adivar

iin
kutuphaneci - eskikitaplarim.com

M a h m u t Makal'n Ksa Yaamyks

Aksaray'n Demirciky'nde dodu (l Ocak 1930). lkrenimini ky
nn okulunda, meslek eitimini vriz Ky Enstits'nde ve Ankara Gazi
Eitim Enstits'nde yapt. Yaz hayatna I948'de Varlk dergisinde
balad. Kitaplar da Varlk Yaynevi'nce yaymland. Milli Eitim Bakan
lnda retmen ve mfetti olarak grev yapt. Bakanlk, eitim tek
nikleri renimi ve aratrmalar iin I962'de bir yl ngiltere'ye yollad.
1964-1965 retim ylnda, Paris'te Avrupa Sosyoloji Merkezi'nde sos
yoloji okudu. 1971-1972 retim ylnda Venedik niversitesi'nde Trk
Dili ve Edebiyat okuttu. Yurtd izlenimlerini telerin Havas adyla ki
taplatrd. Dil Dernei, Edebiyatlar Dernei ve Trkiye Yazarlar Sen
dikas yesidir. I966'da Birlemi Milletler Eitim Bilim ve Kltr Kuru
luu UNESCO'nun "Tm Kitaplaryla Dnya Kltrne Hizmet dl"n, I967'de Trk Dil Kurumu dl'n ald. UNESCO tarafndan
Dnya genliine rnek insan seildi. 1979-1980 yllarnda, Ahmet Ta
ner Klal dneminde Kltr Bakanl Badanmanl ve Kltr Yk
sek Kurulu yelii yapt. Baz yaptlar, Almanca, Franszca, ngilizce ve
talyanca bata olmak zere birok dile evrildi ve o lkelerde yaym
land...
Yaymlanm Eserleri: Bizim Ky, Hayal ve Gerek, Memleketin Sahip
leri, Kuru Sevda, Kye Gidenler, Kalknma Masal, telerin Havas, Ye
raltnda Bir Anadolu, Zulm Makinesi, Karanl Zorlayanlar, Deien
ler (Bizim Ky, 1975), Ky Enstitleri ve tesi, Bir inin Gnlnden,
Alat, Anms Acms, Bozkrdaki Kvlcm-Enstitller, Deli Memedin
Trks.

Mahmut Makal

Bizim Ky

B Z M KY
Mahmut Makal

Birinci Basm, 1950

Literatr Yaynlar'ndan Birinci Basm (16. Basm), Nisan 2008

indekiler

nsz

Geim Derdi
Kn Hesab
Kutsal Tezek
Kibrit
Beslenme
Ticaret
Toprak Sorunu
Ambar
Deirmen
Ekmek
En Byk Sevin
Sabana Eek Koanlar
Makinelemekten Getik
Davar Besleme
Ekin Tarlas
Harman
Babam
Anam
Bana Gelince
Deli Kezban
orbalk
Kooperatif
Beterin Beteri
Sevin
Bu da Bir Ky
Tohumluk
Ky Yaamndan Sahneler
Dnya Turu Gibi
Gazel
Ky Evi
Tandr

15
17
21
22
22
24
26
27
28
29
31
31
32
34
37
38
41
42
42
44
44
46
47
50
52
55
59
61
62
63
63

Kaynak
Krs
Pencere
Aydnlk
Parann Yeri
Istampa
Kyn Saati
Kap Kaak
Eller
Cenneti l
Temizlik Sorunu

64
64
65
65
66
66
66
67
68
68
69

Helalar stne
Ayaklar
Bir D
Ya u Posta
Adlar
Muhtar
Hkmet
Kavga Dv
Sigara

70
70
71
71
72
73
74
75
77

Kadnn nemi
ocuklar
lenler Kalanlar
Nfus ve Salk Durumu
lmler-Doumlar
Bizim Notlar

78
80
81
82
84
85

nanlar
Afyon
Benim Cinler
Keramet
ten-Dtan
Kr Tala
yle Ya
Ocaklar
eyh Salgn
Tarikat Konusu
Kabak Tad
Saman
ile
Hafz

vi

91
93
94
95
96
96
97
97
98
99
101
103
104
105

Okul ve Okuma
Okulumuz
Ya Mahalle Mektebi
Okul inde Kurulan adr
Okullar Okulu
ada Mutfak
Salma

111
113
114
116
117
118
118

Gazete
Bir Heves ki...
Yaam
Radyo ve Okul
Din Konusu
Havadis
Deli
Din Dersi
Tatilde renciler
Sizlere mr

119
120
122
123
123
124
126
127
128
129

Yemek Sorunu
Bit yks

130
131

la ve Pompa
Hastalk Sorunu
Masallar
Glek rnei
Tepki
Bu da Baka Trls
Toplant
Masal Gibi

132
132
134
1 36
137
139
140
143

Masal Gibi

145

Basnda
Trk Basnnda

147
149

D Basnda

159

vii

NSZ

Adnan BNYAZAR
Mahmut Makal'n Bizim Ky' yaymlanal elli drt yl oldu.
Aradan yarm yzyl gemesine karn, -yaymland yllarda
bir yandan vglerle yceltilen, te yandan Trk kylsn yok
sul gsterdiinden, yazar brokrasinin kskacna alnarak ko
vuturmalarla bask altnda tutulan-sonradan ad Bizim Ky ola
cak "Bir Ky retmeninin Notlar"nda saptananlarn ou, so
runlar kyden kente tandnda grlecektir ki, bugn de gn
celliinden bir ey yitirmemitir. Kendi deyimiyle, "yznde er
genlik kabarcklar treyen" on sekiz yandaki bir ky retme
nini getirin gzlerinizin nne. Dnemin valileri, akla hayale
smayan sulamalarla hakknda kovuturmalar dzenleyip, a
lt Nurgz kyne mfettiler gnderirken, propagandalarn
yoksulluk zerine kuran partinin cumhurbakan, Makal' an
kaya'ya davet edip, "Bir sorunun olursa kimseye gitme, doru
dan bana gel" diyerek, onu doduu kye atamak isteyecekti.
"Bizim Ky" olay, o zamana dek kimsenin gze alamad,
brokrasiye kar toplumsal bir k olduundan, her kesimde
aknlk yaratmtr. Dnemin, iktidardan yana ya da iktidara
kar kiilerinin, "yazar" denince gzlerinde grkemli kiilerin
canlandrld bir kltr ortamnda, on sekiz yandaki bir ky
retmeniyle karlanca, yazlanlar ona yaktrmayacaklar,
bu notlarn, kitabn yaymcs Yaar Nabi Nayr ya da adl san
l yazarlarca kaleme alnd sylentisini yayacaklardr. nk
dnemin birok yazar, yeryzne birka saatliine gelip ken
dine gre bir hayat olan yaratklarn da bir gerei olacan
akllarna getirmeden, yzyllarca adam yerine konmayan in
sanlarn yaad "kyden roman kmayaca" yargsnda bu-

lunacaklardr.* Oysa kyden yazar kmakla kalmam; Makal,

Hititlerden bu yana Anadolu insannn yaam koullarn ve do
ayla savamn btn plaklyla gzler nne serme yrek
liliini gstermitir. Yaar Nabi Nayr, kitaba yazd nszde
"Bir Orta Anadolu kynn ac gerei bana yle geliyor ki,
btn plaklyla ilk kez bu kitapta dile geliyor. Bu kitap do
rudan doruya kyde domu, kyde yaayan bir ky ocuu
nun tankldr. Byk deeri de bu yzdendir. Bizim Ky'n
sadece bir yaznsal yapt gibi deil, Trk kynn kalknmas,
Trk kylsnn insanlk hakkna kavumas urunda yazlm
bir rapor, hatta isterseniz bir ithamname gibi okunmas gerekir"
diyecektir.** "Bir Ky retmeninin Notlar"ndan oluan bu
gzlemler, kukusuz yalnzca bir "tutanak" deildir, ama slu
bundan ve ineleyici syleminden de anlalaca zere, ky
ly bu durumda brakanlar "sulama"dr. Notlar yaznsal bo
yutuyla deerlendirildiinde grlecektir ki, Makal, Bizim
Ky'de abartsz betimlemeleri, derinlikli eletirileri ve inele
yici yaklamyla, Trk ykclnn ksa, gereki, yaln an
latml rneini vermitir. O zamana dek, krlarda su rltsna
karan arklaryla gzmzde canlandrlan kyl kz, Makal'da, "Salar, korcalak denen yanm saman paralaryla do
nanm, kardan karkan, sulanan gzlerini elleriyle ovalayarak
ive ive*** giderken" yansyacaktr yazna. Doay sese boan
koyunlarn "yapas yolunup derelere atlm leleri"yle kar
laacaktr okur. Kylnn aydn saylan retmenin elleri
"kaplumbaann buruuk ayaklar"na dnmtr. Sofrasnda
ancak, "saman ve tozdan kaymak tutmu" yemek vardr.
"Cennet ayaklarnn altnda" dediimiz kadnlarmz, anala
rmz ne haldedir? "Havalar snd m ii i kadnlarn. Kn
uyuukluu yava yava geer, gnei emdike canlanr beden* "Ky roman" tartmalarnn younlat 1970'lerde, balangta modaya uya
rak romannda ky konusunu ileyen bir yazarn, "Artk ky roman para getirmi
yor, ben de ehir roman yazmaya baladm" dediini kulaklarmla duymuumdur!
Kukusuz, bu anlaytaki bir yazar, ky de yazsa kenti de yazsa, hibir zaman "ro
man" yazamayacaktr.
** Varlk, Aralk 1979, say: 867; Yaar Nabi'ye Sayg, Varlk Yaynlar, stanbul
1982, s. 54-59.
*** acele acele.

leri... karlar duvarn dibine, serili seriliverirler. Ama buralar

ayn zamanda aptes bozma yeri olduundan, bir de kokar m
pis pis! / Fes bir yana, yemeni bir yana. Yatarlar birbirinin dizi
ne. Hi usanmazlar akamlara kadar, bit ayklarlar. atlat ha
atlat! 'Korkmayn, tketiriz kkn diye!' / Balar kokar m,
karmakark salar kpkzl kesilir mi kanla. Parmak trnaklar
benzer mi ezilmi sere bana...* Ayaklar, eller sanki kapkara
birer ta paras. Yzlerindeki kirin donu gnete zlr de
kara kara terler akar akaklarndan."**
Bir, bin bir renkle parlatlm ojeli trnaklar getirin gzleri
nizin nne, bir de bit krarken "ezilmi sere bana" dnen
trnaklar...
Bu betimlemeleriyle Makal, ky bir topya ("yok-lke" ya
da "d-lke" [topia])*** gibi anlatanlarn, kylnn gelitii
ni savunan politikaclarn, dzen vgcs brokratlarn yz
ne, yaln dilini bir projektr gibi kullanarak gerein amarn
vuruyor. Bizim Ky, dostu dman oke eden sarsc gcn
buradan almtr.
Bizim Ky, biroklarnn vurgulad gibi, bir tankl simge
ledii, okuyan rperten Anadolu gereklerini yanstt iin mi;
toplum kesimlerinde yank uyandrm, kylnn bin yllardr ya
ad gerekler Makal'n dilinde bir patlamaya m yol amt?...

* Bit, yoksul kesimin doal sayd bir kan emiciydi. Kyde yle de kentte baka
trl m? O zamann Diyarbakr'nda da durum ayndr: "Avlunun glgelik yerle
rinde, kznn bandaki bitleri sessizce ayklayan bir ana ya da yal neneyle kar
laabilirsiniz. Kz, bit sirkelerini kknden kurutan gazyann kendisini gzelletirdii sansyla size glerek bakar." (Adnan Binyazar, Masaln Yitiren Dev, Can
Yaynlar, stanbul 2003, 5. Basm, s. 108-111, 231-232.)
** O dnemlerde Trkiye'ye gelen Elia Kazan da, stanbul'un gbeindeki hamal
lar yle anlatyor: "... Galata Kprs'n geip toptanc pazarna vardmzda o
insan klkl yk hayvann, hamal grdk. Ykleri hafifse iki metre ykseklii bu
labiliyordu. Kimilerinin srtndaki yk yle ard ki boaltmak iin bakalarnn yar
dm gerekiyordu. Hamallar abuk, ksa admlarla ilerliyorlard; aynen onlar gibi
ykl, onlarla ayn ii gren eekler de yle. Hamallar karlatklarna hain bir ses,
donuk bir yzle sesleniyorlard. Gzleri 'lm't. Bu yaratklar evreye ne dost ne
dmandlar; evet, eeklerden bir farklar yoktu. Barlar insan sesine hi benze
miyordu. Bu toplumun, insanln en alt katndaydlar." ("Kazan stanbul'da, Anka
ra'da, Kayseri'de", Akam-lk, 28 Kasm 2003, say: 82, s. 3; [Yazarn, 1989'da G
ne Yaynlar'nca yaymlanan Bir Yaam adl kitabnn tantm yazsndan)).
*** Yun. Utopia; u: yok, topos: yer, lke.

Bu sorulara aranacak yantlar, Makal'n gzlemlerini ve sap

tamalarn yorumlamada ancak biimsel bir k noktas olabi
lir. Bizim Ky'n toplumsal gerekler asndan irdelenmesi ka
nlmazdr; ama toplumsal neminin yannda sanatsal deeri
de grmezden gelinmemelidir. Bizim Ky'n sanatsal bir dee
ri olmasayd, Tahsin Ycel gibi, yarglarnda az bin kilitli bir
yazar,"... Bizim Ky benim iin 1950'de bir bayaptt, 1995'te
de bir bayapt. eliki olsun diye sylemiyorum, 1979'da da,
benim iin yaznmzn krsal yaama ilikin en ilgin iki yap
tnn Edg'nn Kimse'siyle Makal'n Bizim Ky' olduunu
sylemitim. Anlatlan nesne ya da olayn kendisi sanlacak l
de yaln anlatmyla, sradan iire dntren gzlem g
cyle (karnndan yanan lamba), yoksulun o soylu ve varla yok
aras glmsemesiyle donanm gen anlatcnn duyarl oldu
u kadar da nesnel yaklamyla, Bizim Ky, kim ne derse de
sin, yaznmzda bir doruktur"* der miydi?
Bizim Ky, bugne dein ya arpc szlerle gklere karlm,
ya da kimi yazarlarca,** karna glge den brokrat ve politikaclarca yerin dibine batrlmtr. "Zaman" denen amaz lye
bakn ki, klcn knndan fkeyle syrm nice politikacnn ad sa
n anlmazken, Mahmut Makal bugn de yazarln onurlu katn
da rnlerini oaltarak, Bizim Ky'e yenilerini katmaktadr.
Belirli evrelerce kuru bir ky izlenimi olarak nitelenen Bi
zim Ky, Cumhuriyet Trkiye'sinin en canl tandr. Trki
ye'nin insan tarihi, toplumsal grnm btn boyutlaryla bu
* Ycel, Tahsin: Alntlar ("Bizim Ky ve Huzur"), Yap Kredi Yaynlar, stanbul
1997, s. 184.
** "Ky Enstitl yazarlar edebiyatmz felce uratt" diyenler kt gibi, Kemal
Tahir de, Be Romanc Tartyor'da, "Kyde grlecek ne var yahu, alt toprak, s
t toprak drt ke evler..." diyecektir. Daha da ileri giderek, onlara yol gsteren
ler de oldu. rnein, Bizim Ky'n yaymlanmasndan on yl sonra (1960) Reat
Nuri Darago'nun kans yledir: "stnkr mahede edildii iin derinliine
gsterilmeyen bir lemin ezeli davalarn binlerce defa geveleyen bu ky hikyele
ri roman slubunun gelimesine de engel olmakta. Dil ve tasvir ettii muhitin ipti
dailiini muhafaza etmekte, hazin bir intiba brakmaktadr. Bu yeni muharrirler
Trk romann kyden kurtarp hi deilse bir kasabada aram etmesine (burada,
"olaylar kasabada geirme" anlamnda) yardm ederlerse pek kymetli bir adm at
m olacaklardr." Roman kklerde, konaklarda geen bayatlam ak serveni sa
nan tuzu kuru "beyefendi" hanmlarnn, ky anlatlarn kastederek, "Artk roman
lar da tezek kokmaya balad!" demeleri de bu dneme rastlamaktadr.

Bizim Kyde yansmaktadr. Bizim Ky, Cumhuriyet dnemi

nin getirdiklerinin, getirilenlerin ne lde uygulandnn,
kyden yetimi bir aydn gzyle tankldr. Bizim /C/n
yaln slubu ylesine arpcdr ki, politik yatrmlar, brokra
tik dzenlemeler anlatlan bu gerekler karsnda iflas etmitir.
Bata valiler olmak zere, her dzeydeki brokratn, ky ger
eklerinin stn rtp yazarn "vatan haini", "komnist" di
ye sulamalarnn temelinde yatan budur. Oysa saduyulu,
uyank, ada bir kafa, kyden yansyan bu tepkiyi deerlen
dirip uygarlamann neresinde olduumuzu saptayarak zm
araylarna koyulabilirdi. nk, yazlanlar, kyden kp ay
dnlanma yolunda kendini gelitirmi bir yazarn itenlikli uya
rlardr. Ulusal kltr geliimini ada uygarlk dzeyine ula
mann ls sayan toplumlarda lke gereine ynelik gz
lemleri yanstmann byk nem tad unutulmamaldr.
Sonradan Bizim Ky adyla kitaplaacak "Bir Ky retme
ninin Notlar" Varlk dergisinde yaymlanmaya baladnda
Cumhuriyet yirmi be yln doldurmu, bu srede bir kuak ye
timitir. Cumhuriyet ilan edildiinde on be yanda olanlar,
ynetimi ellerinde tutmaktadrlar. Cumhuriyet'in baarsndan
da baarszlndan da onlar sorumludur. Ne var ki, brokrasi
sarmalnda eletirilmeyi iine sindiremeyen kiiler, Atatrk'n,
gerei dile getirme syleminin tam tersine, gereklerin dile
getirilmesinden korkmular; bu korkuyla, gelimeye ynelmi
ada dnce akmlarnn nn tkamlardr. yle ki, d
sal eletiri bir yana, kendi ilerinden, onlara sorumluluklarn
anmsatanlara bile dman kesilmilerdir. Trkiye'de demokra
sinin gerek anlamda yerleemeyiinin nedeni budur. Oysa
byle bir tutum, Cumhuriyet anlayyla taban tabana ztlk
gsterir. Devrimleriyle Cumhuriyet'i kurumlatran Atatrk'n
ortadan silip sprmek istedii yalnzca kr inan deildir, ay
n lde bu kr dngdr de. O'nun, "Gerei sylemekten
korkmaynz!" sz erki elinde bulunduranlarca kulak ard
edilmesine karn, Makal, bu ilkeyi, ky yaamndan somut
gzlemlerle kantlayarak, Trk insannn gereini dile getir
mekten kanmam, yaam boyunca bu uurda geri adm at
madan savamtr.

Cumhuriyet'in ilanndan yedi yl sonra doan Mahmut Ma

kal, Cumhuriyet'in filiz verdii bir kuaktan olmann onurunu
tar. Oysa onun kltrel kkleri bin yllar ncesinin derinlikle
rine uzanr. Dile getirdii sorunlarn tarihi de derinlerdedir.
Kyden yetien bu gl gzlemciyi, kurulu dzenin donmu
kafalar bir trl anlamak istememilerdir. Cumhuriyet'in, veri
mini almaya balad bir dnemde Makal'n sylediklerine ku
lak verilmeliydi; tam tersine, bu yaplmam, Atatrk'n deyi
miyle, kylye adaln yolunu aacak dnceler yasak
lanmtr. Oysa Makal, Cumhuriyet'i "ilelebet" klacak sorunla
rn zne deiniyor, "yetien yeni nesiller"i ayla, insanyla,
ynetimiyle hesaplamaya aryor; kor atei kle gmer gibi,
gerekleri grmezden gelen bilinsiz brokratlarn yanlglarn
yzlerine vuruyor, Atatrk'n kendi kendisinin efendisi sayd
Trk kylsnn gerek durumunu gzler nne seriyordu. Bi
zim Ky, her dzeyde, "efendilik" temeline dayanan toplumsal
yapy sarsmtr. O, ky de kapsayacak demokratiklemenin
bu yolla gerekleecei inancndadr.
Belirtildii gibi, Makal "Bir Ky retmeninin Notlar"n ya
zp Varlk dergisine gnderdiinde on yedi, bilemedin on sekiz
yalarndadr. Ky Enstits'nde, daha ok da klasikler yoluyla
dnyann bellibal yazarlarn okuma olana bulmutur. Oku
ma, ona grmeyi, yaanan alglamay, ilkelliin kkeninde ya
tan nedenlerin ayrmnda olmay retmitir. Goethe'nin deyi
miyle, yalnzca grmemitir, duymutur da. Gnlk iler
den, ieriye girip kan tavuklar kovalamaktan gndzleri oku
yup yazmaya olanak bulamayan Makal'n, bu notlar hangi ko
ullarda yazdn, nasl bir ortamda yaadn yanstan gz
lemlerinden reniyoruz:
"Okuyup yazmaya en elverili vakit, geceleri. Yazn bu se
rin gecelerinde babamgil damda yatyorlar. erde ben tek
bama kalp da gecenin sessizliine brnnce kendimde
bir rahatlk duyuyorum. Artk okumaya yazmaya sra geli
yor. Okumak neyse, yatakta da olur, otururken de... Ama
yazmak bir sorun! Yazmadan da olmuyor. Bir el drtklyor iimden. Her grdm insan, hayvan, eya sanki;

'Beni dile getir' diye sesleniyor bana. Anadolu'nun bilin

meyen kyn anlatmak istiyorum. Yoksa bu skntl du
rumda insan bildiini de unutuyor, iki szc bir araya
getiremiyor.
yle bir yerleemedim gitti. Kitaplar, ktlar filan ba
vuldan karp bir keye garip ku rnei yuva kuracak ol
sam ertesi gn her biri bir yana savruluyor. ocuklar kap
tklar gibi uuruyorlar darya. Baka are olmad iin
her keresinde bavuldan karp yerlere yaymak, iim bitin
ce yine toplayp bavula yerletirmek gerekiyor.
Yumurtlayacak tavuk gibi, yazacam konular kafamda
sralanrken akam drt gzle beklerim. Akam da, anlat
tm gibi, yazabilirsen yaz. Dankla da katlanr oldum.
Ama stnde yazacak bir ey olsa. Masa, sandalye gibi
eyler ne gezer buralarda'.
Bir aralk iki ta getirdim dardan. Karlkl diktim; bir
tahta bularak ikisinin stne oturttum. Oldu sana bir masa.
Daha iyisini aramayacam, ama iki gn iinde babam kal
drp atm dar, 'Ne edeceini ard gayr bizim olan!'
diyerek.
ki kt bavul var. Onlar st ste koyarak masa yerine
kullanmak istedim. Altma da bir yastk aldm oturmak
iin. Birka gn de byle geti; bu da skmedi. Hem ok
skntl oldu.
Son are olarak -u satrlar yle yazyorum- ulun s
tne bada kurup oturuyorum. Bktm dizlerimin st
ne bir kitap alp onun stnde yazyorum.
Bunlarda kabulm, yeter ki...
Babam, bir gece damdaki delikten bakp da ge vakit
hl k altnda oturduumu grnce huylanm. 'Cinler
yatrmyor' diye hemen komu Kalemci Hoca'ya, benim
iin muska yazdrmaya."
Bu notlar o dar koullarda kaleme alrken, yazdklarnn ile
ride ar tartmalara yol aacan dndn sanmyorum
Makal'n. O, kynn insann, hayvann, eyasn, olaylarn
yazmadan edememitir. Ondan nce de ky yazanlar olmu-

tur. Bu gen ky retmeninin gzlemledikleri, "Sen ne gzel

bulursun gezsen Anadolu'yu / Dertlerden kurtulursun gezsen
Anadolu'yu" diyenlerin d rn gzlemlerinden ayr bir dn
yadr. Karabibik de, Kk Paa da kye ynelitir. Yakup Kad
ri Karaosmanolu Yaban'da, Anadolu insannn yreinde ile
yen derin yaray grmtr. Bu yazarlar ky itenlikle dile ge
tirseler de, onlarnki kye dtan bakp yorumlarda bulunmak
tan te gitmez. Yaar Nabi'nin dedii gibi, Makal kyde do
mu, kyde yaamtr. Onu, yaad topraklar yeertmitir.
Onlarnki, yalnzca bir Anadolu edebiyat yaratma yolundaki
abalardr. Grld gibi, dardan bakanlar alamakl tra
gedya sahneleri izerken, Makal byle bir yaknma yoluna git
memi, olaylar gzler nne sererek yargy okuyana brakm
tr. slubundaki yumuak gibi grnen "ineleyici" sylem, s
lubunun en etkili yndr. Anlatmn abartl betimlemelerle
anlalmaz klmaktan uzak durur. Toplumsal gerekleri arpc
szcklerle yanstr. Bunu yaln anlatmna, Ata'n deyimiyle
dili "bezeksiz donaksz" kullanmasna, gerekleri znden
kavrama yeteneine borludur. rnein, onun kyne ilikin
yazlar yazdn renen Veli, Sadri Ertem'i, Sabahattin Ali'yi
artran bir slupla, "Burda denenleri ive ive yazyon ya,
defterde kalmasn; hkmet babaya sal da ne diyecese diin
halmza..." derken; kylnn, Makal'n bitten, sabana gdk
eeklerin koulmasndan, kylnn a ekmek bulamamasndan
sz etmesini tepkiyle karladn anlyoruz. Bunlarn yazlma
s, kyller asndan "kyn srrn ele verme"dir. Kylnn
de ar eletirisine urayan Makal, bu elikiyi, "Gleriz ala
nacak halimize" deyimini kullanarak aklar; kyly, ne bir
szck fazla, ne eksik, kendi dilsel mantyla konuturur. r
nein, evde un kalmaynca ekmek bulamayan, alktan kurtul
mak iin, "drt yl sonra dn yapmak" kouluyla on yanda
ki kz Aye'yi yz liraya "satan" Bad Mistik, Makal'n babas
na yle dert yanar:
"Ulan Ismayl, bre kardam, ben elin iine kamyom,
o gitmi bilmem nerelere ilaniyet vermi ki, benim ekme
im olmadn. Bunlar iyilik getirmez. Allah da kayl ol8

maz* buna, kul da. Ne der bunu duyanlar yavu? Mamdefendi hi sonunu dnmyor herhalde! Geen gn
duyunca beynimin kapa att valla. Doru evinize varp
atacaktm. Ulan eeolu eek diyecadim, Mamdefendi'ye. Tkendiyse benim unum tkendi. Sana bok yemek
der. Cine inneallahma sabrettim. Sahabnn hatr
in kpeine ta atma, demi atalar. Sen olmayaydn Ismayl, komazdm ahdm!..."
Tre onu gerektiriyor: "Kol krlr yen iinde!", kendi iinde
sabrnla kavrulacaksn, acndan lsen belli etmeyeceksin! Badi
Mistik, alnn bilinmesini onursuzluk sayyor. Makal, kyl
nn byle dnmesine karn; gerei rten perdeyi kaldra
rak, sylenmesi gerekeni sylemitir. Makal'n Bizim Ky',
1950'lerde, kylnn bin yllardr sren suskunluk kilidinin
anahtarn bkp ona gerein kaplarn ardna kadar amtr.
Byklar terlemeden bunca gerei gren Makal' anlamak
bir yana; aydnlarmz(!) bu duyarl hi deilse olgunluk ya
larnda gstermi olsayd, Cumhuriyet Trkiye'si, bugn ada
dnyann bylesine uzana der miydi? Yaadmz ada
gereklere srt evirdiimizi grp, Atatrk'n koyduu ilkeler
den saptka, Makal gibi bir ky bilgesinin, elli yl nce toplu
mu ne ynde uyardnn nemini daha iyi kavryoruz.
2003'lere geldik; Cumhuriyet'in nc kua ibanda. Ne
yazk ki bugn de okuma yazma bilmeyenler var lkemizde.
Kye retmen gndermiyorlar. Kyl, beinci snf rencisi
bir kz, rendiklerini unutmasnlar diye brlerine retmen
yapyor. Oysa, Kurtulu Sava'ndan sonra Mustafa Kemal Ata
trk'n ilk balatt ilerden biri, kadn-erkek ayrmakszn, in
sanmzn yurt yzeyinde eitim grp aydnlatlmasna, Trk
ulusunun bilgi yoluyla adalatrmasna yneliktir. lk aa
ma, gemi yzyllarda toplumu uyuuklua gtrm olan hu
rafelerin yok edilmesiydi. Atatrk'n savam bu yolda idi.
Makal, Bizim Kyde de, Bizim Ky 1975'te de toplumu ad-

* Kayl olmak: Rza gstermek (burada, "Allah da raz olmaz" anlamnda).

 brakan gerici odaklar zerinde dururken bu konuya arlk

vermitir. Hemen her yaptnda, Cumhuriyet sonras dinselleme eilimlerinin kkenine onun notlarnda rastlyor, lkemiz
de tarikat rgtlenmesinin nerelere dayandn Bizim Ky ya
zarndan reniyoruz:
"Tarikat ehli oalnca, Mehmet Efendi, bu insan srs
n samaya tek bana yetiemeyecei iin, yardmc o
banlar ald yanna. Her blgeye bir ba atad. Tarikata gi
recek olanlara t vermek hakkn bunlara verdi. Bizim
kye 'k avu' adyla Veli Hoca'nn Hac Hseyin ve
rildi. Hac Efendi, Boyal kynde k Murtaza Hoca'yla
deeyde* bulunuyor. O da dorudan doruya Mehmet
Efendi ile. Yani Murtaza Hoca'y blge bakan yapm.
O da her kye ya da birka kye bir avu atam. (...)
Tarikata girenler, iten gten ellerini ekiyorlar artk.
Aralarnda birlik kuruyorlar. Ellerine bir kudm aldlar
m, 'Haydi bugn falanca kye!' be gn o ky al
kaladktan sonra, oradakileri de alp haydi baka kye.
Birka ky dolanca yz, yz elli kiilik bir topluluk olu
uyor. Oradan da toptan haydi bakalm ekiler kyne,
baeyhin karsna kyorlar."
"Notlar"nda, Hafz Okulu'nu bitirip memleketine dnen bir
hocayla karlar Makal. Gen hoca, retmenin engellemesi
zerine bir nceki kyden para toplayamamtr. Onu engelle
yen retmeni anarken, "Bu eekolu eeklerden ne hayr ge
lir. Sizin kyde yoktur inallah retmen" der. Bunu sylerken
ky odasnda bulunan Makal kalmaz bu hakaretin altnda.
"Atatrk devrimlerinin ncssn sen bu kyde. retmen or
dusuna uzatlan bu dili koparmak sana der" diye dnerek,
hocann aznn payn verir.**

* Deeyde bulunmak: Temasta bulunmak, iliki kurmak.

** Alntlar, Bizim Ky'n (Gldikeni Yaynlar, Ankara 2000, 14. Bas) 14., 19.,
20.-21., 23., 27., 32., 34., 40., 44., 45.-48., 52., 62.-64., 82.-85., 90.-91., 95.-97.,
103., 116.-117., 130. sayfalarndan yaplmtr.

10

Cumhuriyet okullar masadan, sradan yoksun, ak alanlar

da, yamurdan yatan korunmak iin saak altlarnda ders ya
parken, siyasal yatrmlarla din okullarnn ve Kuran kurslarnn
nasl aldn, bunlarn nasl rgtlendiini Makal'n izlenim
lerinden reniyoruz. Bu gelimeler, laikliin temelini sarsma
ya ynelik ilk giriimlerdir. Bata Makal olmak zere, birok
aydn, son elli ylda en ok bu gerekleri syledii iin tutuk
lanm, srgnlere gnderilmitir. Bu ynyle Makal, toplumu
uyutmay, ad anlaylara srklemeyi ama edinen kiiler
le savam gze alm devrimci bir Cumhuriyet retmenidir.
Makal'n Bizim Kyde sergiledii "hayat grnmleri", top
lumsal gelimemizde sorumluluk tayanlara ada bir uyar
dr.
Bizim Kyn sanatsal yanna gelince, denebilir ki, Makal,
gereki Trk yaznnn duygusal yaklamdan eylemci ileve
geiiminde tohumu atlatmay baarm, ardndan Talip Apay
dnlar, Baaranlar, Fakir Baykurt'lar, Dursun Akam'lar... gel
mitir. Yaar Kemal bir konumasnda, "Ve kendimi Mahmut
Makal dnda, romanc olan ilk Trk kyls olarak gryo
rum" diyerek bu gerei itenlikle dile getirir. Yaar Kemal bu
saptamasyla Makal'n yklerine, anlat gcne ilgiyi eki
yor.* Makal, ancak ehov gibi ykclerde grlen alayc g
cyle, "kk yk" dediimiz trn ustalarndan biri saylma
ldr. Genel kan, Makal'n yazdklarnn birer "ky notu", izlenimsel gzlemler olduu yolundadr. Bu kanyla, oklar onun
Bizim Kyden sonra yazdklarn pek nemsememilerdir. Kal
d ki, Bizim Kyn her paras kk bir ykdr. Makal, yl
larca nce ona ynelttiim bir soruyu yantlayarak bu konuya
aklk getirmi, yknn "olabilecek eyler anlatan" bir tr ol
maktan te bir yn bulunduunu belirterek u noktalara de
inmiti: "Benim yazlarm 'Bir Ky retmeninin Notlar'
adyla yaymlanmaya balad. Oysa ben onlara 'yaanm ky
hikyeleri' diyebilirim. 'Gerek deil canm, hikye...' diye ka-

* "Yaar Kemal ve Trk Halknn Epopesi", Milliyet Sanat Dergisi, 15 Kasm 1981,
Yeni Dizi: 36 (Altan Gkalp'in Yaar Kemal'le yapt bu konuma daha nce Fran
sa'da kan Le Monde'un 4 Ekim 1981 gnl Ek'inde yaymlanmtr).

11

falara taklm dnce olmasa. Sanrm bu yorum ta batan be

ni etkilemi. Reat Nuri Gntekin'in en gzel yaptlarndan bi
ridir iki ciltlik Anadolu Notlar. Ne gzel anlatr Anadolu'da
grp yaadklarn! Onlardan iyi yk m olur? Kim bilir han
gi koullanma sonucu bu ad koydu? Ola ki bu koullanmay
ykmak iin semitir bu ad! Yani, yk anlatmak ve yoruma
yer brakmak istemediim, gerei yazdm vurgulamak iin,
'hikye' dememiimdir yazdklarma. Ama bunun yannda,
eitsel ve toplumsal konulara ilikin yazlarmn dnda, ilk ki
tabm Bizim Kyden balayarak Hayal ve Gerek, Memleketin
Sahipleri, Kuru Sevda, Yeraltnda Bir Anadolu, Kalknma Masa
l, Kye Gidenler gibi kitaplarm tpatp kk yk biimine
uygun paralardan olumaktadr. yknn u ya da bu uzun
lukta olmas diye bir koul yok. Benim yazlarmn zellii, ger
ei uzatp arptmadan, sert ve keskin izgilerle vurgulamak
tr. z'n getirdii bir biimdir bu. Deiik biimi, deiik
uzunluu gerektirebilir z. Ama, zorlama ve gereksiz uzatmay
la ilgisi yoktur bunun."*
Gerei olduu gibi yanstmann nne birtakm engellerin
karldn da savunan Makal, dolayl, baka bir deyile, ger
ei "gizlemeli" anlatmann bir koullandrma ii olduunu ile
ri sryor: "Koullandrma insanlk tarihi kadar eski bir em
berdir. Sanata yansmas o sanatn varoluunca eski olmal. Gi
derek unu da ileri srebiliriz: yknn ve romann varolma
nedenlerinin banda da korku yatar. Neden? nk insanolu
hibir zaman gereken zgrle kavumam da ondan. Kendi
gereini, duyduu gibi, dolaysz ve de olanca aclyla syle
mekten korkmu. Daha dorusu, dolayl, geveleyerek syleme
hakkn bile zor tanmlar, korkutmular onu. Bunun iin 'y
k' km ortaya, 'roman' km. nk, 'olan deil de ola
bilecei anlatr' diyerek savunma kaps alm oluyor."
Makal'n syledikleri, topik romanlar artryor. Utopia'nn yazar Thomas More'un kafasn cellatlarn elinden kurta-

* Trk Dili, Mays 1978; Makal, Mahmut, Bir inin Gnlnden, Tekin Yaynla
r, stanbul 1980, s. 5-17.

12

ramad dnlrse, Mahmut Makal'n aramzda bulunmas

bir ans saylmaldr. Kim bilir, "Utopia"nn anlamn bir kez
daha dnerek, belki de bu, Makal'n "yok" deil de "var" bir
lkeyi yazm olmasna balanabilir...
Yazarlk katna ermi her sanat, gerei yanstmann "dar"
kapsndan ieriye szacak bir aralk bulur. Sartre'n deyimiyle,
a milyonlarn olduu bir dnyada, bakarsnz yazarlk l ol
maktan kar, Brezilya'nn Sao Paula kentinden, her biri ayr
kocadan olan ocuklaryla bir kadn, Carolina Maria Jesus, ac
larn insanln yzne vuruverir. inde duygu/dnce ka
zanlar kaynayan "yaz"nn, biriken "lav" darya pskrtt
oluyor; 1960 balarnda Jesus'un yrek burkan gzlemleri bir
lav pskrmesidir. Yazdklar pln (favela) yazgsn dei
tirdi mi? Deitiremedi; Brezilya yine o Brezilya, Sao Paula yi
ne o plk kenti! Ama, yar yk, yar rportajla, plkte ya
ayanlarn varln uygarlk cakas satanlarn yzne arpt. Je
sus'un yurtta olarak yaptn Makal, ondan on iki yl nce,
1948'lerde, aydnlanmac bir retmen, gereki bir yazar so
rumluluuyla yapm, Trkiye'de ryen bir eylerin olduu
nu, be evli bir kyde grp dile getirdikleriyle kantlam
tr.
Bizim Ky, kyde bir bilin masdr. Vedat Gnyol'a, "Bi
zim Ky bir sanat eseri olarak da byk. Byk, nk kuvve* Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk'n dzenledii (02 Aralk 2003) "Edebiyat/80
Ylda Devr-i lem - III [1943-1953]" konulu toplantda Bizim Ky zerinde durur
ken, dostum Konur Ertop, ele aldm konuya ynelik olarak bana bir "not" verme
inceliinde bulundu. Bilindii gibi, kitaba Bizim Ky adn, -Makal, daha nce C a
hit Been'in 1948 ylnda yaymland bu adda bir kitabnn olduunu anmsat
masna karn- bu benzerlikte bir saknca bulmayan Yaar Nabi Nayr koymutur.
Konur Ertop, ilettii "not"ta u aklamay yapyor: "Bizim Ky baln, Mahmut
Makal'n kitabndan 20 yl kadar nce Kadro dergisinde Falih Rfk Atay'n kullan
dn anmsamalyz. / Kadro'daki yazsnda milletvekili-bayazar, 'Etimesgut k
ynn bir svire kynden ne fark var?' diye sorar. 1933 ylnda Ankara'nn bu
kyne asfalt yol, demiryolu, elektrik getirilmi, sulama kanallar alm, okul, dis
panser, otel, ar eksik deilmi. Ancak Etimesgut kylsnn yaam hl Van
kylsnn yaamndan farkszm:/ 'Kn yakmak iin, o da, ineklerinin gbresi
ni kurutuyor. Evinin bir tarafn bytecei zaman, o da kerpi youruyor. O da ka
nyor. O da avucu ile bulgur yiyip ot stnde yatyor.'/ Falih Rfk, ky eitim
cinin ve iktisatnn kurtaracan dnyor. Kyn geleceini dlyor: / 'Bizim
Ky, Kemalist Ky, Trk ihtilalinin ky, batanbaa bir dinamo gibi cihazlanm,
kilovat ile bakan, dalga uzunluu ile dinleyen, oca banda gazetesinin Ky

13

tini dile getirdii gerekten alyor" dedirten, Makal'n gr

m olmasnn sonucudur.*

Saati'ni okuyan, Hamburg piyasasnn tahl fiyatlarn soran Kemalist kyl...'/ Bu

d gereklemedi. Ky, kente tand, hatta yurtdna srklendi. 'Ky Roman',
bu baarszln hikyesidir."
Kadro dergisi sz konusu olduuna gre, Falih Rfk'nn tasarlad ky topyas
nn, evket Sreyya Aydemir'de Toprak Uyanrsa (1963) ile romanlatn da
anmsamalyz.

14

Geim Derdi

Kn Hesab

Dou'nun ad km. Buras Anadolu'nun gbei saylr.

ektiklerimize bakyorum da, acaba Dou'dakilerin durumu
daha kt olabilir mi, diye tylerim rperiyor. Oturulur bir ev,
souktan korur bir giyecek, karn doyurur yiyecek, az buuk
yakacak olmaynca, nasl kar konulur ka?
Bizde, bu saylanlarn hibirisinden eser yok. Elbise, be
on ylda bir ya dikilir, ya dikilmez. Dikileni de scaklarda bi
le ie yaramaz trdendir. Cekete pek allmamtr. Yelekle
pantolon giyilir. Baz yallar, eski bir asker ceketi uydurmu
lardr bir yandan, boyayp geirirler srtlarna. Bu ceketin al
tndakiler, en aa on yanda bir pantolonla, bir ilik ya da
sadece don gmlek. ounun ayaklarnda naln vardr. Ayak
kab giyen ok azdr. Erkekler yazn ark; kn ise ou na
ln, az ayakkab giyerler. orap giyen az bulunur. Zaten k
gn, evden ky odasna, odadan eve gitmekten baka bir i
olmadndan, ayakkab srklemektense, naln srklemek
daha iyi. Kadnlar yalnkat giyindikleri halde soua alk.
Hayvana bakmak, sulamak, eve su getirmek gibi iler genelde
onlardadr. Erkeklerse, bo oturmaktan titrerler hep k boyu.
ounun bacanda tek kat yamal bir dondan baka bir ey
yoktur.
Tezei yakan kylye, "Gbreyi yakmak deliliktir, tarlaya
dk!" derler. Bu konu zerine bilimsel(!) yazlar rptranlar
da grrsnz. A efendim, yakmaya tezek bulsak pp bam
za koyacaz! Hem kyl tezek yakmasn da ne yaksn, gna
hn m? Odun, kmr yz grml var mdr nice kyle
rin, bir sorsanza!...
ok kere tezek, saman ve kesmik de tkeniverir k ortasn
da. te o zaman kylnn hali dumandr. Bu yl yle oldu.

