180

III.9.ELEKTROMANYETK
KARILIKLI VE Z
NDKSYON
III.9.01 FARADAY-HENRY YASASI.
NDKSYON ELEKTROMOTOR KUVVET
imdiye dein durgun yklerden oluan elektrik alanlarn ve hareketli yklerin oluturduu manyetik
alanlar inceledik. Bu ksmda deien manyetik alanlardan oluan elektrik alanlar incelenecektir.
Elektromanyetizmann temel bantlarndan biri olan Faraday-Henry yasas, elektromanyetizmann
denel sonularna bir anlatm getirmitir. Bir manyetik alann, alan iine konan bir iletkende bir
elektrik akmnn domasna neden olup olamayaca bu bilim adamlarnca aratrlm ve
elektromanyetik indksiyon olay bylece ortaya karlmtr.ndksiyon e.m.k leri farkl iki yolla
oluturulabilmektedir;
l)Kapal bir devreden geen manyetik aknn deimesiyle,
2)Hareketten doan e.m.k.Burada iletken ubuk manyetik alanda hareket etmektedir.
ndksiyon e.m.k. nin kapal bir devreden geen manyetik aknn deimesiyle elde edilmesine ait
deneyler sistemi ekil 01 a,b,c de gsterilmitir.

181

N
N

N
S

S
V

(a)

(b)
IK
Ia

I K'

I K'
IK

I K'

S
Pil

Ia

Ia

IK

I K'
Ia

( c)
ekil 01.a.b.c
ekil 01. a, b de, bir mknats ubuk dairesel tek sarml bir iletken dzlemine dik ve merkezine doru
(a) da dzgn bir V hz ile yaklamakta, (b)' de de ayn hzla uzaklamaktadr. Her iki halde de G
galvanometresinden akm gemekte fakat bunlarn ynleri ters olmaktadr. Yine

ekil 01.c' de

direnli devrede S anahtar kapannca dier bobinli devredeki G galvanometresinden akm getii,
fakat anahtar alnca G galvanometresinden yine akm getii fakat bunun ynnn ilkine gre ters
olduu izlenebilir. Bu akm geilerinin nedeni devrede oluan indksiyon e.m.k. dir. Faraday
yukardaki deneylerde G galvanometreli devrelerde oluan e.m.k.nn, devrenin kendi zerinde bulunan
sarm ii halkasndan geen manyetik alan izgilerinin saysndaki deiiklik sonunda olutuunu
bulmutur. ekil 01.a,b' de ubuk mknatsn oluturduu ve halkadan geen manyetik alan izgileri,
ubuk halkaya yanatka artmakta uzaklatka azalmaktadr. ekil 0 l.c' de de direnli devrede
anahtar kapannca bunun oluturduu manyetik alan galvanometreli devrede sfrdan balayan ve belli
bir deere ulaan bir manyetik alan deiiklii oluturmaktadr, anahtar kapanncada
dnebiliriz.

tersini

182

Herhangi bir yzeyden geen manyetik izgilerin says yani manyetik ak m , B' nin deeri her yerde
ayn ve dorultusu S yzeyinin normali ile as yapyorsa,
m = B S cos
dr. SI birim sisteminde 1 Weber () = 1 T m2 dir.
Faraday- Henry indksiyon yasasna gre; bir devrede oluan indksiyon e.m.k. devreden geen
manyetik ak deiimine eittir. Buna gre devrede N sarm varsa,
= -N

d m
dt

(01)

olacaktr. Bantdaki (-) iareti e.m.k. nin ynn gsterir. SI birim sistemine gre 1Volt ()=1W/sn.
dir.

III.9.02. LENZ YASASI VE HAREKETTEN DOAN

NDKSYON ELEKTROMOTOR KUVVET
ndksiyon e.m.k veren (1) bantsndaki eksi iareti ' nin pozitif ynl keyfi olarak seilmesinden
ileri gelir. ndksiyon e.m.k. nin veya I nin devredeki yn ,kendisini oluturan hareket veya deimeye
elektromanyetik etkileri ile kar koyacak bir yndedir. ekil 01.a' da ubuk mknats G galvanometreli
devredeki dairesel sarmn yzey merkezine dik olarak V hz ile yaklarken dairesel sarm
yzeyinden geen manyetik alan izgileri says artmaktadr, yasaya gre dairesel sarmda o ekilde bir
indksiyon akm oluurki bunun oluturduu manyetik alann yn mknats ubuun oluturduu
manyetik alan azaltacak ynde, yani kar yn ve dorultuda olsun. Buna gre, akmlarn oluturduu
manyetik alann ynn belirleyen sa el kuraln kullanarak ekil 01.a,b. ve ekil 01.c'de oluan
indksiyon akmn ynlerini bulabiliriz.
Yn bulmada dier bir yntemde, mknats ubuk sarma yaklarken, sarmn ubua bakan yzey
tarafn sanki N kutbu dier tarafn S kutbu, uzaklarkende tersini kabul ederek sarmda oluan
indksiyon akmlarnn ynn tayin etmektir. Uzunluu 1 olan bir ubuk ekil 02' deki gibi ekil
dzlemine dik ve ie doru ynl bir manyetik alan iinde bulunan dier bir iletkenin zerinde
uygulanan bir Fuy kuvvetiyle v hz ile hareket etsin.

183

A
+

Fuy
FM

v
_
C

ekil 02
ubuk bir dt sresinde dx =v dt yolunu alacak ve bu hareket sonunda ubuk tarafndan, alan dS =1
dx =l vdt olan bir yzey eleman taranacaktr. Bu oluan yzey elemanndan geen dM manyetik ak,
dM = B .S = B l. dx = B l V dt
dr. (01) bantsna gre bu hareket sonunda oluan indksiyon e.m.k.' i N =l sar iin,
= -B l V

( 02)

olacaktr. ubuk manyetik alana dik olarak hareket edecei yerde aralarnda as varsa (02)
bants,
= - B l V sin

(03)

olur.
Faraday ve Lenzt yasasna gre, indksiyon e.m.k. leri sadece bobinlerde deil, manyetik alanda
hareket eden her hangi bir sistem (Bir elektrik motor armatr ats, taransformatrlerin ekirdei
gibi) iindede oluurlar. Bu akmlara Girdap veya Foucault akmlar denilmektedir.Bu oluan akmlar
s eklinde kayplara yol aar.Transformatr ve motorlarn yap atlar iinde enerji kaybna yol aan
girdap akmlarn nlemek iin bu atlar, birbirinden yaltlm ince metal levhalardan veya salardan
yaplr. Bununla birlikte girdap akmlarndan, elektrikli vastalarn frenlerinde ve kk apl demir
elik iletmelerideki indksiyon frnlarnda olduu gibi, yararl olarakta faydalanlmaktadr.

