KELAM ARATIRMALARI 11:1 (2013), SS.

487-500

NUSAYRLK ve TANRI ALGILARI

- Nusairis and Their Conception of God

Fehm i SOUKOLU
Sakarya . Sosyal Bilimler Enstits
Doktora rencisi

Abstrac Nusayriyye Communion, which was founded in hijri III. century by

Mohammad b. Nusayr, is accepted as a very extreme Shia subsection and the
most important difference from other shia subsections is its god
comprehension. In generally manner this communion has a syncretic nature
and this comprehension cannot be summarized only by ascribing godhead to
Ali.
There is a huge gap between the definition of God, which is confessed by
communion members, and complied information about the communion
because of esoteric characretistics of the communion. This situation makes
difficult to determine their belief transparently a nd thats why while
researching about their godhead; apart from history of communions sources,
communions members words and actions will be throw light upon us.
Especially, recent conflicts between Syrian goverment which is ruling by
Nusayris and citizens has been revived Nusayri minoritys godhead
comprehension, religious believes and rituals.
Key Words: Nusayris, Basic faiths, Conception of God.
Giri
Nusayriliin Tanm
Hz. Ali'ye ilhlk isnat eden btn bir frka olarak tanmlanan 1 Nusayrilik ia
kkenli bir mezhep olarak kabul edilmektedir.2 Dussaud, Rene Basset, Ahmet Hatip
ve baz aratrmaclar mezhebin kkenini slam ncesi dnemlere kadar geri
gtrerek mezhebin eski putperest dinlerden dnerek ialatn ne srerler.
Onlarn bu tezine, mezhep inanlarnn yldz ve gk cisimlerini kutsama gibi baz

1
2

lyas zm, "Nusayrilik" DA, XXXIII, s. 270.

Ethem Ruhi Flal, Gnmz slam Mezhepleri, zmir lahiyat Vakf, zmir
2008, s. 359; Halil brahim Bulut, slam Mezhepleri Tarihi, Ankara Okulu
Yaynlar, Ankara 2011, s. 273; Mustafa z, slam Mezhepleri Tarihi, Ensar
Yaynlar, stanbul 2011, s. 585.

488

Fehm i SOUKOLU

________________________________________________________
ynleriyle eski putperest dinlerle benzemesi kaynaklk eder.3 Yine baz batl
aratrmaclarn mezhebi Hristiyanlkla alakalandrmaya gayret gs terdikleri
grlr. Onlar bu dnceye sevk eden en nemli amil, mezhebin uluhiyet
anlayyla Hristiyan inanc arasndaki benzerliktir. Nusayrilerin, Hristiyan
bayramlarn da kutluyor olmalar bu gr destekler mahiyettedir. Ancak bu gr,
bilimsellikten uzak, siyasi bir gr olmakla eletirilmektedir.4 nk ayn
corafyada ortaya kan ya da yaayan dini anlaylar arasnda bir ksm
benzerliklerin olmas kanlmazdr. Buradan hareketle Nusayriliin Hristiyan
inancnn yansmas olduunu iddia etmek isabetli grlmemitir. te taraftan, bu
tezin nemli dayanaklarndan birisi Nusayri adyla Nasara/Hristiyanlk ad
arasndaki benzerliktir. Halbuki mezhepler tarihi kaynaklarnda erken dnemlerde
mezhebin bu ekilde isimlendirilmedii bilinmektedir. Kald ki, Nusayri kelimesinin
Nasaradan geldii iddia ediliyorsa, bunun Nusayriyye eklinde deil
Nusayraniyye eklinde olmas lazm gelirdi.5
Gnmzde halk arasnda Fellah ve Arap Ua eklinde de adlandrlan
Nusayrlere eski eserlerde Nemriyye de denir. Bunlarla birlikte Nusayrlerin
gnmzde Alev olarak da isimlendirildikleri grlr. Ancak bu mezhebin Anadolu
Alevileriyle kartrlmamas gerekir. Nitekim Anadolu Alevileriyle Nusayriler
arasnda gerek kurulu ve gerekse inan esaslar asndan dorudan bir balant
yoktur.6 Balangta Nemriyye, hicr V. Asrdan sonra Nusayriyye diye anlan frka
I. Dnya savann ardndan Franszlar Nusayrilere ait blgeleri kendi smrgelerine
almalarndan sonra Aleviyye diye isimlendirilmilerdir.7 Bu durum, bu
isimlendirmenin eitli siyasi sebeplere dayandn akllara getirmektedir. Btn
bunlar gz nnde bulunduran gnmz aratrmaclar Alevlikle Nusayrliin
birbiriyle karmamas iin Alevilere Anadolu Alevisi, Nusayrilere ise Arap Alevisi
adn verirler.
Nusayriyye isminin nereden geldii konusunda farkl grler bildirilmise de
bu isim genel kanaate gre, ayn zamanda mezhebin kurucusu olan Muhammed b.
Nusayr en-Nemr (. 884)'den alnmtr.8 Mezhebe bu ismin Nusayrilii
3

5
6

7
8

Ahmed Hatib, el-Harekt el-Batniyye, Mektebetl-aksa, Amman 1986, s. 322;

Taki erefeddin, Nusayriyye, yy, s. 110.
Halil brahim Bulut, age, s. 274; lyas zm, Ayn yer; Abdullah Er, "Fransz
Yazl Kaynaklarnda Nusayriler" Trk Kltr ve Hac Bekta Veli Aratrma
Dergisi, 2010/54, s. 150.
Halil brahim Bulut, age, s. 274.
Bkz. Rifat Trkel, nan Esaslar Asndan Nusayrlik -Alevilik Mukayesesi, s.
146-148; Bulut, age, s. 300-304.
Bulut, age, s. 276.
Halil brahim Bulut, age, s. 275.