17

Bir k bastrd, dman bana... Havalar ha at, ha ayor,

bahar yaklat, bir ey kalmad, dedike bsbtn aztt. Tipi
halinde uuldayarak esen zehir gibi bir yel hi kesilmedi.
Soba ve bu blgenin baz kylerinde olduu gibi, tandr
yok. Yalnz ocak; toplan bana, islen de islen. nn kavurga
kavursun, arkan harman savursun. Ksaca, "Mart kapdan bak
trr, kazma krek yaktrr" atasz tam yerini buldu.
Salar, korcalak denen yanm saman paralaryla donan
m kk bir kz, souktan titreyerek ve kardan karkan, sula
nan gzlerini elleriyle ovalayarak ive ive gidiyordu. Saman ya
klan ocan bandan kalkt belliydi. Remzi Onba'ya, "Na
sl" der gibi baktm. "Bu nedir?" diye soruyorum sanarak,
"Efendi" dedi, "buna ireber altn derler. Gzn seveyim,
keke olsa da bol bol yaksak..."
Doru sylyordu. Olsa da!... Samanlar suyunu ekti. Te
zek tkendi. Birok evde un uvallarnn da dibi rpld. Hay
vanlar nasl, nice zorluklarla yaatlyor bir bilseniz! Ama bir
deri, bir kemik kaldlar. Tezei tkenen ocak yakamyor. o
cuklar iltenin altndan kamyorlar.
Devam edebilen 50-60 rencimiz var. ubatn bana ka
dar kimi zaman titreyerek, kimi zaman snarak kna skna ge
inebildik. Gelgelelim, ubat, olanca irretliiyle saldrnca diz
lerimizin ba zl zlverdi. Bu kadar renci ierisinde,
yalnz bir ikisinin azck tezekleri kalm. (kz ikiden fazla
olan aalarn.) Bunlara da her gn birer tane getirin desek, ba
kalm ana babalar heye diyecekler mi? Hem, iki gn sonra on
lar da ekecek iflas bayran.
Onun iin, "Yarn lyoruz, ne yapacaz?" gibilerden bir
sz edecek olsam, t kmyor. Sadece bkyorlar boyunlar
n, "Ne gelir elimizden!" dercesine. Olsa canlarn esirgemez
ler, ama vermeyince mabut... Evet ne yapsnlar... Ama tek ba
na, amansz kla savamak zorunda olan ben, ne yapaym?
Siz olsanz ne yapardnz bilmem, ama ben yle yaptm:
"Bu da bir sava saylr, lrsem ehit, kalrsam gazi" diye
dnerek bir nee, bir mit, bir gayret geldi bana. Bazan ba
m daralnca ky odasna gider; anca beraber, kanca beraber
balarz titreme oyununa. Elim yzm mosmor, tylerim diken
18

diken, biraz ayakta dursam dizlerimin ba zl zlveriyor. Her akam yatarken iyice sarnp sarmalanrm, ama stmdekiler bu soua dayanr eyler mi? Gndz yine neyse
ne, insan gezinirken, bir ile urarken meye fazla vakit bu
lamyor. Ama gece oldu mu hi sormayn! liklerine iliyor so
uk adamn... Daralnca kendi kendime bir felsefe kurarm:
"Ben artk ile ekmeye altm" derim. "Benim gzm hibir
sknt yldramaz." Bu dnceyle iim snd m, dm iin de
fazla korkum kalmaz.
Bu arada nezle hi eksik olmad. Anamdan nezleli domu
um gibi geldi bana. Souk algnl da, bir iki kere yere vurdu.
imi ypratmamak iin diimi sktm. midin ie yaradn an
ladm. mit ateiyle iimi stmasam, bir gn bile ayakta dura
mazdm o souklarda. Karakn en ac gnlerini yaadmz u
bat ve mart boyunca, bizim sobada yanan tezek yirmiyi geme
di. Onu da aalardan getirttik, yemek piirmek iin. Tezei tutu
turmak iin defter, kitap komadk evde... Kyl, ocakta gml
atei fleyerek tututurur. Biz de kibrit bulamadmz zaman ay
n yola bavurduk ya, gazetenin abuk parlatmak iin yine yara
r dokunuyor. Ama sobann byle bir iki saat yand zamanlar
da bile, ierinin dardan ayrm olmadn sylemeye gerek var
m? Hayr, ok kere dars ieriden scakt. ocuklar dayanabi
lip de, paydos etmediimiz gnler, soluklanma zaman gelsin de
dar kalm diye can atardk. Azmz, yzmz sz syleye
meyecek kadar donmuken, dar knca gezindik mi snrdk.
Topraktan yeni km bir kertenkele gibi l myz, diri
miyiz, ayrdnda olmadan nisan getirdik.
Gelelim tekilere; Allah k vermi, k iin gerekli olanlar
da kendiniz bulun demi. Bulunmazsa baa gelen ekilir. Ge
misini kurtarabilen kar karaya, kurtaramayan gider araya!
yle oldu, yallar pek az fire ile ktlar ktan. Ama ocuklar!
ocuklara oldu olanlar! Yeni doanlardan tutun da, bir yandakilere kadar hi kalmad. Souu frsat bilen amansz ocuk
hastalklar, silip sprd yavrucuklar. Ama bir de kylye so
run; souk mu ald, yoksa Allah'n emriyle mi gittiler, diye!
Bizim kyden olan ve bu blgede on kyn salk koru
yuculuunu yapan bir arkada var. Geni dnr, denebilir.
19

Arada bir urar, konuuruz. Birleip hkmet doktorluuna bir

rapor yazdk. "Kylerde bir hastalk olursa bildir" derlermi.
Biz de bildirdik. Bizim rapor vard gn, doktor yerinde yok
mu. Kapc, "Yarn ura!" demi. Ama giden kyl orada bek
ilik edecek deil a, iini bitirip kye dnd. Zaten ayda ylda
bir kar ileye giden. Tam otuz be gn sonra yeniden yazdk
ve ilk raporumuza ilgi gsterilmediinden zntmz de be
lirttik. Bu kez yant geldi: "K ok fazladr. Yollar kapal oldu
undan, bir kamyon bulsak bile yola kamaz. Gelsek de yap
lacak bir ey yoktur. Ana babalar, ocuklar scak tutsunlar, ya
takta istirahat ettirsinler, ksr kesici ila kullansnlar. Ter
letsinler. Gslerine scak havlular koysunlar. yi gdalarla,
stle beslesinler; iki tane bror gnderiyoruz. Halka okuyun.
Oradaki rejimlere gre hareket ederlerse, ksmen azalr
lm..."
Mavi renkli bir ktta aynen bunlar yazlyd ve "Su Hijye
ni", "Kzamk" balklarn tayan Salk Bakanl'nca yaym
lanm iki bror de eklenmiti mektuba. Brorleri ocuklara
verdim, okudular. Ben de akladm. "Suyun litresine 6 santig
ram hesabyla permanganat, hiposlfit konur. Mangal km
r..." Belki pahal eyler deil bunlar kentler iin, ama biz bu
rada nereden bulalm? Ders zaman ben akladm. Bizim sa
lk koruyucusu arkada, ky odasnda halka okumu da ters laf
larla karlanm:
"Akl dail elence. Sanki toktor Allah'n hikmetine kar ge
lecek..."
"Veren Allah, alan Allah. ok kr bugnk gnmze.
Biz kaldk da neye yarad. Aamlaradan iimiz gcmz s
vp sayp gnaha girmek. Hi olmazsa bunlar sabi sabi gidi
yorlar, huri analarnn yanna..."
Salk koruyucusu arkadala lenlerin listesini "lm kd"na yazp gnderdik. Bizim ky yz otuz evlidir. Ocak ve
martta lenlere gre, ubattaki krm daha kabark. Yalnz bu ay
iinde, hibirisi yan doldurmam olmak kouluyla, otuz drt
ocuk yazdk listeye. (Temmuzda ishalden gidenler ayr hesap.)
Bunlarn drt tanesi ayn gn ve ayn saatte lp, birden g
mldler.

20

Arkadan blgesine giren kylerin en by bizim ky

dr. On be, yirmi, otuz evli olanlar var. Bu on kyden, u
bat ay iin arkadan "lm kd"na yazd ocuklarn say
s yz yirmidir.

Kutsal Tezek
Pislik deyip gemeyin... Sabahleyin, srlar obanlar topla
yp otlaa gtrrken ve akam kye getirirken yola den pis
likleri toplamak iin ne kadar kar-kz varsa, ellerine sele, tene
ke ya da baka bir ey alarak yollara dklr, toza dumana ka
rrlar. Bazlar da kap gtrmeden eteklerine doldurur gani
meti...
Birbirinden daha tez davranmaya can atarlar. Sa saa, ba
baa dvtkleri de olur blemediklerinden. Avu avu pis
lii, yanndakinin yzne arpverenler mi ararsnz!
Toplayp getirdiklerini yourup duvara yaptrrlar. Duvar
da kuruduktan sonra kaldrp ieri yerletirir, yenisini yaptrr
lar duvara.
Yaz gn, ky sokaklarnda gezebilmek bir sorun. Tezein
kokusundan getim, sivrisinek ve vezler de doluyorlar tezek
lere. nsann azna burnuna dolmalar iten bile deil. ine
teberi koymak iin bu tezekten yaptklar petekleri (mlek
leri) de tavuklarn eriemeyecei gvenilir yerlerde kurutuyor
lar.
Bir akamst fasulye sulamaktan dnyordum Mencilis'ten.
Tam srn kye dalma vaktine rastlamtm. Birbirinin anas
na babasna ilenerek ineklerin ardndan den pislikleri avu
avu topluyorlard. Kul Hasan'n kars derler, kr sal bir kadn
var. Kollarn svam, koca bir pislik yuvarlan kucaklam g
tryor tezek yapmak iin...
Laf olsun diye, "Bre Mcrl nine, bu ne hal?" demi bulun
dum.
Tozdan beni gremiyordu, ama sesimden tand. Biraz nce
kavga ettiklerinden can burnundaym. Alay ettiimi sanm;
bir kzd, bir kzd:

21

"Beni syletme aamnan, git yanmdan! Elence sras dail... Senin keyfin kirt, tuzun kuru he! lem kazanr, galem yir.
Bizim yerimizde olsan, sen ne devirirsin gopa gopa!"
Onun hali benim iimi yakyor, benim szm onun iini...

Kibrit
Kylnn pek gereksinimi yoktur kibrite... Ocaa yanm
bir tezek paras gmd m, on iki, hatta yirmi drt saat sonra
orada bir kz bulur. Snse bile nasl olsa bir komununki sn
memitir. Ocak yakma zaman, eline bir para tezek alarak, s
tne komudan edindii bir kz parasn, daha stne de az
ck saman krpntsn koydu mu, fleye fleye yakar oca.
Ama kibritin arand zamanlar da olur. Gece anszn bir i
kar. rnein, ahrdan bir grlt gelmitir. Olur a, hayvan
ipe dolanmtr ya da inek, koyun gibi hayvanlar varsa yavrulayverir. O zaman dakikalarca fleyerek teneke kandili yakma
ya sabredilir mi? Salt byle ivedi gece ileri iin evlerde kibrit
bulundurulur. Byle ivedi bir gereksinim olmadka kibrit ku
tuda bekler ve kz alverii srer gider.
Bu yl, tam k ortasnda, bir kutusundan bir sigara zor yaklabilen Tekel kibritleriyle hayli sknt ektik. Benim ahr falan
gibi, gecelik iim olmadndan bana pek dokunmad, ama
kyl ok ekti. abucak kk tkendi kibritin. Bizim sobada
atei kle gmerek korumay birka kere denedimse de olma
d. Sobay yakacamz zaman, ocuun biri krei alp kom
unun evinden ate getirdi, yaktk. ylece sknty atlattk. Ak
amlar sobada ate varsa, lambay oradan rettiimiz alevle
yaktk. Tezein tkendii zamanlar, dardan kz getirip, alev
reterek tututurduk lambann fitilini...

Beslenme
yle eit eit yiyecekler, katklar aramayn bizde. Frn
dan yeni km taze ekmek, bakkaldan unu bunu, manavdan
22

sebze ve yemiler alp, sepet sepet eve tamak yok. Gzden

eline ne geer de evin kysna kesine atarsan, bahar getirir
sin onunla.
Yaammz ne kadar durgun, dnce ve yoksulluk iindey
se, besinlerimiz de o kadar basit ve sayl. En ilkel bir yiyecek
olan pirin, bizim iin lkstr. Krk ylda bir cann ekse, ara
babam ara iin yoksa... Bir kadna, ocuuna ekerle ezip ka
rtrarak kuru ay yedirmesini salk vermi frknn biri.
Aram taram, bulamaynca bana geldi. Kuponla aldm (ve
sikaya bindirildii sralardayd) yarm kilo ekerin art ile ay
kutusunun dibini syrp verdim. Sanrm bu "iyiliimi" kadn
caz br dnyada bile unutmayacak. ocua iyi gelmi bu
ay. Beni grd m, ne yapacan arr, ne hayr dualar!...
Neler de vaat eder, ama tutamazsa kabahat onun mu? Gnl
ganidir ya, siz ona bakn...
Hemen unutmadan syleyim. Alfabede, "Baba bana bal al"
cmlesini okurken, sordum: Elli alt renci iinde, yalnz bir
tanesi bal grm. Gerisi bilmiyor. O ocuk da, baka bir kye
gezmeye gittiinde grm.
"retmenim, ata m benzer bal, yoksa kuzuya filan m?"
diye bir soru yamuruna tutulup tanmlayamamtm.
Bizim kyde, sebze ekilmez deil. Maysta ekilir, austosta
yetiir ve ilkiydi, sonuydu derken, ekimde kesilir arkas. Bunlar
kabak, pancar gibi eylerdir. Bu aylarda kabak ve pancar yeme
i, evlerde le-akam yenilen eydir. nk, ba yiyeceimiz
olan bulgur pilav da yazn bulunmaz. K sofrasnn temel ye
mei olan bulgur, harman kalktktan sonra fazlaca kaynatlr.
Ama bahara kadar zor dayanr. Ekmek bile bulunmaz o sralar
da ok evlerde. ay ekinin yetimesini bekle. Kadn-kz, ii
yoksa ot toplasn, kaynat kaynat ye.
Her evde bir tencere kaynar ya fkr fkr, dert olsa gerek bu
kaynayan. Her yzde gsterir etkisini. Szlr m szlr yz
ler, sner mi sner gzler...
Geri bulgurun yannda fasulye, patates, ba olan bazla
rnda azck pekmez bulunabilir darlk sattrmazsa. Ama topu
topu be-on evde bulunur bu lks nimetler. ounluk ya kup
kuru yavan ekmekle, ya da biraz soan, turuyu katk ederek

23

gnn gn eder. Bulguru bile zor bulur. Sk diini, verme ca

nn!
Fato adl bir kadn, iki ocuuyla birlikte tek gz evinde
oturur. Gzn, alak, kabak gibi eylerin de kk tkendiin
den, baharn otlar bitene kadar kuru ekmekten baka bir ey
yz grmez bu aile. Evlerinde bir eski un uval ile bir eski ha
sr, birka uldan baka bir eya da yoktur. Fato'la ocuklar
k-yaz hasr stnde, ullara sarnp yatarlar.
Davar gibi ya verecek hayvanlar pek kt olduundan bul
gur pilavn, o da kokusunu sindirecek kadar, ancak be-on ev
yal yiyebilir. tekiler sade suya halarlar.
Sz ald m uzar gider. Yzmzn kan, gzmzn feri
uar gider.

Ticaret

Kyl, on kuru kazanacan umduu bir iten on gnlk

emeini esirgemez. En uzak yollar gze alr bu uurda. Daha
fazla kr edeceine akl yatt m, birka il ar gitmekten ekin
mez. Uzaktaki davulun sesi ona da ho gelir.
Nevehir gibi yerden iki sepet zm satmak iin ta bizim bu
ralara kadar gelirler. Bizim kyden de bir uval avdarla gidip,
Nevehir'de zme deienler kar. Byle gereksinimler dn
da ticaret yapmay kyl akl etmez. Ama ara sra nereden eser
se uslarna biraz yumurta, tavuk toplayp ileye gtrerek be-on
kuru kr edenler de bulunur. Zaten kylnn ticaret mal ola
rak baka nesi var ki? Bu bizim ticaretin tadn alan iki kyl
mz, bu gz, sermayeyi biraz artrp daha byk bir ie giritiler:
Gani avu'un kardei Hseyin Aa ile Tat Musa yz kadar
hindi topladlar. "Acep nerede satsak daha fazla eder ki?" diye
dndler ve karar verdiler: "Sr Ankara'ya be kardam!"
yle ya, orada her eyin ate pahas olduunu iitmiyorlar m?
Hindi srs nlerinde... Yolda hindilere yedirecekleri m
sr falan da eeklere yklediler. Bir de oban tuttular. Kra or
tak olacakm. Biri nden msr saarak, teki ikisi arkadan to
parlayp srerek dtler yola.

24

Ankara neresi, Nurgz neresi! Az gitmiler uz gitmiler. El

li be gn sonra perian ve dnceli bir halde, geri dnd
ler. Sermayeyi kediye ykledikten baka, eeklerini de yitir
miler.
Dertleniyorlar:
"Bller (hindiye bizim kyl bl der) iyice zayflad, y
ryemez oldular. aban (oban) be altsn vurup ldrd ak
lna estike. Bi gzel piirip yedik. Bir krmz o oldu. Keke
hepsini yeseydik yolda. Bir de aban kalkm, 'Emeim boa
gitti' diye syleniyor. Ulan keke bizim de sade emeimiz bo
a gideydi. Ama, ana paramz da yarya indi." (Anlalan o
banla, kr olursa ortak, olmazsa bir ey alamayacak diye szlemiler.)
aban da atlyor:
"Yalan, yalan! Can burnundan gelirken Koasar'n te ya
nnda birini de kendi ldrd. Sekiz kadarn da merhacl'da
aldrdk gece. Birini de herifin biri ald, 'lle benim dii bir b
lm var, bir erkek e verin' diye parasz. Zaten bllerin de hi
hayr kalmad yrye yrye... Elli gn yol bu, aka m? Yzle
rine bile bakmadlar Ankara'da. Olan bana oldu, haksz paksz
azmz belledik..."
Hseyin Aa:
"O erkek bl isteyen herifi Ankara'da bizim milletvekiline
ikt edecektim a, sonradan vazgetim. 'Siz durun, gidip bizim
vekil Hseyin Bey'e ikt ideyim de azn bulduruyum' dedi
imde baya korkaladyd da, deil mi, ha aban? En ok zah
meti Ankara kylne girince ektik. Eerim gidip o kamyonu
tutup gelmeseydim, bu kadar para da gemezdi elimize. Hep
ten telef olur, bizi yzst brakrd. Ulan ben bu gvurlar yo
la dayanr sanrdm. Dokuzu ld, attk. Sekizini de biz yidik.
Birini de o herif ald, toprak bast paras gibi. Kalann da l fiyetine sattk savdk geldik. ektiimiz elli gnlk emeimiz ca
ba gayri!"
obann, "Gk atlad, yetmi ikisinin d patlad" diye
verdii hesap biimi.
"Koca Hseyin'le Tat Musa'nn Ankara'da bl sattna
dndrme!" diye, dillere bir de deyim armaan ettiler.

25

Toprak Sorunu

Muhtarn odasna girdiydim; ieridekiler hep ayakta. Me

er birisi yemin ediyormu. Yemin bitince oturduk. Bir kii da
ha geldi, yeniden ayaklandlar, ben de kalktm. O gelen de et
ti yemini; yine geldi birisi. Anlalan btn kyl yemin edi
yor.
Veli avu, Kelamkadim'i tutup, her gelene ayn sz sy
lyor, bundan da sorunun ne olduu anlalyor, ama ben inanamadklar kimselere yemin ettiriyorlar sanmtm. Herkese
ettiriyorlarm. ki beki seferber edilmi, ev ev gezip ar
yorlar, ieri gelen yeminini ettikten sonra kp gidiyordu. Ve
li avu o szleri birka kiiye yineleyince, neredeyse ezber
ledim:
"Bak gardam, on senedir, keif getir, harcrah yatr, mah
kemeye git, iyice temelimiz kurudu. Bu Susuz (arazinin ad)
meselesini kurutmak iin bundan baka are kalmad. Sen, inci bizim verdiimiz karar sorarsan, ky postalara ayrdk. Her
postaya i bilir cesaretlilerden de birer ba tayin ettik. Onlar da
postasnda olanlarn silahn filan tamamlamaya gayret edecek
ler. Bugn cumay, snayn gn (pazartesi) imli'liler -arazi
iinde hasm ky- Susuz'a hep birden gelip sreceklermi... Biz
de srmek iin gideciyik... Gayri o gn ayrt yakas, kim kime
ederse. Bamza geleni ekeceyik.
"O gn kylden ayrlmayacana, Susuz'a varp da dara
gelince kamayacana, dinine imanna m?"
Karsndaki de grleyerek, yle edeceini byle edeceini
syleyip, evetesine elini basyor Kuran'n stne...
Biz de, yemini biten gidip, bakas gelinceye kadar oturuyo
ruz; Veli avu'un sz bitti mi ayaa kalkyoruz.
Sorunun ne olduunu, yemini niin ettiklerini herkes az ok
bildii halde, Veli avu'un durmadan ayn szleri yinelemesi
beni usandrmt.
tekileri iyice coturuyordu her seferinde.
Bu szleri cesurlukla kabullenenler, ieride oturan aalarn
takdirlerini kazanyorlar, ekingen davrananlarsa hem yerili
yor, hem de bask ile yemini ediyorlard.

26

Ah! En kk bir kar karsnda, insanlar on kilometre

tesindeki kardelerine dman eden cehalet ve ah! Anado
lu'nun ezelden beri zlemeyen kark toprak sorunlar!...

Ambar

Ambar iinde olan evler vardr. Ama bu trl ambar yaptr

maya, ounluun gc yetmez. Ambarlar herkesin evi nn
dedir. Yerde kazlm kuyulardr bunlar. Genilik ve derinlik,
tam byke bir bidon boyu. Ben bunlara "kuyu" diyorum ya,
herkes "ambar" der.
Buday, avdar, arpa gibi rnn harman kalktktan sonra
satlan satlr, un olacak kadar tlr, artan da (ok az) ba
harn ekilmek ve herhangi bir dar gn iin karlp satlmak
zere ambara konur. Baz kylerde ambar ii gren bu kuyular
svaldr. Bizim kyde sadece toprak. Altna stne saman denir, st kalnca toprakla iyice inenerek yerle bir edilir. Ku
yuya konulan rne toprak karr. karnca birka kez eleyip
alkalamak gerekir.
Bu kuyuya rn saklama gelenei, r dneminden kalma
bir alkanlk olsa gerek...
Kn seller yrd m, yamurdan korumak iin, bata bir
uval paras, elde krek, kuyusunun bandadr millet. Hemen
btn k gnlerinde herkes kuyusunun nbetisidir. Gelirken,
geerken, aklna estike (zaten aklnda baka ne olacak!) yok
lar durur. Gelen sele yol aarlar. Kuyunun bulunduu yer, ada
gibi ortada braklmaya allr. Yine de ounun iine su ge
er ve hayr brakmaz rnde. Delikanllarn dkkn borcunu,
kumar borcunu demek iin kuyudakileri aldklar da olur.
Ama her evde en az bir kpek bulunduundan fazla ileri git
mez hrszlk. Zaten kpek olsun olmasn ieride yatann kula
kiritedir.
Bir gn srekli ve korkun yamur yayordu. Herkes yine
kuyusunun bandayd. Aklma esti; ky odasna kaym, de
dim. Yolun iki yannda kuyularn banda millet. Canlar bu
runlarnn ucuna gelmi. Dokunsan ya sver, ya vururlar. Sadk

27

Aa'nn kuyusu millemi ve bu kalabalk ailenin oluu ocu

u svam paalar. Baktm; yalnayak, yamur altnda, ieri
ekiyorlar kuyudakileri. Saman, amur ve buday karmakark
bir halde, slannca tpk kumla kireten yaplan har gibi bir
ey olmu. Sadk Aa, "yice millemi" diyor. "Batarsa ieride
batsn, perian etti bizi evcek."
Hseyin Aa'nn evindekiler de paay svamlar. Yamur
altnda aile halkndan kimisi kuyudan karyor, kimisi ieri ta
yor. Ama onunki millememi. Komusu Deli opur, kllk
yapacam buray diye tutturmu. Dvmler, kaldryormu
onun iin Hseyin Aa.
"Hseyin Aa, zarar ok mu?" diye sordum.
"Keke ya gese de burada rseydi u mbarek" dedi.
"una bak, u ocuklarn haline! Bizi de perian etti, u nimeti
de. Senin anayacan; Deli opur, 'Evimin yakn, ne arar senin
ambar burada, ben kllk yapacam buray' diye tutturdu. inci kaldraym da irahmet durunca u yana kazacam ambar."

Deirmen

Be yl ncesine kadar kyde deirmen yoktu. Yaya olarak

bir gnde gidilen Demirci'de tlrd un. Bir uval un t
mek iin iki gn yolculuk, birka gn de orada nbet beklemek
byk sorun. Bu blgenin btn kyleri zaten unlarn orada
trler. opur Aa, bizim ky de deirmene kavuturdu.
Gayri, Demirci kyne gidenlerin de bir ksm buraya geliyor
lar. Gel gr ki, byk bir kolaylk salamad bu i. "Kuyu deir
mendir." Bir yarn kys oyularak yapld. Su, drt ky ar
yerden gelir. Baharn deirmene sra gelene kadar sabah olur.
nk, teki kylerin halk suyu kesip bostanlar sularlar. Ya
zn zaten bsbtn kuruyup gider. Knsa donar. Gzn su
bollanca artk ne tlebilirse... O zaman da kimseye sra
gelmez. Says yze yaklaan bir ky topluluu iinde, Demir
ci kynden sonra, iki kyde deirmen var. Birisi de burada.
Gzn frsat bulan, tebildii kadar unu tp koyuyor
bir kenara. ounlukla k ortasnda unsuz, ekmeksiz kalnyor.

28

Artk iin yoksa ve becerebilirsen kuyudan buday kar, temiz

le, kurut kurutabilirsen. Sonra sr eeini on saat teye. ou
zaman kyl, k ortasnda bu skntya katlanamaz. Fazlaca
tm olanlardan dn alr.
Bu durumu bilen evre kyler halk, uzun yolculuu, orada
gnlerce kalp nbet beklemeyi de gze alarak budaylarn
tmek iin Demirci kyne kadar gidiyorlar. Kan, eek ne
bulurlarsa ykleyip gtryorlar, ilerini gzden salam kaza
balyorlar. Hem Demirci kynn deirmenleri daha iyi ve in
ce tyor.
Ben de Demirci'de ttm unu. Gani avu'unkilere gre
baya iyi oluyor orann ekmei.
Aslnda, Demirci kynn deirmeni de kyn mal deil
dir. lenin bir zengini gelip, suyun birka inili yerine kondur
mu deirmenini. Rahat rahat kazanyor.
Bizim deirmenin ta eskir ya da baka bir bozukluu olur
sa Nevehir gibi bir gnlk yoldan getirtilir yenisi. ekebilecek
at karsa, o koca tan yklendii arabay.
ubatta muhtarn unu da tkendi. karde bir arada, yir
mi be kadar nfus. dnle de baa klmaz.
"Yahu" dedim, "gzden gidip siz de Demirci'de tleydi
niz ya ununuzu."
"yle deme efendi, biz bunu oradaki deirmene inat yap
tk. imdi oraya muhta olursak glerler halimize..."

Ekmek

Ekmei kazanma derdi bir yana, yenebilecek kvamda yapp

da yemek bile ok zor burada. Asl doduum kyde de by
ledir, ama orann saclar daha byktr, hem tandrn stne
konularak piirilir ekmek orada. Bu kyde tandr olmad iin
sac da ocaa uygun, kucak kadar genilii yok. Ekmek alan
tahtalar da ona gre. Ekmein bykl de, sac kadar olam
yor.
Ekmek deyince, kentlerin somunu gelmesin aklnza sakn.
Bu bizim ekmek kalnca bir yufkadr. Yine de ok kere ii ha-

29

mur kalr. Sindirebilene akolsun! Lastik gibi, ek ek kopmaz.

Kaln bir kd slatp yiyormu gibi gelir adama. Ama ne skn
tyla yaplyor o... u ekmek yapma derdi yok mu, bana yle
geliyor ki, bizim kadnlarn yaamn yar yarya ksaltyor. Ki
mi kylerde gzden, haftalarca urap bahara kadar yiyecek
leri ekmekleri piirip yyorlar bir kenara. Sonra her n ye
teri kadarn slatp yiyorlar. evre kylerden daha uygar bizim
ky bu bakmdan. Her gnn ekmei taze taze yaplr. Kadn
lar geceden kalkarak hamuru yourur, daha erkekleri yataktay
ken, yani afak skmeden o gnn ekmeini yapp yerine ko
yarlar. Biraz ge kalacak olursa, kocasndan yiyecei dayan
haddi hesab olmad gibi, ad da ayyar diye anlr ki, bir ka
dn kk drmek iin bundan kt sz olmaz.
Ekmek yaplrken kadnn gzlerinden yalar, apr apr
damlar durmadan. Ocak ha bire tter. stleri balar o yzden
is, kurum iindedir. Cehennem azab nedir diye sorsalar, "bu
kyde ekmek piirmektir" derim.
Ekmei gndelik yapmak iyi olur ya, ben burann deil de
teki kylerin yasasna uyuyorum zorunlu. Unumuz Gani a
vu'un evindedir. On be-yirmi gnde bir onlar yapar ekmei.
Bizim ekmek de, her gn onlara ayr bir sknt olmasn diye
katlanyoruz bu duruma. Yeni yapld gn, be alt tanesini
yerim taze taze. Ondan sonra kuruyup da olur mu sana bir ta
paras! Yemekten bir saat nce iki yanndan adamakll slata
caksn; sonra sofra bezine saracaksn, orada yumuadktan son
ra katlayp yiyeceksin. Bir kere bayatlad m, artk karnm iyice
ackmadka yanamam ekmein yanna. Gnde iki tanesi
ni zor bitiririm. Her keresinde yarm inik unu ekmek ediyorlar
benim iin. Aa yukar otuz krk ekmek oluyor. Birinde elli
gnden fazla srd, tkenmedi. Yeniden yaplmas iin haber
gndermediimden, Gani avu merak etmi, geldi.
"Senin yerinde ben olsam, oktan lrdm" dedi. "Buna ek
mek yemek mi derler!"
"Yiyemiyorum, ne yapaym?"
"Be herif! Ekmein sertliini bahane ediyorsun, kendini ek
mee vermiyorsun da... u kitaplarda ne var, bilmem. Adam
olana bir kitap yeter de artar bile. Sen ymsn babam nne!

30

Kendini onlara verdiinin yars kadar da ekmee versen, bak

nasl yersin."
"Yok be avu, kitaptan falan deil. Biz de kylyz ya,
anam nasl yapard bilmem, daha yufka olurdu da ondan m,
bunlar pek sert geliyor bana."
"Korkma o kadar, senin karn, barsak dediin ey kul ya
ps da eskiyecek mi? Allah'n elinden kt o."
u inanca vardm ki, ky salnn yoluna girmesi iin, il
kin bir frn gerek her kye.
Ben bu frn iini dnrken Gani avu'un kardei Hse
yin Aa, ona da kulp buldu:
"ehir ekmeinin bir saat yatt karnda, bu be saat yatar.
yle olmasa ekmek dayanr myd bize?"

En B y k S e v i n

"Kyl en ok neye sevinir" ya da "kylnn en byk se

vinci nedir?" diye sorsalar, hi dnmeden, "yamur yamasdr" derim. Her trl sknty o giderir, aclar o dindirir.
Bu yl ubat iyi gememi, krmadk hayvan koymamt.
Ama nisanla mays skntlar datt; bol yamur yad. Kyl
lerin gnlleri deniz, yzleri sevin emesi oldu sanki. Zaten
gk alad m, biz gleriz. O alamazsa, biz dkeriz gzyan.
En nemli beklentimiz gkyznden nk.
"Tanr, bir de devlet-hkmet dzenlilii verirse!..." dilekle
riyle dolu btn azlar...
imdi sonunu dnyoruz: Harman kaldrp da rn eve
getirinceye kadar da gven olmaz havalara. Ekin yetitikten
sonra ve harman zaman yaarsa ykm olur...

S a b a n a Eek Koanlar

Bizim kyde para topraktan karlr, topraklarmz ise kolay

kolay adama para vermez. Yoksuluz o yzden. Blne blne
payna den on-yirmi dnm tarlay, nasl olsa ekeceksin. Ge31

im yularn ona baldr. Onu ilemek iin "ift"e gereksinimin

var. Pulluu alamazsn ya, iyi kt karasaban elde ettin. Ko
mak iin kz ister. kz de, beri benzer herkes alamaz. Bir
ift kz, en aa alt yz lira. Alt yz lira ka yz tan altn
da, orasn bilmem.
O nedenle iftilerin ou, her ite kulland eeini, kz
alamaynca ifte koar. Bazan da kzle eei yan yana koar.
Bu ie kz de, eek de aar...
Harman zaman da, dveni ayn biimde srerler.
i yolunda olan bazlar, eek koanlara "dinsiz" diyorlar.
Oysa, bunlar namazn vaktini armazlar. Eek komasn da
kendini mi kosun, neylesin?
En srekli eek koanlar, Hac Ahmet'in oullardr. Bunla
rn bir gdk eekleri vard. 1936'da alnmt. 1946'ya kadar
tam on yl ifte, dvene kotular bu eei. Bir yannda da kap
dan yetme ufak bir kz... Bu eein on yl dayanna btn
kyl at kald.
imdi Hac Ahmet'in oullar ayrldlar. Birisi oban oldu.
teki ayn biimde iftilik yapmakta. Ama imdi, gdk ee
in yerinde bakas var.
Bu gidiin ilk nedeni, yokluk, "ot bitmeyen bozkrlar..."
Bir neden de; bundan daha baka trl yaaya heves edil
memesi. Daha dorusu, "En iyi gn, bugn" kans.

Makinelemekten G e t i k

Baharn gzel gnleri, k boyunca ektiklerimizi unutturdu

bize. Alt ay sonra, ayn ile yeniden balayacak ya, bahar
olunca insana scak gnler hi bitmeyecekmi gibi geliyor. Ye
ni bir ka dayanmak iin biraz g kazanyor insan.
Byle scak gnlerde ayrlk bir yer bularak orada ders ya
pyoruz ocuklarla... evremizde iftiler gne altnda ift s
ryorlar, trk sylyor kimi:
Kayseri mektebinde oldum candarma
Nazl yrim el szne aldanma.
32

Ben de sylyorum kendi kendime...

ocuklar ders aralarnda tutturuyorlar bir ark, "idem der
ki ben lym..." Unutuyor insan k, yorgunluu, yoksunlu
u... Gne, nimetlerin en by phesiz. Biz de Istrati gibi,
"Srtmz snsn da tek, ala katlanrz" diyoruz.
Yakup Kadri'nin, "Yazklar olsun seni sevmesini bilmeyen
lere ey gaml lke!" diye haykran sesi nlyor kulaklarmda.
Ben de ayn szleri haykrmak gereksinimiyle doruluyorum.
Bir orduya emir verecekmi gibi kolumu uzatyorum ileriye...
Ama deli sanrlar diye dnerek, boynumu bkp oturuyorum
yerime.
"Avarn Kol" denilen yerdeki kk ayrlkta "Kt P
narn yanndayz bugn. evremizde yedi sekiz kadar ifti
var. iftlerin kiminde inek, kiminde eek koulu. Bir tanesi de
apayla ekiyor tohumu: Hseyin Aa'nn Ali.
En yaknmzda, Koca sa'nn ifti var. Boyunduruun bir ya
nnda inek, bir yannda eek koulu. ifti sa, kendisi sryor.
Bacs da onun srd yeri tapanlyor kesekler krlsn diye.
Tapann arkasna bir ta koymu, ekiyor n tarafndan. Ayak
lar plak, baldrlar grnyor alvardan. liinin kollar tillim tillim... Yz kavrulmu, derisi dklyor.
ocuklarn anlattna gre, bu on sekiz yandaki kza, sa,
yalnayak diken inetmi, ceza olsun diye... Kz bir hayli ek
mi. imdi iyi olmu. "Gayri ta gibidir, ark filan istemez, o
diken inemek altrd ayan" diyorlar. Yznden akan ter
sapsar... Gz terden almyor. ocuklarn dediince, ayak
lar demir gibi. Kesekmi, tam, dikenmi vz geliyor ona.
Omzu sklyor zavallnn, tapan ekeceim diye. Derken
inek yoruldu; sa kard boyunduruktan hayvan. Eek tek ba
na kald. "Eek yorulmad m?" diyorum ocuklara. "ret
menim" dediler, "daha on inek yorar o. sa'y bile yorar. Ken
dini koacakt ifte sa biz olmasak. Tutaa da bacs yapacak
t. Utanyor bizden..." Gerekten, sa boyunduruu bir yoklad,
geri dnp bize bakt, vazgeti. Ac ac glmsedi. Kz, boyu
na ekiyordu tapan. sa, Kt Pnar'a geldi, su imeye. Konu
tuk biraz.
"Her gn m bylesiniz, canm?"

33

"Her gn, Mamdefendi."

"Ne kadar yer srebilirsiniz gnde?"
"Baz on, baz on be adm."
(Kaplumbaadan hzl olmasa gerek.)
"nek niye yrmedi?"
"Dayanamyor."
"Eek?"
"O iyi dayanyor. Diraatli. Bizi bile yoruyor."
"Sizi mi?"
"Ha, baz baz..."
"Ya Hseyin'in Ali'ye ne dersin?"
"O bizden rahat, Mamdefendi. Benim boynum kopuyor,
bak. Ona ne var? Cz cz apalayp geiyor. Hem o bizim ka
dar da ekiyor."
"Sen de yapamaz msn yle?"
"Hi bakmayacam ya, knayor elin olu. Hi olmazsa bir
dzeni var bizimkinin."
"Sap neyle kaldracak ya o?"
"Biz yardm ederiz."
"Ya sana kim yardm eder?"
"Allah!"
Yolda gelirken balad bizim ocuklar:
"retmenim, Demirci de byle srer, Senan da byle s
rer, Topal Musa da..."
Makinelemekten getik, insann yerine hayvan koyabilsek
o da yeter.