184

III.9.03. DNEN BR BOBNDEK NDKSYON E.M.K.

ALTERNATF AKIM (A:A)
DORU AKIM (D.A) JENARATR
Bugn kullanlmakta olan elektrik retelerinden jenaratr ve dinamo, bir manyetik alan iinde dnen
bir bobinde etkiyle oluan e.m.k. zerine dayanmaktadr. Bir iletken ile bir manyetik alan arasnda
bal hareket sonunda bir elektrik akm oluturan sisteme jenaratr ad verilir. Sabit bir U biiminde
bir elektromknats tarafndan oluturulan bir manyetik alanda dnen bir tel bobinden oluan sisteme
dinamo denilmektedir .Genelde bisikletlerde aydnlatmada kullanlan elektrik akmn oluturan
dinamoyu oumuz biliriz. En basit bir A.A jenaratrnn prensip amas ekil 03.a,b.' dedir. Burada
birbirlerine bitiik olarak sarlm N sarml, bir abcd bobini, B iddetinde bir dzgn manyetik alana
dik bir 00' ekseni etrafnda dnmektedir. Bobinin ular, bobinin ekseni ile ayn merkezli olan ve
onunla beraber dnen ve birbirinden izole edilmi kayar S-S bileziklerine balanmlardr.

N
F
O'

O
R

A.A

F
B

(a)

(b)
ekil 03

A.A jenaratrnn bileziklerinde ekil 04' de grld gibi deiiklik yaplarak bunlar tek ynl
akm veren D.A jenaratrne dntrlrler.
Bir jenaratrn temel paralar,
1)Mknatslanmay oluturan, alan veya indktr
2)Alanda dnen bbin, armatr veya indi
3)Bilezikler - fralar, komtatr
ad verilen ksmlardan meydana gelmitir.
ekil 03.a.'daki gibi,bobinin normalinin alanla as yapt anda, bobinden geen ak
= N B cos
ve bobinde oluan indksiyon e.m.k. i

(04)

185

Nd
= N B S sin
dt

(05)

dr.Burada =d / dt, bobinin sabit asal hzdr.T peryot , f frekans olamak zere t = 0 annda =0
kabul edilirse herhangi bir andaki = 2 / T = 2 f t olacandan (5) bants
= N B S sin t = N B S sin 2 f t

( 06)

eklini alacaktr. Son bantya gre t =0 iin e.m.k sfr olur.(09) bants sins erisi gibi (sinizoidal
veya alternatif) deimektedir. Bu e.m.k. deiiminin maksimum deeri max = N B S olacandan,
= max sin t

(07)

olur. Bu nedenle bu elektromotor kuvvete altenatif e.m.k ad verilir. Bu indksiyon e.m.k.' i bobinin
ekline bal olmayp onun yzlmne baldr. Alternatif indksiyon elektromotor kuvvetinin
zamana gre deiimi ekil 04' te gsterilmitir.

O'

O
D.A

K
F

ekil 04
Doru akm jenaratrnde, d devrede bir ynl akm (D.A) elde edebilmek amacyla alternatif akm
jenaratrndeki bilezikler yark bir K halkas ile deitirilmitir (ekil 04). Burada armatrn her
yarm dnmesinde akm armatrde yn deitirdii vakit bir fradan tekine geer ve fralar
arasndaki e.m.k., dalgalanmakla beraber, daima ayn ynl olur. Bu e.m.k'.nin zamana gre deiimi
ekil 06 'da gsterilmitir

186

+ max
t

max
ekil 05
D.A jenaratrlerinde, N sarml armatrde grld gibi onun her dnmesinde e.m.k iki defa sfrdan
geerek maksimuma ulamaktadr. Bu durum, armatr farkl asal konumlarda yerletirilen ok
bobin sistemle nlenir."

+ max

+ max

t
ekil 06

III.9. 04. BETATRON

Manyetik indksiyon elektron hzlandrcs betatron elektronlar bir ember boyunca dndrerek
yksek enerjilere hzlandrmak iin kullanlan bir dzenektir. Betatronda hzlandrc faktr olarak,bir
alternatif manyetik aknn deiimi ve onun paralelinde oluan elektrik alan yani e.m.k. kullanlr.
Betatronlardan yksek enerjili elektron demeti veya son derece girici yani yksek enerjili X nlar
elde edilir. Betatronlar gnmzde ok kullanlan hzlandrc tipi deildir ama bunlar bugn
kullanlmakta olan hzlandrclarn gelimesinde nemli rol oynamlardr. Bugn elektronlar dairesel
yrngede hzlandrmak yerine onlar izgisel bir yrngede ve srekli bir potansiyel farknda
hzlandrmak yntemi kullanlmaktadr. Bu tip hzlandrclara lineer hzlandrc (LINAC) ad
verilmektedir.

187

Betatron yapsal olarak, kutuplar arasna toroid (simit) biiminde porselenden yaplm ve havas
boaltlm bir tp yerletirilmi ve bir elektromknatstan olumutur (ekil 07). Elektro mknatsn
kutuplarna alternetif akm uygulanr ve deien manyetik ak hzlandran bir potansiyel fark etkiletir
ve bu potansiyel fark, toroid

Mknats

Alternasif B

elektron
yrngesi

Mknats

elektron ie tnl

elektron da ynl
ekil 07
iindeki elektronlar zerine etkiyerek elektronlar saat ibreleri tersi ynnde dndrrler. Elektronlar
soldaki halkadan kp sa taraftaki halkaya girerler ve bylece tp iinde dairesel yrngede
manyetik alann maksimun deerine kadar binlerce kez dnerler. Bu dnme sonunda elektronlar k
hzna yaklaan deerlere kadar hzlanmaya devam ederler ve manyetik alann artma periyodu sonunda
yrngelerinden saparak hedeflerine ynelirler.
Bu tr sistemler 350Mev kadar

enerji oluturarak ekirdeksel reaksiyonlarn incelenmesinde ve

kanser tedavisinde radyasyon kayna olarak kullanlrlar.

