Chapter 4

Matrice
Matrice (matrix na latinskom znaci matica) su koristili jos stari kinezi za
resavanje linearnih jednacina. Pored primene na resavanje sistema linearnih
jednacina, one se danas koriste za opisivanje kvantne mehanike strukture atoma,
dizajniranje kompjuterskih igara, itd.

4.1

Matrice tipa m n

Neka je P polje, I = {1, . . . , m} i J = {1, . . . , n}.

Matrica tipa m n je tablica

a11
a21
A=
...
am1

a12
a22
...
am2

. . . a1n
. . . a2n

... ...
. . . amn

u kojoj su aij , i I, j J, elementi polja P.

Preciznije, mozemo reci da je matrica tipa m n preslikavanje
A : I J P.
Za datu matricu koristicemo i oznaku [aij ]m,n ili samo [aij ]. Matrice cemo
oznacavati velikim slovima A, B, . . . , a elemente polja P malim slovima a, b, . . . .
Vrste matrice A su horizontalne n-torke
[a11 a12 . . . a1n ], [a21 a22 . . . a2n ], . . . , [am1 am2 . . . amn ].
Kolone matrice A su vertikalne m-torke

a11
a12
a21 a22

... ...
am1
am2
29

a1n

. . . a2n

...
amn

CHAPTER 4. MATRICE

30

Element aij se nalazi u i-toj vrsti i j-toj koloni.

Matrice A i B su jednake ako su istog tipa i odgovarajuci elementi su im jednaki
tj. za sve i I i j J vazi aij = bij .

4.1.1

Sabiranje i skalarno mno

zenje matrica

P
Neka je Mmn
skup svih matrica tipa m n nad poljem P.
P
P
P
Sabiranje matrica je binarna operacija + : Mmn
Mmn
Mmn
denisana
sa
[aij ] + [bij ] = [aij + bij ]

tj.:

a11
a21

...
am1

b11
. . . a1n

. . . a2n
+ b21
... ... ...
bm1
. . . amn

a11 + b11
. . . b1n

. . . b2n
= a21 + b21
... ...
...
am1 + bm1
. . . bmn

. . . a1n + b1n
. . . a2n + b2n
.

...
...
. . . amn + bmn

Skup svih matrica tipa m n nad poljem P obrazuje vektorski prostor nad
poljem P.
P
P
Mnozenje matrice skalarom je funkcija : P Mmn
Mmn
denisana sa

p [aij ] = [paij ],
tj.

a11
a21
p
...
am1

pa11
. . . a1n
pa21
. . . a2n
=
... ... ...
. . . amn
pam1

. . . pa1n
. . . pa2n
.
...
...
. . . pamn

Unarna operacija : Mmn Mmn denisana je sa

[aij ] = (1) [aij ],
tj.

a11
a21

...
am1

. . . a1n
a11
a21
. . . a2n
=
... ... ...
. . . amn
am1

Matricu tipa m n ciji su svi elementi

O. Znaci,

0
0
O=
...
0

. . . a1n
. . . a2n
.
...
...
. . . amn

jednaki 0 cemo oznacavati Om,n ili samo

... 0
... 0
.
... ...
... 0

4.1. MATRICE TIPA M N

4.1.2

31

Mno
zenje matrica

Neka je A matrica tipa 1 n (vektor vrsta), a B matrica tipa n 1 (vektor

kolona) nad poljem P. Skalarni (tackasti) proizvod vektora A i B je denisan
sa

b1
b2

A B = [a1 a1 . . . an ]
. . . = a1 b 1 + a2 b 2 + . . . an b n
bn
Neka su A = [aij ]m,k i B = [bij ]k,n matrice nad poljem P. Proizvod AB je
matrica tipa m n denisana sa
[aij ]m,k [bij ]k,n = [ai1 b1j + ai2 b2j + . . . + aik bkj ]m,n
tj.

A1 B 1
A2 B 1
AB =
...
Am B 1

A1 B 2
A2 B 2
...
Am B 2

. . . A1 B n
. . . A2 B n
,
...
...
. . . Am B n

gde je sa Ai oznacena i-ta vrsta matrice A, a sa B j j-ta kolona matrice B.

(Napomena: Proizvod AB je denisan jedino ako je broj kolona matrice A
jednak broju vrsta matrice B.)
Neka je A tipa m k, B tipa k n, C tipa n l i p P skalar. Tada vazi:
(i) (AB)C = A(BC),
(ii) p(AB) = (pA)B = A(pB).
Neka je A tipa m k, B i C tipa k n. Tada vazi:
(i) A(B + C) = AB + AC,
(ii) (A + B)C = AC + BC.