D a v a r Besleme

Bu Orta Anadolu'nun her yeri byle midir bilmem. Sanrm

en kurak ve acl topraklar bizim buralar. Baz yerlerin yeillik
leri, meyveleri, bol otu, ayrlar bana d gibi geliyor burada.
Ama burann gerei gibi, yle yerler de gerektir herhalde.
Bahar geldi, ekinlerimiz bir para geliti. Fakat ot, di kurca
layacak kadar bile yok. ifti olduumuzdan sr, davar az da
olsa zorunlu besleniyor. imdi ise, bizim davarlar atr, peri34

andr, krlmaktadr. Ben, bunlarn maddi zararlarndan ok,

zntsne dayanamyorum. Yrekler acs bir halde lp gi
diyorlar... yz elli evli kyn, bin yz davar bahara k
m. sr halindedir. u gnlerde dilini uzata uzata yine y
rekler paralayarak kk tkenen krpe kuzular yannda, davar
ksm da yarya inmekte. Zaten st verecek halde deiller. Kup
kuru iskeletler, kuru kesekler arasnda dolaarak tamamlyorlar
gnlerini...
obanlar, her ynden en ok yoksunluk eken insanlardr
kylerin. Ama bir kere altlar m, artk ky skar onlar. Ancak
srnn ardnda rahat ederler. Buna sonradan almak g. K
kken alana ise, iftilik, iilik zor gelir... Bir de davar gt
menin yolunu yordamn bilmek gerek.
Kn "Poyraz ni" denilen yerdeki inlerde kalr srler. o
banlara ekmek ve bulgur gider, orada piirip yerler. Davar sa
hipleri her sabah, otu olan ot, saman olan bir torba saman g
trr inlere. Davarlar bahara karlmaya allr bylelikle. Yi
ne de gznki davarn yars bile kmaz bahara. Kuzular do
unca da orada emzirilir. Kyde hi kimse kalmadan, kar, kz,
oluk, ocuk kuzu emzirmeye giderler her gn leyin. kindi
zeri de dnlr. Arkada, ky pssz kalrken, yol kalabalktr.
Bu kalabaln kuzu emzirmeye gidenlerden olutuunu unutu
yor da insan, irkiliveriyor kimi zaman.
Bir pazar gn, ben de katldm kalabala. Bizim aalarla
birlikte gittik kuzu emzirmeye. "Bir sigara iimi yer" diye bin
kere sylediler. Belki birer paket itiler varncaya kadar. Bir bu
uk saatte varabildik. Srler daha gelmediinden "pin"leri
gezdik. "Pin" diye, krpe kuzular iine doldurup barndrmak
iin yere kazlan, az kapal kuyulara diyorlar. Herkesin bir pini var. Kuzular emzirdikten sonra iine doldurup azn da ka
pyorlar; ertesi gn ayn saate kadar. lenler de oluyor. Dere
ler koyun leleriyle dolu. lenlerin yapasn yolup brakvermiler dereye. Msml olanlar eve getirilip yenir. Derenin y
znde, gneten kzarm leler birer davul biiminde. Dnya
da ne de ok ku varm. Her eidinden birikmi bu lelerin
bana.
"Mehmet avu" dedim. "Bu ne?"
35

"Allah'n emri!"
Susadk, kuyunun bana vardk. Amann!... Doada ka
trl bcek varsa hepsi iinde. Bir kadn st ingilini getirdi;
birka erkek bel kuaklarnn stne sardklar ipleri kardlar
ve birbirine ekleyip ingile balayarak suyu ektiler. Ama ne
su: Ne grn, ne de sorun!... mesem olmayacak. "lm
mz herkesle birlikte bu sudan olsun..." deyip itik aresiz.
Derken srler geldi. Balad kuzular pinlerin iinde melemeye; bir yandan da koyunlar barr, ac ac... obanlarn heybe
leri kuzu dolu. Sahiplerine datp iki yumurta bahi alyorlar.
Yirmi-yirmi be kuzunun hibirisinde bir bel (iaret) olmad
halde, heybeden karp seip seip veriyor. Hayretimi sezen
oban, "Efendi, deirmende artmadk biz bu sa" dedi. Meh
met avu tamamlad: "Szgelimi, kulann dibi kara kuzu Bekirolu'nundur deyip koydu mu, bir daha aklndan kmaz."
Herkes pininin banda hazr, hemen kuzular karacak.
Ama srler sulanmaynca olmaz. ocuklar arkadaki srlerin
nne sralandlar. Ama zor eliyorlar sry. Birisi geldi ku
yunun bana. Nuh Nebi'den kalma, bir khne tahta oluk var.
Kuyudan ingille su ekilecek de, bu sr sulanacak. Bunun
olana yok, diye dndm ilk nce; ama oldu. Yine balad
lar birka ip, tane ingil taktlar iplerin ucuna. Biri yorulduk
a bir bakas ekerek, her biri drt yz batan fazla sry,
saat iinde suladlar.
Kuzular emzirilip okandktan sonra dolduruldu pinlere. S
kn etti millet bu kez kyden yana. Ayrlrken, obann biri so
ruyordu:
"Kyde ne var ne yok, havadis var m?"
"Biz de senin gibiyiz... Duyup grdmz bir ey yok im
dilik" dedim. "Seni sormal?..."
"Dan banda ne olacak bende? Alt aydr buralardaym.
Bir ey grdm, duyduum yok. Halimden de mi bilmiyonuz."
Barn at. Gmlei muamba gibiydi. Gsnn kllar
zift gibi kapkara bir kirle svanm.
"amarn hi ykanmaz m?" dedim.
"Ne diyon? amar kim, ykanmak kim, biz kim."

36

Ekin Tarlas

Temmuz geldi, ekinler yetiti. Arpalar bir kar, buday ve

avdarlar . Biz de herkes gibi, alp ora bimeye koyulduk.
Baz gn belden olduk bkle bkle, bazan dizden olduk,
arpa yolarken ke ke, her zaman da elden olduk eke e
ke.
Babam, kk kz kardeim, bir erkek kardeim hep tarlada
yattlar. Ben de sabah oldu mu elimi yzm ykar, ceketi sr
tma atar, nerede ekin biiliyorsa oraya giderim. Bu scakta ce
keti niye alyorsun diyeceksiniz, ama birdenbire yle sert bir
poyraz kar ki, adamn cierlerine iler.
Akam dnerken, bambaka bir insanm ben. Dudam kav
ruk, belim szl, elimde hi hayr yok. Bazan orak kanatmtr,
bazan diken. Kurt kuyruklarnn kl gibi dikenleri doldurur avcumun iini, blk blk, kavlak kavlak. Ellerimin u haline
bakarm da, bunlar kaplumbaann buruuk ayaklarna benze
tirim.
Gmleim tenime, sam alnma yapmtr. Taramak iste
sem tarak batmaz. Akam serinliinde de imento gibi donar.
orabmla pantolonumun paalarna dolan ptrak dikenlerini,
ancak yarm saatte ayklayarak, gne inerken ben de derim
yola. Ne yalan syleyeyim, yolda rastladklarmdan utanrm
bu dnte. Onlar senden hallice mi diyeceksiniz; deil, deil
ama neyleyim, olmuyor ite. nsanlktan km bu halden
utanmamak gelmiyor elimden. Su nereden bulacaksn ki, tarla
da temizlenesin.
Yine de hora gemez grdmz i. Yaktramazlar bana
bu ii. ki ufak ocukla tek bana didinirken bile babam, "Sen
gayri efendi gaytna getin, biziynen srtme" der. "Biz iyi k
t, iki gn nce, iki gn sonra beceririk."
Yolda falanca aaya rastlarm. "Bre Mamdefendi olum"
diye ayplar, "efendilik baka, ireperlik baka. Baban grp
de syleyemedim seni gtrmesin diye... Geen gn Kavas'n
kllnn banda oturuyorduk, haber virdiler de ekin bitii
ni, hepimiz kzdk babana, olan yatlarnn yannda kk
dryor diye..."
37

Ama asl, "Efendilik kim, o kim, yz yl okusa yine yaktra

maz kendine" gibilerden yan bakmyorlar m, yreime iliyor.
Okuldan yeni ktm zaman syledikleri sz unutmadm:
"Okumuleyin ya vali ol, ya kaymakam. Sen de bizimnen ky
yerinde srndkten gilli ne hayrn grecen."

Harman

Saplar, tarlalardan ekilerek kyn dndaki bolua, ayr

lklara dklr. Harman burada srlr. Harmanlar hep bir
arada olduu iin toz toprak birbirine karr. ki, yel essin.
Harman yerleri kyn kuzeyinde. Tnaz savurmak iin yel
gerekli olduundan, byle gelmi, byle gidiyor. Geen yl
Toprak Mahsulleri Ofisi'nce kylye t vermek iin bastrlp
datlan Ekin adl gazetede, "Harmanlar kuzeye dkmek teh
likelidir. nk, rzgrdan taraf olduundan yangn ihtimali
fazladr" diye bir dnceye rastlamtm. Bizim kyllere at
m zaman onlar da atlar azlarn, yumdular gzlerini:
"Osandk bu ymrtalardan... Hepten clk kyor."
Bizim kyde bir sz daha var: "Yn yerini ben de gsteri
rim, ekini ileyen olsa..." Bu sz anmsadm da, glmekten
kendimi alamadm.
Sap kans akamdan hareket eder, sap getirmek iin; zel
likle uzak olan tarlalara. Tam kaplumbaa yryyle ar
ar sabaha kar tarlaya varr. Sap yklendikten sonra da ku
lukta ya da az sonra harman yerine dner. Akama kadar bir se
fer daha yapar.
Kan ve kanya koacak kz herkeste pek bulunmaz.
Onun iin kansz, ama bir kz ya da eei bulunanlar sap
ekebilecek kz, kans olanlara keik (ortak) olurlar. Keik
olmak iin yalvarp yzsuyu dkt konu komusu buna ya
namazsa, ite o zaman hali haraptr kylnn. Burnunu yere
dikip kt kt dnr gayri...
Dven ii, sorun deildir pek. Dvene herkes eek koar za
ten. Bir para ulun iine avdar sap doldurarak hamut yapp
boynuna takt m eein, haydi boyundurua.
38
J

Asl sorun, sap harman yerine indirebilmek. ok kr, sa

p, tarlann yznde kalm olan yok bu yl. kz, kans ol
mayanlar da trl hizmet vaatleriyle konu komusuna ektiri
yorlar saplarn.
Bu yl biz de komumuz Duranla keik olduk. Duran benim
ilkokul arkadamdr. Babas ldkten sonra evin ileri ona kal
d. Kans olmadndan, o da bizden rica etti.
Duranla babam, akamdan sonra kany koup sapa gidi
yorlar. Ben de sabahlar erkenden, onlarn Mustafa ile bizim smet'i alp, eeklerle birlikte harmana gidiyorum. Ortalkta e,
yani saptan ayrlm rn varsa, harmanda yattmz oluyor,
beklemek iin.
Durangilin Bayku'u, bizim Dden'i (iki eei birden) dve
ne koarak ocuklarn eline veriyorum. Onlar deie deie d
veni srerken, ben de harman aktaryorum.
Bazan "kanya gitmek" de dyor bana. Ama daha ok
gndz kansna gidiyorum. Gnde iki sefer yapldndan, ka
n tarlaya varncaya kadar, birisi srerken, teki kanya uzanp
uyuyor. Gndz seferinde de uyumak sras, gece srm olan
da. Babam yorulup da harmann glgesinde uyumak istedii za
manlar, kany ben sryorum tarlaya kadar; Duran uyuyor.
Amann bu yollar, ne yollardr... Her seferinde yolda devril
mi bir kan, adamn yreini szlatr. Dolusundan getim, bo
kan bile, dikkat etmesen devrilir bu yollarda... Bazan, yolun
en kt yerlerinde Duran' uyandrmak zorunda kalyorum.
Talar, yolun bsbtn silindii yerler bir yana, tarlalar arasn
daki o hendeklerden, yanlamasna inili kl dik ve dzensiz
bayrlardan kany indirip karmak, anasn alatyor adamn.
Bo giderken neyse... Ama ykle dnte, iki kii yatan taraf
na destek olmazsa, kannn devrilmesi iten deildir. Birisi tr
m, br anadutu eline alp var gcyle dayanacak... yi
ama, adamda kol kanat kalmyor. nsan insanlktan kyor ya,
kan bari devrilmese... Ama ne yapsan yine devriliyor sk sk.
Devrildikten sonra, her eyi yerli yerine koymak iin de anasn
dan emdii st burnundan geliyor adamn.
Bir gn, Akbayr'dan avdar yklemeye gittik Duranla. Yol
da Emmi'nin kans devrilmi. (Adn bilmem. Emmi derler.)

39

Kaldrmlar, sap yeniden yklyorlar. Ama boyunduruk krl

m, zelveler krlm, kzn biri fenalam.
"Selamnaleykm, Emmi" dedim.
"Aleykmselam, sar yeen" dedi.
Olunun gzleri suvack suvack yat. Eliyle aldka ya
naklarna bulatn bulatrvermi. Kannn stnde burnu kal
kp kalkp iniyordu.
Kany durdurdum.
"Bu ne hal, Emmi?" diye konumaya baladm.
"Gryon, her ey ortada, sar yeen. Bilmez deilsin ya.
Her gn bamzda. Kyllk, oca batsn... Yediin iine mi
iliyecek... Alt yok ark gibiyik..."
Hi deilse o alamyordu. Birden sz deitirdi; sanki
ben, "Neden alamyorsun?" diye sormuum gibi atld:
kzn azndan akyor seller,
Otursan alasan divane derler.
Emmi'nin airlii de vard baya... Habip Karaaslan'la kak
m deiti nedir? Ama bu cefalar iinde, o uyaklar yle yan ya
na gelir ki kendiliinden. Yalnz, ilhamlarn nankr topraktan
alan bu cefake aircikler, billur kadehten "akn arab" yeri
ne, bulakl kara anaktan hayatn zehrini imilerdir.
Srdrd Emmi:
kz hastaland zelve krld
Aclar canevime derildi.
Duran uyand:
"Ge kalrk, sr" dedi. "Emmi'yi hi grmedin mi be herif.
Her gnk Emmi ite. Sen de onun tesellemelerine mi havaslsn..."
ekip gittik.
Gelelim bize: Ben anadutla uzattm demetleri, Duran yer
letirdi zerine. Tam urgan sarmak iin asldmz srada, ar
kaya oturdu kan, saplar yere yayld. kincisinde de dzgn
koyamam olacak, yine akt. Sapn hi hayr kalmad. Taneler

40

bsbtn yere dkld. Deviririz diye korkudan, o trm ald,

ben anadutu, iki tarafndan yaparak getirdik ya, bizde de ha
yr kalmad. Yolda Emmi bekliyordu hl. Kyden zelve gele
cekmi.

Babam

Harman zaman yemekler, hemen her gn ya kabak, ya

pancardr. Kannn harman yerine gelme vakti yaklanca, bi
zim Behice ile Duran'n anas azklar getirirler. Yemeklerin
stlerini rtmelerini bir trl retemedim. Harmann bir ky
sna koyarlar. Sap kans geldikten sonra eekleri dvenden,
kzleri kandan salarak, ayn kysnda hayvan yatana s
reriz dinlenmeleri iin. Biz de kannn glgesinde, keriz ka
bak anann bana.
Harman yerinin her yannda, durmadan tnaz savruluyor.
Ardmz nmz toz. Elimiz, yzmz, azmz, burnumuz
hep sval saman tozuyla. Bari karnmza giden biraz temiz ol
sa! Nerde? Yemein de st tabakas saman ve tozdan bir kay
mak tutmutur. Dururken stn kapasalar bile, sofrada aar
amaz ayn duruma gelecei de belli ya, neyse...
Na zaman temizlikten sz aacak olsam, huylanr babam:
"stanbul'da byd sanasn bizim beyefendi! Ulan senin
mayan bu tozdan yaplm!"
Duran da, arkadalk gerei ya da gerekten yle dnd
iin benden yana yontar.
Bir gn, kabak yemeye oturduk. stnde yourt var kaba
n. Ama toz tabakas yourdu bastrm, kapkara etmi.
"Baba" dedim, "benim bildiim yourt apak olur, bu kara
yourt neden yaplr ki?"
Zaten parlamaya hazr, kplere bindi:
"Ulan" dedi, "ireper dediin adam, senede bir kan toz
yer! Toz yutmasa, ii rast gelmez. Sen kurban olamadn m bu
toza? Gzn seviyim o tozun. Sen de anarsn daha dnyay,
hele ck daha dur!"

41

o r u l u olduuna bakmadan, anam da "Al

lah'a gveniyorum" diye balad bizimle ekine.
i de kavruluyor, d da. Akamlara kadar yprandn gr
mekten de, benim iim ifte kavrulmua dnyor. Ekin bien
lerden ounun orulu olduuna baklrsa, bu yl ucuz kurtar
dk saylr; topu topu bir gen ld susuzluktan, ynn dibin
de.
Ama kk ocuklara gelince i deiir. Analar, babalar
tarlada orak sallarken, ecel de onlar kyasya biti. Bir aylk
la bir ya arasndaki ocuklardan, her gn kyde bir iki kur
ban verdik. lk on be gn iinde lenlerin says yirmi ikiyi
buldu.
Bazan anama ufak bir ey soracak olsak, "Benim dermanm
m var sylemeye..." diye ksa keser. Ama bir yandan da dur
madan ilahi syler. Kn klar oday gmbrdetirken, kadnlar
kapya birikerek onlarn sylediklerini ezberlemeye alyorlar
titreye titreye... Dinlemesi, hele bellemesi, ok sevapm.
"Peki ana, ilahi sylerken azn dilin yorulmuyor mu?"
"He olum, bundan da m az yorulurmu. Allah'n, Peygamber'in ad. Bunlar sylemesem, bu scaa dayanlr m? Bu
sayada lmyorum a susuz..."
eme, kyn yannda, aramz bir saat... mek iin getirdi
imiz iki testi suyu; hep atlak, yanan ayaklarna dkyor,
bana gsne dkyor ve bize komu tarlalardan su getirmek
dyor ok kere.
Ayaklarnn taban parampara. Ayana iyi kt bir pabu
aldk. "Onu kim srkleyecek" diyor.

Bana Gelince

Bu notlar sebze tarlasnda, ba bellerken, gne skp ter orrken yazyorum. imdi ekinler yetiti. Babam yalnz. Yarlm etmemek olmuyor. Ama benim onlardan ayrldm nokta
u ki, tarlaya giderken de kitap kt alyorum yanma.
42

u satrlar yazarken, herkes gibi biz de karpuz apalyoruz

anamla. Scak bunaltyor. Ben fazla dayanamayarak glge aryorum. Boysuz msrlarn glgesine uzatyorum bam. Yatp
dururken anamn sesi geliyor:
Alaklara karlar yad medin mi?
Bu scan olacan dnmedin mi?
"Dnsem ne yarar var ki, ana?"
"Ne olacak? Evden gelmezdin."
Kyde kimsecikler yok. Herkes iinde gcnde. Bir ben mi
kalacam? Yalnz, kadnlar yanan ayaklarn ara sra arktaki
suya sokarak katlanyorlar scaa...
Bozkr, tam anlamyla bomboz uzayp gidiyor. Srler, ke
seklerin arasndan a ana kye gidiyorlar salmaya. Bir ey
varsa memelerinde st adna.
Akam oldu. Eve geldik. Yarn burak yolmaya gidilecek.
Bir sre de oraya devam gerek. Alnyazmzn ark yaamm
z terek, bin yl nceki gibi dnyor, dnyor.
Ah bu durumu anlatacak g olsa kalemimde! Sanatlar
mz nerede? Onlarn gzleri grmeli bu sahneleri... Sel gibi
akan terlerden, ne bayaptlar oluurdu...
Yakup Kadri Yaban'da, ky gereine yle bir dokunacak
olmutu, kyametler koptu, Trk kyne iftira etti diye. Trk k
yn hl:
"oban kaval alar, ann
Hayat airanedir.
Fsldar, skt eder,
Bu bir gzel teranedir."
gibi drtlklerdeki havayla dnenler, bu memleketi tanm
yorlar; onun gerekleriyle hall hamur olmadka ky bildii
mizi iddiadan, onun adna avukatlk etmekten vazgeelim ba
ri.

Deli Kezban

Bizde herkesin tarlas yoktur. Ekin bime zaman bazlar r

gat durur aalara. Bu yl ekini olmayanlardan bazlar da, Hay
mana Ovas'na gitti almaya, artan da kymzde kald.
imdi askerde bulunan Veysel'in kars Deli Kezban da, Mu
sa Usta'ya rgat durdu on kileye (kile: 30 kilo). Bu scak aylarda,
bir yandaki ocuunu tarla tarla gezdirdi de, yine ldrmedi.
Herkes aakald bu ie; "Allah esirgediini esirger" dediler.
Musa Usta'nn Karaboaz'daki tarlasyla, tarlamz komu.
Biz arpa bierken, onlar da geldiler. Akama kadar gzlerimi
ayrmadm onlardan. Akam eve gelirken yanlarna uradm.
ocuk ynn yannda alyordu. Bize biraz akraba da der.
Kezban, ocuunun yanna iki dakika urayabildi, tekiler ar
pa yolarken. On kileye durduunu da ondan rendim.
"Mamt Aa" dedi, "be kilesine para aldm, Veysel'e yolla
dm. Be kile de bana yeter gayri, ne olacak!"
Sonra yine iine eildi.

orbalk

Bizim ahr, evin arka blmnde, samanlk da ahrn i ya

nnda. gz dam i ie. Ahrla samanlk, saydan oyma eski
maaralardr. Birka yl ncesine kadar, imdiki evimiz yoktu.
Ahr olan yerde oturuyorduk. Kendini denkleyince, n tarafa
bu evi yaptrm babam, ben Ky Enstits'nde okurken. eri
de kalan eski ev, ahr olmu.
Eyalarn bir ksmn oturduumuz eve sdryoruz, bir ks
mn da ahrn i yanndaki samanln bir kesine koyuyoruz.
Yatak ve buna benzer eyalar, evde kalanlardr. Samanla ko
nulanlar ise, hayvan pisliinden turu kp biiminde yaplan
petekler iinde yiyeceklerdir. Asln ararsanz, samanlktaki e
yalar ben, ie yaramayanlar sanyordum. Bulgurun, fasulyenin
falan oradaki petekler iinde olduunu, inein yemesiyle
rendim. Sonradan, iinde yiyecek bulunan kaplar da eve ta
dk ya, i iten geti.

44

Samanla konulan eyalar doru drst orada saklamak

ok zordur. nk kaps yok. Bazan kannn tekerini geriyor
anam kap yerine, tekerlerin kanya takld mevsimde bir
aa paras geriyor yerlerine. kzler usludur, ama inek ne
yapp yapp ipini koparyor. Samanla geince de, ne bulursa
yiyor. Bir ey bulamazsa, krp geiriyor oradaki petekleri,
mlekleri.
Yreimin bir kesini de, bu bozuk dzen yakyor. "Bu i
leri sen dzelteceksin. Ky kalkndrmaya kendi evinden ba
la. Bunu da yapamazsan, ne anladm ben senin okumuluun
dan" diyorum kendi kendime. Geri, her eyi elimden geldiin
ce dzeltmeye alyorum, ama yine de yle yantlyorum
iimden: "Ne yapaym, nce bir yap ister, onun iin de para!"
Geen akam yemek yerken, ierde takrtlar oldu. ray
alarak ahra kotu anam. Az sonra alamakl sesi gelmeye ba
lad:
"Kran giresice de, mundar atlaysca. Mosgof mal, gvur
inei... Biyilki senede, elimi brmde koydun! Bulgur mulgur
gitti. Al, inci de orbaln hesabn grdn. Ben naapiyim de,
nerelere gidiyim? Bktm bu inein elinden, illallah dedim. Ca
nm ksa da kurtulsam."
Kaklar atp kalktk babamla. Vardk ki, inein karn davul
gibi imi. orbalk peteini krm, yerle bir etmi. Zaten iki
lek kadarm orbalk. Yediini yemi, yemedii de samanl
n tabanndaki pislie karm. zerine de pislemi. Anam da
oturmu yere, dklenleri toplamaya alyor. Bir aa para
s alarak, inee vurmaya koyuldu babam da...
Harman kalkp da orbalk falan yapmaya iki ay var. Ho
kuraklk ylesine ki, harmann da kalkaca pheli bu yl.
Komulardan dn bulalm desek, yok. Bizim her gnk bes
lenmemiz ise, bulgura ve orbala dayanyor. Akam bulgur
pilav, sabah bulgur orbas...
Biraz aaladktan sonra, anam gidip kalburu getirdi. Gya
pislii eleyip, iindeki orbal ayracak. "Ana yok, olmaz" de
dimse de aldrmad, ayrd, ayrd ama yine pislik.
"Gel ana, lrsek de a lelim" diyerek kolundan tutup ge
tirdim eve. Hl dizlerine vurup dvnyor:
45

"Mosgof mal! Olanca umudumu da yerinen yeksen etti.

De, ben ne piireyim yarn da, nnze ne koyaym?"

Kooperatif

Bizim ilenin yedi sekiz kynde "Tarm Kredi Kooperatifi"

var. Aslnda kyllerin yarar dnlerek, hayrl bir erek iin
kurulan bu kooperatifler, bugn kyly bir kmaza sokmu
durumdadr. nk kyl, kooperatiften para alrken iinde
ilerleme dncesiyle hareket edemiyor, ald paray krl bir
ie harcamyor. Sadece kooperatiften ald paray eski borla
rna yatrarak, bir an iin hafifliyor. "Seneye Allah kerim" d
ncesiyle hareket ediyor. Sene ise, abucak gelip attndan
afallayveriyor; ounluk borcunu deyemiyor. Sonraya kalp,
faiz yznden iki katna knca, bsbtn deyemez oluyor
borcunu. Sonunda icraya veriliyor ve ite o zaman kara sefalet
ba gsteriyor. Bu evrenin kylerinde, kooperatife ortak olan
kyllerin yardan fazlas icraya verilmitir.
Borlu kyllerin kooperatif defterinde kaytl varlklarna
bakacak olursanz, her birini milyoner sanrsnz. Fazla para
koparabilmek iin "fazla mal gz karmaz" sansyla bol kese
den atp tutmular; kzler, inekler, atlar, mandalar. Tarla de
sen, ka dnm istersen. Hatta hi ifti olmayanlar bile, bor
koparabilmek iin bir sr mal yazdrmlardr. craclar, hacze
gelince btn o defterde saylp dklen mallarn yerinde yel
ler estiini grerek, elleri brlerinde kalakalyorlar.
Kooperatifin biri de bizim kyde. El aman diyorlar, ama yine
borlanmaktan vazgeemiyorlar. Oradan alp oraya yatrmakla
geiyor zaman. Gereksinimlerin banda kz almak geliyor. Bir
ift kz 600 liraya. taksitte deniyor. Daha sen ikinci taksidi demeden, bir de bakyorsun, kz sizlere mr! Ot olmad
ndan, doudan gelen bu hayvanlar burada yaayamyorlar.
in yoksa bir tana daha al, borcun bir kat daha katmerlensin.
Geen yl 600 liraya bir ift kz de babam ayrd celepi
nin srsnden. Kooperatiften 300 lira alp, 200'n birinci
taksite yatrd. Geri kalan 100 liray da baka gereksinimlerine

46

harcad. Gz geldi. Kooperatif para ister, celebin ikinci taksiti

de geldi att. Biz zaten gnmz zor ediyoruz. Elde avuta
bir ey yok. Ald m bizi bir dnce!
"Baba, ne edelim?"
"Nebliym, olum."
Baktm ki olacak gibi deil. Paral diye ad kan birka aa
ya yzsuyu dkp, faizle 300 lira denkletirerek kooperatife
yatrdm. Bu kez kooperatiften, daha fazlasn almak gerek.
nk hem celebi, hem bu yeni borlar, hem de teki gerek
sinimleri saysan, bu kadar daha olur.
Sonuta, Ali'den Veli'ye, Veli'den Ali'ye derken 400 lira
borcun altna girdik biz. Babam soluunu aladursun, faiz de i
ler bir yandan. Biz byleyken, hi para bulamayp da icraya ve
rilenler, halimize gpta ediyorlar:
"Buldu, buluturdu, yatrd baba! Bizim gibi arp kalmad
ya!"
Ah keke olsa da, hepinizi kurtarsam.
kzlere bir hastalk gelmesi olasl da hi aklmzdan
kmyor.
"Baba, yle bir kaza olursa ne ederiz ki?"
"Olum, o zaman baka are yok, boyunduruun bir yan
na sen koul, bir yanna da ben. smet de (kk kardeim) tu
taa yapsn. lrsek de yle lelim. Byle srnmekten, y
le lmesi hayrl..."

Beterin Beteri

Herkes gibi bizim saman da k ortasnda tkenmi. Bahar

zor getirmiler, ama hayvanlarda da hi hayr kalmam. Bahar
gelince, her gn ot toplayp yedirmek dt bize, yoksa nallar
dikecekler. Okulu tatil edip kendi kyme geldikten sonra, iki
i kt: Ya ift srmek, ya da ot toplamak. Ot toplamak daha
kolaydr dedilerse de, ben ift srmeyi setim. Akama kadar
dere tepe dolaacaksn da, bir heybe ot bulacaksn!
Haziran ay bylece geti. itili arn iinde, fasr fasr ka
bard ayaklarm. Toprak, ta gibi sert. Saban gemez topraa.
47

Zavall hayvanlarn az kprr iin zorundan, bir yandan ka

rnlar da doymuyor; soluyup duruyorlar. Azktaki yavan ekme
in yarsn onlara veriyorum, ama ne kar bundan. En ok sr
dm gn, yirmi admlk yer srebildim. Be adma kadar
dtm gnler oldu. Kendi yorgunluuma bakmayacam,
ama kzlerin halini grdke iimden kan gidiyor. ki ayda,
topu topu on be dnm kadar yer srebilmiiz.
Bu ile urarken, yine salverdim kendimi. stme bama
bakamaz oldum. Elimi yzm souk suyla alpalayveriyorum. Pislik iinde yzyoruz ya, aldrdm yok. Asl zld
m ey, okuyup yazmaya vakit bulamamak. Hep byleyimdir;
okuyup yazamadm m, l gibi bir uyuukluk ker iime.
Okuyunca cana gelirim. Bir kitab, tam on alt gn cebimde ta
dm, kendimi toplayp bir sayfa olsun okuyamadm. Sonunda
bir gn ift srmekten dnnce bu can skntsyla yattm. Bir
ter yrd benden. Soluk alamyorum. Bir saatte drt be kez
gmlek deitirdim terden. Her derdi unutarak benim bama
biriktiler bu kez de. Bir iki kocakar getirip ovalattlar. Ben r
pmyorum, anam babam baucumda alyorlar, komular da
gelip evremi sarmlar.
Akam olunca, iki kak orba itim. Biraz sonra uyuyuvermiim. "Gayri uyudu" diye sevinmiler. Komular dalm. Bir
aralk, kulamn dibinde bir ses duyup gzlerimi atm. Anam
baucuma oturmu, "Mamt, Mamt, Mamt, uyan hele yav
rum" diyor.
yle terlemiim ki... O, bamdan yorgan ekmeye alyor.
"Ne var, syle ana, terim soumasn."
"Yavrum, terin sras deil, kz lyor."
Bu sz iitince kendimden getim.
"Baban uyandrmaya korkuyorum. inci baylr, ne eder."
Naapalm, nrelim diye dizlerini dvyor. Yalar da bir
yandan gznden yasta damlyor.
"Ahrdan tkrt gelmeye balad. ray yaktm baktm ki,
uzanm abalyor yavrum, konur kz. Ayaklarn diremi, kt
kt vuruyor. Kaldrp kaldrp ban da yere alyor. lyor!
ld belki inciye kadar, yavrum, gak hele. Nidelim ki ya Rabb..."

48

Beterin beteri varm meer! ift srerken ektiim skntla

r bir anda unutuverdim. Bu da m gelecekti bamza! Okuya
madm iin zlen ben miydim? kz sa kalsayd da, ke
ke okuyamasaydm. Dnya gzmde karard. Ne yapacam
ardm. Neden sonra, titreye titreye doruldum. Emektar pal
toyu srtma alarak, sallana sallana yrdm ahra. Anam kolu
ma girdi. Babamla ocuklar ml ml uyuyorlard.
Uzatm ayaklarn boylu boyunca yatyor konur kz. Ei
olan sar kz de yannda dolanyor, gzlerini aktarak eine
bakyor. kzler yemliklerindeki kancaya urganla bal olur
du, ama anam zm ikisini de. Brnden drttm, kaldr
mak istedim, ama fayda etmedi. Beynim zonkluyor, nerdeyse
yere yklacam. kz m daha ar hasta, ben mi kestiremi
yorum.
Babam ardk. Daym, teyzemi, dedemi, komular hep
arp uyandrm anam. Ahrn ii ana baba gn. Herkes
sapsar.
Terim souduktan sonra kulaklarm uuldamaya balad.
Benim kolumdan tutarak zorla getirip yatrdlar.
Dnmeyi durduracak bir areyi hibir zaman bu kadar
aramamtm. Sanki bam mengeneye kstrmlar da skyor
lar... Hasta vcudumun stne dnyay yklemiler; altnda
eziliyorum. "Keke bugn grmeden ben gitsem" diye szlan
yorum iimden. Bir yandan da, "are var m?... Bu ileyi eke
ceksin, bu koullar iinde eriyip gideceksin, dayan Mahmut,
dayan" diye, kendi kendimi avutmaya alyorum.
Ahrda epeyce uratlar. Komular snk bir sesle babam
avutmaya alyorlar. "Cann sa olsun" diyorlar. Biraz sonra
kz dar kardlar, kapnn nne. Biraz da orada alayp
szladlar. Bereket versin, komular da acmza katldlar. Bizi o
halde brakp gitmediler. Ben kendimi yedim bitirdim yatakta.
Teselli verici szleri aklma getirmeye altka, kafam hep
kartna iliyordu: "kz lrse ift ubuk kalr. Sap, tarlann
yznde kalr. Harman ortada kalr. Kalr, ama babamn dedi
ini yapar, yine yaar gideriz. zlmekle bu gidiin nne ge
ecek deiliz a!" diye dnyordum, ama fayda etmiyordu.
Carnegie'nin bir kitab var hani: znty Brak, Yaamaya

49

Bak. Onu yazan benim yerimde olsun da, zlmesin elinden

gelirse...
"Her eye katlanarak yaamak gerek", ama cann yitirmesen bile yaamann anlamn yitirirsin.
ocuklar da uyandrp kara haberi syledi anam, gzleri
yaararaktan. Onlarda alaarak dar kotular, kzn yann
da, rlplak.
"kz nasl?" diye sordum anama.
"Nebliym yavrum, sendeleyerek ck ayakta duruyor. Dayn
'Geer inallah, ac ot yimitir, korkulacak bir hastal yok' diyor."
Biraz ferahladm. Sar kz, smet'in; bu hasta olan da
Nevriye'nin kzym. ocuklar evdeki mallar blrler
kendi aralarnda akllarnca. Nevriye, darda avaz avaz alar
ken, smet gelip yatt. Ah ileke kardeim benim!
"Aa, benim kz hastalanmam" dedi.
Seviniyor hastalanan kzn Nevriye'ninki oluuna. Bir ba
kma iyi, bari o teselli bulsun bylece.
Ortalk aydnlandktan sonra, sarmsakl yourt falan aktt
lar kzn azna. Ayakta duracak kadar canland, ama yine
halsiz.

Sevin

Her acy bir sevin kovalyor, yoksa katlanlmazd bu yaa

mn aclarna. yle mutlu gnlerimi bilirim ki, hemen bir rast
lantyla acya evrilmitir. Yine yle zntl zamanlarm oldu
ki, beklenmedik bir olayla bir anda aydnlanmtr.
kzn hastaland gece, sabah zor ettim. Yatakta kendi
mi yiyip bitirmektense, kalkp biraz hava almak istedim. Gire
ka biraz kendimi toparladm. Bamn ars kesildi. Kitaplar
falan kartrdm. Biraz da gezdim. im ferahlad azck. Akam
oldu, yattk yataklarmza.
Gece, anam yine uyandrd beni: "Eemiz kunnad (dour
du). Spas kanck" diye mutulad.
Zaten hayli zamandr gzlerdik. Bugn yarn bekliyorduk,
ama bamzn telandan eei unutmutuk. Hi gzlemezken,

50

douruvermi geceleyin. Anam bu kez, babamla ocuklar

benden nce uyandrm. Hepsi ahrdalar. Kalkp ben de gittim
yanlarna. Eek, kulaklarn dikmi, spasn yalyor.
Anam anlatyor:
"Gece yars birka kere hkrd eek. Kalktm, geldiydim,
ray alp da... Kirinin ayaklar km. Ben de ektim kar
dm."
Gzlerimiz ra gibi yanyordu sevinten. kz de bir par
a iyilemiti. Dn geceki acnn yerini, imdi byk bir sevin
almt.
"Bu kiriyi de Behice'ye veriyorum" dedi babam. Sonra ana
ma dnd:
"Avrat, eee bari para verdirmeyecek Allah, sa olursa ki
ri. Anas kocayana kadar yetiir, byr. O zaman da bu kunnar."
Eek yaladktan sonra, spann kulaklarn ttk, dik dursun
diye, gelenektir. Babam burnuna frd ve kulana seslendi:
"Kirr! Anandan arkaya kalma!... Seni canavar yir!" Bu da gele
nektir.
Sonra, "Gel gz, bi de sen ar da cesur olsun" dedi anama.
Bir de anam seslendi. Bu srada ocuklar da tutturdular. "l
le biz de aracaz!" diye. Birer de onlar ardlar. Benim
aval aval, hayretle seyrediime kzd babam. stermi ki, ben de
ocuklar gibi sevinten kabma smayaym ve spann kula
na seslenme istei gstereyim.
"Ben adam gznden bilirim" diyordu. "l ocuklar gibi
mal canls deilsin. Her eye szer bakarsn. yle iimize ka
r da, ne yapyorsak onu yap. Geriden seyretmeynen mal mal
olsa!..."
Bir de ben seslendim kulana aresiz.
Ahrdan karken, ocuklar bir trl ayramadk spann ya
nndan. Baka yolu kalmaynca, babamla ben ktk. Anam o
cuklarla ahrda etti sabah.
Daha ben kalkmadan, mutulamaya komu dar ocuklar;
daylarna falan.
"Ali Day, eeimiz gunnad gece, kirisi ganck hem de!"
O da cevap vermi:

51

"Azn (ilk st) san yeenim, gayri iiniz yrr, eeiniz

ganck gunnadysa..."

Bu da Bir Ky

17 Eyll cumartesi gn, "Salgn hastalk var Macarl'da,

oraya gideceim..." dediini duyar duymaz, salk koruyucusu
arkadam Cell zelik'in yanna ben de taklp gittim.
lm-doum cetvelini, ye Nuri Altnba'n yardmyla, ev
leri gezip yazdm. 13 evli kyde, 4 ylda 29 doum, 13 lm,
oran % 45. Fakat, evlerde ne kadar ocuk varsa, hasta yatyor
lar. Sanki k mevsimiymi gibi. Bomaca ve ksrk, sarartp
soldurmu ocuklar. Hepsi yatyor.
ocuklardaki hastaln nedenini renmek istedim. nce
susuzluu ve suyun pis oluunu ileri srdler. Yirmi dakika
uzaktaki Nebili kynden getiriyorlar suyu. Kylerinde ne ku
yu, ne eme, ne de akan bir damla su vardr... kinci nedeni
de yle anlatt bana ye Naci: "Efendi, belli, yokluk herkesin
banda bir ey. Scak yemek yemeye ne olacak? alak kemirmeynen karn doyurmann sonu ksrktr..." On bir ocuk
yatmakta bomacadan. Bir tanesi doktora gtrm ine alm;
ama, fayda etmemi ve ocuk lm. Onun iin doktora gitme
yi akl eden hi yok. Hem akl etsen bile, gtrecek durumda
deilsin. yle bir baktm, kimsenin yznde kan adna bir ey
arama... Kede otururken iki ocuk geldi yanmza, birisi to
pal, birisinin gzleri trahomlu...
Evleri gezerken, "Gtrmeye gtrmezik ya, gtrnce de
fayda etmiyor!" deyip unu da ekliyorlar: "u yatan ocuklar
da lden say, l gaytna geir Mamdefendi; bunlar gakp da
adam m olacaklar?..."
Bir odaya oturduk sonra.
Hangi dertlerini konuacaklarn ardlar. On ev sahi
binden alts yanmzda idi. Harmanlarndan hi rn kalkma
m; neredeyse dilleri konuurken, gzlerinden ya akacak gibi
bir durular ve baklar var.

52

On evin, alts renperlik yapyor. O alt evin de drt kcrdakl kanlar var. Artan yedi evin insanlar, Konya kyleri
ne giderek obanlk yapyorlar.
Askerde yeni harflerle okuma yazma renen kii var bu
kyde...
lerinden en zengin ve fazla gelirlisini sorup durumunu
renmek istedim; ye Nuri Altnba' gsterdiler, iki kz, bir
inei, dokuz koyunu, tavuu var. Hemen ekledi: "Bu yl on
lar da keserim, boa yazma efendi!"
Toprana ve kaldrd rne gelince:
"Ah gardam Mamdefendi, hep o toprakszlk deil mi? O
deil mi belimizi bken? Ben kendi nefsime be karda bir ara
daym. Elli dnm ekinimiz var topu topu. Krk kile tohum ek
tik. Elli dnm ekinden, on kile buday geti elimize. (Bi
zim kye kyasla, bunlarn hi bitmemi...) On alt ba horan
taym (nfus). A nreceyik! Paraynan zahire almaynan baa
klr m? Benimkisi de ck safsata m ne? Sanki paramz var
gibi konuuyom biliyon mu?"
Bu arada, oturanlar arasnda syleme hzland.
Herkes "saman" diyor da baka bir ey demiyordu. "Saman!
Saman!... Olmazsa keserik hayvanlar. Zaten acknca onlar
yatrp kesmekten gayr aremiz ne?"
Nuri Aa srdrd: "Saman derdi, cilis bela Mamdefendi
ya!... kzleri satmaynca idemeyeceiz. -be kere pazara
srdm, bir ey vermiyorlar. Senin yz liralk malna getirip
otuz lira veriyorlar haydi haydi...
"te byle bizim iler, batkn ki, batkn... kzlere el para
vermeyince nidelim? Onlar kesip ev horantasna yidirmeli. o
cuklar filan da topraa yidirmek ilazm gelecek ellem... Ne
idelim gardalk atk! Herifin biri yle demi vaktin birinde:
'Kpr altnda sandk
Batan ayaa yandk!...'
"Peki, on kile budaydan gayri bir gelirin yok mu?" dedim.
"Baka gelirim mi? Hi yok valla. Yalnz on kuru buldum
geen hafta pazardan gelirken. Elimizi Allah'a ayok. Bu yl
53

tm ldk, dedim a. Bi sam saptan, eline geen on kile

den ne olur? Allah bi kap aarsa aar. Uzaktaki zengin kulu
nun birine merhamet verir de, bizi sebeplendirirse bilmem!
Yonsom nideceimizi bilmiyok. Diimizi ska ska lm gzleyeciyik. lm kurtarr, lm! lnce de nasl olsa biri sr
yp leimizi evden karp atar oraya..."
Nuri Aa'nn ac ac ve ksk ksk sylediklerini ivedi ivedi
ben not ederken, yanmzdakiler de bize ve birbirlerine baka
rak, balaryla onaylyorlard sylenenleri. Nuri Aa'nnsa, on
gn dinlesen sz bitecee benzemiyordu. Kstebek delii gi
bi, her bastn yerden su kyordu; ii dolu idi:
"Bekiye, miktara filan bir ey veremezik gayr. Fakat, st
ba iin iine syor. Evdekilerin stne bana yenisini deil
de eskilere yamalk alaym desen, iki yz liraynan kapanmaz.
in bu yann hi dnmyom bile. Kuru ekmei bulurlarsa
canlarna minnet. Gbeklerini sallasnlar gezsinler ya..."
"Daha!" dedim.
"Bu kadar yetme mi; daha syleyim mi?" dedi.
Kolum da yorulmutu.
"Biraz da u komularla konualm" dedim.
"te byle bizim hallar" dediler hepsi.
Osman Aa diyorlar birisi:
"Valla billa on kile arpa kaldrdm, tohumu kaybettim. Bu
day hi bitmedi. Arpay da ekmesek, yandydk. Amma bunu
nideyim? Yem mi yapym, yiyim mi, ekiyim mi?"
"Vay deli deli!" dedi Deko. Osman Aa yabanc imi. Ona
bakarak, "Vay deli, daha bir de yem bekliyor" dedi. "Anlalan
denk sizin kyllerin iki ba. Kes! Kes kocalama kzleri de
yidir ocuklara!"
"Ulan Deko! Dediin doru, kzleri kessek de olur, amma
yakacak da yok; tandrda ne yakacyk?" dedi teki.
Konuup boalnca biraz yatmtk. Artk ardan konu
maya baladk.
"Yavu!" dedi Nuri Aa. "Geen yl, bu yl lenlerde ne
var!... Bundan sekiz-on yl nce bizim eve bi kran girdi, tam
on tane l kt. Allah seni inandrsn..."
Memo:

54

"O vaktlar hep yle oldu olum! Anam anatrd irahmetlik

de; 303'n ktlnda tek bi inik arpa gemi ellerine; tam iki
ay yasz tuzsuz un bulamac piirmiler, avu avu. O yl elli
kii krlm alktan bu kyde!"
"Baka deil de, tam akyaln sras ki yani! Gemeli u
yola, 'in eekten usulcack kuzum!' demeli. 'Cebinde, heyben
de ne varsa yiyelim.'"
Bu sz syleyen de, Veli idi. Bana dnerek de, "Efendi ku
zum, burda denenleri ive ive yazyon ya, defterde kalmasn;
hkmet babaya sal da, ne diyecese diin halmza..." dedi.
O yabanc sze kart:
"Baka aremiz yok ya, acep yle baka yerlere gitsek, tozcu tutmazlar m ki bizleri deirmenlere?"
kindi gemiti.
"Neyse, ok ba arttk, kusura bakmayn, bize izin" dedik.
"Gle gle, kusur bizde, gidin Allah selamet versin" dediler.
Ayrlarak, akam kye geldik Cell zelik arkadala.

