T.C.

ORMAN VE SU LER BAKANLII

Devlet Su leri Genel Mdrl
Teknoloji Dairesi Bakanl

CORAF BLG SSTEMLER LE

TAKIN RSK N DEERLENDRMES

Ahmet Hamdi SARGIN

CBS ube Mdrl
2013

NDEKLER
Sayfa
NDEKLER...

NSZ...

ii

1. GR .. 1
2. GEREKL YAZILIMLAR .. 1
3. GEREKL VERLER .

4. BALANGI ..

5. HEC-GeoRAS ile KATMANLARI OLUTURMA......

5.1 Gerekli Geometrik Katmanlar....

5.2 Seenee Bal Katmanlar..

6. HEC-RAS....

6.1 Geometri Dzenleme 8

6.2 Akm artlarn Dzenleme . 10
6.3 Akm Analizi .. 11
7. HEC-GeoRAS ile HARTALAMA. 12
8. UYGULAMA.. 13
9. SONU . 65
KAYNAKLAR... 67

NSZ
Gnmzde su kaynaklar ynetiminin nemli bileeni olan takn olaylar, kresel iklim
deiikliine paralel olarak artmaktadr.
Akarsu yatak kesitinin suyu iletmede yetersiz olmas nedeniyle akarsuyun yatandan taarak
evresine zarar vermesi takn olaylarna yol amaktadr. Ar yamur, ani kar erimesi,
barajdan kontrolsz su braklmas gibi olaylar taknlarn ana nedenleridir. Bu taknlar
insanlarn ekonomik ve sosyal hayatn olumsuz olarak etkileyen doa olaydr.
Takn riski olan yerlerde yaplama olmasnn takn zararlarn arttraca aikrdr. Bu
nedenle taknlarn insan salna, evreye, altyap ve yatrmlara olan zararlarn azaltlmas
esastr. Takn annda su altnda kalabilecek yerlerin nceden belirlenmesi ve buna gre tedbir
alnmas zararlar en aza indirmektedir.
Bilgi Teknolojilerinde meydana gelen gelimelere bal olarak Corafi Bilgi Sistemlerinin (CBS)
her geen gn daha etkin bir ekilde kullanlmas ile su kaynaklarnn ynetimine ilikin
analizler de youn olarak yaplabilmektedir. Takn annda su altnda kalabilecek yerlerin
nceden belirlenmesi iin CBS kullanlmas ilemlerde byk kolaylk salamaktadr.
Bu yaynda, takn riski n deerlendirmesi iin HEC-GeoRAS programnda toporafik veri
hazrlanmas, bu hazrlanan veriler ile HEC-RAS programnda hidrolik hesaplamalar ile akarsu
yatanda meydana gelecek su kalnlnn hesaplanmas ve hesaplanan su kalnlnn alansal
dalmnn ise HEC-GeoRASda haritalanmas hakknda bilgi verilecektir.
Yaynn hazrlanmasnn her aamasnda tecrbe ve bilgisini paylaarak yardmc olan Sayn
Kemal SEYREK ile uygulama aamasnda destek olan Sayn Murat SEZER ve Sayn Kerim
ERGNe teekkr bor bilirim.

Ahmet Hamdi SARGIN

ii

1.

GR

Bu yayn ArcGIS kullanlarak takn annda su altnda kalabilecek alanlar belirlemek iin HECGeoRASda geometrik veri hazrlamay, bu hazrlanan verileri HEC-RASda ileme tabi tutmay
ve ilem sonucu elde edilen sonular tekrar HEC-GeoRASda haritalamay gstermek iin
hazrlanmtr. ak emas izelge 1de verilmitir.
izelge 1. ak emas
HEC-GeoRAS
(Veri retimi)

Veri
Dnm

HEC-RAS
(Hesaplama)

Veri
Dnm

HEC-GeoRAS
(Haritalama)

2.

Uygun deil

GEREKL YAZILIMLAR

Corafi Bilgi Sistemleri (CBS) kullanlarak takn alanlarnn belirlenmesi iin aada belirtilen
3 yazlm gerekmektedir;

ArcGIS
HEC-GeoRAS
HEC-RAS

ArcGIS uygulamas grafik ve szel verilerin grntlenmesi, gncellenmesi, sorgulanmas,

analiz edilmesi, grafiklerin oluturulmas ve raporlanmas ilemleri ile kullancya kartografik
sunum salayan ArcMap gerekli temel yazlmdr. Proje sahasna ait geometrik veri katmanlar
ise HEC-GeoRAS kullanlarak oluturulur. HEC-RASda hidrolik hesaplamalar yapldktan sonra
elde edilen su yzeyi ve hz bilgileri, alansal analiz iin tekrar HEC-GeoRAS kullanlarak Corafi
Bilgi Sistemlerine aktarlr.

3.

GEREKL VERLER

Programda gerekli olan ana veri seti saysal ykseklik modeli (DEM) dir. Bir saysal ykseklik
modeli yeryznn srekli bir biimde deien toporafik yzeyini 3 boyutlu gsteren bir
yapdr. Bu model, 3 boyutlu uygulamalar iin genel bir veri kaynadr. Saysal ykseklik
modeli, raster veri zelliinde olup bir arazi yzeyini en iyi temsil eden dzenli/dzensiz
aralklarla yaplm ok sayda ykseklik lmnden olumaktadr. Ksaca, her bir pikselin
ykseklik (kot) deerine sahip olan srekli yzeylere dntrlmesidir.
ekil 1de DEMin hcresel boyutu ile ykseklik deerlerine sahip piksel dalm
grlmektedir. ekilde grld gibi her bir piksel sahip olduu ykseklik deerine bal
olarak temsil edilmektedir.

ekil 1. DEMin hcresel boyutu

DEM verisi saysal ortama aktarlm mnhanilerden veya uydu grntlerinden elde edilir.
Uydu grntleri ve mnhanilerden elde edilen DEM verileri arasndaki fark, znrlk
farkdr.