4.1.3

Transponovana matrica

Naka je A = [aij ]m,n . Transponovana matrica matrice A, u oznaci AT je matrica

tipa n m dobijena pisanjem vrsta umesto kolona

a11
a21

...
am1

a12
a22
...
am2

T
. . . a1n
a11
a12
. . . a2n
=
...
... ...
. . . amn
a1n

a21
a22
...
a2n

. . . am1
. . . am2

... ...
. . . amn

Neka su A i B matrice tipa m n i p P skalar. Tada vazi:

(i) (A + B)T = AT + B T ,

CHAPTER 4. MATRICE

32
(ii) (AT )T = A,
(iii) (pA)T = pAT i
(iv) (AB)T = B T AT .

4.2

Kvadratne matrice

Ako je u matrici A = [aij ]mn vazi m = n, kazemo da je A kvadratna matrica

P
skup svih matrica reda n.
reda n. Neka je Mnn
Glavnu dijagonalu matrice A cine elementi a11 , a22 , . . . , ann .
Gornja trougaona matrica je kvadratna matrica ciji su svi elementi ispod glavne
dijagonale jednaki nuli

a11 a12 . . . a1n

0 a22 . . . a2n

.
... ... ...

0
0 . . . ann
Donja trougaona matrica je kvadratna matrica ciji su svi elementi iznad glavne
dijagonale jednaki nuli.
Za matricu koja je donje ili gornje trougaona kazemo da je trougaona matrica.
Dijagonalna matrica je kvadratna matrica u kojoj su svi nedijagonalni elementi
jednaki nuli

0
a11 0 . . .
0 a22 . . .
0
.

... ... ...

0
0 . . . ann
Dijagonalna matrica u kojoj su svi elementi na
naziva jedinicnom matricom

1
0 ...
0
1 ...
In =
... ... ...
0
0 ...

glavnoj dijagonali jednaki 1 se

0
0
.

Neka je A kvadratna matrica reda n. Tada je

AIn = In A = A.
U nekim slucajevima, kada nema zabune koji je red matrice, umesto In cemo
pisati samo I.

4.2.1

Prsten kvadratnih matrica

Neka je MnP skup svih kvadratnih matrica reda n nad poljem P. Tada je
P
MP
n = (Mn , +, , O, In )

prsten sa jedinicom, tj.

4.2. KVADRATNE MATRICE

33

(1) (MnP , +, , O) je Abelova grupa,

(2) (MnP , , In ) je asocijativan grupoid sa jedinicom In ,
(3) za sve A, B, C MnP vazi
(i) A(B + C) = AB + AC,
(ii) (A + B)C = AC + BC.

4.2.2

Regularne matrice

Za kvadratnu matricu A reda n kazemo da je regularna (ili invertibilna) ako

postoji matrica B reda n sa osobinom
AB = BA = I.
Za matricu B kazemo da je inverzna matrica matrice A i oznacavamo je sa A1 .
Za matricu koja nema inverznu matricu kazemo da je singularna.
Lema 4.2.1 Neka je A matrica reda n. Ako je A invertibilna, onda je njena
inverzna matrica jedinstvena.
Dokaz. Pretpostavimo da postoje dve inverzne matrice, B1 i B2 , matrice A, tj.
da vazi
AB1 = B1 A = I i AB2 = B2 A = I.
Tada je
B1 = B1 I = B1 (AB2 ) = (B1 A)B2 = IB2 = B2 .


4.2.3

Elementarne matrice

Elementarne transformacije na vrstama su:

(1) mnozenje proizvoljne vrste skalarom razlicitim od nule,
(2) zamena mesta dve vrste i
(3) dodavanje elementima jedne vrste elemenata neke druge vrste pomnozenih
skalarom.
Matrica reda n je elementarna ako se moze dobiti od jedinicne matrice primenom jedne elementarne transformacije na vrstama.
Ako je elementarna matrica E dobijena od I nekom elementarnom transformacijom na vrstama i ako je A formata m n, onda je EA matrica dobijena od
matrice A primenom iste elementarne transformacije na vrstama.
Svaka elementarna matrica je invertibilna i inverzna matrica je elementarna matrica.
Kazemo da su matrice A i B ekvivalentne po vrstama ako se mogu dobiti jedna
od druge primenom konacnog broja elementarnih transformacija na vrstama.