Tohumluk

Kula tkal kalmad bu duruma ile yneticilerinin; onlarn

da yrei szlamtr belki, ekinlerin gazel oluuna. Durumu
yukarya da duyurmu olmallar ki, Ziraat Bankas yoluyla to
humluk buday datlmasna karar verildi.
Tohumluk alma sras, 19 Eyll 1949 pazartesi gn bizim
kyllerdeymi. Akamleyin tellal arld. "Herkes!... Nfus
czdann!... Cebine alsn!... Drt dene! Foturaf ilazm! ymal
etmen! Gece eere tohom almaya gidiliyor! Baka bir diyecei
olan aaaam miktarn odasna gelsin!..."
Her szck arasnda bir mola veriyordu srtma Hamdi.
Akam muhtarn odasna biriktiler. Kimi nalna, kimi mhna
vurmaya balad.
"Ne olur bilader" diyorlar, "105 kilav budaynan ne olur!
reper bana bu kadar tohom veriyorlarm, kile mi ne olur
herhalde..."

55

" kileyi getirip, ne kadar yere ekeciyik? Alt saatlik yoldan

getirdiimize demez."
sa avu'un olu Mustafa, "Hkmet ii hep byle olur yavu, bilme misiniz? Hkmetin ettii hayr, rktt kurbaay
demez" dedi. "Hemin, tutsun ambarlar hep size mi dayasn?
Bunca kyde bunca ana kuzusu ireber var. er kileden yetirebilirse gine akolsun hkmete..."
Hepsi, "Orda alr, orda satar, harcar gelirik" diyorlard.
Kentte ald tohumluu satmamay yeleyen birka kii de,
harlk sorununu dnyorlard:
"Ya evdeki paklann (fasulye) bir leini gtrp harlk
yapmal; ya aldmzn bi kilesini satp harcamal, baka are
yok" diyorlard.
Muhtar, "Komular, ne olur ne olmaz, belki bi iki gn bek
lemek gerekir" dedi. "Ekmei neyim ck canl aln. Orda ke
paze olmayalm. Kimse kafa kdn unutaym demesin sa
kn."
Gece herkes eeine binerek yolcu olacak ve "dayralarn
alma sularnda" kentte bulunacakt. Bu karardan sonra dal
dlar... Muhtar, yeler ve ben kaldk odada.
Veli avu, "inci gine gafasna not eder ya, varsn etsin
Mamdefendi" diyerek at azn:
"Girecek k iin bizim iki kan saman var Mamdefendi"
dedi. "Alt ba mal gk, byk. Evde de yle bi dirhem ya
kacak yok... Nideceyik bilmem. Ulan arkadalar, byle senede
her ey aksi olur zaten. Allah'n takdiri mi ne? Bugn davar sa
m yerine gitdiydim demin, karlarn hep karnlar gde ulan,
hepsi gunnac vabal boynuma."
ye Hseyin Aa, "Veli avu! Dnyann byle olduunu
bilseler ordan kmazlar o ocuklar, ne are ktktan sonra anarlar ka keydiini dnyann" dedi.
Sadece sz sylemi olmak iin, "Bu ne kadar bezginlik ya
hu! imdi kuyularnz asak yz kile zahire kar her biriniz
den" dedim.
"Allah agna Mamdefendi, el desin, sen deme byle" dedi
Veli avu. "u kyde yok mu u kyde; kileynen, iki kileynen 'harman galdrdm' diye alay alay gakanlar ok. En

56

ireberim diyen zenginimiz aban Aa, ya on kile kaldrd, ya

yirmi kile, fazla deyil..."
Yiyip itiklerini sormak aklma esti. Biliyorum ki, u gz
mevsimi balangcnda karpuz-ekmekten baka bir ey yemediler.
"Yavan ekmek nemize yetmiyor" dedi yine Veli avu. Son
ra gayet iten ve ackl: "Senin geim dediin bi srdr bre Ma
mdefendi; kimse bilmez kimin neler yiyip, neler ektiini. Def
tere galeme gelmez bu. Gelse de okuyan ne anayacak? Gelip
beniminen bi ga gece yatp gakmal da bellemeli, Veli avu
nasl geiniyormu..."
ki gn sonra geldi tohum almaya gidenler. Yalnz drt kii
kye getirdi aldklar kile (105 kilo) tohumu. Gerisi, satm
ve en nemli, sk gereksinimleri iin harcayp gitmiler. "Hkmete borcum olsun, gzn seveyim" diyorlar.

57

Ky Yaamndan Sahneler

Dnya Turu Gibi

Kendi kymle retmenlik yaptm kyn aras on saat

eker yryerek. Aa yukar bir gnlk yol. Kara tepelerden
ve kara tepelerde kararan ingi talardan baka kimseciklere
rastlamazsn yolda.
Ylda be alt kere bu yolu tepmek der bize. Eekle gitsek
lmden beter... Yaya gitsek daha ehven...
Yk olmad zamanlar yaya gider gelirim ve on, on bir sa
atte alrm yolu.
Eylln 15'i, 7-16 ya arasndaki ocuklarn saym, kayt ve
kabul, sonra da retime balamak zere gitmek gerek. Eya
lar sonra babam getirir, ama o gelinceye kadar ok gereklileri
bir heybeye koyup eein srtna vurarak srmekten baka are
yok.
Sabah saat altda dtm yola. Bir trl yrmez hayvan.
"leride alr herhalde" dedim. Biraz daha gidince, bsbtn
arlat. Burnu akyor, hasta olsa gerek. Akam bir eycii yok
tu oysa.
Ne bu heybeyi alsaydm, ne bu eei nme katsaydm.
Binmekten getim, doru drst yrse nmde... Brakp gi
deceim, ama kyden de hayli uzaklatm. Geri dnmek g.
"Deh, !" diye drte drte gitmekten baka are yok.
Dbl dbl yrd nmde eek. Ben de uydurdum ona
admlarm; ar aksak gidiyoruz.
Saat dokuza geldi, ortalk iyice snd. Hasan Da'nn s
tnden bir uak grnd. Adana'dan Ankara'ya gidiyor. Benim
erieceim yer olan Ekecik Da'n iki dakikada ap, savutu
gitti.
Eekle ben, arada srada dinlenerek, bu yryle yolumu
za gidiyoruz. Yolun te birini zor gitmitik, ikindi oldu. Eee

61

kzdm fayda etmedi, nne dp yularndan ektim, ardna

geip imballadm, bouna! Bir bezginlik kt iime.
Uak ikindi st geri dnp, yine stmzden geti. Onun
gidiiyle dn arasnda aldmz yol llse, iki kilometre
kmazd. O Ankara'ya gitmi, geliyordu.
Akam oldu, yats oldu, gece yars oldu. Eek nde ben ar
kada hep yoldayz. Kulaklarm n n tyor. Eein gzne
konup kalkan sineklerden baka canl bir yarata rastlamadm
yol boyunca. Bereket ay var.
Uzatmayalm... Ne hasta eekte can kald, ne bende. Dizlerim
tutuldu. Nasl yrdmn farknda bile deildim. Dilim dama
ma yapmt. Heybeden karp bir lokma ekmek yemeyi ca
nm ekmiyordu. Sallana sallana, bitkin halimizle yine yrdk.
Sabah horozlarn sesi duyulurken kye yaklatm. Okul yolun azndadr. Ky biraz daha tede kalr. Eek okulun nne kendini
att gibi, uzand yere. Ben de uzandm duvarn dibine. Bu sra
da afak skm, ortalk aydnlanmt. Gzlerimi aamyordum.
akna dnmtm uykusuzluktan ve yorgunluktan.
Azck dinlendikten sonra, kalkp heybedeki arpadan biraz
n eee verdim. Yatt yerde yedi ve can geldi. Ayaa kald
rarak bizim komunun ahrna srerken, gne domutu. Bi
zim komu, "yi gelmisin Mamdefendi, gece erken mi ktn
kyden?" diyordu.
Eee on be gn hizmet ettim burada. Sonra babam geldi,
onunla geri gnderdim. Eein nceki ve u son halini grp de
arada hastaland zaman bilmedii iin, ben anlatnca gld
babam.
"Bi gece, bi gndzle Ankara'ya giderim ben, o eeinen.
Sen eek srmesini unutmusun da ondan. Ne dnyordun
kim bilir yolda, eek srmyordun da..."

Gazel

Ne Fuzul'nin dertli gazelinden, ne de Bki'nin velveleli ga

zelinden sz aacam. Sadece bizim kyn kupkuru, ayn za
manda Fuzul'ninkinden ili gazelini anlatacam:
62

Bizim kyn nnden, sular bou bouna giden bir ay

akar. Yazn en scak gnlerinde buras lynca, kyn yaknn
daki emeden doldururlar suyu. Eyllde aalar yaprak dkp
sular gazellendikten sonra, hazirana kadar emeye gidip su
alan olmaz.
Sen mikroptan, hastalktan sz ap da t vermeye kalk,
"Gazelli su, derman m sar" derler, "emesi batsn!"
ayn suyuna yaz mevsiminde ilgi gsterilmeyiinin tek ne
deni, suyun lmasdr. Yoksa kyn btn pislii orada ykan
m; bir sr at, manda onun iinde yaydrm, rl pl, bu
lank akarm kimin umurunda! ifa niyetine ierler de ierler.

Ky Evi
Tabannda deme; ayrca odalar, mutfa, kileri, helas,
hamam tamam olan bir kocakent evi gelmesin gznzn
nne.
Mutfa da, sofas da, yata da, oturmas da iinde olan,
toprak ve is kokulu tek oda... Toprak tabanl, ta kemerli, is s
val bir yer.
Hemen btn evler bu tiptir. Ailenin btn nfusu o tek gz
evde yatar, kalkar. Duvarlarda aa kazklar doludur. Ya krk,
ie yaramaz bir mlek ya da isli bir kese asldr oralarda.
"Ana, bunlar atmal, ne ie yaryorlar sanki?" deyince, "Ba
mza bela kesildin oul. Git, yavrum, git. Koyduumuzu koy
duk yerde, dediimizi dedik yerde durutmaz oldun. Delirdin
mi sen, n'ittin?" diyor anam.

Tandr
Bu tek odann ortasnda fidan dikmek iin kazlan ukurla
ra benzer bir ukur vardr. Buna tandr denir. Kn her sabah,
yani gnde bir kere yaklr. Bu kuyu gibi eyin, nasl yakld
na insan akl erdiremez ilk bakta. Kstebek delii gibi bir de
lik -adna "klle" derler-, duvarn altndan tandrn tabanna
63

gelir. Tandr, yanmak iin havay buradan alr. Tandrn ii bi

tince, deliin d taraftaki azna, ul aput tkanr ki, hava ge
lip ierideki atei soutmasn.
"Ana, bu ok zahmetli, hem de pis i. Bir soba alsak."
"O da neymi?"
yle yle, diye anlatyorum. Kavryor:
"yle ey yaramaz bize. Tandra yar beline kadar gml
meyince olmaz ki..."

Kaynak
Tandrlarda yanan, yalnz tezektir. Tutturmak iin de boruk
ve kesmik kullanlr.
Tandr yanarken, islenmedik bir yer kalmaz evde. Dardan
bakarsan, duvarlar bir frengili yzn andrr. eri girersin, ta
van da, duvarlar da zifttendir.
Tandr yanarken, ieride, ayakta durulamaz. melirsen ya
da ban iyice yere yaklatrrsan, duman bann stnde kalr.

Krs
Sylev ekenlerin kt krs deil bu! Yemek pitikten,
akam yemei de pisin diye mlekle tandra konulduktan
sonra, tandrda snmann sras gelir.
Akama kadar scakl korumak iin, stne drt ayakl bir
krs kurulur. Onun st de kilim, ul gibi eylerle rtlr. K
gn oluk ocuk bana p, akama kadar oradan ayrl
mazlar. Hele bir kocakar da korkulu masallarn ucundan tutuverirse, ocuklar korkularndan, balarn krsnn altna so
karlar.
Akam yatarken, btn yataklar tandrn kylarna yaplr,
ayaklar tandra gelir. Drt yanna, drt dek mi serilmitir; en
aa sekiz kii vardr drt dekte. ocuklar er, drder ya
tarlar kalabalk evlerde. Bu, tandrda on alt ayak birleiyor de
mektir.

64

Pencere

Evimizin penceresi ikidir. Birincisi, tandrn tam stne ge

len yerdedir. Damn bandaki kp ya da mlek kr onun
iaretidir.
Yan pencereler her evde bir tanedir. En by Varlk der
gisinden kk, yaklak 25x50 santim byklndedir. Bu
yan pencereler, camn bulunuundan henz haberli deildirler.
Yaz k ak dururlar. Tepedeki ise, klar yass bir tala kapa
tlr.
Kn en souk gnlerinde, yan pencereyi aa paras gere
rek, aputla tkarlar. ou, kedi girecek kadar byk oldukla
rndan, yar yarya svaldrlar.
Tepedeki daha nemlidir, o olmasa duman kmaz.

Aydnlk

Koca kentlerimizde petrol lambas, gemiin khne bir ara

c diye anmsanr. Ama kylerimizden ouna bu lamba, uy
garln bir verisi olarak, daha girmi deildir.
Bizim isli evin, zift gibi elime svanan tezek ve ra isleriyle
badanalanm uygun bir yerine, bir aa ivi akp ilk olarak
gaz lambasn taktm gn, en byk yengiyi saladktan son
ra koltuklar kabaran bir kumandana dnmtm.
ocuklar armt.
"Ana gz! Bak bak, karnndan yanyor, bizim u ra gibi
lnden yanmyor" diyorlard.
Ben yanlarndan ayrym ya, imdi artk o lambay yakm
yorlar.
"Neden yakmazsnz baba, ana?" diyorum.
"Yazn tatilde eve dnnce kendin yak lambay. inciki de
virde, ona gaz m yeter? Hem bir dse bin para olur, nemize
gerek!" diye karlk veriyorlar.

65

Parann Y e r i

Baz ahrlarn kaps evden ayr ise de, pek ou, evin iin
dedir. Mal selamette mi, gelir keyfi kylnn. Kokusu biraz
fazlacana olsa da aldrmaz gayri.
Fethi'nin olu, yap gndeliinden krk be lira kazanm.
Bu kt paralar, her zamanki emin yere saklam: Ahrn du
varndaki delie.
inliler gibi yapp stn svasayd, herhalde bir ey olmaz
d. Ama buza nasl etmi etmi, delikten ekmi karm pa
ralar. Gevelerken grp azndan almlar, ama ok ge. Git
mi paralar elden.
Bu hikye, bizim ocuklar anmsatt. Geende soruyordum
ocua:
"ocuum, ka gndr bir kalem alamadn?"
"retmenim, babam yabana gitti; anam da parann yerini
bilmiyor. Dn akam ahrdaki delikleri hep aradk, bulama
dk."

Istampa

Ky odalarnda, duvarlar kaplayan zift gibi is tabakasnn

deerini bilmezdik. Meer o da ie yararm.
Delikanlnn birisine bir ilmhaber yazdm. Muhtarn evine
gidip mhrletti. Getirince baktm, muhtarn bast mhr, b
klm kdn her yanna svanm.
Nedenini aratrdm. Muhtar, stampann bulunuundan ha
bersiz olduu iin, tkenmez bir kaynak kefetmi; btn du
varlar stampa!... Hem de mrekkebi, tkenmez trden...

K y n Saati

Kyllerin birok pratik lleri vardr. Soyunup yere otura

rak topran tavn anlamak, keinin kuyruuna bakarak, hava
nn iyi ya da kt olacan kestirmek gibi...
66

Bizim kyn saati bile byle pratiktir... Geri, Kele Hoca'nn klstr bir saati yok deil; ama ona bavurmak kimse
nin aklndan gemez. Caminin kaps batyadr. Kapnn eiin
de bir bel (iaret) vardr. le namazna biriken halk, oraya ba
kar durur. Sonra gne o "bel"e geldi mi, ezan okunur...
Akam, gne batp da, batt yer kzarrken.
Yats kestirmecedir: Sabaha kadar yolu var. "Ne kadar ge
klnrsa, o kadar iyidir" derler.
Sabaha gelince; onu da tanyerine gre ayarlayp, ezan oku
yor hoca.
Diyeceksiniz ki: "Kn gne buluta girdii gnlerde nasl
biliyorlar?..."
Ondan kolay ne var: Erek, hocaya uymak deil mi? Halk ho
caya uyduktan sonra sorun kalmaz. Namaz vakitleri dnda
ise, zaman kavram kimseyi ilgilendirmez...

Kap Kaak

Sulu yemekler, tarlaya mlekle gelir. Azna, kapak niyeti

ne bir aput balanr mlein. Sonra bu yemekler souk suy
la yle bir alkalanveren eri br, kalaysz sahana boalt
lr. Krk yllk, kmr gibi kara, kimi atlak, kimi sapsz aa ka
klarla yenir.
Bizde de yle. Bir gn bana, bir tane demir kak ayrmlar.
"Belki tahtay beenmez" diye. Kibarlk edip onlardan stn
m tutacam kendimi; frlattm, attm ka. Bir deste yeni
aa kak getirttim. Hemen sakladlar. Zaten her evde vardr
ya, yenileri saklarlar.
"Bunlarn ne ktln grdk?"
Pisliin her trlsne katlanyorum ya, bir gn canma tak
dedi de, sofraya oturmadm. Babam kalkm, yemek yediimiz
sahanla eei sulam; testideki suyu tketmecesine hem de.
Yaznn yznde, ekin tarlasnda a susuz kalakaldk...

67

Eller

Hasat zaman. Bu ayda eller ykanmyor.

"Baba, neden ykanmaz?"
"Akam ykasam sabaha kadar direr kalr, ekini ileyemem.
Hi ekini ilerken de el ykanr mym? Nereden aldn o akl sen?"
Ho, zaten ellerde ykanacak hal mi var? Parmaklarn btn
boumlar yark. Hele elle birletikleri yer!... Btn aput sar
l. Yemek de yle yenir. Kir desen, elin kendi kalnl kadar
var. El, suya demeyince, yzlerin hali ne olacak? Dudaklar
tekmil yalama. Tra yok. Genci sakall, kocas sakall. Kir, sa
da yaptryor, sakal da.
st baa gelince... Onu anlatmak, deme babayiidin harc
deil. Neresini anlataym bilmem ki. ilikte koltuklarn altnda
ki o kmr karasn m? Omuz balarndan dar vuran kirini
mi? Yoksa aklna estike, cartadan bir kenarndan yrtarak par
mana sard donunu mu?
Bir de uygarln isterlerine uygun klk yasas karmam
myz!

Cenneti l

Havalar snd m, ii i kadnlarn. Kn uyuukluu yava

yava geer, gnei emdike canlanr bedenleri... karlar du
varn dibine, serili seriliverirler. Ama buralar ayn zamanda
aptes bozma yeri olduundan, bir de kokar m pis pis!
Fes bir yana, yemeni bir yana. Yatarlar birbirinin dizine. Hi
usanmazlar akamlara kadar, bit ayklarlar. atlat ha atlat!
"Korkmayn, tketiriz kkn diye!"
Balar kokar m, karmakark salar kpkzl kesilir mi kan
la. Parmak trnaklar benzer mi ezilmi sere bana... Ayaklar,
eller sanki kapkara birer ta paras. Yzlerindeki kirin donu
gnete zlr de, kara kara terler akar akaklarndan.
Muhtarla geiyorduk. Acele kalktlar; feslerini filan yerletiriverdiler balarna.
"Yahu muhtar, ne yapyor byle bunlar?"
68

"Bitleniyorlar gayrm. Bahar geldi de..."

"Evlerinde bitlenseler olmaz m canm?"
"inci evde durulur mu? Ayaz keser ierisi. Gnler dnd
gayrm. Cenneti ls saylr keler bunlarn..."

Temizlik Sorunu

Kye geleliden beri, ykanma iini Gani avu'un ahrnda

yaparm. Her zaman ileye yol dmyor. Tat yok ki, gidesin.
Bu ykandm ahrda, on tane hayvan var. Bir kede pis bir
ta. Onun stne oturacaksn. Hayvanlar seni seyrederken y
kanacaksn. Ayan bir kar pislik iinde, vck vck... Nalnla
girsen saplanr, kamazsn. stne oturmak ya da basmak iin
tahta desen, mumla arasan, ila iin bir tane bulamazsn ky
de. aresiz, o pislie yalnayak basarak ykanacaksn.
Ya giysileri nereye koymal? Bu da sorundur hani. Dne
dne, bir are buldum: Kapnn arkasnda birer birer soyu
nup, ahrla samanln aralnda bir yere, kirlenmeyecek bi
imde brakyorum. Sonra yere bir kazk akp, i amarla
rmla havluyu da stne ilitiriyorum. im bitince alp, bin bir
zahmetle giyiniyorum.
Ykanyorum dersem, inanmayn sakn. Sadece kirimi kabar
tyorum. Evde soba yok. Bir testi suyu ocaa oturtuyorlar. Bil
mem ka saatte biraz lyor. te onunla ykanacaksn elinden
gelirse eer.
te bylece buz gibi ahrda biraz slandktan sonra, abu
cak kyorum. Nasl kmazsn? Sen lk suyu dknrken,
toprak damdan da buz gibi sular szar stne. u hayvanlar na
sl lmyorlar diye ayorum burada.
Hadi ben byle ykanyorum. Ya tekiler? Bir anket yapyo
rum. Birinci snf rencileri benden ekinmezler. Elli renci
me soruyorum:
"Evi souk olanlar parmak kaldrsnlar!"
Hepsi.
Evlerinde ykanma yeri olan sordum. Yalnz bir ocuk k
t. O da, gnlerinin yars ilede geen, hali vakti yerinde biri-

69

nin olu... Evlerinde bir "guslhane" varm. Yani, duvarn di

binde su dknmek iin girecek bir souk delik...

Helalar stne

Kydeki helalar karsnda gler misin, alar msn?

Evler avlusuz olduu iin, helalar evlerden olduka uzaa
yaplmtr. Bir bakma iyi.
Ky, biraz bayr stne kurulduundan, helalar daha aa
lara der. Byk kk, erkek kadn, ayn helaya gider.
Ama hela deyince, aklnza drt ba mamur yerler gelme
sin sakn! Bir ukur kazlm, evresine iki sra yalnkat ta di
zilmi... te o kadar! eri girenin dizkapandan yukars ak
ta kalr. Eline ibrii alarak helaya giren kadn ve kzlarn seyri
ne doyamyor delikanllar. Hele evler yksekte, helalar alakta
olduu iin, her ey ayan beyan seyrediliyor evlerden.
Kye yeni geldiim sralarda, sabahleyin tanyeri aarmadan
ayakyoluna kar, karanlk basmadan bir daha semtine ura
mazdm. imdi altm artk, ben de herkes gibi, elime ibrii
alp, bir sr insann ortasndan gpegndz geip gidiyorum.
nsan, alan bir yaratk...
Bizim hela drt evin malym, bir de biz katldk, etti be.
Bir gn, ta dibine gidince farkna vardm, meer ierde bir ka
dn yok muymu? Utancmdan ne yapacam ardm. Herkes
gld bu hale. Ben iimden aladm.

Ayaklar

Bizim kyde ayakkab giyen kadnlarn says, yzde bei

gemez. Gerisi hep yalnayak. Kn bile, karda-amurda aya,
emeye su doldurmaya byle giderler.
Kzlar hep yalnayaktr, ama balarnda tayamayacaklar kadar
ar fesler, yazmalar, pskller, pullar, incik boncuklar doludur.
Bu ayaklar, yazn da ekin tarlasna, ift srmeye giden, at
layp ta kesilen ayaklardr. Kirden gzkmezler.
70

Ceyhun Atuf Kansu, bir kyde kadnlarn hep bel arl ol

malarnn nedenini aryordu. Eer o kyde de byle yalnayak
geziyorlarsa, nedeni belki de budur.

Bir D

Kyde bir hayr sahibi kt: Emin Usta.

Kyn orta yerinde, yllardan beri sznt veren bir yeri kaz
d, iyi bir su kard. Bu ii tek bana becerdi. Gndelikle adam
arad da, gneli duvar diplerine yan gelerek keyif atanlar ara
snda bir tane istekli bulamad.
Emin Usta tek bana alrken yanna uramayanlar, bir
borudan grl grl su akmaya balaynca kova, gm, ba
na tler.
Ama aradan ok gemedi, bir dedikodudur balad. n
evre kylere yaylm olan bizim Niyazi Hoca, bir d gr
m: Melekler bu ie kzyorlarm. Kyn bana kudretten b
yk bir bela gelecekmi; o su, hayrl su deilmi.
Bu nbili nnde, akan sular durur dorusu. Ama durmad
ite. Ne de olsa kar dnyas!
Akl eren biri, bu d kendine gre yordu: "Bre efendi" de
di, "hoca su bana elolu seyrek varsn da, kendi evindekilere
sra gelsin diye uydurmutur o sz."

Y a u Posta

Pek yadrgamtm ilk zamanlar ya, altm artk. Yazn pos

taya verilen mektup, gazete vs'nin gzn; gzn verilenlerin
kn ya da baharn elime gemesi, artk bana da olaan gelme
ye balad. nsan neye almyor ki...
Buna da kr, ilede bir yeri arac vermesem, bsbtn yi
tip gidecekler. Postanede bir dolaplar var, gelenleri orada bek
letip dururlar. Haftalarca, aylarca...
Aracyla alyoruz, iyi gzel; ama bu kez de bize gelen der
gi ve kitaplar alann elinde kalyor, ap okunuyor, ee dosta
71

dalyor. leye uradmz zaman bir bir bulup toplamak da

bize dyor. Btn mektuplarm alp okundu. Dergilerin
iinde, ilerine gelen bir say bulunanlar yitip gitti. leden k
ye getirme iini bir kylden istesek, neredeyse suu ona yk
leyeceiz. Ama kendim gidip aradm zaman iin iyzn
gryorum.
Bir kere szlanacak oldum: "Yahu, ap okuyorsunuz kitap
lar, bir diyeceim yok, okuyun. Ama rselemeyin, kaybetme
yin ne olur, yazktr."
Fena halde kzdlar. "Ee, fazla ba artma yani, yoksa bir
daha sefere hi eline gemez."
stanbul'dan 28 Nisan'da taahhtl bir mektup veriliyor ad
ma. ay sonra bunun sonucunu soran ikinci bir mektup aln
ca, postahaneye gittim. Arayp tararken, dolabn altnda bul
dum mektubu. Ya ben gelip aramasaydm? Mektup belki pos
tanenin bir onarm ya da tanma iinde ortaya kard, ama
acaba ka yl sonra?
"Neden byle bekletiyorsunuz?" diye soracak olduum atl
datc, kt:
"imiz kalmad da, senin mektubunla m uraacaz."

Adlar

Asl adyla anlan, on kiiyi gemez kyde. Daha ok takma

adlaryla anlr insanlar. Byle anla anla da, ad unutulur. So
rulduu zaman, asl adn bilmeyenler var. Hele yeni yetienler,
kyn yallarn yalnz takma adlaryla tanmtr, ne bilsin ad
n. Yallar da genlerin adn bilmezler. Zaten dedelerinin tak
mas, torunlara ad oluyor. Takmalardan birkan sayaym: Kumbulu, Alann olu, dal, Bildiri, Horsun, Hol, Dnkr, Karaca...
Bazan ocuklarn adn ninelerinden, dedelerinden soruyo
rum. Dnmeden anmsayamyorlar. rendiklerim de bir ie
yaramyor. ocua bir ey sylemek iin, zorunlu kalyorsun
takma adyla konumaya.
Bu iin asl gl, ocuklar okula yazarken ortaya k
yor. Hele ilk yl, yeni geldiimde afallayp kalmtm. Takma-

72

dan baka, bazlarnn adlar da ksaltlm olarak ya da deiik

biimde syleniyor:
"Adn ne?" diye soruyorum ocua.
"Hassik!" diyor.
Ailesine soruyorum. Onlar da ayn karl veriyorlar.
"Hassik mi yazalm imdi?"
"Dedesinin adn koydular, efendim. Hassik Aa'nn toru
nu."
Sonradan aratrnca rendim ki, kyde ne kadar Hassik var
sa, Hasan Hseyin'in bozulmu biimiymi. Hasan Hseyin di
ye yalnz defterde yazl, kyl Hassik'i, adnn dorusu sanyor.
imliky'e gittim. Gece hayli yamur yadndan, okulun
nndeki ukurlarda su glekleri var. Ben orada gezinirken,
ocuun birisi yere uzand ve yar amurlu suyu imeye bala
d. retmen, byle pis sular imeyi yasak etmi olacak ki,
"Horruk su iiyor, varp retmene diyirim!" diye kotu ocu
un biri.
retmen arkadaa, defterde de byle mi yazl olduunu
soruyorum.
"Bu kyn nfus defteri falan yoktur" dedi. "ocuklarn ad
lar da bu, babalarnn da... Horruk, aplak, Kk, llu, Morolan. Babalar da yle: Ayran, Tnbe, Byk, bal, Fosur, Gamuk..."

Muhtar

Kyde muhtar olabilmek iin ilk koul, varlkl olmaktr.

Ondan sonra da, hsm akraban oka olacak. Sana baml
olan boynu kldan ince yoksullar, yolunu gzleyip el aacak
lar. Bu yolla oy kazanp, muhtar seileceksin. Muhtarlk etmek
elinden gelir mi, gelmez mi, orasn dnen olmaz. Mhr
kimdeyse, keramet ondadr. Kylerin ounda, askerlikte at
pat okuyup yazma renmi, geni grl kimseler bulundu
u halde, ok kere muhtarlar, cahiller arasndan seilir. Muhtar
oldun mu, aalk biraz daha byr, fakir fukarann boynu, bi
raz daha incelir. "Drt gn bizim ekini bi de, gelecek yl seni

73

kr bekisi tutaym" falan diyerek, her iini masrafszca yaptr

mann yolunu bulur.
"Kyde okumu, akl banda adamlar var, niin onlardan
birini semezsiniz?" derseniz, "Ne yaparsn efendi. Kye gelen
giden olur. Muhtar fkaradan olursa onlar nasl arlar, nasl ik
ram eder?" derler.
Geenlerde yurdumuzu gezen ngiliz tarihisi Toynbee'nin,
kylerimizle kentlerimiz arasnda uurum bulunduunu syle
mesi zerine alan anketi yantlayan bir retmen, "Kyleri
kalkndrmak iin ky muhtarlarnn en aa ortaokul kl ol
mas gerek. Yoksa muhtar dana oban olduka, btn yaplan
lar botur" demi. Bunu bizim muhtara okudum.
"Doru sylemi herifcinin olu" dedi. "Bizim neden habarmz var ki: Mkdar msn, mkdarm, oldu bitti! Ktip baz kanunu
okur da, bana anlatr. Bam sallarm, bir ey anladm sanr beni."
Anketi yantlayan retmen hakl olmal:
"Ba kalkmaynca, k kalkmaz" diye bir sz var bizde. K
yn ba muhtar deil mi?

Hkmet

Bir arkadan ars zerine, kymzn grm geirmi

bir ailesine oturmaya gittik. Konuurken sz dnd dolat h
kmet ilerine geldi. Arkadan anas, "Hkmet" szn du
yunca dikkat kesildi ve "Hkmet daha lmedi mi?" dedi.
Hayretler iinde kaldk. Birdenbire, "Hkmet lr m?"
deyivermiim.
"lmediyse de inciyedek iyice kocad yavrum. Taaa ben
kz iken cendirme ifade verdirmeye gtrdyd de, kapaltna
(Hkmet Kona'nn merdiveni altndaki Jandarma Komutanl'n kastediyor) daha o zamanlar delikannyd" dedi...
Eve gelince, bizim komuyu, ileye gitme hazrl iinde
buldum.
"Hkmette bir iin var m grlecek?" dedi. nk ara s
ra Eitim Memurluu'na uramasn, resmi yazlarla postay ge
tirmesini dilerdim ondan.
74

"Senin var m hkmette bir iin?" eleyince ben, kars araya

girdi:
"Hkmet aa, hkmet yukar, stn m saacaksnz
hkmetin?"
Sca scana, deminki evde konuulanlar aklma geldi.
"Sen hkmeti bilin mi?" diye sordum.
Yant:
"Hkmetin nesini bilecemisim: Szgelimi inci bi iin
dse de gidecek olsan, Aksaray'da dayrasnda oturuyor..."

Kavga Dv

ok kere kanl cinayetlerle sonulanan ekime ve dv

melerin nedenini ararsanz, bir fndk kabuunu doldurmad
n grrsnz. Oysa en kk bir az kavgasnn bile sonun
da bak, tabanca ekilmesi, kafa gz patlatlmas olaan hal
lerdendir. Arkasndan da kim bilir ka kuak srecek olan bir
kan davas: "Filanca zaman senin emmin benim dayma yle
etmi, byle etmi, kor muyum onun cn sende..." Bir eye
akl ermeyen ocuklar bile, en kk yatan balayarak bu tr
l telkinler altnda byrler. Yan tutmalar, hsmlar arasnda sk
sk cinayetler kmas srp gitmektedir.
Efendim, "Deli Memet"i nianlyorlar. Arkadalar, "lle kuy
ruunu dorult" diye tutturup helva leni istiyorlar, iin ardn
brakmyorlar. "imdi olmaz, hele bir sras gelsin de..." falan
diye atlatmaya alyorsa da, olmuyor. Arkas kesilmeyen alay
lara, taklmalara katlanamayan Mehmet, usturay kapt gibi
Molla Hasan'n olu Ahmet'in boynuna daldryor. Bir grlt,
bir kyamet... Sonra davadan vazgeilmesi iin bir yandakiler
para dyor, br yandakiler de bir kulp takp kaza ss vere
rek hastanenin yolunu tutuyor.
Bir bakas: Kundal'nn kpeiyle Ak Recep'in kpei bo
umaya balyor. Baktm, kala gz arasnda kzlca kyamet
koptu. Aza alnmayacak kfrlerin bini bir para... Zaten d
vn tad da buradadr: Kim daha fazla, daha sunturlu kfr
ederse mertlik onda kalr. Svdke ileden karyorlar bir75

birlerini. Barmaktan iki yandakilerin de sesleri ksld. Btn

kyl birikmi, kavgay kztryorlar. Derken baklar, ta
bancalar grnmekte gecikmedi. Karlarn, ocuklarn talar
vzr vzr iliyor. Kavgaclar ayrmak bahanesiyle ortaya at
lanlar da, arada punduna getirip, saa sola yaptryorlar
yumruu...
Ak Recep'in Hasan, tabancaya davranyor. Kundal da eki
yor kamay, veryansn ediyor ortala... Yaralananlarn says
belirsiz...
Ertesi gn, varn younu satp rvet mi verirsin, yoksa
mahkeme kaplarnda m srnrsn, iin yoksa ura dur.
Hem maldan ol, hem candan... Neymi? "Kundal, kpekleri
ayrrken neden ilkin kendi kpeine vurmuyor?"
Komu Alayhan kyne gittik. Sanki yolumuzu gzlermi:
lk karmza kan bir dv oldu.
Kel Hasan'la Kk Hoca'nn Durmu, ayn ustaya birer
sandk yaptrmlar. Sandklar da ayn boyda, ama rmcekli
ve nemli dkknda domino oynarken bo durmayp iddiaya gi
riiyorlar. "Benim sandk seninkinden fazla alr." "Yok, benim
ki fazla alr..." derken lmeye karar veriyorlar. Kiminki az alr
sa, tekine bir kilo eker alacakm. O srada biri de, "Bouna
yorulmayn" diyor, "aln size bir kilo eker paras, kesin bu la
f." Bu sz fena halde onurlarna dokunmu. Birisi "Ulan be
nimki fazla almazsa avradm..." teki, "Anam Kabe yolunda
zina edeyim ki, az alr da o sand krmazsam..." derken i b
yd, gelsin kama, tabanca... Bata iki kii olmak zere, yan
dalar da ayakland ve birbirine girdi. Btn kyl, dkknn
nne yld. Kk Hoca'nn kardei, Kel Hasan'n olunu
vurdu kurunla. Bir sr de yaral... Tam o srada okuldan le
yemeine dalan ocuklar da duydular olay, onlar da yan tu
tup talarla girimesinler mi birbirlerine?
Sonu? Kel Hasan'n olu mitsiz durumda hastaneyi, vuran
da hapishaneyi bolad. bu kadarla kapansa yine iyi. Artk iki
yandakilerden, ne zaman, nerede kim kimi denk getirebilirse
elinden geleni komaz ardna.
Vurulan ocuun babasna, "Hasan Aa, neden oldu bu i?"
diye sordum.

76

"Efendi yavrum" dedi, "esasn sorarsan, sandk mandk ba

hane. Herkes karnndaki zm ekisini karmak iin kzn
altnda buza aryor..."

Sigara

Kent ve kasabalardaki cahil genler gibi, nedendir bilinmez,

kyde de ou, daha yedi yandan balayarak sigaraya al
yor. Stma tutsa, bir hap almaya gc yetmeyen k yamal o
cuklarn bile stn arasan bir paket sigara bulursun. Tekel
kurbanlar!
Braklmas zor, hatta olanaksz denilen u sigara tiryakilii
zerinde fazla durdum ben. Kylnn, basmevinde baslm
yazlara hep gkten inme ayet, yani deimez gerek gzyle
baktn bildiimden, Yeilay dergisindeki baz yazlar oku
yup aklayarak, zellikle u alktan soluu kokanlar vazge
irmeye altm. Be-on kiiye braktrmay baardk. Bir yldr
azlarna almyorlar.
"Vcuta da ok iyiliini grdk" diyorlar. "ksrk falan
tutmuyor gayri. Gsmz saray gibi."
Bunlar arasnda srtma Koca Mustafa var ki, evinde ne bir
eya, ne de bir lokma yiyecek bulabilirsin. Gtt ineklerin
sahiplerinden her sabah birer ekmek toplar. Sekiz tane de olu
var. Byk oullarndan ikisi, Haymana Ovas'nda obanlk
yapyorlar. Srtma, onlarn kazancn sigarasnn dumannda
savururdu. Genliinden beri her gn iki paket! Dudaklar, par
maklar, yz sapsar. Oysaki, pehlivan oymu bu evrenin bir
vakitler... yle iri kemikli ki...
ki olunu da okula aldk zorla. Hafta geer, ay geer, o
cuklarn eli defter, kalem grmez. "Gitsin, gelsin... Vali olacak
deil okuyup da..." deyip geiyor.
Sigaray braktrmak iin en ok onunla uratm. Sonunda
bir gn iyice etkilenmi olacak ki, boya kutusu tabakay ii do
lu ttnle nme frlatt ve kalkarak ant iti. Hemen ocaa atp
yaktk tabakay. Drt aydr deftersiz olan ocuklar deftere,
onun gs de rahata kavutu. Hatta evde yedek duran drt pa-

77

ket ttn getirdi de, dkkna birlikte gidip ocuklara defter

kalem gibi eylerle deitirdik.
Koca Mustafa, "Eskiden l gibiydim, inci ivi gibiyim; ne
re caksan ora geerim" diye vnyor.
Ne zaman, nerede rastlasak, "Anana rahmet" diye hayr
duasn alyorum.
Bin trl ile arasnda yapabildiim bu ufak tefek eyler, be
ni bir ocuk gibi sevindiriyor. Yarn iin daha ok eyler yapa
bileceim midini uyandryor iimde.
Grdke, dndke yreim paralanyor: Gnlk yaa
mmzda en gerekli eylerden, ineden, iplikten, kibritten falan
bile yoksun bir halde trl skntlara gs geriyoruz. Kyn
ta oturakla iki eker sand krndan baka bir ey bulun
mayan dkknnda dizi dizi rak ieleri, paket paket sigaralar
sralanmtr. Millet bin gereksiniminden artrd parasn, ne
yazk ki, bu zehirlerden esirgemiyor.
Eller gider Mersin'e...

