Ayrnt: 74

Tarih dizisi: 4
1780'den Gnmze
Milletler ve Milliyetilik
"Program, Mit, Gereklik"
E. J. Hobsbawm

n glli.ceden eviren
Osman Aknhay

Yayma hazrlayan
Abdullah Ylmaz

Kitabn zgn ad
N ations and nationalism since 1780
"Programme, myth, reality"
Cambridge University Press
New and Revised Edition 1992
basmndan evrilmitir.

Akcal-Tuna Ajans
Bu kitabn tm yayn haklan
Ayrnt Yaynlar'na aittir.

Kapak resmi
Bruegel/Babil Kulesi

Kapak dzeni
Arslan Kahraman

Basma hazrlk
Renk Yapmevi 51694 15

Bask
Renk Basmevi 518 54 36

Birinci Basm
Temmuz1993
ISBN 975-539-033-2

AYRINTI YAYINLARI
PiyerLotiCad.17/2emberlita-stanbul Tel:518 7619 Fax:51645 77

E. J. Hobsbawm

1780' den Gnmze

MLLETLER
ve

MLLYETLK
"Program, Mit, Gereklik"

AYUNTI

TARH

DZS

VALYE, KADIN VE RAHP

Feodal Frasa'da Evlilik
Georges Duby

ERKEK ORTAAG
Aka Dair ve Dier Denemeler
Georges Duby

KAPTALZM KLTR
Alan Macfarlane

1780'DEN GNMZE
MLLETLER VE MLLYETLK
Eric Hobsbawm

Hazrlanan Kitaplar
ORTAAG'DA ENTELEKTELLER
Jacques Le Goff

NDEKLER

TRKE BASIMA NSZ ......... ... . . ............... . ............... 7

NSZ . ... ........... . ....... ......... ..... .. . . .............. .. ... .... . ... 1 2

GR 1 4

..

..

I. YEPYEN BR EY OLARAK DEVLET:

DEVRMDEN LBERALZME .... .. .. ..... ....... ..... .... ... . ...... . . 29
11. POPLER N-MLLYETLK .. .. ... . ... . . ..... ... ........ .. .. . 64
.

III . HKMETLERN PERSPEKTF . ... ........ ....... ...... ........ 1 02

.

IV. MLLYETLGNDNM. 1 870- 1 9 1 8 ....... ............ 1 25

V . MiLLiYETLGN ZRVES, 1 9 1 8- 1 950 ........................... 1 57

VI . YRMNC YZYILIN SONUNDA MLLYETLK . . .... 1 92

. ...

TRKE BASIMA NSZ

Elinizdeki kitap 1 989'da bitirilip 1 990' da yaymlanmt ve asl

olarak 1 985'te verilen bir dizi konferans metnine dayanmaktadr.
Dolaysyla, Dou Avrupa'daki Sovyet iktidarnn ve SSCB 'nin
kendisinin kyle ba gstermi olan "milli mesele"nin patla
yc gelimeleri zerine bir yorum olarak tasarlanmad -tasar
lanamayaca- aktr. Kitabn amac daha genel kapsamlyd;
yani, umarm gncel ilintisi de olan fikirler ve dnceleri de ba
rndrmakla birlikte, uzun dnemli bir tarihsel perspektifteki milli
yetilikle ilgilidir.
Ayn nedenlerle bu kitap zgl devletlerin zgl milli ve etnik
problemlerini ayrntl olarak ele almak amacn da gtmyordu.
Okurlar gerek Osmanl mparatorluu gerekse cumhuriyet Trki7

yesi hakknda baz deinmelerle karlaacaklardr, ama bunlar

geerken dlen notlardan pek teye gitmezler.
Bununla birlikte, l 980'den beri meydana gelen gelimeler o
kadar geni kapsamldr ki, bunlarn nemi hakknda muhakkak
bir eyler sylenmelidir. imdilerde korkun bir pelitik ve etnik is
tikrarszlk ve belirsizlie srklenmi olan blgenin merkezinde
yer aldndan Trkiye'nin durumu hakknda da bir iki sz sylen
melidir.
Sovyet iktidarnn ve SSCB 'nin knn "milliyeti" ya da
etnik boyutlar hakknda dikkat ekilecek ilk nokta, yaygn inan
cn tersine, herhalde Yugoslavya dnda bu ke milliyetiliin
neden olmaddr. Sovyet iktidar Moskova'da sapasalam dur
duka, yerel Rus-kart milliyetiliin ok derin kkler salm ol
duu uydu devletler, rnein Polonya bile, Moskova'ya bakald
racak konumda deillerdi ve bunu ciddi lde denememilerdi .
Eski Sovyet egemenlik alannda milliyeti hkmetlerin ve hare
ketlerin ortaya kmas, Moskova'nn geri ekilmesinin nedeni
deil, sonucuydu. O ana kadar B at Almanya' da olsun Dou Al
manya' da olsun, Almanlarn yeniden birlemesi ciddi biimde
akla bile gelmiyordu. Yine, Moskova'da merkezi iktidarn zl
mesine kadar, ok etnik yapl devletlerin hepsinde olduu gibi
SSCB ' de de, var olan milli ve etnik gerginlikler Sovyetler Birli
i 'nin birliini riske atmyor ve attna da inanlmyordu. Baltk
devletleri dnda cumhuriyetlerder herhangi birinin 1980' lerin
sonlarna gelinmeden nce ayrlmay m istedikleri, yoksa ayrl
n pratik olabilecei bir durumu mu ngrdkleri olduka kuku
ludur. SSCB ' nin srtn yere getiren milli bask deil, 1 99 1 ' deki
merkezi iktidarn kdr.
Dikkat ekilecek ikinci nokta, eski Sovyet blgesindeki patlay
c nitelikli milli ve etnik sorunlarn kaynann znde, Versailles,
Saint-Germain, Trianon, Sevres ve Brest-Litovsk anlamalarnn,
yani Birinci Dnya Sava' ndan sonra Avrupa ve Ortadou' daki
yerleimin yarm kalan ilerinin yattdr. Avrupa'y etnik-milli
dorultuda yeniden dzenlemeye ynelik bu sama giriimin baz
snrllklar metin ierisinde tartlmtr. Birinci Dnya S ava
'ndan sonra ok etnik yapl arkaik imparatorluktan ikisi
8

(Habsburg ve Osmanl) dalmt. ncs olan arlk Rusyas

ise Ekim Devrimi'yle eyrek yzyllk ek bir sre daha kazan
d, ama imdilerde karlatrlabilir bir zlme srecine girmi
bulunmaktadr. Ancak, daha somut olursak, bugnk patlayc ni
telikli milli-etnik sorunlar, 1 9 1 8 sonras dneme aittir, nk bu
sorunlar 1 9 14'ten nce byk nem tamyorlard ve baz rnek
lerde zaten tayamazlard. eklerle Slovaklarn, Srplar, Hrvat
lar ve Slovenlerin tek bir devlette birlemesine kadar, hi kimse
onlarn potansiyel atma unsuru olduklarndan kayglanmyor
du. Transilvanya konusunda Romenlerle Macarlarn, Moldavya
konusunda Romenlerle Ruslarn atmas, Birinci Dnya Sava
' ndan sonra Byk Romanya'nn kuruluuna kadar kimsenin
uykusunu karan bir konu deildi. Baltk milliyetilii, an kay
glandran milli sorunlarn en nemsiziydi. 1 9 1 7 Kurucu Meclis
(daha sonra Bolevikler tarafndan datlmt) seimlerine gre
deerlendirirsek halk da fazla destek vermiyordu. Brest-Litovsk
Anlamas' nn peinden Trklerin ve Almanlarn mdahalelerine
kadar Transkaflcasya ayrlklnn sz bile gemiyordu. Buna
karlk, blgede varl uzun sredir kabul gren ve politik b a
knndan ciddi saylan Ukrayna ve Makedonya' daki gibi "milli"
problemler, o devletlerin birliinin baka nedenlerle kt
199 1 'e kadar, SSCB ' nin olsun Yugoslavya'nn olsun istikrarszl
a srklenmesinde hibir rol oynamamt. Eski milliyetiliklerin
grnte canland durumlarda bile eski ve yeni milliyetilikler
arasnda fiili tarihsel sreklilie ok az rastlanr. Milliyetilik r
neinde sk sk gzlendii zere, gemi icat edilir ya da yeniden
icat edilir. Bir ek uzmann belirttii gibi: Nasl on dokuzuncu
yzyl ek milliyetileri Huss* olduklarn iddia ediyorlarsa, ko
mnist dnem sonras ek milliyetileri de on dokuzuncu yzyl
militanlar olduklarn iddia etmektedirler.
Sylenecek nc ey bellidir. Muazzam byklkteki Avras
ya blgesinin an Balkanlamas (belki de duruma uygun den
doru terim "Lbnanlama"dr), yeni devletlerin hepsinin etnik,
dilsel ve kltrel homojenlik iddiasnda bulunduu varsaymna
John Huss (1373-141 5), dinsel inanlara aykr dncelerden tr lme
mahkm edilip diri diri yaklan Bohemyal din reformcusu. (.n.)

dayand srece, ne istikrarl ne de kalc bir politik dzen yarata

bilir. Her durumda, fazla byk olmayan, hatta minimal* boyutlu
nemli sayda devletin kuruluu sonucunda, kendilerini savun
maktan aciz olan devletlere ynelik saldrganla kar gvenceler
sunan bir milletleraras dzenin varl ngrlmektedir. Ancak,
1 99 1 ' de Srbistan ile Hrvatistan arasnda kan atmann kant
lad gibi, blgenin byk ksmnda bylesi bir milletleraras
dzen artk yrrlkte deildir. 1 9 1 8' den sonraki Avrupa haritas
n etnik-dilsel milliyetilik temelinde yeniden izme denemesi, bu
giriimin ancak halklarn topluca kovulmas ve/veya katliam ve je
nosid pahasna baarya ulaabileceini kantlamt. Gnmzde
bir kere daha grlmektedir bu. imdi yeni bir istikrarszlk, insan
lk dlk ve sava ayla yz yzeyiz. Ayrlk etnik-dilsel
milliyetilik etkili bir milletleraras dzen yaratamadndan, so
nunda bunun yerini baka bir istikrar ilkesi alacaktr. Bu deii
min gereklemesi uzun srebilir. Bu arada biz de, eski Habsburg
mparatorluu sakinlerinin gemie baktklarnda imparatorluun
yok oluunu kederle hatrlamalar gibi, Dou Avrupa ile eski
SSCB ' de yaayan insanlarn kten nceki gnleri kederle ha
trladklarn saptayabiliriz.
Trkiye, kendi i etnik sorunlaryla, kendi devletinin snrlar
dna taan hem eski hem de yeni bir Trkler diasporasyla bu is
tikrarszlk alannn gbeinde bulmaktadr kendisini. Ne yazk ki
baz Trklerin, Rus Devrimi ile imdi ortadan kalkm bulunan
SSCB' nin istikrarl dnemi arasndaki yllarda su yzne kan
pan-Turanc emelleri canlandrarak bu istikrarszl krkleyebil
meleri tehlikesi de vardr. Asya' daki eski Sovyet cumhuriyetleri
nin eitli halklaryla etnik ya da dilsel yaknlk iddialarna dayal
politik emeller, bu kitapta serinkanh biimde analiz etmeye al
tm milliyeti ideolojinin mistifikasyonlannn bir parasdr. Ta
rihiler olacaklar pek fazla etkileyemezler. Gene de, byk kk
milli ovenizmin tehlikeleri konusunda uyarda bulunabilirler. Ay
rlk kk millet ovenizmine kar koyulmaldr. Ancak
Bamsz bir Estonya, Letonya ve Slovenya'nn nfuslar 3 milyondan,
Litvanya, Hrvatistan, Moldavya, Krgzistan, Trkmenistan, Tacikistan ve
Ermenistan'n nfuslar ise 5 milyondan daha azdr.

10

Byk Rus milliyetiliinin, Srp genilemeciliinin ve Trk ya

ylmacl dahil olmak zere ayn trde dier fenomenlerin can
lanmasna da kar koyulmaldr.
1 99 1

Son.blm, kitabn ilk basmnn metninin tamamlanndan son

raki gelimeleri deerlendirmek amacyla geniletilmi ve byk
lde yenilen kaleme alnmtr.
Londra, Mart 1 992

11

NSZ

Bu kitap, Mays 1 985'te Belfast' daki Queen's University'de

verme onuruna eritiim Wiles konferanslarma dayanmaktadr.
Konferansn yeri zaten konusunu akla getiriyordu. Dzenleyicile
rin katlmclardan istedikleri drt konferans metninin olduka
youn olan ieriini burada okura kolaylk salamak dncesiyle
kitabn btnne yaydm. Sonuta eit olmayan uzunluktaki be
blm, bir giri blm ile baz sonu dncelerimi topladm
son blmden oluan bir kitap kt ortaya. Msveddemi de, ks
men baz yeni materyalleri deerlendirmek amacyla, ama esas
olarak arl olan uzmanlarla yaplan tartmalar (katlma ans
na kavuanlar asndan Wiles Konferanslar' nn asl cazip ynle
rinden birisi budur) nda yeniden gzden geirdim. Bu konfe12

ranslar dzenleyen ve tartmalara katlan herkese, bilhassa Perry

Anderson, John Breuilly, Judith Brown, Ronan Fanning, Miroslav
Hroch, Victor Kiernan, Joe Lee, Shula Marks, Terence Ranger ve
Gran Therbom' a, eletirileri ve tevik edici tleri, zellikle
Avrupal olmayan milliyetilik konusuna daha fazla kafa yormam
saladklar iin minnettarm. Bununla beraber, burada, konunun
arlkla Avrupa merkezli olduu ya da en azndan "gelimi"
blgelerde merkezlendii on dokuzuncu yzyl ile yirminci yzyl
balarndaki dnemde younlatm. Milletler ve milliyetilik hak
knda gr alveriine girip soru soracak zaman bulduum iin
bana baka koullarda edinemeyeceim fikir, bilgi ya da kitap re
feranslar aktaran baka pek ok kii de vardr. Hakszlk yapma
riskini gze alarak bunlar arasnda, Kumari Jayawardene ile Hel
sinki' de bulunan World Institute for Development Economics Re
search'teki dier Gney Asyal aratrmaclar ve bu almalar
dan bir ksmn renip tartm olan New York, New School for
Social Research'teki meslektalarmla rencilerimi ayryorum.
Elinizdeki kitapla ilgili aratrmalarm byk lde Leverhulme
Vakf Emeritus Bursu sayesinde gereklemitir ve burada Lever
hulme Vakf' nn salad cmerte yardmlar byk bir takdirle
karladm ifade etmek isterim. .
"Milli mesele" pek iyi anlmayan bir tartma konusudur. Ben
konunun tartmal olan ynn azaltmaya almadm. Gene de
bu konferans metinlerinie, basl halleriyle, kavramay denedikleri
tarihsel olgular zerindeki almalar gelitireceini umuyorum.
Londra, 1 989

13

GR

Nkleer bir savatan sonraki gnlerden birinde, galaksiler aras bir

tarihinin, kendi galaksisindeki alclarn kaydettikleri uzaktaki
ki.ik felaketin nedenini aratrmak zere artk l durumdaki bir
gezegene ayak bastn dnn. Bu tarihi (dnya tesi fizyolo
jik reme konusu zerinde speklasyon yrtmekten kandm
dan eril ya da diil form kullanmyorum), gelikin nkleer silah
teknolojisinin eyalardan ziyade insanlar yok edecek biimde ta
sarlanmas nedeniyle korunmu bulunan gezegen ktphaneleriyle
arivlerine bavursun. Gzlemcimiz, bir sre inceleme yaptktan
sonra, yeryz gezegenindeki insann tarihinin son iki yzylnn,
"millet" terimini ve bu terimden tretilen szckleri anlamadan
kavranamayaca sonucunu karacaktr. "Millet" terimi insanlarn
14

ilikilerinin nemli bir boyutunu anlatr grnmektedir. Ama, tam

olarak neyi? Sr burada yatar. Tarihimiz, on dokuzuncu yzyl ta
rihini "milletlerin inas"mn tarihi olarak sunan, ama ayn zaman
da, her zamanki saduyusuyla "Bize sormadnz zaman bunun
ne olduunu bilir, ne var ki hemen aklayamaz ya da tanmlaya
mayz"! diyebilen Walter Bagehot' okumu olsun. Bu gzlem
B agehot asndan ve bizim .amzdan geerli saylabilir, ancak,
"millet" fikrine inandrclk kazandrr grnen insanolunun de
neyimini yaamayan galaksiler aras tarihiler asndan geerli
deildir.
Son on be-yirmi ylda kan yaynlar sayesinde byle bir ta
rihinin eline, kendisine yardmc olacak, istenen analizleri ieren
ksa bir okuma listesi tututurmak ve sz konusu listeyi o tarihe
kadar bu alandaki en kapsaml referanslarn yer ald A. D.
Smith ' in "Nationalism: A Trend Report and Bibliography" adl a
lmasyla tamamlamak bugn mmkn olacaktr sanrm.2 Bu a
lmalarda erken dnemlerde yazlm olanlar pek tavsiye edilme
yecek ve okuma listemiz, ileride akla kavuacan um
duumuz nedenlerden tr ve ayrca o devirde milliyeti ve rk
retoriin dnda ok az ey yazldndan, on dokuzuncu yzyl
liberalizminin klasik dneminde kaleme alnm ok az almay
ierecektir. Kald ki, John Stuart Mill'in Considerations on Repre
sentative Government'mn konuyla ilgili pasajlarnda ve Emest
Renan'n nl "Millet Nedir?" konferansnda3 grld zere, o
dnemin en iyi yaptlar aslnda ok zet almalard.
Okuma listemiz, tarihsel adan gerekli baz yaptlarn yam
sra, konuyu hibir nyargya kaplmadan analiz etmeyi hedefle
yen ilk nemli abalarn ardndan seilerek yaplacak okumalar
ve kinci Enternasyonal Marksistlerinin "milli mesele" dedikleri
1 . Walter Bagehot, Physics and Politics (Londra, 1887), s. 20-21.
2. A. D. Smith, "Nationalism, A Trend Report and Bibliography", Current
Sociology XXl/3, Lahey ve Paris, 1973. Ayrca bkz. ayn yazarn Theories of
Nationalism (Londra, 2. basm, 1983) ve The Ethnic Origins of Nations
(Oxford, 1986) adl kitaplarndaki kaynakalar. Profesr An thony Smith u
srada l ngiliz dilindeki okurlar iin bu alann balca klavuzudur.
3. Ernest Renan, Qu'est ce que c'est une nation? (Conference !aite en
Sorbonne le il mars 1882) (Paris, 1882); John Stuart Mili, Consideations on
Representative Government (Londra, 1861), Blm XVI.
15

nemli, deeri bilinmemi tartmalar da kapsayacaktr. Millet

leraras sosyalist hareketin (ki bir sr stn zekal kiiyi barnda
topluyordu) en iyi beyinlerinin (yalnzca birkann ismini sayar
sak; Kautsky, Luxemburg, Otto Bauer ve Lenin) niin bu sorunda
younlatklarn ileride greceiz.4 Bu listeye Kautsky' nin baz
almalar byk ihtimalle, Otto B auer'in Die Nationa
litiitenfrage si ise kesinlikle girecektir; gelgelelim, snrl ama zgn olmasa bile- grmezlikten gelinemeyecek entelektel haslet
lerinden ziyade yazlndan sonraki politik etkilerinden dolay,
Stalin'in Marxism and the National and Colonial Question nn da
listeye dahil edilmesi gerekmektedir.s
B ana kalrsa, Birinci Dnya Sava'ndan sonra milliyetilii
konu alan akademik incelemelerin "ikiz kurucular" diye adland
rlan kiilerin (Carleton B . Hayes ve Hans Kohn)6 andan bu lis
teye girmeyi hak eden almalarn says fazla deildir. Bu konu
nun, Avrupa haritasnn ilk (ve anlald zere, tek bir) defa
milliyet ilkesine gre yeniden izildii, Avrupa milliyetiliinin
szck daarcnn, en azndan Hans Kohn'un zerinde bir hayli
durduu yeni smrge kurtulu hareketlerince ya da nc Dn
yacl savunanlarca benimsenmeye balad bir dnemde dik
katleri kendinde toplamasndan daha doal bir ey yoktu.7 Sz ko'

'

4. Zamann balca Marksist yazarlarnn yazlarndan bir seki dahil olmak

zere yara1 bir tantm iin, Georges Haupt, Michel Lowy ve Claduie Weill, Les
Marxistes et la question nationale 1848-1914 (Paris, 1974). Otto Bauer'in Die
Nationalittenfrage und die Sozialdemokratie'si (Viyana, 1 907; 1924'te kan
ikinci basmnda nemli bir yeni giri blm bulunmaktadr) nedense
l ngilizce'ye evrilmemitir. Yakn zamandaki bir deneme iin , Horace B. Davis,
Toward a Marxist Theory of Nationalism (New Vork, 1978).
5. 1913 tarihini tayan metin, etkisi komnistlerle snrl kalmayan, zellikle
baml dnyay kapsayacak biimde milletleraras dz.eye yaylan bir ciltte,
Marxism and the National and Colonial Question (Londra, 1 936), Joseph
Stalin'in dier yazlaryla birlikte yaymlanmt.
6. Carleton B. Hayes, The Historical Evolution of Modern Nationalism (New
York, 1931) ve Hans Kohn, The idea of Nationalism. A Study in its Origin
and Background (New Vork, 1944); bu almalar deerli tarihsel materyaller
barndrmaktadr. "Kurucular" deyiinin kkeni filolojik ve kavramsal tarih alannn
paha biilmez bir incelemesidir, A. Kemilainen, Nationalism. Problems
Concerning the Word, the Concept and Classification (Jyvaskyla, 1964).
7. Bkz. Hans Kohn , History of Nationalism in the East (Londra, 1 929);
Nationalism and lmperialism in the Hither East (New York, 1932).
16

nusu dnemdeki yazlarn, bu alann rencilerini bir hayli vakit

alan hazrlk okumalarndan kurtarabilecek biimde, daha eski ya
ynlardan derlenen ynla malzemeyi ierdiinden de kuku du
yulamaz. Bu almalarn byk blmnn eskimesinin temel ne
deni, esasen yeni bir dneme geilmi olduunu (burada, Mark
si stlerin bu gelimeyi tahmin etmi olduunu ekleyelim) milliyet
ilerin dnda herkesin kabul etmesiydi. Milletlerin, Bagehot'n
dnd gibi, "tarih kadar eski"S olmadn artk (bilhassa
Hayes ile Kohn'un andaki abalarla) bilmekteyiz. Szcn mo
dern anlam ta atlasa on sekizinci yzyldan daha eskiye dayan
maz. Milliyetilik zerine akademik yaynlarda oalma grlm,
ama sonraki on yllarda fazla bir ilerleme kaydedilmemitir. Birta
km insanlar nemli bir katk diye, milletlerin oluumunda iletii
min roln vurgulayan Kari Deutsch'un almasna iaret edecek
lerdir, ne var ki bence bu yazarn vazgeilmez bir nemi yoktur.9
Milletler ve milliyetilik konulu literatrn yaklak yirmi yl
nce ok verimli bir aamaya' girmesinin nedeni btnyle ak
deildir, zaten sorun da yalnzca sorunun ktna inananlar a
sndan vardr. Henz evrensel lde genelgeer bir gr deildir
bu. Ben, fazla ayrntya girmesem bile, son blmde bu soruna
eileceim. Ne olursa olsun bu satrlarn yazarnn kansna gre,
1968-88 dneminde milletlerin ve milli hareketlerin ne olduu, ta
rihsel gelimede nasl bir rol oynadklar sorununa gerekten k
tutan almalarn says, iki kat daha uzun bir zaman dilimini ku
caklayan daha nceki dnemdeki almalardan fazladr. Metin
boyunca bu almalardan hangilerini ilgin bulduum aa ka
caktr, ancak bu noktada birka nemli bala deinmek yararl
olabilir; yalnz konuyla ilgili kendi yazlarmn birisi dnda di
erlerini anmaktan bilerek kanacam. o Aadaki zet liste bu
alan tanmay salayabilir. Milli kurtulu hareketlerinin bileimi8. Bagehot, Physics and Politics, s.'83 .
9. Kari W. Deutsch, Nationalism and Social Cummunication. An Enquiry
into the Foundations of Nationality (Cambridge, MA, 1 953).
1 0. Bunlar, The Age of Revolution, 1 789-1848 (1 962), The Age of Capital,
1 848-1875 (1 975) ve The Age of Empire, 1 875-1 91 4 (1 987)'deki konuyla ilgili
blmlere ek olarak kaleme alnm u yazlardr: "The attitude of popular
classes towards national rnovements tor independence' (Byk Britanya'nn
F2/Milletler v e Milliyetilik

17

nin zmlenmesinde yeni bir r aan Hroch' un almas d

nda yazarlar alfabetik srayla aktaryorum:
-Hroch, Miroslav. Social Preconditions of National Revival in
Europe (Cambridge, 1985). Bu kitap, yazarn Prag'da 1968'de
ve 1971 ' de yaymlad iki almann bulgularn birletir
mektedir.
-Anderson, Benedict. lmagined Communities (Londra, 1983).
-Armstrong, J. Nations before Nationalism (Chapel Hill, 1982). -Breuilly, J. Nationalism and the State (Manchester, 1982).
-John W. Cole ve Eric R. Wolf. The Hidden Frontier: Ecology
and Ethnicity in an Alpine Valley (New York ve Londra, 1984).
-(Der.) J. Fishman, Language Problems of Developing Countri
es (New York, 1968).
-Emest Gellner, Nations and Nationalism (Oxford, 1983).
-(Der.) Hobsbawm, E. J. ve Ranger, Terence. The lnv,ention of
Tradition (Cambridge, 1983).
-Smith, A. D. Theories of Nationalism (2. basm, Londra,
1983).
-Szcs, Jen. Nation und Geschichte: Studien (Budapete,
198 1).
-(Der.) Tilly, C. The Formation of National States in Western
Europe (Princeton, 1975).
Bunlara, bir "millet"le znel bir zdeleme duygusuyla yaz
lan, ama konuyu da ender rastlanabilecek lde bir tarihsel bala
ma oturtup ok iyi youran parlak bir deneyi eklemekten kendimi
Keltlere ait blgeleri), Commission l nternationale d'Histoire des Mouvements
Sociaux et Structures Sociales, Mouvements nationaux d'independence et
classes populaires aux XIXe et XX siecles en Occident et en Orient, 2 cilt
(Paris, 1 971/, cilt 1 , s. 34-44; "Soma reflections on nationalism", der. T. J.
Nossiter, A. H. Hanson, Stein Rokkan, lmaginatlon and Precision in the
Social Sciences: Essays in Memory of Peter Netti (Londra, 1 972, s.
385-406); "Reflections on 'The Break-Up of Britain' (New Left Review, No: 5,
1977); "What is the worker's country?" (benim, Worlds of Labour, Blm 4,
Londra 1 984): "Working-class internationalism", der. F. van Holthoon ve Marcel
van der Linden, lnternationalism in the Labour Movement (Leiden-New York
Kopenhag-Kln 1 988, s. 2-1 6).
"

18

alkoyamayacan: Gwyn A. Williams'n The Welsh in their His

tory (Londra ve Canberra, 1982) iindeki "When was Wales?"
balkl denemesi.
Saylan yaynlarn ou "/Bir/ millet nedir?" sorusuna ayrl
mtr. nk insan gruplarn bu ekilde snflandrmann temel
zellii; bir millete ait olanlarn, milletin baz alardan kendi ye
lerinin toplumsal varoluu, hatta bireysel kimliinde asli ve temel
bir yer tuttuunu iddia etmelerine ramen, pek ok insan toplulu
undan hangisinin bu ekilde nitelenmesi gerektiine karar verme
nin tatmin edici bir kriterinin bulunamamasdr. Bu, tek bana
alndnda, artc deildir; nk "millet"i insann tarihinde
ok yeni bir e olarak dnr, zgl -ve kanlmaz olarak yerel
ya da blgesel- tarihsel konjonktrlerin rn sayarsak, "millet"in
dnyann geneline dalm olan insanlardan ziyade, balangta
da grld gibi, birka yerleim kolonisinde ortaya kmasn
bekleriz. Gelgelelim problem, gzlemcimize bir kuu nasl tanya
can ya da bir fareyi bir kertenkeleden nasl ayracan anlata
bilmemiz gibi, bir milleti dier birimlerden a priori nasl ayraca
n anlatmann bir yolunun var olmamasdr. Millet-izleme ku
izlemeye benzeseydi iimiz kolay olurdu.
Millet olmak iin nesnel kriterler saptama ya da belirli gruplar
"milletleirken", belirli gruplarn neden "milletlemediini" ak
lama giriimleri; genellikle ya dil veya etnik kken gibi tek bir kri
tere ya da dil, ortak topraklar, ortak tarih, kltrel zellikler gibi
bir kriterler kmesine dayanmtr. Stalin'in tanm herhalde bun
lardan en iyi bilinenidir, ama kesinlikle tek "millet" tanm deil
dir.il Bylesi tanmlara uyan geni birimlerin yalnzca bazlarnn
. her zaman "millet" olarak nitelenebileceinden, yani istisnalarla
daima karlalmas gibi ak bir nedenden dolay, btn nesnel
tanmlar bir noktada tkanmladr. Tanma uyan rnekler aka
"milletler"i ya da milli zlemlere sahip birimleri temsil etmedikleri
(veya henz temsil etmedikleri) gibi, millet olmann zelliklerini
tadndan hibir kuku duyulmayan "milletler" de tek bir krite1 1 . "Millet, tarihsel olarak evrilmi istikrarl bir dil, toprak, ekonomik yaam ile
kendin kltr ortakl yla davuran psikolojik a dan oluan br topluluktur",
Joseph Staln, Marxsm and the National an
olon ial Q uestion, s. 8. ilk
olarak 1 9 1 2'de yazlmt.

19

re veya kriterler kmesine denk dmez. Gerekten, tarihsel a

dan yeni olan, gelien, deien ve bugn dahi evrensel olmayan
birimleri kalc ve evrensel bir ereveye sokmaya altmz
gz nne getirirsek, baka ne beklenebilir ki?
stelik, ileride greceimiz zere, bu amala kullanlan kriter
ler -dil, etnik kken, vb.- bulanik, deiken ve birden ok anlaml
olup; yolcunun varmak istedii nokta asndan yol iaretleriyle
kyaslandnda bulutlarn ekilleri kadar yararszdr. Dolaysyla
bu kriterlerin, tanmlama amacnn dnda, propagandist ve prog
ramatik amalarla da yararl olmas kukusuz olaanst derecede
zorlar. Byle "nesnel" bir milliyeti tanmn son zamanlardaki
Asya politikasnda grlen bir rnei bu duruma aklk getirebi
lir:
Seylan'da Tamilce konuan insanlar; millet olmann her temel l
tyle, yani, birincisi adada en azndan Sinhalilerinki kadar eski ve
anl (sic), apayr bir tarihsel gemilerinin olmasyla, ikincisi
Tamil'i btn gncel ihtiyalarn karlayacak yeterlilie ulatran
stn klasik miras ve modem gelimesi sonucu Sinhali dilinden bt
nyle ayr bir dilsel birim oluturmalaryla, ncs ise belli blge
lerde ikamet etmeleriyle deerlendirildiinde, Sir Lankallardan apay
r bir millet olutururlar.12

Bu pasajn amac aktr: Tamil milliyetiliine dayanarak Sri

Lanka "adasnn te birini akn" diye tanmlanan bir blgeye
zerklik ya da bamszlk istemek. Anlalan bundan baka hi
bir .sonu karlamaz. Ne var ki bu durum, yerleim blgelerinin,
farkl kkenlere sahip Tamilce konuanlarn (yerliler ile yaknlar
da gelmi Hint gmen iiler) yaad, corafik bakmdan iki
ayn alandan olutuu;. aynca, Tamillilerin srekli yerleim blge
lerinde, belirli yerlerde, dierlerini saymasak bile, Sinhalilerin te
birinin ve kendilerini Tamil milletinden saymayp Mslmanlarla
("Maribiler") zdeletirmeyi tercih eden Tamilce konuanlarn
ise yzde 41 'inin ikamet ettii gereini gzlerden saklamaktadr.
Aslnda, gmen merkezi olan blgeyi bir kenara braksak bile,
1 2. llankai Tamil Arasu Kadehi, "The case for a federal constitution for Ceylon",
Colombo 1 95 1 , akt. Robert N. Kearney, "Ethnic conflict and the Tamil separatist
movement in Sri Lanka" (Asian Sucvey, 9, 25 Eyll 1 985, s. 904).
20

Tamillilerin byk blmnn srekli olarak ikamet ettii blge

nin (ki bu blge, Tamillilerin youn olduu yerler -yzde 7 195'inin topland Batticaloa, Mullaitivu ve Jaffa- ile kendilerini
Tamilli sayanlarn yzde 20 ya da 33'lk bir oran temsil ettii
yerlerden -Amparal, Trincomalee- olumaktadr), salt haritaya ba
karak karar vermenin dnda tek bir mekan olarak tanmlanmas
n dorulayacak hibir gsterge yoktur. Gerekte 1987' de Sri
Lanka i savann sona ermesiyle noktalanan grmelerde i sa
van bitirilme kararnn alnmas dpedz Tamil milliyetilerine
verilmi bir politik dnd. Daha nce grdmz gibi "dilsel
birim"; yerli Tamilliler, gmen Hintliler ve Maribilerin -imdiye
kadar- dilbilimsel anlamn dnda homojen bir topluluk olutur
madklar, herhalde dilbilimsel anlamda bile homojen bir topluluk
oluturmadklar ynndeki su gtrmez geree glge dr
mektedir. "Ayr tarihsel gemi"e gelince, bu deyi, kesinlikle
anakronik, gevek ya da neredeyse anlamsz kalacak kadar belirsiz
bir deyitir. Kukusuz, besbelli propagandist nitelikteki manifesto
larn, sanki sosyal bilimlere katkymlar gibi titizlikle irdelenmesi
gerekmedii yolunda bir itirazda bulunulabilir; oysa nemli olan,
bylesine ak nesnel ltlere dayanarak herhangi bir topluluu
"millet" snfna sokan hemen her yaklamn, o topluluun bir
"millet" olmas baka temellere oturtulamadka, benzer itirazlarla
yz yze gelecek olmasdr.
Peki, baka temeller hangileridir? Nesnel bir tanmn alternatifi
znel bir tanmdr ve bu znel tanm, hem kolektif (Renan'n "bir
millet, her gn yenilenen bir plebisittir" sz dorultusunda), hem
de bireysel (Avusturyal Marksistler gibi, "milliyet"in, nerede ve
kimlerle yaarlarsa yaasnlar kiilere -o kimlii sahiplenmeyi
setikleri takdirde- atfedilebilmesi)l3 bir kapsamda olabilir. Hem
kolektif hem bireysel kapsamdaki znel tanmlarla, aka, dei
ik yollarla olmakla birlikte "millet" tanmn Fransa' da ve Habs
burg mparatorluu'nda grld gibi farkl diller konuan ya da
baka "nesnel" kriterlere sahip insanlarn bir arada yaadklar
1 3. Kari Renner, zellikle, bireyin millet yelii ile onun dinsel bir mezhebe ye
olmasn, yani "rtn ispat etmi bireyin ve reit olmayanlar adna onlarn
yasal temsilcilerinin de jure* zgrce setikleri" bir staty karlatryordu.
Synopticus, Staat und Nation {Viyana, 1 899), s. 7ff.
(Lat.) Yasal olarak. (.n.)

21

blgelere uygulayarak, a priori nesnelciliin kstlamalarndan

kurtulmaya allmaktadr. Ancak znel tanmlarn ikisi de, bir
milleti kendi fertlerinin ona ait olma bilinciyle tammlamann bir
totolojiden teye gitmedii ve yalnzca bir milletin ne olduu hak
knda a posteriori yol gstermekle snrl kald itirazna aktr.
Bundan baka, zensiz kiileri bir millet olmak, yaratmak veya
yeniden yaratmak iin millet olma iradesinin yeteceini dnd
ren voluntarizm kutbuna srkleyebilir: Wight Adas sakinlerinin
yeterli saydaki bir blm Wight milleti olmay istiyorlarsa olurlar.
Bu yaklam, zellikle 1960'lardan itibaren milletin bilin yk
seltme yoluyla ina edilmesi dorultusunda baz giriimler dou
rurken, milletlerin ayn zamanda ortak nesnel elerinin de bulun
duunu ok iyi bilen Otto Bauer ile Renan kadar bilgili gzlemcilere
kar hakl bir eletiriyi yanstmaz. br yandan, bilincin ya da
tercihin millet olmann kriteri olduunda srar etmek, farkna var
madan, insanlarn kendilerini grup yeleri olarak tanmlamalar ve
yeniden tanmlamalarnn karmak ve ok eitli yollarn tek bir
seenee (bir "millet"e ya da "milliyet"e ait olma seimine) tabi
klmaktr. Politik ya da idari adan byle bir seim, gnmzde
nfus saymlarnda dille ilgili sorular soran ya da pasaport sala
yan devletlerde yaamaktan dolay yaplr mutlaka. Oysa, bugn
bile Slouh' ta yaayan birisi, kendisini, koullara bal olarak diyelim- bir Britanyal, (farkl renkteki dier yurttalarn karsn
da) bir Hintli, (dier Hintliler karsnda) bir Guceratl,* (Hindula
rn ya da Mslmanlarn karsnda bir Jain,"" belirli bir kast
yesi, akrabalk balan tayan birisi, evde Gucerata' dan ziyade
Hinduca konuan birisi ya da ba.J;a kimliklerde dnebilir
pekala. Aslnda "milliyet"i bile ister politik, ister kltrel, isterse
baka temelde tek bir boyuta indirmek (tabii devletler force majeu
re ile bunu dayatmadka) mmkn deildir. nsanlar gerek din,
dil, kltr, gelenek, tarihsel arka plan ve kan ba kalplaryla ge

Gucerat, Hindistan'da Bombay eyaletinin ikiye ayrlmasyla kuzeybatda

kurulan eyaletin addr. (.n.)
M. . VI. yzylda kurulan ve retileri Budizm'inklne ok benzeyen bir Hindu
mezhebi yesi. (.n.)
(Fr.) stn, kar konulmaz g. (.n.)

22

rekse Yahudi devletine kar tutumda ortak zellikler sergileme

dikleri halde, kendilerine Yahudi kimliini biebilirler. Bu tavr da
salt znel temeldeki bir "millet" tanmn iermez.
Demek ki ne nesnel ne de znel tanmlar tatmin edicidir; her
ikisi de yanltcdr. Her neyse, bu alandaki bir rencinin i lk be
nimseyecei en iyi tutum bilinemezcilik olduundan, elinizdeki ki
tapta bir milleti oluturan eylere i likin

a priori hibir

tanm n

grlmemektedir. Burada yalnzca, bavurulabilecek bir balang

varsaym olarak, kendilerini bir "millet"in yeleri gren yeterli
byklkteki insan topluluklarnn bu halleriyle "millet" saylma
syla yetinilecektir. Bununla beraber, bir insan topluluunun kendi
sini "millet" olarak grp grmemesi, basite ona "millet" stats
atfeden politik rgtlerin szcleri ya da y azarlarna danlarak
tespit edilemez. Bir "milli fikir" adna bir grup szcnn sahneye
kmas gz ard edilecek bir durum deildir, ancak "mi llet" sz
c gnmzde o denli yaygn ve gevek bir biimde kullanl
maktadr ki bugn milliyetiliin szck daarnn kullanm ger
ekten ok az ey ifade edebilir.
Ne var ki "milli mesele"yi deerlendirirken, "temsil ettii ger
eklikten ziyade millet kavramyla (yani, 'milliyetilik' le) bala
mak ok daha yararldr." nk "milliyetiliin akla getirdii
belli bir 'millet ' gelecee dnk olarak tannabilirken, gerek 'mil
let ' ancak

a posteriori tannabilir."14 Elinizdeki

kitabn y aklam

byledir. Bu yaklamla, kavr amn zellikle on dokuzuncu yzy

ln sonuna doru geirdii deiiklik ve dnmlere zel bir
arlk verilmektedir. Kuku suz kavramlar aya yere basmayan
felsefi sylemin paras deildir; kavr amlarn toplumsal, tarihsel
ve yerel kkleri vardr ve dolaysyla bu gereklikler temelinde
aklanmaldr.
Bunlarn dnda yazarn konumu yle zetlenebilir:
(1) Ben "milliyetilik" terimini, Gellner ' n tanmlad gibi,
y ani "esasen politik birim ile milli birimin uyu mluluunu ngren
bir ilke"15 olmas anlamnda kullanyorum. Bu ilkenin aynca Ruri14. E. J. Hobsbawm, "Soma reflections on nationalism", s. 387.
1 5. Ernest Gellner, Nations and Nationalism, s. 1 . Esas itibaryla politik olan
bu tanm baka yazarlarca da kabul edilmektedir, m. John Breuilly,
Natlonalism and the State, s.3.
23

tanya'llarn Ruritanya* milletini kucaklayp temsil eden yapya

kar politik grevlerinin btn dier kamusal ykmllklerden,
ar rneklerde (savalar gibi) ise her trl ykmllkten nce
geldiini ekleyeceim. Buna bal olarak modern milliyetilik,
sayfalar ilerledike karmza kacak olan, baka tr ve insandan
daha az ey isteyen milli ya da grup kimlii biimlerinde ayrlabi
lir.
(2) ou ciddi renci gibi ben de "millet"i ne asli ne de dei
mez bir toplumsal birim olarak gryorum. "Millet" yalnzca
zgl ve tarihsel bakmdan yakn bir dneme aittir. "Millet" ancak
belli bir modern teritoryal** devletle, "milli devlet"le ilikilendiril
dii kadaryla bir toplumsal birimdir; bununla ilikilendirmedike
milleti ve milliyeti tartmann hibir yarar yoktur. Dahas, Gell
ner'la birlikte, milletlerin oluumu alanna giren yapaylk, icat ve
sosyal mhendislik unsurlarn vurgulayacam. "Milletlerin, in
sanlar snflandrmann doal, tanr vergisi bir yolu olduu, do
utan gelen bir ... politik kader olduu iddias bir mittir; bazen n
ceden var olan kltrleri alp onlar milletlere eviren milliyetilik,
bazen de milletleri icat eder ve genellikle nceden var olan kltr
leri tamamen yok eder: Bu bir gerekliktir.''16 Ksacas, analitik
dzlemde milliyetilik milletlerden nce gelir. Milletler devletleri
ve milliyetilikleri yaratmaz, doru olan bunun tam tersidir.
(3) Eski kuak Marksistlerin adlandrdklar biimiyle "milli
mesele", politika, teknoloji ve toplumsal dnmn kesime
noktasnda bulunmaktadr. Milletler, yalnzca zgl trde bir teri
toryal devletin ilevleri ya da bir devlet (genel bir ifadeyle, Fran
sz Devrimi'nin yurtta devleti) kurma zlemi olarak deil, bunun
yan sra, teknolojik ve ekonomik gelimenin belirli bir aamas
balamnda vardr. Bugn ou renci, konuulan ya da yazlan
standart milli dillerin bu haliyle matbaadan, kitlesel okur yazarlk
ve dolaysyla kitlesel eitim aamasndan nce ortaya kamaya
canda anlaacaktr. Kald ki, bir yirminci yzyl dilinin gndelik
* Yazar Anthony Hope'un romanlarndaki, soluk kesici servenler, gzel
kadnlar ve kll arpmalarla dolu, eski zamanlarn hayali bir kk Avrupa
krallna verilen ad. (.n.)
**Toprak esasna dayanan. (.n.)
1 6. Gellner, Nations and Nationalism, s. 48-49.

24

ilerin ve yz yze iletiim alan dnda kalan eylerin tam kap

samn ifade edebilme ihtiyacn karlayan bir dil olarak konuu
lan popler talyanca'nn, gnmzde ancak milli televizyon prog
ramclnn ihtiyalarnn bir fonksiyonu olarak kurgulanmakta
olduu bile ileri srlmtr.17 Dolaysyla milletler ve artr
d olgular politik, teknik, idari, ekonomik ve dier koullarla ih
tiyalar erevesinde analiz edilmelidir.
(4) Bu nedenle milletler, benim grmce, znde tepeden
oluturulmu, ama aynca aadan bir bakla, yani sradan in
sanlarn mutlaka milli olmas gerekmedii gibi milliyetilii daha
da az olan varsaymlar, umutlan, ihtiyalar, zlemleri ve karla
r temelinde analiz edilmedike anlalamayan ikili olgulardr.
Benim Gellner'n yaptna ynelik ciddi bir eletirim varsa, o da,
tercih ettii tepeden modernleme perspektifinin, aadan deer
lendirmeye yeteri kadar nem verilmesini gletirmesidir.
Bu aadan deerlendirmeyi, yani, hkmetler ile milliyeti
(ya da milliyeti olmayan) hareketlerin szcleri ve aktivistleri ye
rine, onlarn eylem ve propagandalarnn hedefleri olan sradan in
sanlarn gzyle grlen milletin nasl bir ey olduunu ortaya
sermek olaanst derecede zordur. Bereket versin ki sosyal tarih
iler yazya dklmemi fikirler, kanaatler ve duygular tarihini
nasl aratracaklarn renmilerdir; bu nedenle, tarihilerin bir
zamanlar alkanlk edindikleri gibi, sekin gazetelerin bayazla
rn kamuoyunun gr ile kartrma ihtimalimiz bugn daha
azdr. Kesin olarak bildiimiz fazla bir ey yok. Gene de nokta
aka ortadadr.
Birincisi, devletlerin ve hareketlerin resmi ideolojileri, en sadk
yurttalarn veya yandalarn bile zihinlerindeki dnceleri yn
lendiremez. kincisi ve daha zel olarak, ou insan iin milli kim
liin -var olduu zaman- toplumsal varl oluturan kimlikler k
mesinin dier unsurlarn dladn ya da daima veya herhangi
bir zamanda onlardan stn olduunu varsayamayz. Aslnda milli
kimlik, onlardan stn olduunun hissedildii zamanlarda bile
baka trde kimliklerle hep birlemitir. ncs, milli kimlik
1 7. Antonio Sorella, 'La televisione e la lingua italiana" (Trimestre, Periodico
di Cultura, 1 4, 2-3-4 (1982), s. 291-300.

25

ile bu kimliin ierdii unsurlar zamanla, olduka ksa dnemlerde

bile deiime urayabilir. Kanmca bu da, gnmzde zerinde
dnlp aratrma yaplmas gereklilii en youn biimde his
sedilen milli aratrmalar alanna girer.
(5) Milletler ile milliyetiliin Britanya ve Fransa gibi kkl
gemii olan devletler iinde gelimesi, imdilerde yeni yeni dik
kat toplamaya balamakla birlikte, ok fazla incelenmemitir.s
Britanya' da, brakn rlanda milliyetiliini, sko ve Gal milliyet
iliine verilen nemin karsnda ngiliz milliyetiliiyle (kulakta
ok tuhaf tnlamalar brakan bir terimdir bu) ilintili problemlerin
gz ard edilii, yukarda deindiimiz bu bolua ok iyi bir r
nektir. br yandan, son yllarda, asl olarak Hroch'un Avru
pa'daki kk apl milli hareketler hakkndaki r ac kar
latrmal incelemelerini izleyerek, devlet olma zlemi duyan milli
hareketleri konu alan aratrmalarda bir patlama grlmtr. Bu
mkemmel yazarn zmlemesindeki iki nokta benim dncele
rimi de somutlamaktadr. Birincisi, "milli bilin" bir lkenin sos
yal gruplar ve yreleri iinde eitsiz biimde gelimektedir ve s
zn ettiimiz yresel eitlilik ile bu eitliliin nedenleri
gemite zellikle grmezlikten gelinmitir. Sras gelmiken be
lirtelim, ou renci, "mili bilin"in ekim alanna ilk giren sos
yal gruplarn nitelii ne olursa olsun, ondan en son etkilenecek
grubun halk kitleleri -iiler, hizmetliler, kyller- olaca gr
n paylaacaktr. kincisi ve buna bal olarak, Hroch'un milli
hareketlerin tarihini aamaya ayrmasn kabul etmekteyim. On
dokuzuncu yzyl Avrupas'nda A aamas salt kltrel, edebi ve
folklorik bir ierie sahipti. Bu durumun politik hatta milli adan
zgl sonulan, ancak, Gypsy Lore Society (ingene lim Derne
i) hakkndaki (Roman* olmayanlarn) aratrmalarn(n), bu
aratrmalarn konusu olan kiileri etkiledii kadard. B aama1 B. Bu tr almalarn kapsam iin bkz. der. Raphael Samuel, Patriotism. The
Making and Unmaklng of Brltlsh National ldentity (3 cilt, Londra 1 989).
Linda Colley'in almasn zellikle tevik edici bulmutum, rn. "Whose
nation? Class and national consciousness in Britain 1 750-1 830" (Past and
Present, 1 33, 1 986), s. 96-117.
ingenelerle birlikte anlan, onlarn dilini konuan ama ingene olmayan
kiiler. (.n.)
26

snda "millet fikri"ni savunan ncler ve militanlar topluluuyla,

bir fikri ne karan politik kampanyalarn ilk admlaryla karla
rz. Hroch da almasnn byk blmnde bu aamann ze
rinde durmakta; bu minorite agissante'n* kkenleri, bileimi ve
dalmn zmlemektedir. Ben ise elinizdeki kitapta daha ok,
milliyeti programlarn kitlelerin desteini ald, en azndan mil
liyetilerin daima temsil ettikleri iddiasnda olduklar kitlesel des
tein bir blmne sahip olduu zaman (daha ncesini deil) gs
teren C aamasna eiliyorum. B aamasndan C aamasna gei
milli hareketlerin kronolojisinde aka belirleyici bir momenttir.
B azen rlanda'da grld gibi bu gei bir milli devletin kurul
masndan nce, herhalde ou zaman da ondan sonra, yani milli
bir devletin kurulmasnn sonucu olarak ortaya kar. Bazen ise,
nc Dnya dediimiz yerde olduu gibi, o zaman bile ortaya
kmaz.
Son olarak, milletler ve milliyetilik alanndaki ciddi tarihile
rin inanl bir politik milliyeti olamayacaklarn eklemeden gee
meyeceim; bunun tek istisnas, Kitab Mukaddes'in harfi harfine
doru olduuna inananlarn, bir yandan evrim kuramna katkda
bulunamazlarken, br yandan arkeolojiye ve Sami dilbilimine
katklarn esirgememeleridir. Milliyetilik, aka yle olmad
bilinen bir eye sk skya balanmay gerektirir. n dedii
gibi, "Tarihinin yanl yazlmas bir millet olmann parasdr."19
Tarihiler meslekleri gerei bir milletin tarihini yanl yazmamak
veya en azndan bu dorultuda aba harcamak zorundadrlar. rlan
dal olmak ve gururla rlanda'ya balanmak (hatta Katolik rlanda
l ya da Ulsterli Protestan rlandal olmaktan gururlanmak) kendi
bana rlanda tarihiyle ilgili ciddi aratrmalar yapmakla bada
maz bir ey deildir. Bana kalrsa, nasl bir siyonist olmak Yahu
dilerin gerekten ciddi bir tarihini yazmaya engel deilse, bir Feri
an** ya da Orangeman*** olmak da ciddi bir rlanda tarihi yazmaya
* (Fr.) Etkili aznlk. (.n.)
19. Ernest Renan, Qu'est que c'est une natlon?, s. 7-8: "L'oubli et je dirai
meme l'erreur historique, sont un facteur essentiel de la formation d'une nation
et c'est ainsi que le progres des etudes historiques est souvent pour la

nationalite un danger."
(Fr.) Tarihin unutulmas ya da yanl yazlmas bir milletin oluumunda ok
**

27

engel deildir; yeter ki tarihi ktphaneye yada alma odasna

girerken inanlarn geride braksn. Baz milliyeti tarihiler bunu
baaramamlardr. Bereket versin, ben u anda okumakta oldu
unuz kitab yazmaya koyulurken kendi tarihsel olmayan inanla
rm kapda brakma ihtiyac duymuyorum.

