten gelen H+ iyonu ile bazdan gelen OH- iyonu birbirlerinin etkilerini
yok eder ve H2Oyu oluturur.
H+
+ OHAsitlik
Bazlk

H2O
Ntr

Bu reaksiyonda, 1 mol H+ iyonu 1 mol OH- iyonu ile tamamen birleerek 1 mol su oluturur.
Bu durumda kartrlan zeltilerden gelen H+ iyonu ile OH- iyonu says, ortamn asitlii ya
da bazln belirtir.
nH+ = nOH- zelti ntrdr. pH = pOH = 7
nH+ > nOH- zelti asidiktir. pH < 7 < pOH
nH+ < nOH- zelti baziktir. pH > 7 > pOH
Asit-baz titrasyonunda, deriimi bilinmeyen baz zeltisinin hacmi llerek, beherglas veya
erlenmayere konulur. zeltiye uygun bir indikatr, rnein fenolftalein eklenir. Bir ucu
muslukla kapatlm ve llendirilmi bir cam boru olan brete deriimi bilinen asit zeltisi
konulur. Bretin musluu hafifce alarak, baz zeltisi bulunan kaba damla damla asit
eklenir. Ntrleme annda (nH+ = nOH-) indikator renk deitirir. Renk deitirme an titre
edilen (ntrletirilen) zeltinin dnm noktasdr.
rnein baz zeltisinin rengi fenolftaleinden dolay balangta pembe iken dnm
noktasnda renksizleir. Dnm noktasndaki harcanan asit hacmi tespit edilerek baz deriimi
bulunur. Ayn ilemler erlenmayere asit, brete baz zeltisi konularak da yaplabilir.
Ortamn asidik veya bazik oluuna gre renk deitirebilen maddelere indikatr denilir.
ndikatorler (asit-baz belirteleri) farkl pH deerlerinde zeltiye farkl renkler verirler.
rnein; pHs 6,6-8,2 olan bir zeltiye fenol krmzs ilave edilirse, zelti portakal rengini
alr. zeltinin pHs 6,6dan kk ise zelti sarya dnr.
Aadaki tabloda baz asit baz belirteleri ve etkili olduu pH aralklar verilmitir.
Belirte (indikator)
Timol mavisi
Metil oranj
Metil krmzs
Bromtimol mavisi
Kresol krmzs
Fenolftalein

Asitte(Renk) Bazda
pH aralklar
Krmz
Sar
1,2 - 2,8
Oranj
Sar
3,1 - 4,4
Krmz
Sar
4,2 - 6,3
Sar
Mavi
6,0 - 7,6
Sar
Krmz
7,2 - 8,8
Renksiz
Pembe krmz 8,3 - 10,0

(pH aralklar indikatrun asit renginden baz rengine deitii aralktr.)

62

RNEK : 0,5 M 400 mL NaOH zeltisini tamamen ntrletirebilecek 500 mL

H2SO4 zeltisinin molar deriimi katr?
ZM : nce H2SO4 ile NaOH arasndaki ntrleme tepkimesini yazlr.
H2SO4+ 2NaOH Na2SO4 + H2O
Denkleme gre, 1 mol H2SO4 2 mol NaOH ile tamamen ntrleir.
Elimizdeki NaOHn mol says
nNaOH = MNaOH

VNaOH n = 0,5 x 0,4 = 0,2 moldur.

1 mol H2SO4 2 mol NaOH ile ntrleirse

x
0,2
x = 0,1 mol H2SO4 ile ntrleir.
VH2SO4 = 500 mL nH2SO4 = M H2SO4V H2SO4
M H2SO4 = 0,1 / 0,5 = 0,2 mol/L
II. Yol : Ntrlemenin tam olabilmesi iin
nH+ = nOH- olmaldr.
Ma Va tda = Mb Vb tdb
Ma = Asidin molar konsantrasyonu
Mb = Bazn molar konsantrasyonu
tda = Asidin tesir deeri
tdb = Bazn tesir deeri
Ma x 500 x 2 = 0,5 x 400 x 1
Ma = 0,2 mol/L olarak bulunur.