Kadnn n e m i

Kkler, byklere kar ok saygl kyde. Kadnn erkeine

kar saygs ise, ondan da ok. Ama kocasndan korkusu kat kat
fazladr. Oysa uygar yaamda kadna verilen nemin tam kart,
ky erkeinin gznde kadnn hibir deeri yok gibidir. Yalnz
yeni evlendii zamanlar, belki diilik yan onu biraz ilgilendirir.
Buna karlk, kadn erkeine kul kle olur. Bir dediinden
dar kmaz. Erkek uzanr yataa: "Avrat yle et, byle et..."
diye buyruklar yadrr. Kadnn haddi mi, "Herif u da yle
olsun" demek... Kadnn ahlak ve ciddiyeti, erkee saygsnn
derecesiyle llr. Erkek dver, sver, kol kanat demez krar,
alatr, szlatr, beriki "gk" demez. Diyemez ki... Erkeinin ya
saklad eyleri yapmamaya alr. Ama ok kere, erkek, orta
da hibir ey yokken, en olmayacak nedenle dvdnden, ka
dn ne yapmak gerektiini bir trl kestiremez. "Hayat arkada
" kavramn, ky erkei benimsemez. Ya ilerledike, dii de
gzden dt m, tamam...

78

Kadnn gizli yeri azdr. Kadnn az bana rtt yeme

ninin ucuyla sarlyor. Asa asa yemek yerken aabilir. Onu
da erkekle yemez. Bir ailenin erkekleri ayr, kadnlar ayr yer
ler yemei. Bundan baka sesi de gizlidir kadnn. Rastgele her
kesle konuamaz kadn. Hele gen bir kz ya da gelin, kendin
den byk erkee, kadna, zellikle akrabaya el ve ba iaretiy
le bile meram anlatamaz. Yzne bakamaz. Eer, "dnyada
harcadmz soluun hesabn br dnyada vereceimiz"
doru ise, ky kadn mutludur, kazanldr.
Kara Niyazi, dn evinin nndeki kalabaln iinde ka
rsn az ak grnce, hemen eve koup bir balta sap getiri
yor. Kadn, farknda olmadan alan azn o gelinceye kadar
kapatt halde, kadn ktrm etti kt elalemin iinde. in
yoksa dert et kendine bu zulmleri!
"Ayp deil mi?" dedim.
"Ne ayb, yavu, bana m ayp, ona m? Eksiise eksikliini
bilsin" dedi.
Bazan ocuuna izin almak, hastaln haber vermek iin
yanma gelenler olur. Btn meramlarn el ve ba iaretleriyle
anlatrlar. Bu geleneklerden habersiz biri grse, zavally ana
dan doma dilsiz sanr.
Bir de sakal gzetmek gelenei var. Kadn, hangi yata olur
sa olsun, yedi yandan yukar btn erkeklerin sakaln gze
tir. Yolda giderken iki yz adm geride de olsan, sen geinceye
kadar bekler, ykl olsun, bo olsun. nk herkesin dilinin
ucunda hazr duran bir sz var. Hele yanlp da erkei gemeyegrsn; beriki hemen yaptrr: "Makas amma da keskinmi
be!" Kadnn gz ylesine ylmtr ki, bu sz iitmekten.
"Biz ar yryeceiz, sen bekleme, ge" desen bile gemez.
Ar ar arkadan yrr. Tpk Hindistan'daki paryalar gibi.
Hseyin Daymla kars Uzun Ansa, doktora gidiyorlar ile
ye. Doktor soruyor: "Nen var, neren aryor?" Ba iaretlerin
den baka bir karlk alamyor. Kocas anlatyor sonra. Oradan
knca, "Krk ylda bi ehire geldik. Avrada bi halva yedireyim" diye ne dyor, helvac dkknna doru yryecekler.
Bir de dnp ne grsn, kadn yzn duvara dnm, az
yz sarih, korkusundan, utancndan titreyerek bekliyor.

79

"Giz, neye gelmen?" demi daym.

"He anam herif, o kadar erkein sakaln nasl keseyim de
geleyim?"

ocuklar

Topluluktan uzak yaamak, insan yabanclatryor sanrm.

Bizim okulun orada, komumuz var. Her birinde er beer
ocuk. Kyden biraz aa ve ayr den bu evlerin insanlar,
tekilere gre yaay ve grg bakmndan daha geri durum
dadrlar. Kn ancak tek bir gereksinim srasnda evden kar
lar; helalar olmad iin, aptes bozmaya. ki yldr bu evlerin
ocuklar zihnimi kurcalayp durur. Ne zaman o yana baksam
kaplarnn hemen nnde, ocuklar melmi pislemektedir
ler. Bir ilikle, gmlekten baka bir ey yoktur zerlerinde. Don
hi grmedim. Belki de hi giymemilerdir. Ayaz gnlerde i
lerini bitirir bitirmez kaarlar ieriye. Gneli gnlerde biraz
gnelenirler duvar dibinde.
Evin bykleri de tpk ocuklar gibi, duvar dibine melirler "gereksinim" durumunda. Sonra kadnlar, ocan kln
getirip bu tmseklerin stne dkerler. Kap ile pisliklerin ara
s iki adm ya var ya yok. Kmesin kapsn da atlar m, he
men yor tavuklar ganimetin bana... Orasn deip da
tp kursaklarn doldururlar. Pisliin bir ksm da bu srada evin
iine yaylyor. Sprgeyle, krekle bunlar topladklarn hi
grmedim. Tnaz gibi ylyor kapnn nne, bahara kadar.
Baharn, sebze iin kullanyorlar. Bunlarn ocuu var. yi
ce yabanclamlar. Uraa uraa yanma sokulmaya altr
dm bunlar. Ama dillerini zemedim bir trl. Sonra sonra
iaretle konuurken, baz szckleri syler oldular.
eker vereceimi iaretle bildirdim mi, hemen yanma ko
arlar. Her yanlar kir ve ya iinde. Birer santime yaklaan tr
naklarn kestim; ellerini, yzlerini, ayaklarn sabunla ykadm
birka kez.
Bir gn babalar ekine ekine yanma geldi:

80

"Sana bir rcam var, efendi" dedi. "Bu ocuklar buraya al

trma. Kovala, te gitsinler. eker meker verip martma. Ahlak
lar bozulur; gzleri alr, kt olur."
Pislik iini syledim:
"Ben beni bileli, bu byle" dedi. "Didiin doru, biraz da
ha evden uzak olsa iyi emme, gelgelelim efendi, emme'si var
ite; hani hal haln ls derler. Biliyon ya, ayaklar tm yaln
evdekilerin, ayazda te gidemiyorlar."

l e n l e r Kalanlar

Komunun biri de dokuz ocuklu. Biraz sokulgand, sk sk

urard, konuurduk. Bir gn ikindi zeri geldi yanma. Tarm
Kredi Kooperatifi'nden yz elli lira para alm. ki yz ellisi
ni baka borlara vermi, onlar da kapatamam; ama yz lira
sn, kz taksiti iin celepiye alkoymu. "incilik o da bunu
alsn, gerisi de ala ala bir havaya dner bakalm" dedi. Ce
lepiye bir mektup yazdm. O gece ileye gidip mektupla bir
likte paray postaya verecek, Nevehir'e. Mektubu yazdktan
sonra gidecekti, gidemedi. Mektup yazmama karlk ne iyilik
edeceini ard. En sonunda su testisini ald: "Bunun iindekini dkp taze su dolduracam" dedi. Gitti.
Az sonra ocuk testiyi getirdi. Ama bir yandan alyor.
"Babam seni aryor" dedi.
ardm. imdiye kadar hi kimsenin evine gitmedim. im
dmedi. Kimin bir ii olsa, burada gryor. ocuk da bir tr
l susmuyor. Hayr m, er mi diye kotum eve. Bir de ne gre
yim: Adamcaz ocan banda bir ulun stne oturmu, gz
leri aarm kalm. Kars, dmemesi iin o durumda tutmu,
iki gz iki eme, ocuklar yere kapanm tepinirler. Ana ba
ba gn. Nabzn yokladm. Be dakika iinde gm gitmi
adamcaz.
nnde sofra bezi ak duruyor. Yanmdan gidince ekmek
koydurmu yemek iin. Bir de soan krm. " lokma m ne
alabildi kardam" diyor kadn. "Nasibi bu kadarm n'apalm..."
81

Bu arada bana gelen ocuk, haberi btn kye duyurmaya

gitmi. Konu komu biriktiler. Adamcazn gemiini gelecei
ni sayp dktler atlaryla. Kimin ne dedii pek anlalmyor,
ama kars durup durup, "Bir kalbur dolusu ocuu kimlere
emanet idip gidiyon?" diye basyor l.
O geceyi alayarak geirdiler. Sabahleyin uurladk yolcu
yu. Gelelim kalanlara: On be nfus. Celepinin paras kald.
O yz liray da beriki borlara dattlar. yz elli koopera
tife, drt yz de srekiye, yedi yz elli lira bor brakp gitti.
Aile bakanlar bor har edip gnn gn ediyorlar, ama
bir de lm gelip atnca, ardnda kalanlar ite byle perian
oluyor. Baka bir komu ile bu sorunu konuurken, gzlerim
yaaryordu.
"Bo ver, be herif" dedi. "in mi yok! lmezlerse bir ey ol
maz onlara."
Evet, Nasrettin Hoca'nn eei gibi, lmezlerse bir ey ol
maz. Bu sz syleyen de, dindarlkta kimseden geri kalma
mak yarndadr.

N f u s v e Salk D u r u m u

Evlenen kzn ya ok kere on beten aadr. Kzcaz da

ha Hanya'y Konya'y anlamaya vakit bulamadan everivermilerdir. ki yl iinde kp gider. Gelin olur olmaz, yakay, has
taln penesine kaptrr.
Bir iki yl yatalak olduktan sonra lenlere ok rastlanr. Byleleri iin, "Zaten hastayd, kocaya varnca hastal aa vur
du" deyip geerler.
Evlenmek, olan evi iin bir ykmdr. Hayvan satar gibi,
kzlar iin bin liradan kap alr, aa be yukar pazarlk
kesilir. Bu paray veremeyenlere "kokmu" derler ve hibir kz
babas bylelerinin yzne bakmaz. Bu sfata yarar olmamak
iin de everecek olu olan aile, boaza kadar borca batmay da
gze alarak, hovardalk edip istenen paray vermekten sakn
maz. Bunu yapamayanlarn erkekleri de bekr kalrlar. Bir tan
dk aile var: narlar. Drt karde bir evde. Babalar ld. ift

82

ubuk hak getire. Onun bunun kapsnda alrlar. Bunlarn en

yal ikisi evlidir. Kkleri, biri otuz iki, teki yirmi sekiz ya
larnda ve bekrlar. Kuru stne kuru koyamadklar iin, ev
lenemiyorlar. En byklerinin olu var; on dokuz, yirmi ,
yirmi alt yalarnda. Her kapya bavurdularsa da, bu ailenin
evlenecek aa gelmi, vakti oktan gemi be bekr, bir tr
l kendilerine bir e bulamadlar. Duruma baklrsa evlenecek
leri de yok.
Hatta bunlarn yoksulluk yznden evlenemeyileri o kadar
dile dmtr ki, kyde bir kirpi oyunu vardr. Bir kii ula b
rnerek kirpi olur, sylenen trk houna giderse ellerini kald
rr, oynar. Houna gitmezse pusar ve oynamaz. Trkc, "
narlardan dnr gelmi - Aln m, kirpim, saran m, kirpim?"
deyince kirpi yerinden kprdamaz.
Byle evlenemeyenleri bir yana brakalm da, bir yolunu
bulup ban balayanlara dnelim: Olan, ivmekten etekleri
tutuarak, daha ocuk yata evermitir anas babas. O da bil
mez kadnn ve evlenmenin anlamn. Zayflar, sararp solar.
Bylece gelenek yerini bulmu olur. Aradan yllar geince o
lan, sevdii bir kz ya da kadn "kuma" getirir eve. Houna git
meyen eski karsna da yol verir, olmazsa fazla mal gz kar
maz, diye onu da yannda alkor. Zaten, resmi nikh diye bir
ey bilmezler. Hepsi de imam nikh ile evlenmilerdir. Ama
ikinci bir kar getirebilenler, ancak eli biraz para tutanlardr.
okluk, boaz derdini dnmekten, daha baka isteklerini
gerekletirmeye olanak bulamaz ve "ksmetim buymu" diye,
ilk karsnn yannda kocar.
Kars len bir erkek iin bile, yoksulsa, yeniden evlenmek
gereklemeyecek bir dtr. Oysa, len erkek olursa ve kadn
da henz gense, boazna kadar borca gmlm olan kz ba
bas, buna neredeyse sevinir ve hemen dul kzn yedeine ala
rak -szgelimi- pazara kar.
Evlenme yntemlerindeki bu karkln doum dzensizli
ine neden olduu kadar, lmlerin oalmasna da yol at
bir gerektir.
Bugn Demirci kynde, evli erkekler saysnca dul erkek
vardr. Bunlarn ou 10-20 yldan beri yalnzdr. Buna kar83

lk, babas evinde deerine satlmay bekleyen kz ve kadnla

rn says da az kabark deildir.

lmler - Doumlar

Kap kap dolaarak, muhtardan ve bilenlerden aratrarak,

retmenlik ettiim Nurgz ky ile doduum Demirci ky
nn lm, doum durumunun saylamasn, geen drt yllk
bir sre iin oluturdum. Aile bakanlarnn adlaryla birlikte
bir bir saptanm durum, cetveller halinde elimizdedir. Bunlar
uzun boylu buraya geirmektense, sonular sunmay daha uy
gun buluyorum:
Demirci kynn 350 ailesinde, drt yl iinde 226 doum
olmu, bu yllar iinde doan ocuklarn 81'i lmtr. 145'i
yaamaktadr. Ayn sre iinde daha nceki doumlulardan 53
kii de lm, bylece 226 douma karlk, 134 lm olmu,
yani ky nfusu drt ylda 92 kii artmtr.
len ocuklarn byk ounluu, doduklar yl iinde l
mlerdir. Bunlarn bir ksm doum srasnda, bir ksm da ba
kmszlk yznden doumun ilk aylarnda yitirilmektedir.
135 evli, 700 nfuslu Nurgz kynn ise, 97 evinde, drt
ylda doan 163 ocuktan 67'si lm, 96's sa kalmtr. Yi
ne bu sre iinde len yallar da 40' bulduundan, 163 dou
ma karlk, kyde 107 lm olmu, dolaysyla ky nfusu drt
ylda 56 kii artmtr.
Drt yllk bu dnem iinde, doan ocuklarda lm oran,
Demirci kynde % 36, Nurgz kynde % 41 'dir.
Grld gibi, oranlar hayli yksektir. Trk kyls dour
gandr. Bulac hastalklar olmayan (bizim kyler yledir) yer
lerde en kt yaam koullar iinde bile, yine de artmak ola
nan bulurlar. Ama" ocuk lmlerini nlemenin aresini bul
mak gerekir...
Kyde ocuk bakm bilgisi hemen hemen yok gibidir. Za
ten olsa bile yaam koullar, geim zorluu, bu bilgiyi uygula
ma olanandan kyly yoksun klyor. Doumun daha ilk
gnlerinde ocuk, mikrop alp lmemise, besinsizlikten zayf
84

dyor. Kn soukta iyi klamadndan ya da duman ve

havaszlktan lyor. Yaznsa, anasnn ocuuyla uraacak
vakti yoktur. Herkes gibi o da, sebze bakma, arpa yolma, ekin
bime, harman gibi, bahardan balayp gz sonuna dek sren
trl almalara katlarak, sabahtan akama kadar didinmek
zorundadr. Ana, ocuunu seleye koyarak srtna vuruyor.
yerinde akama kadar urarken, ocuk da Allah'n krnda, bir
kede alayp duruyor. Kadn, ancak bir kere ayakta yle bir
emzirir. O da st varsa. ou analarn, iyi beslenememeleri
yznden stleri de gelmez. Ne yiyorlar ki, st yapsn: Hyar
ekmek, soan ekmek, olmazsa yavan ekmek...
Yaz aylarnda len ocuklarn onda dokuzunun ishalden
gittii sonucuna vardm. Bir ocuk ishale tutuldu mu, midi ke
siyorlar ve de gidiyor.
u halde lmlerin asl nedeni, yoksulluktan. ocuunu sa
racak iki metre bez bile bulamayan, ana st yerini alacak sa
la uygun st ve mamalar edinmeyi aklna bile getiremeyecek
olan ana babalar ne yapsnlar? Nasl korusunlar ocuu?
Biraz byse ocuk, a-plak da olsa, doann glkleri
ne gs gerecek kadar kuvvetlenebiliyor. lk yllardaki byk
tehlikeyi atlatabilenler, kocamadan lmeyeceklerine bir dere
ceye kadar gvenebilirler.

B i z i m Notlar

Kel baa imir tarak ya... Okula bir saat alalm diye tuttur
duk, kime anlatrsn? Karatahta, sra gibi eylerin gerekliliine
bile g inanan insanlarn, byle bir lkse kar gelmelerinden
olaan ne olabilir? Ky htiyar Kurulu, "Bu dpedz eziyet gay
r" diye kestirip att. "Saat da ne olacakm!... Bu ky, Nuh Nebi'den beri, Allah'n bozulmaz saati ile geinmi de, bu gvur
okumasnn azna eri mi geliyor?"
Muhtar ileye gidince, bizim Gezici retmen'e szlanm:
"Boyuna benden saat maat isteyip duruyor, aklna bunu koydu
bu kez de. Stn m saacak, nidecekse..." Ve rica etmi:
"Gzn seveyim efendi, ona bir kt yazn da vazgesin bu

85

saatten, ben her gn eikteki bele gn gelince, bekiynen ha

ber ileteyim. Maksat vakd bilmek deil mi? Bir de oradan
masraf almasn..."
Gezici, Varlkta kan bizim notlar arasnda "Kyn Saati"
konusunu okumu olacak. "Gerekten sizin kyn vakti zama
n belliymi yahu!" diyor. Gezici'den duyar da, durur mu muh
tar? Yaz iini kyde de yaym hemen:
"Kele Hoca'nn saatini yazm."
"Nasl yazm?"
"Eski demi. Cam yok, demi. Tepenin glgesine bakar kl
drr namaz demi..."
Kele Hoca'y deli edecekler... Her azda bir hikye. "Ne
bilmi kyn vakit yerlerini be retmen!" Buna glp geil
di.
Ama teki yazlardan da haberleri oldu. "Toprak Sorunu"nu
muhtarn odasnda okuduk. "Tamam byle olmad m ya gonular?" diye bast kahkahay Ali avu. Eve gidince karsna,
"Sen, beni gayri hor grme" diye vnm. "Benim adm ceridiyelere geti, sen ne diyon..."
imliky'de de okumular bu yazy. Bizim kyllerin onla
ra "hyanet maksadyla" ettikleri gizli yemini aklayan bu ya
zy retmen arkadamdan alp, onu tank tutarak donatyor
lar bir dileke, "Sonunda ayet byle bir olay daha olursa, su
un kimde olduu bilinsin."
Bizimkilerin etekleri tutumu. Beni ardlar. "Nidecaak
imdi, kyn srrn ele vermenin sonu budur ite, efendi!"
Baktm iin sonu ktye varacak... Siz merak etmeyin, y
le olur, byle yaparz, diye bir sylev ektim. Ama havay yattrncaya kadar gbeim atlad.
Efendim, bizim arkadalar Hac Ahmet'in Memi'ine de du
yurmular: "Senin gdk eei yazm. Eek koar ifte demi."
Yakalam Memi, babam:
"Syle oluna, edebiyle otursun oturduu yerde. Bak bi,
millet onu ne kadar sayyor. Sylediini bilmeli bi adam. Nesi
ne gerek benim eek? Eek koarm, kedi koarm, o benim bi
leceim i. Kapsna varp ekmek istersem, virmesin."
Babam doldurmaya yetmi bu sz:
86

"Sen adam olman, olum. Tobeler ki, olman. Ben ak sy

levim. Ulan, el kendisini bytmeye alr, sen de gider mille
tin durumunu dillendirirsin."
Memi gezdii, yrd yerde atyor artk yksek perde
den:
"Benim lzgrmnan harman savrulmaz. Biliyon mu beni.
Baha Hac Ahmet'in olu dirler, daha olmazsa atn ayrveririm ben adamn."
Memi'i de yattrmak iin az dil dkmedim.
Gelelim Bad Mstk'a. Bu yl harman kalkar kalkmaz unu
tkendi yine. Evde ekmek yok. ki posta topladlar. Ama sekiz
ba nfusa ne dayanr? Sonunda, "drt yl sonra dn yapmak
kouluyla" on yandaki kz Aye'yi, yz liraya satt. Belki ba
hara kadar yeter bu para.
Ona da duyurmular. "Ulan Ismayl" demi babama. "Bre
kardam, ben elin iine kamyom, o gitmi bilmem nerelere
ilaniyet vermi ki, benim ekmeim olmadn. Bunlar iyilik ge
tirmez. Allah da kayl olmaz buna, kul da. Ne der bunu oku
yanlar yavu? Mamdefendi hi sonunu dnmyor herhalde!"
Sonra eklemi: "Geen gn duyunca, beynimin kapa att
valla. Doru evinize varp atacaktm. Ulan eeolu eek diyecadim, Mamdefendi'ye. Tkendiyse benim un-ekmek t
kendi. Sana bok yemek der. Gine inneallahma sabrettim. a
habnn hatr n kpeine ta atma, demi atalar. Sen olma
saydn Ismayl, komazdm ahdimi!..."
Babam yine kprm geldi:
"Gvdeyin hayrn grme, baka biiycaaz demem, e mi!
Baba bulundurmu Allah... Olun deli neynesin mal, olun
akll gine neynesin mal... Deli evlat kahr ekmekten zor bi
ey yokmu konular: llallah dedim gayri... Beri bak olum: n
san kap komusunun srrn aa vurur mu?"
Bir hayli de Mstk'a dil dktm. Biraz yatt:
"Seni ok severim, gine holanrm; sen en dar zamanda ba
na iki paket ttn alm adamsn. Ama ck kendini kollasan
ya!"
Hangi birisini sayaym? Notlarda ele aldm her konu iin
bir kez ldrseler, imdiye kadar elli kez lrdm. lede biri-

87

si "bit konusu"nu muhtara aklayarak okumu, sonra da dergi

yi eline verip bana gndermi.
Ky odasnda at pat okutmular birisine. Hepsinin tepesi
atm:
"Bizim retmen delirdi mi ne etti yavu?" demiler. "ocuk
yapmaz yaptklarn."
Molla Mehmet, "Benim odamn bitlendiinden ona ne?" di
ye sylenmi. Hseyin Aa da, "Benim paamdaki bitten ne is
tiyor" diye fkelenmi. "Biz unun urasnda, zor kt geinelim
diyok; o da gidip bizi irezil ediyor elalemin iinde."
Gani avu'u gndermiler, geldi. u szleri sylemeye me
mur etmiler:
"yi, ho... Allah iraz olsun, her huyunu ok beeniyok. P
nara giden karya kza da yan bakt yok. Kuru mektebin iin
de evliya gibi geinip gidiyor; biz olsak atlardk. Bi de bu huy
dan vazgese..."
Bizim evde hele, hi dirlik yok bu yzden. Anamla, babam
la penelemediimiz dakika olmuyor. Glp geeyim diyo
rum; "Bize glyor, bizi hor gryor" diye kzyorlar bu kez.
Bizim kyde birka tane retmen arkada var. Onlar da fit
sokmadan geri durmuyorlar hi. Bir tanesi gelmi, anam k
krtm: "Atike Nine, tandrnz yazm Mahmut, ocanz yaz
m. Pencerenizi, evinizi, hep yazm."
Anam balyor ilenmeye bu kez de:
"Allah ellere evlat vermi, bana da kara kara ta vermi. Se
ni bana vereceine, kenefe bi fazla gideydim keke. Kyl de
irezil oldu senin yznden, biz de."
Derdini anlatamazsn. Glp gesen olmuyor. Bu yoksul
luklarndan utanmann onlara dmediini ne bilsinler... Bir fa
sldr gidiyor.
Sonra okul ii...
"Yazm, onu da yazm. Hkmetin duymad ne kald da,
o kalsn! stn kamla rttmz, paramz olmadndan
yaptramadmz, hep, hep yazm!"
lede retmen arkadalar da bizim yazlar grnce alayl
bir trk tutturmular: "Amma da boktan konulara kafa yormu
ha!" diye ayorlarm. Bir retmen arkada getirdi bu mutu-

88

yu: "Canm bunlar nasl yaz!" diyor. "Valla arkada, orda orta
da okunurken biz bile utandk. Neymi, paray dana yemi.
Hay yiyemez olayd o dana..."
O para ve dana yks de ayr bir gldr. Hani parasn
danaya yediren kadncaz anlatmtm ya. Ona da duyurmu
lar bunu. Eve baskn verdi Kigilli Kar: "Benim para, benim da
na..." diye fkeyle kmasnn fayda vermeyeceini anlayn
ca, balad yalvarmaya:
"Kurban olam Mamdm. Acep hkmetten bir ziyanlk olur
mu ki? Paray yidirdi diye, mapus ne yatrmazlar m ki bizi? Krca'nn olu Mrtaza, 'Mapus olun' diyor bana... Ee? Ne olur
syle kuzucazm: Sana ymrta piiririm, kzm veririm valla?
Senden iyisine mi verecem. Sen beni kurtar!"
Yani, bir tek Gani avu kt ilerinden halden anlayan.
Yanl anladklarn, bu yazlardan erein, kendilerinin, yani
kyllerin karn kollamak olduunu, her zaman ve her yer
de dilinin dnd kadar kylye anlatmaya alt gibi, ba
na da, "Bo vir efendi, bildiinden ama. Sen de bizim iin urayon" diye teselli veriyor.

89

nanlar

Afyon

Din konusunda bir manzumeyi ince karton stne basm

lar, pazarda on kurua satyorlar. leye ka kere indimse, her
keresinde o ince suratl adama rastladm. Kuca o kartonlarla
dolu olduu halde, yksek sesle ezberden okuyor. yle yank,
uyumlu bir sesle sylyor ki, gelen geen birer tane almadan
edemiyor. "bret almak istersen lm yeter... Nr-i cehennem
yeter; akibet gzn doyurur bir avu toprak..." diye avaz avaz
bardka halk evresine birikiyor.
O byle satadursun, gittiim her yerde bu kartonlardan bir
tanesini aslm grdm. Otelde, handa, dkknda, evde... dur
madan, st ste okuyorlar.
Kyller duya duya ezberlemiler neredeyse... Tam bir yl
dr pazaryerinde hi durmadan baran bu adamn sesini duy
mayan kyl kalmad iin, hepsi edinmiler birer tane.
Son zamanlarda ka kye yolum dtyse ve ka yere gir
dirme, hepsinde birer tane asl grdm. Oturduklar yerden
heceleyip skmeye alyorlar. Dinleyenler de balarn salla
yp holandklarn belirtiyorlar. "Bi oku aktan da dinleyelim"
diyorlar. Yz kere dinleseler usanmyorlar.
O satc adamn uyumunu tutturup okudum mu, alyorum
hayr dualarn. Alanlarn ou, okumas olmayan takmndan.
Yine de asmlar bir keye. "inde Allah'n, peygamberin ad
var. Evin bereketi kamaz" diyorlar.
Bizim Demirci kynde, muhtarn odasna girdim. Bir ka
rklk, bir patrt grltdr gidiyor. Ykacaklar oday nere
deyse. Hepsi de, bir sorunu iin yaknmaya gelmi. Ne sven
belli, ne sayan. Ben ieri girince muhtar, "Durun!" diye ba
rd. "Mamdefendi, u kardakini oku da bi, dinlesin aa
lar."
93

Grlt kesildi. Ben de makamla okudum. Bir de baktm ki,

deminki fke ve grltden hi eser kalmamt. Lokma-hrka
davalar unutulmu, cenneti l hlyas sarmt hepsini. Muh
tar, "Hadi, kavgay brakn da uyuun, bakn ne diyor duvarda
ki" deyince dua ettiler:
"Babana irahmet, bizi kurtardn efendi, sabahtan beri birbi
rimize girdik" diye birer birer dalp gittiler.
Muhtar, "u duvardaki yok mu, okuduun" dedi, "iyi bil ki,
candarmadan deil, ordudan daha kuvvetlidir."

Benim Cinler

Tatildeyiz, ama gndzleri ie gce komaktan, okuyup

yazmaya vakit bulamadm gibi, bulsam bile, grlt patrt
arasnda olmuyor. Bir gz ev... Her ey onun iinde ve karma
kark bir halde. Ka kere, yle bir dzene koyaym evi de
dimse, anamla bozutuk. Baktm, ertesi gn yine her ey eski
haline dnm.
Evde yalnz kalsan bile, yine okuma yazmayla uraamaz
sn. Ortaln karklndan getim, kapy amasan karanlk,
asan tavuklar hemen ieri doluyor. Tavuk kovalamaktan ba
ka, bir ie bakabilirsen bak.
Onun iin okuyup yazmaya en elverili vakit, geceleri. Ya
zn bu serin gecelerinde babamgil damn stnde yatyorlar.
erde ben tek bama kalp da, gecenin sessizliine brnnce kendimde bir rahatlk duyuyorum. Artk okumaya yazmaya
sra geliyor. Okumak neyse, yatakta da olur, otururken de...
Ama yazmak bir sorun! Yazmadan da olmuyor. Bir el drtklyor iimden. Her grdm insan, hayvan, eya sanki, "Beni
dile getir" diye sesleniyor bana. Anadolu'nun bilinmeyen ky
n anlatmak istiyorum. Yoksa bu skntl durumda, insan bildi
ini de unutuyor, iki szc bir araya getiremiyor.
yle bir yerleemedim gitti. Kitaplar, ktlar filan bavul
dan karp bir keye, garip ku rnei yuva kuracak olsam er
tesi gn her biri bir yana savruluyor. ocuklar, kaptklar gibi
uuruyorlar darya. Baka are olmad iin, her keresinde
94

bavuldan karp yerlere yaymak, iim bitince yine toplayp ba

vula yerletirmek gerekiyor.
Yumurtlayacak tavuk gibi, yazacam konular kafamda srala
nrken, akam drt gzle beklerim. Akam da anlattm gibi, yazabilirsen yaz. Dankla da katlanr oldum. Ama stnde ya
zacak bir ey olsa. Masa, sandalye gibi eyler ne gezer buralarda!
Bir aralk iki ta getirdim dardan. Karlkl diktim; bir tah
ta bularak ikisinin stne oturttum. Oldu sana bir masa. Daha
iyisini aramayacam, ama iki gn iinde babam kaldrp atm
dar, "Ne edeceini ard gayri bizim olan!" diyerek.
ki kt bavul var. Onlar st ste koyarak, masa yerine kul
lanmak istedim. Altma da bir yastk aldm, oturmak iin. Bir
ka gn de byle geti; bu da skmedi. Hem ok skntl oldu.
Son are olarak -u satrlar yle yazyorum- ulun stne
bada kurup oturuyorum. Bktm dizlerimin stne bir ki
tap alp onun stnde yazyorum.
Bunlar da kabulm, yeter ki...
Babam, bir gece damdaki delikten bakp da, ge vakit hl
k altnda oturduumu grnce huylanm. "Cinler yatrmyor" diye hemen komu Kalemci Hoca'ya, benim iin muska
yazrmaya.
Hoca ne dndyse dnm, vermemi muskay. retmen
olduumdan ekinmi olacak. Bu kez de babam ona ierlemi:
"leme yazar, bize yazmaya geldi mi zimin ars tutar dey
yusun! Sanki bizimki para deil!..."
Asl bunu duyunca cinlerim bama topland.

Keramet

Bizim kye pek yakn olan Boyal kynde, bir eyh Murat
Hoca var.
Bir de baktk Murat Hoca'nn n gklere karlyor: Efen
dim, ermimi, meleklerle grrm falan... in asln aratr
dk. Meerse cerre kan bir hoca, bunun evine konuk olmu.
Murat Hoca, sobay doldurduktan sonra yolcuya dnm: "Ho
ca, kar bakalm kibriti" buyurmu. Rastlant olacak, onda da
95

kibrit varm; karp vermi. Odada bakalar da bulunduun

dan, ap sormular Murat Hoca'ya:
"Ne bildin kibrit olduunu misafirde!"
"Yatp kalkp Allah diyoruz be, onu da m bilmeyeceiz"
demi.
te kerameti ortaya karan olay bu...

ten - D t a n

Bizim kyden yararsz bir ay geer. aya yakn yerlerde

ekin bienlerin orulu olanlar, gnde iki kere aya dalarlar,
hi soyunmadan. leri zaten yanyor. stleri kurudu mu, d
lar da cayr cayr yanmaya balamyor mu, haydi bakalm
"cup" suya... Kadn, erkek herkes girer. Anam, ka kere ka
mamtr da, kolundan tutup karmmdr.
Ya da testileri doldurup doldurup balarndan aa boca
ederler, biraz can bulurlar. Orucu bozdun mu, yan yan bakar
lar adama. Gelen atar laf, giden atar. Bizim Cinavlarn Honnuk
Dede durur mu hi, oru yiyenleri grr de:
"Byleleri sacn stnde yanp kavrulurken u suya tuman
lar yok mu, cennetteki ayrn imenin arasndan onlar seyre
decekler. Allah'n verdii can Allah'tan esirgeyenleri..." der.

Kr Talas

gn yaman poyraz esti. Kimini alatt, kimini gldrd.

Deli Ahmet'in "Hso", satlcan (zatlcenp) oldu. Ko ileye, git
ile, zor kurtardlar. Ama bir yandan da dayanlmaz scaklar
azaldndan, orulularn yz gld. Kr talas (hortum) ge
ykselirken kvradverdi mi, "vu-uu" diye, demetler de darma
dan oluyor. Elinde olmadan bakyor insan. Meerse babam
ileden karm ben kr talasa baktka:
"Kr domuz baktka keyfe gelir. Bu desteler hep senin y
znden dalyor, sen de bizim gibi bakmasan bir eycik ol
mazd."
96

Sonra demetler dalrken, te yana evirmeye baladm ba

m.

yle Ya

Akbayr'da avdar biiyoruz. Bunaltc scak var. Bir gn

nce, Gbekli Tepe'de arpa yolarken poyraz biraz okuyordu.
Babam dnk serinlii zlyor: "Bugn hava ne kadar scak
be!" diyor.
Oysa, bulunduumuz yer, tepeler aras bir knt. Dnk
arpa tarlas ise tepenin stnde.
"Baba, o tepenin ba imdi yine serindir. Buras yksek de
il de ondan!"
"Lan olum, Allah'n iine akl erdirmeye balama, anladn
m? Buras scak olur da, oras serin mi olur? Ulan orann Al
lah' ayr m?"

Ocaklar

Havagaz ya da elektrik oca sanmayn, ne gezer burada

yle eyler! "Ocaklar", yani derde derman ocaklar, evremiz
de gvl gvl.
Adamn dizine sz, gzne boz iner, karn arr, bilmem
daha nesi olur; haydi ocaa...
Tannm ocaklardan ylanck oca bizim kyde. nsan u
ramad gn olmaz. Para vermezlerse dertleri gemez. Az ve
rirlerse de gemez. imdi, bir kiiden en aa bir lira alyorlar.
Szdan kan alma oca Kzlkaya kynde. Bu ky, bizim
kye yakndr. te kylerden gelenler bir yana, bizim kyden
de her gn gidenler olur.
Gelincik oca, Yuva kynde. En ok da oraya giderler.
Btn bu ocaklarda her derde baklr ya, bazlarnn uzman
doktorlar gibi ayr ubeleri var.
Ocaklara, geliigzel kp gidilmez. Remil atlr. Bir kaba
biraz su konur. ine ineler braklr akamdan. Ular, ocak
97

bulunan kylere evrilir. O dert hangi ocaktan geecekse, i

nenin o yan, geceleyin paslanr. Hasta o ocaa gider sabahle
yin...
Geende anamn, "lle sende gelincik var, bir ovalat" diye
tutturmasna dayanamayarak, bir de ben ovalattm karnm. Biz
de verdik liray.
Bu ite tek keramet, elde imi. lenler kalanlara elini veri
yor, bylece ocak tkenmiyor ve dolaysyla hasta da tkenmi
yor... yle yle geip ve geinip gidiyorlar.

e y h Salgn

Bizim evrede tam anlamyla bir eyh salgn var. Ama bu

eyhler de bilmiyorlar, hangi tarikattan olduklarn. 1947 yl
nn Eyll aynda gezdiim on bir kyde, gezmeden bildiim yi
ne yirmiye yakn ky ierisinde, en az eyh, Hcp kyndedir.
Elliden fazladr. Ky, yz elli evlik. oluk ocuk tarikata heves
etmekte ve girmekte. Tarikat ilikinlerine bizde k, yani eyh
derler.
Bir kar sakal uzatyorlar. Grnte, dnyada gzleri yok
tur. i ermilie vurmaktalar.
Btn bu kylerde, bunlarn ileri sabaha kadar kudm a
lp ilahi armak ve sesleri kslncaya dek zikretmek.
Bu eyhlerin asl balar, ekiler kynden Mehmet Efen
di. ok saygn bir kiiymi. Tarikata girmek isteyenler, bir an
malk ile gider, elini per, t alrlarm. Anlattklarna gre
bu zat, cuma namazlarn Kabe'de klarm...
Sadan soldan, akn akn Mehmet Efendi'yi yoklamaya geli
yorlar. yle ok dolamazm. ereflendirmesi pek az kye na
sip olmu. Akla gelmedik anmalklar bulup getirirlermi ziya
retiler.
Kn ky odasnda otururken, bu baeyhi yoklamaya giden
bir kme insan urad. Sabahtan beri yaan yamur, perian et
mi bunlar. Bizde konakladlar.
Bu yamura, frtnaya ok seviniyorlar: Allah onlar snamaktaym, "Bakalm, bu hayrl yola ktnz; korkacak ms-

98

nz, ylacak msnz, ylmayacak msnz?" diyormu sanlarnca...

On kiiydiler. Hepsi tarikatta. Bizim deyile, hepsi "k."
En k on dokuz yanda; tam hafz...
Geldikleri yer, Amarat ve Yeilova kyleri... Bizim kye be
saat ekermi yaya.
O gece, on drt kii bir odada yattk. Biz zaten kalenderin
kalenderi olduk. Gel de olma istersen! Odaya alt yatak sdr
dk. Ben de alt tarafta, tahtalnn zerine ektim yatam.
Az dinlendiler, kalktlar. Birisi, iki demir ald eline, birbirine
vurup ses karyor. Adna arpana m, ne diyorlar. Birisi de ku
dm ald. Hafz da veryansn etti:
Gkyznde sa ile
Tur Da'nda Musa ile
Muhammet Mustafa ile
Zikredeyim Mevlam seni.

Tarikat Konusu

Bu yl, kn uzun srmesi ve ekinlerin bataktan kurtulama

mas yznden tarikata girmeyen hemen hemen kalmad gibi
bir ey. yle ya! Bu k Allah niin gnderiyor? Kullar kendi
sine yz evirdii iin.
Tarikat ehli oalnca, Mehmet Efendi, bu insan srsn
samaya tek bana yetiemeyecei iin, yardmc obanlar al
d yanna. Her blgeye bir ba atad. Tarikata girecek olanlara
t vermek hakkn bunlara verdi. Bizim kye "k avuu"
adyla, Veli Hoca'nn Hac Hseyin verildi. Hac Efendi, Boya
l kynde k Murtaza Hoca'yla deeyde bulunuyor. O da,
dorudan doruya Mehmet Efendi ile. Yani Murtaza Hoca'y
blge bakan yapm. O da, her kye ya da birka kye bir a
vu atam.
Hac Efendi, herkesten nce camiyi boylar. Daha gne
eikteki bele gelmeden girer ieri. Halk birikinceye kadar ora
da rnr, sallanr, kendini titretir. Namaz vakitleri dnda

99

btn ii de, tekinin berikinin ardndan komaktr. Allem eder

kallem eder, herkesi tarikata girmeye kandrr. Ondan sonra bu
raz ettii adam bir hazrlk yapar. Murtaza Hoca'nn yannda
neler sylenecek, nasl davranlacaksa onlar renir. Sorup so
ruturarak, neler gtrecekse onlar bulup buluturur bin g
lkle, sonra gider t almaya. Artk listeye gemitir, ad nce
baeyhe, sonra da btn ky halkna, hatta evreye duyurul
mutur. Onun iin d alp geldi mi, balar sakal uzatmaya.
Ondan sonra efendim, gider drt gn gezer ky ky. yle
ya, teki tarikat ehliyle tanmak gerek. Bu gezide doksan dokuzluk bir tespih elde etmek ba dncesidir. Sonra da aptes,
namaz derken, tam istenilen bir "k" olur.
Hac Efendi'nin kandrp avcunun iine alamad, ancak
birka kiidir. rnein, Gani avu'la kardeleri.
Gani avu, klarn suyunca davranmasn bilir, onlardan
sayg grr. Der ki:
"Allah hu,
Pilav su,
Allah hay!
Kahve ay!
deyip zikretmekle i bitmez. Kalbinizi dzeltin nce. Ky ky
k sallayp gezeceinize, iftinizi ubuunuzu dzeltin. Bak
bakalm Allah kimi severmi."
teki telkinlerin yannda, bu szlerin fazla bir etkisi olmu
yor, glp geiyorlar. Bu tarikata girenlerden sormutum. Hac
Efendi neler syleyip kandryor diye. Aa yukar hep u yan
t aldm:
"k Efendi'nin dediini tutann, gittii yoldan gidenin bi
milyon gnah olsa, yine cennete gider. Eski gnahlar silinir,
sonrakiler de gayta gemez."
Ama bunlar temizlie filan zenmedikleri gibi, ilerinde de
hileden, hrszlktan saknmazlar. Biraz temiz ve ekingen olan
lar tarikata girdikten sonra, bu erdemlerini de yitiriyorlar... Hele
pislikten hi sorma. On be yanda bir olan sakal uzatrsa ne
ye benzer? empanzeye dnp kyorlar. Baeyh sylemi ya:

100

"Sakal uzattktan sonra, ne yapsan doaldr, sakncaszdr, do

ru cennete gidersin." Ne de kolaym ya, u cennete girmek...
Hac Efendi'yi denk getirip bir gn, "Yahu, klk demek k
saca temizlik ve doruluk demektir. Sizinkiler hep tersine gidi
yor" dedim.
"Aman, gvur olursun Mamdefendi" dedi.
Ky odasna gidince hemen basm yaygaray, benden iin:
"Kuran' da, ayeti de, Allah' da; her eyi inkr ediyor."