---- ---- -----

nemli bir yere sahip olduundan, tarihsel al malarn srdrlmesi milliyet

asndan genellikle tehlike barndrmaktadr. (.n.)
rfanda'y ngiliz egemenliinden kurtarmay amalayan gizli devrimci
hareketin yesi. (.n.)
Kuzey rlanda'da 1 975'te kurulan gizli bir Protestan derneinin yesi. (.n.)
28

I. YEPYEN BR EY OLARAK MLLET:

DEVRMDEN LBERALZME

Modern milletin ve onunla bantl her eyin temel karakteristii,

modernliidir. Bugn bu, iyi bir biimde anlalm durumdadr;
ancak milli kimliin tarihten de eski olacak kadar doal, temel ve
kalc olduu ynndeki zt varsaym o denli yaygn bir kabul gr
mektedir ki, konuya ilikin szck daarnn modernliini irdele
mek yararl olabilir. eitli basmlar bu amala titizlikle gzden
geirilmi olan spanya Kraliyet Akademisi Szl' ndel 1884
basmndan nce modern anlamyla devlet, millet ve dil terminolo
jisi kullanlmaz. Lengua nacional'in "bir lkenin resmi ve edebi
dili; o lkede genel olarak, baka milletlerin dillerinden ve lehe
lerden ayn biimde konuulan dil" olduunu ilk defa 1884 bas
myla reniriz. "Lehe" maddesinde, lehe ile milli dil arasndaki
1 . Lluis Garcia i Sevilla, "Llengua, naci6 i estat al diccionario de la real acade
mia espanyola" (L'Aven, 1 6 Mays 1 979, s. 50-55).
29

ayn iliki yeniden kurulmaktadr. 1 884'ten nce naci6n szc,

basite "bir eyalet, bir lke ya da bir krallkta oturanlarn toplam"
ve ayn zamanda "bir yabanc" anlamna geliyordu. Oysa 1 884 ba
smyla birlikte, artk "her eyden stn bir ortak ynetim merke
zini tanyan bir devlet ya da politik birim", bunun yannda "bir
btn saylan bu devletin oluturduu topraklar ve bu topraklarda
yaayan insanlar" anlam yklenmekteydi. Dolaysyla ortak ve
egemen bir devlet unsuru, en azndan ber dnyasnda, bu tr ta
nmlarn merkezinde yer almaktadr. Naci6n, "conjunto de los ha
bitants de un pais regido por un mismo gobierno "* olarak tanmlan
mtr (alt izgili yerler yazarndr).2 Daha yakn zamanlardaki
Enciclopedia Brasileira Merito 'da3 ise, naao, "Bir devletin, ayn
rejim ya da ynetimde yaayan, ortak karlar olan yurttalar top
luluu; belirli bir toprak parasnda ortak gelenek, zlem ve kar
lar bulunan, grubun birliini srdrme sorumluluunu stlenen
merkezi bir iktidara baml olan insanlarn oluturduu kolektif;
ynetim gleri dnda, bir devlete bal halk" olarak tanmlan
maktadr (alt izili yerler yazarndr). Bundan baka, spanya
Akademisi Szl'nde "millet"in kesin tanm l 925 ylna kadar
grnmez; millet ancak o zaman "ayn etnik kkene sahip olan,
genelde ayn dili konuan ve ortak bir gelenei paylaan insanla
rn oluturduu kolektif' olarak anlatlr.
Dolaysyla, ynetim anlamna gelen gobierno, 1 884'e kadar
naci6n kavramyla zellikle ilikilendirilmemitir. Gerekten, fi
lolojinin iddia ettii gibi, "nation" szcnn ilk anlam kken ya
da soya iaret etmektedir: Froissart'n ''je fus retourne au pays de
ma nation en la conte de Haynnau" (Hainault vilayetindeki doum
yerime/kklerimin bulunduu yere geri gnderildim) szn akta
ran eski bir Franszca szlnde "naissance, extraction, rang"**
ile ilikilidir "nation" szc.4 Ve kken ya da soy belirli bir
2. Enciclopedia Universal llustrada Europeo-Americana (Barcelona, 1 90734), Cilt 37, s. 85467: "Nacin" maddesi.
3. (Sao Paulo-Rio-Porto Alegre, 1 958,64), Cilt 1 3, s. 581 .
( l sp.) "Ayn hkmet tarafndan ynetilen bir lkede yayan insanlar topla
m." (.n.)
(Fr.) Doum, soy, mevki. (.n.)
4. L. Curne de Sainte Pelaye, Dictionnaire historique de l'ancien langage
franois (Niort, tarihsiz), 8 cilt: "Natlon" maddesi.

30

insan grubuyla bal olduu srece, bunlarn (ynetenler ya da on

larla akrabalk ba tayanlar deillerse) bir devlet oluturan ki
iler olduklar akla getirilemez. Kken ya da soyun belli bir toprak
parasyla bal olmas halindeyse, bu toprak paras yalnzca ras
gele ekillenmi ve asla ok geni olmayan bir politik birimi
oluturmaktayd. spanya Akademisi Szl'nn 1 726'daki (ilk)
basmnda patria* ya da halkn daha ok kulland tierra, "mem
leket", szc; "bir insann doduu yer, kasaba ya da toprak"
veya "bir senyrln ya da devletin bir blge, eyalet ya da ilesi"
anlamn tayordu. Modem spanyolca kullanmnda geni an
lamdaki patria chica 'dan, yani "kk anayurt"tan, ayrt edilmek
zorunda kalnan patria'nn bu dar anlam, antik Roma hakknda
bilgisi olan klasik eitim grm kiileri saymzsak, on dokuzun
cu yzyldan nce olduka evrensel bir nitelie sahiptir. Tierra
szc 1 884 ylna kadar bir devletle ilikilendirilmeye balama
mt; l 925 ylna kadar da, patria'y "yurtseverlerin severek sa
dakatlerini koruduklar gemiin, gnmzn ve gelecein maddi
ve manevi unsurlarnn toplamn ieren kendi milletimiz" olarak
tanmlayan modem yurtseverliin duygusal tnsn iitmeyiz.
Kabul edildii zere on dokuzuncu yzyl spanyas kesinlikle ide
olojik gelimelerin ncs deildi, oysa Kastilya -ve burada Kas
tilya dilinden sz ediyoruz- "milli devlet" etiketini yaptrmann
gerekilie tamamen ters saylmayaca en eski Avrupa krallkla
rndan biriydi. Kald ki on sekizinci yzyl ngilteresi ve Fransa
s ' nn bambaka bir anlamda "milli devletler" olduklar da bir
hayli tartmaldr. Demek ki Kastilya'daki konuyla ilgili szck
lerin evrimi bir genellik tayabilir.
Romans** dillerinde "nation" szc yerli bir szcktr.
Baka yerlerde ise, kullanld kadaryla, dardan alnmtr.
Bu erevede kullanm farkllklarn daha net bir biimde izleye
biliriz. Yksek ve Aa Almanca' da Volk (halk) szc bugn,
"natio" szcnden tretilen szcklerle bir lde aka ayn
armlar uyandrmaktadr, yalnz aralarnda olduka karmak
bir etkileim vardr. Ortaa' daki Aa Almanca'da, natie terimi,
Vatan. (.n.)
Vulgar Latince'den gelen talyanca, spanyolca, Franszca, Portekizce ve Ro
mence gibi diller. (.n.)
31

kullanld kadaryla (Latince kkenine baklrsa, kraliyet ailesin

den, soylu ai lelerden gelenler ya da dier st snf kkenli olanlar
veya eitimli kiiler dnda pek kullanlmam olsa gerektir),
ak ki henz Volk'un anlamn artrmaz ve bu anlamna
ancak on altnc yzylda kavumaya balar. Natie terimi Ortaa
Fransas'nda olduu gibi doum ve soy grubunu (Geschlecht) an
latmaktadr. 5
Bu terim, baka yerlerde de grld gibi, bir arada varolduk
lar benzerlerinden ayrt edilmeleri gereken loncalar ya da dier
korporasyonlar gibi daha byk ve btnlkl gruplar anlatmak
dorultusunda gelime gsterir, "milletler"in spanyolca' daki gibi
yabancyla eanlaml kullanlmasnn, yabanc tccarlar ("bir e
hirde yaayan ve ayrcalklardan yararlanan yabanc topluluklar,
zellikle tccarlar") anlamn tamasnn,6 allageldii zere
eski niversitelerde renci "milletler"inden sz edilmesinin ve
ayn zamanda pek sk kullanlmayan "Lksemburg milletinden bir
alay" ifadesinin7 kayna budur. Ancak aka grnmektedir ki,
bu evrim, insann kkeninin bulunduu yere ya da toprak paras
na bal olduunu vurgulama ynnde geliecei (bylece eski bir
Franszca tanmdaki pays natal, en azndan daha sonraki szlk
yazarlarnn zihinlerinde hemen "eyalet" anlamn yklenebilece
i)S gibi, baka bir yne evrilerek etniklik dorultusunu izleyebi
lir; nitekim Hollandallarn natie teriminin asl anlamnn "ayn
'stam'a** ait olduu varsaylan insanlar toplam" olduunda srar
etmeleri bunun bir gstergesidir.
Her iki evrim izgisinde de bylesine genilemi ama hala
yerli olarak kalan "millet"in devletle ilikisi problemi artcl
n korumutur, nk etnik, dilbilimsel ya da baka bir temelde
belli byklkteki ou devletin homojen olmad, dolaysyla
basite milletle eitlenemeyecei apak gzkyordu. Hollandaca
5. Dr. E. Verwijs ve Dr. J. Verdam, Middelnederlandsch Woordenboek, Cilt 4
(Lahey, 1988), stun 2078.
6. Woordenboek der Nederlandsche Taal, Cilt 9 (Lahey, 191 3), stun 1 586
90.
7. Verwijs ve Verdam, Middelenderlandsch Woordenboek, Cilt 4.
(Fr.) Bir insann doum yeri olan memleket. (.n.)
8. Le Huguet, Dictionnaire de la langue franaise du 1 6e siecle, Cilt 5 (Paris,
1961 ) s. 400.
'* Soy ve kken. (.n.)
*

32

szlnde, "millet" szcnn ayn dili konumasalar bile bir

devlete ait olan insanlar anlamnda kullanlmasnn, Fransz ve n
gilizlerin zgll olduu zellikle vurgulanr.9 Bu bilmecenin en
retici tartmalarndan birisi on sekizinci yzyl Almanya
s' ndan gelmitir. o Ansiklopedist Johann Heinrich Zedler'e gre
millet, 1 740'ta, gerek ve zgn anlamyla, ortak adetleri, ahlaki
gelenekleri ve yasalan paylaan birlemi bir Brger (on sekizin
ci yzyl ortas Almanyas'nda belirsizliiyle tannan bu szc
kendi haline brakmak en iyisi olsa gerektir) grubu demekti. Yani
milletin toprak parasyla ilgili hibir anlam olamaz, nk farkl
,milletlerin fertleri (birbirlerinden "yaam tarzlar -Lebensarten- ve
adetlerindeki farkllklar"la ayrlmlardr) ayn eyalette, hatta ok
kk bir devlette birlikte yaayabilirler. Milletlerin toprak para
syla zsel bir ba olsayd, Almanya'daki Wend'lere Alman
demek gerekirdi, oysa Wend'lerin Alman olmadklar ok aktr.
Bu rnek, doal olarak, Almanca konuanlarn bulunduu blge
deki son kalan -ve halli yaayan- Slav halk yakndan tanyan bir
Sakson bilim adamnn aklna gelmekte, oysa ayn bilim adam
"milli aznlk" gibi esnek bir etiket yaptrmay dnmemekte
dir. Zedler'e gre, ayn eyalet ya da devlet iinde yaayan btn
"milletler"den insanlarn tamamn tanmlayacak tek szck,
Volck 'tur. Ne yazk ki terminolojik ayrmlara zen gstermeyenler
asndan "Millet" terimi, pratikte genellikle "Volck"la ayn an
lamda, bazen toplumdaki bir "zmre"nin (Stand, ordo) ve bazen de
herhangi bir birlik ya da topluluun (Gesellschaft, societas) ean
lamls olarak kullanlmaktadr.
"Doru ve zgn" ya da dier anlamlan ne olursa olsun, "mil
let" terimi modem anlamndan aka ok uzak bir yerdedir.
Bunun iin, konuyu daha fazla irdelemeden, millet kavramnn mo
dem ve esasen politik anlamyla tarihsel adan ok gen bir kav
ram olduunu syleyebiliriz. Gerekten, New English Dictionary
gibi baka bir nemli dilbilimsel yaptta da, 1 908'de, szcn
eski anlamnn esasen etnik birimi anlatt, oysa son zamanlarda9. Woordenboek ( 1 9 1 3), stun 1 588.
1 O. John. Heinrich Zedler, Grosses vollstndiges Universal-Lexicon aller
Wissenschaften und Kunste ., Cilt 23 (Leipzag-Halle 1 740, yeniden basm.
Graz 1 961), stun 901-3.
..

FJ/Milletler ve Milliyetilik

33

kullanmnda daha ok "politik birlik ve bamszlk nosyo

nu"na arlk verildii belirtilmekteydi.'
Modern "millet" kavramnn tarihsel adan yenilii dikkate
alndnda "millet"in niteliini anlamann en iyi yolu, bence,
Devrim a'nda ve zellikle "milliyet ilkesi" ad altnda
1930'lardan itibaren, politik ve toplumsal sylemlerinde bu kavra
m sistemli biimde kullanmaya balayanlar izlemektir. Gelgele
lim, ksmen -ileride greceimiz gibi- adalarnn da bu tr sz
ckleri kullanrken fazla titizlik gstermemelerinden, ksmen ayn
szcn ayn anda ok deiik anlamlar yklenmi ya da ykle
nebilecek olmasndan dolay bu Begriffsgeschichte* gezintisine
kmak kolay bir i deildir.
"Millet"in asl ve literatrde en yaygn biimde kullanlan anla
m o zamanlar politikti. Politik anlam, Amerikan ve Fransz dev
rimlerinde olduu gibi "millet"i "halk"la ve devletle eitleyen;
"milli devlet'', "Birlemi Milletler" ya da yirminci yzyl sonun
daki devlet bakanlarnn sylevleri gibi yakndan bildiimiz bir
kullanmd. ABD' nin erken dnemindeki politik syleminde, "mil
let'' teriminin federe eyaletlerin haklar karsnda merkeziyeti ve
niter armlar uyandrmasndan kanmak amacyla, "halk",
"birlik", "konfederasyon", "ortak lkemiz'', "kamu", "kamu refa
h" ya da "topluluk" gibi deyiler tercih edilmekteydi.12 nk,
Franszlarn deyiiyle "millet"in "tek ve blnmez" olmas gere
ken devrimler anda, millet kavramnn bir zellii buydu ya da
ok gemeden yle olacakt.13 Dnld biimiyle "millet",
kolektif egemenlikleri kendilerinin politik ifadesi olan bir devlette
ki

1 1 . Oxford English Dictionary, Cilt Vll (Oxford, 1 933), s. 30.

(Alm.) Kavramlar tarihi. (.n.)
1 2. Der. John J. Lalor, Cyclopedia of Political Science (New York, 1 889), Cilt
il, s. 932: "Nation" maddesi. Konuyla ilgili maddeler byk oranda daha nceki
Franszca yaptlardan aktarlm, daha dorusu evrilmitir.
1 3. "Bu tanmdan kacak sonu, bir milletin kaderinin tek bir devlet oluturmak
olduu, blnmez bir btn oluturduudur." (a.g.y, s. 923). Bu "sonucun kar
laca" tanma gre, "ayn dili konuan, ayn adetleri paylaan, kendilerini ben
zer nitelikteki baka gruplardan ayran belirli ahlaki zellikler tayan insanlar
topluluu"dur millet. Bu, milliyeti argmanlarn yatkn olduu varsaymlarla ha
reket etme sanatnn eitli rneklerinden birisidir.
34

somutlaan, bir yurttalar topluluuydu. nk, baka ne anlama

gelirse gelsin, bir yurttalk ve kitlesel katlm ya da tercih unsuru
millette hibir zaman eksik olmamt. John Stuart Mill, milleti,
yalnzca ortak milli duygular tamalar temelinde tanmlamakla
yetinmiyor, ayn zamanda, bir milliyetin fertlerinin "ayn ynetim
altnda olmay arzuladklarn, bunun da yalnzca kendilerinin
veya ilerinden bir kesiminin ynetimi olmasn istediklerini" ekli
yordu. 1 4 Mill' in milliyet fikrini apayr bir almada deil, karak
teristik biimde -ve zet olarak- Temsili Hkmet'i yani demokra
siyi iledii kk bir kitapkta tarttn gzlemek bizi
artmaz.
Millet=devlet=halk (zellikle egemen halk) denklemi kukusuz
milleti belli bir toprak parasna balyordu, nk devletlerin ya
ps ve tanm artk esasen belli bir toprak parasyla ilikiliydi.
Ayrca bylece ok sayda milli devletin olumas dnlyor
du; kald ki halkn kendi kaderini tayin etmesi ilkesinin kanl
maz sonularndan birisiydi bu. 1 795 tarihini tayan Fransz Hak
lar Bildirgesi'nde yle denmekteydi:
Kendisini oluturan bireylerin says ve zerinde yaad topran
bykl ne kadar olursa olsun, her halk bamsz ve egemendir. Bu
egemenlik bakasna devredilemez.IS
Ne var ki bu ifadeyle bir "halk" neyin oluturduu konusuna
pek aklk getirilmiyordu. zel olarak, bir yanda belli bir toprak
parasndaki bir devletin yurttalar ile br yanda bir "millet"in
etnik, dilsel ya da dier temellerle veya grup yeliinin kolektif bi
imde tannmasn salayan baka karakteristik zelliklerle ta
nmlanmas arasnda mantksal bir ba yoktu. Aslnda tam da
buna dayanarak Fransz Devrimi'nin "milliyet ilkesi ya da duygu1 4. J. S. Mili, Utilitarianism, Liberty and Representative Government
(Everyman basm, Londra, 1 9 1 0), s. 359-66.
15. 1 789 ya da 1 793 Haklar Bildirgelerinde halklarn egemenlik ve bamszlk
haklarna hi deinilmedii gzlemlenebilir. Bkz. Lucien Jaume, Le Discours ja
cobin et a democratie (Paris, 1 989), Ek 1 -3, s. 407- 1 4. Bununla birlikte
1 793'te ayn gr savunanlar da vardr, der. O. Dann ve J. Dinwiddy, Natio
nalism in the Age of the French Revolution (Londra, 1 988), s. 34.
35

suna tamamen yabanc, hatta dman olduu" iddia edilmitir.16

Hollandal szlk yazarnn da fark ettii gibi, dilin ilke olarak n
giliz ya da Fransz olmakla hibir ilgisi yoktu; gerekte Franszca
uzmanlar, ileride greceimiz gibi, kendilerince salt Fransz yurt
ta olm<kla belirlenen milliyet kriterine konuma dilinin de ek
lenmesi abalarna kar inatla mcadele edeceklerdi. Alsasllarn
ya da Gaskonlarn konutuklar dilin, Fransz halknn yeleri
olma statleriyle hibir ilgisi yoktu.
Gerekten, halk-devrimci bak asyla "millet"in ortak bir
yan varsa, bu, temel bir anlamda etnik kken, dil ve benzeri un
surlar deildir (ama bu unsurlar da kolektif aidiyetin gstergeleri
arasnda yer alabilirler). Pierre Vilar' n iaret ettii gibi,17 aa
dan bir bakla milli-halk karakterize eden ey, zel karlara
kar ortak kan, ayrcala kar ortak yarar temsil etmesiydi.
Amerikallarn, szcn kendisini kullanmaktan kanrken,
1800' den nce "millilii" gstermek zere kullandklar terim de
bunu akla getirmektedir. Bu devrimci-demokratik bak asyla
etnik grup farkllklar ikincil dzeyde bir anlam tayordu (ve
daha sonra sosyalistler de byle greceklerdi). Amerikan kolonici
lerini Kral George ile yandalarndan ayran kriter, aka ne dil
ne de etnik kkendi; buna karlk, Fransz Cumhuriyeti 'ne gre
Anglo-Amerikan kkenli Thomas Paine'in Milli Meclis'e seilme
sini zorlatran hibir etken yoktu.
Bu yzden devrimci "millet" terimini, on dokuzuncu yzyl ku
ramclar arasnda hararetli tartmalara sahne olan etnik kken,
ortak dil, din, toprak paras ve ortak tarihsel anlar gibi (John Stu
art Mill' in aktard)l8 kriterler erevesinde tanmlanan toplulua
uygun milli devletler kurmay amalayan, daha sonraki milliyeti
programa benzer bir ekilde yorumlayamayz. Daha nce grd
mz gibi, izgileri belirlenmemi bir toprak paras (ve deri
rengi) dnda bu kriterlerin hibirisi yeni Amerikan milletini bir1 6. Maurice Block, "Nationalities, principle of, der. J. Lalor, Cyclopedia of Poli
tical Science, Cilt il, s. 939.
1 7. P. Vilar, "Sobre los fundamentos de las estructuras nacionales" (Historia,
1 6/Extra V) (Madrid, Nisan 1 978), s. 1 1 .
1 8. John Stuart Mn, Utilitarianism, Liberty and Representative Government,
s. 359-66.
36

letiren bir unsur deildi . Bundan baka, Franszlarn "grande na

nion"unun* snrlan devrim dneminde ve Napoleon savalaryla
milli aidiyet kriterlerinin hibirisine gre Fransz denilemeyecek
blgelere kadar genilerken, sz geen kriterlerden tekinin bile
"byk millet"in varlnn temeli olmad aka ortaya kmt.
Bununla beraber, daha ileride devlet-d milliyet tanmlar
kefetmekte kullanlan eitli unsurlar kukusuz mevcuttu; bunlar
ya devrimci milletle ilikiliydiler ya da devrimci milletin bana
sorun karyorlard. Devrimci milletin tek ve blnmez olduu id
dias ne kadar ne karlrsa, ierdii heterojenlik o kadar ok
problem yaratyordu. ou Jakoben asndan Franszca konu
mayan bir Fransz'dan kukulanlmasnda ve pratikte milliyetin
etnik-dilsel kriterinin genel bir kabul grmesinde pek artc bir
yan yoktur. Barere' in Kamu Selameti Komitesi'ne sunduu dillerle
ilgili raporunda belirttii gibi:
Yukar Ren ve Aa Ren departmanlarnda snrlarmz igal etsin
ler diye Prusya ve Av.isturyallara ar yapan hainlerle birlik olanlar
kimlerdir? Kendilerini onlara baka bir dille hitap edip baka adetleri
olan Franszlarn kardei ve yurtta grmekten ziyade, dmanlar
mzla ayn dili konuan ve sonuta kendilerini onlarn kardei ve
yurtta sayan (Alsasl) blge halk.19

Franszlar devrimden beri dilsel birlikte gerekten ok belirgin

biimde srarl olmulardr ve o zamanlar iin bu hayli an bir
srard. Buna aada geleceiz. Ama imdi belirtmeden geeme
yeceimiz bir nokta, bir insan Fransz yapan eyin kuramsal ola
rak Franszca'nn anadili olmas deil, (devrim bizzat, Fransa'da
fiilen Franszca konuanlarn saysnn ne kadar az olduunu ka
ntlamaya byk aba harcarken, byle bir ey nasl dnlebi
* (Fr.) Byk millet. (.n.)

1 9 . Akt. M. de Certeau, O. Julia ve J. Revel, Une Politique de la langue. La

Revolution Franaise et les patois: L'enquete de I' Abbe Gregoire (Paris,
1 975), s. 293. Genel olarak Fransz Devrimi ve milli dil sorunu iin, ayrca bkz.
Renee Balibar ve Dominique Laporte, Le Franais nationI. Politique et prati
que de la langue nationale sous la Revolution (Paris, 1974). zgl Alsac'e
sorunu iin, bkz. E. Philipps, Les Lutter linguistiques en Alsace jusqu'en
1 945 (Strasbourg, 1 975) ve P. Levy, Histoire linguistique d'Alsace et de Lor
raine (2 cilt, Strasbourg, 1 929). .
37

lirdi?),20 zgr Fransa halknn dier zgrlk, yasa ve ortak ka

rakteristiklerinin yannda bu dili de renmeye istekli oluuydu.
Bir anlamyla Franszca bilmek, ngilizce bilmenin Amerikan yurt
talndaki nemi gibi, tam Fransz yurttalna (ve dolaysyla
milliyetine) ye olmann koullarndan birisiydi. Asl olarak dilsel
temeldeki bir milliyet tanm ile Franszlarn milliyet tanm -hatta
bunun en ar biimi- arasndaki farkll rneklemek iin, Dev
let statistik Kongresi'ne devlet nfus saymlarnda dille ilgili bir
sorunun yer almas gerekliliine inandrdn ileride greceimiz
Alman dilbilimciye bavuralm (bkz. s 1 22-23). 1 860' lardaki etki
li yaynlaryla dilin milliyetin biricik yeterli gstergesi olduunu
ileri sren (Almanlar Orta ve Dou Avrupa'ya iyice yaylm ol
duklarndan Alman milliyetiliine ok uygun den bir sav) Ric
hard Bckh, Yidi' in Ortaa Almancas'ndan treyen tartma
gtrmez bir Alman lehesi olmasna dayanarak, Akenaz Yahu
dilerini Alman olarak snflandrmak zorunda kalmt. Alman
Yahudi dmanlarnn bu sonucu ho karlamayacaklarn da iyi
biliyordu. Oysa Yahudilerin Fransz milletine entegre olmasndan
yana tavr koyan Fransz devrimcileri bu trden bir sava ne gerek
duyar ne de byle bir gereklilii anlarlard. Fransz devrimcilerinin
bakyla, Ortaa spanyolcas konuan Sefardik Yahudiler ile
Yidi dili konuan Akenaz Yahudileri -Fransa' da her iki grup da
vard- kukusuz Franszca konumay da kapsayan Fransz yurt
talnn koullarn kabul ettikten sonra ayn lde Fransz sa
ylyorlard. Buna karlk, Yahudi soyundan geldii iin Drey
fus'un "gerekte" Fransz olamayaca sav, hakl olarak, Fransz
Devrimi'nin zne ve devrimin ngrd Fransz milleti tanm
na meydan okumak diye anlalmaktayd.
Barere'in raporu birbirinden ok farkl iki millet anlayn bir
araya getirmekteydi: Devrimci-demokratik ve milliyeti anlay
lar. Devlet=millet=halk denklemi her iki anlay asndan da ge
erliydi. nk milliyetilerin gznde milleti kapsayacak politik
birimlerin yaratlmas, kendisini yabanclardan ayran bir toplulu
un n varlna balyken; devrimci-demokratik bak asna
gre, temel anlay olan egemen yurtta-halk=devlet denklemi
20. De Certeau, Julia ve Revel, Une Politique de la langue, eitli yerler.
38

insan rknn dier kesimleri karsnda bir "millet"i oluturmak

tayd.21 Dolaysyla devletlerin, Devrim a' nda halk ynetme
nin daha fazla zorlamas nedeniyle, nasl kurulurlarsa kurulsunlar
artk kendi tebaalarn da dikkate almak zorunda kalacaklarn
unutmamalyz. Yunan zgrlk savas Kolokotrones'in belirt
tii gibi, "halkn, krallarn yeryzne inmi tanrlar olduklarna ve
kendilerinin krallarn ne yaparlarsa iyi yaptklarn syleme zorun
luluu duyduklarna inanmalar" artk geerli deildi.22 Kutsall
n artk kuatc bir zellii yoktu. Fransa Kral X.Charles
1 825'te Rheims'te eski ta giyme ve (gnlsz biimde) sihirle sa-.
_ltma trenini yeniden canlandrdnda, kraln bir dokunuunu
sraca hastaln iyiletireceine inanarak gelenlerin says yat}
"rizca 120'ydi. Oysa 1774'te yaplan ondan nceki son trene bu
__!!!U
!! tla 2.400 kii gelmiti!3 leride greceimiz gibi, 1 870'ten
sonraki demokratiklemeyle, meruiyet ve yurttalar seferber
etme sorunu hem acilleecek hem de keskinleecekti. Hkmetle
rin gznde devlet=millet=halk denklemindeki en nemli unsur
aka devletti.
Bu durumda, kendi damgasn en belirgin biimde on dokuzun
cu yzyl Avrupas' na, zellikle "milliyet ilkesi"nin Avrupa harita
sn en dramatik biimde deitirdii dneme, yani 1 830-1 880 d
nemine vuran kesimin, bir baka deyile liberal burjuvazilerle
onlara bal entelektellerin kuramsal syleminde, milletin, dahas
devlet=millet=halk denkleminin yeri neydi? Liberal burjuvazilerle
onlara bal entelekteller, isteselerdi bile, Avrupa'daki gler
dengesinin milli ilke temelinde iki byk devletin (Almanya ve
talya) douu, nc byk devletin ( 1 876 Uzlamas'ndan son
raki Avusturya-Macaristan) ise ayn temelde fiilen dalyla alt
st olduu; batda Belika' dan gneydou Avrupa'da Osmanl' nn
yerini almaya alan devletlere (Yunanistan, Srbistan, Romanya,
Bulgaristan) kadar daha nemsiz politik birimlerin, milli temeldeki
2 1 . "Yurttalar" devlet karsnda halk, insan rk karsnda ise milleti olutu
rurlar", J. Helie, "Nation, definiton of', Lalar, Cyclopedia of Political Science,
Cilt il, s. 923.
22. Akt. E. J. Hobsbawm, The Age of Revolution 1 789-1 849 (Londra, 1 962), s.
91 -92.
23. Marc Bloch, Les Rois thaumaturges (Paris, 1 924), s. 402-4.
39

halklar olarak yeni statlerinin ve bamsz devletler olduklarnn

tannmasn talep ettikleri; Polonyallarn iki milli ayaklanmayla
kendilerini bir milli devlet olarak grp bu temelde yeniden yap
lanmay istedikleri elli yllk zaman diliminde bu sorun zerinde
dnmekten kanamazlard. Hem onlarn da bundan kandkla
r yoktu. Walter Bagehot'a gre "millet oluturma" on dokuzuncu
yzyhn evriminin temel ieriini temsil ediyordu.24
Bununla beraber, on dokuzuncu yzyln banda milli devlet
lerin says ok az olduundan, zihinleri kurcalayan sorun, ak ki,
u ya da bu temelde bir "milliyet" olarak snflandrlabilen eitli
Avrupa halklarndan hangilerinin bir devlet olma aamasna ula
. acaklar (ya da alt dzeyde politik ya da idari ayrcalklarn
kabul ettirecekleri), bunun yan sra, var olan devletlerden hangilerinin "millet" niteliini alacayd. Potansiyel ya da gereklemi
biimiyle millet olma kriterlerinin sralanmas znde bu amaca
hizmet etmekteydi. Btn devletlerin milletlere, btn milletlerin
de devletlere denk dmeyecei ak gibi grnyordu. br yan
dan, Renan'n nl "Hollanda bir milletken, Hanover ile Byk
Panna Dkal niin deildir?" sorusu25 bir dizi analitik sorunu
gndeme getirmekteydi. John Stuart Mill'in, bir milli devletin ku
rulmasnn (a) gerekleebilir, (b) milliyet tarafndan arzulanr ol
masna bal olduu eklindeki gzlemi de baka analitik sorunla
r gndeme getirmekteydi. Bu durum, kendi milliyetleri ya da bu
milliyetin ifadesi devlet asndan her iki soruyu da hemen hemen
yantladklanndan en ufak bir kuku duymayan Victoria dnemi
nin ortalarndaki milliyetiler iin de geerlilik tayordu. nk
onlar bile baka milliyetlerle devletlerin benzer dorultudaki iddi
alarna souk gzlerle baktklarnn farkndaydlar.
Oysa birka adm daha attmzda, on dokuzuncu yzyl libe
ral syleminde artc derecede bir entelektel belirsizlik oldu
unu grrz. Bu belirsizliin kayna, millet sorununu btn bo
yutlaryla ele alamamaktan daha ok, durum zaten ok ak
olduundan her eyin birer birer saylp dklmesinin gerekli ol24. Walter Bagehot, Physics and Politics (Londra, 1 887), Blm 111, iV, "Mille
tin oluumu" zerine.
25. Emest Renan, "What is a nation?", der. Afred Zimmern, Modern Political
Doctrines (Oxford, 1 939), s. 1 92.
40

matl varsaymyd. Bundan tr liberal milletler kuram, ar

lkla, deyim uygun derse liberal yazarlarn syleminin kenarn
da gsterir kendisini. Aynca, yine ilerideki sayfalarda greceimiz
gibi, liberal kuramsal sylemin merkezi unsurlarndan birisi "mil
let"in entelektel boyutta ele alnmasn son derece gletirmek
teydi. Okuduunuz blmn geri kalan ksmndaki grevimiz, ar
keologlarn drlm sikkelerin izlerini srerek ticaret yollarnn
haritasn izmeye almalarna benzer biimde, tutarl bir liberal
burjuva "millet" .kuram oluturabilmektir.
Bu abay gerekletirmenin en iyi yolu, Adam Smith'in "mil
let" szcn kendi dev yaptnn balnda kulland anlam
daki, en az tatmin edici "millet" nosyonuyla balamak olabilir.
nk Adam Smith'in devrinde, "millet" aka belli bir teritoryal
devletten baka anlam tamaz; Smith'i eletirerek on dokuzuncu
yzyl bandaki Kuzey Amerika'y gzden geiren, keskin bir
sko zekasna sahip John Rae'nin szleriyle ise "her ayn toplu
luk, toplum, millet, devlet ya da halk (konumuz itibaryla eanlam
l saylabilecek terimler)"26 demektir. Gene de byk liberal eko
nomi politikinin /Adam Smith kastediliyor. -.n./ dncesi ile
John Stuart Mili gibi ekonomist ya da W alter Bagehot gibi The
Economist editr olmasalar bile "millet"e baka alardan yakla
an liberal orta snf dnrler arasnda kesinlikle bir ba olsa
gerektir. Bu duruma yle bir soru sorabiliriz: Serbest ticaret li
beralizminin klasik a ile Bagehot'n kendi yzyl asndan
temel nemde grd "millet oluturma"nn akmas tarihsel
adan rastlant inyd? Baka bir deyile, milli devletin kapitaliz
min gelime srecinde bu haliyle zel bir ilevi var myd? Daha
dorusu yle soralm : ada liberal analistler bu ilevi nasl
gryorlard?
nk, devlet snrlaryla belirlenen ekonomilerin rolnn
byk olduu tarihinin gznde ok aktr. On dokuzuncu yz
yln dnya ekonomisi, kozmopolit olmaktan ziyade milletleraras
nitelikteydi . Dnya sistemi kuramclar, kapitalizmin tam da tek
bir "dnya imparatorluu"nun parasn ne oluturan ne de kuran
26. John Rae, The Sociological Theory of Capital, being a complete reprint
of The New Principles of Political Economy by John Rae (1 834), yayna ha
zrlayan C. W. Mixter (New York, 1 905), s. 26.
41

Avrupa ' nn politik oulculuundan dolay, bir ktada -baka bir

yerde deil- global bir sistem olarak gelitiini gstermeye al
mlardr. On altnc-on sekizinci yzyllardaki ekonomik geli
me, her biri birlemi bir btn olarak merkantilist politikalar izle
meye eilimli olan teritoryal devletler temelinde yol almt. Hatta
daha akas, on dokuzuncu yzyldaki ve yi rminci yzyl ban
daki kapitalizmden sz ettiimizde, gelimi dnyada kapitaliz
min parasn oluturan milli birimler (Britanya sanayisi, Ameri
kan ekonomisi, Fransz kapitalizminden ayr olan Alman
kapitalizmi, vb.) temelinde konuuruz. On sekizinci yzyldan
kinci Dnya Sava' ndan sonraki yllara kadar gelen uzunca d
nemde, kapitalist bir dnya ekonomisinin douunda byk rol
oynam olan ve bugn yine n plana kan, gerekten belli bir
toprak parasnn snrlarn aan (extra-territorial) milletlerst
ya da ara birimler global ekonomide kendilerine ok az yer ve alan
bulabiliyor gibiydiler: Ekonomik etkisi byklk ve kaynaklaryla
kyaslanamayacak kadar fazla olan bamsz mini-devletler, on
drdnc yzylda Lbeck ve Ghent, yine gnmzde Singapur ile
Hong Kong bu birimlere birer rnektir. Aslnda, gzmz gemi
e evirip modern dnya ekonomisinin gelimesine baktmzda,
ekonomik gelimenin tamamen ok saydaki gelimi teritoryal
devletlerin "milli ekonomileri"yle bal olduu aamann esas ola
rak iki milletlerst a arasnda yer aldn grebiliriz.
On dokuzuncu yzyl liberal ekonomistleri iin ya da beklene
bilecei zere klasik ekonomi politiin argmanlarn kabullenen
liberaller asndan ortaya kan glk, milletlerin ekonomik an
lamn kuramda deil, yalnzca pratikte fark edebilmeleriydi. Kla
sik ekonomi politik (zellikle Adam Smith'in ekonomi politii),
"merkantil sistem"in, yani tam olarak hkmetlerin milli ekonomi
lere, devletin abalan ve politikalaryla gelitirilecek btnlkler
(ensembles) gzyle baktklar sistemin bir eletirisi olarak form
le edilmiti. Serbest ticaretin ve serbest piyasann hedefi tam da
Smith ' in retken olmadn kantladn dnd bu milli
ekonomik kalknma anlayyd. Bu yzden ekonomi kuram, yal
nzca, zel bir mekansal boyutu olmayan bir piyasada kazanlarn
rasyonel biimde azamiye karp kayplarn en aza indiren tek
42

tek iletme birimleri -kiiler veya firmalar- temelinde gelitiril

miti. Snrda dnya pazar vard ve baka bir ey de olamazd.
Smith, hkmetin ekonomiyle ilintili olan belirli ilevlerine kar
kmazken; genel ekonomik byme kuram asndan gerek mil
lete gerekse firmadan daha byk olan bir kolektiviteye yer yoktu;
kald ki bu konuda fazla aratrma yapma zahmetine de girilmedi .
Bylece J. E. Cairnes bile, liberal' an doruundaki gnlerde,
bireyler arasndaki ticaretin dnda bir milletleraras ticaret kura
mnn gereksiz olduu nermesini ciddi olarak ilemeye on sayfa
ayrmt .27 Cairnes 'e gre, bir yandan milletleraras ilemler
kukusuz gn getike kolaylarken, br yandan devletler ara
sndaki ticaret probleminin ayn olarak ele alnmasn hakl gste
recek kadar srtmeyle yine karlalyordu. Alman liberal eko
nomisti Schnberg, "milli gelir" kavramnn bir anlam olup
olmadndan kuku duyuyordu. Yzeysel fikirlerle yetinmeyenler
bu gre ikna edilebilirdi, ancak (parasal temelde "milli servet"
hesaplan yapmak yanl olsa bile) herhalde bu dnceyle ok u
noktalara savruluyorlard.28 Edwin Canan,29 Adam Smith'in "mil
let"inin yalnzca bir devletin topraklarnda yaayan bireylerden
olutuunu dnyor, yz yl ierisinde bu insanlarn hepsinin
lecek olmasnn "millet"ten srekli var olan bir biri m olarak sz
etmeyi mmkn klp klmayacan tartyordu. Politika teme
linde bakarsak, yalnzca kaynaklarn piyasada datlmasnn opti
mal olduu, piyasann ileyiine gre bireylerin karlarnn oto
matik olarak btnn karlarn (kuramda, btn topluluun
karlar gibi bir kavrama yer kald srece) meydana getirecei
inancna varyordu bu. Buna karlk John Rae de, 1 834'te kaleme
ald kitabn, zellikle Smith'e kar bireysel ve milli karlarn
zde olmadn, yani bireyin kiisel karn kovalamasna yn
veren ilkelerin mutlaka milletin zenginliini en fazlaya karmaya
27. J. E. Caimes, Some Leading Principles of Political Economy Newly Ex
pounded (Londra, 1 874), s. 355-65.
28. Der. Dr. Gustav Schnberg, Handbuch der politischen Oekonomie, Cilt 1
(Tbingen, 1 882), s. 1 58fl.
.
29. Edvin Cannan, History of the Theories of Production and Distribution in
English Political Economy form 1 776 to 1 848 (Londra, 1 894), s. 1 0tf.
30. Rae, The Sociological Theory of Capital.
43

yaramadn kantlamak amacyla yazmt.30 Greceimiz gibi,

Smith'i kaytsz artsz kabullenmeyi reddeden kiiler yok deil
di, ama onlarn ekonomik kuramlar klasik okulla boy lemez
di. "Milli ekonomi", Alman ekonomi kuramyla balantl olarak
yalnzca Palgrave' n Ekonomi Politik Szl 'nde grlmektedir.
"Millet" terimi 1 890' lardaki Franszca ekonomi politik szln
den kan lm t.31
B una karn, en saf klasik ekonomist bile milli ekonomi kavra
mn kullanmaktan kanamamt. Saint-Simoncu Michel Cheva
lier'nin College de France'da ekonomi politik profesr olarak ilk
dersinde zr dilercesine ya da aka yollu bir ifadeyle belirttii
gibi:
Bize insan toplumlarnn genel karlar iin kendimizle ilgilenmemiz
emredilmi, iinde yaadmz toplumdaki zgl duruma eilmemiz
ise yasaklanmamtr.32
Ya da Lord Robbins 'in belirtecei gibi, yine klasik ekonomi po
litikilerle ilgili olarak "onlarn, bir politika belirleme kriteri olarak
milli stnl snamay geride braktklarna ilikin ok az; milli
balarn zlne k afa yormaya hazrlandklarna ilikin ise
daha da az kant vardr."33 zetle, klasik ekonomi politikiler "mil
let"ten ne vazgeebilirlerdi ne de vazgemeyi istiyorlard; kald ki
Porter da herkesin "her topluluun hangi ara sayesinde milletler
arasnda stnlk saladn renmek" istediini dndn
den, milletlerin gelimesini 1 835'ten sonra halinden memnun bir
biimde izlemiti. Eklemeye pek gerek yok ki Porter'n "her toplu
luk"la kastettii "herkesin kendi topluluu"y;lu. 34
Gerekten de milli devletin ekonomik ilevleri, hatta yararlar

3 1 . Der. Leon Say ve Joseph Chailley, Nouveau Dictionnaire d'Economie Po

litique (Paris, 1 892).
32. Michel Chevalier, Cours d'economie politique fait au College de France,
Cilt (Paris, 1 855), s. 43. Bu ders ilk olarak 1 841 'de verilmiti.
33. L. Robbins, The Theory of Economic Policy in English Classical Politi
cal Economy (2. basm, Londra, 1 977), s. 9-10. Bununla birlikte, gerekten glo
bal bir yaklam olan Bentham istisna saylmaldr.
34. George Richardson Porter, The progress of the Nation, in its various so
cial and economic relations, from the be_; inning of the nineteenth century
to the present time, 2 pts (Londra, 1 836), Onsz.
44

nasl yadsnabilir? Para zerindeki tekeliyle, kamu maliyesi, dola

ysyla mali politikalar ve faaliyetleriyle devletlerin varl bir ol
guydu. Devletin ekonomiye zarar veren mdahalelerine son ver
mek isteyenler dahi bu ekonomik faaliyetleri kaldramazlard.
Dahas, an liberterler bile, Molinari 'yle birlikte, "insanln
zerk milletlere blnmesinin znde ekonomik olduu"nu kabul
edebiliyordu.35 nk devlet (devrim sonras adaki milli devlet)
her eyden nce mlkiyet ve szleme gvenliini gvenceye al
yordu; iflah olmaz bir kamusal giriim kart olan J. B. Say'n
belirttii gibi, "imdiye kadar hibir millet dzenli bir hkmet
ynetiminde olmadan bir zenginlik dzeyine ulamamtr.''36 Li
beral ekonomi, serbest rekabete dayanarak hkmetin ilevlerini
bile aklclatrabilirdi. Molinari de, "son derece gl bir ekono
mik rekabet ilkesini gelitirdiini dikkate alrsak, insanln mil
letler eklinde paralanmasnn yararl olduu"nu ileri srmektey
di37 ve bu grn desteklemek iin 1 85 1 ' deki Great Exhibition
rneini aktarmt. Ancak bu tr gerekelere dayandrlmasa bile,
hkmetin ekonomik gelimeye yararl olduu kabul ediliyordu.
Bir millet ile komular arasnda, iki komu eyalet arasndakinden
baka bir farkllk gremeyen J. B. Say, Fransa'y (yani, Fransa
devleti ve hkmetini) lkenin i kaynaklarn gelitirmeyi ihmal
etmek ve bunun yerine gzn d fetihlere dikmekle sulamt.
Ksacas, en an liberal eilime sahip bir ekonomist bile milli
ekonomiyi grmezlikten gelemiyordu ya da dikkate almamazlk
edemezdi. Ancak liberal ekonomistler bu konuda konumay sev
miyorlard, daha dorusu neler diyeceklerini pek bilmiyorlard.
Bunun yannda, Britanya'nn stn ekonomisine kar milli
ekonomik kalknma yolunu izleyen lkelerde, Smithi serbest tica
retin ekicilii daha az grnyordu. Bu tr lkelerde bir btn
olarak milli ekonomiden sz etmeye hevesli insan sknts ekme
yiz. Daha nce, pek dikkate alnmam olan sko asll Kanadal
35. Pictionnaire d'economie politique (Paris, 1 854)'te Molinari, yeniden
basm. Lalar, Cyclopedia of Political Science, Cilt il, s. 957: "Ekonomi politikte
milletler" maddesi.
36. A.g.y., s. 958-9.
37. A.g.y., s. 957.
1 Austos 1 851'de Crystal Palace'da (Hyde Park) alm olan ilk milletleraras
sanayi sergisi. (.n.)

45

Rae' den bahsetmitik. Rae, Birlemi Milletler Latin Amerika

Ekonomi Komisyonu'nun 1 950'lerde izledii ithal-ikameci ve tek
noloji ithal etme retilerini nceleyen kuramlar gelitirmiti.
Daha ak bir rnek olarak, ABD' deki federalist Alexander Hamil
ton, daha az merkeziyeti politikaclar karsnda kendisinin sa
vunduu gl milli hkmeti hakl karmak amacyla millet,
devlet ve ekonomiyi birbirine bal grmt. Nitekim daha son
raki bir Amerikan bavuru kitabnda "millet" maddesinin yazar
nn sralad Hamilton'n "byk milli tedbirler" listesi yalnzca
ve yalnzca ekonomik niteliklidir: Bir milli bankann kurulmas,
devlet borlarnda milli sorumluluk, bir milli bor kurumunun ya
ratlmas, yksek gmrk vergileriyle milli imalatn korunmas ve
zorunlu retim vergisi.38 Hayran yazarn dnd gibi, "btn
bu tedbirler milliyetilik tohumunu bytmek amacyla tasarlan
m" olabilir; ya da Hamilton, milletin adn azlarna ok az
alan, ekonomik argmandan ise oka bahseden dier federalistler
gibi, federal hkmet ekonomik kalknmay kollarsa, milletin de
kendi kendini kollayacan hissetmi olabilir: Ne olursa olsun,
millet hem milli ekonomiyi hem de devletin milli ekonomiyi sis
temli biimde beslemesini ieriyordu ve bunun on dokuzuncu yz
yldaki ifadesi korumaclkt.
On dokuzuncu yzylda Amerika' daki kalknmac ekonomist
ler, genellikle, zavall Carey ile dierlerinin denedikleri gibi, Ha
miltonculuk adna bir kuramsal sav gelitiremeyecek kadar sra
dan ekonomistlerdi.39 Bununla birlikte, bu sav Alman ekono
-
mistleri hem kolay anlalr hem de parlak bir biimde ortaya
koymulard . Alnan ekonomistlerin ban, 1 820' lerde ABD'de
kald ve o dnemin milli ekonomi tartmalarna fiilen katld
srada, bariz bir biimde Hamilton'dan esinlenen fikirlerini geli
tirmi olan Friedrich List ekiyordu.40 List'e gre, Almanlarn o
38. A.g.y., s. 933.
39. Kr. J. Schumpeter, History of Economlc Analysis (Oxford, 1 954), s. 5 1 51 6.
40. List, daha sonraki grlerini nceleyen Outline of American Political
Economiy (Philadelphia, 1 827) kitabn yazmt. Amerika'daki List iin bkz. W.
Notz, "Friedrich List in Amerika" (Weltwirtschaftliches Archiv, 29, 1 925, s.
1 99-265 ve Cilt 22, 1 925, s. 1 54-82 ve Frederick List in America" (American
Economic Review, Cilt 1 6, 1 926, s. 249-65).
46

zamandan beri "ekonomi politik" demekten daha ok "milli ekono

mi" (Nationaloekonomie) ya da "halk ekonomisi" (Volkswirth
schaft) demeyi tercih ettikleri iktisadn grevi, "milletin ekonomik
gelimesini tamamlamak ve onu gelecein evrensel toplumuna gir
meye hazrlamak"t.41 Eklemeye gerek yok ki bu gelime sreci,
dinamik bir burjuvazinin nayak olduu kapitalist sanayileme bi
imini alacakt.
Gelgelelim, bizim amzdan gerek List'in, gerekse ondan esin
lenen daha sonraki Alman ekonomistlerinin (rlandal Arthur Grif
fith42 gibi baka lkelerin ekonomik milliyetileri de ondan esin
lenmilerdi) "tarihsel okulu"nun ilgi eken yan, List'in aka,
genelgeer bir doru olduu varsaylan "liberal" millet kavramnn
karakteristik zelliklerinden birisini formle etmesidir. Milletin,
yaama ans olan bir gelime birimi oluturmak iin yeterli bir
byklkte olmas gerekiyordu. Bu eikte taklp kalan bir birimin
hibir tarihsel hakll olamazd. ok ak biimde tartlmas
gereken bu konuya ender olarak eilinmitir. 1 843 ' teki Garnier
Pages' nin Dictionnaire politique inde besbelli ok kk kaldk
lanndan Belika ile Portekiz' in bamsz milletler olmas "g
ln" karlanyordu.43 John Stuart Mill, yadsnmas pek mmkn
olmayan rlanda milliyetiliini, onlarn her eyden nce, btn
etkenler hesaba katldnda, "saygn bir milliyet oluturabilecek
sayda" olmalanna bakarak hakl gsteriyordu.44 Oysa aralarnda
Mazzini ile Cavour'un da bulunduu dier havariler milliyet ilkesi
ni kabul etmekle birlikte, J. S. Mill'le ayn grte deildiler. Ger
ekten, New English Dictionary "millet" szcn, Britanya'da J.
S. Mill 'in yaygnlatrd allm anlamyla deil, gerekli ka
rakteristik zellikleri tayan "geni bir insanlar topluluu" olarak
tanmlyordu (alt sonradan izilmitir).45
List aka yle yazyordu:
'

4 1 . Friedrich List, The National System of Political Economy (Londra, 1 885),

s. 1 74.
42. Grlerinin iyi bir zeti iin, E. Strauss, lrish Nationalism and British De
mocracy (Londra, 1 95 1 ) , s. 2 1 8-20.
43. "Millef' maddesi, Elias Regnault, Dictionnaire politique; Garnier-Pages'in
bir giri yazs da vardr (Paris, 1 842), s. 623-5. "N'y-a-t-il pas quelque chose de
derisoire d'appeler la Belgique une nation?"
44. Utiliarianism, s. 365'te Considerations on Representative Government.
45. Oxford English Dictionary, Vll, s. 30.
47

ok eitli milli kaynaklarla donatlm byk bir nfus ile geni bir
toprak paras, olaan milliyetin esas gereklilikleridir... nsanlannn
says ve topraklarnn bykl snrl olan bir millet, zellikle ayn
bir dili olsa bile, sanatn ve bilimin gelimesi asndan ancak derme
atma kurumlara ve ksr bir edebiyata sahip olabilir. Kk bir devlet
kendi topraklan iinde retimin eitli dallannda asla tam anlamyla
yetkinleemez.46

Profesr Gustav Cohn'un dncesine gre, byk apl dev

letlerin (Grossstaaten) ekonomik yararllklar Britanya ve Fran
sa'nn tarihiyle kantlanmt. Byk apl devletlerin ekonomik
stnlkleri kukusuz tek bir global ekonominin stnlklerinden
daha azd; oysa ne yazk ki dnya birlii aamasna henz ulala
mamt. Bu ara aamada, "insanln btn insan rk adna zle
mini duyduu her ey... insanln nemli bir kesimi, yani 30-60
milyon insan iin bu noktada zaten (zuniichst einmal) salanm
durumdadr" ve "sonuta, uygar dnyann gelecei daha uzunca
bir zaman byk devletlerin kurulmas (Grossstaatenbildung) bii
minde srecektir."47 Yeri gelmiken, "milletler"le ilgili aada
ele alacamz deimez varsaymn dnya birlii asndan, en
iyisi deilse bile, iyi bir varsaym olarak dnldn de not
edelim.
Bu tezden kanlar iki sonu konuyla ilgili ciddi dnrlerin
hemen hepsince, Almanlarn baz tarihsel nedenlerden dolay yap
tklar kadar aka formle etmedikleri zaman bile, evrensel l
de kabul edilmekteydi.
lkin, "milliyet ilkesi" pratikte yalnzca belirli bir bykle
sahip milliyetlere uygulanyordu. Bundan dolay, milliyet ilkesinin
havarisi olan Mazzini' nin rlanda'ya bamszlk ngrmemesi
pek artc deildi . Daha da kk milliyetlere ya da potansiyel
milliyetlere (Sicilyallar, Britonlar, Galliler) gelince, onlarn talep
lerinin ciddiye alnma ans iyice dkt. Aslnda Kleinstaaterei
(mini devletler sistemi) szcnde kastl bir aalayc anlam
yk vard. Alman milliyetilerinin kar ktklar buydu. Eski46. A.g.y., s. 1 75-6.
.
47. Gustav Cohn, Grundlegung der Nationaloekonomie, Cilt 1 (Stuttgart,
1 885), $, 447-9.
48

den Trk imparatorluunda bulunan topraklarn eitli kk ba

msz devletlere blnmesinden tretilen "B alkanlama" szc
halii olumsuz bir arm uyandrmaktadr. Aslnda her iki terim
de politik hakaretler szlne giriyordu. Mazzini' nin 1 857'de ha
zrlad gelecein Avrupa milletleri haritas bu "eik ilkesi"nin
mkemmel bir rneidir: Bu haritada ancak bir dzine devlet ve
federasyon yer alyordu ve bunlardan yalnzca bir tanesi (syle
mek gereksiz ki, talya'yd bu) sonraki kritere gre aka "ok
milletli" snfna girmeyecekti .48 Birinci Dnya Sava ' ndan son
raki bar anlamalarna egemen olan Wilsoncu formlasyondaki
"milliyet ilkesi", yirmi alt (ksa sreliine kurulan zgr rlanda
Devleti'ni* de eklersek, yirmi yedi) devletlik bir Avrupa ortaya
karmt. Benim ekleyeceim, yalnzca Bat Avrupa' da yresel
hareketler zerine yaplan yeni bir incelemede bu tr krk iki hare
ket saptandn,49 bunun da "eik ilkesi" bir kere terk edilirse na
sl bir manzarayla karlalabileceini kantladn sylemektir.
Ancak, dikkat eken nokta, liberal milliyetiliin klasik dne
minde hi kimsenin eik ilkesini terk etmeyi hayal bile etmemi
olmasyd. Milletlerin kendi kaderlerini tayin etmesi yalnzca ya
ama ansna sahip olduu dnlen milletler iin geerliydi ve
burada kastedilen, yaayabilirlik tam olarak ne anlama gelirse gel
sin, kltrel adan ve ayrca kesinlikle ekonomik adan da yaa
ma ansna sahip milletlerdi. Bu anlamyla Mazzini 'nin ve Mill'in
savunduklar milletlerin kendi kaderlerini tayin etmeleri fikri ile
Bakan Wilson'un yaklam arasnda temel farkllklar vard . Bi
rinden tekine geiin nedenleri zerinde aada duracaz.
Ancak burada en passant** not etmeye deer olabilecek bir ey,
"eik ilkesi"nin Wilsoncu ada bile btnyle terk edilmediiydi.
ki sava arasnda Luxemburg ile Liechtenstein'n varl, bu ya
plar pul koleksiyoncularna ne kadar ho grnrse grnsn,
hala ufak bir rahatszlk yaratyordu. zgr Danzig ehri 'nin***
48. Bkz. der. Denis Mack Smith, il Risorgimento (Bari, 1 968), s. 422.
zgr l rlanda Devleti 1 922-1 937 yllar arasnda var olmutu. (.n.)
49. Der. Jochen Blaschke, Handbuch der westeuropaischen Regionalbewe
gungen (Frankfurt, 1 980).
** (Fr.) Geerken, sz arasnda. (.n.)
Danzig, 1 920-39 yllar arasnda Milletler Cemiyeti'nin himayesinde zgr bir
ehir olarak varolmutu. (.n.)
F4/Milleler ve Milliyetilik

49

varl, yalnzca onu kendi topraklarna katmak isteyen iki komu

devlette deil, ayrca daha genel olarak hibir ehir-devletinin yir
minci yzylda Hanseatic* gnlerde olduu gibi yaama ans bu
lamayacan hissedenler arasnda da kimseyi mutlu etmiyordu.
Geride kalan Avusturya'nn sakinlerinin hemen hepsi, kendileri
ninki kadar kk bir devletin bir ekonomi olarak bamsz biim
de yaayabileceine ("lebensfiihig") inanamadklarndan Alman
ya' yla birlemeyi arzu ediyorlard. Milletler topluluunda
Dominik, Maldiv Adalan ya da Andorra gibi birimlere yer ama
durumuna gelmemiz ancak 1 945 ' ten, hatta smrgeciliin bitiin
den sonralara rastlar.
kinci sonu, milletlerin inasnn kanlmaz biimde bir ge
nileme sreci olarak grlmesiydi. rlanda rneinin ya da salt
ayrlk milliyetiliin kural d saylmasnn bir nedeni de
buydu. nceden grdmz gibi, toplumsal evrimle birlikte insan
topluluklarnn oluturduu birimlerin aile ve kabileden kaza ve
kantona, yreselden blgesel, milli, hatta global lee doru ge
nilemesi kuramda kabul grmekteydi. Bu yzden milletlerin,
dier etkenler ayn kalmak kouluyla, ancak insan toplumunun l
eini genilettikleri kadaryla tarihsel evrimle uyum iinde olma
lar gibi bir durumla karlalyordu.
retimizi bir nerme biiminde zetlemeye kalkarsak sylememiz
gereken herhalde uduti: Milliyetler ilkesi, genelde, dank insan
gruplarn sk bir btn halinde birletirmeye eilimli olduu zaman
50
,meru, bir devleti blmeye eilimli olduu zaman gayrimerudur.
Demek ki pratikte, milli hareketlerin milli birlie ya da geni
lemeye uygun hareketler olmas beklenmekteydi. Btn Almanlar
ve talyanlar, btn Yunanllarn yaptklar gibi, tek bir devlet
iinde bir araya gelmeyi ummulard . Srplar Hrvatlarla birlee
rek tek bir Yugoslavya'y oluturacakt (ki bunun tarihte hibir r
nei yoktu). Bununla da yetinmeyip daha da geni bir birimin peBurada, Kuzey Almanya'da ve ona bitiik lkelerde ekonomik karlarn geliti
rip kollamak zere kurulan ve balca yeleri Bremen, Lbeck ile Hamburg olan
ortaadaki zgr ehirler birliine atf yaplyor. (.n.)
50. Lalor, Cyclopedia of Political Science, Cilt i l , s. 941 'de Maurice Block.