RNEK : 400 mL 0,5 M HCl zeltisi ile 0,5 M 600 mL KOH zeltisi kartrlrsa
karmn pHs ne olur?
ZM :
nH+ = Ma Va tda nH+ = 0,5 x 0,4 x 1 nH+ = 0,2 mol
nOH- = Mb Vb tdb nOH- = 0,5 x 0,6 x 1 nOH- = 0,3 mol
Artan nOH - = 0,3 - 0,2 = 0,1 mol
63

nOH- > nH+ olduundan ortam baziktir.

zeltide 0,2 mol H+ iyonu 0,2 mol OH- iyonu ile ntrlemi, 0,1 mol OH- iyonu artm ve
ortamn bazik olmasn salamtr.
Karmn toplam hacmi = 400 +600 = 1000 mL = l L
Karmdaki OH- iyonunun molar deriimi
nOH
1x10-1
[OH- ] = [OH- ] = [OH- ] = 1x10-1
VT
1
pOH = -log 1x10-1 pOH= 1 pH + pOH = 14
pH = 14 -1 pH = 13
Bu tr problemleri daha kolay zebilmek iin;
nH+ > nOH- ortam asidik ise,

nH+ - nOHOrtamn [H+ ] =

VT

nOH- - nH+
nOH- > nH+ ortam bazik ise,. Ortamn [OH- ] =
VT
Formlleri kullanlabilir.
RNEK: Ortamn pH'snn 2 olabilmesi iin 0,2 M 500 mL KOH zeltisi ile 500 mL ka M
H2SO4 zeltisi kartrlmaldr?
ZM:
Karmn pH =2 olduu iin ortam asidiktir.
pH =2 H+ = 1x10-2 M 'dr
nH+ - nOH[H+ ] =
VT
MaVa tda - Mb Vb tdb
[H+ ] =
VT
Ma x 500x2 - 0,2x500x1
1x10-2 =
1000
Ma = 0,11 mol/L
64

TAMPON ZELTLER
Bir zayf asit ile bu asidin kuvvetli bazdan olumu tuzunu veya bir zayf baz ile bu bazn
kuvvetli asitten olumu tuzunu bir arada bulunduran zeltilere tampon zelti denir.
CH3COOH CH3COONa
zayf asit
zayf asit - kuvvetli baz tuzu
NH3 NH4Cl
zayf baz Zayf baz- kuvvetli asit tuzu gibi sistemler tampon zeltilere rnek verilebilir.
Tampon zeltilerin en nemli zellii zeltiye az miktarda asit veya baz ilvesi ile pH
deerlerini hemen hi deitirmemeleridir. Bu nedenle biyokimyasal reaksiyonlarda hayati bir
nem tarlar. Organizmalarda pH deerinin ok az deimesi bile hayat tehdit eder.
Dolaysyla btn organizmalar uygun bir metabolizma salamak iin doal olarak
tamponlanmlardr.
[Asit]
Bir tampon zeltinin pH'sn zeltideki oran belirler.
[Baz]
Bu deriim oranlar deitirilerek istenilen pH deerinde zeltiler hazrlanabilir.
Zayf asit ile tuzunun oluturduu tampon zeltilerde H+ iyonu deriimi
[Zayf Asit]
[H+ ] =
[Tuzun Anyonu]

Ka bantsyla

Zayf baz ile tuzunun oluturduu tampon zeltilerde OH- iyonu deriimi
[Zayf Baz]
[OH- ] =
[Tuzun Katyonu]

Kb bantsyla hesaplanabilir.

RNEK : 25 Cta 0,1 M CH3COOH zeltisiyle pH'si 6 olan bir tampon zelti
hazrlamak iin ka molarlk CH3COONa zeltisi kullanlmaldr? (Ka = 1,8x10-5)
ZM : pH = 6 [H+] = 1x10-6 molL
[Zayf Asit]
[H+ ] =
[Tuzun Anyonu]

CH3COONa CH3COO- + Na+

Ka

0,1
1 x 10-6= x 1,8x10-5
[CH3COO- ]

tuzun anyonu

[CH3COO- ]= 1,8 molL

[CH3COONa ] = [CH3COO- ] olduundan, kullanlmas gereken

[CH3COONa ] deriimi 1,8 mol/L olmaldr.
65

AMFOTERLK
Asitler karsnda baz, bazlar karsnda asit gibi davranabilen maddelere
Amfoter madde denir.
Amfoter oksitler hem asidik hem de bazik zellik gsterebilen oksit bileikleridir.
Al2O3, ZnO, BeO ve Bi2O3 amfoter zellik gsterir.
Aada Al2O3 (Aluminyum oksit)in asit ve baz karsndaki davran verilmitir.
Al2O3(k) + 6HBr(suda) 2AlBr3(suda) + 3H2O(s)
Baz
Asit
Tuz
Al2O3(k) + 2KOH(suda) + + 3H2O(s) 2KAl(OH)4(suda)
Asit
Baz