III.9.05. NDKSYON BOBN

Dk D:A potansiyel farkn (6 - 12 Volt) yine bir ynl bir ka bin Volt'luk potansiyel farkna
karmak iin kullanlan ve elektromanyetik etkileime gre alan bir sisteme indksiyon bobini
(Ruhmkorff Bobini) ad verilmektedir ( ekil 08 ).

188
T1

T2

Sekonder
Primer p

Levhal
ekirdek
C

12 V

ekil 08
Bu bobinin, kaln bakr telden birka yz sarm tayan pirimer bobini, P nin etrafna sarlm ve
bundan yaltlm ince bakr telden bir ka bin sarml S sekonder bobini, birbirinden yaltlm
tabakalar halinde yumuak demirden yaplm demir ekirdek ve E de devreyi ap kapyan bir
sistemden ibarettir.
l2 Volt e.m.k. li bir ak primerin ularna balanr ve devre A ksmyla tamamlanr.A 'ya sivri platin
ulu E deer.Primer devre K anahtar ile kapatlrsa A, P tarafndan ekilir ve P ile deme (iliki)
kesilir ve primer akm sfra iner, bu sefer A geri gelerek E 'ye tekrar deer ve primer devre yeniden
kapanr. Bu olay srekli olarak tekrarlanr ve primer devre otomatik olarak bu ekilde alr ve
kapanr. Bu durumda sekonder devrede srekli bir ak deimesi oluur ve sonunda Tl ve T2 ular
arasnda yn deien bir indksiyon e.m.k' i meydana gelir. Devre kapannca primerde oluan akm
iddetinin tam deerine gelmesi iin olduka uzun, halbuki devrenin almasnda ise ok daha ksa
zaman geer. Sekonderde doan indksiyon e.m.k.'i akmn zamanla deimesiyle orantl
olduundan, sekonderdeki e.m.k.'nin devrenin almasmndaki deeri, devrenin kapanmas deerinden
ok daha byk olur.Bu tip indksiyon bobinleriyle bir ynl 20000 Volt'luk potansiyel fark elde
edilebilir. Bu bobinler otolarn, uaklarn buji atelame sistemlerinde kullanlr.

III.9.06. GRDAP AKIMLARI

Manyetik aknn deiimi bir devrede emk ve bir akm oluturabilir. Benzer ekilde manyetik alan
iinde hareket eden metal paralarn i ksmnda da girdap akmlar denen akmlar oluur. ekil 09.a
da grld gibi ubua bal iletken dir plaka ie ynl dzgn bir manyetik alanda bir mil
etrafnda hareket etmektedir. Plaka 1 konumundan alan iine girdike girdap akmlar saat ibrelerinin

189

tersi ynnde; 2 konumunda girdap akmlar saat ibreleri ynnde oluur. Her bir durumda plaka
manyetik alan tarafndan iletilir ve sonunda durgun hale geer. ekil 09.a daki plakada alana girerken
oluan indklenmi girdap akm Lenz yasasna gre kat dzleminden da doru bir ak oluturur. 2
blgesinde alan terkederken ise bu ak kat dzlemi iine dorudur. Plaka alan iine girdiinde ve
ktnda indklenmi girdap akm daima durdurmaya alan bir F kuvveti meydana gelir. F
kuvvetinin ynleri girdap akmlarnn ynlerine gre ekil 09.a da gsterilmitir. Bu kuvvet nedeniyle
salnan plaka durgun hale gelir. Yarklar alrsa, girdap akmlar ve durdurmaya alan kuvvet byk
lde azalr, dolaysyla plaka manyetik alan iinde daha serbest olarak salnr.
mil
Bie

v
F

F
(a)

(b)
ekil 09.a.b

Pek ok metro ve hzl ulam aralarnda frenleme sistemleri girdap akmlar ve elektromanyetik
indksiyon akmlarndan yaraylanlarak yaplr. Akmla g verilen bir mknats, elik raylarn
yaknna yerletirilir. Elektromknatstan byk bir akm geirildii zaman frenleme etkisi ortaya
kar. Ara yavaladnda girdap akmlar da gittike azaldndan frenleme etkisi de sarsntsz olur.
Is eklinde enerji kaybna neden olan girdap akmlar genellikle istenmez. Bu enerji kaybn azaltmak
iin yareketli iltken paralar, yapraklar haline getirilir, aralarna iletken olmayan malzemeler (vernik,
metaloksit gibi) konarak birbirinden ayrlm ince tabakalardan oluturulur. Bu katmanl yap girdap
akmlarnn yollar zerindeki direnci arttrr ve akm tek tek katmanlar iinde snrlanr. byle
katmanl yaplar transformatrler ve motorlarn gvdelerinin yapmnda girdap akmlarn minimum
hale getirerek cihazn verimini arttrmak iin kullanlr.

190

III.9.0 7. SERBEST UZAY N MAXWELL DENKLEMLER

Herhangi manyetik ve dielektrik malzemenin bulunduu bir ortam iin yani serbest uzay iin Maxwell
denklemleri ele alnacaktr.
Tm elektrik ve manyetik olaylarn temeli olan ve Maxwell tarafndan formle edilen ve onun adyla
anlan bu drt denklem, mekanik olaylarn tartlmasnda Newton yasalarnn rol neyse manyetik
olaylarn incelenmesinde benzer grevi yapar.
Maxwell in gelitirdii teori zel relativite teorisiyle de uyumakta olup, bilinen elektrik ve
manyetizma olaylarna ait yasalar da temsil etmektedir.

c=

1
o o

. 8m / s
310

hzyla hareket eden elektromanyetik dalgalar; elektrik alan ve manyetik alann birbirlerine dik
hareketleri sonucu oluur (ekil 10). Maxwell teorisine gre bu tr elektromanyetik dalgalar ivmeli
ykler tarafndan meydana getirilir.

ekil 10

Maxwellin drt denklemi serbest uzay iin;

Q

E ds =
o
B ds = 0
d
E dl = dtM
B dl = o I + o o
eklindedir.

d E
dt

Gauss yasa

(08)

Manyetizmada Gauss yasas

(09)

Faraday yasa

(10)