50

inde olanlar, bir B alkan Federasyonu'nun ryasn gryorlard.

kinci Dnya Sava' ndan sonraya kadar komnist hareketler bu
amaca bal kalmlard. ekler Slovaklarla birleecek, Polonya
llar Litvanyallar ve Ruthenyallarla* birlik oluturacak (aslnda
bunlar, Polonya'nn paylalmasndan nce tek bir byk devleti
meydana getiriyorlard), Moldavya' daki Romenler Eflak ve Tran
silvanya' daki Romenlerle kaynaacaklard, vb. Bu durum etnik
kken, dil ya da ortak tarihe dayal millet tanmlaryla aka ba
damyordu, ama bunlar da zaten nceden grdmz gibi, libe
ral millet oluturmann belirleyici kriterleri deildi. Her neyse, en
eski ve en tartmasz milli devletlerin, yani Britanya, Fransa ve
spanya'nn fiilen ok sayda milliyet, dil ya da etnik grup barn
drdn asla kimse reddetmemitir.
Milliyetlerin ayn topraklar zerinde aka kaynam oldu
u, onlar salt yaadklar mekan yznden birbirine drmenin
kesinlikle gereki grnmedii Avrupa'nn pek ok kesinde ve
dnyann geri kalan blmnn ou yerinde olduu gibi, "milli
devletler"in milli adan heterojen bir nitelik tamas artk ok
daha kolay kabul ediliyordu. Millet olmay bir toprak paras yeri
ne kiilere balayan Avusturyal Marksistinki /Karl Renner kaste
diliyor. (.n.)/ gibi milliyet yorumlarnn temelini bu oluturacak
t. Avusturya sosyal demokrat partisi iinde bu yndeki inisiyatifin
arlkl olarak Slovenlerden gelmesi de rastlant deildi. Genellik
le kskaca alnm blgeler iinde yine kskaca alnm blgeler
ya da belirsiz ve durmadan deien kimlikteki snr blgeleri ola
rak var olan Sloven ve Alman yerleim yerlerinin birbirinden ay
rlmalarnn bilhassa zor olduu bir alanda yayorlard Sloven
ler.51 Gene de milli devletlerin milli temelde heterojen bir nitelik
tadklarnn kabul grmesinin nedeni , ncelikle, kk, zellikle
de kk ve geri milliyetlerin daha byk milletlerle birleerek ve
onlar araclyla insanla kendi katklarn yaparak ok ey ka
zanacaklarnn belli olmasyd. Saduyulu gzlemcilerin konsen
ssn dile getiren,l\lfill, "Deneyim, bir milliyetin baka bir milliRuthenya ve Dou ekoslovakya'da yaayan bir grup Ukraynal. (.n.)
5 1 . Etbin Kristan'n partisinin milli programnn gelitirildii Brnn (Bmo) Kongre
si'ne katks iin, bkz. Georges Haupt, Michel Lwy ve Claduie Weill, Les Mar
xistes et la question nationale 1 848-1 91 4 (Paris, 1 937), s. 204-7.

51

yetle birleip C>.zrsenrenin n:iim1cn CJ.duuru Jqmtlar" ciiyor

du. nk geri ve aa uluslar iin ok ey kazanmak anlamna
gelecekti bu:
Bir Briton ya da Fransz Navarre'ndan bir Basklnn ... Fransz yurt
talarnn btn ayrcalklarna eit lde sahip olarak Fransz milli
yetini kabul etmesinin, dnyann genel hareketine katlmadan ya da
ilgi duymadan kendi dar zihinsel yrngesinde dnerek, gemi za
manlarn yan-vahi kalnts olan kendi tana toprana bakarak y
zn asmasndan daha yararl olmadm kimse dnemez. Ayn
szler Britanya milletinin yeleri olarak Galli ya da Kuzey skoyal
lar iin de geerlidir.52

Bamsz ya da "gerek" bir milletin o zaman benimsenen kri

terlere gre yaama ansna sahip bir millet olmas gerektii bir
kez kabul edilince, daha kk milliyetlerle dillerden bazlar bu
halleriyle kaybolmaya mahkum oluyorlard. Friedrich Engels, ek
lerin bir halk olarak ortadan kalkacan tahmin ettii ve baka
birka iyi halkn geleceiyle ilgili aalayc szler sarf ettiin
den dolay bir byk Alman ovenisti olduu yolunda ar saldr
lara uramt.53 Engels Alman olmaktan gurur duyuyordu ve
kendi halkn devrimci gelenei dnda dier halklardan stn
grmeye eilimliydi; aynca, en ufak bir kuku yok ki, ekler ve
baka baz halklar hakknda tam bir yanlg iindeydi. Gene de
Engels'i, on dokuzuncu yzyl ortasndaki her tarafsz gzlemci
nin paylat kendi zsel tutumu iin eletirmek kesinlikle anak
ronizm olur. Baz kk milliyetlerle dillerin bamsz bir gelece
i yoktu. Gerek ilke olarak gerekse pratikte milli kurtulua
dmanca yaklamayan insanlar bile genelikle bu gre yrek
ten katlyorlard.
stelik bylesine genel bir tutumda ovenist olan hibir yan
yoktu. lerlemenin yasalarna (o zamanlar kesinlikle byle adland
rlrd) topluca kurban denlerin dilleri ve kltrne kar hibir
dmanlk iermiyordu bu tutum. Tam tersine, ..dev.Jeti elind.e bu- .
l.u rc1t.r.:11. 1ll.ill.iy;:r...Y. deyet ..dilri11 . stnln.r. .ir... s2r.tn . clu52. Mill, Utilitarianism, Liberty and Representative Government, s. 363-4.
53. Kr. Roman Rosdolsky, "Friedrich Engels und das Problem der 'geschicht
slosen Vlker' " (Archiv fr Sozialgeschicthe, 4/1 964, s. 87-282).
52

turmad Ye!rlerde, srf makro-milli paletindeki renk bolluunun

.kant iin bill! olsa, J:>yk milet, . k:eni ii11deki )eelerle daha .
. dar kapsaml dilleri! barndrd daha kk toplu.luklann tarihel
ve folklorik gelenekleri11i canl .. tuup . .b.esleyeJ:>ilirdi. Bundan
baka, daha byk milletle btnlemelerini olumlu sayan (ya da
yle denmek istenirse, ilerlemenin yasalarn kabul eden) kk
milliyetler, hatta milli devletler, mikro-kltr ile makro-kltr ara
snda uzlamaz ayrlklar bulunduunu da kabullenemiyor, hatta
modern aa ayak uyduramayan eylerin elenip gitmesini anlay
la karlyorlard. 1707 Birlii' nden sonra "Kuzey Briton" kavra
mn icat edenler ngilizler deil, skolard.54 ok gl bir dinsel
ve iirsel ara olan kendi dillerinin on dokuzuncu yzyl dnyasn
da ilerlikli bir kltr dili ilevi grp gremeyeceinden kayg
duyanlar (yani, iki dilin ayn anda konuulmasnn zorunluluu ve
avantajlarn kabul edenler), on dokuzuncu yzyl Galler'inde
Galce konuanlar ve bunu savunanlard.55 Kukusuz ngilizce ko
nuan Galli iin Britanya'daki btn kariyer olanaklarnn ak ol
duunun farkndaydlar, gene de bu yzden eski gelenekle duygu
sal balarn koparmaya kalkmyorlard. Doal evrimin basite
kendi haline braklmasn isteyen Dissenting College, Breck
nock'tan Muhterem Griffths gibi lehelerinin zamanla kaybolma
sna uyum salayanlar arasnda bile bu ballk aka grlmek
tedir:
Brakn o /Gal dili/ adil biimde, huzur iinde ve saygya layk olarak
lsn. Bizler ona balyken ok az kii onun strapsz lmnn er
telenmesini isteyecektir. Ama onun ldrlmesini nlemek iin yap
lan hibir fedakarlk da ok byk saylmayacaktr.56
Krk yl sonra baka bir kk milliyetin ferdi, sosyalist ku
ramc Kari Kautsky (ek kkenliydi) de benzer biimde duruma
54. Bkz. Linda Colley, "Whose nation? Class and national consciousness in Bri
tain 1 750-1 830", Past and Present, 1 1 3, 1 986, s. 96-1 1 7.
55. leuan Gwynedd Jones, "C.anguage and community in nineteenth-century
Wales", der. David Smith, A People and a Proletariat: Essays in the History
of Wales 1 780-1 980 (Londra, 1 980, s. 41 -74, zellikle s. 59-63).
56. lnquiry on Education on Wales, Parliamentary Paper, 1 847, XXVll, Ksm i l
(Report on the Counties of Brecknock, Cardigan ve Radnor, s. 67).
53

raz olari ama heyecann da kaybetmeyen bir dille konuuyordu :

Milli diller giderek ev iine hapsolacak, hatta ev iinde bile miras kal
m eski bir aile mobilyas, pratik yaran olmasa bile saygyla korunan
bir eya muamelesi grecektir.57
Ancak bamz bir gelecekleri olacandan kuku duyulan
l<l<: mill(!_t,lrin sorunlaryd bunlar. ngilizler, yerli mal Britan
ya Adalar egzotizmiyle iftihar ederlerken, skolarn ve Gallilerin
zihinlerini kurcalayan dncelere aldr bile etmiyorlard. Ger
ekte de, byk milliyetlere kafa tutmayan kk milliyetleri ho
karlayan, rlandacay kullanan yazarlarn ksa srede fark ettik
leri gibi, bunlar ne kadar ngilizlerden farkl davranrlarsa, rlanda
llklar ya da skoluklar o kadar kaln duvarlarla rlrd. Ayn
biimde pan-Cermen milliyetileri, Yksek Almanca'nn rakipleri
olmaktan ziyade emin bir biimde eklentileri durumuna dtn
den Aa Almanca ya da Frizya diliyle yaynlarn karlmasn
fiilen cesaretlendiriyor; milliyeti talyanlar da Belli 'yle, Goldo
ni ' yle, Napoliten arklarla gururlanyorlard. Hatta Franszca ko
nuan Belika' da Flamanca yazp konuan Belikallara kar
klmyordu. Franszca'ya direnenler Flaman milliyetileriydi.
Aslnda nde gelen milletin yani Staatsvolk 'un kk dilleri ve
kltrleri gayretle bastrmaya alt rneklere rastlanyordu,
ancak on dokuzuncu yzyln sonlarna kadar Fransa dnda ok
az grlyordu bu tr olaylar.
Demek ki baz halklar ya da milliyetler asla eksiksiz bir millet
olamamak gibi bir kaderle yz yzeydiler. Dierleri tam millet
olma niteliine kavumulard ya da kavuacaklard. Ama gelece
. i olanlar hangisiydi, olmayanlar hangisiydi? Bir milliyetin karak
teristik zelliklerini oluturan elerle -toprak paras, dil, etnik
kken, vb.- ilgili tartmalarn bu soruyu yantlama asndan pek
yarar yoktu. "Eik ilkesi", baz kk halklar safd braktn
dan doal olarak daha yararlyd; ama, daha nee grdmz
gibi, yaayabilir milli devlet oluturma yetenekleri konusunda
farkl dncelerin olduu rlandallannki gibi milli hareketleri
burada hi anmazsak, olduka mtevaz byklkteki, niteliinden
57. Haupt, Lwy ve Weill, Les Marxistes, s. 1 22.
54

kuku duyulmayan "milletler" var olduuna gre, bu ilke de belir

leyici deildi. Renan'n Hannover ve Byk Parma Dkal' yla
ilgili ortaya att sorunun en arpc yan, ncelikle, anlan btn
milletlerle deil, yaklak ayn byklkteki dier milli devletler
le, Hollanda ya da svire'yle karlatrmakt. leride grecei
miz gibi , zerinde durmay gerektiren, kitlesel destee sahip milli
hareketlerin douuyla birlikte yarglarn. ciddi lde yeniden
gzden geirilmesi gerekecekti ; ama liberalizmin klasik anda
bu milli hareketlerden ok az, Osmanl mparatorluu'nun dn
da, eitli trdeki zerklik taleplerinden ayn olarak fiilen bam
sz egemen devletler olarak tannmay talep eder grnyordu. r
landa rnei her zamanki gibi bu konuda da kuraldyd Britanya' dan bamsz olmasnn dnda dnlemeyecek bir
rlanda Cumhuriyeti kurulmasn isteyen Fenianlar'n grnn
den beri hep kurald olmutu rlanda.
Bir halkn, eii aacak byklkte olmas . kouluyla, kesin
likle bir millet olarak snflandrlmasna olanak tanyan pratikte
yalnzca kriter vard . Bu kriterden birincisi, milletin, mevcut
devletle tarihsel ba ya da olduka eskiye dayanan ve yakn dne
me uzanan gemile bayd. Bir ngiliz ya da Fransz milleti
halknn, bir (Byk) Rus halknn, Polonyallarn varlnn ve
iyi anlalan milli karakteristik zelliklere sahip bir spanyol mille
tinin spanya dnda ok az tartlmasnn nedeni buydu.5 8
nk, milletle devletin zdelemesi asndan bakldnda, ya
banclarn bir lkedeki biricik halkn o devlet-halka ait olanlar ol
duunu dnmesi (skolar hala sinirlendiren bir alkanlk) do
ald.
ikici kriter, yazl bir . mili edebi ve idari anadile sahip 9lan,
oktandr yerleiklik kazanm bir kltrel elitin varlyd. tal
yan ye Alman halklannn zdeleebilecekleri tek bir devlet ol
mad halde, millet olp.a, iddialarnn e111ei.. buydu. Her iki r
nekte de sonu olarak milli kimliin dille kuvvetli balan vard ;
oysa bu milli dil her iki rnekte de son derece kk bir aznln
konuma diliyken (talya'da birliin salard srada talyanca
58. i spanya iinde Aragon ve Kastilya krallklar halklarnn kltrel, dilsel ve ku
rumsal farkllklar apak biimde grnmekteydi. Aragon'un dnda brakld
i spanya l mparatorluu'nda ise bu farkllklar ok daha belirgindi.
55

J conua11la11n orar. t<pr:in.. Yde: 2.? '. tiJ.9 halkn dier kesimi
eitli ve genellikle karlkl olarak anlalamayan diller konu
maktayd. 60
zlerek belirtmek zorunda olduumuz Qrc kri;:r, kantla. m br. feti.ll, yeten(!ydi. Friedrich List'in ok iyi bildii gibi, bir
halkn bu haliyle kolektif varlnn bilincine varmas iin emper
yal bir halk olmaktan daha iyi bir yol yoktur. Aynca, on dokuzun
cu yzyl asndan baktmzda, sosyal bir tr olarak evrimci ba
annrn Darwinci kantn salyordu fetih yetenei.
Dier millet adaylar belli ki a priori dlanmamt, ama bu
adaylar hakl karan a priori bir varsaym da yoktu. En emin yol,
belki de, on dokuzuncu yzyl liberalizminin ltleriyle, tarih ve
ilerleme asndan kurald ve eski saylp mahkum edilen bir po
.
litik birime ait olmakt . Osmanl mparatorluu bu trde en belir
.. gin evrimi geiren fosildi, ama Habsburg mparatorluu'nun kaderinin de ona benzedii giderek ortaya kyordu.
Burjuva liberalizminin muzaffer ann (diyelim, 1 830- 1 880
aras) ideologlarnn gzndeki millet ve milli devlet anlaylar
byleydi ite. Bu kavramlar iki adan liberal ideolojinin parasn
oluturuyordu. Birinci neden, milletlerin gelimesinin, insann ev
rimi ya da ilerlemesinde tartma gtrmez biimde kk gruptan
byk gruba, aileden kabileye, blgeye, millete ve son kertede ge
lecein birleik dnyasna uzanan bir aamay oluturmasyd.
Yzeysel ve bu yzden tipik bir rnek olan G. Lowes Dickinson'n
szleriyle, gelecein birleik dnyas "rkn ocukluk devresine
ait olan milliyet engellerinin bilim ve sanal gneinin nda eri
yip zlecei" bir aamayd.61
Bu dnya dilsel adan da birleik olacakt . Gerek Bakan Uly59. Tulho de Mauro, Storia linguistica dell'talia unita, (Bari, 1 963), s. 4 1 .
60. "Obwohl sle aile i n einem Reich 'Deutscher Nation' nebeneinander lebten,
darf nichts darber hinwegtauschen, dass ihnen sagar die gemeinsame Um
gangssprache fehlte.'" Hans-Ulrich Wehler, Deutsche Gesellschaftsgeschich
te, Cilt 1 (Mnih, 1 987), s. 50.
61 . B. Parter, Critics of Empire. British Radical Attitudes to Colonialism in
Africa, 1 895-1 914 (Londra, 1 968), s. 331 , akt. G. Lowes Dickinson, A Modern
Symposium, 1 908.
* Aln. Hepsi birlikte, ayn imparatorlukta "Alman milleti"nde yaadklar halde
ortak bir gndelik dilin eksiklii de apak ortadayd . (.n.)
56

sses Grant'n gerekse Karl Kautsky'nin kafasnda, yerel ve duygu

sal bir rol oynayan leheler dzeyine indirilmi olan milli dillerle
yan yana yaayan, tek bir dnya dili dncesi yatyordu.62 Artk
biliyoruz ki, bu tr ngrler tamamen uydurma deildi.
1 870'lerin milletleraras telgraf ve sinyalizasyon kodlarnn ardn
dan, 1 880'lerden itibaren giriilen yapay dnya dilleri oluturma
giriimleri, biri dnda, aslnda fiyaskoyl a sonulanmt. Espe
ranto dili, dnemin sosyalist entemasyonalizminden treyen baz
rejimlerin korumas altnda, kk fanatik gruplar arasnda hala
varln srdrmektedir. br yandan Kautsky'nin bu tr abala
ra kar duyarl kukuculuu ve byk devlet dillerinden birisinin
de facto dnya diline dnecei ngrs, fiilen doru kmt.
ngilizce, milli dillerin yerini almaktan ziyade onlar tamamlamak
biiminde olsa bile, global dil haline gelmitir.
Demek ki liberal ideolojinin perspektifiyle bakldnda, on do
kuzuncu yzyl ortasnda ulalan evrim aamasn yanstyordu
millet (yani, yaayabilir byk millet). Daha nce grdmz
gibi, bu dorultuda madalyonun dier yznde yer alan "ilerleme
olarak millet" ise mantki olarak kk topluluklarla halklarn
daha byk birimlerce asimile edilmesini yanstmaktayd. Bundan
ister istemez eski ballklarla duygularn terk edilmesi gibi bir
sonu kmazd, ancak byle de olabilirdi. Gemilerine bakmay
hi istemeyen, corafik ve toplumsal b akmdan hareketli milletler
eski ballklaryla duygularn terk etmeye pekala hazr olabilir
lerdi. Asimilasyonun tam eitlik sunduu lkelerde yaayan pek
ok orta snf Yahudisi, yzyl sonundan itibaren, yerli millet asi
mile olan kiiyi tam anlamyla benimsemeye hazr deilse, (Paris,
Kral iV. Henry 'den ok bir kitleye aitti) asimile edilmeye snrsz
derecede hazr olmann yeterli grlmediini anlayana kadar bu
eilimin arpc rneini oluturuyordu. Bunun yannda, ABD'nin
kesinlikle katlmak isteyen herkese zgrce bir "millet" yelii
sunan ve "milletler"e kaplarn snflardan daha kolay aan tek
devlet olmad unutulmamaldr. 1 9 1 4 ' ten nceki kuaklarn saf62. Bakan Granrn al konumasndan bununla ilintili bir alnt iin bkz. E. J .
Hobsbawm, The Age of Capital, 1 848-1875 ( Londra, 1 975), Blm 3'e epigraf
lar.
57

lan, babalan -brakn annelerini- oullarnn setikleri halkn dili

ni konumayan ve bu seimlerine tanklk eden isimler (Slav, Ma
carlam Alman ya da Macarlam Slav) alm byk millet
ovenistleriyle dolup tayordu. Asimilasyonun dlleri byk
olabilirdi.
Ancak modem millet bir baka ekilde de liberal ideolojinin
parasyd. Millet, mantksal zorunluluktan ok, uzun sredir bir
likte anld byk liberal sloganlarn kalntsyla balantlyd:
nk zgrlk ve eitlik, kardelik iindi. Bir baka ekilde
ifade edersek, milletin kendisi tarihsel bakmdan yeni olduu iin,
muhafazakar ve gelenekselci evreler tarafndan kar klyor ve
bu yzden onlarn muhaliflerine ekici geliyordu. ki dnce sil
silesi arasndaki arm, Avusturya' dan, iddetli bir milli at
ma alan olan Moravya' da domu tipik bir pan-Cermen rneiyle
aklanabilir. 1 90 1 ' den 1 938'e kadar politik grleri durmadan
deimesine karn aralksz bir ballkla Viyana polisine hizmet
eden Arnold Pichler63 btn mr boyunca ateli bir milliyeti
Alman, ek kart ve Yahudi kartyd ve bir lde yle kal
mt ; ama, Yahudi kart arkadalarnn nerdii gibi btn Ya
hudileri toplama kamplarna doldurmay dnmemiti.64 Pichler
ayn zamanda ateli bir laikti, hatta politikada liberal eilimli biri
siydi; kald ki ilk cumhuriyette Viyana' nn en liberal gnlk gaze
tesinde yazlar yazmt. Onun yazlarnda milliyetilik ile eugeni
cal* akl yrtmeler, sanayi devrimine ve daha artc biimde
bir "dnya yurttalar" (Weltbrger) topluluu yaratlmasna duy
duu cokuyla el ele gitmekteydi ve eilimi, kk kasaba taral
lndan ve eskiden blgesel kelere hapsedilmi olanlara btn
yeryznn kaplarn aan kilise kuleleriyle snrl ufuklarn ok
uzana dyordu.65
Demek ki, burjuva liberalizminin parlak devrinde (bu, ayn za-,.
63. Franz Pichler,Pollzeihofrat P. Ein treuer Diener seienes ungetreuen Sta
ates. Wiener Polizeidienst 1 901-1 938 (Viyana, 1 984). Bu referans iin Clernens Heller'a teekkr ederim.
64. A.g.y., s. 19.
i nsan rknn soyaekirn yoluyla zihnen ve bedenen gelitirilmesine ilikin.
(.n.)
65. A.g.y., s. 30.
'

58

manda "milliyet ilkesi"nin ilk defa milletleraras politikada ciddi

bir sorun haline geldii ad) liberal dnrlerin kafasndaki
"millet" ve "milliyetilik" kavram byleydi. leride greceimiz
gibi bu anlay, temel bir noktada Wilsoncu milletlerin kendi ka
derini tayin etmesi ilkesinden (bu ilke ayrca kuramsal olarak Leni
nist bir ilkeydi ve on dokuzuncu yzyl sonundan itibaren bu alan
daki btn tartmalara damgasn vurmutu, halen de
vurmaktadr) ayrlyordu. Bu anlay koulsuz olmadndan, bu
konuda yukarda aktarlan, zellikle "eik ilkesi"ni reddeden Fran
sz Devrimi 'nin Haklar Bildirgesi'nde belirtildii gibi, radikal
demokratik grten de ayrlyordu. Pratikte ise egemenlik ve
kendi kaderini tayin etme hakk bu ekilde gvence altna alnn
olan mini halklarn bu haklarn kullanmalarna, kendilerinden
daha byk ve daha agzl komularnca genellikle izin veril
mezdi ve stelik onlarn ounda da 1 795 ilkelerine sempatiyle
yaklaan pek az kii vard . Burada akla, o ada nsan Haklan
Bildirgelerini hazrlayan Rousseau okurlarnn zihinlerinde canl
bir yeri olan svire' nin (muhafazakar) zr da kantonlar gel
mektedir. Bu tr topluluklarda solcu zerki ya da bamsz hare
ketlerin gnleri henz gelmemiti.
Liberalizm asndan (Marx ve Engels rneinin kantlad
gibi, yalnz liberali;m asndan da deil) "millet"in gerekesi,
insan toplumunun tarihsel gelimesinin bir aamasn temsil etme
siydi. Belirli bir milli devletin yerleik dzeni asndan gereke
ise, sz konusu milliyetin yelerinin znel duygulan ya da gzlem
cinin kiisel sempatileri ne ynde olursa olsun, tarihsel evrime ve
ilerlemeye uygun olup olmadna ya da onlar gelitirip geli tir
mediine bahyd.66 Kuzey skolara kar genel bir burjuva hay
ranl duyulmasna karn, bildiim kadaryla, onlar iin millet
olmay talep eden bir tek yazar -asl destekileri Kuzey sko asll
aileler olan sevimli Prens Charles dneminde Stuart restorasyonu
nun baarszlndan yaknan duygusallardan bile- kmamt.
66. Kr. Friedrich Engels'in Bernstein'a mektubu, 22-25 ubat 1 882, Werke,
Cilt 35, s. 278ff, Balkan Slavlar zerine: "Bu adamlar Walter Scott'n vd
Kuzey l skolar -baka bir sr hrszlar gruhu- kadar ho insanlar olsayd bile,
en fazla yapabileceimiz, bugnk toplumun onlara yaklam tarzn mahkCm
etmektir. i ktidarda olsaydk biz de bu adamlarn apulculuklaryla uramak zo
runda kalrdk."
59

Ancak tarihsel adan hakll olan milliyetilik, ilerlemeye

uygun den, yani insan ekonomileri, toplumlar ve kltrnn
iinde iledii kapsam snrlamaktan ziyade genileten milliyeti
lik olsayd; rneklerin ezici bir ounluunda, kk halklarn,
kk dillerin, kk geleneklerin savunusuna, tarihin kanlmaz
ilerlemesine tutucu bir direni olmaktan baka bir sfat yktn
labilir miydi? k halk" dil Yl da kltrn ilerlemeye uygulu
u, yalnzca daha byk bir birim karsndaki aa statsn
kabul ettii ya da nostalji ve dier duygularu iine atarak kas:t
dan ekildii -ksacas, Kautsky'nin atfettii eski aile mobilyas
statsn kabullendii- kadaryla sz konusuydu. Ve elbette, dn
yadaki kk topluluklarla kltrlerin nemli blm bu staty
kabul eder gibi grnyordu. Bu durumda kltrl liberal gzlem
cinin akl yrtebilecei gibi, Kelte konuanlar Northumberland*
lehesini konuanlardan niin farkl davransnlar? Onlar iki dili
de konumaktan alkoyan hibir ey yoktu. ngiliz lehesiyle ya
zanlar kendi dillerini standart milli dile kar deil, her ikisinin de
bir deeri ve yeri olduu bilinciyle semilerdi. Ve zaman iinde
yerel diller milli dilin nnden ekilir, hatta baz marjinal Kelt dil
lerinde grld zere snp giderse (Conish** ve Manx*** on se
kizinci yzylda artk konuulmaz olmutu), o zaman tabii bundan
yaknlabilirdi; ama herhalde kanlmaz bir sreti bu ayni za
manda. Bu diller alayp szlanmadan lmeseler bile, "folklor"
kavramn ve terimini bulmu olan bir kuak, yaayan gnmz
ile gemiin kalntlar arasndaki farkll anlatabilirdi.
Diyeceim, klasik liberal an "millet"ini anlamak iin, "mil
letin inas"nn, on dokuzuncu yzyl tarihinde ne kadar merkezi
. bir yere sahip olursa olsun, yalnzca baz milletler asndan geer
li olduunun aklda tutulmas temel bir nem tamaktadr. Asln
da "milliyet ilkesi"ni uygulama talebi de evrensel deildi. Gerek
milletleraras bir sorun olarak, gerekse i politik sorun olarak "mil
let olma", politikaya aka egemen olduu Habsburg mparatorlu
u gibi eitli dillerin ve etnik gruplarn yer ald devletler iinde
bile, yalnzca snrl sayda insan ya da blgeyi etkiliyordu.
* ngiltere'nin en kuzeyindeki kazas . (.n.)
** l ngiltere'nin gneybat ucundaki Cornwall blgesinde konuulan dil. (.n.)
*** Man Adas'nda konuulan Kelt dili. (.n.)
60

1 87 1 ' den sonra -yava yava dalan Osmanl mparatorluu' nu

daima istisna olarak giiyoruz- yalnzca bir avu insann Avrupa
haritasnda yeni ciddi deiiklikler olmasn beklediini, kalc
olan Polonya sorununun dnda bu tr deiikliklere yol aabile
cek az sayda milli problem saptadn sylemek pek abart olma
yacaktr. Hakikaten, B alkanlar' saymazsak, Alman mparatorlu
u' nun kuruluu ile Birinci Dnya Sava arasnda Avrupa
haritasnda gzlenen biricik deiiklik, Norve'in sve' ten ayrl
masyd. Kald ki, 1 848'den 1 867'ye kadar uzanan yllardaki milli
hezeyanlar ve askeri seferlerden sonra, Avusturya-Macaristan' da
bile sinirlerin gevediini dnmek pek yersiz olmayacaktr. Ne
olursa olsun, Habsburg mparatorluu' nun yneticilerinin, 1 873 ' te
St. Petersburg' da dzenlenen Milletleraras statistik Kongresi ' nde
gelecek nfus saymlarnda dille ilgili bir sorunun da yer almas
nerisini (olduka gnlsz biimde) kabul etmeye karar verdikle
ri, yalnz bunun uygulanmasnn fikrin daha az kkrtc hale gel
mesi iin zaman kazanmak zere 1 880' den sonraya kadar ertelen
mesini nerdiklerinde bekledikleri budur.67 Koyacaklar tehiste
daha ciddi bir yanlgya demezlerdi oysa.
Baka bir sonu, bu dnemde genellikle milletlerle milliyetili
in, modem standartlara gre millet baznda ne kadar heterojen bir
yap sergilerlerse sergilesinler, "milli devletler" statsne erimi
olan politik birimler asndan ciddi i sorunlar dourmam olma
sdr; bunun yannda, "ok milletli" olarak (anakronik biimde) s
nflandrlamayan milli-olmayan imparatorluklarn bana ok
ciddi dertler at da dorudur. Ren 'in batsnda kalan Avrupa
devletlerinin hi birisi (deimez bir kurald rnek olan rlanda
s ' yla Britanya dnda) henz bu adan ciddi zorluklarla kar
lamamlardr. Bununla kastettiimiz, politikaclarn Katalanlarn,
B askllarn, Britonlarn, Flamanlarn, skolarn ve Gallilerin far
knda olmadklar deil, bunlarn esas olarak devlet genelinde
etkin bir politik gc destekleyen ya da zayflatan unsurlar olarak
grlddr. skolar ve Galliler liberalizmi, Britonlar ve Fla
manlar ise gelenekselci Katoliklii glendirici rol oynuyorlard.
67. Emil Brix, Die Umgangsprachen in Altosterreich zwischen Agitation
und Assimilation. Die Sprachenstatistik in den zislenthanischen
Volkszahlungen 1 886-1 9 1 0 (Viyana-Kln-Graz 1 982).
61

Elbette milli devletlerin politik sistemleri, hem liberal millet kura

m ve pratiini hem de on dokuzuncu yzyl liberalizminde baka
pek ok eyi zayflatacak olan, seim demokrasisinin yokluundan
yararlanyorlard .
Liberal ada milliyetilikle ilgili ciddi kuramsal yaynlarn az
lnn ve bir lde tesadflere bal olmasnn nedeni herhalde
budur. Mili ve Renan gibi gzlemciler, Viktoryanlarn, "rk"la -dil,
din, toprak, tarih, kltr ve dierleri- tutkulu bir biimde ilgilenme
lerine ramen "milli duygu"yu -etniklik- oluturan unsurlar hak
knda olduka rahattlar, nk henz bunlardan birinin ya da te
kinin kalanlardan daha nemli grlp grlmemesi pek sorun
tekil etmiyordu. Ancak 1 880'lerden itibaren "milli mesele"yle il
gili tartmalar, milli sloganlarn potansiyel ya da fiili semen kit
lesine veya kitlesel politik hareketlerin yandalarna politik adan
ekici gelmesi artk gerek bir pratik kayg sorunu haline geldiin
den, zellikle sosyalistler arasnda iyice ciddileip younlamt.
Bunun yannda, millet olmann kuramsal kriterleri gibi sorunlar da
giderek ateli tartmalara sahne oluyordu, nk artk her zgl
yantn zgl bir politik strateji, mcadele ve program biimini
ierdiine inanlyordu. Yalnzca eitli trde milli ajitasyon ya da
taleplerle yz yze gelen hkmetler asndan deil, ayn zaman
da semenleri milli, milli-olmayan ya da alternatif milli arlarla
seferber etmenin yollarn arayan politik partiler asndan da
nem kazanan bir konuydu bu. Orta ve Dou Avrupa'daki sosya
listler asndan milletin ve milletin geleceinin hangi kuramsal te
melde tanmlanaca byk farkllklar gsteriyordu. Marx ile En
gels, Mili ve Renan gibi, bu tr sorunlar marjinal olarak
deerlendirmilerdi. kinci Enternasyonal' de ise bu tr tartmalar
merkezi bir yere sahip olduundan, bir dizi sekin ya da gelecein
sekin kiileri (Kautsky, Luxemburg, Bauer, Lenin ve Stalin)
nemli yazlarla katkda bulunmulard. Bylesi sorunlar Marksist
kuramclar ilgilendiriyor olsa bile, Gney Slavlar milliyetinin u
ya da bu ekilde tanmlanmas, rnein Hrvatlar, Srplar, Make
donyallar ve Bulgarlar asndan da ciddi pratik nemi olan bir
konuydu.6s

68. Kr. lvo Banac, The National Question in Yugoslavia: Origins, History,
Politics (lthaca ve Londra, 1 984), s. 76-86.
62

Yani, diplomatlarn tartt ve 1 8 30- 1 878 dneminde Avrupa

haritasn deitirmi olan "milliyet ilkesi", Avrupa'nn demokra
tiklemesi ve kitlesel politika anda gn getike merkezi bir
yere oturan politik milliyetilik olgusundan farklyd. Risorgimen
to'nun henz gereklemedii Mazzini zamannda talyanlarn
byk ounluu asndan nemli deildi; yle ki, Massimo
d' Azeglio u nl deyiiyle bunu itiraf etmiti: "talya'y yarat
tk, imdi de talyanlar yaratmalyz."69 Herhalde Lehe konuan
ou kylnn (dier dilleri konuan 1 772'den nceki eski Rzecs
popolita'nn nfusunun te birini saymazsak) kendilerini henz
milliyeti Polonyal saymadklar "Polonya Sorunu"nu ele alanlar
iin de nemli deildi. Polonya' nn sonraki kurtarcs olan Albay
Pilsudski .kendi szleriyle bunu kabul ediyordu: ''.Devleti Yaratan
millet deil, milleti yaratan devlettir."70 Gelgelelim 1 880' den
sonra sradan insanlarn milliyet konusunda neler hissettikleri gi
derek nem kazanmaya balyordu. Bu yzden sanayi ncesi a
daki bu tr insanlarn, politik milliyetiliin yepyeni arsna da
yanak tekil edecek olan duygulan ve tutumlarn ele almak
nemlidir. Gelecek blmde bu konuya eileceiz.

69. Yeni birliini salayan ltalya krall parlamentosunun ilk oturumunda sy

lenmitir, E. Latham, Famous Sayings and Their Authors, Detroit, 1 970.
70. H. Roos, A History of Modern Poland, Londra, 1 966, s. 48.
63

il.

POPLER N-MLLYETLK

"Milli yurtseverlik" gibi ou insann gerek deneyiminden ok

uzak olan bir kavram nasl ve niin bu kadar abuk biimde byle
sine etkili bir politik g haline gelebilmitir? Bu konuda, birbirle
rini kolektif ya da topluluk yeleri olarak tanyan, dolaysyla ba
kalarn yabanc sayan gruplara ait olan insanlarn evrensel
deneyimine bavurmak fazla yarar salamaz. nmzde duran so
runun kayna, ya bir devlet olarak ya da bir devlet oluturma z
lemi iindeki insanlar topluluu olarak modern milletin, insanlarn
tarihin ou blmnde zdeletikleri, olduka deiik talepler
de bulunduklar fiili topluluklardan byklk, lek ve nitelik ba
kmndan farkl olmasdr. Bu, Benedict Anderson'n kullanl
deyiiyle, bir "hayali topluluk"tur ve kukusuz gerek insan toplu-
64

luklar ve ilikiler ann gevemesi, zl ya da ortadan kal

klarnn dourduu duygusal boluu doldurabilir. Ama gene de
gere toplulu}<Jarn kaybetm olins!llan nii millet gibi
zgl tipte bir ikame varl tah.yyI etmeleri,nin gerektii sorusu
gndemden kmaz. Bunun nedenlerinden birisi, dnyann pek ok
kesinde yer alan devletler ile milli hareketlerin, zaten var olan
ve sanki potansiyel olarak da modern devletler ve milletlere uygun
debilecek makro-politik lekte etkili olabilen kolektif aidiyet
duygularnn baz biimlerini harekete geirebilmesi olabilir. Ben
bu balan "n-milli" olarak adlandracam.
Szn ettiim n-milli balar iki trldr. lk olarak, insanla
rn yaamlarnn byk ksmn geirdikleri gerek mekanlar ta
nmlayan izgileri aan, yerellik-st (supra-local) popler kimlik
biimleri vardr: Napoli halkm birok bakmdan kolektif olarak
etkileyen, ehre hastaln musallat olmamas iin (ve ebediyen
garantiye alnan bir mucizenin gereklemesiyle) her yl kannn
aktlmas gereken Aziz Januarius Napoli 'yle ok daha dorudan
ilintili olduu halde, Napolili mminleri daha geni bir dnyaya
balayan Bakire Meryem' dir. kincisi, devletler ve kurumlarla daha
dorudan balantl olan sekin gruplarn sonradan genelletirile
bilecek, geniletilebilecek ve poplerletirilebilecek politik bala
n ve szck daarlar vardr. Bunlarn modern "millet"le ortak
yanlan biraz daha fazladr. Bununla birlikte ikisi de, hakl olarak,
soylarnn uzants olarak geen modern milliyetilikle zdeleti
rilemez; nk, bugn "millet" olarak kavradmz birimin belir
leyici kriterlerinden olan, belli bir teritoryal politik rgtlenme bi
rimiyle hibir zarunlu ilikileri yoktu ya da halen yokur.
Burada yalnzca ok belirgin iki rnei alalm. 1 945'e ve izle
riyle birlikte bugne kadar, elit kesimleri standart yazl kltr Al
mancas ' n kullanan Almanca lehelerini konuanlar, yalnzca asl
yurtlan olan Orta A vrupa'ya deil, ayn zamanda, ynetici snflar
olarak, ehirliler olarak ve paralar halinde kyl yerleim blge
lerinde olmak zere, btn Dou ve Gneydou Avrupa'ya
(Kuzey ve Gney Amerika' da genellikle dinsel bir diaspora olu
turan kk kolonilere hi deinmiyoruz) yerlemilerdir. Alman
ca konuanlar, on birinci yzyldan on sekizinci yzyla kadar
F5/Milletler ve Milliyetilil:

65

geen srede bir dizi fetih, g ve kolonileme dalgasyla Aa

Volga'ya kadar yaylmlard (on dokuzuncu yzyldaki olduka
farkl g olgusunu bilerek grmezlikten geliyoruz). Hepsi de ken
dilerini, i ie yaadklar dier gruplardan ayn olarak, bir anla
myla kesinlikle "Alman" sayyorlard. imdi, bilhassa Almanlarn
baz can alc ilevleri tekellerine aldklar yerlerde (rnein, top
rak sahibi ynetici snf olduklar Baltk blgesinde) yre Alman
lar ile dier etnik gruplar arasnda sk sk srtmeye rastlanr
ken, on dokuzuncu yzyldan nce bu Almanlarn kendilerini
Alman-olmayan egemenlerin ynetiminde buluvermeleri nedeniyle
ciddi bir politik problemin patlak verdiine ilikin hibir rnek bil
miyorum. Yine, bin yldan beri dnyann her tarafna yaylm bu
lunan Yahudiler, var olduklar yerlerde, kendilerine ilerinde yaa
dklar inanszlarn eitli kollarna hi benzemeyen, zel bir
halkn yeleri kimlii bimekten asla vazgememilerken; bu kim
lik, hibir aamada, en azndan Babil' deki esaretlerinden kurtu
lularndan beri, on dokuzuncu yzyln sonunda yeni tarz Bat
milliyetiliine benzer bir Yahudi nilliyetilii icat edilene kadar,
brakn teritoryal bir devlet olmay, bir Yahudi politik devletinden
yana ciddi bir arzuyu dahi ima ediyor grnmez. Yahudilerin ata
yadigar srail lkesiyle olan balarn (oraya dzenli olarak hacca
gitmenin anlamn veren ey) ya da Mesih geldii zaman (Yahudi
lere gre ok ak biimde gelmemiti) oraya geri dnme umudu
nu, btn Yahudileri eski Kutsal Topraklar' da yer alan modem bir
teritoryal devlette toplama arzusuyla zdeletirmek btnyle te
melsiz bir yaklamdr. Ayn yaklamla, eri byk dilei
Mekke' ye hacca gitmek olan iyi Mslmanlarn aslnda hacca git
mekle kendilerini imdiki Suudi Arabistan' n yurtta ilan etme
niyeti tadklarn varsaymak gerekebilir.
Popler n-milliyetilii oluturan tam olarak nedir? Bu son
derece zor bir sorudur, nk yirminci yzyldan nce dnya nfu
sunun ezici bir ounluunu oluturan okuryazar olmayanlarn
duygularnn bilinmesini gerektirmektedir. Okuyup yazan kesimin
(en azndan ilerinden bir blmnn) fikirlerinden haberdarz,
Kral Nabukodnosor Yahudileri M.. 597 ve 586 yllarnda Babil ehrine esir

olarak getirmiti. (.n.)

66

ancak, iki dnya birbirinden btnyle ayn olmasa ve yazl sz

ler, sadece konuabilenlerin fikirlerinde bir etki braksa bile, elit
kesimin dncelerini kitlelere, okuryazar olanlarnkini okuryazar
olmayanlara tamak besbelli yersiz bir giriim olur.1 Herder'in
Volk'la ilgili dnceleri, Westfalen kyllerinin dncelerinin
kant olarak kullanlamaz. Okuryazar olanlarla olmayanlar arasn
daki bu uurumun potansiyel genilii bir rnekle gsterilebilir.
Baltk blgesinde hem ehirlileri ve okuryazar kesimi hem de feo
dal lordlar snfn oluturan Almanlar, doallkla, "milli intikam
duygusunun Demokles 'in klc gibi balarnn zerinde sallanma
ya devam ettii"ni hissediyorlard; nk, Christian Kelch'in 1 695
tarihli Livonia* Tarihi' nde iaret ettii gibi, Estonya ve Letonya
kyllerinin onlardan nefret etmek iin ok fazla nedenleri vard
("Selbige zu hassen wohl Ursache gehabt"). Gelgelelim Estonya
kyllerinin dncelerinin milli bir ierik tadna ilikin hi
bir kant yoktur. lkin, kendilerini etnik-dilsel bir grup olarak de
erlendirmie benzemezler. "Estonyal" szc ancak 1 860' larda
kullanm diline girmiti. Ondan nce kyller kendilerine yalnzca
"maarahvas" yani "kr halk" diyorlard. kincisi, saks (Sakson)
szcnn baskn anlam "lord" ya da "efendi"ydi ve ancak tali
olarak "Alman" anlamna geliyordu. nemli bir Estonyal tarihi,
(Alman) okuryazarlarn dokmanlardaki referanslar "Alman" ola
rak okuduklar yerlerde, kyllerin buna olsa olsa "lord" ya da
"efendi" anlamn yklediklerini ileri srmtr:
On sekizinci yzyln bitiinden itibaren yerel yneticiler ve memur
lar, aydnlarn Estonya'nn fethi zerine almalarn okuyabilmi
lerdi (kyller bu tr kitaplar okumazlard) ve kyllerin kullandkta
n szckleri kendi dnme tarzlarna uyan bir biimde yorumlama
eilimindeydiler.2
1 . Bkz. Roger Chartier, The Cultural Uses of Print in Early Modern France
(Princeton, 1 987), Giri; ayrca popler ve hegemonik kltr ilikileri iin, bkz. E.
J. Hobsbawm Worlds of Labour (Londra, 1 984), s. 39-42.
* Rusya'da Peypus Gl ile Baltk Denizi arasnda bulunan, Birinci Dnya Sava
'ndan sonra Estonya ve Letonya olarak ikiye ayrlan tarihsel blge. (.n.)
2. Veriler ve alntlar iin, Juhan Kahk, "Peasants' movements and national mo
vements in the history of Europe" (Acta Universitatis Stockholmensis. Studia
67

Dolaysyla sze, kamusal konulardaki dncelerini sistemli

biimde formle ettiklerine ok ender olarak rastlanan ve bunlar
asla yazya dkmeyen kiilerin dnme tarzlarn saptamaya y
nelik ok az saydaki denemelerden birisiyle, imdi aramzdan ay
rlm bulunan Mihail erniyavski' nin Tsar and People 'yla ba
layalm.3 Bu kitapta erniyavski, baka konularn yan sra, ok
az rneini bulduu ve en yakn rnei "Kutsal rlanda" olan
"Kutsal Rusya" ya da "kutsal Rusya topra" kavramn tartmak
tadr. lgin bir karlatrma ve ztlk olmas asndan buna
belki "das heil'ge Land Tirol" (kutsal Tirol topra) deyiini de ek
leyebilirdi.
erniyavski'yi izlersek, bir toprak paras, kendisinde global
ekonomi iindeki tek kurtulu olduu hakkn grebilene kadar;
yani Rusya rneinde, Roma mparatorluu' nu sona erdiren stan
bul'un d ve kiliselerin yeniden birleme giriimi Rusya' y
dnyadaki tek Ortodoks lke, Moskova'y da nc Roma, yani
insanln biricik kurtulu kayna durumuna getirdii on beinci
yzyl ortalarna kadar "kutsal" olamazd. En azndan arn gr
bu ynde olacakt. Oysa bu tr dncelerin yerini bulduu
pek sylenemez, nk "kutsal" terimi, arn ve devletin fiilen yok
olduu on yedinci yzyl balarndaki kargaa dnemine kadar
yaygn biimde kullanlmaya balanmamt. Gerekten de ar ile
devlet glerini kaybetmeselerdi bile bu deyimin yaylmasn sa
layamazlard, nk ne ar, ne brokrasi ve kilise, ne de Moskof
devletinin ideologlar kargaa dneminden nce ya da sonra bu
deyimi kullanm grnrler.4 Ksacas, Kutsal Rusya, herhalde
halkn fikirlerini dile getiren bir popler terimdi. Bu deyimin kulla
nlmasna, "Azak kuatmasnn iirsel masal" (kuatanlar Trk
lerdi) gibi Don Kazaklarnn on yedinci yzyl ortasndaki destan
larnda rastlanmaktadr. Kuatma altndaki Kazaklar yle ark
sylyorlard:
Baltica Stockholmensia, 2, 1 985: "National rnovernents in the Baltic Countries
during the 1 9th century", s. 1 5- 1 6.
3. Michael Cherniavsky, Tsar and People. Studies in Russian Myths (New
Haven ve Londra, 1 961 ). Ayrca bkz. Jeffrey Brooks, When Russia Learned to
Read (Princeton, 1 985), Blm VI, "Nationalisrn and national identity", zellikle
s 21 3-32.
4. Cherniavsky, Tsar and People, s. 1 07, 1 1 4.
68

Bir daha asla Kutsal Rusya' da olamayacaz. Uursuz lm bizi l

lerde buldu. Biz sizin mucize yaratan ikonlarnz uruna, Hristiyan
inanc uruna, ar adna ve btn Moskof devleti adna lyoruz.5
Dolaysyla kutsal Rusya topra kutsal ikonlarla, inanla,
arla, devletle tanmlanmaktadr. Gl bir bileimi vardr ve
bunun nedeni yalnzca ikonlarn, yani bayraklar gibi gzle grlr
sembollerin, tahayyl edilemez olan tahayyl etmenin hala en
yaygn biimde kullanlan yntemleri olmas deildir. Kutsal
Rusya da kesinlikle halka dayal ve gayriresmi bir gtr, tepeden
yaratlmamtr. emiyavski' nin, hocas Ernst Kantorowicz' den6
kapt kavray gc ve titizlikle zerinde durduu gibi "Rusya"
szcn ele aln. arlarn i mparatorluu -politik birim- olan
Rossiya, Byk Petro 'yla birlikte resmiyet kazand on altnc-on
yedinci yzyllarda tretilen bir szckt. Kutsal Rusya topra
her zaman iin antik Rus 'tu. Bir Rus olmak bugne kadar bile hala
Russky olmaktr. Resmi Rossiya'dan tretilen -on sekizinci yzyl
da eitli kereler denendii gibi- hibir szck, kendisini Rus hal
knn, milletinin ya da fertlerinin bir tanm olarak kabul ettireme
miti. emiyavski ' nin hatrlatt zere, Russky olmak, tuhaf
doublet* krestianin-christianin (kyl-Hristiyan) yesi olmann
ve "gerek bir mmin" ya da Ortodoks olmann yerine kullanlabi
lirdi. Kutsal Rusluun zndeki bu popler ve poplist anlam, mo
dem millete denk debilir ya da dmeyebilir. Bunun Rusya' da
hem kilisenin hem de devletin bakan olanla zdelii, aka bu
tr bir zdeletirmeyi kolaylatrmaktayd. Kutsal Tirol topra
nda ise aka kolaylatrc bir etkisi yoktu, nk Trento konsilinden sonraki toprak-ikonlar-inan-imparator-devlet kombinas
yonu, yeni tremi bir kavram olan bir Alman, bir Avusturyal
veya baka bir "millet" kavramnn karsnda Roma Katolik Kili5. A.g.y., s. 1 1 3.
6. Bkz. bu konuda nc Ernst Kantorowicz, The King's Two Bodies. A Study
in Medieval Political Theology (Princeton, 1 957).
kili, ayn kkenden gelen ama farkl biimler ve/veya anlamlar yklenebilen iki
szck. (.n.)
Kiliseler aras konsilin 1 545-63 yllar arasnda aralkl olarak topland Kuzey
talya'daki Trento konsili, Katoliklik tarihinde kar-reform hareketinde byk at
l mlara yol aan bir dnm noktas olarak kabul edilmektedir. (.n.)