Kelam Aratrmalar 11:1 (2013)

489

________________________________________________________
sistemletiren eyh Yabrak olarak da bilinen Hamdan Hasib (. 358) tarafndan
verildii kabul edilir.9 Bu gr dnda bu ismin Arap Alevilerinin youn yaad
blge adndan kaynakland10 , Nasara kelimesinden dnt, Hz. Ali'nin olu ya
da azatls olduu sylenen Nusayr isimli bir ehitten getii de sylenmitir.
Nusayrlik kelimesinin bir kii ad veya yer adndan geldii varsayldnda, yardm
etmek anlamna gelen Arapa'da n-s-r kknden tremi bir kelime olduu
anlalr. Bu itibarla mezhebe bu ismin Hz. Ali (. 40/661)'ye yardm edenlere
verilen lakaptan kaynakland da Nusayriler tarafndan dile getirilen bir
durumdur.11
Kuruluu ve Geliimi
Nusayrliin kkeni konusunda her ne kadar farkl grler ortaya
koyulmusa da mezhebin Muhammed b. Nusayr en-Nemr eliyle teekkl ettii
aratrmaclarn ortak kanaatidir.12 lk dnemlerde Nemriyye adyla da anlan
mezhep, hicr III. yzylda Irak'ta ortaya kmtr.
Irak blgesi Hz. Hseyin'in, daha da ncesinde Hz. Ali'nin zamanndan beri,
gerek siyasi gerekse tikd ynden karklklarn hi eksik olmad bir
corafyadr. Bu yn itibaryla bu blge birok tikd ve siyasi mezhebin
olumasna uygun bir zemin haline gelmitir.
Nusayriyye mezhebinin ortaya kt asr (hicr III. yzyl), mezhebin asln
oluturan ia iin belki de tarihteki en parlak dnemdir. Bu dnemde mamiyye
iasnn yannda smailiyye, Gulat- ia ve btn mezheplerin de pek ok taraftar
bulduu grlr. Siyas olarak da Karmatler, Bveyhler, Ftmler hep bu
yzyllarda bu blgelerde etkili olmutur.13 Bu hususlar dikkate alndnda dnemin
Nusayrliin douu ve yayl iin ok uygun olduu anlalmaktadr.
bn-i Nusayr ilk defa on birinci imam olarak da bilinen Hasan b. Ali'nin
bb olduu iddiasyla kendisini gstermeye balam, sonrasnda olu on ikinci
9
10

11

12
13

nan Keser, Nusayriler, Chiviyazlar Yaynevi, stanbul 2003, s. 17.

Bu hususta iki gr olup birincisi Kufe yaknlarnda Nasuraya isimli bir kyden
alnd ikincisi ise Latince Nazerini kelimesinin bozulmu hali olup Humus
yaknlarndaki bir yerin ismi olduu dile getirilmitir. Bkz. M.Rait Batur, Tez:
"Marmara niversitesi", Nusayrliin Teekkl ve nan Sistemi, stanbul 2002,
s. 8.
mer Uluay, Arap Alevilii Nusayrilik , Adana 1996, s. 67. Yazar bu bilgiyi
kendisi Nusayr olan h brahim Gler'den nakletmektedir.
Flal, age, s. 359; Tankut, age, s. 24; Bulut, age, s. 273.
Bulut, age, s. 277.

490

Fehm i SOUKOLU

________________________________________________________
imam olarak da bilinen Muhammed Mehd'nin kaybolmasyla onun sefirliini iddia
etmitir.14 Kendisinden sonra mezhebin liderliini srasyla Muhammed b. Cndeb
(. Hicr III. yzyln son eyrei), Eb Muhammed Abdullah b. Muhammed elCenn el-Cnbln (. 287/900), Eb Abdullah Hseyin b. Hamdan el-Hasb (.
358/969), Muhammed b. Ali el-Cill (. 384/994), Ebu Sad el-Meymn b. Ksm etTebern (. 426/1034) stlenmitir.15 smi zikredilen bu ahslarn zamannda
mezhep, btn inan esaslaryla tam olarak teekkl etmi, Kerh, Badat gibi Irak'n
merkezinde yaylm, sonrasnda Halep, Musul, Lazkiye gibi kentlerde de
faaliyetlerini srdrerek Suriye'de de yaygnlamtr. 16 Mezhebin hzl bir ekilde
yaygnlamas, bu mezhep liderlerinin ilm yeterlilie sahip, siyasiler zerinde etki
brakabilen ahsiyetler olduklarna yeterli bir delildir. zellikle Hasibi'nin
Bveyhiler, Hamdanoullar ve Fatmiler'in hkmdar ve emirleri zerinde etkili
olduu bilinmektedir.17 Zikredilen bu kimseler ayn zamanda mezhebin gnmze
kadar ulaan temel eserlerini de kaleme almlardr. Bu kaynaklarn en nemlisi
Hasibi'nin ilk be suresini yazd on alt sureden mteekkil Kitab'l-Mecm'dur.
Daha sonraki dnemlerde de smetud-Devle (. 700/1300), Hasan Acrud (.
836/1432) Muhammed Yunus el-Kilazi (. 1011/1602) gibi nemli Nusayr din
adamlar yetitiren mezhep, barndrd grlerle Gulat- ia'dan kabul edilmi ve
mamiyye/ia ulemasnn da birok reddiyesine muhatap olmutur.18
Mezhepler tarihi kaynaklarnda mezhebe eitli grler atfedilmektedir.
nemli i kaynaklardan birisi olarak kabul edilen i Frkalar kitabnda,
Muhammed b. Nusayrn nbvvet iddia ettii, kendisini gnderenin de yani
Tanrnn Ebl-Hasen el-Asker olduunu syledii nakledilir.19 Ear (. 324) ise
Gliyye frkalardan birisi olarak kabul ettii Nemiriyyenin srasyla, Hz.
Peygamber, Ali, Hasan, Hseyin ve Fatmann ilah olduuna inandklarn
kaydeder.20 Abdlkahir Badad ise slama mensup olmadklar halde slama
nispet edilen frkalar arasnda deerlendirdii Nemiriyye olarak zikrettii Nusayrilik
hakknda unlar syler: Nemiriyye de Hulliyyedendir; nk Allahn ruhunun