Amper yasas

(11)

191

Burada (08) bants, herhangi kapal yzeyden geen toplam elektrik aksnn bu yzey iindeki
toplam ykn O a blmne eit olduunu ifade eden Gauss yasasdr. Bu yasa elektrik alan

izgilerinin pozitif yklerde balayp negatif yklerde sona erdii ortamda, elektrik alann yk
dalmna balar.
Manyetizmadaki Gauss yasasn veren (09) bants, kapal bir yzeyden geen manyetik aknn sfr
olduunu gsterir. Buna gre kapal bir hacme giren manyetik alan izgilerinin says bu hacmi

terkeden manyetik alan izgi saysna eittir. Buna gre manyetik alan izgilerinin herhangi bir
noktada balayp sona eremiyeceini ifade eder. Eer bu durum olsayd, o noktada tekbana manyetik
monopollerin (tek kutup N veya S gibi) var olduu anlalrd. Doada imdilik yaltlm manyetik
kutup gzlenmemitir.
Bant (10), elektrik alanla deien manyetik alan arasndaki ilikiyi vermekte olan Faraday yasasdr.
Bu yasa, herhangi bir kapal yol boyunca elektrik alan izgisel integrali (emk ya eit), kapal yol
boyunca snrlanan herhangi bir yzey alanndan geen manyetik aknn zamanla deiimine eit
olduunu vurgular.

Bant (11), manyetik alan, elektrik alan ve elektrik akmlar arasndaki ilikiyi veren Amper
yasasdr. Buna gre, herhangi bir kapal yol boyunca manyetik alann izgi integrali, bu kapal yol
iinden geen net iletim akmlaryla, bu kapal yol boyunca snrlanm herhangi bir yzeyden geen
elektrik aksnn zamanla deiimi toplamna eit olduunu vurgular.

Bu drt bant ve uzayda bir noktadaki q ykne etkiyen elektrik alan ve manyetik alann bu yke
etkidii Lorentz kuvveti

F = qE + qv B
deeri bilinirse bu be bant ile tm klasik elektromanyetik etkilemeler tam olarak tanmlanr.

III.9.08 KARILIKLI VE Z NDKSYON

Duran bir bobinin oluturduu alandan geen manyetik aknn deiiminin bir indksiyon e.m.k.'i
oluturduunu daha nce incelemitik. Karlkl indksiyon olaynda eer manyetik akdaki deiim
ikinci bir devredeki elektrik akmn deitirmekle elde ediliyorsa, indksiyon e.m.k.'ni deiken
manyetik ak cinsinden deilde, bu deien akm cinsindende elde edebiliriz. ekil 11'da sarml iki

192

bobinin kesitleri, birinci bobinden geen akmn ynleri ve onun oluturduu manyetik alann ynleri
gsterilmitir.

A
I
I'

I'
B
I
Akm e Ynl
Akm Da Ynl

ekil 11
A devresindeki bir akmm, B devresinde oluturaca manyetik ak sistemin geometrik yapsna bal
olmakla beraber, manyetik aknn her noktasndaki manyetik alan deeri A devresinden geen akmla
doru orantl olacaktr. Buna gre B devresini saran manyetik akda A devresinden geen akmla
orantl olacaktr bylece,

RA = KI1

(12)

olacaktr. Burada BA A devresindeki IAakmnn B devresinde oluturduu manyetik aky

gstermektedir ve K 'da orant katsaysdr. Il 'in deiimi BA 'y da deitirecek ve B devresinde,

R =

N R d RA N R KdI A
=
dt
dt

e.m.k.'i doacaktr. NB ve NA bobinlerin sarm saylardr. NB K arpm M sabiti ile gsterilerek son
bant

R =

veya

MdI A
dt

(13)

193

M=

R
dI A
dt

(14)

eklini alr. M deerine karlkl indksiyon katsays denilmektedir.

Yukardaki sistemde ndksiyon e.m.k 'nin oluumunda, iinde e.m.k.oluan devreden geen manyetik
ak, kendi dnda bulunan baka bir devre tarafndan temin ediliyordu. Sadace bir devre halinde de,bu
devrede deiken bir akm olduunda bunun oluturaca manyetik alanda deiecek ve bu manyetik
aknn deiimi devrede bir e.m.k.

douracaktr (ekil 12). ekildeki reosta ileri geri hareket

ettirildiinde sarmdan geen manyetik ak deiir ve dolaysyla devrede bir e.m.k oluur.
Sarm

Reosta
ekil 12
Buradaki indksiyon emk ni manyetik ak deiiminden ziyade deiken akma balamak daha uygun
olmaktadr. Bu tr e.m.k.'ne .indksiyon e.m.k.' i ad verilir. Akm deien N sarml bir devre iin, N
devredeki I akmyla orantl olacandan
N =L I

(15)

ve buradan oluam indksiyon e.m.k.'i iinde

= -N

d m
dI
=-L
dt
dt

( 16.a )

bants bulunur. Burada orant sabiti L 'ye bobinin zindksiyons katsays veya sadece selfi ad
verilir. SI birim sisteminde, (11) bantsna gre (Volt), I (Amp) ve zaman saniye ise, L' nin birimi
Henry dir. Bu son ifadeden N sarm ieren bir bobinin indktansnn

L=

N m
I

( 16.b)

194

olarak verildiini gryoruz.

Son bantdaki (16.a) eksi iareti, oluam indksiyon e.m.k.'nin Lenz yasas uyarnca, akmn
deimesine kar koyacak ynde olmasndandr. Buna gre akm artarken dI / dt pozitif olacandan
negatif olacaktr. L daima pozitif olduundan ile dI / dt zt iaretli olacaklardr (ekil 13).

(a)

I a z a l y o r

(b)

I a r t y o r

ekil 13
(15) bantsndan her tr bobin iin

L=

dI
dt

(17)

yazlr. Bir devrenin L selfi, devrenin geometrik ekli , yzlm ve sarm saysyla belirlenir.
(15) bantsndan ( eer bobinin yannda demir malzeme yoksa) sk sarml bir bobin iin

L=

N
I

(18)

dr.