Ayrca ilave veri olarak arazi kullanm bilgileri gerekmekte olup hava fotorafnn olmas da
byk bir avantajdr. ekil 2ada gsterilen bir nehir yata zerinde herhangi bir hidrolik yap
ve yamalarda engel yer almadndan ve Manning katsays da homojen olabileceinden bu
tr alma sahalarnda hava fotoraflar gerekmeyebilir. Ancak ekil 2bdeki alma
sahasnda nehir yata zerinde yer alan kprnn, sa sahilde engel tekil eden yapnn ve
bitki rtsnn kaplad alanlarn ve bu alanlara gre Manning katsaysnn belirlenmesinde
hava fotoraflar yardmc olmaktadr.

(a)

(b)

ekil 2. Hava fotoraflar

4.

BALANGI

HEC-GeoRAS fonksiyonlar ArcGIS Spatial Analyst ve 3D Analyst ile birlikte altndan bu

aralarn etkin olduundan emin olmak gerekmektedir.
ncelikle Customize Extensions seilir.

Aada grld gibi bu aralarn etkin olup olmad kontrol edilmelidir.

Buradan kldktan sonra HEC-GeoRAS ara ubuu menye ilave edilmelidir.

Customize Toolbars seilerek HEC-GeoRAS iaretlenir.

Aadaki ara ubuu ekranda grlr.

HEC-GeoRAS ara ubuu 4 menye ve 7 ksayol tuuna dmesine sahiptir. Bunlar aada
gsterilmektedir;

Menler (mavi renkli)

1.
2.
3.
4.

RAS Geometri
RAS Haritalama
Dier Hizmetler
Yardm

RAS Geometri HEC-RASa girdi olacak CBS verilerini n ileme iin fonksiyonlar iermektedir.
RAS Haritalama takn annda su altnda kalabilecek alan retmek iin HEC-RASdan elde
edilen sonular ileme tabi tutacak fonksiyonlar ihtiva eder. Dier Hizmetler ise allacak
klasrn belirlenmesi gibi veri ynetimi iin fonksiyonlara sahiptir. Yardmc men bilindii gibi
aklamalarda bulunur.
Ksayol tular (krmz renkli)
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.

Nehir kollarnn uzunluunu tespit etme

Belirli aralklarda dere yatana dik olarak kesit hazrlama
Sedde istikameti boyunca enterpolasyon iin ykseklik deerlerini girme
Nehir ve kollarn adlandrma
Akm yolu iin tip belirleme
Seilen kesiti izme
HEC-RASn kts olan SDF dosyay XML dosyaya dntrme

5.

HEC-GeoRAS ile KATMANLARI OLUTURMA

HEC-RAS iin geometri dosyas kesitler, hidrolik yaplar, nehir yamalar ve nehir yatann
dier fiziksel karakteristikleri hakknda bilgiler iermektedir. HEC-GeoRAS kullanan n ilem
yukarda belirttiimiz zelliklerin CBS ortamnda oluturulmasn gerekli klmaktadr.
5.1 Gerekli Geometrik Katmanlar
Takn alannn belirlenmesi iin aada yer alan katmanlarn oluturulmas zorunludur;

dere

yamalar

gzergah (akm yolu)

kesitler

Yukarda belirtilen katmanlardan dere ile kesitler katmanlar boyutlu hale

dntrlmelidir.
5.2

Seenee Bal Katmanlar

Gerekli katmanlar oluturulduktan sonra alma sahasnn durumuna gre aada belirtilen
yaplardan alma sahasnda bulunanlar iin katmanlar hazrlanmaldr.

Kprler

Engeller

Sedde

Yatay yaplar

Su yaplar (savak, bent vb.)

Arazi kullanm

Depolama alanlar

Takndan etkilenmeyecek alanlar

6.

HEC-RAS

HEC-RAS tek boyutlu, srekli akmlara ait su yzeylerinin hesapland ve sreksiz akmlara ait
modellemelerin yapld, veri saklama ve ynetim kapasitesi olan bir hidrolik yazlmdr
(USACE, 2002). Hidrolik analizden nce hidrolojik analiz yaplmas esastr.
Hidrolojik Analiz
Takn yapsn projelendirmek veya takn alann belirlemek iin derenin takn tekerrr
debilerinin hesaplanmas gerekir.
Hidrolik Analiz
Takn hidrograflar bulunduktan sonraki adm hidrolik model almalardr. Su yollarnda ve
evrelerindeki sel yataklarnda, su basma alanlarnn ve su derinliklerinin bulunmas gibi
hidrolik analizler iin gelitirilen eitli hidrolik model tipleri bulunmaktadr. Bunlardan bir
ksm CBS ile entegre edilerek alabilecek hale getirilmi veya yazlan arayzlerle bu ilem
salanmtr. Bu tip modellerden en ok kullanlan bir tanesi Danimarka Hidrolik Enstitsnn
hazrlad MIKE 11 model serisinin hidrodinamik (HD) modl, dieri de Amerikan Hidrolojik
Mhendislik Merkezinin (HEC) HEC-RAS modelidir (Usul 2008).
Bir boyutlu modellerde aada yer alan Sreklilik Denklemi kullanlmaktadr. Sreklilik
denklemi akkann zaman ve mekana dayal davranlarn inceler.

V Q

q0 Sreklilik Denklemi
t x
Akmn zaman ile deimedii kabul edildii takdirde akm tipi kararl akm olarak ifade edilir.
V
0
t
HEC-RAS, ana hatlar ile 3 aamadan olumaktadr.
6.1 Geometri Dzenleme
lk aama HEC-GeoRASda retilen geometrinin dzenlemesidir. Burada aadaki ilemler
gerekletirilir;

veri dntrme

HEC-GeoRASda retilen verinin HEC-RASda kullanlabilir hale getirilmesi iin yaplan ilemdir.

birim seme

allacak birim, metrik sistem (SI) veya Birleik Devletler Biriminden (US) birisi seilir.

