KATILAMA ZAMANI

Daha nce
ekilme

de belirtildii

boluklar

iin

gibi,

gerekli

bir dkmde
sv

metali

besleyecek kcnn boyut ve ekli, byk lde

alamn katlama mekanizmasna,
Merkez
baldr.

izgisi

beslenme

Ayrca

direnci

kcnn

dolaysyla
(M.B.D.)

toplam

ne

katlama

sresinin, dkmn toplam katlama sresine olan

oran da nemlidir.

Burada ama, dkm ve kcnn yalnz geometrik

ekline bal olan ve katlama sresinin tespitinde

kullanlan bir bant elde etmektir.
Bu bakmdan kcnn daha yava soumas ve

dkme katlama esnasnda gerekli sv metali

salayabilmesi

iin

hangi

boyutlarda

olaca,

deneylerle tespit etmek yerine, hesap yolu ile de

bulunabilecektir.

 Merkez izgisi Beslenme Direnci (M.B.D.)

Merkezde kat

teekkl balar balamaz beslemenin

zorlaaca aikardr. Bu nedenle merkezdeki kristallerin

katlama sresinin toplam katlama sresine olan oran ne

kadar byk olur ise besleme de o kadar zor olacaktr. Buna

merkez

izgisi

beslenme

direnci

(center

line

feeding

resistance) veya M.B.D. Denir.

M.B.D.=(Merkezde kristallerin oluum sresi/dkmn toplam
katlama sresi)x100

M.B.D.=(Merkezde katlama bitii-merkezde

katlama ba.)/Merkezde katlama bitiiarayzeyde katlama ba.)x100

M.B.D. in saysal rnek kum ve kokil kalba dklen

0.6 Clu elik iin yaplan hesaplamalar verilebilir.

M.B.D.(kum kalp)=(48-24/48-0)x100=%50

M.B.D.(kokil kalp)=(10-8/10-0)x100=%20
Toplam katlama sresinin %50 ve %20si. Dolaysyla
kokil kalplar kum kalplara nazaran beslenme

ynnden daha elverilidir

 Bir dkm parasnn dkm sresi ok sayda

faktr tarafndan etkilenir. Ancak nemli olan ve
zerinde srekli tartlan konu bu faktrlerden
hangilerinin gerekten nemli olduudur.
Pratikte dkm parasnn dkm sresinin

belirlenmesinde genellikle dklecek parann

arlndan hareket edilir.

Ancak iki ayn arlkta biri kaln kesitli dieri

ince kesitli farkl yzeye sahip iki para ok
farkl souma sreleri gsterecektir. Kaln kesitli
olan, ince kesitliye nazaran daha yava
souyacaktr.

Pratik uygulamalarda bir dkm parasnn

dkm sresine etki eden faktrleri u ekilde
sralamak mmkndr.
a) dkm parasnn modl
b) Kalplama kumunun kabuk yapma zaman
c) Yolluklarn dolma zaman
d) Kullanlan potann saniyede aktt metal
miktar
e) Kullanlan metal veya alamn katlama ekli

Bu nedenle ince parann dkm kalbn

eksiksiz dolmasn salayacak ekilde olduka
hzl dklmelidir. Dkm sresinin
belirlenmesinde bu durumun gz nne
alnmas amacyla yaplan almalar
sonucunda, dkm sresi parann hacminin,
(V), snn verildii yzey, (A) ya orannn karesi
ile belirlenmitir.

V 2
tk C ( )
A

Burada C faktr metal ve kalp malzemesinin ssal zelliklerini, tanmlar.

Katlama Sresi
Kalbn sv metalle dolmasndan sonra gerekleen Katlama
belirli bir sre alr
Toplam katlama sresi tk = dkmden sonra katlama iin
gerekli sredir
tk aralarndaki iliki Chvorinov Kural olarak bilinen, dkmn
boyut ve ekline baldr

tk

V
C
A

burada tk= toplam katlama sresi; V = dkmn hacmi; A = dkmn

yzey alan; ve C kalp sabitidir

Chvorinov Kural
C kalp sabiti aadakilere baldr:

Kalp malzemesi
Dkm metalinin sl zellikleri

tk

V
C
A

Erime scaklna oranla dkm scakl

Belirli bir dkm ilemi iin C deeri, para ekli ok farkl olsa
bile, ayn kalp malzemesi, metal ve dkm scakl kullanlan
nceki deneysel verilere dayanabilir.