III.9.09. SELF LE DRENCN KARILATIRILMASI

Her bobinin doal olarak hem selfi hemde bir direnci vardr ve bunlar ayr ayr gsterilebilen
zelliklerdir. L ,Volt/ sn Amp. boyutuyla verildii halde R, Volt / Amp. boyutuyla verilir. Bylece R bir
bobinin srekli akmlara kar koymas (direnci), oysa L ise deiken akmlara (alternatif akma) kar
koymasnda nemli bir zellik olarak ele alnr. Ayrca R, iletkenin yapld telin boyutlarna ve

195

maddesine baldr. Oysa L, bobinin geometrik ekline baldr. Doru bir iletken iin L ok kk
deerdedir.

III.9.10. SER LR DEVRESNDE AKIMIN ARTMASI VE

AZALMASI
inden artan bir akm geen bir self, bu akma zt bir e.m.k. haline gelir. Bu zt e.m.k.'in sonunda selfli
devrede akm, devre kapand anda son deerine ulaamaz, fakat devrenin selfine ve direncine
baml olarak deiir. Elektromotor kuvveti olan seri bal bir RL devresinde K anahtar l
konumuna getirtilerek kapannca devreden herhangi bir anda geen ani akm deeri i olsun (ekil 14).

( 2 ) ANAHTAR
AIK

(1)

ANAHTAR
KAPALI

ekil 14
Devre denklemine gre

= iR '
ve ' = - L d i / dt olduu hatrlanrsa

di R
+ =0
dt Li L

(19)

elde edilir ve buradanda

i=

1 e Rt / L
R

(20)

dr. Son bantda / R akmn sonu deeri I 'ye eit olduundan

i = I o 1 e R t / L

(21)

196

dir. (21) bantsna gre i, sfrdan balayarak artar ve t nin byk deerleri (t = ) iin I = / R
karal haline ular. i 'yi t nin fonksiyonu olarak gsteren akmn kurulmasna ait eri ekil 15 'de
gsterilmitir.

Io=/R
6,3

Io=/R

Io /e

Io /e

=L/R
(a)

=L/R

(b)
ekil 15

ekil 14 'deki K anahtar 2 konumuna getirilirse selfli bir devrede akmn azalmas konumu incelenir.
Bu durumda devreyi besleyen () e.m.k.'i sfr olur. 'nin devreden karld an t= 0 alnrsa ilk akm
iddeti Io = / R olacaktr ve (19) bantsndan
i = Io e-Rt/L

(22)

elde edilir. (22) bantsnda, i' nin zamann fonksiyonu olarak deiimi ekil 14.b.' de gsterilmitir.
Devredeki akmn kurulmasna ait akm zaman deiimi ekil 14.a.'da grlmektedir. Bu deiimi

ifade eden (21) bantsnda, devrenin zaman sabiti denilen t=L / R sresi sonunda ani akm iddeti,
son I = / R deerinin yaklak % 63 'ne ular. Daha ak olarak (21) bantsndan bunu
i = Io ( 1 - e-1 ) = Io ( 1 - 0,368 ) = 0,632 Io .
olarak izleyebiliriz. Devrenin zaman sabiti, ani akm iddetinin son sabit deerinden bu deerin
1/e=%37 si kadar az olmas iin geen zamandr ( e=2,718 dir).
Devredeki akmn azalmasna ait deiim (22) bantsndaki gibi stel bir azalmadr. R direnci ne

kadar byk ve L selfi ne kadar kk olursa akmn azalmas o kadar hzl olur. Burada da I akm
iddetinin % 63 'ne dmesi iin geen zaman t=L /R 'dir. Bu deiim ekil 15.b.'de verilmitir.

197

III.9.11. MANYETK ALANDA VE SELFTE TOPLANAN ENERJ

Bir R, L devresinde anahtar kapatlnca devredeki akm ekil 14.a' da gsterildii gibi sfrdan
balayp bir Io = / R deerine kadar artar.
Devredeki akm i ve bunun di / dt artmas sonundaki herhangi bir anda

= Ri + L

di
dt

dr. Buna gre bu devreye verilen g P = i veya

P = I2 R + LI

dI
dt

(23)

olacaktr. Bu bantdaki, I2 R dirence verilen g veya dirente s eklinde yaylan ksm ve

L i di / dt ' de selfe verilen gtr.Akm son deerine (I) vardnda di/dt = 0 olacak selfe verilen g
duracaktr. Selfe verilmi olan enerji self tarafndan manyetik alan kurulmasnda kullanlacak ve onda
potansiyel enerji eklinde depolanacaktr. ekil 14.b' deki anahtar alnca oluan bu manyetik alan
yok olacak ve bunun enerjisi devreye geri verilecektir. Anahtar ald halde bu devrede grlen
elektrik arkn, ite bu enerji salamaktadr. inden akm geen bir selflin manyetik alanyla bu enerji
arasndaki iliki veya selfte (indktrde) herhangi bir anda depolanan enerji hz iin (23) bantsna
gre

P =

d Um
dt

= Li

Um

di
dt

elde edilir. Buradan

Um =

dUm = LIdI

veya

Um =

1
L I2
2

(24)

dir. Burada Um , akmn sfrdan I' ye artmas srasnda bir indktrn manyetik alan iinde manyetik
enerji olarak depolanan enerjiyi verir. Bir alan oluturmak iin i yaplmas gerekir. Akm sfra
derken bu enerji geri verilir.

198

Manyetik alan iinde depolanan, birim hacimdeki enerji veya enerji younluunu hesaplayabiliriz.
rnek olarak indktans L=on2SL olan bir selenoid ele alalm (burada n=N/L dir, N sarm saysdr).
Selenoidin manyetik alan B=onI bants ile verilir. L ve I=B/on deerleri (24) de yerine iletilirse

Um

B 2
1 2 1
B2
2
= LI = o n SL
(SL)
=
2
2
2 o
on

(25)

ve SL selenoidin hacmi olduundan, manyetik alan iinde birim hacim bana depolanan enerji

um =

Um
1
=
B2
2 o
SL

(26)

olur. Selenoid zel durum iin tretilmi olmasna karn bu bant manyetik alann var olduu
herhangi bir blge iinde geerlidir. Bu bant biimsel olarak elektrik alannn birim hacmindeki
depolanan enerjiyi veren

1
o E 2 bantsna benzer. Her iki halde de enerji younluu alann karesi
2

ile doru orantldr.