Manning katsaysn belirleme

Manning forml, serbest yzeyli akmlarda kanaldaki ortalama akm hzn ve debiyi bulmak
iin kullanlr. Manning formlndeki n przllk katsays deerleri kanaln getii zemin
zelliklerine bal olarak tablolar halinde hazrlanmtr.
8

V=

1 2 1/2
R3 S
n

Denklemde
V : Hz,m/s
n : Manning przllk katsays, (m-1/3s)
R: Hidrolik yarap,m
S : Eim,m/m dir.
Dairesel kesitli olmayan kesit iin hidrolik yarap:
Hidrolik yarap ise R =

A
P

dir.

R: Hidrolik yarap, m
A: Kesit alan, m2
P: Islak evre, m

P= slak evre
Dairesel kesitli borular iin hidrolik yarap:
=

2 1

=
=

4 4

D : ap, m
Hz denkleminden hareketle debi bulunmak istenirse aadaki forml kullanlr;
=

2/3 1/2

Yukardaki denklemde yer alan n (Manning przllk katsays) deerinin seimini etkileyen
en nemli faktrler
kanal yata ve yamalarn tipi ve bykl,
kanaln ekli dir.

Cowan (1956) bir kanalda n deerini belirlemek iin yukardaki faktrlere etki eden hususlar
tahmin etmede yardmc olabilecek bir ilem gelitirmitir. Sz konusu n deeri aadaki
ekilde hesaplanr;
n = (nb + n1 + n2 + n3 + n4 ) m
Denklemde;
nb = doal malzemelerde dzgn, niform ve przsz bir kanal iin temel bir deer
n1 = yzeyde gzlenen dzensizliklerin etkileri iin bir dzeltme faktr
n2 = kanal kesitinin eklinde ve byklnde gzlenen deiimler iin bir deer
n3 = engeller iin bir deer
n4 = bitki rts ve akm artlar iin bir deer
m = menderes iin dzeltme faktr dr.
6.2 Akm artlarn Dzenleme
Bu aamada ncelikle akm tipi (dzenli akm/dzensiz akm) belirlenir.

akm tipi

Ak kanal akmlar pek ok ynden snflandrlabilir. Burada aklanan snflandrma yntemi,

zaman ve mekn boyutunda su(akm) derinliinin deimesine baldr (izelge 2 ).
Dzenli (Kararl-Permenan) Akm
Ak kanallarda su derinliinin zamanla deimedii veya belirli zaman
aralklarnda sabit kald akmlara Dzenli Akm ad verilmektedir.
Dzensiz (Kararsz-Permenan Olmayan) Akm
Su derinliinin zamanla deitii akmlara ise Dzensiz Akm denilmektedir.
Dzenli Akm ve Dzensiz Akmn snflandrlmasnda kriter zamandr.
niform Akm
Ak kanallarda su derinliinin, kanaln her kesitinde ayn olduu akm eidine
niform Akm ad verilir. Dier bir anlatmla, kanal gzergh boyunca her
noktada su derinlii ayn deerdedir. Bu tr akmlarda enerji izgisi, su yzeyi
ve kanal taban birbirine paraleldir.
niform Olmayan Akm
Eer su derinlii kanal gzergah boyunca her noktada farkl derinlikte ise akm
niform Olmayan Akmdr.
niform Akm ve niform Olmayan Akmn snflandrlmasnda kriter mekandr.
10

izelge 2. Ak kanal akmlarnn snflandrlmas

Akm
Akm

Dzenli
Dzensiz
niform
niform olmayan

hf(t)
h=f(t)
hf(x)
h=f(x)

Su derinlii zamanla deiken deil

Su derinlii zamanla deiken
Su derinlii kanal boyunca deiken deil
Su derinlii kanal boyunca deiken

Ayrca ak kanallarda akm, aadaki izelge 3 de verilen tiplerde oluabilir.

izelge 3. Ak kanallarda oluabilecek akm tipleri

niform Dzenli Akm

niform Dzensiz Akm
niform Olmayan
Dzenli Akm
niform Olmayan
Dzensiz Akm

hf(x),
hf(t)
hf(x),
h=f(t)
h=f(x),
hf(t)
h=f(x),
h=f(t)

Derinlik sabit, konumla ve zamanla

deimiyor
Derinlik, konumla deimiyor fakat
zamanla deiiyor
Derinlik, konumla deiiyor fakat
zamanla deimiyor
Derinlik, hem konumla hem de zamanla
deiiyor

Akm tipi belirlendikten sonra aada yer alan hususlar belirlenir;

akm profili says

Takn hesabnn yaplaca kesit says tespit edilir.

akm miktar

Debi deeri m3/s olarak girilir.

akm snr artlar

Akm snr artn belirlemede memba ve mansap iin Kritik derinlik, Normal derinlik veya
Bilinen su yzeyi deerlerinden birisi girilir. Genelde Normal derinlik seenei kullanlr ve
deer olarak ise yatak eimi girilir.
6.3 Akm Analizi

akm rejimi

Akm rejiminin belirlenmesinde Froude says (F) kullanlr. Ak kanal akmlarnda

yerekiminin etkisi Froude says ile deerlendirilmektedir. Froude says, atalet kuvvetlerinin
yerekimi kuvvetlerine yani arlk kuvvetlerine oran olarak tanmlanmaktadr. Serbest yzey
etkisinin mevcut olduu aklar iin nemlidir.

11

F=

V
gh

Denklemde;
F = Froude says
V = akm hz (m/s)
g = yerekimi ivmesi (m/s2)
h = su derinlii (m) dir.
Froude saysnn aada belirtilen 3 durumuna gre akm rejimi tespit edilir;
F>1 ise sel rejimi
Bu durumda atalet kuvvetleri hkim durumda rol oynar, akm hz yksek olup
akm sel karakterinde (Supercritical-Kritik st)dir. Menba seviyesi mansap
artlarndan etkilenmez. Akmda menba artlar hkimdir.
F=1 ise kritik rejim
F=1 olduunda kritik derinlik (Critical depth) olumaktadr. Bu durumda enerji
minimum olmaktadr.
F<1 ise nehir rejimi
F<1 olduunda yerekimi kuvveti akmda etkindir ve hz dk olup akm, nehir
akm karakterindedir (Subcritical-Kritik alt). Menba seviyesi mansap
artlarndan etkilenir.