Chvorinov Kural
Daha yksek bir hacim/yzey oranna sahip bir dkm, dk oranl
olana gre daha yava sour

Erimi metali kalp boluuna beslemek iin, besleyicinin tk

deerinin ana dkmn tk deerinden daha byk olmas gerekir
Besleyici ve dkmn kalp sabitleri birbirine eit olacandan, ana
dkmn nce katlamas iin, besleyicinin daha byk
hacim/yzey oranna sahip olacak ekilde tasarlanmas gerekir

Bu tasarm, bzlmenin etkilerini en aza indirir

 rnekte verildii gibi ayn hacme sahip kre ile ubukta durum yledir; ubuun
yzey alan kreye gre fazla olduundan dolay krede V/A oran yksektir.

Dolaysyla ubuun katlama sresi daha ksa olacaktr. Bu kendini iki ekilde
gsterir:
1) V/A oran dkse besleyici ihtiyac azdr. V/A oran yksekse besleyici ihtiyac

oktur. 2) Mikro yap etkilenecektir. V/A oran dkse yap ince kristallerde oluur.
Hzl soumann etkisiyle istenmeyen fazlar grlebilir.

SALAM DKM MAL VE BESLEME PROBLEM

Metal veya alamlar sv halden kat hale

geerken hacimce bzlrler. Ancak Bizmut ve
alamlar ile tektik ve tektik st Gri Dkme
Demir katlarken hacimce bir genleme
gsterdikleri iin bu kuraln dnda kalrlar.

Katlaan metaldeki ekilme veya bzlme balca

kademede meydana gelmektedir:
1. Sv fazda ekilme. Bu kademe, dkm scakl
ile katlamann balad scaklklar arasndadr.
2. Katlama srasndaki ekilme. Bu kademe sv
fazdan kat faza gei andr.
3. Kat fazda ekilme. Katlamann tamamland
scaklktan oda scaklna kadar geen zamanda
meydana gelir.
1. ve 2. durumun aresi; besleyici kullanmaktr,
3. durumun zm ise, modeli biraz byk
yapmaktr.

Saf Metal in Souma Erisi

OC

1600

OF

Sv faz

2800

Blgesel
katlama sresi

1400

2400

Scaklk

1200
Ergime gizli ss

1000

2000

Tm (ergime noktas)
Kat faz(balang)

1600
800
1200

Kat faz(son)

600

800

400

3
4
Sre (dak.)

Alam in Souma Erisi

OC

OF

1600

Sv faz

2800

TL (Likds)

1400

sv +kat

1200
Scaklk

2400

Katlama
blgesi

TS (Solids)

1000
Blgesel
katlama sresi

800

2000
Kat faz
(balang)

1600
1200

Kat faz (son)

600

800

400

3
4
Sre (dak.)

Metallerin bnyelerindeki sy vermeleri, kristal yaplarnn

deimesi sonucu oluan hacimce klmeler ve ynl
soumalarn etkileri ile para ierisinde ekintilere
(boluklara) neden olur.
Bu ekintilerin olumamas iin dkm paras fazladan sv
metal ile beslenmelidir.

Bu ekilme kademeleri alamsz bir karbon elii iin

1. kademe iin %0.9-1.6,
2. kademe iin % 3.0 ve
3. kademe iin % 7.2 mertebesindedir.
2. kademedeki ekilme sv halden kat hale geerken meydana
gelen younluk deiimi neticesinde olur.

Tablo 1 de yalnzca 2. kademede oluan ekilmeler

verilmektedir. Dkmlerde ekilme boluklar bu kademede
olumaktadr. 3. kademede metal tamamen kat duruma
getii iin ekilme boluu olumaz. Ancak, bu kademedeki
ekilmeler i gerilim, atlama gibi olaylara sebebiyet
verebilmektedir.
Metal veya Alam
Karbon elii
% 1 Clu elik
Beyaz Dkme Demir
Gri Dkme Demir
Bakr
% 70 Cu-% 30 Zn
% 90 Cu-% 10 Al
Aluminyum
Al - % 4.5 Cu
Al - % 12 Si
Magnezyum
inko

Katlama srasndaki
hacimsel ekilme
2.5-3.0
4.0
4.0-5.5
% 2.5e kadar genileme
4.9
4.5
4.0
6.6
6.3
3.8
4.2
6.5

Dkmde meydana gelen bu boluklarn kontrolu ve nlenmesi

veya dkm parasnn dnda olumasn salamak iin, kc
veya besleyici ad verilen ilave bir para da dkm ile dklr.

nemli olan katlamann dkm parasndan kcya doru

ilerleyen ekilde gereklemesidir. Bu ekilde son katlaan ksm
kcnn iinde olacak ve bu sayede de dkm boluu kcnn
iinde kalacaktr.