III.9.12. LC SALINIM VE RLC SNML SALINIM DEVRES

LC SALINIM DEVRES

Vm

b
(a)

Im

Im

b
(b)
ekil 16.a.b.c

b
(c)

199

ekil 16.a.b.c deki gibi direnci ihmal edilen bir LC devresini ele alalm. nce ekil 16.a daki gibi
ykl bir kondansatr, direnci ihmal edilen self

(bobin) ve S anahtar ak olsun. S anahtar

kapatlnca kondansatr self zerinden boalmaya balar. ekil 16.b de kondansatr tamamen boalr
ve ular arasndaki potansiyel fark sfra der. Bu arada selfden gemi olan akm, etrafnda bir
manyetik alan oluturur. Bu halde bu manyetik alan azalmaya balar ve selfde akmla ayn ynde olan
bir indiksiyon emk oluur. Dolaysyla akm iddeti azalmakla beraber manyetik alan yok oluncaya
kadar devam eder ve kondansatr ilk ykl konumuna zt ynl olarak dolar (ekil 16.c). Bundan
sonra ilem zt ynde devam eder ve enerji kayplar yoksa kondansatrdeki ykler sonsuza dein ileri
geri dalgalanr. Bu ileme elektrik salnm ad verilir. Bu hal tamamen ideal olan bir kavramdr.
ekil 16.a da a ve b noktalar arasna kondansatr ve selfin ular eklinde baklabilir. Buna gre,
Vab =

q
di
=L
C
dt

olur.
i=

dQ
olduundan (- iareti Q azalmakta olduu iindir),
dt

di
d 2Q
= 2
dt
dt
dir ve dolaysyla
d2Q
dt

1
LC

Q=0

ve
d2Q
dt

1
LC

(27)

olur. Bu bant,
d2x
dt

k
m

x = 2 x

eklindeki basit harmonik (periyodik) hareketin diferansiyel denklemine benzer. Burada k yay sabiti
ve = k / m dir. bu denklemin zm
x = A cos(t + )

200

eklindedir. Burada A (x in maksimum deeri) genlik, asal frekans ve faz sabitidir. Bant (27)
de bu son bantya benzer olduundan zm,
Q = Q m cos(t + )

(28)

olacaktr. Burada, Qm kondansatrn maksimum yk ve asal frekans

dir. Q periyodik olarak deitiinden I =

I=

(29)

LC
dQ
de
dt

dQ
= Q m sin(t + )
dt

(30)

eklinde periyodik olarak deiir. (30) bantsndaki faz asn belirlemek amacyla t=0 da I=0 ve
Q=Qm balang koullarn inceleriz. (30) de t=0 da I=0 koyarsak
0 = Q m sin
bulunur ve buradan =0 olduu anlalr. ikinci artda t=0 da Q=Qm alnarak Q ve I nn zamana gre
deiimleri olarak
Q = Q m cost

(31)

I = Q m sin t = I m sin t

(32

elde edilir. Burada Im=Qm dur ve Im devredeki maksimum akmdr. Bu durumda akmla yk
arasndaki faz fark 90O dir (ekil 17.a).

201

UC

Q
Qm

Qm2
2C
t

t
UL

I
Im

LI m 2
T

3T

ekil 17.a.b
Kondansatrn herhangi bir anndaki enerjisi UC=Q2/2C ve selfinki (bobin) UL=(1/2)LI2 dir. Buna
gre toplam enerji,

U = UC + UL =

Q2
LI 2
+
2C
2

(33a)

veya
U=

Q 2m
2C

cos 2 t +

LI 2m
2

sin 2 t

(34b)

bantsyla verilir (ekil 17.b).

Byle bir salnm devresinde toplam enerji sabit kalmakta ve sistemin enerjisi kondansatrn elektrik
alannda depolanan enerji ile indiktrn (selfin) manyetik alannda depolanan enerji arasnda srekli
olarak salnm yapmaktadr. ekil 17.b den izlenecei gibi kondansatrde depolanan enerji Qm2 /2C
maksimum deerine sahip olduunda indktrde toplanan enerji sfrdr. Dirensiz bir LC devresinde
UC ve UL nin zamana gre deiimi ekil 17.b de verilmitir.
Gerek LC devrelerinde daima bir miktar diren olacak, dolaysyla s eklinde enerji kaybolacaktr.
Bu inceleme idealletirilmi direnci sfr olan bir hal iindir.

202

RLC SNML SALINIM DEVRES

Qm

VO

I
L

R
ekil 18

Gerek devrelerde diren sfr olamaz. Devrenin direncininde ele alnmas gerekmektedir. ekil 18
deki devrede depolanan toplam enerji, kondansatrde depolanm Q2/2C ve indktrde depolanm
LI2/2 enerjilerinin toplamyla verilir. LC devresinde toplam enerjinin sabit olmasna karn, RLC
devresinde enerjiyi s eklinde harcayan bir direncin varl nedeniyle toplam enerji burada sabit
olmayacaktr. Dirente birim zamanda harcanan enerji
dU
= I 2 R
dt

(35)

dir ve buradaki eksi iareti U nun zamanla azadn gsterir. Buna gre toplam enerjiyi veren
Q2
LI 2
U = UC + UL =
+
2C
2

(36)

ifadenin zamana gre trevi alnr ve (35) buraya iletilirse

LI

d 2Q
dt 2

Q dQ
= I 2 R
C dt

(37)

bulunur. Burada I=dQ/dt ve dI/dt = d2Q/dt2 ifadeleri kullanlrsa

d 2Q
dt

+R

dQ
Q
+
=0
dt
C

(38)

elde edilir. (38) bants snml harmonik titreimin ifadesine benzer. Son bantnn zm
oldukca zahmetlidir ve burada R=0 alnrsa zm basit LC devresinin halini alr.

203

R direncinin oldukca kk olduu ( 4L / C > R ) bir hal iin (38) antsnn zm

Q = Q m e Rt/ 2 L cos d t

(39)

eklindedir ve burada,

d =

R 2
1

LC 2 L

(40)

dir. Bu durumda (39) bantsndaki gibi snml titreen ykn zamana gre deiimi ekil 19 da
verilmitir.
Q
Qm

ekil 19
Snml harmonik titreimin zamanla klmesi gibi Q nun da maksimum deeri her salnmdan
sonra klr. R > 4 L / C durumunda ar snm vardr, gerekte RC gibi kritik bir diren
deerinden daha byk direnler iin hi bir salnm meydana gelmez (ekil 20). Bu kritik deer
R C = 4 L / C ile verilir. R=RC olan bir sistemin kritik ekilde snml olduu grlr (ekil 21).
Q

t
R>

4L
C

t
R = Rc =

4L
C

ar snm

kritik snm

ekil 20

ekil 21

204

Dier taraftan 4L / C >> R ise (37) bantsndaki d snml titreimin asal frekans, snmsz
titreimin 1 / LC frekansna yakn deerde olur.