7.

HEC-GeoRAS ile Haritalama

HEC-RAS ile hidrolik hesaplamalar tamamlandktan sonra aadaki ilemler sras ile
gerekletirilerek takn alan belirlenir.

SDF tipi dosya XML dosya trne evrilir

HEC-RASda retilen SDF uzantl dosya XML dosya trne evrilir.

Su yzeyi kotu tespit edilir

Bu komut seilen profil iin su yzeyi kotlarn ieren bir alan oluturur. Bu TIN haritas, olas
su altnda kalabilecek alan iermektedir.

Takn alan belirlenir

12

Bu aamada su yzeyini temsil eden TIN harita GRID formatna dntrlr. Takn alann
belirlemek iin altlk olarak kullandmz GRID harita, su yzeylerini temsil eden GRID formatl
haritadan karlr. Pozitif deerler takn alanlarn, negatif deerler ise kuru alanlar temsil
eder. Pozitif deerler poligona dntrlerek takn alan belirlenir.

8.

UYGULAMA

ArcGIS program altrlarak Add Data komutu ile insuyu klasrnde bulunan ve takn alan
hesaplanacak derenin yer ald TIN haritas eklenir. Eklendikten sonra dosya insuyu.mxd ad
ile insuyu klasrne kayt edilir.

nsuyu Deresi k29c1 paftasnda yer almaktadr. Bu paftaya ait geotiff harita da Add Data
komutu ile eklendikten sonra effaflatrlarak aadaki grnt elde edilir.

HEC-GeoRAS
alma Dizininin Belirlenmesi

13

Bu aamada alma esnasnda retilecek Raster ve Vektr Datalarn depolanaca yer tespit
edilir. HEC-GeoRAS ile oluturulacak btn vektr veriler personel geodatabase ve raster
veriler ise bir klasr altnda depolanr. Depolama yeri iin yeni bir dizin belirlemek iin
aadaki yol izlenir;
ApUtilities Set Target Locations

Alan menden GeoRASConfig seilerek OK tuuna baslr.

Burada raster ve vektr verilerin depolanaca dizinler belirlenir. Raster veriler iin dizin ad
verilirken vektr veriler iin personel geodatabase seilir.

ArcMape arlan katmanlar mxd olarak kayt edilirken, program kayt edilen dosya ile ayn
isimde bir personel geodatabase oluturmaktadr.

14

Aada grlecei gibi raster veriler insuyu isimli alt dizinde depolanacak iken vektr veriler
ise oluturulan insuyu isimli personel geodatabasede depolanacakr.

alma Sahasnn Geometrisinin Tanmlanmas

RAS Geometry Create RAS Layers Stream Centerline seilir.

Dere katman isimlendirilir. almada katman ad insuyu olarak alnmtr.

15

OK tuuna basldktan sonra insuyu katman baarl bir ekilde oluarak Table Of Contents
de gzkr.
Ayn ekilde
RAS Geometry Create RAS Layers Bank Lines seilerek dere yamalar iin katman
oluturulur.

Katman ad yamac olarak girilmitir.

16

OK tuuna baslr.

17

yamac katmannn baarl bir ekilde oluturulduunu gsteren komut ekrana kar ve
Table Of Contents de yamac katman gzkr.
insuyu ve yamac katmanlarnn saysallatrlmas iin geotiff harita eklenir. Her iki harita
st ste geleceinden altta yer alan harita gzkmeyecektir. Bunun iin stte bulunan TIN
haritann zerine gelerek sa tu ile;
properties display transparent seeneinde effafla belirli yzde deeri verilerek stte
yer alan harita effaf hale getirilir. Bylece her iki harita grlr. Geotiff haritadaki dere esas
alnr.
Editor aktif hale getirilerek insuyu ve yamac katmanlar saysallatrlr. Saysallatrma
menba-mansap ynnde yaplr. yamac katmannda ilk olarak sol sahil saysallatrlr.

lem bittikten sonra ilemler kayt edilerek Editrden klr.

18

HEC-GeoRAS mensndeki ID ksayolu seilerek

dere zeri iaretlendii zaman aada grld gibi River Name (dere ad) verilir.

19

Reach Name yani derenin var ise yan kolu girilir. almada dere ad insuyuderesi olarak
belirlenmitir. Yan kol olmadndan Reach Name anakol olarak belirtilmitir.
RAS Geometry Create RAS Layers Flow Path Centerlines seilerek akm yolu iin katman
oluturulur.

Yukardaki komuta Evet dediimiz takdirde derenin yer ald insuyu katmanna ait
deerler, akm yolu katman iine kopyalanacaktr.

20

OK tuuna bastktan sonra bu katman oluarak Table Of Contents de gzkr.

Sa ve sol sahildeki takn dzlklerinin akm yolu, memba-mansap ynnde Editr vastas ile
saysallatrlr.

21

HEC-GeoRAS mensndeki Akm izgilerini seme ve izgi tipini belirleme ksayolu seilir.

dere zeri iaretlendii zaman izgi tipi kanal olarak belirlenir ve OK tuuna baslr.

22

Tekrar Akm izgilerini seme ve izgi tipini belirleme ksayolu seilerek sol sahilde yer alan
akm yolu zerine gelinerek iaretlenir. Karmza kan tablodan sol seilir.

OK tuuna baslr. Ayn ilem sa sahil iin de yaplr.

RAS Geometry Create RAS Layers XS Cut Lines seilerek dere boyunca kesitler iin
katman oluturulur.

23

Katman adn kesit olarak girip OK tuuna bastktan sonra bu katman oluur.

HEC-GeoRAS mensndeki Kesit zelliklerini belirleme ksayolu seilir.

24

almada kesit aralklar 200 m kesit genilikleri ise 250 m olarak alnmtr. Dere boyunca
oluan kesitlerden bazlar aada gzkmektedir.