69

sesi'ni ve Habsburg Kayzeri'ni (ister bu vasfyla isterse Tirol

Kontu olarak olsun) glendirmekteydi. Tirol kyllerinin 1 809' da
Franszlardan daha ok komu B avyerallara kar ayaklandklar
unutulmamaldr. Bununla birlikte, "kutsal toprak halk" daha son
raki "millet"le ister zdelt(tirilebilsin ister zdeletirilemesin,
"kutsal toprak" kavramnn tarihinin "millet"ten eskiye dayand
aka ortadadr.
Gelgelelim, Kutsal Rusya, Kutsal Tirol ve belki Kutsal rlan
da' y oluturan kriterlerde, bugne kadar millet tanmlaryla
-belirleyici olmasa bile- yakndan ba kurduumuz iki unsurun (dil
ve etnik kken) atlandn gzlemliyoruz.
Nedir bu dil? Bir halk dierinden, "biz"i "onlar"dan, gerek
insanlar hakiki bir dil konuamayp yalnzca anlalmaz grlt
ler kartan barbarlardan ayran eyin z deil midir? Her ncil
okuyan, Babil kulesini, "shibboleth"* szcnn doru telaffu
zuyla dostun dmandan nasl ayrldn renmez mi? Yunanl
lar kendilerini insanln kendileri dndaki blm, barbarlar
karsnda bu ekilde, n-milli dzeyde tanmlamadlar m?
Baka bir grubun dilinin bilinmemesi, iletiim kurmann en kesin
engeli ve buna bal olarak gruplar ayran izgilerin en kesin ta
nmlaycs saylmaz m? (Bylece zel bir argonun yaratlmas
veya konuulmas haHl insanlar, kendisini dier altkltrlerden ya
da genel olarak toplumdan ayrmak isteyen bir altkltrn yeleri
olarak damgalamaya yaramaktadr.)
Yan yana yaayan ama karlkl olarak anlalmaz diller ko
nuan insanlarn kendilerini bir dili konuanlar olarak, dier top
luluklarn yelerini ise baka dili konuanlar ya da en azndan
kendi dillerini konumayanlar olarak (barbaroi ya da Slavlarn ter
minoloj isinde nemci gibi) tanmlayacaklar, pek yadsnamaz. Gene
de sorun bu deildir. Sorun, bu tr dilsel engellerin potansiyel mil
liyetler ya da milletler saylabilecek birimleri (yalnzca birbirleri
nin szlerini anlamakta zorluk eken gruplar deil) ayrdna
inanlp inanlmamasdr. Bu sorun bizi anadillerin niteliiyle ilgili
aratrmalar alanna ve bunlarn grup ii yelik kriterleri olarak
* branicesi "sibboleth" olan bu szck, Efraim kavminden olanlar Gileaditlerden
ayrmakta kullanlr. (.n.)
70

kullanlmasna gtrr. Ve biz yine, her ikisini de aratrrken, ne

redeyse biricik kaynamz olan okuryazar olanlarn tartmalarn
okuryazar olmayanlarn tartmalaryla kartrmamaya ve yir
minci yzyln kullanmn anakronik biimde gemie tamama
ya dikkat etmeliyiz.
Yazl olmayan anadiller, her zaman iin, corafi yaknla ya
da girilebilirlie bal olarak deiik rahatlk ve zorluk derecele
riyle birbirleriyle iletiim kuran bir yerel azlar ya da leheler
karmaasdr. Bunlarn bazlar, zellikle ayrm kolaylatran
dalk blgelerde, sanki farkl bir dil ailesine aitmiesine anlal
maz olabilir. Sz konusu lkelerde Kuzey Gallilerin Gney Gal
ler'lilerin Galcesi'ni, Gheg Arnavutlarnn Tosk lehesini anlama
da ektikleri glklerle ilgili yzlerce aka dinleyebilirsiniz.
Filologlara gre, Katalonya'nn Fransa'ya B ask' tan daha yakn ol
mas belirleyici bir nem tayabilir, ancak kendisini Bayonne ya
da Port Bou'da bulan bir Normandiyal denizci iin yresel dil ilk
duyuta ayn derecede anlalmaz gelebilir. Gnmze kadar, di
yelim Kiel'li Almanca konuan eitimli yerliler, eitimli svire
Almanlarnn olaan szl iletiim aralar olan sade Almanca
lehesini anlamakta bile ok fazla zorlanabilmektedirler.
Demek ki genel ilkretim ncesi ada, ya farkl leheleri ko
nuanlarn birbirleriyle iletiim kurabilecekleri bir lingua franca*
olarak, ya da -herhalde bu daha yakn bir ihtimaldir- lehelerin i
ie getii snr blgelerindeki insanlara hitap etmek zere szl
kullanm alan iin, rnein daha geni bir kltrel alanda yaygn
olarak sylenen arklarla iirleri ezberleyip naklediciler iin yaz
lan, gelitirilen veya adapte edilen trde edebi ya da idari deyiler
dnda, konuulan bir "milli" dil yoktu ve olamazd.7 Potansiyel
Deiik halklar arasnda iletiim kurmaya yarayan milletleraras ticaret dili.
(.n.)
7. Bu karmak sorunlarla ilgili en yararl tantm, Einar Haugen, "Dialect, langua
ge, nation" (American Anthropologist, 68, 1 966, s. 922-35). Grece yeni olan
sosyo-linguistik alan iin, kr. der. J. A. Fishman, Contributions to the Socio
logy of Language, 2 Cilt (Lahey-Paris, 1 972), zellikle editrn "The sociology
of language: an interdisciplinary social selence approach to language in soci
ety", C. 1. Dilin gelimesi/kurulmas konusunda somut bir nc inceleme iin,
Heinz Kloss, Die Entwicklung neuer germanischer Kultursprachen von
1 800 bis 1 950 (Mnih, 1 952).
*

71

1 ,,

olarak iletiimi salayabilen bu ortak alann boyutlar yerine gre

byk deiiklikler sergileyebilir. Eylem alan ve ufuklar, diye
lim, kyllerin yerel snrlarn aan elit kesimler asndan
hemen hemen kesinlikle daha geni kapsaml olacaktr bu alan.
Kayda deer corafi bykle sahip bir blgede, bir pidgin* ya da
linguafranca 'nn (bu, zamanla ok ynl bir dile dnebilir ku
kusuz) dnda salt szl konuma temelinde evrim gsteren, ger
ek anlamyla konuulan bir "milli dil" hayal etmek zordur. B aka
bir deyile, fiili ya da asl "anadil", yani ocuklarn okuryazar ol
mayan annelerinden renip gndelik kullanmda ilerine yarayan
deyiler, kesinlikle hibir anlamda bir "milli dil" deildi.
Bu ereve, daha nce rtk biimde ifade ettiim gibi, Macar
ca konuanlar rneinde grld zere, belirli bir halkn bir
dille ya da bir topluluklar btnne zg olan, onlar komularn
dan ayran ve aka i ie gemi bir leheler karmaasyla klt
rel dzeyde zdelemesini dlamaz. Ve bunun gerekleebildi
i lde, daha sonraki bir dnemin milliyetiliinin gerekten
popler, dilsel anlamda n-milli kkleri olabilir. Klasik antikite a
ndan beri birbirine rakip kltrel etkilerle yaayan ve , hatta
(Slamiyet iindeki yerel merkezli Bektai mezhebini da sayarsak)
drt rakip dine (slamiyet, Ortodoksluk ve Roma Katoliklii) ayrl
m Arnavutlar buna bir rnek olarak gsterilebilir. Arnavutluk'ta
din, daha dorusu dil dnda, hemen her ey birletirici olmaktan
ziyade ayrtrc bir ierik tadndan, Arnavut milliyetiliinin
nclerinin Arnavut kltrel kimliini dilde aramalar doald.8
* Milletleraras dzeyde yardmc dil ilevi gren kark bir dil; rnein pidgin l n

gilizcesi, Uzakdou'da yerliler ile Avrupallar arasndaki konumalarda ince,

Malayaca, Portekizce vb. ile kark olarak kullanlan bir ngilizce jargonudur.
(.n.)
8. "Les grands noms de cette litterature ... ne celebrent jamais la religion dans
leurs oeuvres: bien au contraire ils ne manquent aucune occasion pour stigma
tiser l'action hostile a l'unite nationale des differents clerges ... il semble que (la
recherche de l'identite culturelle/ ... se soit faite essentiellement autour du
probleme de la langue./Bu edebiyatn byk isimleri... kendi eserlerinde asla
dini vmediler; aksine eitli din adamlarnn milli birlie dman hareketlerini
telin etmek iin hibir frsat karmadlar ... (kltrel kimlik araynn asl olarak
dil sorunu etrafnda kurulmak istendii grlyor.)" Christian Gut, Groupe de
Travail sur l'Europe Centrale et Orientale. Bulletin d'lnformation, No: 2, Ha
ziran 1 978, s. 40 (Maison des Sciences de l'Homme, Paris).
72

Ancak anlalan bu denli ak bir rnekte bile fazlasyla okuryazar

kesime dayandmzn farknda olmalyz. On dokuzuncu yzyl
sonu ile yirminci yzyl bandaki sradan Arnavutlarn kendileri
ni hangi anlamda, hatta ne kadar yle grdkleri veya birbirleriyle
yakn bulduklar belirsizdir. Edith Durham'n klavuzluunu
yapan kuzeyli bir dal gen, gneydeki Arnavutlarn Ortodoks ki
liseleri olduu sylenince, gl bir kolektif kimlik duygusu d
ndrmeyen biimde "Onlar Hristiyan deil, Tosklardr; ilk g
menler kendilerini Arnavut saymadklarndan ABD'ye giden
Arnavutlarn kesin saysn bilmek mmkn deildir" diyordu.9
Dahas, birbirleriyle kan davas gden bu klanlar ve toprak aalan
lkesinde millet olmay isteyen ncler bile, dile bavurmadan
nce, dayanmay ieren daha inandrc argmanlara sarlyor
lard. Naim Frasheri 'nin ( 1 846- 1 900) belirttii gibi: "Hepimizin
yalnzca tek bir kabilesi, tek bir ailesi var; biz, tek bir kan ve dil
den geliyoruz."10 Dil, saylyordu saylmasna ama, en sonda.
Dolaysyla milli diller, hemen hemen daima yan-yapay kurgu
lar ve yer yer, modem branice gibi, fiilen icat edilmi eylerdir.
yle ki, milliyeti mitolojinin varsaymnn tersine, milli kltrn
ilk temelleri ve milli dnce yapsnn dayanaklar olmayan milli
diller, genellikle, fiilen konuulan (ve daha sonra lehelere ayrl
m olan) eitli deyilerden standartlam bir deyi gelitirme
ye ynelik giriimleri temsil ederler. Milli dillerin kuruluundaki
ana sorun, standart ve homojen hale getirilmi dilin temeli olarak
hangi lehenin seileceidir? Bu seimden sonraki, milli grameri
ve imlay standartlatrma ve homojenletirme, szck daarna
yeni unsurlar ekleme sorunlar tali planda kalmaktadr.! Pratikte
9. Editt Durham, High Albania (1 909, yeni basm, Londra 1 985), s. 1 7; S .
Thernstrom vd., Harvard Encyclopedia o f Amerlcan Ethnic Groups (Camb
ridge ve Londra, 1 980), s. 24.
1 O. Akt. Groupe de Travail, s. 52.
1 1 . Bu alanla ilgili, ou kltr-dilinin "yapayl"nn tamamen farknda olan ya
rarl bir inceleme iin bkz. Marinella Lrinczi Angioni, "Appunti per una macros
toria delle lingue scritte de l'Europa moderna" (Quaderni Sardi di Storia, 3
Temmuz 1 981 -Haziran 1 983, s. 1 33-56). Bu inceleme zellikle kk diller a
sndan yararldr. Geleneksel Flamanca ile modem dil arasnda 1 841 'den beri
gelien farkllk iin bkz. E. Coornaert'in Bulletin de la Societe d'Histoire Mo
derne, 67. yl, 8, 1 968, s. 5'te R. Devleeshouwer, "Donnees historiques des
problemes linguistiques belges" zerine tartmayla ilgili szleri. Ayrca bkz. Jo73

her Avrupa dilinin tarihi blgesel temelde ykselmektedir: Yazl

Bulgarca Bat Bulgarcas' na, yazl Ukraynaca gneydou lehele
rine, yazl Macarca eitli lehelerin birlemesiyle ortaya kan
on altnc yzyl Macarcas'na, yazl Letonyaca azn ortala
masna, Litvanyaca iki azn birine vb. dayanmaktadr. On seki
zinci ya da on dokuzuncu yzylda yaznsal statye kavumay ba
aran dillerde genellikle rastland zere, dil-mimarlarnn
isimlerinin bilindii yerlerde bu seim keyfi (ama tartmaya kalk
tmzda da hakl gsterilen) bir seimi yanstabilir.
Bazen bu seim politiktir ya da ak politik iermeleri vardr.
Hrvatlar lehe (cakavian, kajkavian, stokavian; bunlardan biri
si ayn zamanda Srplarn ana lehesiydi) konuuyordu ve leh
eden ikisi (kajkavian ve stokavian) yaznsal adan gelimiti.
liryanizmin* byk Hrvat ncs Ljudevit Gaj ( 1 809- 1 872), ana
dili olarak kajkavian lehesiyle konuup yazmakla birlikte, gney
Slavlarn temel birliini vurgulamak amacyla 1 838'de kendi yaz
larn bu leheden stokavian lehesine aktarmt. Ljudevit Gaj
bylece, ( 1 ) Srp-Hrvat dilinin (Katolik Hrvatlar tarafndan
Roma alfabesiyle, Ortodoks Srplar tarafndan Kril alfabesiyle ya
zlmakla birlikte) az ok tek bir yazn dili olarak gelimesini sal
yor, (2) Hrvat milliyetiliini elverili bir dilsel gerekeden mah
rum brakyor ve (3) hem Srplara hem de daha sonra Hrvatlara
yaylmaclk iin bir bahane yaratm oluyordu.12 br yandan
bazen yanl tahminlerde bulunulmaktadr. Bemolack 1790 dolay
larnda yaznsal Slovaka tasarsnn temeli olarak bir leheyi se
mi, ama bunu kabul ettirememi, birka onyl sonra ise Ludovit
Stur uygulanma ans daha fazla olduu grlen leheyi semiti.
Norve'te milliyeti Wergeland ( 1 808-1 845), an Danimarkacahathan Steinberg, "The historian and the Questione della lingua'', der. P.
Burke ve Roy Parter, The Social History of Language (Cambridge, 1 987), s.
1 98-209.
* Adriyatik Denizi'nin Balkan kys boyunca Frume'den Durazzo'ya uzanan ve
bugnk Dalmaya, Bosna-Hersek, Karada ve Arnavutluk'un bir blmn
iine alan eski l lirya'y canlandrmay amalayan akm. (.n.)
1 2. lvo Banac, The National Question in Yugolavia: Origins, History, Poli
tics (lthaca ve Londra, 1 984) bu konuyu olduka iyi bir biimde ele almaktad r
(btn verileri b u almadan aktaryorum): "Hrvat lehesinin esiz durumu,
yani lehenin kullanlmas ... dilin milli ruhun en derin ifadesi olduu yolundaki
romantik inanla badatrlamaz. Akas bir milletin ruhu olamayaca gibi,
74

lam yazl dilden ayr, daha ar bir Norve Norvecesi geliti

rilmesini istemi ve hemen byle bir dil (gnmzde Nynorsk
diye bilinen LandsmaI) kurulmutu. Ancak bu dil, Norve'in ba
mszlamasndan sonraki resmi destee karn, hibir zaman l
kedeki bir aznlk dilinden te bir statye kavuamamt;
1947'den beri de facto iki yaz dilinin kullanld Norve'te,
Nynorsk dilini kullananlar bilhassa Bat ve Orta Norve' te yaa
yan Norvelilerin yzde 20' siyle snrldr.13 Kukusuz Fransa'da
ve ngiltere'de kraliyetin ynetim alannda kalan lehelerin yazl
deyilerin temeli haline geldii ya da ticari-denizci kullanm, kl
trel prestiji ve Makedonya desteinin bir araya gelmesinin, Atina
lehesinin Hellenistik koine yani yaygn Greke'nin temeli olmas
na katkda bulunduu zamanlardaki gibi, eski yazn dillerinin baz
larnda gerekli seimi yapan tarihti.
imdilik, daha nemsiz ama ayn zamanda ivedi bir sorun olan,
bylesine eski "milli" yaznsal deyilerin Fransz Akademisi ya da
Dr. Johnson tarafndan ngrlmeyen ada bir yaama uydur
mak zere nasl modernletirilecei sorununu bir kenara brakabi
liriz. Filolojik milliyetilik denebilecek yaklam asndan, yani
Alman bilim adamlarn "oksijen"i "Sauerstoff" diye evirmek zo
runda brakan ve gnmzde franglais* harabesine kar umutsuz
bir art eylemi yrtmekte esin kayna olan milli szlk daar
nn dilsel arlnda srar edilmesi asndan bakldnda pek ok
mekt (zellikle Hollandallar, Almanlar, ekler, zlandallar ve
dierleri arasnda) karmak boyutlar almakla birlikte, sorun ev
renseldir. br yandan, bellibal kltr tayc diller arasnda
yer almayan, ama diyelim yksekretimin ve modem tekno
ekonomik iletiimin uygun aralar haline gelmeyi de isteyen dil
lerde sorun kanlmaz olarak daha keskindir. Bu tr sorunlarn
ciddiliini kmsemeyelim. Galliler, herhalde bir lde hakllk
payyla, kkleri altnc yzyl dolaylarna kadar uzanan kendi dil
lerinin yaayan en eski yazn dili olduunu iddia etmektedirler.
Oysa 1 847'de yle bir gzlemde bulunulmaktayd:
1 3. Einar Haugen, The Scandinavian Languages: An lntroduction (Londra,
1 976).
l ngilizce szcklerin ayrm yapmakszn alnmasyla bozulmu Franszca. (.n.)

75

Politika ve bilim alanndaki pek ok sradan nermeyi, anlam ngiliz

ce'yle hi tankl olmayan zeki bir Galli okurun dahi kavrayaca
kadar eksiksiz iletecek ekilde Galce olarak ifade etmek imkansz ola
caktr.14

Demek ki, yneticileri ve okuryazar olanlar saymazsak, dilin

millet olma kriterlerinden biri saylamayaca aktr; bu kesimler
iin bile, ilkin, ya kutsal ya da klasik olan veya hem kutsal hem
klasik olan daha prestijli dillerden (kk elitler asndan, son de
rece pratik idari ya da entelektel iletiim, kamusal tartma, hatta
-Mool mparatorluu'ndaki klasik Farsa'y, Heian Japonya
s'ndaki klasik ince'yi dnrseniz- yaznsal kompozisyon
aralaryd bunlar) bir milli dil (standart bir yazl biimle) seme
zorunluluu sz konusuydu. Oysa bu seim er ya da ge her yerde
yaplyordu. Belki bunun tek istisnas olan in' de, klasik eitim
alm kesimin linguafranca 's, muazzam byklkteki imparator
lukta baka koullarda birbirini anlayamayacak olan leheler ara
sndaki biricik iletiim aracyd ve imdi bir konuma diline ben
zeme srecindedir.
yleyse dil, belki dildeki farkllamann kendisini baka bir
toplumdan ayrmaya yarayan baka bir nedenle akt yerler
dnda, niin grup yeliinin bir kriteri olsun? Evlilik de bir
kurum olarak dil birliini varsaymaz, aksi takdirde kurumsalla
m bir egzogami olamazd. "Yalnzca son dnem genelletirme
lerin ayn dili konuan insanlarn dost, yabanc bir dil konuan in
sanlarn ise dman saylmasn yerletirdii"ni savunan, dillerin
ve halklarn ok ynll zerindeki dncelerin sahibi bilgili
bir tarihiye katlmamak iin bir neden yoktur. s Kulan duyaca
mesafede baka bir dilin konuulmad yerlerde, insann kendi
deyii, ancak btn insanlar n sahip olduu bir ey (bacaklar gibi)
kadar bir grup olmann kriterleri arasnda yer alr. eitli dillerin
bir arada yaadklar yerlerde ise, ok dillilik yalnzca bir deyi
1 4. Galler'deki Eitimin Durumu Hakknda Aratrma Komisyonu yelerinin Ra
porlar (Parliamentary Papers, XXVll, 1 847, Ksm 3, s. 853n).
1 5. Arno Borst, Der Turmbau von Babel: Geschichte der Meinungen ber
Ursprung und Vielfalt der Sprachen der Vlker, 6 cilt (Stuttgart, 1 957-63),
Cilt iV, s. 1 913.
76

ile zdelemeyi keyfi bir seim durumuna drecek kadar nor

mal olabilir (Bu, tek bir deyi ile zdelemeyi gerekli klan
nfus saymlarn, dille ilgili bilgiler asndan gvenilmez bir
kaynak haline getirir). 1 6 Bu tr alanlarda dilsel istatistikler bir sa
ymdan tekine byk farkllklar gsterebilir, nk bir deyi ile
zdeleme bilgiye deil, Habsburg mparatorluu'ndaki Morav
ya ve Slovenya'nn baz blgelerinde grld zere baka dei
en faktrlere dayanmaktadr; yoksa insanlar hem kendi dillerini
hem de striya' nn baz kesimlerindeki gibi resmen onaylanmayan
bir lingua franca'y konuabilirler.17 Dahas, bu diller birbirinin
yerine kullanlamayabilir. Mauritius Adas'ndaki insanlar Creole
dili** ile kendi yerli dillerini konuma arasnda keyfi bir seim
yapmazlar, nk farkl amalarla her ikisini de konuurlar: Yuka
r Almanca yazp Schwyzerdtsch konuan Alman svirelileri ya
da Josef Roth'un srkleyici roman Radetzkymarsch 'taki, terfi at
lam subay oluna anadilleri yerine, gen adamn bekledii gibi,
bir Habsburg subaynn statsne saygdan dolay "ordudaki Slav
larn sradan kaba Almancas"yla s hitap eden Sloven baba buna
birer rnektir. Aslnda milliyetin, btn biimleri ve eksik versi
yonlarnn arkasnda yatan ve stnde var olan bir tr platonik dil
fikriyle mistik biimde zdelemesi, milliyeti entelektellerin
(kald ki Herder de, dili kullanan tabandaki halkn deil, bu kesi
min peygamberidir) ideolojik kurgularnn ok daha karakteristik
bir zelliidir. Bu, varolusal deil, yaznsal bir yaklamdr.
Tabii bunlar sylemekle, dillerin, hatta dil ailelerinin, popler
gerekliin bir paras olmadn yadsmayz. Almanca dili konu
an halklann ou asndan batlan ve gneylerindeki yabancla1 6. Paul M. G. Levy, "La Statistique des langues en Belgique" (Revue de l'lns
titut de Sociologie, Brksel, 1 8, 1 938, s. 507-70).
Adriyatik Denizi'nde bulunan, eskiden Avusturya'nn Corinthia dklne ba
lyken, 1 91 4- 1 8 savandan sonra ltalya'ya ve daha sonra Yugoslavya'ya bala
nan dalk yarmada. (.n.)
1 7. Emil Brix, Die Umgangsprachen in Altsterreich zwischen Agitatlon
und Assimilation. Die Sprachstatistik in den zisleithanischen
Volkszahlungen 1 880-1 9 1 0 (Viyana-Kln-Graz, 1 982), rnein s. 1 82, 214,
332.
Bat Hint Adalar ve Mauritus Adas'na yer1een Avrupal ya da zenci soyun
dan gelenlerin kullandklar dil. (.n.)
1 8. Josef Roth, The Radetzkymarch (Harmondsworth, 1 974), s. 5.
*

**

77

rn ou (asl olarak Latince kkenli diller konuanlar, ama ayn

zamanda Keltler) Galli iken, Fince ve daha sonra Slavca konuan
ou halklar iin doulan ve gneydoulanndaki insanlar Wend, *
buna karlk ou Slav asndan btn Almanca konuanlar
nemci' dir. Bununla birlikte, dil ile halkn (nasl tanmlanrlarsa ta
nmlansnlar) birbirleriyle akmad herkesin gznde daima
apakt. Sudan' da yerleik Fur halk gebe Baggara topluluuy
la i ie yaamakta, ama Fur dili konuan Fur gebelerinin biti
ikteki bir kampna sanki Baggara topluluundanmlar gibi dav
ranlmaktadr, nk iki halk arasndaki belirleyici ayrm izgisi
dile deil, ileve dayanmaktadr. Bu gebelerin Fur diliyle ko
numas "st alma, kamp yeri belirleme ya da gbre temin etmey
le ilgili standart ilemleri bir para daha dzgn biimde yrtme
olana tanmaktadr." 9
Daha "kuramsal" bir temelde bakarsak, Babil Kulesi'nin ykl
masndan sonra (en azndan Ortaa'daki Tekvin** yorumcularna
gre) insan rknn blnd yetmi iki dilin her biri, Aziz Can
terbury'li Anselmus'un rencisi olan Laon'lu Anselmus'a gre,
eitli nationes yani kabileleri kapsamaktayd. Bir ngiliz Domini
keni olan ve on nc yzyl ortalannda bu konuya daha fazla
kafa yoran Alton'lu William insanlar dil gruplarna (konuulan
dil itibaryla), kuaklara (doum itibaryla), belirli toprak parala
rnda oturanlara ve adetleri ve konumalarndaki farkllklarla ta
nmlanan gens'lere gre ayryordu. Bu snflandrmalar mutlaka
akyor deildi ve ortak bir yasaya boyun eme iradesiyle ta
nmlanan, dolaysyla "doal" olmaktan ziyade tarihsel-politik bir
topluluk olan bir populus yani halkla kartnlmamalyd.20
Alton'lu William bu zmlemesinde hayranlk uyandran ama on
dokuzuncu yzyl sonuna kadar sk sk rastlanan bir kavray
gc ve gerekilik sergilemiti .
nk dil, kltrel topluh-*lan birbirinden ayrmann basite
bir yoluydu, ama kesinlikle balca yolu deildi. Heredot, Grekle
rin corafik ve politik adan paralanmalarna karn tek bir halk
Dou Almanya'daki Slav kavimlerinden birisi. (.n.)
1 9. Der. Frederik Barth, Ethnic Groups and Boundaries (Baston, 1 969), s. 30.
Eski Ahid'in dnyann yaradlyla ilgili olan ilk blm. (.n.)
20. Borst, Der Turmbau von Babel, s. 752-53.

78

oluturduklarna inanyordu, nk ortak bir soydan gelmekteydi

ler ve ortak bir dilleri, ortak tanrlar ve kutsal yerleri, kurban t
renleri, gelenekleri, adetleri veya yaam biimleri vard.2 Dil, He
redot gibi okuryazar olanlar asndan kukusuz canalc bir nem
tayacaktr. Ama, alelade Boetyallar ya da Tesalyallar* iin de
ayn derecede nemli bir Greklik kriteri olacak myd? Bunu bil
miyoruz. Bizim bildiimiz, dilsel gruplarn ortak biimde konu
tuklar insanlarla politik birlii kabul etmemeleri sonucunda, mo
dem ada milliyeti mcadelelerin bazen ok karmak biimlere
brndyd. Bu tr rnekler (Alman dneminde Silezya'daki
Wasserpolacken, Avusturya ile Yugoslavya'nn Sloven paras
arasndaki snr blgesindeki Windische gibi), Polonyallar ile Slo
venlerin, bu tr kategorileri byk-Alman ovenistlerinin kendi
yaylmaclklarn hakl gstermek amacyla icat ettikleri yolunda
ki sert sulamalarna zemin hazrlamt ve kukusuz bu sulama
larda bir hakllk pay vard. Gene de, hangi nedenlerle olursa
olsun kendilerini politik adan Alman ya da Avusturyal saymay
tercih eden Polonyal ve Sloven dil gruplarnn varl btnyle
yadsnamaz.
Volk'un (halkn) konutuu Herderci anlamndaki dil, bu yz
den, aka n-milliyetiliin oluumunda dorudan yer alan mer
kezi bir unsur deildi, ama ister istemez bu oluumla ilgisiz de de
ildi. Ancak modern milliyet tanmnda ve dolaysyla halkn onu
alglaynda dolayl yoldan merkezi bir nem kazanacakt.
nk elit bir yaznsal ya da idari dilin var olduu yerde, bu dili fi
ilen kullananlarn says ne kadar az olursa olsun, B. Anderson'un
. ok iyi biimde ortaya koyduu nedenle n-milli birliin nem
li bir unsuru haline gelebilir dil.22
Birincisi dil, birbiriyle iletiim kuran bu elit kesimden bir top21 . Herodotus, Histories, Vlll, s. 1 44. Bu sorunu tartan Borst'un iaret ettii
gibi, Grekler kesinlikle "dil"in "halk"la bal olduunu ve her ikisinin de saylabile
ceini dnrlerken, Euripides dilin konuyla ilgisi bulunmadn dnyordu

ve Stoac Zeno Fenikece ve Greke olmak zere iki dili birden konumaktayd .
Boetya: Atina'nn kuzeydousu; Tesalya: Pindus Dalar ile Ege Denizi arasn
da kalan blge. (.n.)
22. Benedict Anderson, lmagined Communlties: Reflections on the Origins
and Spread of Nationalism (Londra, 1 983), s. 46-49; dil zerine daha genel
olarak, bkz. blm 5.
(M.. 335-263), Kbrs doumlu, stoik ekoln kurucusu Grek filozofu. (.n.)
79

luluk karabilir ve bu topluluk, belirli bir teriyoryal devlet alam

ve anadil blgesiyle akyorsa veya aktnlabilirse, henz var
olmayan ama kendi arasnda iletiim kuran daha geni "millet"
topluluuna bir tr model ya da pilot uygulama ilevi grebilir.
Konuulan dillerin bu lde gelecekteki milliyetle ilintisi vardr.
Antik a ve modem a konuma Grekesi arasnda fiili bir dil
sel srekliliin bulunduu Yunanistan' da grld zere, l
"klasik" ya da ritel diller ne kadar prestijli olurlarsa olsunlar milli '
dillere dnmeye uygun deillerdir. Byk reformcu ve modem
yazl Srp-Hrvat dilinin fiili kurucusu Yuk Karadzi ( 1 7871 864), adapte edilmi bir antik branice'den modem branice'nin
yaratlacan ngrerek kilise Slavcas'ndan bir yazn dili yarat
maya ynelik giriimlerde bulunanlara kar koymakta ve Srp
Hrvat dilini Srp halknn konutuu leheler zerine ina etmek
te haklyd kukusuz.23 nk gerek modern konuma branice
si 'nin yaratlmasna neden olan drt, gerekse bunun baaryla
yerlemesini salayan koullar, genel bir rnek snfna giremeye
cek kadar olaand nitelik tayordu.
Bununla birlikte, bir milli dilin temelini oluturan lehenin fii
len konuulmakta olduu gz nne alndnda, bu leheyi konu
anlarn bir aznlk olmas -yeterli politik arla sahip bir azn
lk olduklar srece- fazla nemli deildir. Bu anlamyla Franszca,
Fransa kavram asndan vazgeilmez bir neme sahipti. 1 789' da
Franszlarn yzde 50' sinin Franszca'y hi konuamamas, yal
nzca yzde 12-13'nn "doru olarak" konumas, aslnda mer
kezi bir blge dnda langue d'oui* alannda bile genellikle Fran
szca konuma alkanlnn bulunmamas (kasabalar buna
istisnayd, ama onlarda da Franszca konuulmas her zaman d
mahallelere kadar uzanmyordu) bu nemi etkilemiyordu. Kuzey
ve Gney Fransa' da neredeyse hi kimse Franszca konumazd.24
Franszlarn hi olmazsa bir devletleri o_lsayd o zaman "milli
23. Slovak diliyle balantl olarak benzer bir tartma iin, bkz. Hugh-Seton Wat
son, Nations and States: An Enquiry into the Origins of Nations and the
Politics of Nationalism (Londra, 1 977), s. 1 70-71 .
Fr. Gney Fransa'da bir lehe. (.n.)
24. Bu konulardaki temel kaynaklar unlardr: Der. Ferdinand Brunot,Histoire
de la langue franaise (13 cilt, Paris, 1 927-43), zellikle Cilt 9, ile M. de Certe
au, D. Julia, J. Revel, Une politique de la lanque: La Revolution Franaise
et les patois: l'enquite de 1' Abbe Gregoire (Paris, 1 975). Fransz Devrimi s80

dil"leri de olabilirdi. Nitekim talyan birliinin biricik temeli tal

yan diliydi. talyan dili, her ne kadar birlik dneminde ( 1860) hal
kn yalnzca yzde 2.5 'inin talyanca'y gndelik konuma dili
olarak kulland tahmin edilse bile, yarmadann eitimli elit kesi
mini oluturan okur ve yazarlar birletiren unsurdu.s nk bu
ufak grup gerekte herhangi bir talyan grubu ve dolaysyla po
tansiyel olarak da o bildiimiz talyan halkyd. Baka talyan
halk yoktu. Ayn ekilde on sekizinci yzyl Almanyas salt kl
trel ierikli bir kavramd; Alman diliyle ynetilen dinsel ve poli
tik dzeyde idare edilen, irili ufakl prenslikler ve devletler dn
da "Almanya"nn bir varlk bulduu tek alan bu kltrd. Bu
"Almanya", olsa olsa konuulan dilde yazlm yazl yaptlarn
300.000-500.000 okurundan26 ve fiilen "Hochsprache" yani gnde
lik amal kltr dilini konuan kesinlikle ok daha az saydaki in
sandan,27 bilhassa konuulan dilin klasikleri olmu (yeni) yaptlar
sahnede oynayan aktrlerden oluuyordu. Bunun nedeni, Alman
ya' da neyin doru olduu konusunda bir devlet standard ("Kral
ngilizcesi") bulunmadndan, doruluk ltnn tiyatrolarda
rasnda ve ondan sonra br aznlgn resm dlnn ktlesel br mll dle evrlmes
sorunu iin u mkemmel almaya baknz: Renfie Balibar, L'lnstitution du
franais: essai sur le co-linguisme des Carolingiens a la Republique
(Paris, 1 985), ayrca bkz. R. Balibar ve D. Laporte, Le Franais national: poli
tique et pratique de la langue nationale sous la Revolution (Paris, 1 974).
25. Tullio de Maure Storia linguistica dell'ltalia unita (Bari, 1 963), s. 41 .
26. "On dokuzuncu yzyl ba"na kadar, yani 30-40 ylda Goethe ile Schiller'in
btn yaptlar, birlikte ya da ayr ayr, 1 00.000'den daha az satm grnmekte
dir. H . U. Wehler, Deutsche Gesellschaftsgeschichte 1 700-1 8 1 5 (Mnih,
1 987), s. 305.
27. l svire'yi saymazsak "anche oggi il tedesco (Hochdeutsch), ancor piu ehe
l'italiano, e una vera e propria lingua artificiale di cultura, sovradialettale, 'sotto'
o insieme con la quale la maggior parte degli utenti si servono anche di una
Umgangsprache locale" (Lrinezi Anquioni, "Appunti", s. 1 39n)* iddia etmek
herhalde biraz abartmak olur, ne var ki on dokuzuncu yzyl banda kesinlikle
doruydu. 1 Promessi sposi ile i talyanca'y dzyaz kurmacasnn bir milli dili
olarak yaratan Manzoni, gndelik yaamnda talyanca'y kullanmyor, Fransz
karsyla karsnn dilinde (belki de talyanca'dan daha iyi konuuyordu onu) ve
dier insanlarla anadili Milanoca olarak iletiim kuruyordu. Gerekten, byk ro
mannn ilk basmnda Milanoca'dan hala pek ok iz vard, ama Manzoni ikinci
basmda bu kusuru sistemli biimde temizlemeye alt. Bu bilgiyi Profesr
Conor Fahy'ye borluyum.
* it. "Bugn de Hocheleutsch gerekte talyanca'dan daha fazla suni bir kltr
dilidir. Bu lehenin eitli kullanmlarndan baka ayn zamanda bir de yerel Um
gangsprache vardr. (.n.)
,

F6/Milletler ve Milliyetilik

81

saptanmasyd.
kinci neden, ortak bir dilin (zellikle basl hale gelmeye zor
land zaman), doal bir evrimle ortaya kmayp yaratlm ol
mas nedeniyle onu gerekte olduundan daha kalc ve buna bal
olarak (bir gz yanlmasyla) daha "ebedi" klan yeni bir sabitlie
kavumasdr. Dolaysyla, yalnzca bir kutsal kitabn konuulan
dille baslm bir versiyonunun yaz dilinin temelini oluturduu
(rnekler genellikle bir yndedir) yerlerde matbaann icat edilme. sinin deil, bunun yan sra, her kltr dilinin yazn tarihinde, her
koulda basl kitabn ortaya kndan sonra grnen byk d
zelticilerle standartlatrclann nemi buradan gelir. Bu a,
znde, bir avu Avrupa dilini saymazsak, on sekizinci yzyl
sonu ile yirminci yzyl bana denk dmektedir.
ncs, yneticiler ile elit kesimin resmi ya da kltr dilinin,
kamu eitimi ve dier idari mekanizmalar yoluyla genellikle mo
dem devletlerin fiili dili olmaya balamasdr.
Ama btn bunlar daha sonraki gelimeler olup, milliyetilik
ncesi ve kesinlikle okuryazarlk ncesi adaki sradan insanlarn
dilini pek etkilemez. Kukusuz halklarnn pek ounun birbirleri
nin dilini anlamad muazzam genilikteki in mparatorluu'nu
mandarinler bir arada tutuyordu, ama bu ba dorudan dil aracl
yla deil, ortak iaretlerle ve elit kesime zgi.i bir iletiim ara
cyla ilerliini srdren merkezi bir imparatorluun ynetim ay
gt araclyla kendini gsteriyordu. Nasl Hindistan' da yaayan
ou insan asndan l 830'lu yllarda East India Company'nin,
Mool mparatorluu'nun idari dili olan Farsa yerine ngilizce
kullanmas hibir nem tamayacaksa, ayn ekilde mandarinler
Latince iletiim kursalard da ou inli asndan bunun hibir
nemi olmazd. inliler olsun, Hintliler olsun mandarinlerin ko
nutuklar dile ve ngilizce'ye ayn lde yabancydlar ve o dil
lerde yazmadklar, hatta okuyamadklar iin hi ilgilenmiyorlar
d. Daha sonra Belika haline gelen blgenin Flaman sakinleri,
sonraki milliyeti tarihileri zntye boarak, devrim ve
Napoleon yllarnda kamusal ve resmi yaamn soluk aldrmadan
Franszlatrlmasna kar bakaldrmadklar gibi; Waterloo da
"Flanders'da* Flaman dili ya da Flaman kltr lehine belirgin bir

* Bugn Belika, Fransa ve Hollanda arasnda blnm olan eski bir kontluk.
(.n.)
82

hareket" dourmamt.28 Niin bakaldrsnlard ki? Hi Fransz

ca anlayamayanlar iin dil fanatiklerinden oluan bir rejim bile pra
tik idari tavizler vermek zorundayd. Flanders'n kr komnlerine
Franszca konuan yabanclarn dolumasnn, dilsel ayrlktan zi
yade pazar ayinlerine katlmay reddettikleri iin flceyle karlan-
mas ok daha az artcdr.29 Ksacas, zel durumlar dnda,
'
dilin insanlarn bir insan kolektifine ait olduklarn gsteren eiti
!"
kriterlerden yalnzca birisi olmasnn tesinde bir nem tad
dnmek iin hibir neden yoktur. Dilin henz politik bir potans1yel tamad da mutlak lde kesindir. Br Fransz, s36'da
Babil Kulesi konusunda u tespiti yapyordu:

imdi LXXII' den daha fazla dil, nk imdi yeryznde o gnlerde

olduundan daha farkl milletler var.30

Diller devletlerle birlikte oalr; yoksa devletler dillerle birlikte oalmaz.

Peki ya etnik kken?. Olaan kullanmnda etnik kken, hemen
hemen daima, aka belirtilmemi bir biimde, etnik bir grubun
yelerinin ortak karakteristik zelliklerinin kayna olduu kabul
edilen ortak kken ve soyla bantldr. Bir grup yelerini birbiri
ne balayp yabanclar dlamakta "akrabalk" ile "kan"n ak
stnlkleri olduundan, bunlar etnik milliyetilik asndan temel
neme sahiptir. '.'Kltr (Kultur) eitimle edinilemez. Kltr kan
. dadr. Bunun gnlimlizdeki en iyi kant, uygarlmza (Zi vilisa d
on) sahiplenmekten fazlasn yapamayan ama k itrmze asla a.
hiplenemeyen Yahudilerdir." Bylece 1 938'de Innsbruck'da
Nasyonal Sosyalist Kreislelter* olan Hans Hanak (ironik biimde,
ismi Slav kkenini ele vermektedir), Yahudiler erkeklerle kadnla
rn eitliini vazederek onlarn "yksek ve saygn stat"lerini yk
maya kalkt iin Innsbruck'lu Nazi kadnlan kutlarken, ancak

28. Shepard 8. Clough, A History of the Flemish Movement in Belgium: A

Study in Nationalism {New York, 1 930; yeniden basm, 1 968), s. 25. Dilsel bi
lincin gelimesindeki yavalk konusunda bkz. ayrca Val R. Lorwin, "Belgium:
religion, class and language in national politics", der. Robert A. Dahi, Political
Opposition in Western Democracies {New Haven, 1 966), s. 1 58ff.
29. S. B. Clough, A History of the Flemish Movement in Belgium, s. 2 1 -2.
30. Borst, Der Turmbau von Babel.
* Alm. Blge sorumlusu. (.n.)
83

anlk bir baar kazanmt.31 Ama ,etnik kkene genetik adan

yaldamann sala.n bir dayna yoktur, nk bir toplumsal r
gtlenme biimi olarak ,,tnik bir grubun esas temeli byolojik ol
maktan ziyade kltfireldir.32
Bundan baka, modern g bir kenara braksak bile, geni te
ritoryal milli devletlerin nfuslar, hemen hemen deimez biim
d ortak bir etnik kken iddiasnda bulunamayacak kadar heterojen
yapdadr. Avrupa'nn geni blgelerinin demografik tarihine bak
tmzda, zellikle baz blgelerin boaltld ve zamanla yeni
den yerleime ald (orta, dou ve g;eydou Avrupa'nn mu
azzam genilikteki blgelerinde, hatta Fransa'nn baz ke-
simlerinde olduu gibi) zamanlarda etnik gruplarn kkeninin ne
kadar ok eitli olabildiini biliyoruz.33 Gneydou Avrupa'daki
her halkn etnik yapsn oluturan, Avarlardan Osmanl Trkleri
ne kadar dalga dalga gelen Orta Asyal igalcilerin ve eitli kol
laryla Roma-ncesi liryallarn, Romanlarn, Greklerin, gmen
Slavlarn belirli karm (zellikle Romanya' da) bitmek tken
mek bilmeyen bir tartma konusudur. Bylece, kken itibaryla
Srp saylan ama imdi bir "milliyet" olarak grlen ve kendileri
ne ait bir federal cumhuriyete sahip olan Karadallar, Trk fethiy
le boalan blgeye yerleen Eflakl obanlar, Eski Srp Krall
'nn kalntlar ile Srp kyllerin bir bileimi olarak gr
nyordu.34 Kukusuz, diyelim on nc yzyl Macarlannn ken
dilerini etnik bir topluluk olarak grecekleri, nk Orta Asya'daki
gebe istilac dalgalarnn soyundan geldikleri, evrelerindeki
halklara hi benzemeyen bir dilin azlarn konutuklar, genel
likle zgl bir ekolojik ortamda, kendi krallklarnda yaadklar
ve elbette gemie dayanan eitli pratikleri paylatklar ya da
31 . Akt. Leopold Spira, "Bemerkungen zu Jrg Haider" (Wiener Tagebuch,
Ekim 1 988, s. 6).
32. Fredrik Barth'n Ethnic Groups and Boundaries'deki inandrc argmanna
katlyorum.
33. Theodore Zaidin, France 1 848-1945 (Oxford, 1 977), Cilt 1, s. 46-47.
34. lvo Banac, The National Question in Vugoslavia, s. 44. Bununla birlikte,
bu veriler 1 970'te, Karadallarla Srplarn ayn olmadklar varsaymna dayanan
bir cumhuriyetin bakentinde yaymlanan, kapsaml ve geni bilgiler ieren lsto
rija Crne Gore'den alnd iin, okur, Balkan tarih yazmnda daima rastland
zere, bir kulan bilenen baltalarn sesine ak tutmaldr.
84

btn bunlar iddia ettikleri yadsnmayacaktr. Ama bylesi rnek

ler zellikle yaygn deildir.
br yandan, Heredotu anlamyla etnik kken, geni toprak
paralarnda, hatta dank olarak yaayan, ortak bir ynetim yap
sndan yoksun olan insanlar n-milletler denebilecek ekilde bir
birine balayan bir eydi, bir eydir ve bir ey olabilir. Bu ere
ve pekfila Krtleri. Somalilileri, Yahudileri, Baskllar ve dier
lerini de kapsayabilir. Oysa bu tr etnik kkenin, modem milletin
zn oluturan bir milli devletin ekillenmesiyle, hatta antik
Grekler rneinin kantlad gibi bir devletle hibir tarihsel iliki
si yoktur. En gl ve kalc anlamyla "kabile" etnik kkeni dene
bilecek bir yapya sahip halklarn, yalnzca ister milli ister baka
ierikte olsun modern devletin empoze edilmesine kar direnmek
le kalmadklar, ayn zamanda ok yaygn biimde her trl devle
te kar koyduklar bile ileri srlebilir: Afganistan' da ve evre
sinde Putu dili konuanlar, 1 745'ten nce Kuzey skolar, Atlas
Dalan Berberileri ve hemen akla gelecek dier rnekler bunun
canl tanklardr.
Buna zt bir durum olarak, belirli bir ynetim yapsyla zde
letii kadaryla halk, aadan bir bakla dahi, kendi iindeki
etnik (ve dilsel) ayrmlarn (bunlar ok ak da olsa) stnde kal
yordu. 1 809'da Andreas Hofer'in nderliinde Franszlara kar
ayaklanan kutsal Tirol topran savunanlar arasnda hem Alman
lar ve talyanlar hem de kukusuz Ladin dili* konuanlar yer al
yordu.35 svire milliyetilii bildiimiz gibi birden fazla etnik
grubu ierir. Hatta, Byron zamannda Trklere bakaldran Yunan
dallarnn milliyeti olduklarn (geri bunun olanakszl kabul
edilmektedir) varsayarsak, en korkusuz savalarndan bazlar
nn Hellen deil Arnavut (Suliotes) olmalarna dikkat ekmeden
geemeyiz. Bundan baka, genellikle bir kere yola koyulunca ken
dileri icat etmi bile olsalar, rklk biiminde gl bir etnik bi
lince temellenen modern milli hareketlerin says ok azdr. zet
le, bu yzden, Don Kazaklarnn kendilerini kutsal Rusya
* Reto-Romanca, lsvire'nin baz blgeleri, Graubnden ve Tirol'n baz yerle
rinde konuulan dil. (.n.)
35. John W. Cole ve Eric R. Wolf, The Hidden Frontier: Ecology and Ethni
city an Alpine Valley (New York ve Londra, 1 974), s. 1 1 2-13.
85

toprann oullan yapan ba tanmlarken etnik kkeni ya da

ortak soyu saymamalarn hayretle karlamamalyz. in doru
su, bunu yapmakla akllca davranmlard, nk -zgr kyl
sava topluluklarnn ou gibi- kkenleri son derece karkt.
lerinden pek ou Ukraynal, Tatar, Polonyal ve Litvanyal ol
duu kadar, Byk Rus'tu. Onlar birletiren, kan deil inant.
Dolaysyla, etnik kkenin ya da "rk"n modem milliyetilikle
hibir ilgisi yok mudur? Belli ki v:ardr, nk vcut yapsndaki
gzle grlr farkllklar grmezlikten gelinemeyecek kadar ok
belirgindir ve bunlardan sk sk, milli ayrmlar deil, "biz" ve
"onlar" arasndaki ayrmlara iaret etmek ya da pekitirmek ama
cyla yararlanlmtr. Bu tr farkllklar zerine yalnzca nok
taya dikkat ekilmesi gerekir. Birincisi, bu farkllklar tarihsel an
lamda hem yatay hem dikey ayrc ilevi grm ve modem
milliyetilik andan nce, herhalde daha yaygn biimde btn
sel topluluklardan toplumsal katmanlar ayrmaya yaramtr. Ta
rihte renk ayrmclnn en yaygn kullanm, ne yazk ki, herhal
de ayn toplum ierisinde (rnein, Hindistan'daki gibi) daha ak
renkli insanlara daha yksek bir toplumsal konum atfeden ayrm
dr; bununla birlikte, hem kitlesel g hem de toplumsal hareketli
lik, "doru" rksal snflandrmn fiziksel grnme aldrmadan
"doru" toplumsal konumla el ele yryecei biimde, durumu
iyice apraklatrma, hatta ilikiyi tersine evirme etkisinde bu
lunabilmektedir. rnein And lkelerinde, alt orta snfa giren K
zlderililer otomatik biimde yeniden snflandrlarak, grnleri
nasl olursa olsun "melez" ya da cholos kategorisine girmektedirler.36
kincisi, "gzle grlr" etnik kken, daha sk biimde bir insa
nn kendi grubundan ziyade "baka grubu" tanmlamakta kullanl
dn gz nnde bulundurursak, olumsuz bir ierie sahiptir. Do
laysyla, rk klielerin ("Yahudi burnu") bir atasz ilevi
36. Buna karlk, kiinin toplumsal konumunu -herhalde byk ehre g etmi
olduundan- bilmeyenler onu salt rengine bakarak deerlendirir ve buna bal
olarak dlarlar. Buna gsterilen fke, 1 960'1 ve 1 970'1i yllarda, st katmanlara
trmanan taradaki Cholo ailelerin ocuklarnn kitle halinde hzla oalan ni
versitelere akn ettikleri srada, rencilerin politik adan radikallemelerinin
ortak nedenlerinden birisini oluturmaktayd. San Marcos Oniversitesi'ndeki
Maocu renci liderleriyle ilgili yaymlanmam incelemesinde bu noktaya dikkat
eken Nicolas Lynch'e teekkr borluyum.
86

grmesi, smrgecilerin dnyann her tarafnda "siyah" snfna

sokulan insanlar arasndaki renk farkllklarn pek grememeleri
ile ekik gzler ve san deri gibi "teki"nin ortak zellii olduuna
inanlan eylerin karsnda herhalde seici bir toplumsal baka
dayanan "bence hepsi birbirinin ayn" iddiasnn kayna buras
dr. En yzeysel bir incelemeyle dahi hemen kukuya kaplabile
cek durumlarda bile, yle iddia ediliyorsa (kesinlikle her rnekte
yle deildir oysa) bir insann kendi "milliyet"inin etnik-rksal a
dan homojen bir yapda olduu tartmasz doru saylmaktadr.
nk, hepsinin belirli bir siyah sa tipi gibi belirli fiziksel zellik
leri paylatktan durumlarda bile, bizim "milliyet"imizin yeleri
nin ok geni yelpazedeki byklk, biim ve grnmleri kapsa
d "biz"ce ak grnmektedir. Yalnzca "onlarn" gzyle
bizim hepimiz birbirimize benzeriz.
ncs, bylesine olumsuz ierik tayan bir etnik kkenin;
belki, gerekten etnik adan hemen hemen ya da btnyle homo
jen yapda olan bir halktan oluan, son derece ender rastlanan ta
rihsel devlet rnekleri arasnda yer alan in, Kore ve Japonya'daki
gibi bir devlet gelenei trnden bir eyle birletirilemedii ya. da
birletirilmedii srece, n-milliyetilikle hemen hibir zaman bir
ilikisi olmamtir.37 Buna benzer rneklerde etnik kken ile poli
tik sadakat pekala birbiriyle bal olabilir. Bildiim kadaryla
1944'teki yklndan beri in isyanlanndaki Ming hanedannn
oynad zel rol (Ming hanedannn yeniden baa geirilmesi
nemli gizli derneklerin programlarnda yer alyordu ve belki
halen de yer almaktadr), kendisinden nceki Moollar ile kendi
sinden sonrali Manu hanedanndan farkl olarak, saf inli yani
Han hanedanndan gelmelerine dayanr. Bu nedenle en belirgin
etnik farkllklar dahi, modem milliyetiliin douunda olduka
kk bir rol oynamtr. Latin Amerika' daki Kzlderililer, span
yol fethinden beri, zellikle halk rk esasyla kastlara blen span
yol smrge sisteminin pekimesi ve kurumsallamasyla, beyaz
lar ve melezler karsnda kkl bir etnik farkllk duygusu
37. Bugnk (Arap olmayan) Asya devletlerinden Japonya ile iki Kore'nin yzde
99'u homojen yapdadr ve in Halk Curnhuriyeti'nin yzde 94' Han hanedann
dan gelmektedir. Bu lkeler az ok kendi tarihsel snrlar ierisinde var olmu
lardr.
87

tamlardr.38 Bununla beraber, henz bunun bir milliyeti hare

kete dnt tek bir rnek dahi bilmiyorum. Hatta bunun, indi
genista entelekteller dnda, Kzlderilililer arasnda pan
Kzlderili duygular dourmasna bile ok ender rastlanmtr.39
Yine, alt-byk Sahra Afrikas'nda yaayanlarn ak renk derili
fatihler karsndaki ortak ynleri, grece koyu bir renkten olmala
rdr. Negritude, ** yalnzca siyah entelekteller ve elitler arasnda
deil, ayn zamanda koyu renkli bir insanlar topluluunun daha
ak renkli insanlarla her kar karya gelilerinde fiilen hissedi
len bir duygudur. Zencilik, politik bir faktr olabilir, ama yalnzca
renk bilinciyle, kurucular pan-Afrikac fikirlerden esinlenen Gana
ve Senegal dahil olmak zere, tek bir Afrika devleti bile doma
mtr. Renk bilinci, lke ii tek birlik noktalan yirmi-otuz yllk
smrge ynetiminden kaynaklanan eski Avrupa smrgelerinin
dourduu mevcut Afrika devletlerinin ekimine de direnememitir.
Bu yzden, on yedinci yzyl Kazaklarnn anlad biimdeki
kutsal Rusya kriterleriyle (yani, din ve krallk ya da imparatorluk)
ba baa kalyoruz.
.Plonya ve rlanda rneklerinin kantlad gibi, din ile milli
,
38. Bu konudaki standart alma olarak bkz. Magnus Mrner, El mestizaje en
la historia de lbero-America (Meksiko City, 1 96 1 ) ; ayrca bkz. Alejandro Lips
chutz, El problema racial en la conqulsta de America y el mestizaje (Santia
go de Chile, 1 963), zellikle Blm V. "Gelgelelim, Leyes de lndias .. sk sk
kastlara deinmekle birlikte, kavramlar ile terminoloji deiken ve elikili bir
grnm sunmaktadr'' (Semio Bagu, Estructura social de la Colonia, (Bue
nos Aires, 1 952), s. 1 22.
Yerli (.n.)
39. Bu konuda, bu blmn zmlemesini -bkz. s. 1 9 1 dorulayan balca is
tisna, hem mitlere hem de onu yeniden kurmay tasarlayan (yerellemi) hare
ketlere esin kayna olan Peru'daki lnka lmparatorluu'nun anlardr. Bkz. bir
antoloji almas olan, der. Juan M. Ossio A., ldeologia mesianica del mundo
andino (Lima, 1 973) ve Alberto Flores Galindo, Burcando un lnca: identidad
y Utopia en los Andes (Havana, 1 986). Gene de Flores'in Kzlderili hareketleri
ve onlarn yandalaryla ilgili mkemmel incelemesi unlar gstermektedir: (a)
mistis'e kar Kzlderili hareketleri znde toplumsal nitelikliydi; (b) kinci
Dnya Sava'na kadar And Kzlderililerinin kendilerinin Peru'da yaadklarn
bilmiyor olmalar (s. 321 ) nedeniyle bile olsa, bu hareketlerin "milli" ierii yoktu;
(c) o dnemin indigenista entelektelleri Kzlderililer hakknda hemen hibir
ey bilmiyorlard (rnein, s. 292).
** Zencilik. (.n.)
sp. Yerli Yasalar. (.n.)
88

bilin arasndaki balar ok sk olabilir. Aslnda, milliyetiliin

bir kitlesel g haline geldii yerlerde. bu iliki, bir aznlk ideolo
jisi ve eylemciler hareketi aamasnda olduundan daha yaknla
r grnmektedir. Siyonist militanlar Filistin Yishuv'unun kahra
manca gnlerinde gstere gstere jambon sandviler yemeye,
srailli fanatiklerin bugn yapmaya eilimli olduklar gibi, dinsel
tren balklar giymekten daha yatknlard. }}nmzde Arap l..
kelerinin milliyetilii slamiyet' le o kadar zdelemitir ki, dost
dman herkes bu durumu, Arap milliyetiliinin Msr ve Trki
ye Suriyesi'ne nclk yapan eitli Arap Hristiyan aznlklar,
Kptiler, Maruniler ve Grek Katoliklerle badatrmakta zodan
maktadr.40 Gerekten, milliyetiliin gn getike daha fazla
dinle zdelemesi, rlanda hareketinin de karakteristik bir zelli
idir ve stelik bunda artc olan hibir yan yoktur. Din, ortak
pratikle komnyon kurmann eski ve snanm bir yntemi, baka
koullarda ortak ynleri olamayacak insanlar arasnda bir tr kar
delik badr.41 Dinin Musevilik gibi baz biimleri zellikle be
lirli insan topluluklar asndan yelik iareti olarak tasarlanmtr.
Gene de din, n-milliyetilik asndan; daha dorusu, dine ge
nellikle (en azndan daha sava aamalarnda), "millet"in kendi
yelerinin ball zerine tekel kurmasna meydan okuyabilecek
bir g olarak ciddi bir ihtiyatllkla yaklaan modem milliyetilik
asndan paradoksal bir imentodur. Nasl olursa olsun, hakikaten
kabileye zg dinler, normal koullarda modern milliyetlere gre
ok kk bir alanda etkin olmakta ve dar alna abalarna
kar koymaktadrlar. br yandan, M altnc yzyl ile MS ye
dinci yzyl arasndaki eitli zamanlarda ortaya km olan
dnya dinleri tanm gerei evrenseldir ve bu yzden etnik, dilsel,
politik ve dier farkllklardan uzak durmak gibi bir amalar var
dr. mparatorluk dnemindeki spanyollar ile yerli halklar, bam
szlktan beri Paraguayl lar, Brezilyallar ve Arjantinliler,
Roma'nn ayn lde sadk ocuklaryd ve kendilerini dinleri ne40. George Antonius, The Arab Awakening (Londra, 1 938), arlkla u al
mada da desteklenmektedir: Maxire Rodinson, Marxisme et monde musul
man (Paris, 1 972), s. 587-602'de "Developpement et structure de l'arabisme'.
4 1 . Fred R. Van der Mehden, Religion and Nationalism in Soutleast Asia:
Burma, lndonesia, the Phillppines (Madison, 1 963), ok farkl dinlere inanan
lkelerin ele aln bakmndan olduka yararldr.
89

deniyle ayn topluluklar diye gremezlerdi. Ne ans ki "evrensel

hakikatler" genellikle birbirleriyle mcadele ierisindedirler ve bir
dinin snrndaki halklar, Ruslarn, Ukraynallarn ve Polonyalla
rn Ortodoks, Uniate ve Roma Katolii olarak ayrlabilmeleri gibi
(Hristiyanlk birbirine rakip "evrensel hakikatler" dourmaya en
uygun kaynak olduunu kantlamtr), bazen etnik bir iaret ola
rak bir baka dini seebilirler. Herhalde in'in byk Konfys
imparatorluunun karadan, baka dinlere (asl olarak Budizm'e,
ama aynca slamiyet'e) bal olan, ok geni bir yan-daire olutu
ran kk halklarla kuatlmas ayn fenomenin bir parasdr.
Bununla beraber dikkat ekici baka bir nokta, milletlerst dinle
rin egemenlii, her koulda dnyann modem milliyetiliin geli
tii blgelerinde, dinsel-etnik kimlie baz snrlar dayatyordu.
Bu snrlama evrensel deildir ve grld yerlerde bile genellik
le sz konusu halk btn komularndan deil, yalnzca bir ks
mndan ayrmaktadr; rnein Litvanyallar, Roma Katolik Kili
sesi' ne bal olmalar nedeniyle Ortodoks Ruslar ile Beyaz
Ruslardan ve Lutherci Almanlar ile Letonyallardan ayrmakta,
ama ayn derecede ateli Katolikler olan Polonyallardan ayrma
maktadr. Avrupa'da yalnzca diniyle tanmlanan biricik rnek,
Protestarilardan baka komular olmayan milliyeti rlandallar
dr.42
yleyse dinsel-etnik kimlik, bulunduu yerde, tam olarak ne
anlama gelmektedir? Aktr ki baz rneklerde, etnik bir dinin se
ilmesinin nedeni, bir halkn kendisini ilk planda komu halklar
veya devletlerden farkl hissetmesidir. ran, hem Zerdt dinine
bal bir lke hem de slamiyet' e geiinden ya da her halukarda
Safavilerden beri bir ii lke olarak kendi ilahi yolunu izmitir.
rlandallar, ancak Reformasyon'a ynelen ngilizleri izlemeyi ba
aramadklar, belki de bunu reddettikleri zaman Katoliklikle z
delemeye balamlard ve en iyi topraklarn ele geiren Pro* Papa'nn yetkisini kabul etmekle birlikte kendi ayin ve adetlerini koruyan dou

kiliseleri ve bunlara ye olanlar. .n.)