11.GRAVMETRK ANALZ
Hatrlanaca gibi nicel (kantitatif) analiz, iindeki element veya element gruplar bilinen bir
kimyasal rnekte, bunlarn miktarlarn bulmak iin yaplan analizdir.
Nicel analiz, gravimetrik, volmetrik ve aletli analiz yntemleri ile yaplabilir. Gravimetrik
analiz, maddenin arlk veya arlk farklarnn llmesine ve bu verileri kullanarak aranan
madde miktarnn hesaplanmasna dayanr.
Gravimetrik analiz ilemlerinde aranan maddenin dierlerinden ayrlmas gerekir. Bunun iin
en fazla uygulanan ilem ktrme yntemidir. Bunun dnda,baz durumlarda seyrek olarak
elektrogravimetrik yntemler ve gazlatrma yntemleri de uygulanr.
Dier bir ifade ile aranan maddenin dier maddelerden ayrlarak saf element veya saf bileii
halinde tartlmas amacyla yaplan nicel (kantitatif) analize gravimetrik analiz denir.
Gravimetrik analizde ilk ilem numunenin, uygun bir zcde zdrlerek, znrl az
olan bir bileik halinde ktrlmesidir. Elde edilen kelek szlp ayrldktan sonra
kurutulur veya kzdrlarak sabit tartma getirildikten sonra tartlr.
Tartm sonunda bulunan kelek ktlesi gravimetrik faktr ile arplr ve numunedeki
aranan madde miktar bulunur. Gravimetrik faktr, ken maddenin 1 gramnda aranan madde
miktar olarak ifade edilir.
Bir zeltideki;
Demir iyonlarnn, Fe(OH)3 halinde, klorr iyonlarnn AgCl- halinde ve slfat iyonlarnn,
BaSO4 halinde ktrlerek tayin edilmeleri, gravimetrik analizlere rnek olarak verilebilir.
Baz durumlarda iki tartm fark alnarak nem ve uucu madde tayinleri de gravimetrik
yntemle yaplabilir.
66

Gravimetrik analizlerde balca ilem basamaklar unlardr.

1- Numunenin analize hazrlanmas
2- ktrme ve olgunlatrma (dinlendirme)
3- Szme ve ykama
4- Kurutma ve yakma (sabit tartma getirme)
5- Analiz sonucunun hesaplanmas
1. NUMUNENN ANALZE HAZIRLANMASI
Numune alma
ncelikle analiz edilecek maddenin tmn temsil edecek ekilde numune alnmas gerekir.
Sv ve gazlar homojen karm olduklarndan, bunlarn belli hacimleri numuneyi temsil
edebilir. Ancak katlar homojen bir dalm gstermediinden analiz edilecek maddeyi temsil
edecek ekilde numune alnmas gerekir. Bu nedenle, ana ynn deiik yerlerinden azar azar
numune alnmal ve iyice kartrlarak toz haline getirilmelidir.
Numunenin kurutulmas
Birok madde yzeylerinde tutunmu olarak(absorblanm) veya molekle bal olarak su
ierir. Bu suyun miktar havann nemliliine veya baka etkenlere bal olarak deiiklik
arzeder. rnein; ayn madde farkl zamanlarda tartlrsa farkl sonular elde edilir. Bu da
analiz sonucunun hatal kmasna neden olabilir. Bu nedenle analiz sonucunun hatal
kmamas iin analize balamadan nce numunenin kurutularak sabit tartma getirilmesi
gerekir.
Kurutma ilemi
Genellikle toz haline getirilen numuneden belli bir miktar (5-6 g) alnarak bir tartm kabna
konur ve etvde 105-1100C de sabit tartma gelinceye kadar stlr. Numune bu scaklkta
bozuluyorsa daha dk scaklkta vakumda kurutulmaldr. Kurutulan numune desikatrde
saklanr.
Numunenin zlmesi
Numune ounlukla bir zeltiye alnarak analiz edilir. Numunenin zeltiye alnmasnda
kullanlan maddeye zc denir. Seilecek zcnn numuneyi ksa srede ve tamamen
zebilmesi, daha sonraki aamalarda analizi olumsuz ynde etkilememesi gerekir.
Numuneyi zmek iin sras ile;
Saf su, seyreltik mineral asitler, deriik mineral asitler ve deriik mineral asit karmlar
(HNO3 + HCl veya HClO4 + H2SO4)
Ayrca zor znen numuneler iin;
Asidik zcler (kat zcler: Na2 S2O7 ve Na2 S2O8)
Bazik zcler (Na2 CO3, veya Na2 CO3 + Na2 O2 gibi)

67

gibi zcler kullanlr.