Program, takn alannn hesaplanmasn kesit geniliince yapmaktadr. Eer kesit genilii
yeterli mesafede alnmaz ve takn alan kesit dna taar ise bu alanlar yaplan almada
gzkmeyecektir.
Kesit aralklar geometrinin homojen olduu yerlerde seyrek, deiim gsterdii yerlerde ise
sk olmaldr (vadinin darald veya geniledii yerlerde, yatak eiminin deiim gsterdii
blgelerde). zellikle Manning katsaysnn sk deitii alanlarda kesit aralklar sk alnp her
kesit iin farkl Manning katsays girilebilir.
Bunun iin geotiff haritada eklenerek effaf hale getirildikten sonra altlk olarak kullanlr.
Bu ilem iin Editor ile kesit katman aktif hale getirilerek sol sahilden sa sahile doru olmak
zere ilave kesit eklenebilir ve edit tool
vastasyla mevcut kesitler zerinde
istenilen deiiklikler yaplr, deiiklikler kayt edilerek Editrden klr. Son olarak elde
edilen kesitler aada yer almaktadr.

25

HEC-GeoRAS mensndeki kesit izim ksayolu seilir.

Herhangi bir kesit zerine gelindii zaman o kesite ait dere yata kesiti gzlemlenir.

TIN haritasnn zelliinden dolay kesitte dere yata belli olmad iin HEC-RASda yatak
dzenlemesi yaplmas gereklidir.
RAS Geometry Stream Centerline Attributes All seilerek dere iin topoloji, uzunluk ve
ykseklik deerleri belirlenir.
26

TIN haritas kullanlarak yatak katman 3 boyutlu hale getirilir. Dere profili insuyu3D olarak
kayt edilir.

27

OK tuuna baslr.

Bylece insuyu3D katman oluturulur.

Benzer ekilde kesit hatlarna ait zellikleri 3 boyutlu hale getirmek iin
RAS Geometry XS Cut Lines Attributes All komutu seilir.

28

TIN haritas yardmyla kesit katman 3 boyutlu hale getirilir. Kesit profili kesit3D olarak kayt
edilir.

29

OK tuuna baslr. Kesitlere ait profil iin kesit3D katman elde edilir.
Hazrlanan katmanlar HEC-RAS programnda alacak formata dntrmek iin
RAS Geometry Export RAS Data komutu seilir.

30

OK tuuna basldnda dosya insuyu klasrne GIS2RAS olarak kayt edilir.

Bylece HEC-GeoRASda retilen dere, yamalar, akm yolu ve kesitlere ait bilgiler HEC-RAS
programna girdi olabilecek ekilde hazrlanmtr.
rettiimiz katmanlar kontrol etmek iin

31

RAS Geometry Layer Setup komutu seilir.

Required Layers tuunu seerek oluturulan katmanlar grlr. Bu katmanlar hesaplama iin
gerekli olan katmanlardr.

32

Optional Layers tuunu seerek oluturulan yama, akmyolu ve yatak3D katmanlar

grlr. Dier katmanlar seenee bal olduundan ve bu almada oluturulmadndan bo
olarak grlmektedir.

HEC-RAS
Dere, yamalar, akm yolu ve kesitlere ait toporafik veriler HEC-GeoRASda retildikten sonra
HEC-RAS programna geilir.
Bu blmde
Geometri dzenleme

veri dntrme

birim seme

dere yatan dzenleme

Manning katsaysn belirleme

Kararl akm artlarn dzenleme

akm profili says

akm deeri

akm snr artlar (yatak eimi)

33

Kararl akm analizi

akm rejimi

sel (kritik st) F>1

kritik

nehir (kritik alt) F<1

F=1

lk allan projeler iin,

File New Project komutu seilir.

Alan pencerede yer alan klasr seimi kullanlarak allacak projenin kayt edilecei klasr
belirlenir. Bu almada projeye insuyu, dosya adna da insuyu.prj ad verilir ve insuyu
klasrne kayt edilir.

34

OK tuuna bastktan sonra karmza aadaki pencere kar. Bu pencere allacak birim ile
alakaldr. Birimin varsaylan olarak US birimi olduunu Seenek mensnden
deitirebileceimizi belirtmektedir. Tamam tuuna baslarak devam edilir.

Birim deitirmek iin Seenek mensnden Unit System kullanlr.

35

Metrik sistemde almak iin System International seilir.

Ardndan, HEC-GeoRASda oluturduumuz verileri armak iin,

Edit Geometric Data komutu kullanlr.

Birim deiiminin doru yapldn anlamak iin yukardaki pencerenin sa alt tarafnda SI
Units olmas gereklidir. Aksi takdirde birim deitirme doru olarak gerekletirilememitir.
Geometric Data alt mensnden
File Import Geometry Data GIS format yolu ile

36

Verilerin bulunduu ve HEC-RASda alacak ekile dntrlen GIS2RAS.sdf dosyas

bulunduu klasrden arlarak OK tuuna baslr.

Import Geometry Data mensnde allacak birim aada grld gibi SI (metric) unit
seilerek next tuuna baslr.

Dere ile ilgili bilgi ekrana gelince tekrar next tuuna baslr.

37

Ekrana dere, kesitler aras mesafeler ile ilgili bilgiler geldiinde Finished-Import Data tuuna
baslr.

38

Ekrana aada grld gibi dere, dere ad, ak yn, kesitler ve kesitlerin derenin biti
noktasna mesafeleri gelir.

Bu geometriyi
File Save Geometry Data As komutu kullanlarak

39

insuyu klasrne insuyugeo ad ile kayt etmek iin OK tuuna baslr.