42. Bununla birlikte, on dokuzuncu yzylda ateli dindarlar ile kaytszlar ya da
dinsizler arasndaki ayrm, milli-dinsel iaretler takma konusunda ek ihtimalleri
gndeme getiriyordu. Bu durum, Katolik kilisesini, Britons, Baskllar ve Flaman
lar gibi hareketlere sempati duymaya yneltmitir.
90

testan gmenlerin lkelerinin bir blmn toptan smrgeletir

mesi yznden din deitirmeleri ihtimali de yoktu.43 ngiltere ve
skoya kiliseleri, skoki kilisesi Ortodoks Kalvinizm'i temsil et
mekle birlikte, politik temelde tanmlanmtr. Herhalde o zamana
kadar ayn bir dinsel yol tutturmaya fazla eilimli olmayan Galler
halk da, on dokuzuncu yzyln ilk yansnda, son zamanlarda
derin aratrmalara konu olan bir milli bilincin edinilmesinin bir
boyutu olarak en masse* Protestan mezhebine gemiti.44 br
yandan, farkl dinlere gemenin iki farkl milliyet yaratmaya katk
da bulunaca da ayn derecede aktr, nk Hrvatlar, ortak bir
kltr dilini paylatklar Srplardan ok ak biimde ayran ke
sinlikle Roma Katoliklii (yan rn olan Latin alfabesiyle birlik
te) ile Ortodoksluktur (yan rn olan Kril alfabesiyle birlikte).
Oysa, Arnavutlar gibi aka n-milli bilince sahip olan ve ayn
zamanda Galler byklndeki bir toprak parasnda genellikle
rastlanandan daha fazla dinsel farkllklarla (slamiyet' in eitli bi
imleri, Ortodoksluk, Ron;.a Katoliklii) blnen halklar da vardr.
Nihayet, ayn dinsel kimliin ne kadar gl olursa olsun bal ba
na milliyetilie benzer bir anlam yklenip yklenmedii belli
deildir. ,eitli dinsel topluluklarn baz anlamlaryla zerk ve
kendi kendini yneten birimler olarak stn bir otoritenin egemen.
lig inde (Osmanl mparatorluu'nda olduu gibi) bir arada yaa
dklan k-birlikli devlet modeline artk rastlamadmzdan, m:..
dem eilim ikisini de /din le milliyetilik -.n./ zms eme
ynilndedir.45 Pakistan'n, pekala Mslmanlarn zel duygular
veya ihtiyalarn yeterince dikkate almayan btn Hindistan a
pndaki bir milli harekete bir tepki saylabilecei halde, o zamanki
Hint mparatorluu'nun Mslmanlar arasnda gelien bir milli
hareketin rn olduu kesinlikle ak deildir. Aynca, (modern
43. Antrim gibi bir kazada bir avu topraa dokunmann bir adama bu topran
geldii yerde oturanlarn Katolik mi yoksa Protestan m olduunu syletecei
anlatlr.
* Topluca, kitle halinde. (.n.)
44. Kr. Gwyn Alfred Williams, The Welsh in their Hlstory (Londra ve Canber
ra, 1 982); "When was Wales?" (Londra, 1 985).
45. Osmanl lmparatorluu'ndaki millet sistemi zerine bkz. H.A.R'. Gibb ve
H.A. Bowen, lslamic Society in the West (Oxford, 1 957), Cilt I, Ksm 2, s.
21 9-26.
91

milli devlet anda toprak paylam eldeki tek forniil olarak g-

rnd halde) Mslman Birlii'nin bile en son zamanlara kadar
ayn bir teritoryal devleti dnd ya da Cinnah 'n (Cinnah ger
ekten Mslman bir milliyetiye benziyordu, nk kesinlikle
dine bal olan bir mmin deildi) uzlamaz tutumu olmasayd
ayn devlet kurmakta srar edip etmeyecei de ak deildir. Ama
sradan Mslmanlarn ok byk ksmnn milli dzey yerine ko
mnal dzeyde dndkleri, milletlerin kendi kaderini tayin et
mesi kavramnn Allah' a ve O'nun Peygamberi'ne inanmakla ba
daabileceini anlamayacaklar ok kesindir.
Kuku yok ki Pakistanllar imdi kendilerini (Bangladeliler
gibi) deiik dnemlerde ayn devletlerde yaam olan ayn bir
(Mslman) milletinin yeleri olarak grmektedirler. Kukusuz
Bosnal ve inli Mslmanlar da, hknetleri onlara bir milliyet
gibi davrandndan, eninde sonunda kendilerini bir milliyet saya
caklardr. Gelgelelim, pek ok milli olgu gibi bu da ex post facto*
bir geme olacaktr ya da yle olmutur. Gerekten, slamiyet'in
dier dinlerle snr olduu ok geni bir alanda, Mslmanlarn s
lamiyet'le dinsel zdelemelerinin gc orannda ran dnda,
net bir biimde slamiyet damgas tayan n-milli ya da milli ha
reketlere ya hi rastlanmaz ya da ok az rastlanmaktadr. Bugn bu
tr hareketlerin srail' e kar ya da belki de Sovyet Orta Asya
cumhuriyetlerinde geliebilmesi baka bir konudur. Ksacas, din
ile n-milli veya milli kimlik arasndaki ilikiler, karmakln
ve an derecede anlalmaz ieriini korumaktadr. Bu ilikiler
basit genellemelere kesinlikle uygun dmezler.
br yandan, Gellner' n iaret ettii gibi,46 ,bir halkn genellik
. le dnya din.lerinden birine geerek daha geni J<.ltrlerle, zellik
. le yzl kltrlerle ba kurmas, etnik gruplarn daha sonra mille
,e cin.mekte ve ylesine bir yap kurmakta yardmna J;>a_
,vurabUecei yantajlar kazanmastn'a olanak tanr. Gellner'n ikna
edici szlerle savundt1u zere, daha geni k i rlerle bu ekilde
ba kuran Afrikal gruplar milliyetilii gelitirmek asndan
bakalarna gre daha iyi bir konumda bulunmaktadrlar. Bum.n
rnei, hem Hristiyan Amharallann hem de Mslman Somalili
Sonradan-ortaya kan. (.n.)
46. Gellner, Nations and Nationalism (Oxford, 1 983).
92

lerin, her ikisi de "ehl-i kitap"tan (geri Gellner'a gre bunlar

rakip ve deiik kitaplard) olduklar iin, "devlet halk" haline
gelmeyi daha kolay grdkleri Afrika Burnu'ydu. Hristiyanln
kollarndan birine gemenin modem kitle milliyetiliine benze
yen ve alt-Byk Sahra' daki dier tek politik fenomen olan, 1967
Biafra ayrl ile Gney Afrika Milli Kongresi zerinde ne kadar
etkili olduu bilinmese bile, bu yaklam akla uygun grnmekte
dir.
Din n-milliyetin zorunlu bir iareti deilse bile (geri hem Ka
tolik Polonya'nn hem de Mslman Trklerle Tatarlarn basksn
hisseden on yedinci yzyl Ruslar asndan bu anlalabilir bir
durumdur) kutsal ikonlar modem milliyetiliin olduu kadar n
milliyetin de ayrlmaz bir parasn oluturur. Kutsal ikonlar, as
lnda hayali olan bir toplulua tek bana elle tutulur bir gereklik
sunan sembolleri, ritelleri ya da ortak kolektif pratikleri temsil
eder. Bunlar, paylalan imgeler (ikonlar yleydi) ya da Msl
manlarn her gn be vakit kldklar namazlar gibi pratikler, hatta
Mslmanlarn Allahekber'i, Yahudilerin Shema Yisroel'i gibi
ibadet szckleri olabildii kadar, Meksika'daki Guadalope Baki
resi ya da Katalonya' daki Montserrat Bakiresi trnde bir millet
oluturacak byklkte toprak paralaryla zdeleen bir ad ta
klm imgeler de olabilir. Kutsal ikonlar, Greklerin olimpiyatlar
gibi dank gruplar bir araya getiren yarmalar ya da periyodik
festivaller ile Katalan Jocs Florals, Galler'deki Eisteddfodau ve
dierleriyle ayn dorultuda daha yakm milliyeti bulular olabi
lir. Kutsal ikonlarn neminin bir kant, basit renkli kuma para
larnn -yani, bayraklarn- evrensel dzeyde modern milletlerin
sembolleri olarak kullanlmas ve bunlarn son derece deer veri
len ritel tekrarlar ya da tapnma eylemlerini artrmasdr.
Bununla birlikte, din rneindeki gibi, "kutsal ikonlar" da bii
mi ve nitelii nasl olursa olsun bir n-milletin sembolleri ilevi
gremeyecek kadar ya ok geni ya da ok dar olabilir. Bakire
Meryem'i Katolik dnyasnn snrl bir kesimine hapsetmek zor
dur; bir n-milli sembol haline gelen her yresel Bakire'ye kar
lk, snrl topluluklarn azizeleri olarak kalan onlarca ya da yz*. Galler'de edebiyatlarla saz airleri iin her yl dzenlenen yarma. (.n.)
93

}erce rnek vardr, aksi takdirde bizim amacmz asndan hibir

ie yaramazd. n-milli adan en tatmin edici ikonlar, ak ki,
zellikle, rnein n-millet aamasnda bir devletle, egemenlik
alan gelecekteki bir milletin snrlarna denk den ilahi ya da
ilahi gle donatlm bir kral veya imparatorla ilikilendirilen
ikonlardr. Konumlan gerei (ex officio) kiliselerinin ba olan
egemenler (Rusya' daki gibi) doallkla bu arma dayanyor
lard, ama ngiltere ve Fransa'nn yce krallklar da ikonlarn po
tansiyel gcn kilise ile devletin ayrt yerlerde bile kantlar
lar.47 Millet oluturma olanan barnda tayan grece bir avu
teokrasi bulunduundan, salt ilahi otoritenin ne kadar yeterli oldu
unu deerlendirmek zordur. Bu soru, Moollarn ve Tibetlilerin
ya da Bat'ya daha yakn olan ortaa Ermenilerinin tarihini ara
tran uzmanlara braklmaldr. Neo-Gelflerin* talya'da papalk
etrafnda bir talyan milliyetilii ina etmeyi denedikleri zaman
anladklar gibi, on dokuzuncu yzyl Avrupas'nda ilahi otorite
kesinlikle yeterli deildi. Papalk de facto bir talyan kurumu,
1 860'tan nce ise doru anlamyla btn talya'y kucaklayan biri
cik kurum olduu halde Neo-Gelfler baarl olamamlard. Bu
nunla birlikte, Kutsal Kilise'nin, bilhassa Papa IX. Pius dnemin
de, kendisini -brakn milliyeti bir kurulua- yerellemi bir milli
kurulua dntrmesi pek beklenemezdi. On dokuzuncu yzyl
da papalk bayra altnda birlemi bir talya'nn neye benzeye
cei, zerinde speklasyon yrtmeye bile demeyen bir konudur.
Bylece n-milliyetiliin son ve neredeyse kesinlikle en belir
leyici olan kriterine, yani ,ait olna ya da kalc bir politik biri.me ait
olma bilincine geliyoruz:48 Bilinen en kuvvetli n-milli imento,
kuku yok ki, (zellikle daha sonraki "millet"in erevesini olu
turan devlet, Byk Ruslar, ngilizler ya da Kastilyallar gibi zel
bir Staatsvolk yani devlet-halkla birlikte anlyorduysa) on doku47. Bu konunun klasik ele aln hala u almadr: Marc Bloch, Les Rois tha
umaturges (Paris, 1 924).
* Ortaada papa yanls olup imparatora kar kan bir italyan politik grubun
yeleri. (.n.)
48. Gene de bu bilincin btn insan gruplarn ayn ekilde etkiledii, ya da mo
dern "millet"in topraklar gibi bir eyi kapsad veya modem milliyeti ierdii d
nlmemelidir. Sanrm Bizans mirasna dayanan popler Grek bilinci Roma
lmparatorluu'nun (romaiosyne) bir paras olmay da iine alyordu.
94

zuncu yzyl jargonuyla"'l?tarihsel bir millet" olacaktr. Gene de bu

noktada milli tarihselliin dorudan ve dolayl etkileri arasnda
ak bir ayrm yaplmas gerekmektedir.
nk ou rnekte, aslnda daha sonraki millet-halkn szck
daarn formle eden "politik millet", bir devlette .yaayanlarn
kk bir kesiminden, yani ayrcalkl elit kesim, soyluluk ile
gentry'den daha fazlasn kapsayacak ekilde anlalmaz. Fransz
soylular Hal Seferleri'ni gesta Dei perfrancos** olarak tanmla
dklar zaman, han zaferini, Fransa' da yaayanlarn byk ks
myla, hatta (yalnzca kendilerini Franklarn torunlar olarak g
renlerin ounun, hkmettikleri halk Franklarn fethettikleri
insanlarn torunlar sayacaklarndan dolay bile olsa) on birinci
yzyln sonundaki ismiyle hegzagonun (altgenin) kk bir par
asyla ilikilendirme niyeti tamyorlard. (Okul kitaplarnda
"atalarmz"n Franklar deil Galyalar olduunda srar eden cum
huriyetin demokratik amalar uruna bu gr tersyz edilmi ve
devrim sonrasnn Kont Gobineau gibi gericileri tarafndan gerici
ve eugenic amalarla onaylanmt.) "Soyluluun milliyetilii";
" unsur olan natio, politik fidelitas ve communitas, baka bir de
yile 'milliyet' , politik 'sadakat' ve 'politik topluluk' kategorile
ri ... sosyo-politik bilinte ve toplum ierisindeki bir grubun (einer
gesellschaftlichen Gruppe) duygularnda birletii"49 kadaryla
kesinlikle n-milli olarak deerlendirilebilir. Macarlarn ve Polon
yallarn bir milleti fikrinin St. Stephen ya da Polonya Birlii'nin
hkmranlndaki topraklarda yaayanlarn byk bir blm
nn modern milli tanmlar uyarnca Macar ya da Polonyal olma
masyla en ufak bir glkle karlamadan uyuabildii Polonya
ve Macaristan gibi lkelerde, daha sonraki milliyetiliklerin doru
dan atas kesinlikle budur. nk bu plebyenler nasl olduysa Ma
car ve Polonyal olmu plebyenlerden bakas deildi. Bunlar do
as gerei "politik millet" sahasnn dnda kalyorlard. Ve ne
olursa olsun, bu "millet" modern milliyetle kartnlmamaldr.so
Soyluluun altndaki orta snf, aydn tabaka. (.n.)
Lat. Tanr'nn Hallar aracl ile baard iler. (.n.)
49. Jen Szcs, Nation und Geschichte (Budapete, 1 99 1 ) , s. 84-95.
50. "Soyluluk, sistemli iletiimini -bunu yapacak biricik snft- idari blgeleriyle
ve 'Hrvat politik milleti' gibi sorunlar tartp kararlar aldklar Zmreler Diye-

95

Akas, "politik millet" kavram ve szck daar sonuta,

hemen hemen kesinlikle gemie dnk bir bakla milliyetiliin
savunduundan ok daha sonra gndeme gelmekle birlikte, bir l
kede yaayanlar kitlesinin oluturduu varsaylan bir millete ge
niletilebilirdi. Dahas, ikisi arasndaki balar hemen hemen ke
sinlikle dolaylyd, nk bir krallktaki sradan insanlarn
kendilerini stn egemen, kral ya da ar araclyla lkeyle ve
halka zdeletirebilmeleri iin yeterince kant varken (Jeanne
d' Arc'n yapt gibi) kyllerin, kanlmaz olarak huzursuzluk
larnn balca hedefini temsil eden lordlar topluluunun olutur
duu bir "lke"yle zdelemeleri pek mmkn deildir. Kyller
kendi lordlarna bal ve sadk kalsalar bile, bu ballk ne gentry
tabakasnn dier kesimlerinin karlaryla zdelemeyi ne de
kendisinin ve onlarn yurtlarndan daha geni bir lkeye bal ol
may ierecektir.
Gerekten, millet-ncesi ada, on beinci ve on altnc yzyl
Avrupas' ndaki gibi, bugn yabanc igalcilere kar zerk bir
halka dayal milli savunma hareketi snfna sokacamz bir du
rumla karlatmzda, byle bir hareketin ideolojisi milli deil,
. toplumsal ve dinsel bir ierik tayacaktr. Kyller, bellatores
olarak grevleri Trklere kar onlar savunmak olan soylularn
kendilerine ihanet ettiini ileri srm grnmektedirler. Sakn i
galcilerle gizli bir anlama yapm olmasnlard? Bylece, bir
hal seferiyle dinsizlie kar gerek iman savunmak sradan in
sanlara kalmt.51 Bu tr hareketler belirli koullarda, Huss Bo
hemya'da -ilk Huss ideoloji ek milli nitelikte deildi- ya da H
ristiyan devletlerin askeri snrlarnda silahl ve grece serbest
kalm olan kyller arasnda olduu gibi, daha geni kapsaml,
halka dayal bir milli yurtseverliin temelini yaratabilir. Daha nce
ti'nde srdryordu. Bu, 'milliyet'siz, ... yani milli bilinci olmayan bir milletti. ..
nk soyluluk kendisini Hrvat etnik topluluun dier yeleriyle, kyller ve ka
saballarla zdeletiremiyordu . Feodal 'yurtsever' 'anayurdu'nu seviyordu, ama
anayurdu, kendisi gibi soylu olanlarn malikaneleri ve mlkleri ile onun 'kral
lk'yla snrlyd. Feodal 'yurtsever'in gznde, kendisinin de bir yesi olduu
'politik millet' eski devletin topraklar ve gelenekleri demekti." Mirjana Gross, "On
the integration of the Croatian nation: a case study in nation-building", East Eu
ropean Quarterly, XV, 2 Haziran 1 98 1 , s. 212.
51. Szsc, Nation und Geschichte, s. 1 1 2-25.
96

grdmz zere, Kazaklar buna bir rnektir. Gelgelelim, devlet

geleneinin salam ve kalc bir ereve sunmad yerlerde, ta
bandan gelien halk yurtseverlii genellikle srekli biimde mo
dern milli yurtseverlie doru gelien bir ey olarak grlemez.52
Ama elbette bunun eski rejimin hkmetlerinden beklenmesine
ok ender rastlanyordu. Bylesi rejimlerde tebaann grevi, zel
likle askeri ykmllklerle grevlendirilenlerin dnda, sadakat
ya da hrs deil, itaat ve skunetti. Byk Friedrich, kendisine
sadk olan Berlinlilerin bakenti igal etmek zere olan Ruslar
yenilgiye uratmas iin yardm etme nerilerini, savalarn sivil
lerin deil, askerlerin ii olduu gerekesiyle kzgnlkla reddet
miti. Ve hepimiz, mparator Il. Francis'in kendisine bal Tiroll
lerin gerilla ayaklanmasna tepkisini hatrlarz: "Bugn onlar
benden yana yurtseverler, ama yarn bana kar yurtseverler olabi
lirler."
Gene de gnmzdeki ya da gemiteki tarihsel (veya gerek)
bir devletin yesi olma u ya da bu ekilde, sradan insanlarn bi
lincinde dorudan n-milliyetilik (veya belki de, Tudor ngiltere
si'nde olduu gibi, modern yurtseverlie yakn bir ey) yaratma
etkisinde bulunabilirler (Shakespeare'in ngiliz tarihiyle ilgili pro
pagandist oyunlarna bu sfat yaktrmamak bilgilik taslamak
olacaktr; ama. elbette oyunu ayakta izleyen seyircilerin bizimle
ayn yorumu yaptklarn dnmeye hakkmz yok). On doku
zuncu yzyl ncesi Srplarn n-milli duygularn yadsman
hibir temeli yoktur ve bunun nedeni, Srplarn komu topraklar
daki Katolikler ile Mslmanlar karsnda Ortodoks olmalar (bu
nitelik olar Bulgarlardan ayrmazd deil, Trklerin bozguna
uratt eski kralln anlarnn arklarda ve kahramanlk
hcayelerinde, belki daha dorusu, Srp krallarnn ounu takdis
etmi o.lan Srp kilisesinin gnlk ayin kitaplarnda korunmasyd.
Rusya' da bir arn bulunmas, Ruslarn kendilerini millete benze
yen bir ey olarak grmelerine yardmc oluyordu kukusuz. Bir
devlet geleneinin, amac milleti teritoryal bir devlet olarak yer
letirmek olan modem milliyetiliin gzndeki potansiyel pop
ler cazibesi herkese bilinmektedir. Bu tr hareketlerin bazlar,
52. A.g.y., s. 1 25-30.
F7/MllleUer ve Milliyetilik

97

bundan dolay, sonuncu nemli krallklar M birinci yzylda

kalan Ermeniler ya da milliyetileri kendilerini (inanlmayacak bi
imde) soylu "Hrvat politik milleti"nin miraslar sayan Hrvat
lar rneindeki gibi, gemiteki uygun (ve etkileyici) bir milli dev
let aray iinde halklarnn gerek belleini ok gerilere
gtrmeye srklenmilerdir. Her zamanki gibi, on dokuzuncu
yzyl milli propagandasnn ierii, sradan insanlarn milli dava
ya balanmadan nce fiilen ne dndkleri konusunda gvenil
mez bir klavuzdur.53 Bu, elbette, daha sonra milliyetiliin onun
zerinde ina edilebilecei n-milli kimliin Ermeniler arasnda
ya da (herhalde aka daha dar kapsamda olmakla birlikte) on do
kuzuncu yzyldan nce Hrvat kyllerde var olduunu yadsmak
anlamna gelmez.
Oysa, n-milliyetilikle srekliliin bulunduu ya da yle g
rnd rneklerde bile pekala yapay olabilir bunlar. Ne olursa
olsun, Yahudi n-milliyetilii ile modem Siyonizm arasnda ta
rihsel bir sreklilik yoktur. Kutsal Tirol toprandaki Alman sakin
ler, bizim yzylmzdaki Alman milliyetilerin bir alt tr, doru
su Adolf Hitler'in cokulu destekleyicileriydi. Ama konuyla ilgili
yaznda mkemmel biimde zmlenmi olan bu srecin, pan
Cermen milliyetiler aksini dnseler bile, (etnik ve dilsel bakm
dan Alman olan) hanc Andreas Hofer nderliinde gerekletiri
len 1 809 Tirol halk ayaklanmasyla zsel bir ba yoktur.54 Bazen
gerekten, ikisi ayn anda ve i ie gemi bir halde var olsa bile,
n-milliyetilik ile milliyetiliin hi akmadn anlayabiliriz.
On dokuzuncu yzyl banda Yunan milliyetiliinin okuryazar
savunucular ile rgtleyicileri tartma gtrmez biimde, lke
dndaki eitimli, yani klasik eitim alm, Yunanistan hayranla
rnn da cokusunu uyandran antik Bellen' in anl gemi d
ncesinden esinlenmilerdir. Ve onlar tarafndan ve onlar iin
gelitirilen milli yaz dili olan Katharevousa, Themistocles ile Pe
ricles 'in torunlarnn dilini', onu bozmu olan iki bin yllk klelik
ten kurtarp gerek kaynana gtrmeye alan adal bir neo53. Buna yeterince yer ayramama, 1. Banac'n aslnda mkemmel olan tartma
sn, sorunun H rvatlarla ilgili ynnde zayflatmaktad r.
54. Gole ve Wolf, The Hidden Frontier, s. 53, 1 1 2- 1 3.
98

klasik dildi ve halen de yledir. Gene de yeni bir bamsz milli

devletin oluumu uruna silaha sanlan gerek Yunanllar, talyan
larn Latince konumasndan daha fazla eski Yunanca konumu
yorlard. Yazp kullandklar dil ada Yunanca'yd. Pericles,
Aeschylus, Euripides ve antik Isparta ile Atina devletlerinin zafer
leri onlar iin, bir anlam ifade ediyorsa bile, ok az ey anlatyor
du; bunlar duyduklar zaman kendi devirleriyle bir ilinti kurmu
yorlard. Paradoksal bir durum olarak, Yunanistan'dan ok Roma
yanlsydlar (romaiosyne); yle ki, kendilerini Hristiyanlam
Roma mparatorluu'nun (yani, Bizans'n) miraslar gryorlar;
Mslman kafirlere kar Hristiyanlar, Trk kpeklere kar Ro
mallar olarak savayorlard.
Bununla beraber, yalnzca imdi aktardmz Yunan rneine
bakarak bile, n-milliyetiliin, grld yerlerde, ikisi arasnda
ki farkllklar ne kadar byk olursa olsun, n-milli topluluun
mevcut sembolleri ile duygulan modern bir davann ya da modern
bir devletin arkasnda seferber edilebildii srece, milliyetiliin
iini kolaylatrd aka ortadadr. Ancak bununla, ikisinin
ayn ey olduunu, hatta mantk asndan veya kanlmaz olarak
birinin brne zemin hazrlamas gerektiini sylyor deiliz.
nk, tek bana n-milliyetiliin, aka, brakn devletleri,
milliyetleri, milletleri oluturmaya bile yetmediini herkes gr
mektedir. Devletli ya da devletsiz milli hareketlerin says, gn
mzn potansiyel millet olma kriterleriyle bu tr hareketleri olu
turabilecek insan gruplarnn saysndan aka ok daha az; n
milli balardan ayrt edilmesi ok g olacak bir ekilde birbirine
ait olma duygusu tayan topluluklarn saysndan ise kesinlikle
daha azdr. stelik bu durum, ( 1 .800 nfuslu Falkland Adala
r' nn, dier adyla Malvina'nn kendi kaderini tayin etmesi soru
nunu bir kenara braksak bile) bamsz bir Sahra mileti uruna sa
vaan 70.000 kiilik ya da Kbns'n Trk kesimi adna fiilen
bamszlk ilan eden yaklak 1 20.000 kiilik halklarn ciddi bi
imde bamsz devlet olma iddialaryla ortaya kmalarna kar
n byledir. Gnmzde milliyetiliin grnte evrensel apl
bir ideolojik egemenlii bulunduunun bir tr gz yanlmas oldu
unda Gellner' a katlmak gerekmektedir. Baz potansiyel milli
99

gruplarn, bu staty iddia ederken, benzer iddialarla ortaya kan

(gariptir ki pek ou da byle bir iddiada bulunmaz) dierlerini
dlad bir dnyadan baka bir milletler dnyas var olamaz.
n-milliyetilik yeterli olsayd, imdiye kadar Mapuche ya da Ay-,
mara' da da eiddi bir milli hareket grnrd. Ama bu tr hareket
ler yarn kendini gsterire. bunun nedeni baka faktrlerin araya
girmesi olur.
kincisi, ciddi olarak devlet zlemi duyan milli hareketler iin
bir n-milli temel istenilir, belki de temel bir nem tarken (gene
de bir devlet yaratmak iin bal bana yeterli deildir), bir devle
tin kurulmasndan sonra milli yurtseverliin ve sadakatin ekillen
mesi asndan n-milli temelin vazgeilmez bir nemi yoktur. Sk
sk gzlemlendii zere, milletler, devletin temelini oluturmaktan
daha ok, bir devletin kurulmasnn sonucu olarak ortaya karlar.
Btn zgl milli karakteristik zellikleri ve millet olma kriterleri
on sekizinci yzyln sonundan itibaren yerleiklik kazanan, asln
da .devletin ve lkenin kuruluundan nce var olamayacak olan
}tli devletlerin ak rnekleri Amerika Birleik Devletleri ile,
Avustralya' dr'.. Ancak bir devletin yalnzca kurulmasnn kendi
bana bir millet yaratmaya yetmediini de kendimize hatrlatmamza gerek yoktur.
Son olarak ve her zaman yapld gibi bir uyanda bulunmak
yerinde olacaktr. Grece kendini en az ifade edebilen insanlarn
zihinlerinde neler olup bittii; hatta baHi neler dnd konusunda,
bu insanlarn sadk kaldklarn iddia ettikleri milliyetler ile milli
devletlere kar dnce ve duygulari zerine emin biimde konu
amayacak kadar az ey biliyoruz. n-milli kimlik ile daha sonra
ki milli ya da devlet yurtseverlii arasndaki gerek ilikiler bu ne
denle genellikle karanlkta kalmaktadr. Nelson'un Trafalgar
Sava'ndan hemen nce donanmasna, ngilterenin herkesten g
revini yapmasn beklediini syledii zaman neyi kastettiini bili
yor, ama o gn Nelson'un denizcilerinin (bazlarna yurtsever de
nebileceinden ktikulanmak mantkszlk olsa bile) akillanndan
neler getiini bilmiyoruz. Milli partiler ile hareketlerin onlara
arka kan millet yelerinin desteini nasl yorumladn biliyor,
ama bu mterilerin, milli politika satclarnn bir paket olarak
100

kendilerine sunduu ok eitli mallan satn aldktan sonra neler

dndklerini bilmiyoruz. Yer yer millet yelerinin istemedikleri
eyin ne olduu konusunda -rnein, rlanda halknn Kelt dilinin
genel kullanm gibi- ak bir fikir yrtebiliriz, ama bu tr sessiz,
seici referandumlar yaplmas pek mmkn deildir. Srekli ola
rak, insanlara renmedikleri bir ders ve girmedikleri bir snava
gre not verme riskiyle kar karyayz.
rnein, olduka akla uygun grnd ve milliyetilerle milli
hkmetler doallkla buna yatkn olduklar iin, bir yurtseverlik
kant olarak anayurt uruna lmeye hazr olmamz dnn.
Daha sonra, milli arlara herhalde daha ak olan il. Wilhelm ile
Hitler'in askerlerinin, muhtemelen pek motive olmam, prensleri
tarafndan paral asker olarak kiralanan on sekizinci yzyl Hes
senlilerinden* daha cesurca dtklerini grmeyi bekleriz. Oysa
byle mi olmutur? Diyelim, henz milli yurtseverler diye deer
lendirilemeyecek olan Birinci Dnya Sava' ndaki Trklerden ya
da ok ak biimde ne ngiliz ne de Nepal milliyetiliinin hare
kete geirdii Gurkalardan daha iyi mi savamlard? Yant
almak ya da aratrma tezi hazrlamaya tevik etmek amacyla
deil de, zellikle modem milliyetiliin tartma gtrmez dere
cede kitlesel bir politik g haline gelmesinden nceki dnemde
sradan insanlarn milli bilincinin etrafn kuatan sisin younlu
unu gstermek amacyla byle olduka sama sorular formle
edilmektedir. Bat Avrupa'da bile ou millet asndan bu aama
ya on dokuzuncu yzyln son zamanlarna kadar geilmemiti.
yleyse en azndan, ileride greceimiz gibi, ierii deilse bile
seimin ne olduu akla kavumaktayd.

Amerikan i Sava srasnda l ngiliz hkmetinin kulland Hessenli paral askerlere atf yaplyor. (.n.)

101

III. HKMETLERN PERSPEKTF

imdi gzlerimizi tabandan, Fransz Devrimi'nden sonra devletleri

ve toplumlar ynetenlerin millet ve milliyet sorunlar zerine kafa
yorduklar yksek doruklara evirelim.
Pek ok adan on altnc-on yedinci yzyllardaki byyen
Avrupa prenslikleriyle ncelenmekle birlikte, sistemli olarak Fran
sz devrimleri anda ekillenen karakteristik modem devlet,
ou adan yeni bir olguydu. Modem devlet, ynettii insanlarn
hepsini kucaklayan (tercihen srekli ve blnmemi) bir toprak
paras olarak tanmlanyor, kendisi gibi dier toprak paralarn
dan belirgin snr izgileriyle ayrlyordu. Modem devletin politik
dzlemde kendi halk zerinde, ara yneticiler ve zerk kurulular
sistemine gerek duymayan, dorudan bir egemenlii ve ynetimi
1 02

sz konusuydu ve eer mmknse, topraklarnda yaayan herkese

ayn kurumsal ve idari dzenlemeleri (her ne kadar Devrim
a 'ndan sonra artk ayn dinsel veya laik-ideolojik dzenleme
lerden sz edilmese de) dayatmann yollarn aryordu. Modem
devlet gn getike kendi tebaasnn yani yurttalarnn dnce
lerini dikkate almak zorunluluuyla yz yze geliyordu, nk
yeni politik dzenlemelerde yurttalarna bir sz hakk (genellikle
eitli trde seilmi temsilciler araclyfa kullanlan bir hak) ta
nnmakta ve/veya devlet baka yollarla, yani vergi mkellefleri ya
da potansiyel acemi askerler olarak onlarn pratik onay veya faali
yetlerine ihtiya duymaktayd. Ksacas devlet, teritoryal olarak ta
nmlanan bir "halk" ynetiyor ve bunu kendi topraklar zerinde
en yce "milli" ynetim temsilcisi olarak (temsilcilerini giderek en
ufak kylerdeki en aciz fertlere kadar yayarak) srdryordu.
Bu mdahaleler on dokuzuncu yzyl boyunca "modern" dev
letlerde o kadar genel ve rutin bir hal almt ki, hi deilse bir fer
dinin milli devletle ve onun temsilcileriyle (postac, polis ya da
jandarma ve nihayet okul retmeni, kamunun mlkiyetindeki de
miryollarnda alan insanlar -asker klalarna ve ok daha
geni bir kesime yaylan askeri birlikleri saymyoruz bile) dzenli
iliki kurmasn istemeyen bir aile, kimsenin uramad bir yerde
yaamak zorunda kalrd. Devlet, dzenli periyodik nfus saym
lar (on dokuzuncu yzyl ortasna kadar genellememiti) , kat
zerinde zorunlu olan ilkretim ve uygulanabild1i yerlerde aske
re alma araclyla tebaasnn ve yurttalarnn tek tek sicilini tu
tuyordu. Brokratik kurumlara ve yeterli sayda polise sahip dev
letlerde tek tek belgeleme ve sicil tutma sistemi, herkesi, zellikle
bir yerden baka bir yere tanyorsa, egemenlik ve ynetim ayg
tyla daha da dorudan ilikiye geiriyordu. nsan hayat iin
nemli ayinlerin dinsel cemaatlerce dzenlemesine sivil bir alter
natif sunan devletlerde -ou devlette byleydi- yurttalar devletin
temsilcileriyle bu duygu ykl gsterilerde karlaabilirlerdi ve
her zaman iin nfus saymlarn tamamlayan doum, evlilik ve
lm kaytlarm -tutan aygt tarafndan takip edileceklerdi. Hk
met ile uyruk ya da yurtta, kanlmaz olarak, birbirleriyle daha
nce rastlanmayan gndelik balarla balyd.' Ve on dokuzuncu
103

yzyln, tipik rnekleri demiryolu ve telgrafta grlen ulam ve

iletiim devrimleri, merkezi otorite ile onun en uzak kontrol nokta
lan arasndaki balar sklatrp rutinletirmekteydi.
Bu dnm, devletler ile ynetici snflar asndan, merkezi
hkmet ile yerel elitler arasndaki deiken ilikiyi (federalizmin
tipik olmaktan kt ve giderek daha ender grld Avrupa' da
dzenli olarak milli merkez lehine deiiyordu bu iliki) bir kena
ra braksak bile, iki tr ciddi politik problem kannaktayd.1 Bi
rincisi, her yetikin (erkek) yurttan, daha dorusu ynetime
bal olan herkesin -cinsi ve ya ne olursa olsun- devlet yneti
miyle dorudan bal olduu yeni ynetim biimini uygulamaya
geirmenin en iyi yoluyla ilgili teknik-idari sorunlar dourmaktay
d. Bu sorunlar bizi burada yalnzca, ok eitli temsili k\lrumlar
dan oluan ve doallkla, evrensel okuryazarlk zleminin politik
adan hassas hale getirebilecei devlet iindeki yazl, hatta szl
iletiim dili ve dilleri sorununu gndeme getiren bir ynetim ve
temsilcileri aygtnn kurulmasn ierdii kadaryla ilgilendirmek
tedir. Bu hkmet temsilcilerinin yzdesi bizim standartlanmza
gre mtevaz oranlarda kalrken (1910 dolaylarnda olsa olsa yer
leik milli nfusun 20'de 1 'iydi), bazen olduka hzl biimde o
alyor ve alanlarn nemli bir kesimini temsil ediyordu: Yal
nzca birka rnek aktarrsak, Cisleithanian* Avusturyas' nda
yaklak 700.000 ( l 9 1 0), Fransa' da yarm milyonun zerinde
( 1906), Almanya' da yaklak 1 .5 milyon ( 1 907), talya' da
700.000'di ( 1 907).2 Geerken belirtelim ki, sz konusu lkelerde
devlet herhalde alanlarn okuryazarln gerektiren en byk
biricik organ oluturmaktayd.
kincisi, bu dnm devlete ve egemen sisteme sadk ve
1 . Ayr bir l randa parlamentosunun feshedilmesi, "Polonya Kongresi"nin zerkli
inin geri alnmas, eski Federal Almanya'ya hegemon bir yenin (Prusya) ve
lke apndaki tek bir parlamentonun egemen olmas, i talya'nn merkezi bir dev
lete dnmesi, spanya'da yerel karlardan bamsz tek bir milli polis gc
nn kurulmas, bu eilimin eitli rnekleridir. Merkezi hkmetler, Britanya'da
olduu gibi, merkezi denetimle yerel inisiyatife olduka geni bir alan b rakabilir
ler, ancak Avrupa'da 1 91 4'ten nceki tek federal ynetim l svire'ydi .
Avusturya-Macaristan l mparatorluu'nun Avusturya'da kalan blm. (.n.)
2. Peter Flora, State, Economy and Society in Western Europe 1 81 5-1975,
Cilt 1 , Blm 5 (Frankfurt, Londra ve Chicago, 1 983).
104

onunla zde olan yurttala ilgili olarak politik adan ok daha

hassas sorunlar dourmaktayd. Yurtta ile laiklemi milli yne
ticilerin birbirleriyle dorudan kar karya gelmelerinden nceki
gnlerde, sradan erkek -sradan kadnn adn bile anmyoruz
iin devlete sadakat ve zdeleme ya gerekli deildi ya da Dev
rim a'nn paralad veya gzden drd btn o zerk ya
da ara kertelerde salanyordu: Yani dinsel ve toplumsal hiyerari
("Tarn beyleri ve ilikilerini korusun/ve bizi uygun mevkimizde
tutsun"), hatta monarinin erdemi ve adaleti temsil etmesine do
kunmayarak uyruklar ile imparator ya da kral arasnda bir parava
na gibi duran kendi kendini yneten topluluklar ve kurumlar ya da
nihai egemenin ast, zerk yapdaki otoriteler araclyla. ocuk
lar nasl anne babalarna sadakat gsteriyorsa, kadnlar da "onlarn
namna" hareket eden erkeklerine sadk kalyordu. br yandan,
ifadesini 1 830 Fransz ve Belika devrimlerinin rejimlerinde ve
Britanya'da 1 832'den sonraki Reform a'nda bulan klasik libe
ralizm, politik haklan mlk sahibi ve eitimli erkeklerle snrlaya
rak yurttalarn politika yapmas sorununda yan izmekteydi.
Gene de on dokuzuncu yzyln son te birinde, demokratik
lemeden, hatta politikann gittike snrsz bir ierik kazanan se
imlere dayanmasndan kanlamayaca gn getike daha ak
hale geliyordu. En azndan 1 880' lerden itibaren, sradan erkee bir
yurtta olarak politikaya kat zeri.nde bile katlma ansnn ve
rildii her yerde (ok ender istisnalarla sradan kadn hata dlan
yordu), bu insanlarn kendisinden daha stn kiilere ya da devlete
kar doal bir ballk duyup destek vereceine artk gvenileme
yecei de ayn derecede aydnla kavumutu. Bilhassa, ait oldu
u snflar tarihsel olarak yeni olduu ve buna bal olarak yeni
dzenlemede geleneksel bir yerden yoksun olduu zamanlarda hi
gvenilemezdi. Bu yzden devletin ve egemenlerin alt tabakalarn
sadakatini salamak zere rakipleriyle kapmaya girme ihtiyac
iyice keskinlemiti .
Ve ayn dnemde modern savan rnekledii gibi, devletin
karlar artk sradan yurttan nceden hayal bile edilmeyen l
deki katlmna balyd. Ordular ister zorunlu askerlerden ister
gnlllerden olusun, erkeklerin askerlik yapma istei artk h1 05

kmetlerin hesaplarndaki temel deikenlerden biriydi; gerek

ten, hkmetlerin sistemli biimde aratrmaya baladklar ey
(Britanya'da Boer Sava'ndan sonra yaplan nl "fiziksel kt
leme" incelemesinde grld gibi) onlarn askerlik alanndaki
gerek fiziksel ve zihinsel yetenekleriydi. Sivillerden ne lde z
veri beklenebilecei stratejistlerin planlarna dahil edilmek zorun
dayd : 1 9 14 ' ten nce Britanyal uzmanlar, bu gerekelerle, lkenin
kitlesel kara savana katlmasna arlk vererek, Britanya'nn yi
yecek ithalatnn bekisi olan Donanma' y zayflatmaya yanam
yorlard. Yurttalarn, zellikle iilerin politik tavrlar, ii ha
reketleriyle sosyalist hareketlerin ykselii dikkate alndnda
yaamsal nem tayan konular oluyordu. Akas politikann
demokratiklemesi, yani bir yandan (erkeklerin) oy hakknn gide
rek genilemesi, br yandan modern, idari , yurttalar harekete
ge_iren ve etkileyen devletin kurulmas, hem "millet" sorununu
hem de yurttalarn kendi "millet"i, "milliyet"i ya da dier sadakat
odaklarna kar duygularn politik gndemin en n sralarna
yerletirmekteydi.
Demek ki egemenler asndan sorun, yalnzca yeni bir merui
yet kazanmak deildi ; geri zaman ve biim olarak yeni devletler
de bu sorun da zlmek zorundayd ve nasl tanmlanrsa tanm
lansn bir "halk" ya da "millet"le zdeleme, bu sorunu zmenin
elverili ve modaya uygun bir yolu, halkn egemenliinde kararl
olan devletlerde ise tanm gerei tek yoluydu. Yunanistan, talya
ve Belika gibi daha nce asla bu nitelie sahip olmam olan ya
da varlyla btn tarihsel emsallerinden ayrlan 1 87 1 Alman m
paratorluu gibi monari devletlerini baka ne merulatrabilir
di? Adapte olma ihtiyac, nedenle uzun bir gemii olan rejim
lerde bile kendisini gsteriyordu. 1789 ile 1 8 1 5 arasnda bu tr re
jimlerden dnme uramayanlarn says ok azd (Napoleon
a sonras svire bile nemli alardan yeni bir politik birimdi).
Hanedan meruiyeti, ilahi buyruk, ynetimin tarihsel hak ve srek
lilii ya da dinsel birlik gibi geleneksel sadakat gvenceleri ar
yaralar almt . Nihayet, devlet otoritesinin buna benzer btn ge
leneksel meruiyetleri 1 789' dan beri srekli tehdit altndayd.
Monari rneinde aka grlmektedir bu. Monari kurumu106

na yeni ya da en azndan tamamlayc bir "milli" temel salama ih

tiyac, III. George'un Britanyas ve I. Nikola'nn Rusyas kadar
devrim tehlikesinden uzak devletlerde de hissediliyordu.3 Kald ki
monariler de kesinlikle kendilerini adapte etmeye almlard.
Gene de monarkn "millet"e gte uyarlanmas Devrim a
'ndan sonraki geleneksel kurumlarn ne lde ya adapte olma
ya da yok olup gitme zorunluluuyla kar karya geldiklerinin
yararl bir gstergesiyse bile, on altnc-on yedinci yzyl Avrupa
s 'nda gelitii biimiyle prenslerin soydan gelen egemenliinin
"millet"le zorunlu bir ilikisi yoktu. Aslnda, 1914'te Avrupa'daki
monarklann ou (monari bu ktada haHl. hemen hemen genel bir
zellik iken), kiisel milliyetleri (kendilerini bir milliyete sahip
olarak hissediyorlarsa) devletin ba olma ilevleriyle hibir ilinti
si bulunmayan, birbirleriyle bal bir dizi aileden geliyordu. Krali
e Victoria'nn ei olan Prens Albert, Almanya'nn kendi anayur
du olduu duygusuyla, Prusya Kral'yla bir Alman olarak
yazrken, kararl biimde temsil ettii politika ok daha net bi
imde Byk Britanya'nn politikasn yanstmaktayd.4 Yirminci
yzyln sonundaki milletlerst korporasyonlar, genel mdrleri
ni ait olduklar ya da merkezlerinin bulunduu milletin yelerin
den semeye, on dokuzuncu yzyl milli devletlerinin yerel bala
ra sahip krallar semelerinden ok daha fazla uygundurlar.
br yandan, banda soyla geen bir egemen bulunsun bulun
masn, devrim sonras devletin "millet"le, yani hem nceden gr
dmz gibi yapsndan tr hem de onu politik haklan ya da
iddialan olan, eitli ekillerde harekete geirebilen bir yurttalar
topluluuna eviren politik dnmler nedeniyle bir anlamyla
bir kolektif, bir "halk" olarak grlen kendi topraklarndaki insan
larla zorunlu bir organik ilikisi vard. Devletin henz meruiyeti
ne ya da birliine ynelik ciddi bir meydan okumayla yz yze
3. Unda Colley, "The apotheosis of George 1 1 1 : loyalty, royalty and the British
nation" (Past and Present, 1 02, 1 984, s. 94-1 29}; Kont Uvarov'un, arn yneti
minin yalnzca otokrasi ve Ortodoksluk ilkelerine deil, bunun yannda "natsio
nalnosf' yani "milliyet" ilkesine de dayanmas gerektii yolundaki nerisi (1 832)
iin kr, Hugh Seton-Watson, Nations and States (Londra, 1 977), s. 84.
4. Kr, Revolutionsbriefe 1 848: Ungedrucktes aus dem Nachlass Knig Fri
edrich Wilhelms iV von Preussen (Leipzig, 1 930}.
1 07

gelmedii, hakikaten etkili olan ykc glerle karlamad za

manlarda bile, eski sosyo-politik balarn zlmesi yeni kamusal
sadakat biimlerini (Rousseau'nun deyiini kullanrsak, "kamusal
bir din") formle edip alamay zorunlu klacakt, nk dier po
tansiyel ballklar artk politik ifadeler ortaya karabilirdi. Zira
devrimler, liberalizm, milliyetilik, demokratikleme ve ii snf
hareketlerinin ykselii anda hangi devlet kendisini mutlak l
de emin pissedebilirdi? Yzyln son yirmi ylnda treyen sos
yoloji esasen politik bir sosyolojiydi ve devletlerin sosyo-politik
birlii sorunu ilgisinin merkezini oluturuyordu. Ancak yurttala
rndan gn getike edilgenlikten daha fazlasn beklemeleri, dev
letlerin kamusal bir dine ("yurtseverlik") duyduklar ihtiyac iyice
younlatryordu. Nelson' un denizcilerine Trafalgar Sava iin
hazrlanrken bir yurtseverlik trksyle anlatt gibi, "ngiltere
bugn herkesten zerine deni yapmasn beklemektedir."
Ve eer devlet, olur da, yurttalarn rakip vaizlere kulak ver
meden nce yeni dine inandrmay baaramazsa, pekala varln
kaybedebilir. Birleik Krallk (Gladstone'un fark ettii gibi),
1 8 84-85' te oy kullanma hakknn demokratiklemesiyle, adadaki
Katolik parlamento yeliklerinin fiilen hepsinin o andan itibaren
bir rlanda (yani, milliyeti) partisine ait olaca ortaya kar k
maz, rlanda'y kaybetmiti: Gene de bir Birleik Krallk olarak
kalmt, nk onu oluturan dier milli birimler, on sekizinci
yzylda arlkla kendilerine yarar salayarak evrilmi olan ve
hala daha ortodoks bir milliyetilii temsil eden kuramclarn kafa
sn karmakark eden devlet-merkezli "Byk Britanya" milli
yetiliini benimsiyorlard. s Habsburg mparatorluu -bir rlanda
lar topluluu- o kadar ansl deildi . Burada Avusturyal romanc
Robert Musil'in deyiiyle Kakanya (Almanca "emperyal ve kralla
ilgili"* szcklerindeki k'lann birletirilmesiyle elde edilen bir k5. Britanyallk bilincinin evrimi iin bkz. genel olarak, der. Raphael Samuel, Pat
riotism: The Making and Unmaking of British National ldentity (3 cilt, Lond
ra, 1 989), ama zellikle Unda Colley, "Whose nation? Class and national cons
ciousness in Britain 1 750-1 830" (Past and Present, 1 1 3, Kasm 1 986, s. 971 1 7) ve 'lmperial South Wales", Gwyn A. Williams, The Welsh in their History
(Londra ve Canberra, 1 982). Bu bilmece iin, Tom Naim, The Enchanted
Glass: Britain and its Monarchy (Londra, 1 988), Ksm 2.