14

15
16
17
18
19

20

Ethem Rhi Flal, age, s. 363; Bulut, age, s. 278; Ahmet Turan, slam
Mezhepleri Tarihi, Sidre Yaynlar, Samsun 2000, s. 175; Mustafa z, age. s.
586.
Bulut, age, s. 278-279; Mustafa z, age, s. 587.
Mustafa z, age, s. 587; Bulut, age, s. 279; Turan, age, s. 176.
Mustafa z, ayn yer; Bulut, age, s. 278; Hseyin Trk, age, s. 44.
Ahmed Hatib, age, s. 324.
Kumm / Nevbahti, i Frkalar, ev. Hasan Onat, Ankara Okulu Yaynlar,
Ankara 2004, s. 238.
Eari, lk Dnem slam Mezhepleri, ev. Mehmet Dalkl, Kabalc Yaynevi,
stanbul 2005, s. 46

Kelam Aratrmalar 11:1 (2013)

491

________________________________________________________
u be kiiye, Nebi, Ali, Ftma, Hasan ve Hseyine getiini ve bu be ahsn ilah
olduklarn iddia etmilerdir.21 Frkay ilk olarak Nusayriyye adyla ele alan
ehristani ise frka hakknda yukarda verilen bilgilerden ziyade Hz. Alinin ilah
olduuna inandklar zerinde durur.22 Bu bilgiler bir araya getirildiinde
Nusayriyye mezhebinin kkeninde Hululiyye anlay olduu ve bu anlayn
zamanla olgunlat anlalmaktadr.
Mezhep, tarihi sre ierisinde inan esaslarnda ciddi bir deiiklik olmadan
daha ok szl kltrle gnmze kadar gelmitir. Bu muhafazakarlkta birok
sebep gzlemlenebilir. Mezhebin batni bir frka olarak inan esaslarn gizlemesi,
bu ekilde bunlarn tartlmasna hi meydan vermemesi, yazl kaynaklarnn ok
kstl olmas, dolaysyla mezhep ierisinde yetien kimselerin mezhebi farkl
yorumlamalarna imkan olmamas, bu sebeplerden birka olarak zikredilebilir.
Btn bunlara ramen, aralarnda byk farkllklar olmamakla beraber mezhebin
zamanla eitli gruplara ayrld grlr. Mezhepler tarihileri bu gruplar
imaliyye ve Kilaziyye olmak zere iki ana kola ayrrlar.23 Gnmzde ise bu iki
kola bir nc Nusayri mezhebi olan Mridiyyeyi de ekleyebiliriz.
Nusayriyye Mezhebinde Tanr Anlay
Nusayr'lerin Gulat- ia'dan bir frka olarak deerlendirilmesi, mezhebin
temel ia retilerini benimsediini gsterir. Bu anlamda Hz. Ali bata olmak zere
on iki imamn mezhep inanlaryla sk bir alakas vardr ve mezhep, i frkalardan
daha ok smailiyye'ye benzetilir.24 Bu hususa dikkat eken H. Lammens yle der:
"Nusayr inan sistemi, Hristiyanln, putperestliin ve Mslmanln baz
unsurlarndan oluan senkretik bir yapya sahiptir. Ayrca en fanatik ia
dncelerinden de unsurlar almtr. Bu yzden neredeyse smailizm'i andrr." 25
Bununla beraber mezhep, uluhiyet konusunda ia'nn genelinden ayrlm, farkl bir
yol benimsemitir. Mezhebin bu konudaki grlerinde Sebeiyye frkasnn yannda
felsefe ve tasavvufi dncenin de byk lde etkisi olduu anlalmaktadr.

21

22

23
24

25

Badadi, Mezhepler Arasndaki Farklar, ev Ethem Ruhi Flal, Trkiye

Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara 1991, s. 199.
ehristani, Dinler Ve Mezhepler Tarihi, ev. Muzaffer Tan, Yeni Akademi
Yaynlar, stanbul 2006, s. 172.
Flal, age, s. 369; Bulut, age, s. 279; Ahmet Turan, age, s. 180.
Muhammed Ebu Zehra, Mezhepler Tarihi, ev. Ethem Ruhi Flal ve Osman
Eskiciolu, Yamur Yaynevi, stanbul 1970, s. 80.
Batur, age, s. 37.