Kesit zerine gelip Cross Section tuuna basldnda aadaki dere yata kesiti elde edilir.
Krmz noktalar yamac katmann gstermektedir.
Bilindii zere toporafik haritalardaki mnhaniler su yzeylerinden gemektedir. almada
kullandmz TIN haritas ise toporafik harita kullanlarak elde edilmitir. Dolaysyla su
yzeylerinin kotlar esas alndndan TIN haritas dere yatan temsil etmemektedir. Takn
olmas halinde meydana gelebilecek su kalnlnn hesaplamasnda, TIN haritasnda dere
yata dzenlenmeden yaplan hesaplamalarda, program tarafndan TIN haritasndaki
toporafik kotlardan itibaren su kalnl hesaplanr. Bu da yanl sonu vermektedir.
Bu yanla dmemek iin kesitlerde dere yatana karlk gelen istasyon numaralarnda kot
dzenlemesi yaplmaldr. Aadaki kesitte ana dere yama istasyonlar (Main channel bank
station) hanesinde grld zere sol yamacn sol kesit balangcndan mesafesi 82.38 m. ve
sa yamacn sol kesit balangcndan mesafesi ise 89.74 m. dir. Kesit koordinatlar hanesinde
grld zere bu mesafelere karlk gelen kot deerleri 1000 metredir.
Dere taban yama kotlarndan daha aada olduundan 9 ve 11 numaral istasyonlar arasnda
dere tabann oluturmak gereklidir.

40

10 numaral istasyon zerine gelerek satr ekle (InsRow) komutu ile satr eklenir. nsuyu deresi
iin bu kesitte, dere yatak kotu yama kotundan 2 metre daha aada, dere taban genilii
2,5 m., yamalar aras mesafe 3 metre ve kesit dikdrtgen ekilli olduundan bu deerlere gre
dzenleme yaplr. Yeni oluturulan 10 ve 11 numaral istasyonlar iin kot 998 metre, sol kesit
balangcndan istasyon uzakl ise srasyla 82,5 ve 85 metre olarak girilmitir. Bundan sonra
yama genilii 3 metre olduundan sa yama deeri de 85.38 m olarak deitirilir. Elde
edilen yeni kesit aada gzkmektedir.

41

Bu ilem her kesit iin yama eimleri ile dere taban kotu dikkate alnarak yaplmaldr.
Btn kesit dzenlemeleri yapldktan sonra aadaki grnt elde edilir.

Manning katsaysn girmek iin ise

Tables Manning n or k values komutu seilir.

42

Derenin uzunluu boyunca ayn katsayya sahip olduu kabul edilerek Manning katsays 0.03
olarak alnmtr. n#2 stunu seilip Set Value dmesine baslnca deer 0.03 girilir.

43

Ayn ilem sa ve sol yamalar iin Manning katsays girilecei zaman n#1 ve n#3 stunlar iin
de yaplr.

Sa ve sol yamalar iin kesitler aras mesafeleri grmek iin

Tables Reach Lenghts komutu seilir.

44

Channel stn dere yatandaki kesitler aras mesafedir. Program bu stunu otomatik olarak
tespit eder. HEC-GeoRASda sa ve sol yamalar iin akm yollarn izdiimiz iin LOB (takn
dzlndeki sol kesitler aras mesafe) ile ROB (takn dzlndeki sa kesitler aras mesafe)
program tarafndan otomatik olarak tespit edilir.

Deerler File Save Geometry Data komutu kullanlarak kayt edilir. Aada grld gibi
Geometry satrnda kayt ettiimiz insuyugeo dosyas gzlemlenir.

45

HEC-RAS ana mensnden

Edit Steady Flow Data komutu seilir.
Bu komutun seilmesinin nedeni akmn, akmn kararl akm olduu varsaymdr.
Bir boyutlu modellerde aada yer alan Sreklilik Denklemi kullanlmaktadr. Akmn zaman
ile deimedii kabul edildiinden programda akm tipi kararl akm olarak seilmitir.

V Q

q0 Sreklilik Denklemi
t x

Bu men altnda akm ile ilgili bilgiler girilir. Bunlar 3 balk altnda toplanabilir.

Akm profili says,

Akm deeri,
Akm snr artlar.

Birden fazla profil iin hesaplama yaplacak ise Enter/Edit Number of Profiles hcresinde
hesaplama yaplacak profil says belirtilir. Burada belirtilen profil says kadar hcre oluur ve
bu hcrelere her bir profildeki debi deerinin m3/s olarak girilecei pencerenin sol alt
kesinde gzkmektedir.
DS Konya Blge Mdrl tarafndan DS Sentetik Metoduna gre bulunan takn tekerrr
debileri aada verilmitir.
Q50 (m3/s)
51.14

Q100 (m3/s)
61.90

Q500 (m3/s)
85.81

Steady Flow Data Options Edit Profile Names komutu seilerek kullanlarak profillerin
ad deitirilebilir.

46

Yukarda yer alan Steady Flow Data mensnde Reach Boundary Condition tuuna baslr.
Kararl akm snr artn belirlemede memba ve mansap iin Critical Depth, Normal Depth
veya Known W.S. deeri girilir. Memba ve mansap iin kritik derinlik girilecek ise
Upstream hcresine gelinerek Critical Depth tuuna baslr. Ayn ilem Downstream iin
de gerekletirilir. Program her profil iin kritik derinlii hesaplar ve bu deeri kullanr. Veya
kritik derinlik yerine normal derinlik eimi (Normal Depth) kullanlacak ise dere yata eimi
girilir. Su yzeyi deeri Known W.S. biliniyor ise her profil iin bu deer girilmelidir.

almada yatak eimi, kritik derinlik olarak kabul edilmitir. OK tuuna basldktan sonra alan
menden Apply Data tuuna baslr.

47

File Save Flow Data As komutu seilir.

48

Akm verileri insuyu klasrne insuyuakim ad ile kayt edilir.

Run Steady Flow Analysis komutu seilir.

Bu komutun seilmesinin nedeni akmn, kararl akm olduu varsaymdr.

almaya ID verildikten sonra akm rejimi, subcritical olarak alnmtr.

49

Compute tuuna baslarak hesaplama yaplr.