Burada Almanca "kaiserlich" ve "knigllch" szcklerine atf yaplyor. (.n.)

1 08

saltma) ve onu izleyen Tom Nairn'in deyiiyle Ukanya (United

Kingdom'n ilk harflerinden tretilmitir) arasnda ok nemli bir
farkllk vardr.
Salt devlete dayal bir yurtseverlik mutlaka etkisiz deildir;
nk modem teritoryal yurtta-devletin varl ve ilevleri, s
rekli olarak bireylerin devlet ilerine katlmasn gerektirir ve ka
nlmaz olarak, benzeri dil.zenlemelerden farkl olan, arlkla
devletin belirledii yaam kurallar getiren bir kurumsal ya da i
leyile ilgili "dzenleme" sunar. Birka on yllna (tek bir insa
nn mrnn uzunluundan daha ksa bir sre) var olmas bile, bu
tarzdaki yeni bir milli devletle en azndan pasif bi' zdelemeyi
salamaya yetebilir. Eer byle olmasayd, ran'daki devrimci ii
fundamentalizmin ykseliinin paralanm Lbnan' n iileri ara
snda olduu kadar Irak' ta da ciddi yansmalara yol amasn bek
lememiz gerekirdi.6 nk Lbnan devletinin Krt olmayan Ms
lman nfusunun (bu arada, mezhebin belli bal kutsal yerlerinin
bu devletin topraklarnda bulunduunu belirtelim) byk kn
ranllarla ayn inanca sahiptir. Gene de Mezopotamya' da egemen,
laik bir milli devlet kurulmas fikri, teritoryal bir Yahudi devleti
fikrinden daha yakn zamanlara rastlamaktadr. Saf devlet
yurtseverliinin potansiyel adan ne kadar etkili olduunun an
bir rnei, Finlilerin on dokuzuncu yzyln byk blmnde, as
lnda 1 880'lerden sonraki Ruslatrma politikas Rus-kart bir
tepki dourana kadar arlk imparatorluuna gsterdikleri sadakat
tir. Gerekten de Rusya' da Romanov hanedannn izlerini
Rusya'da bulmak kolay deilken, Kurtarc ar il. Alexander'n
bir heykeli Helsinki' nin ana meydannda hala btn azametiyle
ykselmektedir.
Daha da devam edilebilir. Orijinal (devrimci-halk) yurtsever
lik fikri, milliyeti kkenli olmaktan ziyade devlete dayanyordu,
nk bu, bizzat egemen halkla, yani onun adna iktidar yrten
devletle ilintili bir fikirdi. Etnik kkenin ya da tarihsel srekliliin
dier unsurlarnn bu anlamyla "millet"le ilintisi yoktu, dilin ilin
tisi ise ancak ya da esas olarak pragmatik nedenlere dayanyordu.
6. Basklar kukusuz l rak'ta bu tr sempatilerin ifade edilme oramn kaldryor
du; br yandan igalci l ran devrimi ordularnn ciddi geici baarlar bylesi d
ncelerin dile getirilmesini cesaretlendirmie benzemez.
1 09

Szcn asl anlamyla "yurtseverler'', "doru ya da yanl,

benim lkem" dsturuna inananlarn tam ztt insanlar, yani (sz
cn ironik kullanmn aktaran Dr. Johnson'un belirttii gibi)
"hkmetin ba belas hizipiler"di.7 Daha ciddisi, terimi ncl
n Amerikallarn ve zellikle 1 73 8 Hollanda devriminin yapt
tarzda kullanm grnen Fransz Devrimi,8 yurtseverleri, lke
lerine duyduklar sevgiyi, onu reformla ya da devrimle yenilemeyi
isteyerek gsteren kiiler olarak dnyordu. Ve onlarn sadakat
gsterdikleri patrie; varolusal, nceden var olan bir birimin
zdd, ama yelerinin politik seimiyle (bu seimle eski ballkla
rndan kopuyor, en azndan iyice zayflatyorlard) yaratlan bir
milletti. 1 9 Kasm 1 789' da Valence yaknlarnda toplanan Langue
doc, Dauphine ve Provenceli 1 .200 Milli Muhafz, Millet, Yasa ve
Kral' a sadakat yemini etmiler ve o andan itibaren artk Daup
hineli, Provenceli ya da Languedoclu olmadklarn ilan etmiler
di; artk yalnzca Fransz'dlar. Daha uygun bir rnek olarak,
1 790' da benzer biimde bir araya gelen Alsace, Lorraine ve Franc
he Comteli Milli Muhafzlar da aynsn yaparak Fransa'nn sade
ce yzyl nce ilhak ettii eyaletlerde yaayanlar gerek Fransz
lara dntrmlerdi.9 Lavisse'in belirttii gibi: o "La Nation
consentie, voulue par elle-meme"* Fransa'nn tarihe katksyd.
Potansiyel yurttalarnn bilinli politik tercihiyle oluturulan dev
rimci millet kavram, kukusuz ABD' de saf biimde hala varln
korumaktadr. Kim Amerikal olmak istiyorsa Amerikaldr. Fran
szlarn bir plebisite (Renan'n deyiiyle, "un plebiscite de tous !es
jours")** benzeyen "millet" kavram da zsel politik karakterini
kaybetmemiti. Fransz milliyeti Fransz yurttalyd: Etnik
kken, tarihsel gemi, dil ya da evde konuulan azn "millet"
tanmyla hibir ilintisi yoktu.
7. Kr. Hugh Cunningham, "The language of patriotism, 1 750- 1 9 1 4' (History
Workshop Journal, 1 2, 1 98 1 , s. 8-33).
8. J. Godechot, La Grande Nation: l'expansion revolutionnaire de la France
le monde 1 789-1 799) (Parls, 1 956), Cilt 1, s. 254.
9. A.g.y., Cilt 1, s. 73.
1 O. Akt. der. Pierre Nora, Les Lieux de Memoire, il: La Nation, s. 363 (Paris,
1 986).
Fr. Kendisi tarafndan kabul gren, istenen millet. (.n.)
Fr. Her gn yinelenen bir plebisit. (.n.)

1 10

Dahas, bu anlamyla millet, yani genelde sahip olduklar hak

lar nedeniyle lkeye balanan ve dolaysyla devleti bir lde
"bizim kendi" devletimiz haline getiren yurttalar topluluu olarak
millet, yalnzca devrimci ve demokratik rejimlere zg bir feno
men deildi, yine de devrim-kart olan ve demokratiklemeye
pek yanamayan rejimler bunu kabullenmekte son derece ar dav
ranmlard. Bu yzden 1 9 14'te savaan taraflarn hkmetleri,
kendi halklarnn yurtseverlie kaplarak, ksa bir sre iin bile
olsa, silaha sarldklarn grnce, hayretten akna dnmlerd1.. i l
Politikay demokratikletirme (yani, tebaay yurttalara evir
me) adm, baz alardan bakldnda milli, hatta ovenist bir
yurtseverlikten ayrmann zor olduu bir poplist bilin yaratma
eilimine sahiptir (nk eer "lke" bir bakma "benim"se, o
zaman yabanclarn -zellikle onlarn gerek yurttalk haklar ve
zgrlnden yoksun olduu durumlarda- lkesi karsnda daha
kolayca tercih edilebilir). E. P. Thompson' n "zgr domu ngi
liz"i olan, asla klelik yapmayacak on sekizinci yzyl Britonlar,
kolayca kendilerini Franszlarn karsna koyabiliyorlard. Ama
bu ister istemez ynetici snflara ya da hkmetlerine kar sem
pati beslemeyi iermezdi; kald ki ynetici snflar ya da hkmet
ler de pekala alt snf militanlarnn sadakatinden kukuya kapla
bilirler. nk alt snf militanlar, sradan insanlar smren
zenginler ve aristokratlarla, en ok nefret edilen yabanclara kyas
la daha dorudan ve srekli biimde yz yze geliyorlard. eitli
lkekrdeki ii snflarnn 1 9 14' ten nceki on yllarda edindikle
ri snf bilinci, nsan ve Yurtta Haklar'na ve bylece potansiyel
bir yurtseverlie sahiplenmeyi de ieriyor, daha dorusu bunu
aka iddia ediyordu. Hem Jakobenizm'in hem de artizm gibi
hareketlerin tarihinin kantlad zere, kitlesel politik bilin ya da
snf bilincinde bir "vatan" yani "anayurt" kavram ieriliydi. ar
tistlerin ou hem zenginlere hem de Franszlara karyd.
Bu halk-demokratik ve Jakoben yurtseverlii son derece k1 1 . Marc Ferro, La Grande Guerre 1 91 4-1 9 1 8 (Paris, 1 969), s. 23; A. Offner,
"The working classes, British naval plans and the coming of the Great War"
(Past and Present, 1 07, Mays 1 985, s. 225726.
111

rlganlatran etken, yurtta-kitlelerin hem nesnel hem de (alan

snflar arasnda) znel adan tali konumda kalmasyd. nk bu
tr yurtseverliin gelitii devletlerde, yurtseverliin politik gn
demini hkmetler ile ynetici snflar formle ediyordu. iler
arasnda politik ve snf bilincinin gelimesi onlara yurtta hakla
rn talep edip kullanmay retmiti. Buradaki trajik paradoks, i
ilerin yurtta haklarna sahip kmay rendikleri yerlerde,
rendikleri eylerin Birinci Dnya Sava 'nn karlkl kymna
gz kapal atlmalarna yaram olmasyd. Ancak savaa giren
hkmetlerin bu sava iin, kr bir yurtseverlik, hatta mao bir
an, eref ve kahramanlk temelinde deil, esas olarak sivillere ve
yurttalara seslenen bir propaganda temelinde destek arsnda
bulunmalar kayda deer bir noktadr. Savan btn byk taraf
lar bunu bir savunma sava olarak gstermilerdi. Hepsi de sava
lke dndan kendi lkelerine ya da taraflarna zg kamusal
stnlklere bir tehdit olarak sunuyordu ve hepsi de kendi sava
amalarn (bir lde tutarszlkla) hem bylesi tehditlere son ve
rilmesi olarak hem de bir bakma yoksul yurttalarnn yararna
"kahramanlar yata" lkelerinde toplumsal bir dnm gerek
letirilmesi olarak gstermeyi renmiti.
Demek ki demokratikleme, doal olarak, devletlerin ve rejim
lerin kendi yurttalarnn gznde (sevilmeseler bile) meruiyet
kazanabilme problemlerinin zmne yardmc olabilir. Demok
ratikleme devlet yurtseverliini kuvvetlendiriyor, hatta yaratabili
yordu. Ancak bunun, bilhassa, tek meruiyet kayna devlet oldu
u iddia edilen sadakat duygusuna alternatif -ve artk daha kolay
seferber edilen- glerle kar karya gelindii zaman, snrlar
vard. Bu glerin en grkemlisi, devletten bamsz olarak geli
en milliyetiliklerdi. leride greceimiz gibi, milliyetiliklerin
hem says hem de ekim alanlar artyordu ve on dokuzuncu yz
yln son te birinde devletlere ynelik potansiyel tehditlerini art
ran istekleri formle etmekteydiler. Bu gleri devletlerin modern
lemesinin -yaratmadysa bile- tevik ettii sk sk ileri srlm
olan bir iddiadr. Gerekten, milliyetiliin modernlemenin bir
ilevi olduu kuramlar yakn dnemdeki literatrde tamamen n
1 12

plana kmtr.12 Bununla beraber, milliyetiliin on dokuzuncu

yzyl devletlerinin modernlemesiyle nasl bir ilikisi olursa
olsun, devlet, milliyetilii kendisinin dnda, "devlet yurtseverli
i"nden tamamen ayn ve dolaysyla uzlamak zorunda olduu bir
politik g olarak karsna alyordu. Gelgelelim milliyetilik,
devlet yurtseverliiyle birletirilebilirse, merkezi duygusal esini
oluturmak zere hkmetin korkun derecede etkili bir silah ha
line gelebilirdi.
Bu kukusuz, genellikle, "pays", "paese", "pueblo", daha do
rusu "patrie" (Fransz Akademisi' nin ancak 1 776 gibi ge bir tarih
te yresel temelde tanmlad bir szck) gibi szcklerin filolo
jik genilemesinde kaydedildii zere, kiinin "kk" mem
leketiyle gerek, varolusal, zdeleme duygularnn byk
"memleket"e tanmasyla mmkn oluyordu. "Bir Fransz' n l
kesi, basite kendisinin doduu parasyd."13 Bir lkenin yurt
talar bir "halk" haline gelerek bir tr toplulua (hayali de olsa)
dnyor ve dolaysyla bu topluluun yeleri kendilerine ortak
eyler, yerler, pratikler, nemli ahsiyetler, anlar, iaretler ve
semboller aryor, sonuta da buluyorlard. br yandan, "millet"
haline gelmi olan parann blmleri, blgeleri ve yrelerinin mi
ras btn millet apnda bir mirasa dntrlebilir, bylece ok
eskiye dayal at malar bile aslnda onlarn daha yksek, daha
kapsaml bir dzeyde uzlamalarn sembolize etmeye balard.
Walter Scott* bunun iin, sava Kuzey skoyallar, Oval sko
yahlar, krallar ve Covenanter'lann kanyla sulanan topraklarda
tek bir skoya kurmu, ama onlarn eskiye dayal ayrlklarn
vurgulamaktan da geri kalmamt. Daha genel bir anlamyla,
1 2 . Kari Deutsch'un Nationalism and Social Communication, An Enquiry
into the Foundations of Nationality, (Cambridge, M.A. , 1 953) adl almasn
dan sonra Ernest Gellner'n Nations and Nationalism'i (Oxford, 1 983) iyi bir r
nektir. Kr. John Breuilly, "Reflections on nationalism" {Philosophy and Social
Sciences, 1 5/1 Mart 1 985, s. 65-75).
1 3. J.M. Thompson, The French Revolution (Oxford, 1 944), s. 1 21 .
* Sir Walter Scott ( 1 771 - 1 832), iir ve tarihi romanlarnda l skoya'nn tarihini ok
canl biimde anlatan lsko yazar. (.n.)

** 1 638'de btn lskoya'da Protestan dinini koruyup dier glere kar koy

mak amacyla imzalanm olan protestoyu, 1 643'te l ngiltere ile l skoya arasnda
karlkl olarak Protestan kiliseleri kurulabilmesini ngren anlamay kabul
eden kiiler. (.n.)

F8/Milletler ve Milliyetilik

1 13

Vidal de la Blache'n 1 903 tarihli grkemli Tableau de la

geographie de la France snda1 4 ok iyi biimde zetlenen kuram
'

sal sorun, pratik olarak her milli devlet adna zlmek (yle ki,
"yeryznn yzeyindeki ne ada ne de yanmada olan, fiziksel co
rafya asndan tek bir birim diye nitelenmesi doru saylamaya
. cak olan bir parasnn bir politik lke katna ykselmi olmas ve
sonunda bir anayurda (patrie) dnmesi") zorundayd . nk ye
terli byklkte olsa bile, her millet kendi birliini apak farkl
lklara dayanarak kurmak zorundayd.
Devletler ve rejimler, devlet yurtseverliini, nereden ve nasl
kaynaklanrlarsa kaynaklansnlar, "hayali topluluun" duygulan
ve sembolleriyle glendirmek (eer baarabilirlerse) ve onlar
kendilerinde odaklandrmak iin her trl nedene sahiptiler. yle
olmutu ki politikann demokratiklemesinin "efendilerimizi eit
meyi", "talyanlar karmay", "kylleri Franszlara dndrmeyi"
ve herkesi millete ve bayraa balamay kanlmaz hale getirdii
dnem, ayn zamanda, popler milliyeti ya da en azndan yabanc
dmanl duygular ile rkln yeniden szde biliminin vazet
tii milli stnlk duygularn harekete geirmenin daha kolayla
t dneme. denk gelmiti. nk 1 880' den 1 9 14'e uzanan d
nem, ayn zamanda, devletler iinde ve arasnda o gne kadar bili
nen en byk kitlesel glerin, emperyalizmin ve dnya savayla
noktalanan, gittike byyen milletleraras rekabetlerin dnemiy
di. Btn bunlar "biz" ile "onlar" arasndaki farkllklar derinle
tiriyordu. Kald ki, huzursuz insanlarn farkl kesimlerini birbirine
balamann, onlar yabanclara kar birletirmekten daha etkili
bir yolu yoktur. Hkmetlerin kendi yurttalar iinde milliyetili
i harekete geirmekle yabana atlamayacak derecede kar elde
edeceklerini bilmek iin mutlak Primat der Innenpolitik'i* benim
semek zorunda deiliz. Buna karlk, her iki taraftaki milliyetili
i milletleraras bir atma kadar kkrtan baka hibir ey de
yoktu. Hem Fransz hem de Alman milliyetilii klielerinin ge1 4. Ernest Lavisse'in hazrlad nl Histoire de la France'in (dev bir pozitivist
bilim ve cumhuriyeti ideoloji ant) ilk cildi olarak tasarlanmt. Bkz. J.-Y. Guio
mar, "Le Tableua de la geographie de la France de Vida! de la Blache", der.
Pierre Nora, Les Lieux de Memoire il, s. 569ff.
* (Aln.) i politikann ncelii (.n.)
1 14

limesinde 1 840'ta 'Ren konusunda kan anlamazln oynad

rol herkese bilinmektedir. 1 5
Doallkla devletler, "millet" imaj ile mirasn yaymak, "mil
let"e ballk duygusu alamak ve herkesi (genellikle bu amala
"gelenekler icat ederek'', hatta milletler icat ederek) lkeye ve bay
raa balamak zere kendi halklaryla iletiim kurmann her gn
glenen aygtndan, ncelikle ilkokullardan yararlanacaklardr. 16
Okuduunuz kitabn yazan, 1920' lerin ortasnda Avusturya' daki
bir ilkokulda, geni Habsburg mparatorluu'nun dier paras ay
rld ya da onlardan koparld zaman, ocuklar umutsuzca ge
riye kalan parann sevgiyi ve yurtseverce balanmay (biricik
ortak ynlerinin ezici ounluklarnn Almanya'yla birlemeyi is
temesi iimizi kolaylatryordu) hak eden btnlkl bir birim
oluturduuna inandrmaya alan, yeni bir milli mar biiminde
byle (baarsz) bir politik icat rneinin kabul ettirildiini hatr
lamaktadr. "Alman Avusturyas, sen muhteem (herrliches) lke,
biz seni seviyoruz" diye balayan bu tuhaf ve ksa mrl mar,
tahmin edilebilecei gibi, karla kapl dalardan Tuna vadisine ve
Viyana'ya kadar Alp akarsularn izleyen bir gezi sohbeti ya da bir
corafya dersi gibi devam ediyor ve arta kalan yeni Avusturya'nn
"benim memleketim" (mein Heimatland) olduu iddiasyla bitiyor
du. 1 7
Hkmetler aka bilinli ve kastl ideolojik mhendislie
1 5. Franszlar asndan milletin "doal snrlar" (tarihsel mite aykr olarak,
znde on dokuzuncu yzyla ait olan bir terim) temasna evrensel bir geerlilik
kazandrmt. (Kr. D. Nordmann, "Des Limites d'etat aux fronfres nationales",
der. P. Nora, Les Lieux de Memoire, Cilt il, s. 35-62, ama zellikle s. 52). Al
manlar asndan 1 840 sonbaharndaki kampanya "kitlesel bir olgu olarak mo
dern Alman milliyetiliinin baars"yla sonulanm ve neredeyse hemen -ve
ilk defa olarak- prenslerle hkmetler tarafndan tannmt. Kr. H.-U. Wehler,
Deutsche Gesellschaftsgeschichte 181 5-1 945/49 (Cilt i l , Mnih 1 987), s .
399. Ayrca
1 6. E. J. Hobsbawm, "Mass-producing traditions: Europe 1 870- 1 91 4'', der. E. J .
Hobsbawm v e T. Ranger, The lnvention o f Tradition (Cambridge, 1 983),
Blm 7. Guy Vincent L'Ecole primaire tranaise: Etude sociologique
(Lyons, 1 980), Blm 8: "L'Ecole et la nation", zellikle s. 1 88-93.
1 7. Bu marn yerini daha sonra, corafik adan daha genel kapsaml, ama :.
ok az Avusturyalnn Avusturya'ya inanmas yznden- hem Almanln daha
kesin biimde vurgulayan hem de Tanr'y iin iine sokan (yeri gelmiken belir
telim, Habsburg mar da "Deutschland ber alles" de Haydn'n ezgilerini ta
yordu) baka bir mar almt.
1 15

kendilerini kaptnrlarken, bu uralar salt yukardan gerekleti

rilen bir maniplasyon olarak anlamak yanl olur. Aslnda hk
metler bunda en ok baary, ister halkn yabanc dmanlnn
yani ovenizmin (bu szcn kk, "jingoizm" gibi, ilkin dema
gojik mzikhol ya da vodvilde grnmektedir)IS zaten var olan
gayri resmi milliyeti duygular zerinde ya da daha byk ihti
malle orta ve alt orta snflar arasndaki milliyetilik zerinde ina
edebildii zaman kazanmlard. Bylesi duygular bu kadaryla
yaratlmam, yalnzca sonuta bir tr sihirbaz ra konumuna
gelen hkmetler tarafndan dn alnp beslenmi oluyordu. H
kmetler en iyi ihtimalle, kendilerinin nn atklar gleri bt
nyle kontrol edemezler; en kt ihtimalle ise onlarn esirleri olur
lard. Demek ki 19 14'teki Britanya hkmetinin, daha dorusu
Britanya ynetici snfnn sava ilanndan sonra lkeyi boydan
boya saran Alman dmanl (sras gelmiken belirtelim, Bri
tanya kraliyet ailesi Guelph olan kutsal hanedan ismini daha az Al
manca kokan Windsor' a evirmek zorunda kalmt) iin bir kam
panya dzenlemek isteyecei akla dahi getirilemez. nk, ileride
greceimiz gibi, on dokuzuncu yzyl sonuna doru beliren milli
yetilik tipinin devlet yurtseverliiyle (ona eklendii zaman bile)
hibir temel benzerlii yoktu. Onun asl sadakati, paradoksal bir
biimde, "lke"ye deil, yalnzca bu lkenin zgl versiyonuna,
yani ideolojik bir kurguya ynelikti.
. :Oylet. yrtse:yerliinin dvlet_ d miJ.liyetgikle_ kaynama,_s
politik adan riskliydi, nk birinin kriterleri kapsayc bir nite
lik tarken (yani, Fransz Cumhuriyeti 'nin btn yurttalarn
kapsarken), dierinin kriterleri dlayc bir nitelik tayordu
(yani, yalnzca Fransz Cumhuriyeti'nin Franszca'y konuan ve
an rneklerde sarn ve uzun boylu yurttalarn ieriyordu). 1 9
Dolaysyla, J:;. p:il.liyl :z:elemnin o milliyet a.111.le .o1 8. Bkz. Gerard de Puymege, "Le Soldat Chauvin", der. P. Nara, Le Lieux de
Memoire, il, zellikle s. 51 ff. Asl Chauvin Cezayir'in fethiyle gururlanmtr her
halde .
1 9. Fransz milliyetilii zerine tartmalardaki gl rk e iin bkz. Pierre
Andre Taguieff, La Force du prejuge: Essai sur le racisme et ses doubles
(Paris 1 987), s. 1 26-28. Bu sosyal-Oarwinci rkln yenilii iin bkz. Gnter
N agel, Georges Vacher de Lapouge (1 854-1 936). Ein Beitrag zur Geschich1 16

.ay, y d;_ o nilliyet tarfndan yutultp,<;ly . reddeen t(!kileri d

lad yerlerde bu iki eilimi bir araya getirmenin potansiyel mali
yeti olduka yksekti. Avrupa' da on dokuzuncu yzyln ortasn
da, hatta sonlarnda potansiyel olarak "milliyet" snfna so
kulabilecek gruplarn says hall ok fazla olmakla birlikte, diye
lim Portekiz gibi gerekten homojen yapdaki milli devletlerin sa
ys ok azd. Ve bu, resmen egemen olan "millet" ile egemen mil
liyetlerin ve kltr dillerinin biri ya da dierine asimile olmak iin
uraan muazzam saylara ulaan bireylerin iddialaryla bada
myordu.
Bununla birlikte, devletin bir milletle zdelemesi bir kar
milliyetilik yaratma riski tayorsa eer, .devletin modemlemes
st,irec. bu _riski ok daha byk bir ihtimal. haline getiriyor, nk
temel olarak yazl bir "milli dil" vastasyla .o devlette yaayanla
rn homojenlemesi ve standartlamasn ieriyordu. Gerek mo
dem hkmetlerin muazzam saylara ulaan yurttalar dorudan
ynetmeleri gerekse teknik ve ekonomik gelimeler bunu gerektir
mekte, bylece genel okuryazarl istenilir, ortaretimin kitlesel
dzeyde gelimesini ise neredeyse zorunlu bir duruma getirmekte
dir. Bu, hem devletin etkili olduu boyutlar hem de sorunu yara
tan yurttalaryla dorudan iliki kurma ihtiyacn gsterir.
Demek ki.. kitlesel eitim, pratik nedenlerle, bir anadille yrtlme
iyken, snrl bir elit kesimin eitimi halk topluluunun anlamad-.
veya konumad ya da Latince, klasik Farsa, klasik biimde
yazlan ince gibi "klasik" dil rneklerinde kimsenin anlayp ko
numad bir dille srdrlebilir. Zirvedeki idari ya da politik i
lemler (parlamenter faaliyetlerin 1 840' tan nce Latince srdrl
d Macar soylular ya da -hala- ngilizce yrtlen Hindistan
rneklerindeki gibi) halk kitlesinin kavrayamayaca bir dille sr
drlebilirken, demokratik oy hakk temelindeki bir seim kam
panyas mutlaka anadille yrtlmelidir. Aslnda, iktisat, teknoloji
ve politikada kitlelerin konutuu bir iletiim dili giderek vazge
ilmez bir nem tarken (sinema, radyo ve televizyonun parlama
syla younlaan bir zorunluluk), esasen karlkl olarak anla
lamayan anadilleri konuanlar iin lingua franca 'lar veya eitimli
te des Sozialdarwinismus in Frankreich (Freiburg im Breisgau, 1 975).
1 17

kesimin kltrel dilleri olarak tasarlanm olan ya da yle ileyen

diller (Mandarin incesi, Bahana Endonezyacas, Pilipino)* mec
buren milli konuma dili olarak medyann hizmetine koulurlar.20
"Resmi" milli dilin seilmesi pragmatik yararlla bal olsay
d grece basit bir ilem olurdu. O zaman en fazla sayda yurtta
n konuma ve/veya anlama ihtimali en yksek olan ya da onlar
arasndaki iletiimi en ok kolaylatran dili semek gerekirdi. II.
Joseph' in ok milletli imparatorluunun idari dili olarak Alman
ca'y semesi bu anlamyla tamamen pragmatik nedenlere dayan
yordu. Nitekim Gandhi'nin (kendisi anadil olarak Gucerata'y ko
nuuyordu) gelecein bamsz Hindistan' iin Hindu dilini
semesi ve milli iletiim arac olarak 1 947' den beri Hintlilerin en
az kabul edebilecekleri ngilizce'nin seilmesi de ayn pragmatik
nedenlere dayanyordu. ok milletli devletlerde sorun, Habsburg
lularn 1 848 ' den beri zmeye altklar gibi, "ortak kullanm
dili"nin (Umgangsprache) uygun bir idari dzeyde resmen tann
masyla kuramsal olarak zlebilir: Daha yerel ve okuryazar ol
mayan kesimlere yani geleneksel krsal yaama ne kadar yakla
lrsa, bir dilsel dzey, bir corafik birim ile bir bakas arasndaki
atma durumlar o kadar azalr. Habsburg mparatorluu'nda Al
manlar ile ekler arasndaki atmann
' en youn annda bile
unlar yazabilmek halli mmknd:
ok milletli bir devlette, resmi bir mevkide bulunmayanlarn -yani,
tccarlar, zanaatkarlar, iiler- bile ikinci dili renme drts, daha
dorusu ykmll duyduklarn varsayabiliriz. Bu de facto zorla
madan en az etkilenenler kyllerdir. nk ky yaamnn bugne
kadar sren iine kapall

(Abgeschlossenheit)

ve kendine yeterlili

i, en azndan her iki milletin kyllerinin ayn ekonomik ve toplum

sal staty paylat Bohemya ve Moravya'da, yan balarnda fark
l dille konuan bir ky bulunduunun bilincine ok ender olarak
vardklar anlamna gelir. Bu tr blgelerde dilsel snr, bilhassa ky

Filipin Adalar halknn konutuu dil. (.n.)

20.Kr. rnein Filipinler zerine: "Land of 1 00 tongues but not a single langua
ge" (New York Times, 2 Aralk 1 987). Genel olarak bu sorun iin bkz. J. Fish
man, "The sociology of language: an interdisciplinary social science approach
to language in society", der. T. Sebeok, Current Trends in Lingiustics, Cilt 1 2,
(Lahey-Paris, 1 74).
1 18

ii evlenmenin ve pratikte (mlk) edinmede ncelik hakknn topluluk

yelerinde bulunmasnn yabanclarn kye gelilerini snrlamas y
znden yzyllarca deimeden kalabilir. Gelen tek tk yabanclar da
ok gemeden asimilasyona uratlp ilerinde eritilir.21

pene de '.'milli dW'in pragm(ltik bir konu old&u du nlaril. ,,()

nder,
heyecan uyandrmayan b.ir konu olduu durunlara i S:?.l<.,

daha ender rastlanr;., tarihselletirerek ve onlar adna gelenekler

icat ederek ,pnJpn. kurulmu od;k:Jarnn kabul edilmye. x.n.al.
mamas bunu dorular.22 Bilhassa 1 830'dan sonra evrilip o yzy
ln sonuna doru dnme uradka milliyetilik ideologlarnn
gznde pragmatik ve heyecan uyandrmayan bir konu durumuna
decekti . Milliyetilik ideologlarna gre, dil bir milletin ruhuydu
ve ileride greceimiz zere gn getike daha fazla milliyetin can
alc kriterini temsil ediyordu. Almanca ve Slovence dili konuan
larn i ie yaadklar Celje' deki (Cilli) ortaokullarda hangi dil ya
da dillerin kullanlaca basite bir idari kolaylk konusu deildi.
(Aslnda bu sorun 1 895'te Avusturya politikasn iddetli biimde
sarsmt).23 ok dilli lkelerdeki en talihli hkmetlerin dnda
btn hkmetler dil sorununun ne kadar patlayc bir zellik ser
gilediinin farkndayd.
Bir devletle zdelememi olan btn milliyetiliklerin ister
istemez politik bir nitelik kazand koullar dil sorununa iyice
patlayc bir ierik kazandryordu. nk .evlet bir "milliyet" bi
"millet"e dnecek, hatta mevcut stats tarihsel erozyona ya da
asimilasyona kar kollanacaksa, maniple edilmek zorunda olu
nan aygtt. leride greceimiz gibi, dilsel rriiiiyetilik, kamu ei
timiyle resmi kullanm dilinde temel nem tayordu ve hiilii temel
2 1 . Kari Renner, Das Selbsbestimmungsrecht der Nationen in besonderer
Anwendung auf Oesterreich (Leipzig ve Viyana, 1 9 1 8), s. 65. Bu , kendisi Mo
ravyal bir Alman kylsnn olu olan Avusturyal-Marksist yazarn Der Kampf
der sterreichischen Nationen um den Staat nn (1 902) ikinci ve yenide'n ka
leme alnm basmdr.
22. "Pek ok dil topluluu, barnda tad daha yeni, klasik biimin eitli bile
enlerini arka plana atmak amacyla standart biimlerinin douu ve gelimesi
'
hakknda mitler ve soyktkleri yaratp bunlar gelitirir... Bir dil eitlemesi,
byk bi r ideolojik veya milli hareket ya da gelenekle ilikilendirilmeye balaya
rak tarihsellik kazanr." J. Fishman, "The Sociology of Language", s. 1 64.
23. W. A. Macartney, The Habsburg Empire (Londra, 1 97 1 ), s. 661 .

'

1 19

nem tamaktadr. Dilsel milliyetilik; Polonyallar, ekler ve

Slovenlerin daha 1 848'de bile yinelemekten asla bkmadklar gibi
"bro ve okul"la,24 Galler' deki okullarn hem ngilizce hem de
Galce mi yoksa yalnzca Galce mi retim yapmas gerektiiyle,
prenslikteki Galce konuanlarn oturmad, aslnda kimsenin
oturmad yerlere Galce isimlerin verilmesi zorunluluuyla, yol
iaretleri ve sokak isimlerinin diliyle, Galce bir televizyon kanal
iin devletin yardmlaryla, blge meclislerindeki tartmalarn
yrtlp bunlarn zabtlarnn tutulduu dille, src ehliyetleri
ne bavurma formunda ya da elektrik faturalarnda kullanlan
dille, hatta iki dilin bir arada bulunduu formlarn m, her dilde
ayr ayn dzenlenmi formlarn m yoksa belki bir gn yalnzca
Galce formlarn m datlmas gerekliliiyle ilgili bir eydir.
nk, bir milliyeti yazarn syledii gibi:

Gal lkesinin hfila olduka gvenli olduu bir zamanda, Emrys ap

Iwan, eer lke varln srdrecekse, Galce'yi bir kere daha resmi

bir dil ve eitim dili yapma zorunluluunu anlyordu.25

Bylece devletler, u ya da bu biimde, kendi amalan dorul

tusunda yararlanabilsinler yararlanamasnlar, yeni bir "milliyet il
kesi"yle ve onun semptomlaryla ba etmeyi renmek zorunda
kalmlard. Kitabn bu blmn bir sonuca bal amann en iyi
yolu, devletlerin on dokuzuncu yzyl ortasnda millet ve dil soru
nuna yaklamlarnn evrimine ksaca gz atmaktr. Bu evrim, tek
nik uzmanlarn, yani, yzyl ortasndan beri btn "ileri" yani mo
dern devletlerin ihtiya duyduu belgeleme aygtnn normal bir
paras haline gelen periyodik milli nfus saymlarn koordine
edip standartlatrmaya alan hkmet istatistikilerinin tart
malarnda izlenebilir. 1 853 ' teki Birinci Milletleraras statistik
Kongresi 'nde gndeme gelen sorun, nfus saymlarnda "konu
ma dili" zerine bir soruya yer verilip verilmemesi ve byle bir so
runun millet ve milliyet zerinde, eer yaparsa, nasl bir etki yapa24. P. Burian, "The state language problem in Old Austria" (Austrian History
Yearbook, 67, 1 970-71 , s. 87).
25. Ned Thomas, The Welsh Extremist: Welsh Politics, Llterature and Socl
ety Today(Talybont, 1 973), s. 83.
120

ca konusuydu.
Konuyu ilk ortaya atan kii, hem toplumsal istatistiin kurucu
su olan hem de Franszca ile Flamanca arasndaki ilikinin hemen .
hemen politik bir zamanlama konusu olduu bir devletten gelen
Belikal Quetelet' ti ve bunda artc bir yan yoktu. 1 860'taki
Milletleraras statistik Kongresi'nde nfus saymlarnda dille ilgi
li bir sorunun tercihe bal olmas, dille ilgili sorunun "milli" bir
nem tayp tamadn her devletin kendisinin belirlemesi ka
rarlatrlmt . Ancak 1 873 Kongresi' nde bundan byle nfus sa
ymlarnda dil zerine bir sorunun yer almas gerektii tavsiye edi
liyordu.
Uzmanlarn ilk gr, Franszlarn szce ykledii, kiinin
devletinin yurttal anlam dnda, nfus saymndaki sorularn
bir bireyin "milliyeti"ni belirlemeyecei ynndeydi. Bu anlamy
la dilin "milliyet"le ilintisi yoktu, oysa bunun pratikteki anlam,
gerek Franszlarn gerekse Macarlar gibi bu tanm kabullenen her
kesin, her halkn kendi snrlar ierisinde resmen tek bir dili tan
masy. Franszlar dier insanlar grmezlikten gelirken, krallk
larnda yaayanlarn yarsndan daha aznn o dili konuuyor
olmas nedeniyle kaytsz kalamayacak olan Macarlar, bu insanlar
yasal dzeyde "Macarca konumayan Macarlar"26 diye tanmlama
zorunluluu hissetmilerdi. Daha sonra, Yunanllar da, ilhak ettik
leri Makedonya'nn baz kesimlerinde yaayanlar "Slavca konu
an Yunanllar" diye tanmlamlard. zetle, dilsel bir tekel, dil
sel olmayan bir millet tanm klnda dolayordu.
Aka grnyordu ki, milliyet yalnzca dille kavranamayacak
kadar karmak bir yapya sahipti. Herkesten daha fazla deneyimi
olan Habsburg istatistikileri; (a) milliyetin bireylerin deil, toplu
luklarn bir vasf olduu, (b) "hem durumun, snr saptamann ve
iklim koullarnn incelenmesi hem de bir halkn, onun gelenekle
ri, grenekleri vb. zelliklerinin maddi, entelektel, dsal ve isel
karakteristiklerinin antropolojik ve etnolojik incelemelerinin yapl
mas" gerektii kansndaydlar.27 Viyana statistik Enstits'nn
26. K. Renner, Staat und Nation, s. 1 3.
27. Emil Brix, Die Umgangspachen in Altsterreich zwlschen Agitation und
121

eski mdr Dr. Glatter daha da ileriye giderek, on dokuzuncu

yzyln ruhuna uygun bir yaklamla milliyeti belirleyen enin
dil deil, rk olduuna karar vermiti.
Bununla beraber milliyet, nfus saymn dzenleyenlerin gz
ard edemeyecekleri kadar byk bir politik sorundu. Yalnzca
dilin l 840'lardan beri milletleraras teritoryal atmalarda nemli
bir rol oynamasndan (geri on dokuzuncu yzyldan nceki dilsel
tartmalardan devletlerin toprak iddialarn desteklemek amacyla
yararlanlmamt,2s ama Danimarkallar ile Almanlar arasnda
anlamazla yol aan Schleswig-Holstein konusunda olduka ar
pc bir rold bu)29 dolay bile olsa, milliyetin konuulan dille
aka bir ekilde ilikisi vard. Oysa 1 842'de Revue des Deux
Mondes u gzlemde bulunuyordu: "Gerek milli snrlar dalar
ve nehirlerle deil, daha ok dil, gelenekler ve anlarla, bir milleti
dierinden ayran her eyle iziliyordu"; argman, tpk "Nice ' de
konuulan dilin talya'yla ancak uzak bir benzerlik kurmaya yara
d" argmannn Cavour' a Savoy krallnn o parasn ili. Na
poleon'a brakmasnn resmi gerekesini salamas gibi, bu ekliy
le Fransa'nn neden mutlaka Ren snrnda taklp kalmamas
gerektiini aklamakta kullanlyordu.30 u gerek deimez: Dil
artk milletleraras diplomasinin faktrlerinden birisi olmutu.
Baz devletlerin i politikasnda zaten eskiden de bir faktrd. Da
has, Petersburg Kongresi ' nin zerinde durduu gibi, milliyetin,
hi deilse nesnel anlamda sayya vurulup grafie dntrlebi
lecek biricik boyutuydu.3 1
Kongre, dili bir milliyet gstergesi olarak kabul etmekle; yal
nzca idari yaklam benimseyen bir gr savunmakla kalm
yor; bunun yannda, 1 866 ve 1 869'daki etkili yaynlaryla, dilin
milliyetin biricik yeterli gstergesi olduunu ileri sren bir Alman
Assimilation. Ole Sprachenstatistik in den zisleithanischen Volksuihlun
gen, 1 880-1 910 (Vjyana-Kln-Graz, 1 982), s. 76. Burada aktarlan istatistik tar

tmalarn dkm bu almaya dayanmaktadr.

28. Der. P. Nora, Les Lieux de memoire, Cilt i l , s. 52'de Nordmann.
29. Kr. Sarah Wambaugh, A Monograph on Plebiscites, With a Collection
of Official Documents (Camegie Endowment for Peace, New York, 1 920),
zellikle s. 1 38.
30. A.g.y., s. 55-56.
31 . Brix, Die Umgangsprachen, s. 90.
1 22

istatistikinin32 argmanlarn izliyordu. Tek bir Alman milli dev

letinin olmad ve Alman leheleri konuan, eitim grm ye
leri standart Almanca'yla okuyup yazan topluluklarn Avrupa' nn
drt bir tarafna dalm olduklar gz nne getirilirse, bu gr
Alman entelektelleri ile milliyetileri arasnda uzun sreden beri
kabul gren milliyet grn yanstyordu. Tabii bu gr, i ster
istemez btn Almanlar kapsayan tek bir Alman milli devleti tale
bini (byle bir talep hi gereki deildi ve hep yle kalmt)33
ieriyor deildi. Bckh' n salt filolojik bakyla, bunun ierdii
bilin ve kltrn ne kadar ortak olduu pek belli deildir. nk,
nceden grdmz gibi, Bckh mantksal olarak, dilsel gereke
lerle Almanlarn iine Yidi dili konuanlar (zamanla Dou Ya
hudilerinin genel diline dnen ortaa Almanca lehesi) da dahil
ediyordu. Oysa, yine nceden grdmz gibi, dilsel gerekelerle
toprak iddialarnda bulunmak artk mmknd ( 1 840' lann Alman
ca kampanyasnda salt bu gerekeyle Franszlarn Ren kysnda
bir snrlan olmas talebi geri evrilmiti) ve dil tam olarak neyi
ierirse iersin artk politik adan nemsenmemezlik edilemezdi.
Ama dikkate alnacak olan tam olarak neydi? Bu noktada nfus
'saymyla dil ile doum yeri, ya ve evlilik durumu arasnda kuru
lan benzerlik kayboluyordu. Dil politik bir tercihi ieriyordu.
Avusturyal istatistiki Ficker, bir bilimci olarak, devletin ya da
. partinin bireylerine zorla kabul ettirebilecei kamusal yaam dilini
semeyi reddetmiti. Her. ne kadar Fransz ve Macar meslektalar
asndan bu tamamen kabul edilebilir olsa bile, Ficker ayn ne
denle kilise ve okul dilini de reddetmiti. Bunun yannda, Habs
burg istatistikileri, on dokuzuncu yzyl liberalizminin ruhuna
uygun olarak yurttalara Muttersprache 'lerini yani annelerinden
ilk rendikleri dili deil, "aile dili"ni, yani farkl olabilecek, evde
genellikle konuulan dili sorarak, dilin srekli deimesi iin, n32. Richard Bckh, "Die statistische Bedeutung der Volkssprache als Kennzeic
hen der Nationalitar (Zeitschrift tr Vlkerpsychologie und Sprachwissens
chaft, 4, 1 866, s. 259-402; Richard Bckh, Der Deutschen Volkzahl und
Sprachgeibet in den europaischen Staaten (Berlin, 1 869).
33. Hitler bile, Reich Almanlar ile onun snrlar dnda yaayan, ama Reich'a,
"yurda" dnme seenei tannabilecek "milli Almanlar" (Volksdeutsche) arasn
da ayrm yapyordu.
123

celikle dilsel asimilasyon iin alan brakmaya almlard.34

Dil ile milliyetin eitlenmesi kimseyi tatmin etmemiti: Milli
yetileri tatmin etmemesinin nedeni, lke iinde bir dili konuan
bireylerin baka bir milliyeti tercih etmelerini engellemesi, hk
metleri -bilhassa Habsburg hkmetini- tatmin etmemesinin nede
ni ise daha dilerini geirmeden halanm scak patatesin tadn
almalaryd. stelik, hkmetler onun scakln koruma kapasi
tesini kmsyorlard. Habsburglular, dil sorununu, 1 860' larda
gzle grlr derecede kzgnlaan milli duygularn yattn
dndkleri ana kadar ertelemilerdi. 1 880' de yeniden sayma
balayacaklard. Kimsenin tam deerlendiremedii, byle bir soru
.nun kendisinin dilsel milliyetilik douracayd. Her nfus say
m milliyetler arasnda bir sava alanna dnecekti. Otoritelerin
rakip taraflar tatmin etmeye ynelik giderek ayrntl hale gelen
abalar baarsz kalmt. Tek yarattklar, 1 9 1 0 Avusturya ve
Belika nfus saymlar gibi tarihileri tatmin eden tarafsz akadi
misyenlik antlaryd. Dorusu nfus saymlar, dil sorusunu sora
rak ilk defa olarak her insan yalnzca bir milliyet deil, ayn za
manda dilsel bir milliyet de semeye zorlamt.35 Modern idari
devletin teknik gereklilikleri bir kere daha milliyetiliin ortaya
kn besleyen bir etken olmutu. imdi bu donmlerin izlerini
sreceiz.

34. Brix, Die Umgangsprachen, s. 94.

35. A.g.y., s. 1 1 4.
1 24

IV. MLLYETLN DNM, 1 870- 1 9 1 8

Avnpa'nn gelimesinde belirli bir dereceye ulaldnda, pasif

duran halklar dnyasnda (passiver Volkheit), yzyllardan beri sessiz
sessiz olgunlam olan dilsel ve kltrel halk topluluklar boy gste
rir. Bunlar kendilerinin tarihsel gelecei olan bir g olduklarnn bi
lincine varrlar. Bu dilsel ve kltrel halk topluluklar, mevcut olan en
yksek iktidar arac olarak devlet zerinde denetim kurmay isterler
ve politik dzeyde kendi kaderlerini tayin etmenin yollarn ararlar.
J>olitik adan millet fikrinin doum gn ve bll: .Ye.ri bilincin. .dou'?:
;r..! Fransz pevrimi'_i. .g{!rek!etii y ola).789,'.ur?

Fransz Devrimi 'nin zerinden iki yzyl getikten sonra hibir ta

rihi ve -yle umulur ki- elinizdeki kitab bu satrna kadar okuyan
hi kimse yukarda aktarlan trde aklamalara programatik mito
lojiye uygun bir para olmaktan daha fazla deer vermeyecektir.
Gene de bu alnt, l 830' dan itibaren Avrupa'nn milletleraras po
litikasn batan aa sarsan (pratikte uygulamaya geirilebildii
srece, Mazzini'nin "her millete bir devlet" arsna denk den,
ama arnn dier yans olan "btn millete yalnzca bir dev
let"e pek denk dmeyen eitli yeni devletler yaratarak) "milliyet
ilkesi"nin temsili bir aklamas gibi grnmektedir.2 Bu alnt
1 . K. Renner, Staat und Nation, s. 89.