492

Fehm i SOUKOLU

________________________________________________________
Nusayrilerin uluhiyet anlaylarna girmeden nce u belirtilmelidir ki;
Kur'an- Kerm onlara gre Allah Teala'nn kitab olarak benimsenmektedir. Ancak
onlarn Kur'an algs dier mezheplere gre ok farkllk gsterir. Baz ayetlerin
zahiri anlam reddedilirken sadece kendilerince belirlenmi batni olduu sylenen
manalar kabul edilir.26
Nusayrlerin Kur'an- Kerm'i kabul etmesi, Kur'an'da geen Allah Teala'nn
varln, birliini, sfatlarn da genel anlamda kabul etmesini beraberinde getirir.
Nitekim Nusayrlerde de dier slam mezhepleri gibi Tanr tektir ve hayat, ilim,
irade, kudret, semi, basar ve kelam sfatlar olan mutlak g sahibi varlktr. O
domamtr, dorulmamtr. O'na denk hibir ey yoktur. 27
Nusayrilerin Tanr'nn kudreti ve ycelii konusundaki inanlar dier slam
mezhepleriyle paraleldir. Bununla birlikte Nusayrleri dier frkalardan ayran en
nemli grleri yine Tanr anlaylardr.28 Onlara gre; Tanr, mutlak g sahibi
olup her trl noksanlktan mnezzeh olmakla beraber, yaratlm bir varlk
suretinde insanlara gzkebilir ya da bir varla hulul edebilir.29 ehristn, bu
inancn onlar tarafndan u ekilde dile getirildiini syler:
Cismani cesette ruhaninin zuhuru, akll bir kimsenin inkar edemeyecei bir
husustur. Bu zuhur, Cebrailin baz ahslarda zuhuru, bedevi Arap suretinde
grnmesi, beer eklinde temessl gibi ya hayr ynnde olur veya eytann insan
suretinde zuhur edip, o suretle erri ilemesi ve cinlerin beer eklinde zuhur ederek
onun dilini konumas ynnde er eklinde gerekleir. te biz bu sebeple Allahn
baz ahslarn suretinde grndn sylyoruz.30 Bu durum onlara gre,
Tanr'nn Zhir isminin bir gereksinimidir ve bu durum akla da aykr deildir.31
Nusayri inancnda Tanrnn gzken eklinin Tanrnn zat olmad hususu
aktr. Onlarn Tanrnn etten, kemikten olumayp, yemek, imek ve evlenmekten
mnezzeh olduuna inandklar Kitabl-Mecmuda da yer alr.32
Tanrnn bir cisim olarak insanlara grnmesinin keyfiyeti hususundaki
Nusayrilerin gr net anlalmaz. Bu hususun iki ekilde yorumland gze
arpar. Birincisi: Gzken cisim Tanrnn yaratt bir ekilden ibaret olup, o eklin
26
27
28
29
30

31
32

Sinanolu, age, s. 51; Batur, age, s. 56-57; Trkel, age, s. 45.

Trkel, age, s. 25-27; Bulut, age, s. 429.
Batur, age, s. 40.
Bulut, age, s. 283; z, age, s. 592, Trk, age, s. 49.
ehristani, Milel ve Nihal, ev. Mustafa z, Litera Yaynclk, stanbul 2008, s.
170.
Trkel, age, s. 20-21; Batur, age, s. 41.
Bulut, age, s. 309.

Kelam Aratrmalar 11:1 (2013)

493

________________________________________________________
ynlendiricisi, hareket ettiricisi Tanrdr ve o ekil hakikatte olmayp sadece
mahlukatn zihninde beliren bir olgudur. 33 Dier gr ise yine iki ekilde
yorumlanr: Birincisi Tanr, eti-kan-can olan bir cisme hulul eder. Bu durumda
hulul ettii cismin tarihsel bir kiilii, Tanr hulul etmeden nceki bir gemii vardr.
O ahsta Lahuti ve Nasuti olmak zere iki yn olur. Bu ayn zamanda Hristiyanlarn
teslis inancnn temel esaslarndandr. kinci gre gre ise; kiinin manevi
derecesinin ykselerek ilahla birlemesi sz konusudur.34
Hulul anlaynn slamda ilk defa Sebeiyye frkas tarafndan dile getirildii
grlr. Abdlkahir Badadi (. 429/1037) hulul anlaynn slami grnml u
on bir mezhepte olduunu syler: 1- Sebeiyye, 2- Beyaniyye, 3- Cenahiyye, 4Hattabiyye, 5-urayiyye, 6- Nemriyye (Nusayriyye) 7- Rizamiyye, 8Mukannaiyye, 9- Hulmaniyye, 10- Hallaciyye, 11-Azafira.35 Bu mezheplerin her
birindeki hulul anlay bir dierinden farkllk arz eder. Badadinin bildirdiine
gre Nusayriler be kiinin lah olduuna inanmaktadrlar. Bunlar Nebi, Ali, Fatma,
Hasan ve Hseyindir.36 Badadinin naklettii bu bilgi nda Nusayrilerin hulul
anlaynn zamanla dier hululiyye mezheplerden zellikle Hallaciyyeden
etkilendiini syleyebiliriz. Nitekim Badadi Hallaca yazlan baz mektuplarda Ey
Ztlarn Zt ve ehvetlerin gayesinin son bulduu nokta! Senin her devirde bir ekil
iinde grnen ve zamanmzda da Hseyin b. Mansrun eklinde grnen
olduuna ahitlik ederiz...37 gibi ifadelerin bulunduunu nakleder ki bu anlatmlar
bize Kitabl-Mecmdaki baz ifadeleri hatrlatr.
Anlald kadaryla Nusayrilerdeki hululiyye anlay zamanla olgunlam,
bir oklar tarafndan kabul edilebilir bir felsefe haline gelmitir. Mezhep bu srete
farkl grlerden, zellikle de Cbbemin altnda Ondan bakas yok, EnelHak gibi zahirde hulul anlaynn izlerini tayan szler syleyen Eb Yezid elBestami (. 261), Hallac- Mansr (. 309) 38 gibi sufilerden etkilenmilerdir. Bu iki
byk sufinin szlerine mutasavvflar tarafndan ok eitli aklamalar
getirilmekteyse de konumuz onlarn szlerinin nasl doru anlalaca deil, bu
33

34
35

36
37
38

Ahmed Hatib, age, s. 342. Yazar bu bilgiyi Mnazarat-eyh Yusuf el-Halebi

isimli eserden nakletmektedir. lgili kitap Pariste Ehliyye ktphanesinde yazma
olarak bulunmaktadr.
Taki erefeddin, age, s. 119.
Abdlkahir Badadi, Mezhepler Arasndaki Farklar, Ter. Ethem Ruhi Flal,
Trkiye Diyanet Vakf Yaynlar, Ankara 1991, s. 198.
Badadi, age, s. 199.
Badadi, age, s. 204.
Mahir z, Tasavvuf, Rahle Yaynevi, stanbul 1969, s. 216.