Kabak T a d

Tarikata girenler, iten gten ellerini ekiyorlar artk. Ara

larnda birlik kuruyorlar. Ellerine bir de kudm aldlar m,
"Haydi bugn falanca kye!" -be gn o ky alkaladktan
sonra, oradakileri de alp, haydi baka kye. Birka ky dola
nca yz, yz elli kiilik bir topluluk oluuyor. Oradan da top
tan, haydi bakalm ekiler kyne, baeyhin karsna k
yorlar. Bunca insan nerede konaklar, ne yiyip ierler diye d
nmeyin. Keramet inan belli ya. Gereinde a dururlar, du
var dibinde yatarlar. Kendilerini cennette saydlar m, olur bi
ter.
Bu geziler srasnda Mehmet Efendi'ye eitli anmalklar
toplanmtr. Herkesin srtnda bir torba, Yemen lnde asker
lik yapmaya gidiyorlar sanrsnz. Gezdikleri kylerde dilenip
deviriyor, baeyhe gtryorlar. Ahmet, Mehmet de veriyor.
"Havaya gitmiyor ya verdiim" diyorlar.
"k efendi ermi kii. Bugn bir dova etse, gkten nimet ya
ar."
yle olduu halde, neden yokluktan bir trl kurtulmadk
larn hi dnmyorlar.
Geen yl, k Mehmet Efendi'nin zel izniyle, birka kii
para toplad kylerden. Bavurduklar yol u:
Goygoycular muhtarn odasna gelirler. Bir el skma, bir
kucaklamadan sonra bakeye otururlar. Sonra eyhin imza
sn tayan kd karp gsterirler. Muhtar bir konuma ya
par komularla. Ya komular kendileri getirir zahireyi, ya da o

101

kyn klarndan birka kii, eeklere heybe atarak ky dola

p toplarlar fakir fukaradan. Vermeyen de bulunmaz hani.
Mehmet Efendi'nin adn duyan, bir eyi olmasa, azndaki lok
may karp vermeye hazrdr. Ky odasnda bekleyen toplay
clarn nne ylan sadaka, kyde zengince birisine satlarak
paraya evrilir, bu paray keselerine dolduran goygoycular,
baka bir kye yolcu olurlar.
Bir nceki toplayclar, "Mehmet Efendi'nin bin lira kadar
borcu var" diye davranlarna gereke gstermeye, halkn ilgi
sini ekmeye almlard. gn iinde bin liradan fazla pa
ra topland. Gzne girdin mi, millet dalar dz eder vallah...
Bu cmertlikten kyn, kylnn kalknmas iin yararlanma
y bir bilsek. Sadece birtakm vurguncularn ceplerini doldur
maya yaryor bu cmertlik.
"Mehmet Efendi mademki ermimi, neden dua edip bor
cundan kurtulmuyor?" diye sormaya kalksan, karlk hazr:
"Aman g, nasl dilin varp da sylyon. Gvur olursun. Al
lah'tan kork. Ta ider Allah seni. Hemen malum olmutur k
efendiye dediklerin."
Nerede ne sylense ona ular. Bir kez, byle omuzlar yk
l bir k kmesi, ekiler kyne giderken yorulmular. Arma
an olarak koca koca kabaklar gtren iki tanesi dnmler:
"Kaban turfanda zaman amma, k efendi inciyedek ka ta
nesini yimitir. Ayp hem. Kabaktan da armaan m olur?" Ve
kabaklar atp yrmler.
eyh efendi onlar grnce ilk sz, "Hani kabaklar, niye at
tnz yolda?" olmu. Haber uurulmu daha nce kendisine...
Neyse, dnp dolap geldiler. Yine ekmek falan yiyememiler utanlarndan: "Amann, sakn ha, t dense duyuyor."
Bir korku sard m artk milleti! Sanki, her konuulan duva
rn deliinden dinliyor eyh efendi.
Ky odas tklm tklm doluydu eyhlerle. Gani avu'a,
"Ne dersin bu kabak iine?" dedim.
"Ne deyim, oturup alaym... Bu laflarn da, bu milleti so
yup soana evirenlerin de kkne kibrit suyu. Ben canmdan
bezdike, bunlar iyice kabak tad verdiler gayr. Ne devri bu
yahu? Erdiysen ekil, ge k, ha huzurdan!..." dedi.

102

Saman

eyh efendi, istemeye kalmadan ayana getirilen trl ey

ler dnda bir istei oldu mu, hemen blge avularna haber
salar. avu, o kyn klarn bir toplantya arr; uygun bir
evde, ou zaman avuun kendi evinde toplanrlar. Sonra ge
rekli eyi toplamak iin er beer dalrlar kylere.
eyh efendinin, drt ift koumluk hayvan, bir hayli de sa
mlk inei, koyunu var. alacak adama gelince, ondan bol
ne var? Elini sallasa ellisi...
Bu yl eyhin de saman tkenmi. klar uradnda hal ha
tr sorulurken, saman sorununa geliyor sz. "Ula, efendi baba
nn saman tkenmi de biz l myk?" diyen dalyor il
yavrusu gibi. Bari kendi samanlar pek mi bol diyeceksiniz? Ne
gezer? K alt ay, saman ad alad btn kyl. Efendi baba
nn hayvanlar, sanrm ok tavldrlar. Bunlarnkiler ise birer is
kelet!
15 Nisan... yle bir gn ki, yamur hi eksilmedi iki gn
dr. Bizim okulun ii gl oldu. Ben gln bir yanna oturdum.
Eyalar su iinde. klardan birisi geldi:
"Varsa bi kilo eker vir dn; belki sende bulunur. k ba
bann oraya gidiyok, elimizde bulunsun."
"Byle gnde iiniz mi kalmad?" diye soracak oldum.
"Darda ykl hayvanlar bekliyorlar, arkadalar var" diye
rek kt.
Arkasndan ktm. Bir de ne greyim. On sekiz eee otuz
alt tane uval atmlar.
"Nedir bu yktekiler?"
"Saman!.. Efendi, bizim k babann saman tkenmi. Sprdk samanlklarn dibini, gtryok..."
"yi ama, her gn samanmz tkendi diye szlanp duruyor
dunuz. imdi ne yapacaksnz?"
"Bize de Allah kerim... k babay kurtaralm da, biz nasl
olsa oluruk. urda yaz geliyor."
Gittiler. Ertesi gn de bakalar gtrd. evre kyller de
geiyor bizim kyden. Saman yklemiler. Hep oraya gidiyor
lar.
103

Yani btn bu blge kylerinde, saman adna bir ey kalma

d. Sonradan gtrenlere, "Yeter artk" diyorum. "Giden sa
man, kyn hayvann geindirir. Kalann saklayn."
"Elin gtrdnden bize ne?" diyorlar. "Onun sevab onlarn."
"Eh, artk siz de mum yakp derdinize yann, samansz ne
edeceiz diye! eyhin kynde saman bolluu var."
"Efendi" diyorlar, "dnya o nur yzlnn yz suyu hrme
tine ayakta duruyor. Onun sayesinde ekiler kyn bollua
gark ediyor Allah. Bizim elimizde ne var? Ksmetleri ayaklarna
varyor Allah'n emriyle..."

ile

Allah'a daha fazla yaklamak iin, bir de "ileye ekilmek"

var. Hint fakirleri gibi.
Yalnz ileye ekilmek iin baeyhten izin almak art. Bu
k ancak iki kiiye izin kt. Gdeler ky ile Amarat kynn
hatiplerine.
ilenin sresi krk gndr. ekildiler evin i yanna. Parava
na biiminde ul aput gererek, kendilerini gizlediler. Bu ile
ye ekilie bizim kyller "erbayn" diyorlar, zahir krk gn
srd iin olacak. ileye ekilenler, altlarna bir ul seriyor,
okuyacaklar dua kitaplarn, bir de tespihlerini yanlarna al
yorlar. Balyorlar ondan sonra ileli yaamlarna...
Her sabah, kk bir tasla tuzsuz mercimek orbas uzat
yorlar delikten. Verenle alan birbirini grmyorlar. Aptes suyu
nu da o delikten uzatyorlar.
ile ekenler yalnz cuma gnleri camiye gidiyorlar. Ama,
yine sakl. Halk cuma namazna balayaca srada, kimseden
habersiz, bir kara peeye brnerek bir iki kiinin eliinde gtrlyorlar. Arkada namaz iverek bitirip, halk arkasn dn
meden geri karlyorlar.
ileden sa salim kmalar iin, tm evre kyler halk dua ediyor.
Bu yl da ilenin son gn sabrszlkla beklendi. Sonra ge
lip att o gn. Gdeler ky bize yakndr. Eeine binen sr-

104

d bizim kyden de. Hatip Efendi ileden karld. ki yz ki

ilik bir arlayc kalabalkla, peeler, rtler iinde ky oda
sna gtrld. "Hatip'in yzn gren cennetlik olacak" d
ncesi, bir sevin dalgas halinde dolat yzlerde.
Hep birden baryorlard:
"Kurban olduum Hatip! A yzn de, lmeden abuk
grelim. Ellerini ptkten sonra lsek de aramazk."

Hafz

Cani avu'un odasnda oturuyoruz. ubatn yirmi biri. Ei

ni grmediim yaman bir tipi, sokaklar spryor. Derde, s
kntya ilikin ackl konumalarn bini bir paraya.
Bu srada kap ald, efendi klkl bir gen girdi ieri. Bir
elinde ufak bir bavul var. Paltosunun yakalarn kaldrp engelliineyle tutturmu. Bir elinde de, kapnn eiinde kulan
dan zd mendili tutuyor. Eli yz epey m.
Bu gencin, kim ve neci olduunu daha bilmiyoruz. Sadece
hayret ederek bakyoruz. Giyiniindeki zenmilie hayran
olurken, bir yandan da kendi halimden utandm. Ben bizim k
yn insanlarna tamamen uymuum. Yzm bu yata izik i
zik, tram ka gnlk; gzlerim kan ana. Pantolonumun
her yan, elimle vurduum yamalarla dolu. Yalvarp yakarp
yirmi sekiz lira borca aldm palto, ceketin yrtklarn gizliyor,
ama onun da iler tutar yan kalmam.
Odann iinde t yok. Btn gzler yeni gelene evrildi. El
leri tutmaz olmu. ki delikanl kalkp yardm ettiler. apkasn
rptlar. karp paltosunu rptlar. Ayan zdler. Geip
oturdu ya, hl bilmiyoruz neyin nesi olduunu!
"Ho geldin. Nerelisin? Nereden gelip nereye gidiyorsun
aa... Sormak ayp olmasn?" diyerek, Gani avu datt dur
gunluu. Yolcu, ask bir suratla ar ar sylenmeye balad:
"Bendeniz Krehirliyim. Kayseri'de Hafz Mektebi'nde oku
yordum. imdi bitirdim. Memleketime gidiyorum. Konya'da
bir tane derin hoca var dediler. Ondan ders alp biraz daha b
yyecektim. Bu k kyamette Kayseri'den oraya getim, o da

105

sizlere mr, gm. Orada harlm tkendi, pederle de

aramz ak. senedir ne bir mektubunu aldm, ne de para
gnderdi. Konya'nn en ilek camisinin hocasn buldum. Vazi
yeti anlattm. O da lim bir adamm. Beni camiye gtrd. Bir
Kuran okudum; cemaat hepten dudan yalad. (Bu srada bi
zim odann cemaati de dudaklarn srd, baklar keskinleti;
hafz ocuk gzlerde byd de byd.) Sonra bana seksen
lira biriktirdiler. Altm lirasyla bu paltoyu yaptrdm. Kald yir
mi lira harlk. Sen bununla memleketi bulamazsn. uradan
Aksaray'a ge; seni kyden kye uururlar, memleketi bulur
sun, diye buraya saldlar. Oraya gidince ekileri i Mehmet
Efendi'yi bul dediler. Gelince evini aradm, buldum. (Baeyhin
ilede de bir evi vardr.) Bir gn konuu oldum. Ulu Cami'nin
hocas da ziyansz hocaym. Elli-altm lira da oradan topla
dk. Dn Mehmet Efendi iki kii katt yanma; aadaki kye
geldim, imli'ye. Efendi babann hepinize selam var, ite bu
kd da o yazd. (kard.) imli'den de iki kii kyn altna
kadar beni getirdiler, sonra dndler. imli kynn bir ret
meni var. atlan biri. 'Virmeyin!' dedi. Odada bir grlt
kard. klarnan bozutular. Sonra darya kovaladlar gitti.
Zaten bu eekolu eeklerden ne hayr gelir. Sizin kyde yok
tur inallah retmen?..."
Ben yannda oturuyordum. Yzme baktlar. retmen oldu
umuz anlald. Ne yapabilirdim, ne syleyebilirdim? Eeko
lu eeklii sineye ekmek gerekti. Karl dalar, kara dalar e
virmi drt yanm. Cahillik sarm yremi. Uar ku olsan kur
tulamazsn, bir kak suda boarlar adam.
Burada tatl szle, akl ve mantk yoluyla tartma yapp hak
kazanmak, deveye hendek atlatmaktan zordur. Ya bu deveyi
gdeceksin, ya bu diyardan gideceksin. Ho nasl gidersin?
Ayan bal...
En iyisi boyun emek, ama o da kolay m, gel bana sor. G
cne gidiyor kiinin, betine gidiyor. Yerin dibine giriyor insan...
Kafam zonkluyordu. eytan her yanmdan drtyordu. "Kal
ma bu hakaretin altnda, Atatrk devrimlerinin ncssn sen
bu kyde. retmen ordusuna uzatlan bu dili koparmak sana
der."

106

Ama gel gr ki, tek adam bu kadar kuvvet karsnda ne ya

pabilir? Zaten en byk dncem buydu: Nasl savamal bu
kara kuvvetle? Hangi dilden anlar bunlar? Dnyordum, ama
bir kar yol bulamyordum. Kendi kendimi yiyordum sadece.
O hl anlatyordu:
"Akam, imli'de Kuran okudum biraz. Sabaha kadar da zi
kir yaptk. O kyde k olmayan kalmam. Sizin buras nasl
bilmem?"
"Ayn, hafz efendi, ayn!" diye karlk verdiler.
eytan ty m vard bu adamda, nedir anlamadm ki. Sabah
tan beri yanmda tir tir titreyen, hangi derdinden sz edeceini
aranlar, coup kabarverdiler. Srdrd hafz konumasn:
"Salmayacakt imliler ya, zor kurtuldum ellerinden. 'Baha
ra kadar burada kal, kylere kar, sana ok teberi deviririz'
dediler. Kalmaynca ben, be alt kile buday topladlar. Satp
parasn koydular koynuma. Benim asl gvenim bura, sizin
ky. Zaten Mehmet Efendi de yle syledi. Haydin bakalm:
Bekliyok..."
Bir patrt, bir grlt... "Kolay be canm, kolay!" sesleri. El
skmalar, kucaklap pmeler. Bir ucunu akaya getirip,
"Gak git, Mamdefendi, yer kalmad sana" diyenler mi ararsn?
Bu konuda saplantlar vard. Normal zamanlardaki davran
gsteremezlerdi.
"Gitme" diyorlar tekine. "Gitme hafz efendi. Burada kal.
Gittiin yerlerde ne yapacaksn? Senin ksmetini biz toplar aya
na getirirk..."
Hafz, sabahleyin kesinlikle gideceini, ksmetinin hemen
toplanmasn ve kendisini gtrecek olanlarn imdiden hazr
olmalarn buyurdu.
"Sen hi merak bile etme... Valla srtmzda gtrrk seni."
Yann yirmi olduunu syleyen bu gence, baz sorular sor
dum. Biraz da zerine vardm. Somurttu: Hayr, glp geece
im, ama soygunculuuna ne demeli? stelik, bu topluma ger
ekten hizmet edenlere de dil uzatyor. Kyl hemen ondan
yana kt:
"Brak efendi, brak Allah akna. Daha sen onun eline su
dkemezsin. Sen oku dur, adam dediin byle olur."
107

Daha buna benzer, yenip yutulmaz ne szler! Zaten nem

senmiyorduk, bu kez bsbtn aalandk. Aralarnda bir kara
al gibi durduumu seziyordum. "Gak git diyok sana, gak git"
diye de kovdular. Akam yakn olduu iin, camiye gitmek
zere kalkmlard. Birlikte dar ktk. Koarak geldi k Ce
lal, kolundan yakalad hafz:
"Sen buradan gitmesen iyi olur. Senin n olduktan sonra
her eyin kolayn buluruk. ocuklar da teslim ederik sana. K
ymzn erefini ykselttiin yeter. ocuklar sen alnca,
retmen de bildii yere gitsin."
Hafzn haberini evden eve, odadan odaya oktan ulatr
mlar. "retmen ona da att yine" diye eklemeyi de unutma
mlar. Kyde ne kadar insan varsa, ylmt odann nne.
Yine pp kucaklamalar. Bizim ocuklar bile abucak ben
den soutup, balamlar hafza. Her zaman, her yerde bana
selam verip yanma gelen ocuklar, hafzn elini ptkleri gibi
camiye kayorlar, u tipide yzme bakarak, bir de dudak b
kyorlar yani. im szlad. Tek bama orackta ylece kalakal
dm.
Tipi yamand, ama kim bakar tipiye. Benim iim yanyordu
alev alev. Talip Apaydn'n, "Ne yapsn insan byle olunca?"
dizesini yineleyerek, iimden alyordum. Bu kadar byk bir
ac duymamtm yaamm boyunca. Kendimi tutamyordum,
neredeyse hkra hkra alayacaktm. Onlar camiye, ben
okula doru yrrken, arkamdan sylendiklerini iitiyordum:
'retmen mi, eitmen mi ne karn ars ise, atn unlar
gitsinler be, karmasnlar hacnn hocann iine bi daha. Ula
gariptir didik a, tepemize kacak. Gelen konuu skboaz edi
yor... unu temizleyin gitsin diyor kr eytan!"
O akam Gani avu'la konuacak ve odada yatacaktm.
nk, souk canma tak demiti. Oturduum yer, dardan
besbeterdi. Yakacak da yoktu hi. Tipi sobann iinden esiyor
du. Hem byle bozuk havalarda ok garipserdim. -Garipsedim
de, odaya knca sanki teselli buldum- Gani avu da ierlemiti onlara. Durumumu ok iyi anlyordu.
"Burada olmayacak, hangi birine sz anlatacaksn bu zibi
dilerin, eve gidelim" dedi.

108

oluk ocuk arasna da gidemezdim. Okula dnmekten

baka are kalmamt.
Lambada gaz yoktu. mlekte ya yoktu. Cebimde metelik
yoktu. Birka tane kuru ekmek vard, onu da yemeye adam
yoktu.
Darda tipi, ierde tipi vard. Karnm zil alyordu. Burnum
akyor, gzlerim akyordu, iim ylesine dolmutu ki, yllarca
aksa bitmeyecek gzyam sanyordum. Yataa uzanm, rp
na rpna alyordum:
"Gidiyordum karanlk kaderler iinde..."
imdi hafz, artk mindere kurulmu anlatyordu. Ben olma
dm iin daha rahata atp tutabilirdi. Belki kfrleri savuru
yordu yine bizlere? imdi hafzn elleri, ayaklar plyordu
kesinkes. Herkes honuttu... yi ama, ben neciydim burada?...
imdi byk kentlerde radyolar alyordu. Lokantalar, kah
veler doluydu. Karnlar toktu, keyifler yerindeydi. imdi "Va
tan... Millet... Sakarya..." diye sylevler ekiliyordu. Kim bilir
nerelerde, ky davasnn hzl admlarla ilerlediini anlatyordu
belki bir konumac... Ve kara kuvvet koar admlarla yolunda
yryordu. Kimsenin haberi yoktu bundan, kimsenin umurun
da deildi bu...
Karabasan anda sabahladm, yar uyur, yar uyank... Kas
kat kesilmiti vcudum souktan.
Gani avu'un olu, birka taze ekmekle bir tezek getirdi
leye doru... Gani avu, yaadka unutmayacam seni.
ocuk anlatyordu:
"Sabaha kadar hykrerek zikrettiler, retmenim. Sabahnan camiden knca buday topladlar. Kyn dna kadar
cumbur cemaat uurladk hafz."

109

Okul ve Okuma

Okulumuz

Buras yedi yze yakn nfuslu bir ky. lk olarak bu yl oku

la kavutu. Okul iin ykseltilen drt duvarn retmen evi b
lmnn stn, Ky htiyar Kurulu, hkmet duyarsa byle
rttrmez diyerek, kam, hasr, ne bulduysa onunla, abucak
derme atma kapatverdi. Caminin bir blmnn derslik ola
rak kullanlmas, onlar gayrete getirmiti.
Bu duvarlar 1945'te yaplm, bu yl da rtlmeseydi, ya
murlardan kecekti. Nitekim, daha 1936'da da bir okul iin
byle drt duvar yaplm, ama st bir trl rtlemediinden
yklmaya yz tutmu, kyl talarn blm.
Zaten kendileri de demiyorlar m, "Efendi, bu yl seni gndermeselerdi, bunu da ykardk. Be-on yl daha rahat ederdik.
Ama olmad ite..."
Okul yapsnn st rtlnceye kadar camiye yerleme
miz de bir sorun oldu ya... Hatip ayak diredi, ben camiyi g
vur okuluna amam diye. mam ne okursa, cemaat da onu
sylermi. Az kalsn ky halk kazan kaldryordu. Bereket
versin retmen, tatl dili, iyi huyu ile kendini sevdirmiti.
"Kzda, gelinde, akta, karada gz yok, temiz adam" dendi
mi, bitti.
ki ay camide ders yaptktan sonra, okulun rtlm bir ye
rine getik. Bari ders aralar tamam m diyeceksiniz. Ne gezer.
Psteki stnde bada kurup oturuyoruz. Oturma sralar, ka
ratahta ne sz?...
Ama okulun almasyla her i bitti mi? Bir de ocuk baba
larn, ocuklarn okula gndermeye kandrmak gerek. Gnl
leri olmad m, 4274 sayl yasa onlara vz geliyor:
"Efendi, sen de kyl imisin, bizdenmisin, hani lafn iime
iledi de ondan. Yoksa ocuu okutacan da ne olacak ki? Allah
113

deldii boaz a komaz. Babas nasl ettiyse, o da yle eder.

Dsn iki kzn ardna da srsn ifti, iine baksn."
Ya da, "Askerlikte kendini kurtaracak kadar, ck da mektu
bunu yazacak kadar rendi mi, gayrisi haram bize" diyorlar.
Allah'tan, askerlikte yaz bilmemek gzlerini korkutmu, o
da olmasa... Ama kyde, askerlikte biraz harfleri skp de at
pat okuyanlarn says ona kmaz.
Biz iimizdeki akla, daha ilk snftaki ocuklar gazete okur
ettik. Bu derdin devas, yine bu dertli kyn koynundan ka
cak. Buna imanmz var.

Y a M a h a l l e Mektebi

Eskiden mahalle mektebi yleydi, byleydi diye makaleler

denir, piyesler oynarz. Sanki imdi yok mu?
Pazartesiydi. Saat onu buldu. Okula gelen ocuklarn says
hl onu doldurmamt.
"retmenim, sa avu'un mektebine, 'sabah' almaya git
tiler; biz aldk geldik, onlar da neredeyse gelirler" diyordu ge
lenler.
Tepem att. Nasl atmasn? Bu sa avu da nereden kt. sa
avu, mektep am demek?
Gnlerden beri dedikodusu kulama alnyordu ya! Her
yl Niyazi Hoca ya da olu Kele Hoca okuturmu. Bu Niyazi
Hoca yataa dnce, ondan sonra tahtna kmaya en yaraan
sa avu ie el koymu. Molla Mehmet de hemen odasn ona
teslim etmi. Oysa, bizim okul iin kendisine rica etmilerdi,
vermem demi, bir daha dememiti.
ocuklar sonunda yeniden ele alabildik. Kandrmlar hep
sini. Ama ben de onlara gerekli telkinleri yaptm. imdi "de
vam" olduka iyi. Ho, erkenden tekine gidip, "sabah" aldk
tan sonra gelenler de yok deil ya, yine neyse.
"Sabah"larn sordum. Kimi "elham", kimi "sbhaneke", ki
mi "Allahmme sall" ezberliyormu.
Bir hafta sonra, Molla'nn aklna ne gelmise gelmi, ocuk
larnza yer bulun, diye gstermi kapy. Bizim okul bu duru114

ma dseydi, ap gibi ortada kalmtk. Ama tekinin deeri

baka. Hemen muhtar ve aalar toplanm. Hseyin Aa'nn
eski ahrn uygun grmler. Srmler hayvanlar teki ahra.
Dam olsun da, isterse ahr olsun. sa avu, imdi de oraya de
vam ediyor. Sabahleyin ellerindeki pstekilerle ahra giden o
cuklar grlyor. Kzlar ounlukta.
Bir gn, bir soluk alma zaman, yanma iki ocuk alarak sa
avu'un dersini grmeye gittim. Kapya yaklarken bir bar
t, bir lk sesidir geldi. Hep bir azdan okuyorlard. Kapy
ittim. Hoca kalkt, ho be, keesinin zerine buyur etti bizi.
eride yetmi-seksen ocuk var. Pstekilerin stnde glp
itiiyor, baryorlar. ki kzn kucanda canl bebekler var. Bir
yandan namazlk reniyor, bir yandan ocuklar avutuyorlar.
Kzlar buraya yolluyorlar da, bize gndermiyorlar. Topu topu
drt kz kaydedebilmitik. Onlar da yollamadlar.
Hocay kramayp oturduk. Ho, oturmamak da elde deil
di. nk kamlar, rmcek alar sarkan tavan, insan boyun
dan alakt. Hoca yarm yamalak ezberlettii sureleri bara
bara okuttu. O, szck szck sylyor, ocuklar hep bir
azdan yineliyorlard.
erde on be dakika durdum. Durdum ya, nasl durdum,
bana sorun. Ahrn ii geliigzel de olsa temizlenmemiti. Du
var kovuklar eitli bceklerle dolu, toprak taban ve pstekiler
gbre iindeydi. Havada da gbre krntlar yzyordu. Ta
nmlanmaz bir pislik. Herhangi bir mahpusa, burada bir yl yat,
iki yl saylacak deseler kabul etmez sanrm... Sala o denli
zararl...
Her hafta perembe gnleri hocaya "cumalk" yayor. T
tn, cigara, sahan sahan bulgur, kuru fasulye, buday.
Hocann altna her gn bir minder ya da keeyle yast s
rayla ocuklar gtryor. Kimin kula ekilirse, bu grev ona
der. O gn hocann yiyecei de o ocuun stndedir. Elhama kadar km bir ocuun kula ekildi mi, ttn vs gibi bir
armaan getirmek koulu varm.
Bunlar bizim ocuklardan rendim.

115

O k u l inde Kurulan adr

Nisan'n 1 5'inden 20'sine kadar, tam be gn hi durmadan

yamur yad. Okulun dam, suyu elek gibi aa szd. Akan
yar amurlu sularla, ierisi gl oldu. Duvarn bir yan daha
kt. ocuklar dattk artk. Eyalarla kendimi kurtarsam ye
ter. Kyde nereye gidecek olsan beterin beteri.
Bir fakir cann eyas ne olacak? Pencerelerin nlerine sd
rp yar yarya kurtardm onlar. Taban zaten toprak olduun
dan, orta yerin amurunu kazyp ukurlatrdm. Saa sola
damlayan sular, ortadaki glde birikiyor. Biraz kuru toprak ka
zyp kl tenekesiyle getirdim, bir keye dedim. Yata kat
layp koydum buraya. Portatif karyolann da ayaklarn bkp
pencerenin nne koydum. Bezini milleyerek duvara gerdim.
Bu karyola bezi adr devini grecek, ben altnda iki bklm
oturmak pahasna da olsa, akntdan kurtulacam. Dediim gi
bi oldu. Bez, keyi akntdan korudu; tam bir adr yerini tut
tu. Alt da, ku yuvas gibi kuru bir snak olmutu. Evin bir k
esine kurduum bu adrn altnda iki bklm otururken, g
ln suyu fazlalap da adra doru kabard m, kalkp birka
teneke su dkyordum dar. Bylelikle su, adra ykselmiyordu.
Ne gelen var, ne giden! Herkes kendi derdinde. Ben de ken
di servenimi yayordum. Tepeden inme gl kysnda ve a
dr altnda, "cap cup" diye gln iine yukardan den koca
man damlalarn duvara sratt sular ve oluturduu halkala
r seyrediyorum. Bk bke ktrm oluyor bacaklarm. Bazan
damlalarn altna uzatyorum.
Bereket versin, elimde be-on kuru varken akl etmi de u
ispirto ocan almtm. Su dkmeye klarm dnda, be
gecemi byle geirdim. Sobay neyle yakacaksn? Boruyu pen
cereden karmtm.
Onun iinden de su geliyor. spirto ocanda tencere kaynamaz ya. adr altnda yumurta piirmekten baka are yoktu.
Yufka ekmek, tuz, birka yumurta, drm yap, ye!
adrn altnda bazan dndm, bazan uyudum. ektiim
skntlar anlatlacak gibi deildir. Kyden de uzakta bulunan bu
116

ykk okulun iindeki u halime bakyorum da, byle bir eyin

bama gelebileceine -geldii halde- inanamyorum. Orhan
Veli'nin nl iirini deitirip kendi durumuma uyguluyorum:
Gl var evimin iinde
Gl banda adrm
"adrmn stne yamur yayordu"
"Ve ben bir roman kahraman"
lkretim savanda bir er
Dilerimi skarak
"Mevzuumu yaamaya alyordum."
ki yl nce balayp
Kim bilir nerde, kim bilir nasl
Kim bilir ne zaman bitecek mevzuumu...
Meer bu yamurlu gnleri en ucuz atlatan ben olmuum.
Kyl dalara dm. Kydaki maaralara ekilmi ou. Ker
pi duvarlardan birounu grm yamur. Bir evle, iki ahr
yerle bir olmu. Dar kp da baknca, gzme ilk arpan
ey, Hseyin Aa'nn ahr oldu. Ylp inmi yere. Hani eski
den sa avu'un ocuklar okuttuu ahr.

Okullar Okulu

Dersliin zerini rtemedik. retmen evinin son model

at(!) ile rtl odasnda retimi yrtelim dedik; ocuklar
hep hastaland yine kuru topraa oturmaktan; damn da akma
sndan... yi havalar neredesiniz? Gzmz yolda kald.
Denizde kum, bizde toz... Yut yutabildiin kadar!
"ocuklar, sonunda bize bir hal edecek bu toz."
"retmenim, dardaki souktan iyidir ya!..."
Odann birisi de bizim konut... imdilik en iyi nlemimiz
sprmemektir. Yere dklen kt paralarn falan aykladk
m tamam. Byle yaptmz halde, canmza tak dedi. Yine e
yalarn st tozla kapl. stediin kadar temizle, ardna dnnceye kadar toz yerini alyor.

117

Kafan darda yka da yle gir ieri, hangi toz koparan fr

tnas iinden getiini bilemezsin!
Buna da kr! Yine k yaklayor. Geen ylki gibi zemhe
ri (ocak) de cmert davranp, bize darda ders yaptrmazsa vay
halimize.
yi kt bir soba edinebilsek diyorum, ama daha yanmadan
kl olan tezein tozu da, stne ty dikecek. Souk mu, yoksa
toz mu, hangisi ehvenier diye dnyorum. Sabahlar fabrika
bacasna dnen boazm, burnumu temizlemek de bir sorun
oluyor. Bereket ki u etle kemik, korktuum kadar dayanksz
kmad.

a d a Mutfak

Bu odalardan birinin bir kesine, iki ta atarak ocak yap

tm. Yemei orada piiririm. Piirmek hadi neyse, durmadan
gzleri yakan is, duman yine neyse, ama u bulak ykamak
yok mu, mr trps!...
Bir dergide okudum: Pek yaknda her ii atom grecekmi.
ki dakikada yemekler piip nmze gelecekmi! Oy anam
oy! Getir de nme koy!
Bu dergi hangi lkede kyor yahu! Nemize gerek bizim
atom matom, uygarln bin yllk bulularn yurt yzeyine
yaymasn bilelim, bize yeter de artar bile.

Salma

Milli Eitim Mdrl'ne, mfettie vs'ye durmadan yaza

rak, bir yandan da muhtar sktrarak, okul zerine dikkati
ektik. "Salma"nn ivedi toplanmas ve okul gereksinimine har
canmas iin emir geldi. (Salmann kye zg bir vergi olduu
nu bilirsiniz herhalde!)
imdi kylnn bu salma borcunu toplayp okula cam, so
ba, sra alacaz. Muhtarn da akl yatt artk bu ie. Glk
karmyor.

118

Tellal arttk; gelen olmad. Ev ev geze geze, bekinin

ayaklarna kara sular indi. Kimi kam, kiminin hastalanaca
tutmu, kimi de aka "yok" diye kesip atm.
Yalnz, okul iin ky btesinde alt yz elli lira var. Ama
elde altm para bile yok. Oturmakla i kmayacan anlaya
rak paalar svadk. Ky ktibi, Ky htiyar Kurulu yeleri ve
ben, hacze ktk. Btn evlerin varn, younu toplayp bir ara
ya getirsek, borlarnn tutarn ya karr, ya karmaz.
1944'ten bu yana borcunu deyen yok gibi bir ey. En az bor
lu olannki, otuz liray geiyor.
lk vardmz kapy, gzmzn nnde ieri kaarak kilit
lediler. Kuruldan bazs krmaya yeltendiyse de, brakp getik.
Bu arada bizi grp durumu sezenler, kaplar kilitleyip hemen
ieriye saklanmlar. Birka kii de namusuna yediremeyip ka
psn ak brakm, ertesi gne kadar zaman verilmesi iin yal
vardlar. O gn, topu topu bir makbuz kesebildik, 1944 borcu
artndan drt liralk. Kaplar hep kapal bulduumuz iin,
hibir eya da haczedemedik. (Etsek ne ie yarayacak sanki?)
Kylnn zerindeki bu eski borlar toplanabilse, birka
okul yaptrr, ama kylde bor deyecek g m var?
Ky htiyar Kurulu ok sktrdndan, ii her zamanki gi
bi savsaklamaya cesaret edemedi. Bucaa yazarak haciz iin
jandarma kuvveti istedi. Jandarmalar geldi. Artk evlerde ne
buldularsa zorla haczettiler: ul aput, kap kaak, yorgan, ki
lim... Bu eya, bekinin evine yld. imdi sralar bakr made
ninden, demeyi uldan aputtan yapmak dyor gayri...

Gazete

Eya olarak en ok gazete vard u oturduum yerde. Boyuna

geldiinden, kede ylp dururdu. imdi ila iin bir tane bu
lamazsn. Tozdan korumak iin eyalarn stne rttm bir
ka gazeteyi zor kurtaryorum ellerinden. Kesip saklamay d
ndm baz yazlar da gitti. Dergileri bile eke eke alyorlar
elimden. Hele Varlk, Ky Postas gibi byk boydakilere ilgi
fazla. Ky Postas'nn bir tekini bile kurtarmak mmkn olmad.
119

Ne yaparlar bu gazeteleri diyeceksiniz? Okuyup da bilgin

olacak deiller ya. drt kat edip pencerelere yaptrrlar.
Birbirinden gren damlyor:
"Aman gazete, retmen efendi, ocuklar krlacak souk
tan."
"Yahu, her zaman ne yapardnz siz?"
"Efendi, ulunan, aputunan tkark her zaman. inci filan
ca yaptrm da, biz de heves ettik, virir diye. Hani birez ki
bar oluyor da!"
Kyl kibarlktan holanmaz diye kim demi? Hele elini yetirsin.
Bunda da Gani avu n ayak oldu. Odann iki byke
penceresini bsbtn ktlad. Tutkal da hamur.
imdi gelenler bo dnyorlar. "Kydan keden aman" di
yorlar ya, o da tkendi.
"Cam alsanz olmaz m?" diyorum.
" bir cama kaldyd, retmen efendi. Olan bile yanna
deftersiz yollayoruz."

Bir H e v e s ki...

"u gazete hevesi de sana nereden geldi?" diyeceksiniz. An

latmaya deer dorusu. lkokulu bitirdikten sonra gittiim vriz
Ky Enstits'nn havasna girinceye kadar, gezgincilerin satt
k kitaplarn saymazsak, ders kitabndan baka trl bir ya
yn (gazete, roman, dergi vs) bulunduundan haberim bile yok
tu. Kapal bir kutu olan kyde, drt be szck ezberlemitik. O
da, anlamna akl erdiremeden. rnein, tabiat bilgisinde "ker
pi evler" diye bir ey okumutuk. Kerpi diye bizim kyde k
n yaklmak iin hazrlanan tezek kalplarna derler. Uzun za
man kerpi evlerin bu tezeklerden yapldn sanrdm.
Nasl oldu bilmiyorum, vriz'de gazete ve dergilere birden
dadanverdim. Ama ne dadan. Sonradan tiryakilik o dereceye
vard ki, ett saatlerinde bile dergi okumaktan, ders kitaplarna
el sremez olmutum. Eler gazete, her dergi ve kitap sayfasn
da, peri masallarn andran dnyalar alyordu nmde. Be120

Ara Gler'in
kitabn Franszca basks iin
o dnemde ektii
Bizim Ky albmnden semeler...

te bizim ky... Bir film platosu deil. Douda, batda, gneyde,

kuzeyde deimez bu grnt. Doa bile cmert davranmamtr
bu topraklara.

Yazgs kara gl bebeler hayata tutunmay becerirlerse, bu sokakta

koup oynayacaklar.

Yoksulluk bellerini bkse, isizlik krp geirse de avunurlar duva

ra astklar film afiiyle. Dost sohbetlerine, "Dertli oban" duvar
dan elik eder.

Gkkuann yedi rengi vardr yreklerinde. All dall fistanlar

iinde, yoksullua meydan okur gle yzleri.

Toprak testiden olursa abhayattr itiin. Hele bir de gzel kyl

gelini srtnda tamsa, ne doyulmaz tattr o...

Bebeler sacda piecek lava ekmei bekler. Kat, biraz yokluk,

biraz sevgi. Peki ya umut, hi uramaz m yanlarna?

Dalar talan kmr memleketimin. Ama onlara dmez kmr,

gaz, odunu. Kadnn nasrl elindeki tezektir onlarn yakt.

Yalnayak, bakrac kolunda... afakla balar uras, gnbatmn

da bitmez. Bir tas orba, bir lokma ekmek iin...

Cemre dtnde topraa, deme manzara fotoraflar snk ka

lr yannda.

kzdr tek arac. Ykn tar, harmann dver. Srcsnn,

gen yata yoksulluktan beli bklm olsa da.

Yreinde hangi frtnalar kopuyor kim bilebilir ki? Gzlerinin

gler onun. nk sevgi ve sevecenliktir en byk zenginlii.

Bu gl yanakl bebelerin ocukluk albmleri yoktur. Belki de o

cukluklarnn belgesi tek karedir bu.

te bereketi bile kt doann sana verdikleri... Yokluktur tek y

kn. Eein de olmasa, nasl tardn yokluun bunca ykn?

imdi koyun sama zaman. Kra topraklarda ne bulup da yesin

az yok dili yok hayvanlar? Verecekleri st de ona gre ite...

Sorgulamadan yaadklar yoksunluklara ramen sevgisi oktur

onlarn. Doaya, insana, hayata... Anne efkatiyle kucaklar, ak ko
yunun yavrusunu.

Yaama can katan kadnlar... Ayaklar plak, balarnda karayazg, ellerinde ingil, bir n bile yetecei pheli st derdinde...

Hayatlarnn fonunda tezek vardr onlarn. Gemi objektifin kar

sna, ressam elinden kma tablolara ta kartrcasna.

Kyn, kylnn vazgeilmezidir cami. Bu dnyada olmasa da,

teki dnyada glecektir belki yzleri.

Musalla ta... Mermerden de olsa, topraktan km tatan da ol

sa, zerine gelindi mi gidilecek yer ayn. Gerisi laf gzaf.

Gl bebeler anneleriyle srt srta, onlarn kaderlerine ortak...

At srtnda, bulutlarn kanatlar altnda tanr hastalar... Hayatlar

Allah'a havale.

"htiya ihtilal gibidir." retir, yoktan var ettirir. Yaamak iin,

yaam kolaylatrmak iin...

Belik sal, gzel kz, nasl da sabrla, sevgiyle rlm salarn

Sanki ilerde salarnn grnmeyeceini bilerek, bu ksack zgr
ln tadn karman, gz kamatrman istemiler gibi.

ocuksu, utanga glmsemesi en kymetli mcevherlerden daha

ok yarar o gzelim yzne. Kader ona hi glmese de, o inatla
glmser kadere.