2. A.g.y., s. 9.

1 25

"milliyet ilkesi"ni zellikle be adan (on dokuzuncu yzyla

zg bir yenilik oian dilsel ve kltrel topluluu vurgulayyla,3
nceden var olan devletlerin "milletler"inden ziyade yeni devlet
kurma ya da ele geirme zlemi duyan milliyetilii vurgulayy
la, tarihsicilii ve tarihsel misyon duygusuyla, 1 789'un pederahi
liini sahipleniiyle ve zellikle terminolojik belirsizlii ve retori
iyle) temsil etmektedir.
Bununla birlikte, bu alnt ilk bakta Mazzini tarafndan yaz
labilecek bir pasaj olarak yorumlanrken, aslnda 1 830 devrimle
rinden yetmi yl sonra, Habsburg mparatorhu' nun zgl sorun
lar zerinde duran bir kitapta Moravya kkenli bir Marksizan
sosyalist tarafndan kaleme alnmt. Ksacas, 1 830 ile 1 870' ler
arasnda Avrupa' nn politik haritasn deitiren "milliyet ilke
s?"yle kartnlabilecekken, aslnda Avrupa'nn tarihindeki milli
yeti gelimenin daha sonraki ve farkl bir aamasna aittir.
1 880- 1 9 14 dneminin milliyetilii nemli noktada Mazzi
nici milliyetilik aamasndan ayrlyordu. Birincisi, nceden gr
dmz gibi liberal adaki milliyetiliin temelinde yer alan
"eik ilkesi" terk edilmiti. Bundan byle kendisini "millet" sayan
her halk topluluu, son analizde kendi topraklarnda ayr bir ege
men bamsz devlet kurma hakk anlamna gelen kendi kaderini
tayin hakkna sahip olduunu iddia ediyordu. kincisi ve "tarihsel
olmayan" milletlerin oalmasnn sonucunda, etnik kken ile dil
potansiyel millet olmann merkezi, giderek belirleyici, hatta tek
kriteri haline gelmiti. Ama bunun yannda, saylar gn getike
artan ve iddial hale gelen devlet d milli hareketlerden ziyade,
yerleik milli devletler iindeki milli duygulan etkileyen nc
bir deiiklik de sz konusuydu: Millet ve bayran hzla politik
saa doru kaymas (ve onlara gre "milliyetillk" terimi aslnda
on dokuzuncu yzyln son on yl(lar)nda icat edilmiti). Ren
ner'in . alnts ilk iki deiimi temsil ediyor, ama (soldan gelme
sinden dolay) nc deiimi kesinlikle temsil etmiyordu.
Bir milleti tanmlamann etnik-dilsel kriterinin fiilen ok ge
baat hale gelmesinin genellikle fark edilmesinin ' nedeni vardr.
lkin, on dokuzuncu yzyln ilk yarsndaki devlet-di milli hare3. Kr. Th. Schieder, "Typo logie und Erscheinungsforrnen des Nationalstaats",
der. H. A. Winkler, Nationalismus (Knigstein im Taunus, 1 985), s. 1 28.
1 26

ketlerin en nde gelen ikisi, znde, yerleik bir yksek kltr dili
ve o dildeki edebiyat sayesinde politik ve corafik snrlar aarak
birlemi, eitimli topluluklara dayanyordu. Almanlarn ve tal
yanlarn gznde, kendi milli dilleri yalnzca, Franszca'nn Fran
sa' da 1539' daki Villers-Cotterets'in buyruundan beri olduu gibi,
bir idari kolaylk ya da devlet apndaki iletiimi birletiren bir
ara deildi; hatta, Jacobenlerin gznde olduu gibi, eitliin s
rekliliini salayp ancien regime in hiyerarisinin canlanmasn
nleyerek, zgrlk, bilim ve ilerleme dorularn herkesin nne
seren devrimci bir ara da deildi -4' Onlarn milli dieri, sekin bir
edebiyatn ve evrensel dzeyde entelektel anlatmn vastas ol
maktan daha te, onlar Alman ya da talyan yapan biricik eydi .
Sonuta, diyelim ngilizce'nin o dilde okuyup yazanlar iin tad
anlama kyasla ok daha koyu bir milli kimlik anlam tayor
du. Bununla beraber, Alman ve talyan liberal orta snflarnn g
znde, dil bylece birleik-bir milli devletin yaratlmasnda temel
nemde bir argman salarken, on dokuzuncu yzyln ilk yansn
da bu durum henz her yerde geerli deildi. Polonya ya da Beli
ka' nn politik bamszlk iddialar dile dayanmad gibi, aslnda
eitli Balkan halklarnn Osmanl mparatorluu'na kar birta
km bamsz devletler douran isyanlar da dile dayanmyordu.
Ayn ekilde Britanya' daki rlanda hareketinin de dile dayand
sylenemezdi. br yandan, ek topraklarndaki gibi dilsel hare'

4. "Egemen (halkn) btn yeleri btn (kamusal} mevkileri doldurabilir; onlarn

tarmsal ya da teknik ilerine geri dnmeden nce btn mevkilerde rotasyon
esasyla grev yapmalar istenilir bir eydir. Bu durumda aadaki alternatifle
yz yze geliriz. Eer bu mevkiler kendilerini milli dille ifade edemeyen ya da bu
dille yazamayan insanlarla doldurulmusa, metinleri terminolojik hatalarla dolu
olan, fikirleri titizlikle gelitirilmemi (zetle, cehaletin btn belirtilerinin grld
) belgelerle yurtta haklar nasl korunabilir? b r yandan, bu tr bir cehalet,
insanlar kamusal grevlerden uzaklatrmaya neden olursa, bu durumda ksa
srede, bir zamanlar kstaha "alt tabakalar" (les petits gens) dedikleri insan
larla konuurken, bir tr koruyucu nezaket gstergesi olarak yararlanlan pato
is kullanan aristokrasinin yeniden douuna tanklk ederiz ... Toplum ksa sre
de yeniden 'drst insanlar' (de gens comme il faut) hastalna yakalanr.
... Birbirinden ayrlm iki snf arasnda bir tr hiyerari ortaya kar. Demek ki
dilin bilinmemesi toplumsal refah tehlikeye sokar ya da eitlii yok eder." (Abbe
Gregoire'n Rapport'undan, akt. Ferdinand Brunot, Histoire de aangue fran
ais (Paris 1 930-48), Cilt IX, I, s. 207-208.
'

1 27

ketlerin ciddi bir politik temelinin bulunduu yerlerde, milletlerin

kendi kaderini tayin etmesi (kltrel tannmann karsnda)
henz bir sorun halini almamt ve ayn bir devletin kurulmas
zerinde ciddi biimde kafa yorulmuyordu.
Gelgelelim, ge on sekizinci yzyldan beri (ve arlkla
Alman entelektel etkisiyle) Avrupa, boydan boya saf, basit ve bo
zulmam kylle ynelik romantik tutkularn etkisi altna gir
miti ve "halkn"n folklorik temelde yeniden kefedilmesinde,
halklarn konutuu anadiller can alc nem tayordu. Buna kar
n, szn ettiimiz poplist kltrel rnesans daha sonraki pek
ok milliyeti harekete bir temel oluturur ve dolaysyla hakl
olarak gelimelerinin ilk aamas ("A aamas") saylrken,
Hroch da bu milliyeti hareketin henz hibir anlamda sz konusu
halkn bir politik hareketi olmadn, aslnda politik bir zlem ya
da program bile iermediini aydnla kavuturmaktadr. Gerek
te, halk gelenein kefedilmesi ve bunun tarihin unuttuu baz
kyl halklarnn "milli gelenei"ne dnmesi genellikle, Baltk
Almanlar veya Finli sveliler gibi (yabanc) ynetici snf ya da
elit kesimden kan ateli kiilerin eseriydi. Fin Edebiyat Derne
i ' ni ( 1 83 1 'de kurulmutu) oturtanlar svelilerdi, kaytlar sve
e tutuluyordu ve Fin kltrel milliyetiliinin balca ideolou
olan Snellman'n btn yazlar svee olarak kmtr?
1 780' !erden 1 840' lara kadar uzanan dnemde Avrupa' da yaygn
biimde grlen kltrel ve dilsel canlanma hareketlerini herhalde
hi kimse yadsyamazken, Hroch'un A aamasn, "milli fikir"e
verilen kitlesel destein olduka nemli bir boyuta eritii "C aa
mas"na henz ulamayan B aamasyla (bu aamada "milli fikir"
lehinde politik ajitasyon yrten bir grup eylemci ortaya km
tr) kartrmak bir yanlgdr. Britanya Adalar rneinde grl
d gibi, bu tr kltrel canlanma hareketleri ile daha sonraki po
litik milliyetiliin milli ajitasyonlar ya da hareketleri arasnda
zorunlu bir balant bulunmazken; buna karlk, milliyeti hare
ketlerin de ilk bata kltrel canlanmayla ilgileri herhalde ya ok
azdr ya da hi yoktur. Folklor Dernei ( 1 878) ve ngiltere' de folk
arklarnn canlanmas, ,ingene lim Dernei'nden daha fazla
5. E. J uttikala ve K. Prinen, A H istory of Finland (Helsinki, 1 975, s. 1 76.
1 28

milliyeti nitelie sahip deildi .

nc neden, dilsel kimlikten ziyade etnik kimlikle ilgilidir.
Bu kendisini, milletleri genetik soyla zdeletiren etkili kuramla
rn ya da szde kuramlarn yokluuyla (yzyln son dnemlerine
kadar) gsterir. Bu konuya tekrar dneceiz.
1 9 14'ten nceki krk ylda "milli mesele"nin anlamnn by
mesi, eski ok milletli Avusturya-Macaristan ve Trkiye impara
torluklarnda milli meselenin kekinlemesiyle llmez yalnzca.
"Milli mesele" artk hemen 1 emen btn Avrupa devletlerinin i
politikasnda da ciddi bir sorunu oluturuyordu. "Milli mesele"
Birleik Kralk'ta bile artk rl anda sorununa hapsedilmiyordu
(geri rlanda milliyetilii bu isimle daha da bymt kendilerini "milli" ya da "milliyeti" diye tanmlayan gazetelerin
says 1 87 l ' de l ' den 1 88 1 ' de 1 3 ' e ve 1 89 1 ' de 33'e kmt-6 ve
Britanya politikasnda politik adan her an patlamaya hazr bir
faktr halini alyordu). Ne var ki bu dnemin ayn zamanda, Gal
milli karlarnn olduu kadaryla resmen ilk defa tannd ( 1 8 8 1
tarihli Gal Sunday Closing Act'i* "ilk ayn Gal Parlamento Yasas"
olarak nitelenmitir)7 ve skoya'nn hem mtevaz bir Home
Rule** hareketine kavuup, hkmette bir sko Brosu elde ettii,
hem de "Goschen Forml"yle Birleik Krallk'n kamusal harca
malarnda gvence altna alnm bir milli paya kavutuu dnem
olduu sk sk gnnezlikten gelinmektedir. Yerli milliyetilik de Fransa, talya ve Almanya' daki gibi- aslnda bu dnemde "milli
yetilik" teriminin bulumasna vesile oluturan sac hareketlerin
ykselii biimine ya da daha genel olarak, en berbat -ama tek ol
mayan- ifadesini anti-Semitizm' de bulan politik yabanc dman
l biimine brnebilirdi. Bu ada sve kadar grece sakin bir
6. O yllarn Newspaper Press Directory'den (Basn Yayn Kurumu) karlan bu
verileri, Birkbeck College'dan Mary Lou Legg'in l rlanda tara basnnn 1 852
1 892 dnemini kapsayan ksmyla ilgili yaymlanmam aratrmalarna borlu
yum.
7. Bkz. "Report of !he Commissioners appointed to inquire into the operation of
the Sunday Closing (Wales) Act, 1 881' (Parliamentary Papers, H.o.C., Cilt XI,
1 890); K. O. Morgan, Wales, Reblrth of a Nation 1 880-1980 (Oxford, 1 982), s.
36.
* Pazar gnlerinin tatil olmas ile ilgili yasa. (.n.)
** Snrl bir zerklii olan yerel ynetim. (.n.)
F9/Milletler ve Milliyetilik

1 29

devletin bile Norve'in milli ayrlyla ( 1 907) ( 1 890'lara kadar

ayrlmasn neren tek bir kii bile yoktu oysa) sarslmas, en
azndan Habsburg politikasnn rakip milliyeti ajitasyonlar yzn
den felce uramas kadar kayda deer bir noktadr.
Dahas, eskiden bilinmeyen blgelerde veya o zamana kadar
yalnzca folklor aratrmaclarnn ilgiye deer bulduu halklar
arasnda ve ilk defa kavramsal olarak da Batl olmayan bir dnya
da oalan milliyeti hareketlerle karlamamz da bu dneme
rastlar. Yeni anti-emperyalist hareketlerin ne kadar milliyeti say
labilecei belli deildir, ama B atl milliyeti ideolojinin anti
emperyalist hareketlerin szcleri ve eylemcileri zerinde (rlan
da'nn Hint milliyetilii zerindeki gibi) yadsnamaz bir etkisi
vardr. Bununla beraber, kendimizi Avrupa'yla ve onun evresiyle
snrl tutsak bile, 1 870' te pek ya da hi grnmeyen milliyeti ha
reketlerin saysnn 1 9 1 4' te ok fazla olduunu grrz (Ermeni
ler, Grcler, Litvanyallar ve dier Baltk halklaryla Yahudiler hem Siyonist hem de Siyonist olmayan biimleriyle- arasnda, Bal
kanlar' da Makedonyallar ve Arnavutlar arasnda, Habsburg mpa
ratorluu 'nda Ruthenyallar ile Hrvatlar arasnda -Hrvat milliyet
ilii Hrvatlarn daha nce Yugoslav yani "lirya" milliyetiliine
verdikleri destekle kartrlmamaldr-, Baskllar, Katalanlar ve
Galliler arasnda, bilhassa radikallemi Flaman hareketiyle Beli
ka' da ve Sardunya gibi yerlerdeki yerel milliyetiliin o zamana
kadar hi beklenmedik uzantlarnda). Osmanl mparatorluu'nda
Arap milliyetiliinin ilk iaretlerinin grldn bile saptayabi
liriz.
Daha nce ileri srld gibi, bu hareketlerin ou artk dilsel
ve/veya etnik unsuru ne karmaktayd. Bunun genellikle yeni ol
duu kolayca kantlanabilir. B alangta politik bir hedefi bulun
mayan Gal Birlii'nin ( 1 893) kurulmasndan nce, rlanda milli
hareketinde rlanda dili bir sorun olarak grlmyordu. rlanda di
liyle ilgili zel bir vurguya ne O' Connell'n Repeal* ajitasyonunda
(Kurtarc her ne kadar Galce konuan Kerryman adl biri ise de)
ne de Fenian programnda rastlanyordu. 1 900'e kadar olaan leh Byk Britanya ile l rlanda arasndaki birliin,

O'Connell'n nderliinde
1 830'da ve 1 841 -46'da bozulmasna atf yaplyor. (.n.)
1 30

eler karmaasndan tekbiim bir rlanda dili yaratmaya ynelik

ciddi giriimlerde bile bulunulmamt. Fin milliyetilii arlar
dneminde Grandk'n zerkliini savunuyordu ve 1 848' den
sonra ortaya kan Finli liberaller iki dilli olan tek bir milleti temsil
ettikleri grndeydiler. Fin milliyetilii kabaca 1 860'lara (bir
imparator fermanyla Fin dilinin sve dili karsndaki resmi ko
numunun dzeltildii zamana) kadar esasen dilsel bir nitelie ka
vumamt, ama dil mcadelesi de 1 880' lere kadar arlkla alt
snf Finliler (d_i li olarak Fince'yi seen tek bir milletten yana tavr
koyan "Finciler"in -Fennomen- temsil ettii) ile st snf sve
aznl (lkenin iki milleti, dolaysyla iki dili iermesini savunan
"svei"lerin -Svecamen- temsil ettii) arasndaki bir i snf m
cadelesi olarak kalmt. Ancak 1 880' den sonra arlk kendi Rus
latrc milliyeti modeline kaydkadr ki zerklik mcadelesi
ile dil mcadelesi birbiriyle akmaya balamt.8
Yine, bir (tutucu) kltrel-dinsel hareket olarak Katalancln
izleri 1 850'lerden daha geriye gtrlemez (Gallilerin Eisteddfo
dau' suna* benzeyen Jocs Florals Festivali 1 859'dan nceye kadar
canlanmamt). Katalanca'nn kendisi yirminci yzyla kadar
kesin biimde standartlamamt9 ve Katalan blgeciliinin
1 880' !erin ortasna ya da daha sonraya kadar dilsel sorunla bir ilgi
si yoktu. o ddia edildii zere, Bask milliyetiliinin gelimesi de
Katalan hareketinin gelimesinin otuz yl kadar gerisinden gelmi
ti. Ama Bask erkiliinin ideolojik dzlemde eski feodal ayrca
lklarn savunulmas veya yeniden tesisinden dilsel-rk bir arg
mana kaymas ok ani olmutu: 1 894'te, kinci Karlist Sava' nn**
bitiinin zerinden yirmi yl bile gememiken, Sabino Arana
kendi Bask Milli Partisi'ni (PNV) kurmu ve bu arada o zamana
kadar var olmam lkenin Baska adn ("Euskadi") da bulmu
a . Juttikala ve Pirinen, A History of Finland, s. 1 76-86.

9. Carles Aiba, "Cent anys de defansa illustraci6 de l'idioma a Catalunya"

(L' Aven, 71 , Mays 1 984, s. 54-62). Bu, ilk olarak 1 939'da verilen bir konferan
sn metnidir.
1'0. Francesc Vallverdu, "El catala al segle XIX" (L'Aven, 27, Mays 1 980), s.
30-36.
Galler'de her yl dzenlenen, zellikle edebiyatlar, airler ile arkclarn yar
t sanat festivali. (.n.)
ispanya tahtnn gerek sahibinin Don Carlos ve varisleri olduunu savunan
hareketin yrtt mcadeleler.

131

tu . 1 1
Avrupa'nn teki ucunda, Baltk halklarnn milli hareketleri
yzyln son te birlik blmnde ilk (kltrel) aamalarn bile
geride brakmamken, Makedonya sorununun 1 870'ten sonra ka
nayan ban kaldrd uzak Balkanlar' da, bu topraklarda yaa
yan eitli milliyetlerin dillerine gre ayrlmas gerektii fila,i,
Srbistan, Yunanistan, Bulgaristan devletleri
ile

byle bir dilin m

cadelesini veren Bab- Ali'ye vurulan dfil.berin sonuncusuydu. 1 2
Makedonya' da oturanlar dinlerine gre ayrlmlard, lkenin u
ya da bu parasna ynelik iddialar ortaadan antik devirlere
kadar uzanan tarihe ya da ortak gelenekler ve ritel pratiklerle ilgi
li etnografik argmanlara dayanmaktayd. Makedonya yirminci
yzyla, bu blgede etkili olamayan Yunanllarn hayali bir etnik
kkeni vurgulayarak dengeyi saladklar zamana kadar Slav filo
lojistlerinin bir sava alanna dnmemiti.
Ayn zamanda -kabaca, yzyln ikinci yansnda- etnik milli
yetilik, pratikte halklarn giderek oalan toplu corafik glerin
den ve kuramda on dokuzuncu yzyl sosyal biliminin temel kav
ram olan "rk"n dnme uramasndan mthi g almt.
Bir yandan, insanln eskiden beri deri rengine dayal olarak bir
ka "rk"a blnmesi artk, "Ariler" ve "Samiler" gibi ya da "Ari
ler" arasnda Kuzeyliler (Nordics), Alpliler ve Akdenizliler gibi
yaklak olarak ayn soluk deri rengindeki halklar ayran bir dizi
"rk" ayrmlar eklinde gelimiti. br yandan, daha sonra ge
netik diye bilinegelen disiplinle tamamlanan Darwinci evrimcilik,
rkla, yabanclar dlamaya, hatta tank olduumuz zere
kovmaya ve ldrmeye uygun gl "bilimsel" nedenler gibi gr
nen gerekeleri salamt. Btn bunlar grece daha ge bir d
nemde gndeme geliyordu. Yahudi dmanl (anti-Semitizm)
yaklak 1 880'lere kadar "rk" (dinsel-kltrel olandan ayr) bir
karakter kazanmamt; Alman ve Fransz rklnn balca
peygaberleri (Vacher de Lapouge, Houston Stewart Chamberla1 1 . H .-J. Puhle, "Baskischer Nationalismus im spanlschen Kontexr, der. H.A.
Winkler, Nationalismus in der Welt von Heute (Gttingen, 1 982), s. 61 .
1 2. Carnegie Endowment for lntemational Peace: Report of the lnternational

Commission to Enquire into the Cause and Conduct of the Balkan Wars
(Washington, 1 91 4), s . 27.
1 32

in) 1 890'l yllara aitti ; "Kuzeyliler" yaklak 1 900'e kadar rk

ya da baka trde bir sylem benimsememilerdi.13
Irklk ile milliyetilik arasndaki balar aka grlmekte
dir. "Ariler" ve "Samiler" rneindeki gibi "rk" ile dil kolayca ka
rtrlyor ve genetik bir kavram olan "rk"n, kaltmsal olarak
gemeyen dilden tretilemeyeceine iaret eden Max Muller gibi
titiz aratrmaclar buna tkeyle tepki gsteriyorlard. Bundan
baka, rklarn rk anlnn nemini ve melezlemenin kor
kunluunu vurgulamas ile dilsel milliyetilik biimlerinin pek
ounun (ounluunun diyesim geliyor) milli dilin yabanc e
lerden arndrlmas gerektiinde srar etmeleri arasnda apak bir
benzerlik vardr. On dokuzuncu yzylda ngilizler, kark kken
leriyle (Britonlar, Anglo-Saksonlar, skandinavyallar, Nonnandi
yallar, skolar, rlandallar vb.) vnen ve dillerinin filolojik an
lamda kark olmasyla iftihar eden tamamen istisnai bir r
nektiler. Gene de "rk" ile "millet"i daha da yaklatran etken, her
ikisinin de o zamanlar moda olduu gibi "rksal"/"milli" karakter
eklinde ayn lde kabaca genelletirilerek, fiilen eanlaml
szckler olarak kullanlmas uygulamasyd. Bunun iin 1 904 ta
rihli ngiliz-Fransz Antant'ndan nce, bir Fransz yazar, iki lke
nin anlamasnn imkansz grldn, nk iki rk arasnda
"kaltmsal bir dmanlk" bulunduunu gzlemliyordu.14 Demek
ki dilsel ve etnik milliyetilik birbirini kuvvetlendirmekteydi.
Milliyetiliin 1 870' lerden l9 14'e kadar hzla mevzi kazanma
s artc deildir. Bu, hem toplumsal hem de politik deiimle
rin (yabanclar aleyhindeki dmanlk manifestolarnn aslaca
bolca ivi sunan bir milletleraras durumdan sz bile etmiyoruz)
rnyd. Toplumsal dzeyde, milliyetler olarak "hayali'', hatta
gerek topluluklar icat etmenin yepyeni biimlerinin gelitirilmesi
ne giderek daha geni bir zemin sunan gelimeden sz edebili1 3. J. Romein The Watershed of Two Eras: Europe in 1 900 (Middletown,
1 978), s. 1 08. "Nordic" (kuzeyli) rk bu isimle ilk kez, 1 898'deki antropolojik snf
lamalar literatrnde grnmektedir (OED Supplement: "nordic". Terim J. Deni
ker'e ait gibidir (Races et peuples de la terre, Paris 1 900), ama stn olmakla
ilikilendirdikleri san, uzun kafal rk tanmlamak asndan uygun bulan rklar
tarafndan sahiplenilmiti.
1 4. Jean Finot, Race Prejudice {Londra, 1 906), s. v-vi.
1 33

riz: Modemitenin saldrsyla tehdit altnda kalan geleneksel grup

larn direnii, gelimi lkelerin ehirleen toplumlarnda artk
hzla byyen yepyeni ve tamamen geleneksel olmayan snflarla
katmanlarn ortaya k ve yeryznn her tarafndaki eitli
halklarn (hem yerlilere hem de teki gmen gruplara gre yaban
c olan gruplard bunlar ve hibiri henz bir arada yaama al
kanl ve geleneklerine sahip deildi) diasporalarn olumsuz
ynde etkileyen eine rastlanmadk gler. Bu dnemdeki deii
min kkll ve hz; o yllarda yoksullarn ve ekonomik bakm
dan zar zor idare eden ya da gvensiz durumda olanlarn yaamla
rn sk sk tepeden trnaa sarsan "Byk Depresyon" sar
sntlarn gz ard etsek bile, bylesi koullarda gruplar arasnda
ki srtme nedenlerinin neden oaldn aklamaya yeter. Mil
liyetiliin politika alanna girii iin btn gerekli olan, kendileri
ni hangi ekilde olursa olsun Ruritanyal olarak gren ya da
bakalarnca byle grlen insan gruplarnn yle bir argmana
kulak vermeye hazr olmalaryd: Ruritanyallarn huzursuzlukla
rnn kayna, bir bakma, dier milliyetler tarafndan ya da o mil
liyetler karsnda Ruritanyal olmayan bir devlet veya ynetici
snf tarafndan aalanmalarndan (genellikle yadsnamayan bi
imde) kaynaklanyordu. Ne olursa olsun, gzlemcilerin, 1 9 1 4 ' te
milliyet temelindeki arlara ha.Hl tam anlamyla kaytsz grnen
(ister istemez milliyeti bir programa balandklar anlamna da
gelmeyen) Avrupa halklarnn tavrlarn hayretle karlamalar
yersiz deildi. ABD'nin gmen yurttalar Federal Hkmet'ten
kendi milliyetlerine dilsel ya da baka dnler talep etmiyorlar,
gene de her Demokrat ehir politikacs rlandallara rlandal, Po
lonyallara Polonyal olarak seslenmenin ie yaradn ok iyi bi
liyordu.
Daha nce grdmz gibi, milli arlarn potansiyel alcs
n fiili alcya eviren balca politik deiiklikler, saylar oa
lan devletlerde politikann demokratiklemesi ve modern idari,
yurttalar harekete geiren ve etkileyen devletin kurulmasyd.
Buna karn kitle politikasnn ykselmesi, halkn milliyetilii
desteklemesi sorununu, bir yant getirmekten ziyade, yeniden for
mle etmemizi kolaylatrmaktadr. Bizim. renmeye ihtiya duy1 34

duumuz ey, milli sloganlarn politikada tam olarak ne anlama

geldii, farkl toplumsal kesimler iin ayn anlam tayp tama
dklar, nasl deitikleri, yurttalar seferber edebilecek baka
sloganlarla hangi koullarda birletikleri ya da badamadklar,
bu baka sloganlar karsnda nasl baskn ktklar ya da ka
madklaryd.
Milletin dille zdelemesi bu tr sorular yantlamamza yar
dmc olur, nk dilsel milliyetilik znde bir devletin denetimi
ni, en azndan dilin resmen tannmasnn salanmasn gerektirir.
Ak ki bu, bir devlet ya da milliyet iindeki btn katmanlar veya
gruplar asndan ayn derecede nemli olmad gibi, her devlet
ya da milliyet asndan da ayn nemde deildir. Ne olursa olsun,
dildeki milliyetiliin znde iletiim, hatta kltr sorunlar degif
'
iktidar, stat, politika ve ideoloji sorunlar yatar. :Eer temel sorun

iletiim ya da kltr olsayd, Yahudi milliyeti (Siyonist) hareketi,

henz kimsenin konumad ve Avrupa sinagoglarnda kullanla
na hi benzemeyen bir tdaffuzu olan modem branice'yi .tercih et
ezdi. Onlar Avrupa' nn dousundaki Akenaz Yahudilerinin ve
batya giden gmenlerin yzde 95 'inin (yani, btn dnyadaki
Yahudilerin nemli bir ounluunun) konutuu Yidi dilini red
detmilerdi . 1 935 ' te o dili konuan on milyon kiinin gelitirdii
geni, kapsaml ve sekin yazn gz nne getirildiinde, Yidie
"zamann nde gelen 'yazl' dillerinden birisi"ydi.15 rlanda milli
hareketi de 1900' den sonra, ounun .artk anlamad ve onu
memleketlilerine retmeye alanlarn bile yeni yeni, ok eksik
biimde renmeye baladklar rlandaca'ya yeniden gemeyi
amalayan, batan sonusuz kalmaya mahkum kampanyaya giri
meyecekti. 16
Buna karlk, Yidi rneinin gsterdii ve lehe yaznlarnn
altn a olan on dokuzuncu yzyln dorulad gibi, yaygn.: bi
II1de konuulan., hatta yazlan bir dilin varl mudaka dilel te
.melde milliyetilik dourmazd. Bu tr dil ya da yaznlar, kendile
rini, hegemonik bir genel kltr ve iletiim diliyle rekabet
1 5. Lewis Glinert, "Viewpoint: the recovery of Hebrew" (Times Literary Supple
ment, 1 7, Haziran 1 983, s. 634).
1 6. Kr. Declan Kiberd, Synge and the lrish Language (Londra, 1 979), zellik
le s. 223.
1 35

etmekten ziyade onu tamamlyor sayabilir ve tamamen bilinli ola

rak byle saylabilirdi.
Var olan yazl ve kltr dillerini basite "dzeltme" ve stan
dartlatrmadan tutun, birbiriyle rten leheler karmaasndan
bu tr diller oluturulmasna ve l ya da neredeyse tkenmi dil
lerin diriltilmesine (fiilen yeni dillerin icat edilmesi anlamna geiir
bu) kadar uzanabilecek olan dil kuruluu srecinde politik
ideolojik unsurun yeri aka ortadadr. nk,,.pilliyeti m,itin ak
ine, bir halkn dili, nilli pilincin temeli deU, Einar Haugeh 'in de
yiiyle .'kltrel bir eser'.'dir.1.7 Modem Hint anadillerinin gelime
bu.run ak bir rneidir.
On dokuzuncu yzylda bir kltr dili olarak beliren yazl
Bengalce'nin bilinli olarak Sanskriteletirilmesi, yalnzca okur
yazar st snflar halk kitlelerinden ayrmakla kalmyor, ayn za
manda Bengalli Mslman kitleleri aalayarak Hindulam
Bengalce yksel kltrnden de ayryordu; buna karlk payla
mdan itibaren Banglade (Dou Bengal) dilinde de Sanskrite
szcklerin belli lde temizlendii dikkat ekmitir. Daha da
retici bir rnek, Gandhi'nin, milli hareketin birlii temelinde tek
bir Hindu dilini gelitirip koruma, yani bir yandan ngilizce'ye
milli bir alternatif karrken, br yandan Kuzey Hindistan'n
ortak 'lingua franca'snn Hindu ve Mslman biimlerinin birbir
lerinden kopmalarn nleme giriimidir. Bununla beraber, Hindu
dilinin evrensel dnceli savunucularna kar kan, gl bi
imde Hindu yanls ve Mslman kart (dolaysyla Urduca
kart) bir grup vard. Bu grup 1930'larda, Milli Kongre'nin dili
yaymak amacyla kurduu rgtn denetimini ele geirmi ve
Gandi, Nehru ile dier Kongre liderlerinin bu rgtten (Hindi Sa
hitya Samuelan ya da HSS) ayrlmalarna yol amt. 1942'de
Gandhi "geni kapsaml bir Hindu dili" yaratma projesine geri
dnm ama baarl olamamt. Bu arada HSS, dilde ortare
tim ve niversite dzeyinde diploma verme ve derecelendirme

1 7. Einar Haugen, Language Conflicts and Language Planning: The Case

of Modern Norwegian (Lahey, 1 966); ayn yazarn, "The Scandinavian langua
ges as cultural artifacts", der. Joshua A. Fishman, Charles A. Ferguson, Jyo
tindra Das G upta, Language Problems of Developing Nations (New York
Londra-Sidney-Toronto 1 968), s. 267-84.
1 36

yapma iin snav merkezleri kurarak sonunda kendi imajna uygun

bir standart Hindu dili yaratmt; 1 950'de szck daarnn ge
niletilmesi iin bir "Bilimsel Terninoloji Dairesi" kurulduunu ve
1 956'da balatlan Hindu Ansiklopedisi'yle talandrldn dikkate
alrsak, eitim amacyla gerekletirilen bir standartlamayd bu. 1 8
Gerekten, eitl:i hareketlerin szck daarlarn "yerliletir
me"ye yani sahiden daha "milli" olma zelliini artrmaya ynelik
giriimlerinde (bunun yakn zamanlardak en iyi bilinen rnei
Fransz hkmetlerinin "franglais"e kar yrttkleri mcadele
dir) tanklk edildii zere, sembolik anlamlan fiili kullanma bas
kn kt lde, diller toplumsal mhendislikte daha bilinli uy
gulama alanlar haline gelmektedir. Bylesi hareketleri yaratan
tutkular anlamak kolaydr, ama bunlarn konumayla, yazmayla,
anlamayla, hatta yazn anlayyla hibir ilgisi yoktur. Danimarka
ca'nn etkisi altndaki Norvee, Norve edebiyatnn temel ara
cyd ve hep yle kalmtr. On dokuzuncu yzylda buna gsteri
len tepki milliyeti tepkiydi. fade tonunun gsterdii gibi,
1 890'larda eke renmenin (o sralarda eke ehir nfusunun
yzde 93' nn konutuu dildi) ihanet olduunu ilan eden
Prag' daki Alman CasinoI 9 iletiimle ilgili bir aklama yapm ol
muyordu. imdilerde bile bugne kadar hi Galce isim konmam
yerlere Galce yer isimlerinin verilmesini tasarlayan Gal dili heves
lileri, Galce konuanlarn B irmingham ismini Galceletirmeye,
B amako ya da baka bir yabanc kasabay Galceletirmekten daha
fazla ihtiya duymadklarn ok iyi bilirler. Gene de, dili kurma
ve maniple etme plannn arkasndaki drtler ve tasarlanan d
nmn derecesi ne olursa olsun, devlet gc bu tasarda zsel
bir yere sahiptir.
Romanya milliyetilii, devlet gc olmasa, dilini o zamana
kadar allagelen Kril alfabesinin yerine Roma alfabesiyle yazp
1 8. J. Bhattacharyya, "Language, class and community in Bengal" (South Asia
Bulletin, Vll, 1 ve 2, Sonbahar 1 987, s. 56-63); S. N. Mukherjee, "Bhadralok in
Bengali Language and Literature: an essay on the language of class and sta
tus (Bengal Past and Present, 95, Ksm il, Temmuz-Aralk 1 976, s. 225-37);
J. Das Gupta ve John Gumperz, "Language, communication and control in
North lndia", der.
Fishman, Ferguson, Das Gupta, Language Problems, s.
.
1 51 -661 .
1 9. B. Suttner, Die Badenischen Sprachenverordnungen von 1 897, 2 cilt
(Graz-Kln 1 960, 1 965), Cilt il, s. 86-88.
1 37

basarak ( 1 863 ' te) Latin kkenli olduunda (evrelerindeki Slavlar

ile Macarlardan ayn biimde) nasl srar edebilirdi? (Metternich
dnemindeki Habsburg polis efi Kont Seldnitzky, Habsburg m
paratorluu'ndaki Slavlar arasnda pan-Slav eilimleri yldrmak
amacyla Kril harfleri yerine Roma harfleriyle baslan Ortodoks
din yaptlarn destekleyerek benzer bir kltrel-dilsel politika uy
gulam t.)20 Yerli ya da krsal diller, eitim ve ynetim alannda
tannmalar ve kamu yetkililerinin desteklemesi dnda, milli ya
da dnya kltrnn egemen dilleriyle rekabet edebilecek dillere
nasl dntrlecekti? (Burada fiilen var olmayan dillere bir ger
eklik kazandrlmasndan sz bile etmiyoruz.) 1 9 19'daki Britanya
mandas, branice'yi gndelik dil olarak konuan insanlarn say
snn 20.000'den az olduu bir zamanda onu Filistin'in resmi
dilinden biri olarak kabul etmeseydi, branice'nin gelecei ne olur
du? Finlandiya' da on dokuzuncu yzyln sonuna kadar dilsel iz
giler kalplarken, "svee konuan entelektellerin orannn s
vee konuan sradan insanlardan kat kat daha fazla olduu"
gzlemi, yani eitimli Finlilerin svee'yi kendi ana-dillerinden
daha yararl bulmaya devam etmeleri karsnda Fince olarak orta,
hatta yksek dzeyde bir eitimin dzenlenmesinden baka bir
are nasl ngrlebilirdi ?2
Gene de, milli zlemler ne kadar sembolik bir deer tarsa ta
sn, dillerin ok sayda pratik ve toplumsal bakmdan farklla
m kullanmlar olduundan, idari, eitim y a da baka amalarla
resmi dil(ler) olarak seilen dil(ler)e kar tavrlar da deimekte
dir. Kendimize bir kere daha, tartma yaratan unsurun yazl dil,
yani kamusal amalarla konuulan dil olduunu hatrlatalm. zel
iletiim alan ierisinde konuulan dil(ler), kamusal dillerle yan
yana var olduklar durumlarda bile ciddi problemlere yol amazlar.
nk her dil, her ocuun anne babasyla konumaya uygun dil
den retmenleri ya da arkadalaryla konumaya uygun olan dile
geerken farknda olduu gibi, kendi mekannda i grr.
Aynca, dnemin olaanst toplumsal ve corafik hareketlilii
20. J. Fishman, "The sociology of language: an interdisciplinary approach", der.
T. E. Sebeok, Current Trends in Linguistics, Cilt 12 (Lahey-Paris, 1 974), s.
1 755.
21 . Juttikala ve Pirinen, A History of Finland, s. 1 76.
138

eine rastlanmadk saydaki erkei (ve hatta, zel alana hapsolma

larna karm, kadn) yeni diller renmeye zorlar veya tevik
ederken; genelde -daha dorusu, neredeyse evrensel dzeyde- bir
dilin, farkl bir dille zdeletirilen daha geni bir kltre veya
daha yksek bir toplumsal snfa girme arac olarak bile bile red
dedilmesi ve onun yerine bir bakasmn ikame edilmesi durumlar
dnda, yeni diller renme sreci kendi bana ideolojik sorun
lar yaratmak zorunda deildi. Yidie konumamak, hatta anlama
makla gururlanan Orta ve Bat Avrupa' daki asimile olmu orta
snf Akenaz Yahudilerinde ya da Orta Avrupa' daki soyadlar
aka Slav kkenden geldiklerini gsteren ok saydaki ateli
Alnan milliyetileri ya da nasyonal sosyalistlerinin aile tarihinde
grlyordu bu. Oysa eski ve yeni diller genellikle, her biri kendi
alanmda olmak zere i ie yaard . talyanca konuan Vene
dik'in eitimli orta snf asndan, evde ya da pazarda Venedik
diliyle konumaktan vazgemek, iki dillilik ne kadar Lloyd Geor
ge asndan anadili olan Galce' ye ihanet etmek anlamna geliyor
sa, o kadar anlamlyd ancak.
Demek ki konuma dili, toplumun st katmanlarna olsun,
emeiyle alan halk kitlesine olsun ciddi politik problemler
karmyordu. Tepedeki insanlar daha geni kltr dillerinden birini
konuuyorlard; eer onlarn kendi anadilleri ya da ailelerinin ko
nutuu dil bunlar arasnda yer almyorsa1 o st tabakann erkekle
ri (ve 1 900' l yllarn balarnda bazen de kadnlar) geni kltr
dillerinden birini ya da birkan renmek durumunda kalyorlar
d. Doallkla "eitilmi" tarzda standart milli dili kullanacaklar
d ; yresel bir aksan ya da yresel szcklerin izinin grlp g
rlmemesi nemli deildi, ancak genellikle kendilerini toplumsal
katmanlarnn dier yeleriyle zdeletiren bir trz tercih edi
yorlard.22 Aile kkenlerine, oturduklar yere, yetime biimleriPe,
snflarnn geleneklerine ve elbette alt snflarla iletiimin ne l
de onlarn dil(ler)ini ya da bir melez dil veya kark yardmc
dil bilmeyi gerektirdiine bal olarak, ilikiye girdikleri alt snf
larn yerel az, lehesi veya anadilini konuabilir ya da konuma
yabilirlerdi. Bu dillerin resmi statsnn hibir nemi yoktu,
22. Ochs von Lerchenau lehesini duyan Viyanal hibir taksi ofr, konuan
grmese dahi, o kiinin toplumsal statsnden en ufak bir kuku duymaz.
1 39

nk resmi ..kullanm ve kltr dili hangisi olursa olsun ellerinin

altndayd.
Sradan halk iindeki okuryazar olmayan kesim asndan, sz
ckler dnyas tamamen konumayla ilgiliydi ve bu nedenle resmi
dil ya da dier yaz dillerinin, bilgisizlik ve gszlklerini hatrla
tan bir etken olmasnn dnda, hibir nemi yoktu. Arnavut mil
liyetilerinin, kendi dillerinin ne Arap ne de Yunan alfabesiyle, La
tince alfabeyle (Yunanllardan da Trklerden de aa ol-ma
dklann gsterecekti bu) yazlmasn istemelerinin, hibir yazy
okumayan insanlarla aka bir ilikisi yoktu. Farkl yrelerin in
sanlarnn birbirleriyle ilikiye gemeleri ve kyn kendine yeter
liliinin zamanla sona ermesiyle birlikte, ortak bir iletiim dili
bulma sorunu ciddileiyordu (snrl bir evreye hapsolan kadnlar
iin bunun nemi daha az, tahl yetitiren ya da iftlik hayvanlar
na bakan kadnlar iinse en az dzeydeydi) ve bu sorunu zmenin
en kolay yolu, milli dili (ya da milli dillerden birini) az ok idare
edecek kadar renmekti. ki byk kitlesel eitim kurumunu
oluturan ilkokul ile ordunun da her eve resmi dili bir lde ta
mas bu sorunun ciddiliini iyice artnyordu.23 Salt yresel ya da
toplumsal dzeyde kstl kullanma sahip dillerin daha geni kul
lanma sahip diller karsnda mevzi kaybetmesinde artc bir
yan yoktur. Bu erevedeki bir dilsel deiim ve adaptasyon sre
cinin aadan herhangi bir direnile karlatna ilikin kant
da yoktur. ld dil arasnda, daha yaygn biimde kullanlan dilin
ezici ve belirgin stnlkleri olduu gibi, yalnzca tek bir dil konu
anlann kendi anadillerinin kullanlmasn engelleyecek hibir
ey bulunmadna gre anlalan hibir dezavantaj da yoktu.
Gelgelelim, yalnzca tek bir dil konuabilen B riton, doduu ala
nn ve geleneksel uralarnn dnda aresizdi. Baka bir yere
gittiinde neredeyse dilsiz bir hayvandan fark kalmyordu: Sus
kun bir kas yn. Modern bir dnyada kendilerine daha iyi bir yer
ve i arayan yoksullarn gzyle bakldnda, kyllerin Fransz
lamasnda ya da Chicago' da ngilizce renen Polonyallarla tal23. Daha 1 794'te bile Abbe Gregoire, herhalde farkl yrelerden gelen insanlarn
karmakark biimde yer almasndan dolay memnuniyetle "taburtarmzda ge
nelde Franszca konuulduu"nu bildiriyordu.
140

yanlarn Amerikallamasn istemelerinde yanl olan bir ey

yoktu.
Yerel olmayan bir dili bilmenin ak avantajlar varsa, daha
geni apta kullanlan bir dille, zellikle bir dnya diliyle okuyup
yazmann avantajlar daha da yadsnmaz derecedeydi. Latin Ame
rika' da yazl dili bulunmayan Kzlderililerin anadillerinde re
,tin yapilrrias trndeki basklar Kzlderililerden de, yerli ente
lektellerden gelmitfr. Yerel diliniz de facto bir dnya dili
,Olmadka, tek dilli olrak eli kolu balanmaktr. Franszca bilme- nin yle avantajlar vard ki, Belika' da 1 846 ile 1 9 1 0 arasnda
yerli Flamanca konuanlarn iki dili birden konumalarna, Fran
'
s zca konuanlarn Flamanca renme zahmetine girmelerinden
daha fazla rastlanyordu.24 Milli dil basks hipotezinin, byk dil
lerle yan yana yaayan yresel ya da kk apl dillerin gerileme
sini . aklamas gerekmez. Tam tersine, kk dilleri korumaya y
nelik vgye deer ve sistemli (genellikle byk bedeller deme
pahasma yrtlen) abalar Wend dili, Reto-Romanca (Roman/
Ladin)* ya da sko Keltesi'nin gerilemesini yavalatmakan te
ie yaramamtr. Derslerin ngilizce ya da Franszca olarak yr
tld snflarda yerel azlarn ya da dillerini kullanmalar
(hayal gcnden yoksun pedagoglar tarafndan) yasaklanm olan
entelektellerin ac anlarna karn, rencinin anne babalarnn
en masse kendi dilleriyle yaplan dlayc bir eitimi tercih ede
ceklerini gsteren hibir kant yoktur. Kukusuz yalnzca snrl
kullanm alan olan baka bir dille dlayc bir biimde (rnein,
Bulgarca yerine Romence) eitim yapma zorunluluu getirilse, bu
daha fazla direnile karlaabilirdi.
Dolaysyla bir uta aristokrasi veya byk burjuvazinin, br
uta iilerle kyllerin, dilsel milliyetilii cokuyla destekleme
leri iin hibir neden yoktu. Bu haliyde "byk burjuvazi" ("grand
bourgeoisie"), mutlaka, on dokuzuncu yzyln sonuna doru i
plana kan iki milliyetilik biiminden binne (emperyalist ove
, nizm ya da kk halk milliyetilii) balanmak durumunda olma
.

. .

. . ..

...

... ...... .

"

...

. .

.. .

..... .

24. A. Zolberg, "The making of Flemings and Walloons: Belgium 1 830- 1 9 1 4"
(Journal of lnterdisciplinary History, V/2, 1 974, s. 2 1 0-21 5).
Dou isvire'de Grisonlar arasnda ve Gney Tirol'de konuulan Reto
Romanca leheleri. (.n.)

141

d gibi, kk milletin dilsel tutkularna kar da hibir ballk

duymuyordu. Ghent ve Antwerp' teki Flaman burjuvazisi bilinli
olarak Fransz-dman ve Flamingant-kartyd ve belki bu
zellikleri ksmen hala tamaktadr. ou kendisini Polonyaldan
ziyade Alman ya da Yahudi sayan Polonyal sanayiciler25 kendi
ekonomik karlarna en iyi hizmet etmenin yolunun btn Rusya
apndaki ya da dier milletlerst pazarlara malzeme satmak ol
duunu aka anlamlar; bylece Rosa Luxemburg'u yanltarak
Polonya milliyetiliinin gcn kmsemesine neden olmular
d. sko iverenleri, skoluklaryla ne kadar gururlanrlarsa gu
rurlansnlar, 1 707 Birlii ' nin* iptal edilmesini ngren her trl
i may duygusal bir aptallk sayacaklard .
Daha nce grdmz gibi, alan snflarn, gruplar arasn
da baka bir srtme trnn sembol ilevi grebilse de dil ne
deniyle heyecana kaplmalar pek olas deildi. Ghent ve Antwerp
iilerinin ounun Liege ve Charleroi' deki yoldalaryla evirisiz
iletiim kuramamalar, onlar tek bir ii hareketinde birlemek
ten alkoymuyordu. nk dil byle bir harekette o kadar az sorun
yaratyordu ki, rnein 1 903 ' te Belika' da sosyalizm zerine
kan her standart yaptta Flaman sorununa hemen hi deinilmezdi :
Bugn akla bile getirilemeyecek olan bir durum.26 Aslnda Gney
Galler' de hem burjuvazinin heri de ii snfnn liberal karlar,
gen Llyod George'un, Gallilii dilsel Gallilikle, Liberal Parti ' yi
(Prensliin milli paras) de bunu savunmakla zdeletirerek mil
liyeti Kuzey Galler liberalizmi kurma giriimine kar koymakta
birlemiti ve 1 890' l yllarda bunda genellikle baarl oldular.
Yazl anadilin resmi kullanmyla ykselen ya da den snf
lar, toplumsal bakmdan gsterisiz ama eitimli orta katmanlard.
Bunlar, eitim gerektiren, kafa emeine dayal ileri yrtmeleri
sayesinde alt orta snf statsne erien kesimlerdi. "Kk burju25. Waclaw Dlugoborski, "Das polnische Brgertum vor 1 91 O in vergleichender
Perspektive", der. J. Kocka, Brgertum im 1 9. Jahrhundert: Deutschland i m
europaischen Vergleich (Mnih, 1 988), Cilt 1 , s . 266-89.
* l sko ve l ngiliz hkmdarlklarnn parlamentolarnn birlemesini ngren an
lamas. (.n.)
26. Jules Destree ve Emile Vandervelde, Le Socialisme en Belgique (Paris
1 903, ilk olarak 1 898). Kesin olmak gerekirse 48 sayfalk bibliyografyada Fla
man sorunuyla ilgili olarak tek bir balk vardr -bir seim bror.
1 42

va" neki olmadan "milliyetilik" szn azlarna ok ender

alan dnemin sosyalistleri, neyden sz ettiklerini biliyorlard. Dil
sel milliyetiliin cephe hattnda tara gazetecileri, retmenler ve
gz yksekte olan alt rtbeli subaylar vard. Milli srtmeler ne
deniyle imparatorluun Avusturya' daki yans fiilen ynetilemez
hale geldiinde, Habsburg politikasnn sava alanlar, ortaokullar
daki retim dili ya d.a istasyon efliklerinin hangi milliyete verile
cei gibi konular olmutu. Gerekten de il. Wilhelm'in imparator
luundaki an milliyeti pan-Cermen eylemciler, arlkla eitimli
kesimden (ama retmenlerden ziyade Oberlehrer)* ve giderek ge
nileyen, toplumsal bakmdan da hareketli olan bir toplumun yar
eitimli kesiminden geliyordu.
Ben dilsel milliyetilii, vulgar-materyalist liberallerin savala
r silah firmalarnn kar elde etmesi sorununa indirgemeleri gibi, i
sorununa indirgemek istemiyorum. Bununla birlikte, anadili her
eyden nce alt sralarda kalm snflarn bir kar alan olarak
kavramadka dilsel milliyetilii tam olarak anlayamayz, hele
ona kar klar hi anlayamayz. Ayrca, anadile zellikle bir
retim dili olarak daha arlkl bir resmi konum kazandrmaya
ynelik her adm, bu kar alannda pay sahibi olabilecek insanla
rn saysn oaltrd. Bamszlktan sonraki Hindistan' da dil
esasna dayal eyaletlerin kurulmas ve tek bir anadilin (Hinduca)
milli dil olarak dayatlmasna direnilmesi bu durumu yanstmakta
dr: Tamilnadu'da Tamilce okuyup yazan kesime devletin btn
kademelerindeki kariyerler alrken, ngilizce' nin kaldrlmamas
Tamil diliyle eitim grm insanlar dier anadillerle eitim gr
m insanlar karsnda milli adan dezavantajl bir duruma sok
maz. Dolaysyla potansiyel bir deer olarak dilin yaratlmasndaki
can alc an, ilkretim dili olarak kabul edilmesi (geri bu sayede,
doallkla, ok sayda ilkoku l retmeni ve o dili alayan kii ye
tiecektir) deil, 1 880'lerde Flanders ' da ve Finlandiya' da baary
la uyguland zere bir ortaretim dili olarak da kabul edilmesi
dir. nk, Fin milliyetilerin aka farknda olduklar gibi,
toplumsal hareketlilii anadile ve ardndan dilsel milliyetilie
balayan budur. "Devlet ortaokullarda Flamanca eitim gren
yeni, laik dnceli kuak. . . yeni bir Flamingant ideolojisini olu (Alm.) Baretmen. (.n.)
1 43

turup ayakta tutan pek ok birey ve grubu arlkla Antwerp ile

Ghent'te karmtr."27
Gene de dilsel ilerleme, anadiliyle konuan orta snflar yarata
rak, alt orta katmanlarn karakteristik zelliklerini oluturan ve on
lara yeni milliyetiliin ekici gelmesinin nedeni olan aalk
duygusu, stat gvensizlii ve krgnl pekitiriyordu. Bunun
iin yeni, Flamanca eitim gren snf, en dinamik unsurlar o dili
bilmenin pratik stnlkleri nedeniyle Franszca'ya kayan Flaman
kitleler ile Franszca' dan hi vazgemeyen Belika yl)etimi, kl
tr ve i dnyasnn st kademeleri arasnda kalmt.28 Ayn
grev iin bir Flaman' nn iki dili de bilmesi zorunluyken Fransz
ca bilen bir yerlinin dier dile, o da isterse, ancak ba sallayacak
kadar ihtiya duymas, daha sonra Quebec' te olaca gibi kk
dilin aaln pekitirir. (nk iki dili de bilmenin gerek bir
deer ifade ettii ve dolaysyla iki dili de bilenlerden kk dili
anadili olarak konuanlarn fiilen avantaj saladklar iler, nor
mal olarak alt kademelerdeki ilerdi).
Flamanlarn, demografik gstergeler kendi lehlerine olan Que
becliler gibi, gelecee gvenle baknalar beklenebilir. Her ey bir
'
yana, bu bakmdan, kendi hallerine braklsa salt Darwinci anlam
daki bir diller aras varolu mcadelesinde etkili bir rakip bile ola
mayacak grnen rlandaca, Britonca, Baska, Frizyece, Roman,
hatta Galce gibi eski ve gittike gerileyen krsal dilleri konuanlar
dan daha stn durumdaydlar. Flamanca ile Kanada Franszcas
hibir anlamda dilsel tehdit altnda deildi, ama bu dilleri konu
anlarn sosyo-dilsel bir elit olmalar gerekmezken, egemen dili
konuanlar da anadili kullanan eitimli kesimi bir elit kesim ola
rak tantmaya ihtiya duymuyordu. Tehdit altnda olan, Flamin
gant ya da Quebecli orta katmanlarn dilleri deil, statleri ve top
lumsal konumlaryd. Bunlar yalnzca politik koruma ayakta
tutabilirdi .
z itibaryla bu durumun, dil sorununun gerileyen bir dili (ge
nellikle, Baska ve Galce gibi , lkenin yeni sanayi-ehir merkezle
rinde fiilen tkenme noktasna gelen diller) savunmadan ibaret kal
d yerlerdeki durumdan hibir fark yoktu. Eski dilin savu27. Zolberg, "The making of Flemings and Walloons", s. 277.
28. A.g.y., s. 209ff.
1 44

nulmas kesinlikle modernitenin tahribatlar karsnda btn bir

toplumun eski usul ve geleneklerinin savunulmasna iaret ediyor
du: Britonlar, Flamanlar, Baskllar ve dierlerinin Roma Katolik
rahiplerinden ald destein kayna buydu. Bu anlamda basit an
lamyla orta snf hareketleri deillerdi. Oysa B ask dili milliyetili
i geleneksel bir kr hareketi saylmazd. nk krsal kesimdeki
halk hala, Bask Milli Partisi'nin (PNV) spanyolca konuan kuru
cusunun daha sonraki pek ok dil militan gibi orta yalarda ren:
mek zorunda kald dili konuuyordu. B ask kylleri yeni milli
yetilie fazla ilgi duymuyorlard. Bask milliyetilii, bir yandan
karlaryla btn spanyol monarisiyle bal olan byk B ask
burjuvazisine kafa tutarken, br yandan beraberinde getirdii sa
nayileme tehdidine ve tanrsz gmen proleter sosyalizmine de
tepki gsteren (ehir ve ky kesimlerindeki) "muhafazakar, Kato
lik ve kk burjuva evrelerde"29 kk salmt. Katalan zerkili
inden farkl olarak PNV, yalnzca burjuvaziden gelen geici bir
destee sahipti. Bask milliyetiliinin dayand benzersiz bir dil
ve rka sahip olduklar iddias, her kk burjuva radikal sa uz
mannn kulana tandk gelen bir iddiadr: Baskllar rksal ar
lk/ar nedeniyle dier halklardan stndler ve dier halklarla,
zellikle Araplar ve Yahudilerle karmann istenmediini gste
ren dildeki benzersizlik bunun bir kantyd. Ayn szler, ilkin
1 860' larda kk apl olarak kendini gsteren (''kk burjuvazi
nin, asl olarak kk apl perakendeciler ile tccarlarn destein
de"), on dokuzuncu yzyln B yk Depresyonu srasnda mevzi
kazanan (yine, ekonomik bakmdan g durumdaki ayn trde alt
orta snflar arasnda) Hrvat milliyetilii iin zellikle sylenebi
lir. Hrvat milliyetilii, "kk burjuvazinin, varlkl burjuvazinin
ideolojisi olan Yugoslavyacla muhalefetini yanstmaktaydi." Bu
rnekte, seilen halk dier insanlardan ne dil ne de rk ile ayrmak
mmkn olduundan, Hrvat milletinin doudan gelecek istilalara
kar Hristiyanl savunmakta odaklanan tarihsel misyonu, zg
venden yoksun olan katmanlara gerekli stnlk duygusunu kazan
drmaya yaryordu.30
29. Puhle, "Baskischer Nationalismus", s. 62-65.
30. Mirjana Gross, "Croatian national-integrational ideologies from the end of
l lyrism to the creation of Yugoslavia" (Austrian History Yearbook, 1 5-16,
FIO/Milletler ve Milliyetilik