Fehm i SOUKOLU

494

________________________________________________________
szn zahiriyle Nusayri mezhebindeki hulul anlaynn sistemlemesi arasndaki
ilikidir. Nusayri mezhebinin oluma ve sistemlemesinde byk etkisi olan
Cnblaninin ayn zamanda sufi merepli bir kiilik olmas hulul anlaynn
mezhepte onun fikirleri dorultusunda olgunlam olabileceini akllara
getirmektedir.
Nusayri mezhebine gre Tanrnn insanlara grnmesi Onun merhamet ve
adlinin bir yansmasdr. nsanlar bu ekilde Tanrya nsiyet kesbederler.39
Tanrnn insan suretinde grnmesinin, zati gzkme olmad daha nce de
belirtilmiti. Ancak Nusayrilerin mcessem bir Tanr anlaylar olduu
anlalmaktadr. Nitekim onlara gre Tanrnn alem ierisinde bir yeri vardr.
Onlarn bu husustaki grleri mebbihe frkasna uygunluk arz eder. Dussaud
onlar bu inanlarndan tr eski putperest dinlerle ilikilendirir.40 Ancak ilk dnem
ilerinde de tebih-tecsim anlay olmas mezhebin neden byle bir inan iine
girdiini daha anlalr klmaktadr.
Nusayrilere bu inanlarndan tr, kainatn kadim olduunu savunduklar
dncesi yaktrlmtr. Oysa mezhep hakknda bilgi alabildiimiz hibir kaynakta
bu ekilde bir inan bildirilmez. Bu yaktrma Tanrnn alem iinde bir yeri vardr,
Tanr ise kadimdir, dolaysyla alem kadimdir eklindeki nermelerden mezhebin
muhalifleri tarafndan ortaya konulmu bir karm olmaldr. Mezhepte ahiret inanc
olmad, mkafat ve cezann bu dnyada eitli bedenlere girmekten ibaret olmas
bu karm teyit etmektedir.
Nusayrilerin Tanrnn yeri hususunda ihtilafa dtkleri grlr. imaliyye
mezhebine gre Tanr (mana) gkte olup Gnete de mekan tutmaktadr.
Kilaziyyeye gre ise Aydadr.41 Bu konuda farkl grler de bildirilmitir. Tanr
ile bu gk cisimleri arasndaki balant Tanr ile hulul ettii cisim arasndaki
balant gibi, net ve belirgin deildir. Ancak Nusayrilerin bu gk cisimlerine
kutsiyet atfettikleri kaynaklarda yer alr.42
Nusayrilerin uluhiyet anlayn ortaya koyan en nemli noktalardan birisi de
mana-isim-bab inancdr. Bu ; mana Tanr, isim peygamber, bab ise Tanr'ya

39
40
41
42

Bulut, age, s. 283; Ahmed Hatib, age, s. 342.

Abdullah Er, age, s. 151.
Keser, age, s.31; Trkel, age, s. 23; lyas zm, age, s. 272.
Keser, age, s. 28.

Kelam Aratrmalar 11:1 (2013)

495

________________________________________________________
ulamann kaps eklinde tanmlanr.43 Ancak bu tanm bu inanc aklamaya yeterli
deildir. Nitekim mana-isim ilikisi sradan bir Tanr-Peygamber ilikisi deildir.
Nusayriyye inancnda mana her eyin asl, esas ve hakikatidir. Evvel odur. O
nurun nurudur. Kendi (mana) nurundan ismi sudur etmitir ve zat (mana) ancak o
isimle bilinir. sim ayn zamanda manaya hicaptr. Yani mana gerekte bilinemez
batndr, ancak onun isme olan tecellisi kadar bilinebilir, bu ekilde zahir olur. Onlar
bunu u ekilde dile getirirler: Mana samit, isim ise natktr.44
Nusayri eyhlerinden Harrn ise yle der: lah, zatnn nurundan snrsz,
saysz, sonsuz bir nur meydana getirdi. Bu nur Onun hicab olan akldr. Onun
nebisi, sekini, mevcudiyetine bal onun szdr...45
Nusayrilerdeki bu anlayta yine tasavvufi dncenin izleri grlr. Onlarn
bu dncesi sufilerin varlk mertebelerinden L-taayyn ve Taayyn-i Evvele
benzetilebilir. Nitekim Sufilere gre varlk Lahut, Ceberut, Melekut ve Nasut olmak
zere drt mertebeyle aklanr (Bu drtl tansif olup beli, yedili tasnifler de
vardr).46 Lahut mertebesine ayn zamanda L-taayyn da denir. Bu ehadiyyet
mertebesi olup, bu mertebede sadece zat vardr. Burada esma ve sfatlardan dahi
bahsedilemez. Ceberut mertebesine ise ayn zamanda Taayyn-i Evvel, Nur-i
Muhammediyye denilmekte olup daha pek ok isimle de anlmaktadr. Bu mertebe
Ztn ilk tecellisi, yaratmas ve zahir oluudur. Btn mevcudat bu nurdan meydana
gelmitir. Mahmut Kl bunu Taayyn-i evvel mertebesi l-taayyn mertebesinin
zahiri, l-taayyn ise hakikat-i Muhammediyyenin batn olduundan ikisi de ayn
hakikatin n ve arka yzleri olmaktadrlar. eklinde dile getirir.47
Sufilerin bu anlaylaryla Nusayrilerin Mana-sim ilikisi karlatrldnda,
bunlarn ayn temelden km ancak zaman ierisinde mefhumu ayrm inanlar
olduunu belirlenebilir. Sufilerde l-taayyn ile taayyn-i evvel ilikisi manevi
alemde, akli melekelerden uzak, metafizik bir hakikat olarak kabul edilirken,