Ah gzel gelin! Yan ka diye sormasnlar. nanamazlar. Yoklu

un, yoksulluun izgileridir yzndeki, anlayamazlar...

nim o dapdarack dnyam geniliyor, geniliyordu. Yeni eyler

rendike, renmeye kar duyduum susuzluk artyordu.
Kafam dnmeyi yeni yeni reniyordu.
Derken bir iki derginin adreslerini renip abone olduk. Ay
balarn artk heyecanla gzetler olmutum. Postay gzlemek,
gitgide bir hastalk halini ald bende. Posta ilerini yneten mu
temetle az m bozutuk? Adamn ii getirip gtrmek. Getirdik
lerini idare odasna atard. Mdr de, iki ya da posta birikin
ce, aklna gelirse nbeti retmene emir verirdi datmas iin.
imi bir kurt yerdi byle zamanlarda. Ne heyecanlar, hatta
buhranlar geirdiimi kimse fark etmezdi. Dergileri, idare n
betisinden zorla aldm olurdu.
Pencereden, gazetelerle dergileri sicimle sarl olarak tomar
tomar grdke iimin ya erirdi. Cam krp almak bile geer
di iimden.
Mdre gidip derdimi aardm:
"Sen derslerine alsana... Amma adamsn. Nene gerek ga
zete senin?"
Arkadalar da az glmezlerdi hani halime.
Sonunda, son snfta ders d herhangi bir eyi okumak ya
sak edildi. Benim de az kalsn yreime iniyordu.
Ama, artk zgrlm kazanmaya ok bir ey kalmam
t. Byk byk dler kurardm. yle ilek bir yere dm
m... Her gn posta geliyor... Her postadan bana kitaplar, ga
zeteler, dergiler kyor... Gel keyfim gel!...
Ama gel gr ki, evdeki hesap arya uymad.
Bir ileye dtk, demiryolu uramaz, yol uramaz. Ky de
ileye gre hayli sapa. Gayri postay bekle dur. Birka dergiye,
gazeteye abone oldum. Drt, be sayda bir tanesini eline geirebilirsen akolsun.
Her gn sorup soruturarak, ileye giden bir kyl bulacak
sn. Bir mektup yazacaksn, ilede adres verdiin yere. O da
unutmazsa getirecek. Unuttuu ya da sylenen adresi bulama
d da ok olur.
Elime en dzgn gelen Varlk'tr. Onun da en erken aldm
saysn, ayn on altsnda aldm. ok kez ayn sonunu bulduu
olur.

121

teki dergiler, yakn uza bir yana, drt ayda bir ancak
elime geer. Dzgn m gndermezler, yolda m yiter? Allah
bilir orasn gayri.
imdi kyde, byle zntlerden habersiz, rahat rahat otu
ran kardelerimi dnyorum da, acaba u okumak dedikleri
ey, dertsiz baa dert midir diyorum kendi kendime.
Tevekkeli, Taranc dememi: "Bilmek yanmakm bsb
tn!"

Yaam

Bin glkle elde ettiimiz dergiler, kitaplar bize yaad

mz ara sra anmsatr, ama evremizde yle biraz nee, biraz
hareket yaratmak olanan bir trl bulamadk.
Canmzn ektiini elimiz bulamyor, kesemiz alamyor.
Bir gramofona heves ettik. Deiik olmasa da bazan alar,
kulamzn pasn sileriz, dedik, olmad.
Dert yandm bir kasabal arkada, gramofondan ucuzdur
diyerek kulaklkl radyoyu salk verdi. Ankara'da bir tandma
yazdm. Kyde arzasz alabilecek bir kulaklkl radyonun,
krk iki liraya mal olabileceini bildirdi.
lkin ok sevindim. Bu ii becerebileceimi umdum, ama
aradan tam yedi ay geti, bir trl krk iki liray bir araya geti
remedim. En sonunda ondan da vazgetim.
Geri, bizim durumumuzda radyo, kel baa imir tarak,
ama neylersin, heves ediyor insan ite.
Kasabaya her iniimde, bakkala bor edip, ay sonra eli
me geen paray oraya yatryorum. Sigara, iki gibi eylere ku
lak verdiim yok, ama yine de iki gazete, ocuklara -be e
ker almadan ks ks kyn yolunu tutmak dyor.
Anamdan dodum doal, cebimde yle para denecek ka
dar bir ey bulunduunu dmde bile grmedim. Aldm,
cebime girmeye vakit kalmadan elimden devrediyorum.
Bir keresinde, bir fotoraf arkadatan on lira dn alm
tm. Ay tamam olmadan bir mektup geldi. "stanbul'a malzeme
almaya gidiyorum, acele gnder" diye. Davrandm, metelik
122

yok. Bir kiide o kadar para kmadndan, drt kiiden yz k

zartp on liray denkletirerek gnderdim, ama gnderinceye
kadar anamdan emdiim st burnumdan geldi.

Radyo ve Okul

sa avu, bu yl Boyal kyne hoca durdu, yz elli kile za

hireye. O kyn ocuklarn okutuyor. Dn Nurgz'e geldi,
bizleri yoklamaya. Syleirken rendim; meersem avu,
radyoya inanmazm.
"Tbeler olsun efendi" diyor. "Hi bunlar akl yatacak i mi?
Msr'da ezan okunacak, burada dinlenecek; ohooo!... Dnya
da akama kadar bunca ses meydana geliyor. Neden hepsini
ekmiyor bu radyo?"
Hocam yledir, hocam byledir, dilimizin dnd kadar
anlatyoruz. Nuh diyor da, peygamber demiyor.
"O sylenen yerin altnda birisi var, o sylyor, millete yut
turuyorlar."
Byle dnenler az deil...

Din Konusu

Bizim kyl, dine hizmet iin yaratlm. Ama dinin birlik,

dirlik, sevgi, sayg gibi, insanlar gnlk yaamlarnda ve iliki
lerinde dorulua, olgunlua gtrc yanlarna ilgi gster
mezler. "Kalpte kr, dilde zikir..." rnein aptes temizliktir,
deriz. Oysaki, burada adam aptes alyor, elinin ayann kiri
yle bir slanyor, sonra yeniden kuruyor.
"Yahu, aptesten ama temizlik" demeyegr, "Gvur oldun
ite" diye yaptn verirler.
Bizim renciler kklklerinden beri zaten camiye gider
lerdi ya, din derslerinin sylentisi knca, dalar yol oldu.
Kyn yallar, ileri gelenleri gelip, "rendilerse rendi
ler, yeter gayri efendi yavrum, leninen, ikindinneyin uakla
r ck vakitli dat da, namazlar araya gitmesin" diyorlar.

123

"Ne bilsin ufack ocuklar ibadeti?" diyorum.

"Allah bilir, kabul eder. Bizlere asl te dnya lazm. u seninkiler dnyalk. At, eek... Zamane okumas... Hava!"

Havadis

Kasmda k bastrdktan sonra, mart sonuna kadar ileye gi

denler oldu, ama bunlar, mahkemede ii olup drt gn n
ce yola karak kylerde elee elee varp gelen, bilemedin
birka kiidir. Bunlar dnnce, evrelerine birikip havadis so
rarz. Hep ayn yant: "Ktan baka bir ey yok!"
Bu gidenleri, giderken grmek bir sorun. Bazan denk getirip
de bir gazete sipari etsek, "Ayazdan bakamadm, dkknlar
kapalyd" derler. Birka kere, postaya atmalar iin mektup
verdim. Ezilmi, bzlm, paavra gibi geri getirdiler. "Bile
medik, yerini bulamadk" diyorlar.
Bir keresinde, sipariimiz gelebildi. Kyllere hep haftada bir
ya da iki kere ve gnnden ok nce kan Krolu tipi gazeteri verdikleri iin, bir kda, "Cumhuriyet" diye yazp satcya
gstermesi iin eline vermitim kylnn. Ama bildiinden a
mam adam, o eit gazetelerden birini tututurmu eline.
7 ubat tarihli, bir buuk aylk, ama bizim iin yenidir. Ek
mek gibi sarldk. Bizim ky adna gelip, bakkalda bir hayli
bekledikten sonra ellerine geip getirdikleri bizim ilin gazetesi
var bir de. Birka tane de asker mektubu. Dkknda toz yk
n tuttuktan sonra, ky yoluna kan bu mektuplar, ekimde ya
zlm. Kimi orap, eldiven; kimi para istiyor. Babalarnn eline
verdik Mart 25'te...
"Havadis..." diye kyl benden nce sabrszlanyor.
"Oku, efendi" diyorlar. "Oku da syle..."
"Tam bize gre gazeteymi ya" diyorum. "Bir eycikler yok
bizim iimize yarayacak."
Ama kanmazlar. Ne olursa olsun okuyup anlatacaksn. y
le altrdk.
"Her zaman byle dirsin ya, gine de birok havadis bulup,
anadrsn."

124

"Pekl" dedik ve baladk anlatmaya:

"statistik Genel Mdrl, yurtta ne kadar kpek olduu
nu anlamak iin ie balam."
"Hmm! Bizim kpekler belaya girdi. Vurduracaklar gine!
Bunu iyi sylemedin, efendi. Neyse hele daha bak bakalm,
harp darp olmasn da?"
Okuyup, "Ruslarn Amerika'dan geri kalmamak iin bir Do
u Avrupa Bloku kuracaklarn..." anlatyorum.
"Tbe, canm, geri ekilir mi? Daha efendi?"
"Daha... Kaz Da'nda be yolcu donmu..."
"Ora da buradan beter imi hele."
Filan yerde filan zaman, u kadar adam donmutu, diye ba
lyor anlarla kark sylei!
"Hele bi de, berikine bak..."
Beriki, bizim ilin gazetesi. Bir yaprak zaten. Birinci sayfay
be alt evlenme ilan doldurmu. Sylyorum. Glyorlar:
"Biz neyiz ki, gazetemiz ne olacak? Baka ne ileri var, fa
lanca evlenmi, falanca nianlanm. Gzlediimize, dinledii
mize demiyor..."
Kyl lim deildir, ama ariftir. Geliigzel aydn dediimiz
oklarna ta kartrcasna yorumladklarn bilirim dinledikle
rini. Sorun, yararl yaynlarn kylnn eline varabilmesinde.
Ky eitimi kadar nemli olan bu davay, acaba ne zaman ele
alacaz?
Derken gazetede, "Babakan emsettin Gnaltay..." diye bir
cmle gemez mi? Afalladm. Hasan Saka ne oldu? Ne zaman
oldu bu deiiklik? Yoksa btn kabine mi deiti?
"Hasan Saka da babakanlktan ekilmi" dedim.
"u, ekeri pahallandran m?" dedi biri. "ekerle alverii
miz yok ya, neyse. Bu yeni gelen nasl ki?..."
Sonradan rendim ki, bu hkmet deiiklii ocakta ol
mu. Koca bir ky halk hkmetin deitiini, o da rastlanty
la martn sonunda renebiliyor...

125

Deli

Din ileriyle ilgili olmayan yaz olsun, sz olsun, kitap ol

sun, kylnn gznde hitir. Bakmayn yle her okunan eyi
dinlediklerine, bazlarna iyi, bazlarna kt demelerine ve
okunanlarla ilgilendiklerine. Sonunda hemen u sz yaptrr
lar: "Esasta bize bunlar ilazm deil. Fakat devir byle getiriyor.
Kulaktan geirmeli bunu. Asl teki..."
Hi dedim, ama tam anlamyla hitir dinle ilgili olmayan
her ey. Elime bin glkle geirdiim -be kitap gzlerinde
byyor:
"Deli be herif" diyorlar birbirlerine. "Babal (vebali) boynu
ma olsun deli. Dine hayr youmu okuduu kitaplarn, imana
hayr youmu..."
"Gzlerine yazk, gzlerine. Bari bu kadar gz nuru dkyon, yeni yazynan din kitaplar varm, onlar okusan olmaz
m?"
"Gzelcene yalnzsn urada. u ktlara bou bouna kafa
yoracana, aptesini alp namazn klsan, Allah'a borcunu de
sen... yi, gzel; dorusun, temizsin. Bizim yanmzda olduun
gibi, Allah'n yannda da yle ol..." diyorlar.
Babam yanma geldiinde, sz amlar odada. Fitlemiler
babam adamakll. Gelip dikildi karma:
"Bundan sonra namaz klmayacak olursan, inciden itibaren
evlatlktan iret ediyorum seni. Ne bu Allakna. Hem u st ste
kayl gvur kitaplarn okumayacan bundangilli. lalem Msl
manla heves eder, namazln beller, Mslman olur, sen de
li gibi inat edip gvurlua hizmet ediyon. Var da bi bak, ne di
yor elinolu sana. Bi bakmada anarlar adamn ne olduunu..."
Yani, "herkes inancnda, ibadetinde zgrdr" dncesine
akllar yatmyor bir trl.
Bu yln bunaltc, ac ve uzun k, gzmz gnlmz
iyice kapatmt. Baharn her frsatta bir yere gidip ders yapar
ken, Kele Hoca geldi bir gn. Avarn Pnar'n bandaydk.
Gzleri apaklanm, duda irkefe dnm. Dileri sapsar,
insann yreini kaldran bir ya da sarm. Elinden, yznden
kir akyor. Tillim paltosu da srtnda. Tac taht, doksan dokuz-

126

luk tespihi elinde. Ben severim hocam, tatl konuuruz. Kele

Hoca, her cmlesine "hiyerif" szyle balar... Gelir gelmez
atld:
"Hiyerif Mamdefendi, yok mu yannda bi ey, okusan da
diynesek ck."
Bir retim kitab vard elimde, yaramaz iine. Bir iir kitab
kardm cebimden ve birka iiri ar ar okuyarak ekledim:
"Yaramaz bunlar sana hocam..."
Kzd:
"Hiyerif Mamdefendi, senin nirene yaryor bi desene? Bi
Allah ad m geiyor, peygamber ad m geiyor? Ne var dinden
imandan hiyerif? ocuk ii, ocuk. inci sen Kurankerim'i as
efendim boynuna. Ezberle avare avare gezdiin yerlerde. Ol
hiyerif yle gzel bir hafz..."

Din

Dersi*

lkokullara din dersleri konulduunu ve bu ders iin kitap

ktn benden nce duydular. Baladlar gelip geerken sor
maya: "Ne zaman okutacaksn, ne zaman balyorsun din der
sine?"
Kitap geldi. Drt ve beinci snflar iin. Bizim var birinci,
ikinci snfmz.
"Hkmatn emir verdii eyi niye okutmuyormuum, se
bep neymi?" Bamn etini yediler. Gidip dileke verecek ol
dular. Belki de verdiler.
Zaten daha ilk yldan beri patlatmlard kafam.
"Gelen yok, giden yok bre efendi. Kimin habar olacak? Sen
st temiz birine benziyon. Anan baban hayr iin u at-eek
okumasn bolasan da, ocuklara namazlk belletsen. Ya bura
y kapatalm, Kele Hoca'yla ikiniz birlikte okutun. Sizin miveddi mi ne olurmu, o gelince bi gn, seersiniz uaklar sa
avuunan, ona gsterirsin, olur biter..."

* Din dersi 1948'de konuldu.

127

Geen yl neyse. Ama imdi hkmet emir verdii halde,

nasl oluyor da okutmuyormuum? pheye dtler. Anlatyo
rum: "Din dersleri drdnc ve beinci snflar iin. nallah
nmzdeki yllarda okutacaz. Ben her gn veriyorum o ki
tabn yazdklarn zaten; anasn, babasn sayacak, doruluk
tan ayrlmayacak, temiz olacak, hrszlk etmeyecek..."
Bir gn, ky odasnda bu kitab batan sona kadar okuyup
akladm.
"Var ol" dediler, "iyi okudun, iyi de anattn, amma elimize
ne geti? Allahmn namaz yle klnr bile demiyor bu ki
tap..."
Yalnz, bir mucize yksn beendiler! Muhammed'in git
tii yerlerde, ktln bollua evrildiini anlatan satrlar.
"manm Demirkratlar! Her dediklerini yaptryorlar. Bu se
ne din dersini koydurdular m, gelecek sene de kendileri kar
baa. Esas teki Mslman yazsyla birlikte fesi getirirler gine.
Atarlar u dinini s...min apkasn falan..." diye syleniyorlar...
Gryorsunuz ya, muhalifler iin ilerleme ve tutunma yolu
neymi! Zaten epey yararlandlar bu yoldan. Din dersinden
bakasn yasak edeceklerini de sylerlerse, iktidarn yolunu
kolayca am olurlar kendilerine...

Tatilde r e n c i l e r

Maysta okulu tatil edince, kyden biraz ayrldm. Haziran

da yine dndm. Bir ay okulda kaldm. svasn filan onar
dm. Bu arada geldiimi duyan rencilerim, grmeye geldi
ler. Bir ay iinde hepsiyle grtk. Nadas zaman olduun
dan, tarlada yatyorlar ve ift srmekten artan zamanlarn da
kzleri otlu yerlerde gderek geiriyorlar.
Geldiimi birbirlerinden duyduka, kzleri baka arkadala
rna brakp geldiler. Ben de onlarla, gelmeyenlere selam saldm.
Ama hibirini tarladaki klklaryla gremedim. Eve giderek
balarndaki pouyu karp kasket giyiyorlar. Ceketi olanlar,
onu eski iliinin stne geiriyorlar. Asl i klklaryla gelseler
daha iyi olacak ya, ne ayrm var!

128

Knki halleri bile kalmam ocuklarn. Az burun birbiri

ne karm. Btn yz yank ve kavlak. ounun dudaklar ya
lama olmu.
Bu halleri yznden benden ok utanyorlar. Yine de gelip
grmekten geri duramaylar ho deil mi?
"almak herkesin banda; ayp deil. Ben de alyorum.
Ne var bunda utanacak?" diyorum, ama pek kandklarn san
myorum.

Sizlere m r

Okul binasnn yapl, be yl ncedir. ocuklarn oyun

oynarken yaptklar evciklerden ayrmsz, yumruk gibi talarla
batan savma yapld bir bakta anlalr. Har yerine amur
kullanlan duvarlar, be yldr yamur yiye yiye rm. Zaten
rmeden nce neydi!... Kapy pencereyi yerlerine tutturamadk. D svasz dururken, duvarlarn i yann amurla sva
yp gemitik iine.
Biraz hzlca dayansan, kecekmi gibi gelirdi insana. Kor
ka korka bu bahar da getirdik. Sonu ne olacak demeye kalma
d, anam hastaland iin cumartesi, pazar iki gn okuldan ay
rlp kendi kyme gitmitim, dnmde ne greyim: n du
var cmle kapsnn yanndan balayp olduu gibi kmemi
mi? "Yamur grd" dediler. Yklan talar elime alyorum:
Hamur sanki, ufalanveriyor. Duvarda erimi talar. Bu st ka
pal blmn gmesinden sonra, be yldr ak duran br
blmlerin de nmzdeki yamurlardan kurtulmas pek umul
maz.
Hoca'nn cppesini havalansn diye ipe sermiler. Derken
iddetli bir yel, estii gibi cppeyi alp gtrm. Hoca "kr
ya Rabbi!" diye dua etmeye balaynca, kars, "Ayol, niye dua
edersin?" diye sormu. "A hatun; ben de iinde olsaydm, halim
nice olurdu?" demi. Bizimkisi de o hesap. Ya duvar gerken
biz altnda olsaydk? Ucuz kurtulduumuza kredelim.
Peki, ama imdi biz ne yapacaz? Onarm desek kabul et
mez. Temelden hayr yok. Yenisi? Byk sorun!... Hani Sait Fa129

ik'in bir hikyesi var. Ben de onun gibi soruyorum: Glsem ol

muyor, alasam olmuyor, dvnsem olmuyor. Syleyin a dost
lar, ben ne yapaym?

Yemek Sorunu

ocuklarn gzne bak fersiz, yzne bak kansz. Sz sy

lerler, cansz m cansz... Burnu smk, boynu bkk... Tom
bul tombul yz olmal ocukta. Kan kmal yanana dokunsan... Nerede? Daha on yanda, elmack kemikleri frlak frlak
olur. Bakmsz, zntl bir durum... Bakp bakp dert doluyorum...
rencilerin evlerinde ne yediklerini aratrdm. kinci sn
fn sonucunu vereceim. Bu snf otuz bir kiidir. Yoklama
ekim, ocak, nisanda olmak zere kere yaplmtr. Bu suret
le gz, k ve ilkbaharda alnan besinler anlalr:
9 Ekim cumartesi. Birinci dersten sonra, ocuklara sra ile
sordum. Bu sabah yirmi bir kii hibir ey yemeden a gelmi,
on kii yavan ekmek drnp yemi. 11 Ekim leden sonra:
Otuz be kii de hep karpuz ala ile ekmek yemi.
Yirmi iki kiilik birinci snfla, otuz bir kiilik ikinci snfn
toptan yoklamas, yani ikinci yoklama, 10 Ocak perembe g
n leden sonra: Drt kii yavan orba, alt kii bulgur pilav,
on alt kii ekmek gevretip yemi leyin. Drt kii pilav stp
yemi, be kii pekmez drm, ikisi evde anasn bulamam,
a gelmi. Be tanesi, "Ne yiyeceim?" diye aladktan sonra
yavan ekmek yiyip gelmiler. On bir kii soan tuzlayp drnmler...
Bahar geldi, katklar tkendi. Unlar bile tkendi. Gonca
Dervi ta ubatta ald ardn da, daha o zamandan biraz un top
land onun iin. Hemen herkesin yedii, imdi, sabah cackl
pilav, leyin cackl drm, akam cackl pilav. Ekmei olma
yan sadece cack.
1 Nisan sabah, ikinci snftan on iki kii a, on bir kii ya
van ekmek, yedi kii cack pilav (bir renci eksik). leden
sonra, otuz mevcudun hepsi cackl drm.
130

Cack deyince, u itah verici yourtlu salata gelmesin akl

nza. Ne gezer burada yle eyler. Cack diye buralarda, karavluk, mercimelek, tlk, kukusu, inelik, yemlik gibi otlara der
ler. Kadnlar, kzlar bahar boyunca akamlara kadar dere bayr
dolaarak sele ve antalar dolusu bu otlar toplarlar. Tuzlana
rak yufka ekmee sarlp yenir. Ya da kaynatlarak veryansn
edilir kakla.

Bit y k s

Geen retim yln yar bitli bir durumda sona erdirirken,

dnmtm ki, ne olsa, okulu yeni atk. Bu ilk yldan sonra
iler yoluna girer; rencilerimiz bitsiz olur...
Hi de dndm gibi kmad. Tam kart oldu. ocuk
lar yoklamak iin yakalarn amak gerekmiyor. Zaten are ol
madktan sonra, yoklama neye yarar? Ben de artk braktm bu
alkanl. Ama, sz dinlemek gerek. renciler derste, top
lantda vs parmak kaldryorlar. Ben yoklamyorum, yaka am
yorum. Boynundan grlyor.
Bir gn, en garibi oldu. Gneli havada, darda ders yap
yorduk. On sekiz parmak kalkt. nlerindeki arkadalarnn
boynunda birer ikier yzenleri haber verdiler. Demek bitler de
gnee can atyorlar... ocuk ksm, arkada srrn saklamaktan
ok, amay seviyor!...
Her zaman yaptm gibi, bitli denenleri evlerine gnderdim.
tekilerin boynunda olmad iin, amarlarna da bakmadm.
Gidenler, bu kez de ayn biimde geldiler:
Analar ya da baclar, ocuklar soyup, gmlekte, ilikte ve
donda grebildiklerini, ellerinin baparmaklar arasnda at at
ldryorlar ve giydirip geri gnderiyorlar.
"Gel bakym, ne ettin?..." deyip, yakalar ap bakyorum.
"Bakttm" diyorlar.
Dirilerle ller kark!... Sabr, katlanabilme, insanlk uup
gidiyor. Bin trl dnce iinde insann yrei kalkyor.
Bazlar, tamam soyunup, babalarnn ya da kardelerinin
iliini vs giyinip geliyorlar. (D giyim yok. likle don, ana gi-

131

yimi oluturur...) Giyinip geldiklerine bakyorum: Biraz temiz.

Ykanm ve hi giyilmemi. Ama gel gr ki, o da bit dolu. De
mek kkten kaynyor!...

l a ve P o m p a

Bizim bir pompa var. Birka kere rencileri tek tek ieri
alarak DDT pskrttm giysilerine. Birka ie DDT harcadm.
Elleri, yzleri, amarlar; hatta tenleri balad kokmaya. Zaten
soyarak ilalyorum. Ama hi etkisini gremedim. Ne eksiliyor,
ne tkeniyor...
Pompa iini kyl de biliyor. Hepsinin haberi var bende pom
pa olduundan. Gelip istiyorlar. lk zamanlar bo verirdim. Ne ya
zk ki, hi kullanmadan getirirlermi. Kendilerinde ila olmad gi
bi, benden istemeye de ekinirler ve bo gtrp, bo getirirlermi.
Bunu sonradan rendim. Ben kendilerinde ila olduunu sanr
dm. imdi isteyenlere soruyorum ve ila da koyup veriyorum.
Dnyorum: "Birka yz liram olsa, her eve en aa bir
ie ila ve hepsine yetecek kadar pompa alsam!" Nerede?...
Bir komum geldi, oturuyoruz, paasnda kendisi grp ya
kalad. "Demin Molla Mehmet'in odasndan knca buldum
birini, bu da oradan kalmadr" diyor!
rencilerim ve konuklarm kaynar da, ben bo durur mu
yum hi? Nem eksik benim?...
Elbisemin iine akrep girmi gibi kvrandm ve hemen so
yundum. Meret, bir ekirge yavrusu gibi nasl da bym!...

Hastalk S o r u n u

i yolunda gidenler iin yaam tozpembedir. Nerede olursa

olsun, bylelerinin dertleri olsa olsa sevgi, zlem, sla vs'clir.
Biz sevgiden, zlemden, sladan, her eyden vazgetik. Btn
bunlar unutarak, bamzn derdine dtk. Geri, bu perian
lk iinde bile havalar gzel gittike, iyi-kt anlarla geinebi
liyordum. imdi hepsine birden paydos!...

132

Bu yl havalar da bize di mi biledi nedir, her iimiz birbi

rinden yolsuz gitmeye balad. Okulu atk, bir buuk ay kadar
duvarn dibine oturarak ders yaptk. Ama 25 Kasm, iplerimizi
krd. Yani, Deli Olan'n cini gibi akta kaldk: Kar yad.
Geici olarak rtlen retmen evinin bir odasnda ders ya
pardk. Burann taban toprak. Bu yl psteki de getirmiyorlar.
Ne syledimse para etmedi, getirmediler. Yokmu. Olanlar ba
balar satm. Sra dersen zaten semtimize uramad. Toplana
mad, alnmad, yok... Pencere de ylesine camsz... ocuklar,
evden gelirken yor, dileri birbirine vurarak ve ellerini uflayarak oturuyorlar, kupkuru topran stne. Kar da vuruyor
pencereden yzlerine, gzlerine!.. Ben bunlar ne yapaym?
ldreyim mi burada, yoksa dataym m? Datmak daha ak
la yatyor ve paydos ediyorum.
Ky odasna gidiyorum. "Yahu, ne yapacaz bylelikle..."
diyorum.
"yi etmisin efendi, paydos ettiine."
"Efendi, mefendi, paydos ettim, iyi ettim, ama her gn byle
yapmakla baa klr m bir aresine bakalm" diyorum. "Sen bi
lirsin, nasl bilirsen yle yap, geen ylki gibi idare et de..."
Herkes bana atyor: Yok... Ah, her eyin en acs ve en b
yk dert olan yokluk, gz kr olsun.
Bu havada ocuklarn aya yaln olanlar hi gelemiyor.
Yardan ou hasta, grip. Zar zor gelip de geri gndermek zo
runda kaldklarm da, iki snfta topu topu yirmi-otuz kii...
Ben kendimi koruyabiliyor muyum sanki... Yzmde ergen
lik midir nedir, ufak kabarcklar tredi, jiletle tra olmak bir so
run. Berber, ara da bul! Sa sakal salverdim, tam iki ay. ok
zor olarak arada bir jiletle tra oldum. kinci kez, sa kulakla
rm; sakal her yerimi kaplad. Yani, sa aylk, sakal tra bir
aylk oldu. Kzdm, kendimden utandm. ocuklara da, "Sz
m tutmuyorsunuz da, sakal onun iin uzatyorum" dedim.
Sonunda, sora sorutura, ocuklarn birisi bir sa makinesi
salk verdi. Kyde bir tane varm. ardm o adam. "Tra
edemem" dedi. "yle ise dipten al da, ben de kurtulaym" de
dim ve bir numaraya gitti sa. Yine zahmetle, jilete de katlan
dm ve temizlenebildim.

133

Gelen k. Havalar bozuk... Bu tra, dpedz deli ii; ama

en son are bunu bulabildim. Birka gn sarnp sarmalandm,
ama yine aklmdaki bama geldi. Yani, gribe tutulup serdim
postu dee...
Kimse yok, yalnzm. Derde derman iin bir ey arama. l
eyle de ilgi kesildi: Kar yad. Ne giden var, ne gelen. la
olarak bir ie geti elime Salk Celal'den. stnde, "Mitol" yazl. Nezle ilac szde. Onu ekiyorum. Akamlar bir
hlamur kaynatp iiyorum, klstr sobaya da bir tezek dol
durup, yatyorum tozun dumann iine. Ne varsa zerime y
yorum. Kafay gz saryorum. Bir trl terleyemiyorum.
Nasl terleyeyim ki, soba filan ka para eder? stm kar, ta
ban toprak, hava ayaz. Sz ok uzatmak neye?... lerindeki
su, buz tuttuu iin topraktan yaplm testi ve ibrik atlam
gece... Artk yollar alp ileye gidilir gelinir olunca sipari
ederiz.

Masallar

Kn ders yapmadmz gnler, bazan de pazar gnleri,

ky odasnda bir kitap, dergi ya da gazete okuyarak, karnca
kaderince herkesin dinlemesini ve dndn sylemesini
gelenek haline getirdik. Yaz, herkesin kolayca anlayp sevebi
lecei bir konuyu anlatyorsa, ok holanlr. Ky yaamndan
bir parann hikye edilerek kt zerine baslmasn da se
vinle hayret karm bir davranla karlarlar. Ky Enstitleri
dergisindeki kk yazlarla ie balayarak ilgi ve dinleme al
kanln gelitirdik. ok holandlar. yle ki, ok akamlar, ii
mi gcm brakp, onlar iin yaz bulup okuyorum. arp
drt gzle bekliyorlar. Sesli okumaktan, az ok dil damak yorulsa da, onlarn beendiklerini, bir eyler rendiklerini gr
dke, yorgunluumu unutuyorum.
Geen yl okuduumuz yazlar iinde en ok Ali Dndar'n
"ocukluumuz" adl yazs beenilmiti, on kereden fazla
okumutuk. Dinlerken azma gireceklerdi nerdeyse... Saba
hattin Ali'nin ykleri de yle...

134

Bu yl okuduklarmz iinde de, Orhan Veli'nin manzum e

virdii La Fontaine Masallar hoa gitti. Bir masal, belki elli ke
re okuduumuz oldu. Hele evirisindeki gzellik, halk deyim
lerinin yerinde kullanl (Baryordu cyak cyak... Kotu ka
bara kabara... Canna okuyacakt dnyann... vb) ok beenil
di. Sanki masallarda konunun her biri, bizim kyn insanlar
nn birinden km gibi, hepsini birer kiiye yaktrdlar.
"O tilki de, Cavit Aa gibiymi hani..."
"O karga, ayn Sara rfan'a benzermi..."
Dillere destan olan da, teden beri bu deyimi herkes bildi
i halde, buradaki syleyi gzelliiyle bir yenilik gsteren,
"Douran Da" oldu. Daha ilk okumamzda, Cr Hasan'n o
lu, "Efendi, tebihte hata olmaz, o dan durumu da tpk bizim
durumumuza benzermi" demesin mi?
"Ne ilgisi var ki, canm?" diyecek oldum.
"Neye, nesi varm, efendi" dedi. "Dadan ehir dourmas
n umuyor millet, grltsne bakarak, o ne douruyor gryon mu? Biz de yle deil miyik sanki? Sen ne kadar teberi
okudun, hani yle edilecek, byle edilecek diyerek. Duyduk
a, o ileri yaplacak sandk. Hani bakp gren, hani yaplan.
Bir okulumuz var, yaptrlacak dediler. Bekledik, gelen giden
olmad, biz yapalm dedik, o da ykld. urada senin ektiini
biz bilirik. Sen de bizim halmz biliyon. Var m, bundan kim
senin habar? Eskiden okuldan holanmazdk, kymetini bil
mezdik. Fakat, inci sen anattn, hep aklmz yatt. Kendimiz
yapamyok. Hkmet yapsn canmz kurban. Sen bakma, o
okul yaplmasn diyenlere. aknlklarndan, kzgnlklarndan.
Yoksam onlar da lp gidiyorlar okul zleminden. Ama hani?
Ne ocuklarda bi hayr kald, ne sende. Gayrm biz neyse. Valla inan olsun, kendimizi koyup da seni dnyok. Tanr baadan gnendirsin seni... Yaplacak diyorlar, on sene, yirmi sene
geiyor. Laf olsun! Gine o da bi san dourmu. Ya bizimki,
hi..."
Adamcaz yarm saat falan dinletti. Sylevin arkasn zor
aldk.

135

Glek rnei

Glee stnden su gelmedii gibi, dibindekini de toprak

emer, yazn ukurun ii kuruyup bombo kalr.
Alt retmen varz, bizim kyden. retim aylarnda evre
kylerdeki grevimizde alyoruz. Tatilin de hi deilse bir
blmn kendi kymzde geiriyoruz. Tatil zamanndaki
durumumuz, bu glekten ayrmsz. Ho, retim aylarndaki
durumumuz da baka trl deil ya!
Bu yl da tatilin ilk gnleri ba baa verip retmenlik anla
rmzla avunduk. Ara sra arkadalar zorlayarak baz yazlar
okudum, dinlediler. Bir aralk can skntmdan aklma esti:
"Pus" adl bir glmece gazetesi kardm. Bir gn, sabahtan ak
ama kadar uraarak birka say oalttm. Arkadalara birer
tane yolladm. Byk kentlerde gazeteler kar, yurdun drt ya
nndaki abonelerine gnderirler ya... Szgelii, biz de ona he
ves ettik. Gazetemizin yllk abonesi bir orutur. Biz de kendi
miz karalm parasz olarak, oru karlnda okuyalm, vakit
geirelim dedik. Gazetenin sekiz stunluk bal yleydi:
"Mjde: retmenlerle ilgili yeni bir yasa tasars!" Bundan
sonra bir arkada da "Beyhude" adl bir gazete kararak,
"Ps" destekledi. Btn bunlar, kararsz bir kafann, paslan
m bir ruhun kendisine zoraki bir nee verebilmek iin bula
bildii arelerdir. Klebi gibi:
"Bir fakirlik, bir yalnzlk, bir gurbet
nsan nasl olsa katlanr..."
demek de zor.
Temmuz gelip att. Ben ekin bimeye ayrldm. Yanma al
dm kitaptan baz gnler birka sayfa okur, bazan okumaya
vakit bulamazdm. Arkadalar toplanp, Osman Aalarn s
dnn glgesinde altmbir, altmalt ya da domino oynadlar.
Bu arada ramazan da geldi, orularn tuttular.
Be aylk bir tatil iinde okuyabildiimiz bir iki kitap, deniz
de damla gibi kald. Zekmzn krlemeye doru gittii, su g
trmez bir gerek. Ben oyun bilmediim ve sevmediim, kitap
136

da bulamadm iin, iten artan zamanlarm bou bouna har

cadm durdum.

Tepki

El elden stndr derler ya, dert de dertten stn kyor. n

sanlar ok kez kendi hallerini unutup, ein dostun haline ac
mak zorunda kalyor. Zaten bakalarnn derdine bakmaktan,
kendi derdimi dnmeye vakit bulduum olmuyor ya...
Kylere gittiimiz zaman, ne yaman glklerle karlaaca
mz bilmez deildik, ama u anlatacam eylerin de retmen
arkadalarn balarna gelebileceini hi aklmza getirmemitik:
Muttalip ile ocukluumuz bir kyde gemi, ilkokulu bir
likte bitirmi ve Enstit'ye de birlikte gitmitik. Yine komu iki
kyden birine o retmen oldu, birine ben. imdi size Muttalip'in komu kyde bandan geenleri anlataym:
imli kyne retmen olarak gittii zaman, kyn byk
leri ve klar, olann kapal yerlerde ba ak oturmasna ier
lemiler. Sonra da, okulun balkonuna ara sra kp oturduu
iin ve eme de o yanda olduundan "Irahat vermeyecek ka
rya, kza" diye tutturmular.
K geldi. O da yalnz bana, okulun bir odasnda eleiyor.
ki kere baskna urad. Bilinmiyor nedeni. Bunlar sa selamet
atlatt. Kendisi yokken camlarn krp, kilim vs gibi eyalarn
topladlar. (phelendii adamlarla hl mahkemedeler.)
Ben ileye giderken -yol st olduu iin- uradm. Cam
lar tuzla buz olmu; perdeler, kilimler, yatak takmlar hep git
mi. alnan eyalar iin tutanak ve dilekeleri varm. Al ile
ye gtr diye bana verdi. Gtrdm, ilgili grevliye verdim.
Ap okudu. "Amma da yapmlar ha" diye gld. "Elin kars
na, kzna gz dikmenin sonu budur!..." diye sylendi.
Dnte durumu anlattm. "Gvendiin dalara oktan kar
yam kardecazm" dedim. Alad. Dvnmeye balad.
Teselli edebilmek olanakszd...
"Ne edeyim, nerelere gideyim kardeim, kimlere anlataym
halimi?" diye zari zari alyordu.
137

Bu i ubatta oldu. Derken nisann sonu gelip att. Okulla

r tatil ettik. u var ki, bizler tatilde okuldan ayrlamyoruz. Yal
nz iki ay iznimiz var. Arkada eyasz kald. Yemek yapmak,
u, bu, yalnz bana bir okulu beklemek. Hepsi neyse... Bir de
20 Mays gn olanlara bakalm:
Szde efendim, Gancl'a (bir kadnn takma ad) satam,
laf atm... Derken yapyorlar yakasna. Sopa, ta ne geerse
ellerine; indiriyorlar kafasna ocuun. Ne yz kalm, ne gz.
Btn ky halk birikmi bana... Her yeri mosmor. Yani, pi
mi tavuun bana gelmemitir onun bana gelen. Laf syle
yecek hali kalmam. st ba kan iinde, ceket parampara.
apkas kaybolmu. Yz trmk trmk... Anlatlr ey deil...
Bu halinde ite kaka muhtarn odasna srklemiler. Orada
ellerini balayarak -be cahilin nne katyorlar, gtryor
lar doruca karakola.
imdi, imli kynde bayram havas esiyor. Tarikatlar bir
halka evirip zikre balamlar. retmenin bana gelenler se
vindirmi, coturmu onlar. Kadn bahane ederek muratlarna
ermiler ya artk!...
O karakola gtrldkten, bayram havas da yattktan son
ra kary bir arabaya bindiriyorlar, haydi ileye: "Zorla evimi
bast" diye ifade verdiriyorlar. Bir sopa da karakolda retme
ne.
Kadn, kadn dedikleri, elli be yanda, evinde yalnz ba
na yaayan, kimsesiz, bakmsz yatalak bir kadn.
Yaralarma baktracam, yeniden elbise alacam, mahke
meye gidip geleceim diye iki yz lira kadar da bor etti bizim
arkada. imdi akn, bitkin, umutsuz, bezgin bir durumda, iki
davada mahkemeden mahkemeye mekik dokuyor.
Geri imdi i anlald. Kadn, "Beni sktrdlar, cebri bas
t evimi diye ifade vermezsen, seni bu kyde yaatmazk, dedi
ler. Onun iin mecbur oldum. Esasnda benim retmennen
davam dalabam yok" diyerek, ilk ifadesinin yalan olduunu
aklad.
Ama, i iten geti bir kere. Bir retmenin hakkn aramak
iin kimse yardm etmiyor. "Hak etmi" deyip kveriyorlar
iin iinden.

138

Ne yapsn imdi bu ocuk? Bu kark ve kt durumda ki

me kosun, kimden yardm istesin? Karsndaki cahil ve azgn
kitle ile nasl savasn?...
retmenlere ho gzle bakmayan kyllerin, bu iftiradan
sonra taknacaklar tavr kestirebilirsiniz. Kentte de, bakkal
akkal, "Zaten birader, bunlardan hayr gelmez" diye kestirip
atyorlar.

Bu da Baka T r l s

Maysn yedisi. Gstk kynden Yunus avu, bir adam

gndermi bana. "Acele yetiin, hocann bana bir i geldi" di
ye. (Yunus avu, Gstk retmeni Kenan'n ev sahibidir.) Ke
nan, bizim kyl ve teyzemin oludur. 1946'da Enstit'y biti
rince Gstk kyne atand. Yunus avu'un odasnda oturu
yor. Bana bir i gelmi demek! Acaba nedir? Okullar bir haf
ta nce tatil etmitik.
Kalktm gittim... Kye varr varmaz sadan soldan aldm
haberlerle serseme dndm. Hanefi ve Avni adnda iki kii,
retmeni tutup suya atmlar. Adamakll slatmlar, boacaklarm, ama boamamlar. karp Allah yaratt demeden, kafas
n gzn yarmlar zavallnn.
Kolu krk, ba yarlm, her yan kan iinde. Hkra hkra yrm, ileye gitmi.
"Peki, nedeni?"
Efendim, Avni'nin yeeni Halime'de gz varm bizim
"hoca"nn da, onun iin yolunu beklemiler! Bu aknlk iin
de vardm Yunus avu'un evine. Bama biriktiler. Anlattlar,
acndlar, ilendiler bu ii yapanlara...
Yunus avu anlatt:
"Gonu! Gonu! diye sesi geldi dardan. Ben kmaya kal
mad kapdan girdi hoca. Aman ne deyim sana, ldrmler
hocay... 'Beni ldrdler gonu' dedi. Topakta'n orada evir
miler, suyun banda. Suya atmlar. Kurtulmu. Bu kez de ta
la girimiler. Tabancasnn kabzasn kafasna vurmu Avni.
'Durmayacam, yalnz bana biraz harlk ver varsa, doru il-

139

eye ikyete gideceim' dedi. Ben de dn iki batman soan

satmtm da, iki buuk liram vard, onu verdim. Ald gitti. Sa
na da haber ettim, bakalm ne diyecek... Baksn, grsn diye..."
Ne diyeyim? leye gidecektim. O srada birisi geldi ileden.
Hoca da geliyor diye haber getirdi. Bekledim.
Hoca geldi. Kafasndaki yaralar sardrm. Yalnz gz g
rnyor. zerindeki kanlar da olduu gibi duruyor.
"Ne yaptn teyzeolu?"
"Sorma, dayolu" dedi. "Arkadalar grp dert anlataym
dedim. Beni grnce hep gltler. 'Git jandarmaya anlat der
dini' dediler."
Sonra? Sonra, ne olacak. Emmisi, days, paras olmayan i
mi sktrebilir? Bir iki tokat attktan sonra salmlar sulular.
retmeni de Gstk kynden alp Alayhan'a verdiler. By
lece zafer, saldranlarda kalm oldu. Bizim arkada iin de y
rtlen yarg u oldu: "Rahat durayd. tekileri niin dvm
yorlar?"
Bu inana gre, bana bir bela geldi mi, dayak yedin mi,
hakszsn...
Grdnz m adaleti! Dayak yememeye bakmal, yoksa
okkann altna gittiimiz gndr...