Kurutularak sabit tartma getirilen kat numuneden belli bir miktar (yaklak 0.1 1 g) alnr,
Numune analiz edilmek zere uygun bir kapta zdrlr. zdrmede genellikle saf su
kullanlr. Daha iyi znme iin gerekiyorsa asidik ortam yaratlr. Asidik ortam ounlukla
HCl ile salanr. Asidik ortam yaratmak iin yaklak 1 ml asit eklenir. Numune sv ise iyice
kartrldktan sonra belli bir miktar alnarak uygun bir zcde zdrlr.
Analiz sonularnn gvenilir olabilmesi iin en az 3 numune ile paralel alma yaplmas ve
sonularn birbirine yakn olmas gerekir.
2. KTRME VE OLGUNLATIRMA (DNLENDRME)
Gravimetrik analizlerde ktrme ilemi, iki zeltinin tepkimeye girmesi sonucunda
istenilen maddenin ktrlmesi esasna dayanr. Bu ilemde oluan katya kelek (kelti)
ileme ise ktrme denir. ktrmede ama; znrl olabildiince az, saf ve iri taneli
keleklerin elde edilmesidir.
Yararlanlacak keleklerde aranlan balca zellikler unlardr:
kelek saf olmal veya kolaylkla saflatrlabilmeli ve znrl az olmaldr.
kelek, szlp ykandktan sonra sabit bir tartma getirilebilmelidir.
kelek, basit szme ilemi ile zeltiden kolaylkla ayrlabilmelidir.
kelek havada ve ilemler srasnda zelliini korumaldr.
kelein forml ktlesi, ktrlen iyonun (aranan maddenin) iyon gram ktlesinden byk
olmaldr.
Aranan maddenin zelliine gre 10 ml 50 ml aras ktrc reaktif kullanlr. Reaktif
zeltiler numune zeltisi ile tepkime veren zeltilerdir. Reaktif zelti numune zeltisi
zerine bret veya pipet yardm ile damla damla ilave edilir ve srekli kartrlarak ktrme
ilemi gerekletirilir.
Kartrma ilemi yaplmazsa reaktif, zeltinin baz yerlerinde dalmadan kalr ve bu
ksmlarda deriik bir ortam oluur. Byle bir ortamda meydana gelen kelek daha kk
kristalli olur ve fazlaca yabanc madde absorbe eder. ktrmede kullanlan reaktif, sadece
aranan madde ile kelek vermelidir.
Ayrca kk kristalli kelekler fazla zndnden iri taneli, iyi szlp ykanabilen ve az
miktarda yabanc madde ieren bir kelein elde edilebilmesi iin ilemin ok dikkatli
yaplmas gerekir.
Gravimetrik analizlerde iri taneli kelek elde etmek iin;
ktrme yava yaplmal ve ktrmede seyreltik zeltiler (HCl gibi) kullanlmaldr.
ktrcnn yava eklenmesi ve srekli kartrlmas gereklidir.
ktrme ilemi daha asitli ortamda yaplmaldr.
ktrc dorudan eklenmemeli, zelti ortamnda meydana getirilmelidir.
Scak zelti ile ktrme yaplmal ve kelein olgunlatrlmas gereklidir.
ktrme ilemi aksi belirtilmemise yksek sda, kaynatmadan yaplr. Bu sayede elde
edilen kristaller daha byk olur. Bu da szmeyi kolaylatrr.

68

Olgunlatrma (zmleme)
ktrme ileminden sonra kelek ve zelti karm su banyosunda kaynama noktasnn
altnda veya oda scaklnda bir sre bekletilir. Bu olaya olgunlatrma denir.
Bu ekilde kolay szlebilir irilikte ve saf bir kelek elde edilir. Kontrol denemesi yaplan
kelek, su banyosunda kaynama noktasna yakn bir scaklkta (50-600C ) ya da oda
scaklnda az kapal olarak bekletilir.
Bekletme srasnda kelekteki dier maddelerin miktarnda azalma olur. Ayrca iri kristaller
oluarak szme ilemi kolaylar. Baz maddelerde ise bekletmek, sonradan kmeye neden
olaca iin sakncal olabilir. Bu maddeler bekletilmeden hemen szlmelidir.
Kontrol denemesi ( ktrme kontrol )
ktrmenin tam olarak yaplp yaplmadn anlamak iin yaplr.
Bunun iin ktrme yapldktan sonra, kelein dibe kmesi beklenir ve stte oluan
berrak zeltiden birka damla saat camna alnr. zerine ktrc reaktiften birka damla
eklenir.
Eer zeltide bir bulanma veya tepkime olmusa ktrme ileminin tamamlanmad
anlalr ve bu durumda ana zeltiye reaktif eklemeye devam edilir. Saat camndaki zelti
de ana zeltiye ilave edilmelidir. Eer zeltide bir bulanma olmamsa ktrme tam olarak
gerekletirilmitir. ktrc reaktif, gerekenden % 1-5 arasnda fazla eklenirse kelmenin
tam olmas salanabilir.
Gravimetrik analizlerde saf kelek elde etmek de nemlidir. Bunun iin, olgunlatrma
(zmleme) ve ykama ile kelek yzeyinde tutunmu bulunan iyonlar ortamdan
uzaklatrmak gerekir. Ayrca, birlikte kme (kelek bymesi srasnda yabanc iyonlarn
kelek iinde kalmas) ile oluan kirlilikleri gidermek iin ise kelei bir asitte zp tekrar
ktrme yapmak gerekir.

69