Besleyici ve kclar
Katlama srasnda parann bzlmesi sonucu oluan hacim
azalmasn karlamak zere bir sv metal kayna olan, kalp
iindeki depo
Atmosfere kapal olanlar besleyici ak olanlarna kc denir
Besleyicinin fonksiyonunu yerine getirebilmesi iin, esas
paradan sonra katlaacak ekilde tasarlanmaldr

Katlama ve Soumadaki Bzlme

ekil Silindirik bir dkmn katlama ve souma srasndaki bzlmesi: (0)

erimi metalin dkmden hemen sonraki seviyesi;
(1) souma srasnda svnn kendini ekmesinin neden olduu klme
(boyutsal klmeler, anlalabilirlii arttrmak iin abartlmtr).

Katlama ve Soumadaki Bzlme

ekil (2) Katlama bzlmesinin neden olduu ekme boluunun

oluumu ve ykseklikteki azalma; (3) kat metalin soumas srasnda
sl kendini ekme (bzlme) nedeniyle ykseklik ve aptaki ek klme
(boyutsal klmeler, anlalabilirlii arttrmak iin abartlmtr).

 kcya doru devaml bir katlamaya ynlenmi

katlama ad verilir. Bu ekilde bir katlama,
kalp cidarndan merkeze doru olan enlemesine
katlamann yava olmasn gerektirecektir. Bu
sebeple dendritler arasna sv adacklar
hapsolamyacaktr. Buradan da grld gibi, bir
dkmn salaml byk lde bu iki tip
katlamann oranlarna bal olacaktr.

 Herhangi bir dkmde bu katlama oranlar ;

kalp ekline, kalbn ve dklen metalin s
zelliklerine, yolluklandrma, besleme ve
kalba dkme metodlarna bal olarak deiir.
Dolays ile bu deikenlerin uygun ekilde
seimi ile katlaan dkm iinde ynlenmi
katlamay salayacak bir termal gradyan ve
dolays ile boluksuz bir dkm elde edilebilir.
Bu amala dkmlerde ynlenmi katlamay
salamak amac ile uygulanan deiik
metodlardan bazlar unlardr.

1- Kalba dkm srasnda ve katlama aamasnda

uygun termal gradyan salayacak yolluk ve
besleyici sistemin seilmesi.
2- kclar kullanlmas
3- il kullanlmas. Katlamann belli blgede hzl
olmas iin kalbn iine eitli maddeler konur.
Hzl katlaan blgeye il ad verilir.
4- Kalbn deiik blgelerinde, deiik termal
zelliklere sahip kalp malzemesinin kullanlmas.

Dkmlerde Besleme
Kapal bir kalp sisteminde dkm sonras metal
dtan ieri doru soumaya balayaca iin dsouk-kat yzey ile i-scak-sv metal arasnda bir
basn farkll oluur (Sekil). D taraf souma
etkisiyle bzld iin i tarafta eksi bir basn
oluturur. Bu sebeple parann ortasnda porozite
oluabilir.

Eer porozite oluursa, aslnda malzemede

katlama dnm sonras oluacak hacimsel
azalma engellenmi olur (ama malzeme iinde
porozite olur!). Eer porozite olumazsa, para
yzeyinde ekilme boluu gzlenir. Dolaysyla
boyutsal distorsiyonu engellemek iin ilk olarak
porozite oluumu engellenmelidir
Bylece, en son katlaan blgelerin,
da ak olan yolluk ve kclarda
kalmas salanr

Bu amala yaplacak ileme besleme, bunu

yapacak olana da besleyici ad verilir (Sekil 3). Bu
sayede dkm boluk (porozite) oluturmayacak
ekilde parann i ksmlarnn (aslnda her yeri)
beslenmesi yaplm olacaktr.

Bu amala besleme olaynn tanmlanmas ve besleme

kriterlerinin bilinmesi gerekmektedir. Bunun iin 7 temel kural
vardr:
1.

-Is Transferi Gereksinimi

2.

-Hacim Modl

3.

-Kesiim Gereksinimi

4.

-Besleme Yolu Gereksinimi

5.

-Basn Gereksinimi

6.

-Basn Gradyan Gereksinimi

7.

- Sfr Kural

kc ekli ve boyutlar
Bir kc iin en verimli ekil, en az s kaybna
yol aacak ekildir. Bu suretle kc(besleyici)
scak kalacak ve iindeki metal de uzun sre
sv halde kalacaktr.

 Is ak prensipleri, bu art salayan en iyi eklin kre olduunu syler.

nk krenin en kk yzey alan vardr. kinci olarak da silindir
gelmektedir.
Ayn malzemeden ve ayn arlkta kre, silindir ve kare kesitli bir dikdrtgen

prizmas mukayese edildiinde; krenin yzey alanna gre silindirinki 1.2

misli, prizmann ise 1.35 misli olduu grlr. Katlama zamanna gre ise,

kre silindire nazaran 1.5, prizmaya nazaran ise 2 misli daha ge zamanda
katlamaktadr.