Toplant

retim ylnn banda ve sonunda Milli Eitim Memurluu'nda bir toplant yapyoruz.
Ben umarm ki, yl bandaki toplantda, retim yl iinde
yapacamz almalarmz hakknda dikkatimiz ekilsin, baz
noktalar zerinde aydnlatlalm.
Baharnki toplantda da beklerim ki, yl iinde bize yararl
ve bizim duymadmz eitsel olaylar hakknda konuulsun,
yl iindeki aksaklklarmz ne srlsn ve giderilme yollar
aransn, gsterilsin.
Oysa, hi de yle olmuyor. rnein, son toplanty anlata
ym:
Sralara geip oturduk. Mfetti geldi ve unlar syledi:
140

"Baz arkadalar, kaymakamla dileke verip de izin alma

dan ile merkezine geliyorlar bir ileri olduunda. Bir daha
byle ey istemem."
Aynen bunlar ve bu kadarck syledi, kp gitti. Dilekeyi
kyden kularla gndermemizi salk veriyor olmal...
Milli Eitim memuru da toplant tutanann birinci madde
sini yazd:
"zinsiz... ileye... inmek... hakknda..."
Bir de ben sz aldm ve bizim okullarn durumunu anlata
rak, bu konuda ne dnldn sordum.
Milli Eitim memuru:
"Yazarsn yazarsn o okul; dersin dersin o okul... Yok ite!
Sizin okul iin Bakanlk btesinde de, ile btesinde de de
nek yok!... Ne syleyip duruyorsun? Duvarn dibinde okut.
Okutmazsan kylnn yumurtasn ye, yat arkast..."
Ve tutanan ikinci maddesini yazd:
"Yapm eksik okullarn... durumu... hakknda... aydnlatl
d..."

141

Masal

Gibi

Masal

Gibi

Bu zamanda, temizler hamamda, kirliler seyranda... Kimi

ycede, kimi ikencede, obanlar sarl keede, toklar needey
ken; yoklukmu, alkm herkesin belini bken. Kiminin baht
kara, kiminin akm. ok sylemesi, dert yanmas yasakm:
Dilini yutmal, sessizce oru tutmalym adam, yoksa bana
yklrm dam.
Bir kambur felek varm, ne sz dinlermi, ne at! Karalan
m nice kt. Ama hi kulak asan olmam. Tok an halinden
bilmez hesab, yaslanm da yaslanm. Dert stne dert yl
m.
Kimine kavun yedirmi, kimine kelek. Kiminin boynuna ge
irmi bir arpk elek. Elekiler aladka glm felek... Sy
lemesi, dinlemesi hotur ya, gel bir de u masala kulak ver, ne
ler olmu neler... ster bir are bulup gldr, ister yine yreini
tka da ldr. Masal derler bunun adna, kanl yalar karm
tr tadna. Var dinle gayri:
Bir ky retmeni varm. Gzden biraz para gemi eline.
Borcunun yarsn demi, bir dem srmeden ekilmi kye.
Bir torba bulgurla bir uval un atm kenara... Geinmi bunun
la bir ara. Kimi kimsesi yokmu, can canan yokmu. Bu ada
mn emmisi yokmu, days yokmu. "Medet!" diye bana
p de eli bo eviremediklerinin hesab yokmu... drt
gnde bir piirdii yasz pilav, boazndan zor geermi. Bul
gurundan, unundan gayr, varm bir de yata ya; ne biberi
varm, ne ya. Bu nedenle bir yan a, bir yan tok, yese de
bir, yemese de birmi. i r, d rm. Gece alar, gn
dz yreini dalarm. En ok "Anam, anam, garibim" trk
sn sever, geceleri yatann iinde titrerken fslt halinde
sylermi.

145

Bir kitap buna dermi ki: "Sen bu ky kalkndracak tek

adamsn, burada onun iin bekliyorsun." O dermi ki, kitaba:
"Ben kendimi kalkndramadm, halsizim, gszm. Bu g
sz vcut bir ky nasl kalkndrsn? Sen beni kalkndr, ben
de onu. Var benim de bir ereim, bir dncem. Ama kitap ar
kada, ktip arkada, ne gelir benim elimden, zari zari ala
maktan gayri..." Byle dermi, ama midini kesmezmi bsb
tn. Okuyup yazmak, renip retmek iin yine de savar
dururmu. Zaten her teselliyi okumakta bulurmu.
Yasz bulgurdan usanr, yine dner dolar ona kul olur
mu. Benzi solmu, gz yorulmu, z rm. On sekiz ya
ndaym, ama otuzdan yukar grnrm.
Ceketi eski, paltosu yrtk. Kuru bir kemikle, kmadk bir
can kalm artk. Bacaklar olmu birer kam; sa sakal dersen
uzam da uzam. Her eyin canna tak dedii bir gn, derken
kap da vurulmu "tak!" demi. Gelmi bir mfetti seke seke...
Mfettie gelir bunlar aka maka, o usanm eke eke.
Gelmi efendim mfetti, aram i. Arar elbette, ama bu
nun, usu var, erdemi var; yolu var, yordam var... Hal hatr so
rup naslsn, nicesin demeden, "Hani" demi, "kooperatif kolu,
disiplin kolu, bilmem ne kolu?" ocuklarn sorduu adamn,
bakmam hadm olduuna. Kupkuru drt duvarda olur mu
bunlar? Sankim olsa, ne ie yarar? Ne ardna bakm, ne n
ne... Gitmi kendi bildiine. Dayanm rapora. Ne buyursa?
"Havale kursa!..."
Beriki de gam ekermi, getim tavuk dolmasndan, kahvesi
nin bile olmadna, konuk mfettie bir ac kahve sunamadna.
Biri ekip gitmi, birinin ektikleri canna yetmi. Ama, yine
canla bala iine devam etmi.
Giden ermi muradna, eben ermi, deden ermi muradna.
Biz de dileyelim ki kambur felekten, gayri a katlmasn a
na, bir are bulunsun gznn yana, bir merhem srlsn bu
masal kahramannn kel bana...
Amin!

146

Basnda

Trk Basnnda

Bir Orta Anadolu kynn ac gerei, bana yle geliyor ki,

btn plaklyla ilk kez bu kitapta dile geliyor. Bu kitap do
rudan doruya kyde domu, kyde yaayan bir ky ocuu
nun tankldr. Byk deeri de bu yzdendir.
Bizim Ky'n sadece bir yaznsal yapt gibi deil, Trk k
ynn kalknmas, Trk kylsnn insanlk haklarna kavu
mas urunda yazlm bir rapor, hatta isterseniz bir ithamname
gibi okunmas gerekir.
Yaar Nabi Nayr (Varlk dergisi)

Mahmut Makal yeryznde kltre hizmet etmi, dnyay

iyiye ve daha gzele gtrmek iin aba harcam drt kiiden
biridir. Eskiden stanbul stanbul'du, tara da tara. Romanc,
yazar, air adam kentsoylu olmalyd. Makal bu ereveyi par
aladnda bomba patlamt...
lhan Seluk (Cumhuriyet gazetesi)

Bu kitab okuyan hibir milliyeti ve devrimci Trk, vicdan

azabndan deil de gnl zntsnden birka gece kurtula
maz. Bu kitap, bir milliyeti ve devrimci Trk'e, onu okutma
mak ve unutturmak deil, btn atllarmzla, irademizin ve
aklmzn btn gc ile bu gerilii, bu yoksulluu ve bu kim
sesizlii ortadan kaldrmak akn verir. Ziraat Enstits'nn,
Tp Fakltesi'nin, Yksek Mhendis Mektebi'nin, Siyasi limler
Mektebi'nin ve niversite kollarnn hepsinde Makal'n bu kita
bn okuturdum, bu kitap zerine tezler hazrlatldm.
Falih Rfk Atay (Ulus gazetesi)

149

Mahmut Makal'n rahat edebiyata rahata vardn sanan

lar aldanr. Zamanmzda edebiyatn bylesine, ancak ekmek
gibi aln teriyle kazanlm ve tadna varlm bir kltrle var
labiliyor.
Sabahattin Eybolu (Kitaplar dergisi)

Trk kynn plak gereini bu derece keskin, glgesiz;

ssl ve zentili cmlelerden uzak, fakat yine de ili bir slup
la nmze seren bir baka yapt okuduumu hatrlamyorum.
Gen yanda yabanc dillere evrilen ve dnya aydnlar ara
snda olumlu yanklar uyandran Makal'dan, hret, servet ve
refah kaplar ufak bir iaret beklemektedir. Sadan soldan ve
hatta devrin hkmetinden kendisine neriler yayor. Fakat
Makal'n bir tek lks vardr: Okumak, renmek, retmek
ve topluma yararl olmak...
Nadir Nadi (Cumhuriyet gazetesi)

Mahmut Makal tek deildir. Bakasnnkine benzemez bir

kiilii var elbette, o ayr i. Yalnz bilelim ki edebiyatmzda
bir Mahmut Makal'lar r alyor. Onlarn karsnda biz k
klmz anlamalyz. Yurdu da, yurdumuzla birlikte ede
biyatmz da bugnk genler, bu Mahmut Makal'lar kua
kurtaracaktr. Gerei onlar getiriyor edebiyatmza. Hepsi de
yurda deinir deinmez en gzel dili, en temiz dili buluveriyorlar. Mahmut Makal'n Ali Dndar'n yazlarn okuyorum da bi
zim dil kavgamzdan utanyorum dorusu.
Nurullah Ata (Ulus gazetesi)

Varlk dergisinde ara sra bir ky retmeninin kyne ilikin

ok gzel yazlar kyordu. Bizim Ky' aldm, ok beendim.
Nzm Hikmet (Yeni Dergi)

Memleket insanlarnn yzde sekseninin yz kzartc duru

munu apak ortaya dkme yrekliliini gsteren, Demokratlar
iktidara geldikten sonra da uyarc yazlar ho grlmeyen Makal'a 27 Mays'tan sonra da korku ile baklyor. Poliste ve Em150

niyet Mdrl'nde koskoca bir dosyas var. Szn ksas, Ma

kal batakiler iin sakncal kii olmutur. Makal veya daha yz
lerce aydn, ileri dnceden ve insanlarmzn daha iyi yarn
lara kavumasndan yana sanat, dnr, yazar iin son yl
larda "ilgili" ve "yetkili" makamlarn dzenledii daha neler
vardr...
Burhan Arpad (Vatan gazetesi)
Ve kendimi Mahmut Makal dnda, romanc olan ilk Trk
kyls olarak gryorum.
Yaar Kemal (Sanat dergisi)
Bu gzelim yurdu hapishaneye evirenler, insan haklarn
hie sayanlar, Anayasa'y ineyenler kimlerdir? Yalnz kendi
leri bu yurdu seviyorlar, Makal gibiler yurtlarn sevmedikleri
iin mi Trk halknn yararna kalemlerini kullanarak, lokmala
rn kendilerine zehir ediyor, rpnyor, anlayszlar elinde
kahrolup duruyorlar? Yazk... CHP iktidarnda byle, DP iktida
rnda byle oldu, yine de byle oluyor. Ama Fikret'in zledii
sabah bir gn olacak. Sabah olacak...
Aziz Nesin (Akam gazetesi)
Mahmut Makal, gereki Trk yaznnn duygusal yakla
mndan eylemci ileve geiinde tohumu atlatmtr. Ardndan
gelmitir brleri.
Adnan Binyazar (Sanat Olay dergisi)
Milletvekillerinin evrak antalarnda Makal'n yaptlarndan
birer tane bulunmaldr.
Ercment Ekrem Talu (Son Posta gazetesi)
Anadolu'yu tanmak istersen, hemen bir kitapya ko, bir
tane Bizim Ky al, ekil bir keye yutkuna yutkuna oku. Oku
yup bitirdikten sonra da aynaya bakmay unutma.
Suat Taer (Zafer gazetesi)
151

Amerika'da Trkiye hakkndaki yabanc dil yaptlarndan bir

sergi dzenlememiz istenmiti. Katalogda Makal'n evirisini
bulduk. Aslyla birlikte sergiye koyduk. Basmakalp edebiyattan
her anlamyla uzak bir ky edebiyatna nclk eden gen ya
zarn yaptlarna byle bir sergide yer vermek devimizdi.
Sami N. zerdim (Varlk dergisi)

Makal, kyn sorunlarna bilgiyle yaklamaktadr. Kye ve

insanmza bak btn olumsuz durumlara karn umut yk
ldr. Onun yaptlar bilginin, akln, sevginin ve umudun ne
kadar ok ey baarmaya yeteceini gstermektedir.
Konur Ertop (Gnaydn, 8.4.1978)

Mahmut Makal olay, meziyet dmanlnn yaayan bii

mine ok canl bir rnektir. dealist bir kyl genci kyn ol
duu gibi dnyaya tantmay i ediniyor, ortaya halis ve temiz
bir sanat yaps kyor.
Ahmet Emin Yalman (Vatan gazetesi)

Remarque Bat Cephesinde Yeni Bir ey Yok adl yaptnda

koskoca bir sava anlatm. Makal, hareketsiz, olaysz, mini mi
ni bir ky iinde o sava kadar olaanst bir yaam kavgasn
-Anadolu kylsnn geim derdiyle penelemesini- ayn il
ginlikle anlatyor.
Gen yazarn yapt stne sade ben ka yaz yazdm. Ba
kalar da o kadar ok yazdlar ki, neredeyse bir kitaplk doldu
racak. Bu da, nfusumuzun ounluunu oluturan kyllere
ilikin gereki ve iten galiba bir tek kitabn mevcut oluun
dan ileri geliyor.
V-Nu (Akam gazetesi)

Mahmut, sen tam ad stnde sanat grevi yapyorsun. Bize

ky ilk kez ve drt kesiyle tantyorsun. Hikyelerin, elbet
te doruyu sylyor. Tany konduruyor. Grevi de tamam ta
mamna yapyor. yle ki Trk ky davasn ele alacak olan i
ten bir devrimci ya da slahat veya kalkndrc ve yrtc,
ana harita olarak eline senin kitaplarn alsa, sanrm saa sola

152

kaymadan hedefe doru yol alr. Bu lkede grlecek tek iin

bylece de ucundan tutulmu olur.
lhan Tarus (Varlk dergisi)

Makal'n yazdklarnn nemi, Cumhuriyet kuaklarnn

karlaaca kltr, uygarlk ve ekonomik genileme sorunu
nun uzam hakknda en doru haberci olmasndandr. Bizim
Ky yazar, Trkiye'de ilkesiz, davasz ve oportnist politika
cnn elinde, azametli bir kuvvet haline gelebilecek, 25 ylda
uygarlk, insanlk, ilerleme ve zgr dnce alannda ne ya
plmsa, hepsini ksa zamanda yok edecek unsurlara dikkati
ilk eken aydn bir Trk gencidir. Kitaplarnn ngilizce evirisindeki nszleri dikkatle okunmaldr. Bu nszlerde, 1950
iktidar deimesinde de byk rol oynadna iaret edilmek
tedir.
Forum dergisi (Bayazdan)

Kltr alannda uluslararas en byk deer payesine layk

grlen lkc retmen Mahmut Makal, bugn kendi toplu
munda karlat her trl baskya karn grevini kendi top
lumunda srdrmektedir.
Abdi peki (Milliyet gazetesi)

Gerei olduu gibi grerek buna dayanan iler yaplrsa

etin sanlan sorunlar zmek kolaylar. Yazlarnda, birok
insan iin yzyllar boyunca gizli kalm ve bu sebepten zl
mez bir dm sanlan sorunlar ak ak, arka arkaya diziin,
kylerin kalknmas hesabna i yapmak isteyenlere ne byk
kolaylklar hazrlamaktadr. Bu yazlarda bizim henz pek al
k olmadmz bir slup ve eda biimi vardr ki, ky dilinin
ulusal yaznmza mal olmas iin byle yazlara gereksinim
var. Onun iin bu bakmdan da hizmetin byktr.
. Hakk Tongu (Tongu'a Kitap)

Biliyor musunuz Makal'n kitab neden bunca gzel? Gzel

bir kitap yazmaya zenmemi de ondan...
Oktay Rfat (Yaprak dergisi)

153

Bizim Ky bir sanat yapt olarak da byk. Byk, nk

kuvvetini dile getirdii gerekten alyor.
Vedat Gnyol (Ycel dergisi)

Senin kitab okurken yanmda anam da vard. Gle gle ka

tldk gittik. Gldk ama ne yalan syleyeyim Mahmut, sen tp
k Molyer'e benziyorsun. Nktelerin zehir gibi. Geri taraf ney
se ne ama, hele bir hoca portresi izmisin... Bak yemin ol
sun, bak!...
Fakir Baykurt (Varlk dergisi)

Makal gnn birinde lr gider, her fani gibi. Ama Makal'dan geriye kalacak birka kitap var, btn bir yaam boyun
ca verilmi yiite bir kavga var. Onun ardna jandarmalar ta
kan Dengiz'den, Sirer'den, leri'den, Yardmc'dan ne kalacak?
lhami Soysal (Akam gazetesi)

Mahmut Makal, bir nc, dnyann eitli lkelerinde n ka

zanm bir yazar; bir eitimci. Seviniyoruz bizden de byle biri
kt diye. Kitaplarda Franszca, Almanca, ngilizce bir yapt
na rastlaynca, bir kitap kabnda resmini grnce mutlu oluyo
ruz.
Oktay Akbal (Cumhuriyet gazetesi)

Mahmut Makal'n kitabn bir hamlede yer yutar gibi oku

duktan sonra elimde olmayarak "yaa aslan" diye haykrdm
zaman, saat gecenin ne eyrek vard.
Onu hi tanmyorum. Hibir yerde grmlm falan da
yok doallkla. Gecenin nde beni heyecanlandran bu deli
kanly alnndan pmek iin nne geilmez bir istek duymu,
buna olanak bulamaynca da kaleme kda sarlm Bizim Ky
hakknda bir vg dktrmtm. Ne zaman uykuya getim
bilmem. Sabahleyin ok erken uyandm zaman akamki he
yecan yeniden yaadm ve karma, "Bu kitab bugn oku" de
dim. "Hemen oku... senden yemek falan istemiyorum, leye
kadar oku, zerinde konualm!"
Orhan Kemal (Yaprak dergisi)

154

Mahmut Makal'lar, yurdumuzun gerek yzn bize yetki

ile gsteriyorlar. Kendi ilerine kapanm aydnlarmz uyand
racaklar, utandracaklar.
Melih Cevdet Anday (Yaprak dergisi)

Bizim Ky yazan bir insandan bu lkeye ktlk gelece

ine inanamayz. Onun bu yurdu en az Nide Valisi kadar sev
diini biliriz. Ebubekir Hazm Tepeyran'n Merutiyet yllarn
da km Kk Paa adl bir kitab vardr. Nide blgesinde
ki kyllerin durumunu anlatr. Anlatlan durumun da Bizim
Kyde anlatlandan ayrm yoktur. Yani Makal'n grd i,
bylece, o kyllerin yzyllardr deimeyen yazglarn bir
de bugnk kuaklara gstermek olmu. Sonunda da tutuklan
m.
Orhan Veli Kank (Yaprak dergisi)

Mahmut Makal'n yaptnda her ey "dama" der. Ondan son

ra gelenler sadece ky anlatyorlar...
Mehmet Kemal (Bar gazetesi)

Nerde Trk halk iin savaan bir Trk aydn vardr, onu
dnya alklasa da Trkiye'nin yerli kompradoru lanetleyecek
ve yerin dibine batrmaya alacaktr. Mahmut Makal'n ba
na gelen budur. nk bu deerlerden Mahmut Makal, her
trl baskya kar koymu, kimseye boyun ememi, gazaba
arptrlm biriydi. Onun dnya kamuoyu nnde alklan
mas, kendisini alaa etmek isteyenleri bir kat daha klt
yor.
etin Altan (Akam gazetesi)

Size ben Makal ayarnda yzlerce Trk sol yazar, izeri, sa

nats, dnr sayabilirim. Siz bana Makal'n eline su dklebilecek, yurtdna adm atar atmaz sudan km bala dn
meyecek on sacmzn adn verebilir misiniz?
Refik Erduran (Milliyet gazetesi)

155

Hak bildiim yolda Makal gibi bir can yolda daha kazan
mann sevinci iindeyim. Mahmut Makal'lar edebiyattan ok,
bir memleket davas olan bu yolda baarl olacaklardr.
Samim Kocagz (Yeditepe dergisi)

Edebiyatmzda yeni bir aama belki de bu yaptla balaya

caktr. Bu, gerek, her trl abart ve kiisel grlerle nitelii
deimemi bir gerekiliin egemen olduu edebiyat aama
sdr. Orta Anadolu ky halknn yaamndan gerek sahneler
cidden ok sanatkrane gsterilmi bulunuyor.
Samet Aaolu (Varlk dergisi)

Makal, kuamzn zaferini kazanm oldun. Yaptn, Hayal

ehir gibi dl kazanmayabilir. Fakat okumas yazmas, anla
ma istei olanlarn zihinlerini kazanaca muhakkaktr. Hl
Amerika'ya, bilmem nereye ziraat uzmanl iin adam gnde
riyorlar. almaz bu adamlar bizim kymzde. Caml masa
gerisinde oturacak olduktan sonra, imdiye kadar uzmanlk ka
zanp dnenler yetmiyor mu?
Muzaffer Hachasanolu (Varlk dergisi)

Mahmut Makal davann d manzaras ile i manzarasn ma

haretle ortaya koyuyor. Ve gsteriyor ki, yaralara parmak bas
mamak iin biz, srekli olarak ky kendi dert ve aclar iinde
brakm, byk bir bencillikle ayn vatan zerinde birbiriyle
badamayan iki hayat yaratmz.
Cihat Daban (Son Saat gazetesi)

Bizim soyumuzun hayal an yaamamz gerekiyordu,

ama bizden ilerideki soylar, daha zengin, daha salam kaynak
larla ie balyorlar. En gzel rnek, Ky Enstitlerinden yetien
yazarlarn durumudur. Birok yazarn, bir sr denemelerden
sonra bile varamad salt edebiyat alanna Mahmut Makal, tek
bir kitapla varverdi. Ama onun yolunu hayat ve Trk edebiya
tnn yeni gelime olanaklar am bulunuyordu.
Ceyhun Atuf Kansu (Varlk dergisi)

156

Bizim Ky 1950'de bir bayaptt. 1995'te de bir bayapt.

Anlatlan nesne ya da olayn kendisi sanlacak lde yaln an
latmyla, sradan iire dntren gzlem gcyle, yoksulun o
soylu ve varla yok aras glmsemesiyle donanm gen anla
tmcnn, duyarl olduu kadar da nesnel yaklamyla, Bizim
Ky yaznmzda bir doruktur...
Prof. Tahsin Ycel (Cumhuriyet, 5.9.1995)

Makal siyasi iktidarlar iin bir hasm olmu kmtr. Yirmi

yldr iktidara kim gelmise, onun sillesini yemitir. Suu da
ky yazmaktr. Trk toplumuna kar grevini yapm bir
retmen, bir yazar, yirmi yldr o toplumun gzleri nnde
manevi ikence ile cezalandrlmaktadr.
Sadun Tanju (Cumhuriyet gazetesi)

Demokrasi deneyimleri, iktidar deiiklikleri bile aydn ge

inen evrelerde, Makal'n uyandrd aknlk, ylgnlk ve
hayreti uyandramamtr. Kamuoyu yzyllardr ilk kez "efen
dimiz" kylnn ne olduunu bir ky ocuunun azndan
dinliyordu. Makal'n gayet salam ve iyi bir anlatm var.
(Akis dergisi)

Eski kuan, "Aya nalnl kzlarn tp tp raksettii yer"

olarak tasvir ettii Anadolu kynn stndeki kaln ve karan
lk perdeyi yrtp atmak ancak Mahmut Makal'a nasip olabil
mitir. Makal, byle mutlu bir akmn ncsdr. ini ok iyi
bilen bir yazardr; bu yzden teslim bayran ekemez. Edebi
yat, edebiyat olsun diye yapan eski kuaktan deil nk. Ge
ri braklm bir halkn acsn Makal ve Makal'lar ekecektir.
Ama uras bilinsin ki, tarihin kutsal sayfalar bu ac ekenlere
yer verecektir, ac ektirenlere deil.
Ahmet Kklgiller (alt dergisi)

157

SAKAL-MAKAL
Yahut
Aferin O l u m Ahmet
Bu Yolda Devam Et

Herifiolu Sen Miel'de koyuvermi sakal

Neylesin Bizim Ky', nitsin Mahmut Makal'
Esmeri, sarn, kumral, kuzguni karas
Cebinde drt dilberin telefon numaras
Bir elinde telefon bir elinde kesesi
Uyyy! Yesun oni nenesi
Yesun oni nenesi
Bedri Rahmi Eybolu (Yeditepe dergisi)

Derleyip dzenleyen: Kaya Serdengeti

158

D Basnda...

ngiliz Basnnda

Mahmut Makal'n "Anadolu'da Bir Ky" bal ile ngiliz

ce'ye evrilen iki yapt ngiliz basnnda byk bir ilgi ile kar
lanmtr. Bizim Ky ile Hayal ve Gerekten oluan bu yap
tn basndaki yanklarndan birka paray aada okuyacaks
nz:
Baarl bir eviri. Sadece ilkel bir Anadolu kynn sosyal
durumunu anlatmakla kalmyor, ayn zamanda Bat kltr al
m gen bir Doulunun dnce ve duygularn ve birdenbire
gzleri alan kuann akn, duraksayan halini de anlatyor.
air ve filozof ruhlu, duygulu bir yazar. Sade ve zekice hazr
lanm bir yapt. Gerekten sert...
The Times Literary Supplement

Duygulu, efendice ve ok iten. Son yllarda Trkiye'de ya

ymlanan kitaplar arasnda belki en fazla tartmaya yol aan
iki yapt. Yeni batan ve gizlice oluan Dou'yla ilgilenenlerin
okumas gerekir.
Spectator'da Calt Careo

ok ilgi uyandran bir kitap. Yazarn mcadeleci ruhu, ye

nilmesi gereken birok glklerle karlayor. Alay ve nefret
le yazyor. slubu sade ve tepeden inme.
British Book News

159

Canl bir izlenim. Trkiye'de byk heyecan yaratt ve De

mokrat Parti'nin zaferine yararl oldu.
Manchester Guardian

Trkiye'de en fazla tartma yaratan ve en ok satan kitap

lardan biri. Baz Anadolu kylerinin sefalet ve geriliinin canl
bir tasviri. alkan, hisli ve ilek bir kaleme sahip gen bir
adamda eskiyle yeninin karlamas, bu ok ilgin kitabn en
ilgi eken yan deildir.
The Economist

ok etkileyici bir yapt; nsz ve yardmc notlar da ok

yararl.
Time And Tide

Yazar, kendi lkesinde nlendi, kitaplar onu burada da ta

ntacak.
John O'London's Veekly'de Henry Barlein

Bu ilgin, ekici bir yapttr. Mutlaka okunmal...

Tribune'de Bruce Bian

Trk kyls arasndan kan ilk ilek kalem. Makal unutul

maz eyler yazyor. Dikkatle okunmaya deer.
Western Mail

Eine pek rastlanmayan ho bir kitap. Dnyann hemen hi

bilinmeyen bir kesindeki yaam bu kadar doru anlatan bir
kitap imdiye kadar belki de yazlmamtr.
Cape Times

A l m a n Basnnda

Mahmut Makal dnyann ve insanlarn unuttuu bir kyn

retmeniydi. O hibir ey katmadan bir fotoraf kameras gibi
kyn ve oradaki olaylar saptad. Bunun arkasndan da tutuk160

land. Sonradan yazdklarnn doru olduu grld. Trk ky

ls hl cehennemde yaar.
Wiener Wochenblatt, 19. 6. 1971

Makal, Anadolu'nun ortasndaki kylerin aresiz durumu

nu, insan sarsan bir gereklikle dile getiriyor. nsan onuruna
yakmayacak biimde srdrlen bu yaamn yks Orta Av
rupaly sarsmtr. Akln alaca gibi deildir. Kitap, yalnzca
kydeki yapy ortaya koymam, ayn zamanda kylnn d
nme biimini bize yanstmtr. Trk kylsnn yaam d
zeyi ve toplumsal durumuna ilikin bu aracsz (direkt) kitap en
byk kitaplklarda yer almaldr.
Ervin Beier (Bchenzeiger), Temmuz 1971

Bu kitap Trkiye hakknda fikir edinmek isteyenler iin de

nemlidir. Bu kitabn yanks btn dnyaya yayld. Ama Tr
kiye o gnden bugne acaba deiti mi? nsan bana den ge
lir artt m? Yzde doksan bei ksz olan kylerde ve yzde
altm okuma yazma bilmeyen kyllerin yaantsnda bir de
iiklik oldu mu?...
Am Wochenende, 13. 7. 1971

Mahmut Makal, ac ky gereini konuma diline yakn yaln

bir dille fakat empresyonist bir grle dile getiriyor. Bu yazlar
edebiyat evrelerinde bir olay yaratt. Hcumlara urad. Fakat
hakszdlar. nk yaralar, iyiletirilebilmek iin nce almal
drlar. Bu ii ya hekim yapar, ya da bizzat hasta yapar. Makal he
kim deil, ama dertlilerden biridir. O kyn bilinmeyen sefalet
ve unutulmuluunun acsn bizzat yaayanlardandr.
Prof. F. Rummel (Die Tkei Auf Dem Weg Nach Europa)
Bu yapt, Trkiye'de ilk "best-seller" ve Trkler arasnda Kuran'dan fazla okuyucu bulan tek kitap oldu. Bu baarnn ne
denleri ok ynl idi: Bir kere, Trk halknn, yzde seksen iki
sinin henz kylerde yaad bir dnemde, ky yaam, yaz
dklarn ayrntsna kadar bilen bir yazar tarafndan kaleme
alnmt. Sonra da, bu yapt, kentli aydnlarn kafasndaki

161

"bahtl, doayla ba baa ve mutlu kyl yaam" kliesini y

kp datmt...
Prof. Petra Kappert, (Frankfurter Allgemeine Zeitung, 9.1.1982)

Drt lke Basnnda

Bizim Kyde anlatlan toplumsal, kltrel ve insancl so

runlarla kyn kalknmas yolunda Makal ve arkadalarnn
gsterdikleri lkc abalar, bence yalnz Trkiye iin deil,
teki uluslar, zellikle Trkiye'nin komular iin byk bir
nem tamaktadr. Bu nedenle yaptn srailli okuyucular da
yakndan ilgilendireceinden eminim.
Dr. Uriel Heyd (srail)
Bizim Ky, alktan, souktan, bo inanlardan, adaletsiz
likten, insan zeksndan sz eder; amzn olgularn yans
tr. adalama ve kalknma hareketlerinin ncs Kemalist
devrimin sonular byle mi olacakt? Onurlu, bamsz, kah
raman bir halkn baarlar nerede? Reform hareketleri Demirciky'e, Nurgz'e neden ulamad? Kiisel cesaretin, eitimin
ve iten gelen fkenin bir belgesi olan Bizim Ky, eskimi bir
dnyann kkn kazmak iin alan gen kuan kitab
dr...
Mondadori (talya)
Makal'n kitab, Amerika niversitesi'nde yetimi Trk
genlii zerinde kaynamalar yaratt ve mitsiz, ama ie i
leyen haykr btn ruhlarda devrimci inanc krkledi. Ya
zarn anlatm gcn ve ada anlayn takdir edeceksi
niz...
P. Papados (Yunanistan)
Trk edebiyatnda Anadolu yzyllarca unutulmutur. kinci
Dnya Sava'ndan sonra Anadolu uyandn gsterir. Ve bir
den, Trk edebiyatnda bilinmeyen bir Anadolu canlanverir.
Alaryla, sefaletiyle, cehaletiyle, yar feodalizmiyle, kavgala162

ryla, banazlyla, ilkelliiyle... Makal bu akmda, Anadolu'yu

bize btn plaklyla gsteren ilk kiilerdendir. Onun ada
Trk edebiyatna hizmeti bakadr. O btn ada Trk yazar
larndan nce Anadolu'yu olduu gibi dnyaya tantt. Trki
ye'de kaleme alnmayan baka bir lemin var olduunu gster
di. Birdenbire bir perde kaldrld ve Anadolu btn toplumsal,
politik, kltrel, psikolojik sorunlaryla meydana kt.
Prof. Rza Mollof (Bulgaristan)

Fransz Basnnda

Mahmut Makal'n 1950. ylnda unutulmaz Bizim Ky'le

balayan baars, on drt yldr, gittike byyerek sryor. Bu
baar zincirine, 1963 ylnn son aylarnda bir halka daha ek
lendi: Makal, birok dilden sonra Franszca'ya da evrildi. e
itli kitaplarndan yaplan gzel bir seme, Plon Yaynevi'nin
La Terre Humaine dizisinde yaymland. Un Village Anatolien
adyla sunulan kitap, Fransa'da olduu gibi, Fransz dilinin yay
gn olduu birka lkede de kmsenmeyecek bir ilgi uyan
drd. nl Les Temps Modernes dergisi, Preuves Informations,
L'Orient, Revolution Africaine gazeteleri kitaptan paralar ya
ymladlar. Lyon'da yaymlanan Bulletin des Lettres dergisi,
Makal'n kitabn, ayn en iyi be kitab arasnda gsterdi. Kitap
hakknda kan baz eletirilerden alnm paralar okurlarm
za sunuyoruz:
Bir ky retmeninin yazd bu olaanst belge, ngilte
re'de olduu gibi Rusya'da da geni bir okur kitlesi bulmutu.
Fransa'da ayn eyin olmasn dileyelim.
Paris-Normandie, 15 Kasm 1963

Mahmut Makal, otuz yandadr. Yaamnn bu otuz

ylnn hepsini kyller arasnda geirmitir: nce doduu yer
olan Demirciky'de, on yedi yandan sonra da, vriz Ky Enstits'nde be yllk bir renimin ardndan, retmenliine
atand Nurgz kynde.
163

Mahmut Makal, daha retmenlik mesleinin banda, Trk

kylerinin ackl yazgs zerinde yazlar yazmaya balad. Ya
zlar, stanbul'un ilerici dergilerinden Varlk/la yaymland,
sonra kitap halinde topland. Bu yazlar byk dalgalanmala
ra yol at. Alnan nlemlere karn, Mahmut Makal geni bir
okur kitlesi buldu.
Revolution Africaine, 16 Kasm 1963

Mahmut Makal'n sade, dolaysz bir dille yazlm kitab k

kl bykl bir yaanm hikyeler dizisi halinde sunulmu.
Baz baz biim bakmndan basit olsalar bile, hepsinde kor
kun bir aclk var. Bir Anadolu Ky (Un Village Anatolien),
yaanm bir tanklk. Yazarn mizah altnda her zaman belli
olan bir ac l.
Hibir ey kamyor Makal'n gznden. Ne kiilerinin in
san nitelikleri, ne de kusurlar. Ama bu kiiler ister iyi, ister k
t, ister cmert, ister cimri, ister kurnaz, ister bn olsunlar, hep
si de ekiyor, saryor insan. Kaynayp duran sefalete kar her
dakika savamak zorundayken, yaama igds iyi duygular
dan nce gelirken, lm hastalktan eriyen sevgili varlklar al
mak iin frsat beklerken, kusursuz olmalarna olanak var m?
Le Monde, 21 Aralk 1963

Byle bir kitap, durumu dolaysyla, her trl edebiyat soru

nunu amasna karn amacnn bambaka olmasna, sonula
rnn da Trkiye'de birok aydnn, politikacnn grn de
itirme olasl bulunmasna karn, Makal'n yalnzca bir ta
nk, rastlantlarn yazar yapt bir sanat olmadn srarla be
lirtmek gerekir. Mahmut Makal, gl, ak, keskin bir deyile
yazyor. Ama bu deyi, ounlukla, gerek yazar belirten, an
latlmaz bir by sezdiren, kekre bir iire eriiyor...
Action (Tunus), 21 Aralk 1963

1950 ylnda, yirmi yalarnda bir Trk retmenin, Mahmut

Makal'n Bizim Ky adl kitab, yaymland zaman Trkiye'de
gerek bir tepki yaratt. Okumu, Batllam kentliler, Trk k
ynn vahilik diyebilecekleri durumunu karlarnda buluyor164

lard. Makal daha sonra baka kitaplar da yaymlad. Birincisi

gibi, bunlar da kyllerin sefil, pis, bilisizlie ve bo inanlara
batm yaayn gsteren, byk lde zgemie ilikin hi
kyelerden olumu kitaplard.
Gzin Dino, Makal'n deiik kitaplarndan seilmi me
tinleri ustalkla bir araya getirmi. Kitab, pek yararl notlar,
kantlayc desenler ve gzel fotoraflarla zenginletirmi.
Bu durum, kitabn edebiyat deerine zarar vermeden, ilgin
bir budunbetimsel (etnografik) ve toplumbilimsel yn kazan
dryor ona. eviri gzel, zenli. Yaplan ekler de Fransz
okuru iin karanlk kalan birtakm sorunlara k tutuyor. K
sacas okunmas hararetle salk verilecek gzel, yararl bir
yapt.
Bulletin Critique du Livre Franais, Ocak 1964

1950 ylnda, stanbul'da, Mahmut Makal'n ilk kitab ya

ymland zaman, Orta Anadolu'nun geri durumu zerindeki
tankl gerek bir tepki uyandrd. Yazar tutukland. Birka
hafta hapiste tutuldu, anlatt kyn ad deitirildi. Ama bu
tankln deeri ksa zamanda kabul edildi. Makal'n yazlar
yabanc dillere evrildi. Bu yazlardan yaplm semelerden
oluan bir kitap, bugnlerde Franszca'da, Plon Yaynevi'nin
Terre Humaine dizisinde yaymlanm bulunuyor. Uygarlklar
ve toplumlar zerinde incelemeler yaymlayan bu deerli dizi
de Claude Levi-Strauss'un Tristes Tropiques'i, Georges Blandier'nin Afrique Ambigue's, Ren Dumont'un Terres Vivantes'i
gibi deerli yaptlar yer almtr.
Bir Anadolu Ky'n (Un Village Anatolien) Gzin Dino bi
limsel bir doruluk ve arballkla sunmu. Gen Trk ret
meninin, Anadolu'nun ortasnda bir kyn yaayn gsteren
ac tankl, Japon filmi L'ile Nue gibi, Carolina Maria da Jesus'nn Le Depotoir'i gibi, son yllarn o insan allak bullak
eden belgelerini dndryor.
D'Orient, 4 Ocak 1964

Mahmut Makal her eyi grm, her eyi not etmi, hep de
titrek bir kalemle. Kopard imdat l iitilecek mi? yle sa165

nyoruz, nk bugnn Trkiye'si, kkl reformlar yapmaya

kararl grnyor. Gerilie, tarm yntemlerinin ilkelliine kar
sesini ykselttii iin, kyllerin uzun zaman canl bir gerek
olarak kalm sefil yaayn gzler nne serdii iin, bu kur
tulu hareketinde, bu esiz belgenin yazarnn da bir pay ola
caktr elbet.
Figaro Litteraire, 9 Ocak 1964

Daha ilk sayfalarda bir gbre, sefalet ve pislik kokusu yap

yor grtlanza. Kitabn sonuna kadar da brakmyor. Trki
ye'de Orta Anadolu'da, 1950 ylnda myz, yoksa yz yl, be
yz yl, iki bin yl ncesinde miyiz? Kitapta yle ky tablolar
var ki, unutulur gibi deil.
Bulletin des Lettres, 15 Ocak 1964

Yazar, Menderes'in yldrmlarn zerine ekmi olan bu

yazlarnda, yorulmak, bkmak bilmeden, sade, dolaysz bir dil
le, insan duygulandran bir deyile kyl snfnn iinde tutul
duu ortaa ncesi karanln gzler nne seriyor.
Nouvelles Litteraires, 30 Ocak 1964

Tanklndan dolay hapse atlm yazarn satrlar arasnda,

ilenmemi halde bir toplumbilim, insan altst eden bir belge
zellii seziliyor. Kitap birok tarm ve ekonomi uzmanyla
toplumbilimciyi de ayn biimde altst etti. Trkiye'nin bakm
sz tara blgelerinin yazgsnn deitirilmesine bundan sonra
karar verildi.
Libre Belgiquc (Brksel), 24 Ocak 1964

Ciddi grn ve ateli anlatm, szndeki doruluu ve

saknmazl ile Makal, kolayca boyun eecek kiilere benze
miyor. Doru bildiini sylemeye, cehalete ve yoksullua kar
savana devam ediyor. Durmadan yazyor; kitaplar ngiliz
ce, Rusa ve Franszca dillerine evriliyor.
Sophie Lannes (Sant du Monde, Aralk 1966)
Derleyip eviren: Prof. Tahsin Ycel

166