Hesaplama ilemi bittikten sonra aadaki pencereden de grlecei gibi insuyu projesine
ait alma alannn geometrisi insuyugeo isimli dosyada, kararl akm artlar insuyuakim
isimli dosyada ve hesaplamalar ise Plan01 adl dosyada yer almaktadr.

Yaplan hesaplama sonucu elde edilen su seviyeleri aada grlmektedir. Aada seilen
kesitte 100 ve 500 yllk tekerrr srelerinde derede takn meydana gelecektir.

50

Programdan nehir yata boyunca kesit aldmzda menba ksmnn mansap ksmna gre daha
eimli olduu ve bu yzden mansapta dere yatanda su kalnlnn artt gzlemlenmektedir.

51

HEC-RAS ile yaplan hesaplamalar HEC-GeoRASa aktarmak iin

File Export GIS Data komutu seilir.

Sonularn kayt edilecei klasr insuyu

insuyuRASexport.sdf olarak belirlenir.

olarak

seildikten

sonra

dosya

ad

100 yl ve 500 yllk takn debileri iin hesaplama yaplacandan Select profiles to export
tuuna baslr ve burada Select all ile her iki profil seilerek OK tuuna baslr. Aksi takdirde
sadece 1 profil iin veri aktarmas yaplr.

52

Export Data tuuna baslr. Bylece btn hesaplamalar ieren insuyu.RASexport.sdf

dosyas oluturulur.

53

HEC-GeoRAS

SDF tipi dosya XML dosya trne evrilir

Su yzeyi kotu tespit edilir

Takn alan belirlenir

HEC-RASda retilen SDF uzantl dosyay XML dosya trne evirmek iin

tuu kullanlr.

HEC-RASda insuyu klasrnde hesaplamalar sonucu oluturulan insuyu.RASexport.sdf

dosyas arlr.
54

OK tuuna baslarak SDF uzantl dosya HEC-GeoRASda allacak XML formatna

dntrlr.

RAS Mapping Layer Setup seilir.

Bu aamada; analiz ad, HEC-RASda retilip XMLe evrilen dosya, TIN dosyas ve kt klasr
belirlenir. ktlar ayr bir klasrde toplamak iin New Folder seenei ile analiz adnda bir
klasr alr.

55

Sonular analiz klasrnde depolanacaktr.

OK tuuna bastmzda analiz adn insuyu olarak adlandrdmzdan Table of Contents de
bu isimli bir Data Frame oluturulur.

56

RAS Mapping Read RAS GIS Export File mens takn annda su altnda kalabilecek alan
iin analizin yaplaca snrlar poligon haline getirir.

57

OK tuuna basarak aadaki grnt elde edilir.

Poligon oluturmak iin daha nce tanmlanan kesit katmannda belirlenen u noktalarn
birletirir.

58

RAS Mapping Inundation Mapping Water Surface Generation

Bu komut seilen profil iin su yzeyi kotlarn ieren bir alan oluturur. Bu aamada elde edilen
TIN haritas, poligonun d noktalarn birbirlerine balayarak bu alan belirler.

59

Daha nce Q100 ve Q500 olarak girilen profil adlarndan Q500 seilerek OK tuuna baslr.

Aada elde edilen Q500 iin elde edilen su yzeyi TIN haritas grlmektedir.

60

RAS Mapping Inundation Mapping Floodplain Delineation komutu seilir.

Q500 profili seilerek OK tuuna baslr.

Bu aamada su yzeyini temsil eden TIN harita GRID formatna dntrlr ve elde edilen
GRID formatl harita, arazi kotlarn temsil eden GRID formatl haritadan karlr. Su yzeyinin
arazi kotlarndan byk olduu pozitif deerler, takn yatan gstermektedir. Negatif
deerler ise kuru alanlar temsil etmektedir. karma ileminde sonra pozitif deerlerle
sonulanan su yzeyi GRID haritasndaki btn hcreler poligona dntrlerek nihai takn
yata belirlenir.
Bilindii zere toporafik haritalardaki mnhaniler su yzeylerinden gemektedir. almada
kullandmz TIN haritas ise toporafik harita kullanlarak elde edilmitir. Dolaysyla su
yzeylerinin kotlar esas alndndan TIN haritas dere yatan temsil etmemektedir. Takn
olmas halinde meydana gelebilecek su derinliinin hesaplamasnda, program tarafndan
hesaplanan su seviyeleri ile TIN haritasndaki toporafik kotlarn fark alnr. Bu nedenle elde
edilen su derinlii, dere yatandan itibaren deil, TIN haritasndaki ykseklikten itibaren
hesaplanan derinliktir. Eer dere yatandan itibaren su derinlii elde edilmek istenirse
hesaplanan su derinliine deredeki su kalnl ilave edilmelidir.

61

Hesaplama sonucu elde edilen su derinliinin dere yatandan itibaren gsterilmesi istenildii
takdirde dere yata boyunca sa ve sol yamalar aras oluturulan poligonda TIN editting
komutu ile dere yatann TIN haritas zerinde dzenlemesi yaplmaldr.

Aada Q500 debisine gre su altnda kalacak alanlar, mavi renk ile grlmektedir

62

Aadaki ekilde
ile iaretlenen alanda su kalnl olumasna ramen o alann su altnda
kalmad grlmektedir. Bunun nedeni ise o noktada kesit alnmamasdr. Program kesit
ularn birletirerek elde ettii poligon iinde hesaplama yaptndan
iaretli alan poligon
dnda kaldndan dolay hesaplama yaplamamtr.

TIN harita, geotiff harita, takn alan haritas (b Q500) ve su derinlii haritas (d Q500) st ste
getirilir. nsuyutin haritas effaflatrlarak aadaki grnt elde edilir. Ayrca aada Q500
debisinde meydana gelebilecek maksimum su derinliinin 4.4 m olduu hesaplanmtr. Bu
noktada kesit olmadndan

63

Su derinliinin maksimum olduu noktada kesit olmadndan bu noktaya en yakn 2999.794

metredeki nehir istasyonuna ait kesit ektedir. ArcMapde elde edilen derinlik haritas ile
yaplan kontrollerde su derinliinin su yzeyinden itibaren 0.4 ila 1.4 metre arasnda deitii
tespit edilmitir.