CHAPTER 4. MATRICE

34

Teorema 4.2.1 Neka je A kvadratna matrica reda n. Sledeca tvrdjenja su medjusobno ekvivalentna:
(a) A je invertibilna.
(b) Jednacina AX = O ima samo trivijalna resenja.
(c) A je ekvivalentna po vrstama sa I.
Dokaz.
(a) (b)
Pretpostavimo da je A invertibilna i da je X0 resenje jednacine AX0 = O. Tada
je
AX0 = O

A1 (AX0 ) = A1 O (A1 A)X0 = O

IX0 = O X0 = 0.

(b) (c)
Ako jednacina AX = O ima samo trivijalna resenja, onda je rang matrice A
jednak n, sto znaci da je ona ekvivalentna po vrstama sa I.
(c) (a)
Neka je A po vrstama ekvivalentna sa I. Znaci, postoje elementarne matrice
E1 , E1 , . . . , Ek sa osobinom
Ek Ek1 . . . E2 E1 A = I.
1
Ako datu jednacinu pomnozimo sa leve strane sa E11 E21 . . . Ek1
Ek1 , dobijamo
1
A = E11 E21 . . . Ek1
Ek1 I

i ocigledno vazi
AEk Ek1 . . . E2 E1 = I.
Dakle, za matricu B = Ek Ek1 . . . E2 E1 vazi
AB = BA = I,
sto znaci da je A invertibilna i vazi
A1 = Ek Ek1 . . . E2 E1 .


4.2.4

Adjungovana matrica

Neka je A = [aij ]nn . Ako se u determinanti matrice A izostave elementi vrste

i i kolone j dobija se determinanta Mij reda n 1 koja se zove minor elementa
aij . Za determinantu Aij = (1)i+j Mij kazemo da je kofaktor (algebarski komplement) elementa aij .

4.2. KVADRATNE MATRICE

35

Adjungovana matrica matrice A = [aij ]nn je

sledeci nacin

A11 A21
A12 A22

A = [Aij ]nn =
...
...
A1n A2n

matrica reda n denisana na

. . . Am1
. . . Am2
.
... ...
. . . Amn

Teorema 4.2.2 Neka je A matrica reda n. Tada je

AA = A A = |A|I.

(4.1)

Dokaz. Neka je AA = C. Tada je

cii
cij

=
=

ai1 Ai1 + ai2 Ai2 + . . . + ain Ain

ai1 Aj1 + ai2 Aj2 + . . . + ajn Ajn

Kako je prvi izraz razvoj po i.toj vrsti matrice A, to je cii = |A|. Ako u matrici A
vrstu j zamenimo elementima vrste i, onda je cij razvoj dobijene determinante
po vrsti j, a kako su joj vrste i i j jednake, to je njena vrednost jednaka nuli,
tj. cij = 0.

Teorema 4.2.3 Matrica A reda n je regularna ako i samo ako je |A| = 0.
Dokaz.
Ako za matricu A postoji A1 , onda je |AA1 | = |I|, odakle je
1
|A||A | = 1, sto znaci da je |A| = 0.
Obratno, ako je |A| = 0, onda je na osnovu prethodnog tvrdjenja




1
1
A
A
A A = I.
= I odnosno
|A|
|A|


4.2.5

Konstrukcija inverzne matrice

Prvi na
cin
Prethodno tvrdjenje kaze da ako elementarnim transformacijama na vrstama
od matrice A mozemo da dobijemo I, onda cemo primenom istih elementarnih
transformacija na vrstama od matrice I dobiti matricu A1 .
[A|I]

[E1 A|E1 I] [E2 E1 A|E2 E1 I] . . .

[(Ek Ek1 . . . E1 )A|(Ek Ek1 . . . E1 )I] = [A1 A|A1 I]
[I|A1 ].

Drugi na
cin
Na osnovu (4.1) sledi da regularna matrica, tj. matrica za koju je |A| = 0, ima
inverznu matricu za koju vazi
A1 =

1
A .
|A|

CHAPTER 4. MATRICE

36

4.3

Matrice i sistemi linearnih jedna

cina

Sistem linearnih jednacina

a11 x1
a21 x1
...
am1 x1

a12 x2
a22 x2
...
+ am2 x2
+
+

je ekvivalentan matricnoj jednacini

a11 . . . a1n
a21 . . . a2n

... ... ...

am1 . . . amn

+ . . . a1n xn
+ . . . a2n xn
...
...
+ . . . amn xn

=
=

b1
b2

bm

x1
b1
x2 b2

... = ...
xn
bm

ili krace
AX = B,
gde je A = [aij ]mn , B = [bi ]m,1 , i X = [xi ]n,1 .
Za matricu A kazemo da je matrica sistema.
Teorema 4.3.1 Neka je A invertibilna matrica reda n i B proizvoljna matrica
tipa n m. Tada jednacina AX = B ima tacno jedno resenje X = A1 B.
Dokaz. Pokazacemo prvo da X = A1 B jeste resenje jednacine AX = B.
A(A1 B) = (AA1 )B = IB = B
Pretpostavimo da postoji jos jedno resenje date jednacine i oznacimo ga sa X0 .
Tada je
AX0 = B

A1 (AX0 ) = A1 B (A1 A)X0 = A1 B

IX0 = A1 B X0 = A1 B,

cime smo dokazali da je u tom slucaju X0 = X.