43

44

45
46
47

Uluay, age, s. 28; z, age, s. 593, Bulut, age, s. 283; Turan, age, s. 177;
Mehmet Karasu, "Alevi Nusayriler" Nusayrilik Alevilik ve ok Kltrllk ,
Keif Yaynevi, Ankara 2006, s. 121.
Bulut, age, s. 287; z, age, s. 593; Uluay, age, s. 26; Sinanolu, age, s. 42,44,
Ahmed Hatib, age, s. 325.
Ahmed Hatib, age, s. 346.
Mehmet Necmettin Bardak, Tasavvuf, Faklte Kitabevi, Isparta 2000, s. 122.
Mahmut E. Kl, Muhyiddin bnl-Arabde Varlk ve Mertebeleri, Doktora
Tezi, Marmara niversitesi, stanbul 1995, s. 22.

Fehm i SOUKOLU

496

________________________________________________________
Nusayrilerde Mana-sim ilikisi daha ok akli, maddi alemle btnlemi, fiziki bir
anlay olarak yer almaktadr.
Nusayrlerin Mana-sim ilikisini aklamada iki ayr mezhebe ayrldklar
grlr. imaliyye (Haydariyye) mezhebine gre; manayla isim birbirinden ayr
olarak deerlendirilemez. Bu ikisi hakikatte tek bir varlktr. Dolaysyla sim de
Rab olarak tanmlanabilir. Kilaziyye (Kblyye)ye gre ise asl olan Manadr. sim
ancak Manann bir tecellisinden ibarettir, dolaysyla sadece Mana Rab olarak
isimlendirilebilir.48
Nusayrilerin uluhiyet anlaynda Manayla smi birbirinden ayr, mstakil
olarak tanmlamak ok gtr. Uluay'n deyiiyle: "Doada atom vardr ama,
reaktr yok. Su vardr ama, baraj-kanal elektrik yok. Toprakta cevher var ama,
kimyahane yok. Gerek bellidir, ayan'dr ama, bunu gren, anahtar yok. te sim,
Mana karsnda bu durumdadr." 49
Mana-sim birlikteliinin yannda Nusayrlerde bir de Bab anlay vardr.
Bab, isim tarafndan meydana getirilmi, Manaya giden yolun kaps olarak
yaratlmtr. Mana mutlak gayp, sim Manann zahiri, Bab ise Manaya ulamann
yoludur. Bab, Ahmed Hatib ve dier baz aratrmaclar tarafndan uluhiyette Mana
ve sme mterek kabul edilmitir.50 Ancak gerek Nusayrilerin genel uluhiyet
anlay ve gerekse Kitabl-Mecmda51 yer alan bilgiler bunu dorulamamaktadr.
Bab uluhiyette Mana ve sim gibi grme abas, Nusayrlerdeki ayn, mim, sin
remzinden esinlenerek, bu lemeyi Hristiyanlktaki uknuma benzetme
abasndan domu olmaldr. Halbuki ayn, mim, sin remzinin Mana, sim, Bab
sembolize etmekten te bir ynnn olduuna dair elimizde net bir bilgi yoktur.
Geri mezhepte Mana, sim ve Babn her birisi yaratc olarak grlmektedir, ancak
yaratclk vasf ile uluhiyet birbiriyle kartrlmamaldr. Nitekim bilinecei zere
slam dncesine byk katklar olan Mutezile mezhebinde bile deil birka
varlk, btn insanlar fiillerinin yaratcsdrlar.
Nusayriyye mezhebinde yaratclk sadece Mana, sim ve Baba has bir fiil de
deildir. Bunlarn dnda Babn yaratm olduu Be Eytam vardr ki; bu Be
Eytamn her birisi yaratma kudretine haizdirler ve kainat da bunlar yaratm ve
idare etmektedirler. Bu Be Eytamn konumu daha ok kainat idare eden Byk
Meleklere karlk gelmektedir.

48
49
50
51

Ahmed Hatib, age, s. 347.

Uluay, age, s. 27.
Ahmed Hatib, age, s. 341.
Bulut, age, s. 311

Kelam Aratrmalar 11:1 (2013)