 Kre eklinin kalplanmasnn zor oluu nedeni ile, genel

olarak kc iin en iyi ekil silindir olmaktadr. Silindirin
ykseklii ile ap arasndaki oran iin deiik fikirler
vardr. Ancak bu konuda gz nne alnmas gereken ilk
kriter, kcnn iinde meydana gelen boluun dkm
parasna gemeyecek kadar yksek olmasdr. Dk ve
orta karbonlu elikler iin bu oran h/d=1,5/1 eklinde
olmasdr. Derin lunker veya ekilme boluu yapmayan
katlama aral geni olan alamlarn dkmnde ise
bu orann h/d=1 olabilecei kabul edilmektedir.

Dkm uygun ekilde besleyecek minimum kc

boyutlarnn tespitinde birok aratrmacnn
deiik metotlar ile karlalr. Bu konuda yeni
saylabilecek metotlarn byk bir ksm
Chvorinov kuralna dayanmaktadr. Chvorinova
gre bir dkmn katlama zaman
V 2
t k C( )
A

olarak verilmektedir. kc hesabnda en basit yol,

kcnn daha ge katlamas gereklilii gz
nnde tutulduunda, kcnn oran,
dkmnknden % 10-15 kadar byk olacak
ekilde seilmelidir.

Bu kural zerinde Caine alm ve Chvorinov

bantsndan faydalanarak bir katlama oran, F
tanmlamtr.
F

Dkm yzeyalan / Dkm hacmi

1
kc yzeyalan / kc hacmi

A D / VD
1
A / V

Burada dikkat edilmesi gereken nokta, Cainein kriter

A
(
olarak V ) orann kullanmasdr. Bu oran Chrinovun ( AV )
oran ile ters olarak bantldr. Caine gre s dalm
yzey alannn bir fonksiyonudur. Alan bydke s
daha fazla dalacaktr. Buna karlk s miktar hacmin bir
fonksiyonudur. O halde (VA ) orannn katlama hzna
tekabl ettii kabul edilebilir. Yine Caine gre;
2

1. Eer dkm sonsuz abuk soursa, gerekli

kc hacmi, yalnz katlama esnasnda oluan
ekilme boluu hacmi kadar olacaktr.
2. Eer dkm paras ile kc ayn hzda
katlayorsa, kcnn sonsuz geni olmas
gereklidir. Bu dncenin altnda Caine,
kc/besleyici ve dkmn katlama
zamanlar ve hacimleri arasnda hiperbolik bir
iliki olduunu ifade etmektedir.
a
F
C
Z-

veya

A D / VD
a

C
A / V ( V / VD )

A D / VD
a

C
A / V ( V / VD )

Burada , katlamadaki ekilmeyi, a ve C sabiteleri ve

Z, (kc hacmi/dkm hacmi) orann gstermektedir.
elik dkmler iin =0.05 dir. Caine (a) sabitesi iin
0.12 deerini vermektedir. Bu sabiteye donma veya
katlama karakteristii ad verilmektedir. Birim yzey
alan bana dkmden ve kcdan kalba snn gei
hz eit ise C sabitesi 1 olarak alnabilir. Burada kc
st yzeyinin kalp malzemesinden bir tabaka ile rtl
olduu kabul edilmektedir.

Eer kcnn souma hz herhangi bir yolla

(ekzotermik mdahale) azaltlmsa C sabitesi 0.8
alnmaldr. Aksine kcnn st yzeyinin ak
olduu dnldnde buradan radyasyon yolu
ile s kaybnn artaca, dolaysyla soumann
hzlanaca gz nnde tutularak C 1den byk
seilmelidir.
Caine, metodunun dier alamlarn dkmleri
iin de deiik sabiteler vermektedir. rnein
Prinler ve dkme demirler iin a ve sras ile
0.04 ve 0.017 alnmaktadr. Al ve Si bronzlar iin
ise Caine, a=0.24 ve =0.017 deerlerini tavsiye
etmektedir.

RNEK
Kenar 10 cm olan bir elik kp dkmek iin
gerekli kc boyutunu hesaplarsak;
AD
10x10x6
600

0.6
VD 10x10x10 1000
bu dkm iin 11 cm ap ve 11 cm yksekliinde silindirik bir kc
kullanldnda,
A 6 6
F
0.54
V d 11

A D / VD
0.6

111
. 1
A / V 054
.

olacaktr. Yani dkm paras kcya nazaran daha hzl soumaktadr.

6/d=6/h