4.4

Rang matrice

Rang matrice je funkcija koja svakoj matrici dodeljuje nenegativan ceo broj:
rang(O) = 0,
rang(A) = r, ako postoji minor matrice A reda r koji je razlicit od nule i
svi minori reda veceg od r (ako postoje) su jednaki nuli.
Primenom ekvivalentnih transformacija na vrstama i kolonama matrice, njen
rang se ne menja.
Dimenzija vektorskog prostora vrsta i dimenzija vektorskog prostora kolona su
jednake i njihova zajednicka vrednost je jednaka rangu matrice.

4.5. PRIMENA RANGA MATRICE NA RESAVANJE

SISTEMA LINEARNIH JEDNACINA37

4.5

Primena ranga matrice na re

savanje sistema
linearnih jedna
cina

Neka je dat sistem m linearnih jednacina sa n nepoznatih

a11 x1
a21 x1

+
+

am1 x1

a12 x2
a22 x2
...
am2 x2

+ ... +
+ ... +
...
+ ... +

a1n xn
a2n xn

=
=

b1
b2

amn xn

bm

ili u matricnom obliku

AX = B
ili u vektorskom obliku

a11
a21

x1
. . . + x2
am1

a12

a22
+ . . . + xn

...
am2

a1n
b1
b2
a2n
=
... ...
amn
bm

Prosirena matrica sistema je matrica tipa m (n + 1) :

a11
a21
(A; B) =
...
am1

a12
a22
...
am2

. . . a1n
. . . a2n
... ...
. . . amn

b1
b2

...
bm

Ako posmatramo sistem zadat u vektorskom obliku, direktno sledi da on ima

resenje ako i samo ako je vektor B linearna kombinacija vektora kolona A1 ,
. . . , Am matrice A, tj. pripada vektorskom prostoru kolona matrice A. Odatle
direktno sledi sledece tvrdjenje:
Teorema 4.5.1 Sistem linearnih jednacina AX = B ima resenje ako i samo
ako je rang(A; B) = rang(A) i vazi:
(a) ako je rang(A) = rang(A; B) = n, onda je sistem odredjen,
(b) ako je rang(A) = rang(A; B) < n, onda je sistem neodredjen.

4.6

Matrice anih transformacija

U ovom poglavlju cemo predstaviti dve geometrijske transformacije prostora R2

u prostor R2 uz pomoc matrica. Moze se pokazati da su obe transformacije
linearne.

CHAPTER 4. MATRICE

38

Figure 4.1: Rotacija tacke A oko O za ugao ..

4.6.1

Rotacija oko koordinatnog po

cetka

Neka je A1 (x1 , y1 ) tacka dobijena rotacijom tacke A(x, y) = O(0, 0) oko koordinatnog pocetka za ugao [0, 2). Neka je r rastojanje tacke A od O i neka je
ugao izmedju pozitivnog dela x ose i poluprave OA.
Tada vazi
x =
y =

r cos
r sin

x1
y1

=
=

r cos( + )
r sin( + )

Primenom trigonometrijskih identiteta, dobijamo

x1
y1

=
=

r cos cos r sin sin = x cos y sin

r cos sin + r sin cos = x sin + y cos ,

sto mozemo u matricnom obliku predstaviti na sledeci nacin


x1
cos sin
x
=

y1
sin
cos
y

Za matricu
A() =

cos
sin

sin
cos

kazemo da je matrica rotacije.

4.6.2

Skaliranje

Neka je tacka A1 (x1 , y1 ) dobijena od tacke A(x, y) skaliranjem sa prametrima

a i b, na sledeci nacin:
x1 = ax
y1 = by
ili u matricnom obliku

x1
y1

a 0
0 b

.
y

4.6. MATRICE AFINIH TRANSFORMACIJA

39

Primer 4.6.1 Neka je data kruznica

(x 1)2 + (y 1)2 = 1
sa centrom u (1, 1) poluprecnika 1. Ako je a = 4 i b = 2, skaliranjem dobijamo
elipsu
x
2  y
2
(y1 2)2
(x1 4)2
1
1
1 +
1 =1
+
= 1.
4
2
16
4

40

CHAPTER 4. MATRICE