497

________________________________________________________
Nusayrilerin bu uluhiyet anlaylar en temel inan esaslardr. Onlarn
inanlarnda bulunan mana-isim-bab anlay Hristiyanlar'n Baba-Oul-Kutsal
Ruhtan oluan uknum felsefesine benzetilir52 . Ancak yukarda da belirtildii gibi
Nusayrilikteki bu leme uluhiyeti leme anlamna gelmez. Aksine Nusayri
inancnda Tanrnn tekliini ispat eden pek ok unsur aka grlr.
Nusayrilere gre Tanrnn insan suretinde grnmesi daha nce de belirtildii
gibi insanlarn kendisine nsiyet etmesi iindir. Bu gzkme insann henz ilk
yaratlyla balamaktadr. Tanrnn hangi zamanlarda ne ekilde gzkeceine
dair kaynaklarda bir bilgiye rastlanmaz ancak u on drt kii suretinde insanlara
gzkt bildirilir. 1- El-Hannu, 2- El-Yennu, 3-Ezdeir, 4-Ahnuh, 5-Durettd, 6El-Berru Er-Rahim, 7-Yusuf el-Hakim (Aristotales), 8-Habil, 9- i (it) 10-Yusuf,
11-Yua, 12-Asaf, 13-emun, 14-Ali b. Eb Talib 53
Nusayrler'de bu inancn en nemli tezahr Hz. Ali'de ortaya kar. Bu
durum, Kitab'l-Mecm'54 da u ekilde yerini bulur:
Bana ahit olun ki, apak bir biimde grlen, tannan, ortada olan varlk
Ali b. Eb Tlib'dir. O, kadimdir; birdir; tekdir; sameddir, ki paralanamaz,
blnemez, ksmlara ayrlamaz ve hibir sayya gelmez, te o, benim ve sizin
ilhnz; sizin ve benim ilhmdr. Benim ve sizin imamnz; sizin ve benim
imammd r.
Nusayrilerin bu anlaynda yukarda da belirtildii gibi Tanr, Hz. Ali'nin
zahirde grlen cismi olmayp, onun hakikatidir.55
Nusayrilerin uluhiyet anlaynn nemli noktalardan birisi de Tanrnn Hz.
Aliden sonra insanlara grlp grlmedii meselesidir. Baz aratrmaclar,
Nusayri inancndaki Tanrnn insanla grnmesini yukardaki kimselerle
kstlamazlar. Onlara gre Nusayrilikte Tanr her yzylda ayr bir yzle dnyaya
gelmektedir.56 Nitekim Nusayrilerin Hz. Hseyinin, mam Caferin, baz imamlarn
hakikatte Tanr olduuna inandklar kaydedilmitir.57 Kitabl-Mecmdaki Hasan
52

53
54

55
56
57

Sleyman Azani, age, s. 20; Flal, age, s. 371; Bulut, age, s. 283; Ahmed
Hatib, age, s. 321
nan, age, s. 35.
Kitab'l-mecm Hamdan el-Hasib tarafndan yazlan ve on alt sureden oluan
Nusayr'lerin kutsal kitabdr. Bkz. Bulut, age, s.309.
Bulut, age, s. 282; z, age, s. 592; Turan, age, s. 177.
Trk, Ayn yer.
Kumm, i Frkalar, Ankara Okulu Yaynlar, Ankara 2004, s. 238; Taki
erefeddin, age, s. 121.

498

Fehm i SOUKOLU

________________________________________________________
el-Asker hakkndaki u satrlar bu durumu gsterir mahiyettedir: Hasan el-Asker
evveldir, hirdir, btndr, zahirdir. O, her eye kadirdir. 58
Nusayrilerin Tanrnn Hz. Aliden sonra da insanlara grlebilecei
grnde olduklarna, zellikle son dnemlerde Nusayrilik ierisinden doup daha
sonralar mstakil bir mezhep olarak anlan Mridiyye mezhebi nemli bir rnektir.
Mridiyye mezhebi 1923l yllarda Selman (Sleyman) Mrid (. 1946)
tarafndan kurulmu, Nusayri kkenli bir mezheptir. Selman Mrid
Lazkiye/Suriyenin Jawbet Burghal kynde 1907 ylnda dnyaya gelmi yoksul
bir ailenin ocuudur. Henz on alt yalarnda obanken kendisinin nebi olduunu
iddia etmitir.59 Suriyenin o zamanki siyasi durumunun da etkisiyle ksa zamanda
geni Nusayri kitleler kendisine tabi olmutur. Hzla yaylan bu hareket lkede
igalci kuvvet olarak bulunan Franszlarn dikkatini ekmi, Selman Mrid ay
kadar hapsedilmi daha sonra iki sene kadar Rakka ehrine srgne gnderilmitir.60
Selman Mrid srgnden dndkten sonra hareketi daha ok glenmi, blgede
bamsz bir g halini almtr. Bu tarihlerde Selman Mridin uluhiyet iddia ettii
kaynaklarda yer alr. Uluhiyetinin ispat iin ise elbisesinin eitli yerlerine takm
olduu pille alan lambalar kulland, lambalar yakt an tabilerinin ona secdeye
kapand zikredilir. Kendisiyle grmeye gelen baz Fransz mstearlarnn da
ona Ey Tanrmz! eklinde hitap etmeleri ve klar yaktnda ona secde
etmeleri61 Franszlarla Selman Mrid arasnda ne tr bir ba olduunu ortaya koyar
mahiyettedir. Kendisine Selman el-Meyde adnda bir de isim (resul) seen Selman
Mrid Suriye bamszln kazandktan sonra 1946 ylnda amda idam
edilmitir.
Selman Mridin idamndan sonra uluhiyet grevini olu Mucip Mrid (.
1952) devralmtr. Ancak o da ksa bir sre sonra Suriyeli bir askeri yetkili
tarafndan ldrlmtr. Nusayrilerin Mridiyye mezhebi mensuplarnn
gnmzde de kurbanlarn Mucip adna kestikleri bilinmektedir.62
Belki de Nusayriye mezhebinin tarih sahnesindeki en nemli olay 1971
ylnda Nusayri asll Hafz Esedin Suriyenin bana gemesi olmutur. Bu olay
ayn zamanda tarihte ilk defa Nusayrilerin bir devletin ynetimini ele geirmelerini
58
59

60
61

62

Bulut, age, s. 312.