III.9.13. RNEK PROBLEMLER

l.) Yass bir dairesel bobinin ap 20 cm. ve sarm says l00' dr. Bu bobinin merkezine, kenarlar 2

cm. olan 20 sarml karesel sekonder (ikincil) bir bobin, dzlemi dairesel bobininkine paralel olmak
zere yerletirilmitir. Dairesel bobinden geen akm iddeti 0.01 saniyede 10/ den 30/ Amp.'re
deitiine gre sekonder bobinde indklenen ortalama e.m.k.'i hesaplaynz.
Cevap : Sekonderden geen ak deiimi

= 1 2 =

0 N 30 10 0 N 20
S.
S =
2 r 2 r

N =20 ve S =( 0.02)2 m2 olduuna gre

= ( N2

4. .107 100

2 20
= 20
*
* ( 0,02) *

2
01
.
t

) 0,01

= 3,2 10-3 Volt.

2) ekil 22' de ki gibi dikdrtgensel bir bobinin yaknnda bulunan ok uzun dorusal bir telden geen

akm iddeti 10 Amp. dir. Bu akm 0.02 sn' de sfra dtne gre bobinde indklenen (etkiyle
oluan) e.m.k.'i ve indklenen akmn ynn bulunuz.

10cm
5cm
a=20cm

dx
ekil 22

205

zm :Akml uzun telden x uzaklkta bulunan ve genilii dx olan bir paraya etkiyen manyeti alan

dB =

0 I
2 x

ve taral bu yzeyden geen manyetik ak

d =

0 I
a dx
2 x

ve tm bobinden geen manyetik ak

o 0,15 dx
o
= d =
Ia
=
Ia ln 3
2 0,05 x
2
Bobinde indklenen e.m.k deeri,

1 2
=
t

= 22 10-6 Volt
ve bu indksiyon akm Lenz yasasna gre saat ibreleri ynndedir.
3.) Yarap r olan metal bir disk, diskin eksenine paralel olan bir dzgn manyetik alann bulunduu

bir dzlem iinde asal hz ile dnyor (ekil 23). Diskin merkezi ve kenarlar arasndaki
potansiyel farknn (l /2) r2B olduunu gsteriniz.

R
ekil23

ekil 24

206

zm:Bu sistem ilk elektrik jenaratrlerinden biri olan Faraday'n disk dinamosudur. Diskin

merkezinin izgisel hz 0 ve yarapn ucunun izgisel hz r olduundan r yarapnn ortalama hz

v =

1
1
( 0 + wr ) =
wr
2
2

dir.ndksiyon e.m.k.nin mutlak deeride

= B l v = B r .

1
1
r = r 2 B
2
2

4.) ekil 24' deki bobinin dzlemine dik ie ynl manyetik ak = 6 t2 + 7 t + l bantsna gre

deimektedir ve burada ak mili Weber, t sn. cinsindendir. t = 2 sn. olunca bobinde etkiyle oluan
e.m.k. ni ve R direncinden geen akmn ynn bulunuz. N=1

d = ( l2 t + 7 ) dt

zm :

= N

d
= 31 mili Volt
dt

ve akmn ynde saat ibreleri ynnde.

5.) ekil 02' deki ubuun uzunluu l,5 m., B =0,5 T ve v=4 m/sn olduuna gre bu iletkenin ular

arasndaki potansiyel farkn bulunuz ve hangi ucun potansiyeli daha yksektir?

Cevap :

= B l v = O,5. l,5.4 =3 Volt ve st uun potansiyeli daha yksek.

III.9.14. PROBLEMLER
l.) nce telden 50 sarml ve 4 cm2 kesitli bir A dairesel bobini, 20 cm. yarapl ve 100 sarml bir B

bobininin merkezine eksenleri akacak ekilde konulmutur. a-Bobinlerin karlkl indktansn

bulunuz. b-B bobinindeki akm 50 Amp./sn eklinde azalmakta iken A bobinindeki oluan etkileim
(indksiyon) e.m.k.ni hesaplaynz. c-Bu anda A bobininden geen ak deiimini bulunuz. d-Bir ekil
izerek, B bobinindeki akmla A bobininde etkileimle oluan e.m.k. nin bal ynlerini gsteriniz.
Cevap :a - 6,28.lO-6 Henry

b- 3,l4.lO-4 Volt.

c- 6,28.lO-6 Weber / sn.

207

2.) L m. uzunluundaki bir ubuun ular manyetik dou ve bat ynnde yatay kalmak zere, kendi

arlnn etkisiyle durma halinden serbeste dmeye balyor. ubuun 10 m. dmesi sonunda
ular arasndaki potansiyel farkn bulunuz. Yerkrenin manyetik alannn yatay bileeni 1,7 .10-5 T
ve g=9,8 m/sn2 dir.
Cevap : 2,38 .10-4 Volt.
3.) Uzunluu l m. olan bir tel iletken, 2 m/sn. lik bir hzla manyetik alan deeri O,5 T olan alana dik

olarak hareket ediyor. Telin ular arasndaki oluan indksiyo potansiyel farkn hesaplaynz. Telin
ular direnci 6 olan bir devreye balanrsa, teli sabit hzla harekette tutabilmek iin gerekli gc
bulunuz.
Cevap : l. Volt , 1 / 6 Volt
4.) Bir betatronun simit biimindeki tpnn ap l m. dir ve byk elektromknatsnn kutuplar

arasndaki manyetik alan dzgn kabul edilmektedir ve 1/240 sn. iinde, 0 dan 1,6 T 'ya
ykselmektedir.a-Tp iindeki indksiyon e.m.k.ni, b-Tp iindeki elektrik alan iddetini ve c-Tp
iinde bir kere dnen bir elektronun kazanaca enerjiyi bulunuz.
Cevap:Bir betatronda E = 1 / 2R d / dt = / 2 R ve elktronun bir dnmede kazanaca
= e dir. Buna re a- 301,44 Volt.,
b- 96 Nevton / Coulomb.
c-4,82.10-17 Joule.