64

Program sonucu oluan ve Table of Contentsde yer alan 4 nemli katman ile ilgili olarak
aada aklamalar yer almaktadr.
Katman ad
Bounding
polygon
t Q500

Tr
Vektr

b Q500

Vektr

kesit katman snrlar ierisinde deniz seviyesinden

itibaren oluacak su yzeyi
Nihai takn alan

d Q500

Raster

Nihai takn alannda oluacak su kalnl

Raster

Aklama
kesit katman snrlar

b Q500 katman, evresi krmz ve ii bo olacak ekilde dzenlendikten sonra ArcToolbox ile
KML dosyas haline getirilip Google Earthde aldnda aadaki grnt elde edilir.

9.

SONU

nsuyu deresine ait takn riskinin tespit edilmesi almas kapsamnda takn alanlarnn
belirlenmesi iin gerekletirilen bu almada 1/25000 lekli mnhaniler kullanlarak elde
edilen TIN haritas kullanlmtr. Takn almalarnn daha salkl yrtlebilmesi iin
mmkn olduunca alacak araziyi temsil eden salkl bir arazi modelinin hazrlanarak
modelleme almalarnda kullanlmas ve nehir yatan doru temsil edecek noktalardan
nehir en kesitlerinin alnmas gerekmektedir. Ancak bu alma kapsamnda sz konusu
derenin ilk aamada takn riski n deerlendirmesinin yaplmas hedeflenmi olup bu
kapsamda eldeki veriler kullanlmtr. Dolaysyla, akarsu yatanda lm alnmadndan bu
harita yatak kesitlerini temsil etmede yetersiz kalmtr. Modelde kullanlacak en kesitlerin
nehir yatan temsil etmesi asndan arazi gzlemlerine dayanlarak kesitlerde HEC-RAS
uygulamas iinde geometrik dzenlemesi yaplmtr.
Manning katsay iin de takn alanlarna ait ayr bir hesaplama yaplmam arazi deneyimlerine
dayanlarak ortalama deer alnmtr.
65

Daha ayrntl ve gereki sonu alnabilmesi iin daha yksek znrlkte hazrlanm olan
(1/5000 veya 1/1000 lekli) saysal arazi modelleri ile nehir yatan doru bir ekilde
programa aktarlabilmesi amacyla yatak en kesitlerinin yerinde belirlenmesi nem
tamaktadr. Ayrca, modelin daha salkl sonular verebilmesi asndan gerek dere yata,
gerekse takn alanndaki Manning katsaysnn ayr ayr olarak hazrlanp modele girdi olarak
verilmesi gerekmektedir. Netice olarak arazi, programa ne kadar doru yanstlrsa hata pay o
derece azalacaktr.
CBS, takn tehlikesine ynelik almalarda da kullanlmaktadr. HEC-RAS ile yaplan
hesaplamalar HEC-GeoRASa aktarmak iin kullanlan sayfada velocity (hz) seenei
iaretlendii takdirde akkann hz dalm da hesaplanabilmektedir.
Takn tehlikesi ise "derinlik x hz" kombinasyonu olarak tanmlanr ve belirlenen tehlike
seviyelerine gre kategorize edilir. Bu erevede Takn Tehlike Haritalarnn belirlenmesi,
su yaylm alanlarnda suyun derinlii ve hza bal olarak gerekletirilir. Bunun iin ise
ncelikle Takn Su Basma Haritalarnn ve Takn Derinlik Haritalarnn hazrlanmas
gereklidir (Darama 2013).

Bilgisayar programlar takn alanlarnn belirlenmesinde iyi bir ara olabilirler. Elde edilen
sonucun deneyimli kiilerce yorumlanmas ve faydaya dntrlmesi esastr. Aksi takdirde
sadece bilgisayar program ile bir sonu elde edilmi olur.

66

KAYNAKLAR
Bulu A. ve Ylmaz E., 2002, Serbest Yzeyli Akmlarda Przllk Katsaysnn Belirlenmesi,
Trkiye Mhendislik Haberleri, Say 420-421-422.
Darama Y., Takn Tehlike Haritalar almalar, DS Hizmet i Eitim Semineri, Ankara, Nisan
2013.
Demirta ., 2007, Serbest Yzeyli Akmlar, www.uludag.edu.tr , eriim tarihi 2013
DS, 2011, Konya Cihanbeyli lesi, nsuyu Kasabas, Yerleim Yerleri ile Tarm Alanlarnn nsuyu
Deresi Taknlarndan Korunmasna Ait n nceleme Raporu),
Samsun Blgesi Taknlar zerine Genel Bir Deerlendirme, DS, 2008, Sel, Takn ve Heyelan
Konferans, Samsun
Ertrk .N., 2003, Akkanlar Mekanii Ders Notlar, T Gemi naat ve Deniz Bilimleri
Fakltesi
G.J. Arcement, Jr. and V.R. Schneider, USGS, Guide for Selecting Manning's Roughness
Coefficients for Natural Channels and Flood Plains.
Kmrc, M.., Hidrolik Ders Notlar, www.mikomurcu.com , eriim tarihi 2013
Sredojevic D. and Simonovic S.P., 2009, City of London: Vulnerability of Infrastructure to
Climate Change.
USACE, 2009, HEC-GeoRAS, GIS Tools for support of HEC-RAS using ArcGIS, Users Manual,
Version 4.2.
Usul N., 2008, Corafi Bilgi Sistemleri Teknikleri Kullanlarak Takn Risk Haritalarnn
karlmas, Takn Konferans, Edirne
Venkatesh M., 2010, Tutorial on using HEC-GeoRAS with ArcGIS 9.3.
www.insaat.karaelmas.edu.tr, Borularda Ak Tipleri, eriim tarihi 2013
Bureau of Highway Development, 1997, Hydraulic Design of Open Channels, State of
Wisconsin Department of Transportation.

67