Nurl-mudi el-Mrid, Lemehat havlel-mridiyye, Matbaat kerki, Beyrut
2007, s. 38.
el-Mrid, age, s. 43.
Sleyman el-Halebi, Taifetn-Nusayriyye, ed-Dars-selefiyye, Kuveyt 1984, s.
52; Galib b. Ali, Frakun Musra, Mektebetl-asriyyetiz-zehebiyye, Cidde
2005, II, s. 566; Ahmed Hatib, age, s. 334.
el-Halebi, age, s. 53.

Kelam Aratrmalar 11:1 (2013)

499

________________________________________________________
salad. Bu derece nemli bir olayn Nusayriler tarafndan nasl yorumland
nemlidir. Nitekim tarihinde, nemli kimselere uluhiyet isnat etme adeti olan bir
mezhebin, gnmze kadar olan srete belki de en nemli olay gerekletiren
kimseye sradan bir kimse olarak bakmayaca aktr. Bu durum ilk defa 2010
ylndan itibaren yz gstermeye balayan Arap Baharnn Suriye ayanda
Nusayrilerden oluan birliklerin sylem ve eylemlerinde kendisin i aka
gstermeye balad. Nitekim, devlet reislerine bakaldran muhalifleri yakalayan
Nusayr askerlerin, muhaliflere reislerinin ilah olduuna zorla ehadet getirtmeleri63 ,
Nusayrler tarafndan yaplan baz gsterilerde gstericilerin reislerinin resimlerine
secde etmeleri64 , Bear Esed'e yakn baz kimselerin onun ilh bir yn olduunu
ima etmeleri65 , bazlarnn, zellikle de Suriye'de yaayan Nusayrlerin Tanr'nn bu
zamanda Suriye devlet bakanna hulul etmi olabileceine inandklarn adeta
ortaya koymaktadr. te yandan bu olaylar birtakm cahil insanlarn kendini bilmez
sylemleri olmakla aklanamaz. Bu sylemlerin muhakkak derin bir alt yapsnn
olmas gerekir. Mezhebin genel yaps gz nnde bulundurulduunda yaplan bu
eylem ve sylemler bir araya getirildiinde baz mezhep mensuplarnn gnmzde
Bear Esedi ilah olarak grmeleri hi de uzak bir ihtimal deildir.
Sonu
Btni bir mezhep olan Nusayr mezhebinin inanlarnn ortaya konulmas
daha ok mezhepten ayrlan baz ahsiyetlerin kaleme aldklar eserler vastasyla
mmkn olmutur. Gnmzde Trkiyede yaayan Nusayrlerin bu eserlerde geen
hususlar reddetmeleri; ya bahsedilen Nusayriliin sadece Suriyede bulunan ayr bir
mezhep olmasyla, ya da batni mezheplerin nemli rknlerinden biri olan
takiyyeyi benimsemi olmalaryla aklanabilir. Bu durum, nceleri Nusayr olup
sonradan Hristiyan olan Sleyman El-Ezen rneinde olduu gibi, Selman
Mridin olu Nurl-Mudinin Nusayrilikten ayrlma bir mezhep olan
Mridiyyeyi anlatmak iin kaleme ald Lemaht Havlel-Mridiyye isimli
kitapta da grlmektedir. Nusayr'lerin yukarda anlatlan inanlarnn klasik
eserlerde olduu haliyle gnmzde de aynen devam ettii zikredilen bu iki eserde
grld gibi u ana kadar yaplan birok saha aratrmasndan da anlalmaktadr.

63

64

65

http://www.haber7.com/haber/20110824/Esattan-baska-ilah-yokturiskencesi.php, 1/5/2012.
http://www.haberler.com/siginmaci-suriyelilerin-anlattiklari-insanin-3466753haberi, 1/5/2012.
bingeh.org/index.php/2011-07-19.../1721-2011-10-02-18-01-06, 1/5/2012.

500

Fehm i SOUKOLU

________________________________________________________
Nusayrlerin zellikle uluhiyet anlay, bu mezhebe dier frkalardan
tamamen ayr bir hviyet kazandrmtr. Onlarn bu anlaylarnn - ki onlara gre
Hz. Adem'den beri Tanr birok kii suretinde insanlara grnmtr- Hz. Ali'den
sonra devam edip etmedii konusunun zerinde nemle durulmaldr.
Yukarda anlatlan inanlaryla Nusayriyye mezhebi tarih boyunca snn
camiann birou tarafndan slam d bir mezhep olarak grlmtr. Buna ramen
amz kelamclarndan Ramazan el-Buti bata olmak zere Suriyedeki snni
ulemann bir ounun Nusayrilerden oluan ynetimi dini adan meru grmeleri
siyaset-inan ilikisine arpc bir rnektir.
Bugn Nusayri kaynaklarna ve mezhep mensuplarna bakarak Tanrnn
mamlar dneminden sonra her hangi bir ahsn bedeninde hulul edip etmedii,
ettiyse bunlarn kimler olduu hususunda net bir bilgiye ulaabilmek g
grnmektedir. Ancak getiimiz yzylda yaayan Selman Mridin Tanrnn
kendisine hulul ettii tarzndaki iddialar ve son zamanlarda Suriye'de gelien
olaylar erevesinde Bear Esedin Tanr olduu eklindeki bir ksm iddialar,
mezhep ierisinde bu konuda farkl inanlarn olduuna dair iaretler sunmaktadr.
Nusayriyye inancndaki Tanr'nn her yzylda ayr bir grnle ortaya kt esas
dikkate alndnda bu deerlendirmenin kabul edilebilir olduu grlecektir.