enerji

5.) Yerkrenin manyetik alannn yatay bileeni yaklaklkla 5.10-5 T olduuna gre, a- Kuzeye

doru 60 m/sn. hzla giden bir otonun 1,5 m uzunluundaki n metal tamponunda oluan indksiyon
e.m.k. hesaplaynz. b-Bu tamponun hangi ucu pozitif yklenir? c-Yerkrenin manyetik alan yatayla
70o lik a yaptna gre kuzeye giden bir oto 2Oo lik bir yokua trmandna gre bu kez oluan
indksiyon e.m.k. ni hesaplaynz.
Cevap: a- 4,5 .10-3 Volt,

b-Sol ucu,

c - 4,78.10-3 Volt.

6.) Bir rete ve bir anahtarn bulunduu bir seri L, R devresinden geen akm iddeti,anahtarn

kapatlmasndan 1 sn. sonra, son sabit deerinin % 30' una ulayor. Devrenin zaman sabitini bulunuz.
Cevap : 1,96 sn.
7.) Bir elektrik jenaratrnn kutup paralar ile armatr arasndaki hava aralndaki manyetik alan

1 T'dr.Armatr zerindeki tellerin uzunluu 1 m. dir:Her armatr telinde 1 Volt'luk bir e.m.k.
olumas iin bu tellerin dnme hzn bulunuz.
Cevap : 1 m / sn.

208

8.) Yzlm 600 cm2 olan 20 sarml dikdrtgensel bir bobin, manyetik alan deeri 1 T. olan

dzgn bir alanda 1800 devir/dak. hzla dnmektedir. Bobinin ular arasnda indklenen alternatif
e.m.k.nin maksimum deerini hesaplaynz.
Cevap : 226 Volt.
9.) Bir selonoidin selfi 50 H ve direnci 30 dur. Bu selonoid 100 Volt'luk bir D.A retecine

balandna gre akm iddetinin son denge deerinin yarsna gelmesi iin geen zaman
hesaplaynz.
Cevap : 1,2 sn.
l0.) Sarm says 80 ve yzlm 2 cm2 olan bir bobin, 0,1 T lk bir manyetik alandan

uzaklatrlyor. Bobine bal 10 'luk direnten geen elektrik ykn hesaplaynz.

Cevap : nce direnten geen akm ve oradanda yk deerini bulalm , I = / R = - N/R. d / d t

=
-4
- N S / R d B / d t ve Q = I dt olacandan, Q = N S B / R olarak bulunur. Buradan Q = l , 6 .10

Coulomb dur.
11.) IO =5A ve /2=60Hz olup I=IOsint eklinde deien bir akm, indktans 10mH olan bir

indktrden gemektedir. Zamann fonksiyonu olarak ters emk deerini bulunuz.

12.) Bir diren ve bobin 12V luk bir emk ya seri olarak baldr. Devrenin zaman sabiti 500s ve

maksimum akm 200mA dir. ndktansn (self) deeri nedir?

13.) inden 1,75A lik akm geen ve her bir sarmda 3,7.10-4Wb lik bir manyetik ak oluturan, 200

sarml bir selenoidin manyetik alanna elik eden enerjiyi hesaplaynz.

14.) Speriletken bir selenoidin iindeki manyetik alan 4,5T dr. Selenoidin i ap 6,2cm ve uzunluu

26cm dir.

a) manyetik alandaki manyetik enerji younluunu

b) selenoid iinde manyetik alanda

depolanan enerjiyi bulunuz.

15.) Havann ak olduu bir gnde, yeryzne yakn bir yerde 100V/m deerinde dey bir elektrik

alan vardr. Ayn anda yerkrenin manyetik alannn yaklak deeri 0,5.10-4T dr. Bu iki alann
enerji younluunu hesaplaynz.

209
16.) L=4H ve R=5 olan bir RL devresi t=0 da =22V deerinde bir retece baldr. a) devredeki

akmn 0,5A olduu zaman indiktrde (bobin) depolanan enerjiyi b) I=1A olduu zaman bobindeki
birim zamanda depolanan enerjiyi

c) I=0,5A

olduu zaman retecin devreye salad gc

hesaplaynz.
17.) 1 ve 2 gibi birbirine yakn iki bobinin karlkl indktans M=28mH dir. 2 bobinindeki akm

I=3t2-4t+5 ile verildiine gre, zamann fonksiyonu olarak 1 bobininde indklenen emk y bulunuz.
Burada t (s) ve I (A) dir.
18.) Sas 8F olduu zaman 120Hz lik frekansla salnm yapan LC devresinin indktansn bulunuz.
19.) Sabit L=1,05H lik bir indktr, radyonun istasyon ayar kesimindeki deiken bir kondansatrle

seri baldr. Sann hangi deeri iin devreye 96,3MHz frekansta yayn yapan bir istasyondan
yaylan sinyale ayarlayacak dolaysyla yayn dinleyebileceksiniz?
20.) 500F lk ykl bir kondansatr 3,2mH lik bir indktr ve bir R direnciyle seri bir RLC devresi

oluturmutur. Aadaki R deerleri iin salnmlarn frekansn Hz cinsinden hesaplaynz;

1- R=0

(salnm yok)

2- R=16

(kritik snm R=RC= 4L / C hali)

3- R=4

(snm ncesi

4- R=64

(ar snm R> 4L / C )

4L / C >R)

21.) Bir elektrik motorunda arktan oluacak zarar nlemek amacyla bazen armatre paralel olarak bir

boalma direnci yerletirilir. Motor dnerken fi aniden ekilirse bu diren armatr bobinleri arasnda
oluan voltaj snrlar. 7,5 direnci ve 450mH lik indktansa sahip bir armatrl 12V luk doru akm
motorunu gz nne alalm. Motor normal hzla dnd zaman, armatrdeki ters emk 10V olsun.
Motor prizden ekildii zaman, armatr ular arasndaki potansiyel farkn 80V la snrlayabilmek
iin maksimum R direncini hesaplaynz (ekil 23).

7,5
R

450mH

12V

10V
ekil 25