145

Yzyln son yirmi ylnda, bilhassa Almanya'da (Stcker),

Avusturya'da (Schnerer, Lueger) ve Fransa'da (Drumont, Drey
fus olay) grnen milliyetiliin bir alt eidinin, politik anti
Semitizm hareketlerinin kaynanda ayn toplumsal katmanlar
vard. Statlerinde ve tanmlarnda grlen belirsizlik, konumlan
tartma gtrmeyen kol iilerinin oullan ve kzlan ile st ve
st orta snflarn yeleri arasndaki geni katmanlarn gvence
den yoksunluu, benzersizlik ve stnlk iddialaryla salanan
dengenin iilerden, yabanc devlet ve bireylerden, gmenlerden,
ayn zamanda devrimci ajitatrler de olan Yahudilerle kolayca z
deletirilebilen kapitalist ve bankerlerden biri ya da dieri tara
fndan tehdit edilmesi -bunlar, lml orta tabaka ile bylesi tehdit
lere bir yant olarak hemen ayrt edilebilen militan milliyetilik
arasndaki balar kuruyordu. Sonuta bu orta katmanlar, kendile
rini savata ve tehlike altnda saymaktaydlar. 1 880'lerde Fransz
sann politik szck daarndaki anahtar szck "aile", "dzen",
"gelenek", "din", "ahlak" ya da buna benzer baka bir terim deil;
analistlere gre, "tehdit"ti.31
Milliyetilik, alt orta katmanlar arasnda, liberalizmle ve solla
ilikilendirilen bir kavramdan, sac, daha kesin konuursak radi
kal sac bir ovenist, emperyalist ve yabanc dman bir hareke
te doru dnm (Fransa' da 1 870 dolaylarnda "vatan" ve "yurt
severlik" gibi terimlerin belirsiz kullanmnda gzlemlenebilecek
olan bir deiim) geirmiti.32 "Milliyetilik" terimi, zellikle
Fransa' da, ksa sre sonra da Latince kkenli dilin bu oluuma
kendini uydurduu talya' da bu eilimin ba gstermesini yanst
mak zere ortaya atlmt.33 "Milliyetilik" terimi yzyln so1 979-80, s. 3-44, zellikle 1 8, 20-21 , 34 (A. Suppan'n tartmas).
3 1 . Antoine Prost, Vocabulaire des proclamations electorale de 1 881 , 1 885
et 1 889 (Paris, 1 974), s. 37.
32. Jean Dubois, Le Vocabulaire politique et social en Francea de 1 869 a
1 872 (Paris, tarihsiz.-1 962), s. 65, madde 3665. "Milliyetilik" terimi henz ge
memektedir ve bu dnemde "milli" szck daarnn saa kaymasn tartan A.
Prost, Vocabulaire des proclamations electorales, zellikle s . 52-53, 6465'te
de grnmez.
33. Fransa iin Zeev Sternhell, Maurice Barres et le nationalisme franais
(Paris, 1 972); l talya iin der. R. Lill ve F. Valsecchi, il nazionalismo in ltalia e
in Germania fino alla Prima Guerra Mondiale (Bologna, 1 983)'te S. Valtutti ile
F. Perfetti'nin yazd blmler.
1 46

nunda tamamen yeni gibi grnyordu. Gene de Alman milliyeti

liinin kitlesel jimnastik kurulular olan "Turner"dak:i gibi srek
liliin bulunduu yerlerde bile, 1 890'lardak:i saa kayn boyutu,
Yahudi kartlnn Avusturya'dan Alman kollarna ya
ylmasn, emperyal dnemin renginin (siyah-beyaz-krmz)
1 848'in liberal-milli renginin (siyah-krmz-altn sans) yerini
almasn ve emperyal genilemecilie ynelik yeni cokular izle
yerek llebilir.34 Bu tr hareketlerin, yani talya'y 1. Dnya Sa
va' na srkleyen "alt ve orta ehir burj uvazisinin dman ve
ykselen bir kesim olarak grdkleri proletaryaya kar isyan
nn"35 ekim merkezinde orta snflarn hangi boyutta ne ktkla
r bir tartma konusu olabilir. Ancak talyan ve Alman faizminin
toplumsal bileimi zerine yaplan almalar, bu hareketlerin asl
kuvvetlerini orta katmanlardan aldklarna hibir kuku brakmaz
lar.36
Dahas, yerleik milli devletler ile iktidarlarda ara katmanlarn
yurtsever cokusu kendi trnden dier devletlere kar emperyal
genileme ve milli rekabet kavgasna girmi olan hkmetlerin
hogr snrlarn aarken, bu tr duygularn kendi topraklarnda
yeerdiklerini ve bu yzden tamamen yukardan maniple edile
meyeceini nceden grmtk. 1 9 14'ten nce bile ok az sayda
hkmet, ar milliyetilerin tevik ettikleri kadar ovenistti. Ve
o ana dein arlarn kurduklar tek bir hkmet yoktu.
Bununla beraber, hkmetler yeni milliyetilii btnyle de
netleyemeseler ve yeni milliyetilik de henz hkmetleri denetle
yemese bile, devletle zdeleme, milliyeti kk burjuvazinin
ve alt orta snflarn gznde vazgeilmez bir nem tayordu. O
ana kadar bir devlete sahip olamamlarsa bile, milli bamszlk
onlara layk olduklarn hissettikleri konumu kazandracakt. rlan34. Hans-Georg John, Politik und Turnen: die deutsche Turnerschaft als
natlonale Bewegung im deutschen Kaiserreich von 1 871 bis 1914 (Ahrens
berg bei Hamburg, 1 975), s. 4 1 ff.
35. Jens Petersen, der. W. Schieder, Faschismus als soziale Bewegung
(Gttingen, 1 983), s. 1 22, 1 923 tarihli bir kayna aktarmaktad r.
36. Michael Katar, The Nazi Party: a social profile of members and leaders
1 91 9-1945 (Cambridge, M.A., 1 983), zellikle s. 236; Jens Petersen, "Elettorato
e basa sociale del fascismo negli anni venti" (Studi Storici, XVl/3, 1 975), s.
627-69.
147

da'nn eski diline dnmesini vazetmek, Dublin gece snflarnda

temel Kelte'yi renen ve yeni rendiklerini dier militanlara
reten insanlar iin artk salt bir propaganda slogan olmayacakt.
zgr rlanda Devleti'nin tarihinin kantlayaca gibi bu, en alt ka
deme kamu hizmetine girmek iin bile herkeste aranan nitelik ola
cak ve bu yzden rlandaca snavlardan gemek profesyonel ve en
telektel snflara girmenin kriteri durumuna gelecekti. Hali
hazrda bir milli devlette yaasalar bile, milliyetilik onlara, prole
terlerin kendi snf hareketlerinden kazandklar toplumsal kimlik
lerini vermiti. Alt orta snflarn (hem zanaatkarlar ve kk
dkkan sahipleri kadar umutsuz olan kesim, hem de yksek eitim
gerektiren beyaz yakal ve profesyonel ilerin eine rastlanmadk
derecede oalmas karsnda byk lde iiler kadar yeni
olan toplumsal katmanlar), kendilerini bir snf olmaktan ziyade,
anayurdun hem en ateli ve sadk hem de en "saygn" oullaryla
kzlarnn oluturduu bir topluluk olarak tanmladklar ileri srlebilir pekala.
1 9 1 4'ten nceki elli ylda n plana kan milliyetiliin nitelii
ne olursa olsun, btn trlerinde yle ortak bir yan var gibiydi:
Yeni proleter sosyalist hareketlerin reddedilmesi. Bunun nedeni
yalnzca sosyalist hareketlerin proleter olmalar deil, ayn zaman
da bilinli ve militan biimde enternasyonalist olmalar, en azn
dan milliyeti olmamalaryd.37 Bu yzden, milliyetilik ile sosya
lizmin arlarn karlkl olarak birbirlerini dlayan arlar
olarak grmekten ve birinin ilerlemesini dierinin gerilemesiyle
edeer saymaktan daha mantkl bir dnce yok gibidir. Ger
ekten de tarihiler arasnda genel bir kural saylan gr udur:
Sosyalist enternasyonalizmin slnn su yzne kt
1 9 14'teki savan patlak vermesinin ve 1 9 1 8' den sonraki bar an
lamalarnda "milliyet ilkesi"nin ezici zaferinin kantlad zere,
bu dnemde kitlesel milliyetilik, rakip ideolojilere, bilhassa snf
esasna dayal sosyalizme kar byk zafer kazanmt.
Ancak yaygn varsaymlarn tersine, kitlelere politik dzeyde

37. Bu konunun ala alnmas iin bkz. E. J. Hobsbawm, Worlds of Labour

(Londra, 1 984), Blm 4 ile ayn yazarn, "Working-class internationallsrn", der.
F. van Holthoon ve Marcel van der Linden, lnternationalism in the Labour
Movement (Leiden-New York-Kopenhag-Kln 1 988), s. 3-1 6.
148

seslenmenin (zellikle sosyalistlerin snf arsnn, dinsel mez

heplerin imana gelme ansnn ve milliyet arsnn) dayand
eitli ilkeler karlkl olarak birbirlerini dlamyorlard . Her iki
tarafn da deyi yerindeyse, konumlarndan dolay (ex officio) bir
badamazlk bulunduunda srar ettii din ile tanrsz sosyalizm
rneinde bile birini dierinden ayran kaln bir izgi yoktu. nsan
lar, bir defada ancak bir ift giyebileceklerini bilerek, kolektif kim
liklerini ayakkab seer gibi semiyorlard. Ayn anda milliyet
dahil olmak zere eitli ballk ve sadakat odaklar vard, halen
vardr ve bunlar ayn anda yaamn eitli ynleriyle ilgilidirler
(tabii, rneklerin akla getirdii gibi, insanlarn zihinlerinde bu yn
lerden herhangi biri herhangi bir zamanda en ne kabilir). Bu
farkl ballk odaklan uzun zaman dilimlerinde bir kiiden birbi
riyle badamayan taleplerde bulunmayacak, yle ki bir insann
kendisini bir rlandalnn olu, bir Alman kadnn kocas, madenci
topluluunun bir yesi, bir ii, B arnsley futbol kulbnn bir ta
raftan, bir liberal, bir lkel Yntemci, yurtsever bir ngiliz, belki
bir Cumhuriyeti ve Britanya imparatorluunun bir yanda olarak
hi ssetmesi hibir problem dourmayabilecekti.
Bunlar arasnda seim yapma sonnu, ancak bu sadakat odakla
rndan birisinin dierlerinden biri veya birkayla dorudan eli
mesi halinde gndeme geliyordu. nanl politik militanlar aznl
doallkla bu tr badamazlklara kar ok daha duyarl olacak
t. yle ki Austos 191 4'n B ritanya, Fransz ve Alman iileri
nin ounluundan ziyade sosyalist partilerin liderleri asndan
sarsc bir deneyim olduunu rahatlkla syleyebiliriz; nk, yu
karda (zellikle Blm 3, s. l l 1 - 1 1 2) ksmen tartlan nedenler
den dolay, sradan iiler savata kendi hkmetlerini destekle
meyi, snf bilinci ve iveren dmanl sergilemekle tamamen
badaan bir tavr olarak gryorlard. Bayraa sarlarak devrimci
sendikac -ve enternasyonalist- liderlerini oka uratan Gney
Gallerli madenci ler, bunun zerinden daha bir yl gemeden, yurt
sever olmadklar sulamalarna kulak asmayarak ayn derecede
kolaylkla bir genel grevde kmr madenini kapatmlard . Bu
nunla birlikte, militanlar bile kuramclarn badamaz grdkleri
eyleri seve seve birletirebilirler. Szgelimi, ok sayda Fransz
149

Komnist Partisi militannn hem Fransz milliyetiliine hem de

SSCB'ye tam bir sadakatle balanmalar bunun bir rneidir.
Gerekten, yeni kitlesel politik hareketlerin (milliyeti, sosya
list, mezhepi ya da .baka ierikte) genellikle ayn kitleyi yanlar
na ekmek uruna rekabete girimeleri, potansiyel yaplanmalar
nn bu hareketlerin eitli arlarndan etkilenmeye hazr
olduklarm akla getirmektedir. zellikle rlanda ile Polonya'da
milliyetilikle dinin ittifak yapt aka ortadadr. Ama nce
gelen hangisidir? Bunun yant belli deildir. Lenin' in, politik ger
ekliklere her zamanki gibi derinlemesine nfuz eden bakyla,
smrgeci dnyada komnist politikann temellerinden birisi hali
ne getirecei, milli ve toplumsal honutsuzluun arlan arasn
daki ok ynl rtme ok daha artcdr ve hi dikkat ek
memitir. "Milli mesele" zerindeki iyi bilinen milletleraras
Marksist tartmalar yalnzca, enternasyonalizm ve snf arla
rndan baka bir eye kulak vermemeleri gereken iilere milli
yeti sloganlarn cazip gelmesi hakknda deil, ayn zamanda ve
herhalde daha dorudan olarak, milliyeti ve sosyalist talepleri
ayn anda destekleyen ii snf partilerinin nasl ele alnaca
hakkndayd.38 Dahas, o zamanki tartmalarda pek grnmemek
le birlikte, nasl (Hrvatistan' daki gibi) doallkla milliyeti bir
boyut gelitiren, znde toplumsal dnceli kyl partileri varsa,
ilk balarda kendi halklarnn milli hareketinin temel aralar olan
ya da buna dnen sosyalist partilerin var olduu da imdi apa
k ortadadr. Ksacas, Connolly'nin rlanda'da ryasn grd
-ama nderlik edemedii- sosyalist ve milli kurtuluun birlii, fii
len baka yerlerde salanm oluyordu.
Devam edilebilir. Toplumsal ve milli taleplerin birlemesinin,
bamszl tevik eden bir etken olarak milliyetiliin cazibesin
den ok daha etkili olduu anlalmtr. Milliyetiliin ekim
alam ise honutsuz alt orta snflarla snrlyd; bu snflar asn
dan milliyetilik hem toplumsal hem de politik bir programn yeri
ne geiyordu ya da yerine geer grnyordu.
38. Ksa bir zet iin, G. Haupt, der. Haupt, Lowy ve Weill, Les Marxistes et la
question nationale (Paris, 1 974), s. 39-43. Polonya sorunu balca rnekti,
ama trnn tek rnei deildi.
1 50

Polonya retici bir rnektir. Polonya'nn, paylalmasndan

bir buuk yzyl sonra yeniden kurulmas, yalnzca bu amaca
bal kalan politik hareketlerden birinin bayra altnda deil, l
kesinin kurtarcs haline gelen Albay Pilsudski nderliindeki Po
lonya Sosyalist Partisi' nin bayra altnda gereklemiti. Finlan
diya' da, 1 9 1 7 Rus Devrimi'nden nceki son (serbest) seimlerde
oylarn yzde 47'sini alarak de facto Finlilerin milli partisi haline
gelen Sosyalist Parti'ydi. Grcistan' da bu konuma bir baka sos
yalist parti olan Menevikler ykselirken; Ermenistan' da Sosyalist
Enternasyonel' e katlan Danaklar milli parti konumuna gelmi
lerdi.39 Dou Avrupa' daki Yahudiler arasnda hem Siyonist olma
yan (Bundu) hem de Siyonist biimleriyle milli rgtlere sosyalist
ideoloji egemendi. Bu fenomen, gerekten deiimi ngren
hemen her rgt ve ideolojinin kendisini ilk planda toplumsal ve
politik devrimci saymak zorunda olduu arlk imparatorluuyla
snrl da deildi. Birleik Krallk' taki Gallilerle skolarn milli
duygular, ifadesini zel milliyeti partilerle deil, btn Birleik
Krallk apndaki bellibal muhalefet partileriyle (nce liberaller,
sonra i Partisi) buluyordu. Hollanda' da (ama Almanya' da
deil) kk bir halkn mtevaz ama sahici milli duygular, esa
sen solcu radikalizmde dile geliyordu. Sonuta, Frizyallarn Hol
landa solunun tarihinde temsil edilileri, skolarla Gallilerin Bri
tanya solunun tarihinde temsil edililerinden ok daha fazladr. lk
Hollanda Sosyalist Partisi'nin en sekin nderi olan Troelstra
( 1 860- 1 930), kariyerine, Frizya'y canlandrmay amalayan
"Gen Friesland" grubunun nderi ve Frizya diliyle yazan bir air
olarak balamt.40 lk balarda 1 9 1 4'ten nceki sac ideoloji
lerle (Galler, Euskadi, Flanders ve baka yerlerde olduu gibi)
ilikilendirilen eski kk burjuva milliyeti partiler ile hareketle
rin moda olan toplumsal devrim ve Marksizm giysisini giyme ei39. Fin milliyetiliinin Sosyalist Parti'yle bir araya gelememesi zerine bkz.
David Kirby, "Rank-and-file attitudes in the Finnish Social Democratic Party
(1 905- 1 9 1 8}", (Past and Present, 111, Mays 1 986), zellikle s. 1 64. Grcler ve
Ermeniler zerine bkz. der. Ronald G. Suny, Transcaucaia: Nationalism and
Social Change (Ann Arbor, 1 983), zellikle ksm il, R. G . Suny, Anahide Ter
Minassian ve Gerard J. Libaradia'n denemeleri.
40. A. Fejtsma, "Histoire et situation actuelle de la langue frisonne" (Pluriel, 29,
1 982, s. 21 -34).
151

limiyle bir lde glgede kalm olmakla birlikte, son on yllarda

bu fenomen de belirgin hale gelmitir. Gelgelelim, Hindistan'daki
Tamil milliyetinin istemlerinin balca arac olan DMK'nn mr
Madras'taki blgesel bir sosyalist parti olarak balamt ve ne
yazk ki Sri Lanka solunda da Sri Lanka ovenizmine doru ben
zer kaymalar saptanabif.41
Bu rnekleri sralamann amac, hakl olarak Sosyalist Enter
nasyonal'in gndemini igal eden ve bana dert olan bu tr hare
ketler iindeki milliyeti ve sosyalist unsurlarn ilikisini deerlen
dirmek deil, kitlesel hareketlerin ayn anda birbirini dlayc
saydmz zlemleri dile getirebildiklerini ve iin dorusu, esasen
sosyalist-devrimci bir arda bulunan bu hareketlerin, kendi halk
larnn ilerideki kitlesel milli hareketlerinin atsn oluturabildik
lerini kantlamaktr.
Gerekten de sk sk milli arnn snf ars karsndaki
stnlnn kesin kant olarak aktarlan rnek, aslnda ikisi ara
sndaki ilikilerin karmakln aydnla kavuturmaktadr.
Bugn, baz mkemmel aratrmalar sayesinde, bylesi bir fikir
atmasmn ok nemli bir rnei olan ok milletli Habsburg m
paratorluu hakknda yeterince bilgiye sahibiz.42 Bundan sonra
Peter Hanak'n, Birinci Dnya Sava srasnda Viyana ile Buda
pete' deki askerlerle ailelerinin birbirlerine yazdklar, sansr edi
len ya da el konulan ok saydaki mektubun analizine dayal ok
ilgin bir aratrmay zetleyeceim.43 Srp krallna an dere
cede sempati besleyen Srplar (zellikle Bosnal ve Voyvodinal
Srplar) ile Kutsal Rusya'ya sempati duyan Slavlar ve Ortodokslar
gibi bir irredenta 'ya* ait olanlar dnda, ita/yanlar arasnda ve
4 1 . 1 97 1 ayaklanmasnn krsal solcu "genlii"ne nderlik eden JVP (Janatha
Vimukti Perarnuna) hareketinde ar solculuktan Sri Lanka ovenizmine geiin
ksa bir anlatm iin bkz. Kumari Jayawardene, Ethnic and Class Conflicts in
Sri Lanka (Dehiwala, 1 985), s. 84-90.
42. Bkz. Z.A. Zeman, The Break-up of the Habsburg Empire, 1914-1 91 8
(Londra, 1 96 1 ) ; ve incelemeler derlemesi, Die Auflsung des Habsburgerre
iches, Zusammenbruch und Neuorientierung im Donauraum (Schriftenreihe
des sterreichischen Ost- und Sdosteuropainstituts, Cilt 1 1 1 , Viyana 1 970).
43. Peter Hanak, "Die Volksmeinung wahrend des letzten Kriegsjahres in ster
reich-Ungarn'', Die Auflsung, s. 58-66.
*( it.) Tarihsel ya da etnik bakmdan bir politik birimle balantlyken baka bir po
litik birimin denetimindeki toprak paras. (.n.)
1 52

Romanya'nn savaa giriinin ardndan Romenler arasnda geen

ilk yllardaki yazmalarda milliyetilie ya da monari kartl
na fazla rastlanmyordu. Srplarn Avusturya'ya dmanlnn
toplumsal taban aka halk kesimine dayalyd, ancak talyanlar
la Romenlerden gelen milliyeti mektuplarn byk ksm orta s
nftan ya da entelijensiyadan geliyordu. Dier tek ciddi milli kar
k (ok sayda yurtsever asker kaan kapsad da iddia edi
len sava esirlerinin mektuplarna gre deerlendirirsek) ekler
den gelecekti. Bununla beraber, Habsburglarn faal dmanlarnn
ve Rusya' daki ek birliklerindeki gnlllerin yansndan ou
orta snftan ve entelijensiyadan gelmekteydi (Bohemya'dan esirle
re giden mektuplar ok daha ihtiyatl bir dille yazldndan, onlar
dan sonu karma ihtimali daha azd).
Sava yllan, ama zellikle ilk Rus Devrimi, el konulan mek
tuplardaki politik ieriin dramatik lde ykselmesine yol a
mt. Gerekten, sansr grevlilerinin halkn dncesiyle ilgili
dzenledikleri raporlarda, ayn biimde, savan patlamasndan
beri ok dalgalan halkn en alt kesimlerine kadar ulaan ilk politik
olayn Rus Devrimi olduu gzleniyordu . Polonyallar ve Ukray
nallar gibi baz ezilen milliyetlerin eylemcileri arasnda, Rus Dev
rimi, reform (belki de bamszlk) umutlar uyandrmt. Gene
de egemen olan ruh halini yanstan, bar ve toplumsal dnm
arzusuydu.
O srada emekilerin, kyl ve ii snf kadnlarnn mektup
larnda bile belirmeye balayan politik dnceler, en iyi biimde
birbirine bal ztlkla analiz edilir: zengin-yoksul (ya da toprak
beyi-kyl, patron-ii), sava-bar ve di.izen-dzensizlik. Bunlar
arasndaki balar en azndan mektuplarda aktr: Zenginler iyi
yaar ve askere gitmezlerken, yoksullar zengi; ve gl olanlarn,
devlet ve ordu yetkililerinin vb. insafna kalmlardr. Buradaki
yenilik, ikayetlerin, yalnzca asker olan ve vatann savunan yok
sullarn farkl ekillerde ayn derecede kt davranl ara maruz
kalmalar anlamnda deil, ayn zamanda kaderin edilgence kabul
lenilmesine alternatif olarak artk temel alanlarda deiimleri n
gren devrimci bir beklentinin bulunmas anlamnda cfa giderek
sklamasndadr.
1 53

Yoksullarn mektuplarndaki temel tema, savan yaam ve a

lma dzenini bozup yok ettii ynndeydi. Buna bal olarak

mtevaz ve dzenli bir yaama geri dnme arzusu, giderek daha

fazla savaa, askerlik yapmaya, sava ekonomisine vb. dmanl
ve bar isteini iermekteydi. Burada da ikayetin direnie d
nmesiyle karlarz. "Yce Tanr bize yeniden bar ihsan
etse"nin yerini, "bktk artk" ya da "sosyalistlerin bar yapaca
n sylyorlar" gibi deyiler almtr.
Milli duygularn bu argmanlara ancak dolayl yoldan girmesi
nin nedeni, asl olarak, Hanik' n. szleriyle, " 1 9 18'e kadar milli
duygularn geni halk kitleleri arasnda henz istikrarl bir bilin
esi biiminde kristallememi oluu ya da insanlarn henz
devlete sadakat ile millete sadakat arasndaki farklln bilincine
varmaylar veya iki si arasnda net bir tercih yapmaylardr."44
Milliyet en sk biimde, bilhassa iki kesimin farkl milliyetlerden
geldikleri yerlerde, zenginler ile yoksullar arasndaki atmann
bir boyutu olarak grnmektedir. Ne var ki en kuvvetli milli tona
rastladmz yerlerde bile, eklerin, Srplarn ve talyanlarn
mektuplarnda olduu gibi, ayrca youn bir toplumsal dnm
isteine de rastlarz.
1 9 1 7 ylnda deien ruh hallerine ilikin olarak sansr grev
lilerinin ayrntl gzlemlerine girmeyeceim. Ancak Hanak'n
Kasm 1 9 1 7 ortas ile Mart 1 9 1 8 ortas arasnda (yani, Ekim Dev
rimi' nden sonra) yazlm yaklak 1 .500 mektubu seerek yapt
analizden baz dersler karlabilir. Kabaca monarinin milli bi
leimine denk den milli oranlarla, mektuplarn te ikisi
iilerle kyller, te biri entelekteller tarafndan kaleme aln. mt. Mektuplarn yzde 1 8 ' i arlkla toplumsal temalar, yzde
l O'u bar arzusunu, yzde 1 6' s milli meseleyi ve monariye
kar tavr; yzde 56' s bunlarn bileimini, yani (sorunu basitle
tirebilirsek) yzde 29 'u ekmek ve bar, yzde 9'u ekmek ve mil
leti, yzde 1 8' i bar ve milleti temsil etmektedir. Toplumsal tema
mektuplarn yzde 56' snda, bar temas yzde 57' sinde, milli
tema ise yzde 43'nde grnmektedir. Toplumsal ve pratikte dev
rimci ierikteki szlere zellikle ekler, Macarlar, Slovaklar, Al44. A.g.y., s. 62.
1 54

manlar ve Hrvatlarn yazdklar mektuplarda rastlanmaktadr.

Mektuplarn te birinde Rusya'dan gelecei, te birinde devri
min getirecei,. yzde 20'sinde ise hem Rusya'nn hem devrimin
birlemesiyle gelecei umut edilen bar, doallkla her milliyet
ten mektup sahibinin duygularna hitap etmektedir. Bunun tek s
nr, milli temaya deinen mektuplarn yzde 60'nn imparatorlu
a dman ve az ok bir bamszlk isteine yatkn olmas,
yzde 40'nn (daha dorusu, Almanlarla Macarlar karrsak,
yzde 28'inin) sadakatini korumasdr. "Milli" mektuplardan
yzde 35'inde bamszln mttefik zaferinin sonucunda gelece
i beklenmekte, ama yzde 1 2' sinde hala isteklerinin monari er
evesinde yerine getirilebileceine inanlmaktadr.
Tahmin edilebilecei zere, bilhassa Almanlar, ekler ve Ma
carlar arasnda bar ve toplumsal devrim istei el ele gidiyordu.
Oysa, herhalde milli bamszlk daha ok mttefik zaferine bal
grndnden, bar arzusuyla milli zlemleri badatrmak o
kadar kolay deildi. Gerekten de Brest-Litovsk grmeleri sra
snda, milliyeti mektuplarn pek ounda tam da bu nedenle
hemen bar yaplmas onaylanmyordu. ek, Polonyal, talyan
ve Srp elit kesimlerinin mektuplarnda ok arpc bir zelliktir
bu. Ekim Devrimi'nin ilk etkisini gsterdii dnem, halkn ruh ha
lindeki toplumsal enin en kuvvetli gnlerini yaad, ama ayn
zamanda -Zeman'n da Hanak'n da gr birliine vardklar
gibi- devrimi arzulayan milli ve toplumsal elerin ayrlmaya ve
atmaya balad dnemdi. 191 8'in Ocak ayndaki byk grev
ler bir tr dnm noktasna iaret ediyordu. Bir anlamyla,
Zeman'n gzlemledii gibi, devrimci ajitasyonu bastrmaya ve
kaybedilmi bir sava srdrmeye karar veren Habsburg monar
isinin yetkilileri, bir Sovyet Avrupas'ndan ziyade Wilsoncu bir
Avrupa'nn ortaya kmasn kesinletiriyordu. Gene de 1 9 1 8 y
lnda milli temann halkn bilincinde nihayet baskn kt za
manda bile, milli tema toplumsal temadan ayn veya ona kart de
ildi. Monari kerken, ou yoksul insann gznde iki tema el
ele gidiyordu.
Bu ksa gezintiden ne sonu karlabilir? Birincisi, milli bilin
cin, sz konusu milliyetleri oluturan halk kitlesinin gznde ne
155

anlama geldii konusunda hala ok az ey biliyoruz. Bunu ren

mek iin yalnzca Hanak'n sansre taklan mektuplara dalarak
yapt trden pek ok aratrmaya deil, ayn zamanda, bunun
ie yarayabilmesi iin nce, o dnemde "milli mesele"yi kuatan
terminolojiye ve ideolojiye, bilhassa bunlarn milliyeti trne so
ukkanl ve gizem zc (demystifying) bir gzle bakmaya da ih
tiyacmz var. ikincisi, o dnemde milli bilincin edinilmesi, dier
toplumsal ve politik bilin biimlerinin edinilmesinden ayrlamaz:
Hepsi el ele giderler. ncs, milli bilincin gelimesi (entegra
list ya da ar sac milliyetilikle zdeleen snflar .ve rnek
ler dnda) ne dorusal bir izgide seyreder ne de toplumsal bilin
cin dier elerinin ister istemez zararna olarak yol alr. 1 9 14
Austosu'nun perspektifinden bakldnda, millet ile milli devle
tin btn rakip toplumsal ve politik sadakat odaklar karsnda
zafer kazand sonucuna varlabilir. 1 9 1 7' nin perspektifiyle ba
kld zaman da ayn eyler sylenebilir mi ? Milliyetilik, Avru
pa'nn yoksul insanlarnn gerek kayglarn yanstan hareketlerin
1 9 1 8 ' de baarszla dtkleri lde, savaa giren Avrupa'nn
eskiden bamsz olan milliyetlerinde zafer kazanmt . Bunun
gerekletii zaman, ezilen milliyetlerin orta ve alt orta katmanlar
Wilsoricu, yeni bamszlaan kk devletlerin ynetici elitleri
olacak konumdaydlar. Toplumsal devrimsiz milli bamszlk,
mttefik zaferinin emsiyesi altnda, her ikisinin bir arada gerek
leecei ryasn grenler asndan geri olmakla birlikte uygula
nabilir bir konumu yanstyordu. Bozguna urayan ya da yar boz
guna urayan byk devletlerde bavurulabilecek baka bir yol
yoktu. O devletlerde k toplumsal devrim dourmutu. Sov
yetler'e, hatta ksa mrl Sovyet cumhuriyetlerine ekler ve Hr
vatlarda deil, Almanya' da Alman Avusturyas ' nda ve Macaris
tan' da rastlanmt (ve onlarn glgesi talya'ya da dyordu).
Milliyetilik oralarda, toplumsal devrimin yerini alan daha lml
bir hareket olarak deil, kar devrimden yana olan eski subaylar,
alt orta ve orta snf siviller takmnn harekete gemesi olarak ye
niden boy gstermiti. Yani faizmin dl yata olarak ortaya k
m t.

1 56

V. MLLYETLGN ZRVES,

1918- 1950

On dokuzuncu yzyln "milliyet ilkesi"nin zafer kazand bir

dnem var idiyse, bu dnem Birinci Dnya Sava'nn sonuna
denk dyordu; ancak bu, ne nceden kestirilebilir bir durumdu,
ne de geleceinin galiplerinin niyetini yanstmaktayd . Aslnda bu
zafer istemeden ortaya kan iki gelimenin rnyd: Bir yanda
Orta ve Dou Avrupa'nn ok milletJi imparatorluklarnn k
i le br yanda Mttefikler' in Bolevik kartna kar Wilson kart
n oynamasn istenilir hale getiren Rus Devrimi. Zira, nceden
grdmz gibi, 1 9 1 7- 1 8' de kitleleri seferber eder grnen etken,
milletlerin kendi kaderini tayin etmesi talebinden daha ok, toplum
sal devrimdi . Btn Avrupa' da zafere ulam bir devrimin ktada
ki milliyetler zerinde nasl etkilerde bulunabilecei zerine spek1 57

lasyon yrtlebilir, ancak bu tr speklasyonlar boa gevezelikten

te bir anlam tamaz. Avrupa, Sovyet Rusya dnda, Bolevik
"milli mesele" politikas temelinde yeniden ina edilmi deildi .
z itibaryla Avrupa ktas, tarihinde ilk ve son defa olarak, az sa
ydaki istisnalar dnda, hem milli devletler hem de bir tr burjuva
parlamenter demokrasiler olarak tanmlanan bir devletler jigsaw
puzzle' * haline gelmiti. Ne var ki bu durumun mr ok ksa
srd.
ki sava aras dnemdeki Avrupa, "burjuva" milletin daha n
ceki bir blmde tartlan dier boyutunun, yani bir "milli ekono
mi" olarak milletin zaferine de tanklk edecekti . ou ekonomist,
iadam ve Batl hkmet, ryalarnda 1 9 1 3'teki dnya ekonomi
sine geri dnmeyi grmekle birlikte, bunun gereklemesinin
imkanszl ortaya kmt. Aslnda, bu gerekleseydi bile, ideal
saylan, hatta Britanya'nn global stnlnn doruuna kt
zamanlardaki dnya ekonomisinin gerekliinin bir parasn
oluturan, serbest rekabeti zel giriim ve serbest ticaret ekono
misine geri dnlemezdi.
1 9 1 3 'te kapitalist ekonomiler, hkmetlerin destekledii, kru
duu, hatta bir lde ynlendirdii geni, merkezilemi giriim
bloklar oluturma dorultusunda hzla ilerlemekteydiler zaten.
Sava da devletin ynettii, hatta devletin planlad kapitalizme
ynelii byk oranda hzl andrmt. Lenin, sosyalistlerin 1 9 14' ten nce pratik olarak hi kafa yormadklar gelecein planl sosya
list ekonomisi tasarsn ortaya att zaman, 1 9 14- 1 7 Almanya
s' ndaki planl sava ekonomisini model almt. Kukusuz, by
lesi bir byk iletme ile devlet ekonomisine geri dn dahi,
savan bitiminde ekonomik ve politik gcn B at dnyasnda
kkl biimde yeniden blld dikkate alnrsa, 1 9 1 3 'teki
milletleraras modelin yeniden kurulmasna yetmezdi. 1 9 1 3'e her
trl geri dn fikrinin topyac bir umut olduu aka grl
mt. ki sava arasndaki ekonomik krizler de kendine yeterli
"milli ekonomi"yi en grkemli biimde glendirmeye yaramt.
Byk milletleraras g akmlar durmaya yz tutar, yksek dviz
denetimi duvarlar milletleraras demelere engeller karr, milletBirlikte bir resmi oluturan, dzensiz kesilmi kk paralarn doru yerlerinin
bulunmasyla ilgili bir tr bulmaca. (.n.)

158

leraras ticaret daralr, hatta milletleraras yatrmlar anlk k

belirtileri sergilerken, dnya ekonomisi birka yllna kn
eiine gelen bir grnm sunmutu. ngilizler bile 193 1 ' de ser
best ticareti terk ettiklerine gre devletlerin korumacla ekildik
leri ak gibiydi; o kadar savunmac bir korumaclk sz konusuy
du ki sanki iki tarafl anlamalarla hafifletilen bir otari
politikasna ramak kalyordu. Ksacas, ekonomik kasrga global
ekonomiyi peinde srklerken, dnya kapitalizmi, kendisini olu
turan milli devlet ekonomilerinin ve onlarla birlikte anlan impara
torluklarnn snaklarna ekilmekteydi. Bu zorunlu muydu? Ku
ramsal dzlemde yantlarsak, zorunlu deildi . Her eyden nce,
1 970' lerin ve 1 980' lerin global ekonomik firtnalaryla kyaslana
bilecek bir geri ekili -imdiye kadar- grlmemitir. Gene de iki
sava arasndaki dnemde geri ekilmenin var olduu kukusuzdu.
Demek ki iki sava arasndaki durum bize milliyetiliin ve
milli devletlerin snrllklar ve potansiyelini deerlendirmek a
sndan olaanst bir frsat sunmaktadr. Gene de bunlar ele al
madan nce, Versailles Bar Antlamas 'nn ve beraberinde
gelen anlamalarn (hem bir mantk hem de kolaylk salasn diye
1 92 1 ngiliz-rlanda Anlamas da dahil olmak zere) Avrupa'ya
dayatt fiili milli devletler modeline ksaca gz atalm. Bu ksa
bak, Wilsoncu ilkenin, yani devlet snrlarnn milliyet ve dil s
nrlaryla uyumlu klnmas ilkesinin pratikte hibir ekilde uygu
lanamayacan hemen aa karmaktadr. nk 1 9 1 8'den son
raki bar antlamas (Almanya'nn snrlan zerine baz politik
stratejik kararlar ile talya ve Polonya'nn yaylmaclna verilen
birka gnlsz dn dnda) bu ilkeyi uygulanabildii kadar pra
tie aktarmt. Kald ki, ondan nce ya da ondan itibaren, Avru
pa' da ya da baka bir yerde, politik haritay milliyet dorultusunda
yeniden izmeye ynelik ayn lde sistemli bir giriime asla kal
kl mamtr.
Oysa bu zm ie yaramad . Halklar; fiili dalm gz
nne alndnda, eski imparatorluklarn ykntlar zerinde ku
rulan yeni devletlerin ou, kanlmaz olarak, yerlerini aldklar
eski "milletler hapishaneleri" kadar ok milletli yapdaydlar. e
koslovakya, Polonya, Romanya ve Yugoslavya buna rnektir. tal
ya' daki Alman, Sloven ve Hrvat aznlklar, Habsburg mparator1 59

luu' ndaki talyan aznlklarn yerini almlard. Asl deiim,

devletlerin artk ortalama olarak ok daha klmeleri ve devletler
iindeki "ezilen halklar"a artk "ezilen aznlklar" denilmesi y
nndeydi . Kaln izgilerle her birinde etnik kken ve dil itibaryla
ayn bir homojen halkn yaad, kendi iinde uyumlu teritory;>.l
devletlere blnm bir kta yaratma almasnn mantksal so
nucu, aznlklarn kitle halinde kovulmas ya da imha edilmesiydi.
1 940'lara kadar btn boyutlaryla ortaya kmamasna karn, te
ritoryal milliyetilik trnn caniyane reductio ad absurdum'u*
byleydi ve halen de byledir. Bununla beraber kitle . halinde_,,
kovma, hatta jenosid ilk kez Birinci Dnya Sava srasnda ve
sonrasndaAvrupa'nn gney ucunda, Trklerin 1 9 1 5 ' te Ermenile
ri kitle halinde y etmeye koyulmalar ve 1 922 Yunan-Trk Sa
va'ndan sonra, 1 .3-1 .5 milyon Rum'un Homeros devrinden beri
yadklar Kk Asya_' dan kovulmalaryla grnmeye bala
t . ' Sonradan, bu konuda bir Wilsoncu milliyeti olan Adolf
Hitler, talyan Gney Tirol' ndekiler gibi anayurt topraklarnda
yaamayan Almanlar bizzat Almanya'ya tamaya koyulurken,
Yahudilerin srekli ortadan kaldrlmas iin de hazrlklar yap
yordu. Yahudilerin kinci Dnya Sava' ndan sonra, Fransa'dan
Sovyetler Birlii' nin i blgelerine uzanan geni Avrupa corafya
sndan fiilen silinmesinden sonra, zellikle Polonya ve ekoslo
vakya' dan olmak zere en masse** kovulma sras Almanlara gel
miti. Homojen teritoryal millet, artk yalnzca barbarlarn ya da
en azndan barbarca aralarla gerekletirilebilecek bir program
olarak deerlendirilebilirdi.
Milliyetlerle devletlerin birbirine aktrlamayacan kefet
menin paradoksal sonularndan birisi, Wilsoncu ltlere gre ne
kadar sama olursa olsun, Versailles Antlamas ' yl a izilen snr
larn kalc olduklarnn (byk devlet karlar, yani 1 945' ten
nce Almanya, 1 940' tan sonra SSCB karlar dorultusunda de
itirilmeleri gereken yerler dnda) ortaya kmasyd. Avustur
..

Lat.: Bir nermeyi samalk dzeyine indirgeyerek rtmek. (.n.)

1. Bkz. C. A. Macartney, "Refugees", Encyclopedia of the Social Sciences
(New York, 1 934), Cilt 1 3, s. 200-205; Charles B. Eddy, Greece and the Greek
Refugees (Londra, 1 931 ). Hakszlk etmemek a sndan Yunanllarn da
400.000 Trk kovduklar atlanmamaldr.
Fr.: Kitle halinde. (.n.)

1 60

ya ve Trk imparatorluklarndan doan devletlerin snrlann yeni

den i zmeye ynelik eitli ksa mrl giriimlere ramen, bu s
nrlar hala az ok Birinci Dnya Sava ' ndan sonra izildikleri gi
bidir; talya' nn ele geirdii Adriyatik kysndaki blgelerin
1 9 1 8 ' den sonra Yugoslavya'ya aktarlmasn saymazsak, en azn
dan Sovyet snrlarnn gneyinde ve batsmdaki durum byledir.
Oysa, Wilsoncu sistem, bundan baka nemli ve hi beklenme
dik sonulara da yol amt. Birincisi, kk miJletlerin milliyet
iliinin artc olmayan bir biimde, tpk Lenin'in vurgulad
''.J:>,yk millet ovenizmi" kadar az..nlklara kar .tah.amm.l s.z.
yd. Habsburg Macaristam ' n yakndan izleyenler asndan
kukusuz yeni bir keif deildi bu. Daha yeni ve kayda deer
olan, resmi savunucularnn formle ettii biimiyle "millet
fikri"nin mutlaka sz konusu halkn fiilen kendine bitii kimlil<Je
akmas gerekmed.i inin kefedilmesiydi. J 9 1 8 'den swl:ra }<:ag;
k bir milli bileime sahip eitli blgelerde yaayan insanlarn
rakip milli devfoerin yesi ohp olmadn belfrlenel.< amyla
dzenlenen plebisitler, bir dili k11uan, ama dier dili kcnuanla
n devletine katlmay tercih eden .nemli saydaki tc:plulukl<l;f.!:l).
varln g(jzlr {jJ1f;! .sern}ti:J3u durum bazen politik basklarla
ya da seim hileleriyle aklanabilir, bazen de politik cehalet ve
toylukla gz ard edilebilir. Oysa iki hipotez de tamamen inandr
clktan yoksun deildi. Gene de Almanya'da yaamay yeniden
doan Polonya' da yaamaya tercih eden Polonyallarn, yeni Yu
goslavya devleti karsnda Avusturya'y seen Slovenlerin varl
yadsnamazd . Ne var ki, bir milliyetin yelerinin, kendilerinin
somut ifadesi olduunu iddia ettikleri teritoryal devletle zdele
mesi gerektiine inananlar bunu a priori aklayamyorlard.
Bunun o srada hzla mevzi kazanan bir kuram olduu dorudur.
Bu kuram yirmi yl sonra Britanya hkmetini, Almanya' da doan
herkesin o lkeye her eyin stnde duran bir sadakat borlu oldu
unun varsayld gerekesiyle, Yahudiler ve anti-faist gmen
ler dahil olmak zere Birleik Krallk topraklarnda ikamet eden
ou Alman' en bloc* enterne etmeye gtrecekti.
Tanm ile gereklik arasndaki daha ciddi bir ayrlk rlanda' da
* Fr. Topluca. (.n.)
F l !/Milletler ve Milliyetilik

161

kmt. Emmet ve Wolfe Tone' a* ramen, Ulster' in alt kazasn

daki ounluk kendisini yirmi alt kazada oturanlarn (hatta, gney
snrndaki kk Protestan aznln) byk blm gibi "rlan
dal" olarak grmeyi reddediyordu. '.fek bir rlanda iinde tek bir .
rlanda milletinin var olduu, daha dorusu adada yaayan herke
sin tek, birleik ve bamsz bir Fenian Mandas zlemini payla
t varsaymnn yanl olduu ortaya 1kmt. zgr rlanda
Devleti' nin (ve daha sonra Cumhuriyeti'nin) kuruluundan sonra
ki elli ylda Fenianlarla onlara sempati duyanlar, lkenin blnme
sini Britanya'nn emperyalist bir oyunu, Ulsterli Birlikileri de
Britanyal ajanlarn ynlendirdii sahtekarlar olarak dikkate alma
yabilirlerken, son yirmi yldaki gelimeler blnm bir rlan
da'nn kklerinin Londra' da aranamayacan aydnla kavutur
mutur.
Yine, bir Gney Slav krallnn kurulmas, orada yaayanla
n: on dokuzuncu yzyl balarnda lirya fikrinin (Hrvat) ncle
rinin ne srdkleri tek Yugoslav bilincini tamadklarn ve Hr
vatlar, Srplar ya da Slovenler olarak katliam yapacak kadar gl
sloganlarla daha kolayca harekete geirilebileceklerini ortaya koy
mutu. Gerekten, Hrvatlarn kitlesel milli bilinci ancak Yugos
lavya'nn kuruluundan sonra ve yeni kralla, daha net bir ifadey
le bu krallktaki szmona Srp egemenliine kar gelimi
grnmektedir.2 Yeni ekoslovakya snrlan iinde Slovaklar s
rarla eklerin kardee kucak amalarndan kayorlard . Benzer
gelimeler, ayn nedenlerle milli ve smrge kurtuluunun yaratt
pek ok devlette daha da ak bir hal alacakt . nsanlar kendi
"millet"leriyle, liderlerinin ve szclerinin onlar adna ngrdkle
ri biimde zdelemiyorlard. Tek bir birleik alt-kta hedefine
balln koruyan Hint Milli Kongresi 1 947 ' de Hindistan'n pay
lalmasn; ayn alt ktann Mslmanlarn tek bir devlette topla
may ama edinen Pakistan ise 1 97 1 'de Pakistan 'n paylalmas
n kabullenmek zorunda kalmt. Hint politikas bir kez dar ve
olduka ngilizlemi ya da Batllam bir elit grubun tekeline
Theobald Wolfe Tene ( 1 763- 1 798), "Birleik rlandallar'' derneinin kurucula
rndan olan rlandal devrimci. (.n.)
2. Mirjana Gross, "On the integration of the Croatian nation: a case study in na
tion building" (East European Quarterly, 1 5, 2 Haziran 1 981 , s. 224).

1 62

geince., baz Hint komnistleri Birinci Dnya Sava'ndan hemen

nce bu konuya dikkat ektikleri halde3, erken dnem milli hareke
tin hi kafa yormad dilsel temelde devletler kurulmas taleple
riyle yz yze gelinmesi kanlmazd. Dilsel rakipler, dier Hint
liler halkn yzde 40'nn konutuu Hindu dilinin egemenliini
k,abul . etmeye yanamadklarndan, 700 rrilyon . .nfsl .4ke
nemsiz bir kesim tarafndan konuulduu . .h.alde. 1ngilizce'yi bu
gne kadar Hindistan' n resmi dili olarak muhafaza edeceklerdi.
.
Versailles Antlamas baka bir yeni olguyu da gndeme' sok
mutu: Milliyeti hareketlerin corafik yaylmalar ve yeni hare
ketlerin Avrupa modelinden farkl olmas. Galip devletlerin resmi
dzeyde Wilsoncu milli yetilie bal kaldklar gz nnde bu
lundurulursa, ezilen ya da varl tannmayan bir halk adna ko
nutuunu iddia eden herkesin (ve bu insanlar byk gruplar ha
linde bar yapan yce mevkilerde lobi faaliyeti yrtyorlard),
taleplerini millet olma ilkesi, zellikle kendi kaderini tayin etme
hakk temelinde dile getirmeleri doald. Ancak bu halihazrda tar
tlan argmandan fazlasn ifade ediyordu. Smrge ve yar s
mrge kurtulu hareketlerinin liderleriyle ideologlar itenlikle,
kendi durumlarna denk dmedii zamanlarda bile, genellikle
Bat' dayken ya da Bat' dan rendikleri Avrupa milliyetiliinin
diliyle konuuyorlard . Ve Rus Devrimi 'nin radikalizmi temel glo
bal kurtulu ideolojisi olarak Fransz Devrimi 'nin radikalizmini
srdrdnden, artk Stalin'in metinlerinde somutlanan kendi ka
derini tayin etme hakk Mazzini 'nin ulaamad insanlara da ula
yordu. Henz nc Dnya ad konmam olan blgedeki kur
tulua, her yerde "milli kurtulu" ya da Marksistler arasnda "milli
ve toplumsal kurtulu" olarak baklmaktayd artk.
Ama bu sefer de pratik kurama uymamt . Kurtuluun gerek
ve giderek glenen kuvveti, renkleri, giyimleri ve al kanlklary
la yabanc olduklar grlebilen fetihilere, egemenlere ve smr-

..

3. Bkz. G. Adhikari, Pakistan and lndian National Unity (Londra, 1 942), eitli
yerler, ama zellikle s. 1 6-20. Bylece, Kongre'ninki gibi, tek milli dil olarak Hin

dustani'den yana olan eski Komnist Partisi izgisi de terk edilmi oluyordu (R.
Palme Dutt, lndia To-day, Londra 1 940, s. 265-66).
Hindustani, btn Kuzey Hindistan'da ticaret dili olarak kullanlan en nemli
Bat Hindu lehesidir. (.n.)
*

163

genlere ya da onlar adna hareket ettii belli olan kiilere kar du

yulan kzgnlktan geliyordu. Yani anti-emperyaldi . Sradan insan
lar arasnda etnik, dinsel ya da baka trl n-milli kimlikler oldu
u kadaryla, bunlar henz milli bilince katkda bulunmaktan
ziyade engel karyorlard ve emperyal efendileri tarafndan milli
yetilere kar kolayca harekete geirilebilirlerdi ; emperyal gle
rin, tek bir millet oluturmas gereken (ama oluturmam olan)
halklar blen kabilecilii, komnalizmi vb. tevik etmesine, em
peryalist "bl ve ynet" politikalarna durmadan saldrlmasnn
kayna budur.
te yandan, Avrupa'da bulunsalard "tarihsel milletler" sayla
cak olan in, Kore, Vietnam, belki ran ve Msr gibi birka gre
ce sreklilik tayan politik birimin dnda; milli hareketler
denen hareketlerin bamszlk kazantnaya alt toprak para
lar, ok byk oranda, genellikle birka on yldan daha uzun bir
gemii olmayan emperyalist igalin fiili rnleriydi, yoksa baka
koullarda Avrupa' da "millet" denebilecek birimlerden ziyade din
sel-kltrel alanlan temsil ediyorlard. zgrlk ura verenler,
yalnzca yabanc hkmetleri ykmak iin son derece elverili bir
Bat ideolojisini benimsedikleri iin "milliyeti" saylyorlar; oysa
o zaman bile genellikle evolues yerlilerin ufak bir aznln olu
turuyorlard. Pan-Arabizm, pan-Latin Amerikanizm ya da pan
Afrikanizm gibi kltrel ya da jeopolitik hareketler bu snrl anla
myla dahi milliyeti deil, milletlerst saylyor; ne var ki, pan
Cermenizm gibi milli Avrupa' nn gbeinde doan emperyalist
yaylma ideolojileri kukusuz milliyetilikle bir yaknl akla ge
tiriyordu. Bunlar, gerek bir devlet ya da milletle hibir yaknl
olmayan entelektellerin kurgularndan ibaretti. lk Arap milliyet
ileri, hareketlerin ok daha fazla Msr ynelimli olduu M
sr' dan ziyade, bir lke olma zelliinin en zayf olduu Osmanl
Suriyesi'nden kacakt. Her koulda bu tr hareketler, zellikle
yaygn bir kltr diliyle eitim gren insanlarn, dilsel adan o
kltr alan iinde kalan yerlerdeki entelektel grevleri stlenebi
lecek vasflar tadklar ynndeki tartmasz gerekten fazla
bir ey ifade etmiyorlard . ou yaamlarnn bir kesitinde bir
Fr. gelimi. (.n.)
1 64

politik srgn dnemi bekleyebilecek Latin Amerikal entelektel

ler ile Krfez ve Fas arasnda yer alan her yerde kolayca i bulabi
lecek Filistinli niversite mezunlar iin hala byle bir. ans var
dr.
br yandan, toprak peindeki kurtu lu hareketleri, smrgeci
gcn ya da glerin kendi toprakl arnda oluturduklar ortak e
ler temelinde ykselmekten kanamazlard, nk gelecekteki l
kenin sahip olduu tek birlik ve milli karakter genellikle buydu.
Tpk bamsz devletlerin varlnn bazen bir yurtta yurtsever
lii duygusu yaratmas gibi, igal ve ynetimin salad birlik de
bazen uzun vadede kendisini bir "millet" olarak gren bir halk ya
ratabilir. Cezayir' in 1 830' dan beri yaad Fransz deneyi mi,
daha dorusu Fransa' ya kar yrtt mcadele dnda bir lke
olarak hibir ortak zellii yoktur, gene de Cezayir'in millet olma
karakterinin gnmzde en azndan Magrip,* Tunus ve Fas'n "ta
rihsel" politik birimlerininki kadar kkl bir ritelie sahip olduu
kolayca tahmin edilecektir. J9J8'e kadar ait olduu Gney SuriY,e.
,
iinde cddi bir blgeel kimlii dahi bulunmayan bir toprak para
syla birlikte anlan Filistin milliyetiliini Siyonist yerleim ve
igalin ortak dereyimi11in yaratt ok daha a*tr. Ancak bu, s
mrgeciliin kyle, asl olarak 1 945 ' ten sonra ortaya kan
devletleri "milletler" diye ya da onlarn smrgecilikten kurtulma
larn salayan (bunun fiili ya da muhtemel basklara bir yant ol
duunu varsayarak) hareketleri "milliyeti" hareketler diye adlan
drmaya yetmez. Aada, bamllk altndaki dnyada daha
yakn dnemde meydana gelen gelimeler zerinde durulacaktr.
Bu arada, milliyetiliin asl yurduna, Avrupa' ya geri dnelim.
Avrupa' da haritann milli temelde yeniden izilmesi, milliyeti
lii, zgrletirici ve birletirici ieriinden yoksun brakmaktay
d , nk o zamana kadar mcadele eden milletlerin ou asn
dan bu amalara nemli lde ulalmt. Bir bakma Av
rupa'nn durumu, kinci Dnya Sava ' ndan itibaren politik a
dan smrgecilikten kurtulan "nc Dnya"nn durumunu n
celiyor, henz olgunlamam yeni smrgecilik laboratuvar olan
Latin Amerika'y andryordu. Teritoryal devletlerin politik ba.

Tunus, Fas, Cezayir, bazen de Libya'y iine alan blge. (.n.)

1 65

mszl byk oranda salanmt. Sonuta, gelecein problem

lerini, aka anlald zere, btn sorunlara zm getirmeyen
bamszln yani kendi kaderini tayin hakknn salanmasndan
sonraya kadar ele alnmalarn erteleyerek basitletirmek ya da
gizlemek eskisi kadar kolay olmayacakt.
Eski zgrletirici ve birletirici milliyetilikten geriye ne kal
mt? Bir yandan ve ou milliyet asndan, Romanya' daki Ma
carlar ve Avusturya' daki Slovenler gibi kurtulamam aznlklar
milli devletin, snrlan dnda kalrken, br yandan milli devlet
lerin, yabanclarn ya da ierideki aznlklarn zararna genileme
si sryordu. Doallkla gerek Dou Avrupa'da gerekse Bat Av
rupa' da hala devletsiz baz milliyetler (rnein, Makedonyallar ve
Katalanlar) vard. Ancak, 1 9 14'ten nce karakteristik milli hare
ketler Habsburg ve Osmanl imparatorluklar gibi ok milletli ya
da milletlerst diye deerlendirilen devletleri veya politik kme
lenmeleri hedef almken, 1 9 19'dan sonra Avrupa'da genellikle
milli devletleri hedef alyorlard. Dolaysy l<;. milliyetilik, heme.
b'.emen tanm gerei, birletirici olmaktan ziyade ayrlk nielik .
. tayordu.; buna karn, ayrlk zlemler politik gerekilikle ya
ttrlabilir ya da Ulster Birlikileri rneindeki gibi baka bir l
keye balln arkasna gizlenebilirdi. Oysa durum oktandr
zaten byleydi. Yeni olan, bu tr zlemlerin kendisini, Bat Avru
pa'nn kat zerinde milli ama fiilen ok milletli devletlerinde, esa
sen kltrel bir biimden ziyade politik bir biimde gstermesiydi.
Gene de szgelimi iki sava arasndaki dnemde boy gsteren Gal
ve sko milli partileri gibi yeni milliyeti oluumlarn bir ksm
henz kitlesel destekten yoksundu ve evrimlerinin "B aamas"na
-brakn geride brakm olmay- daha yeni adm atyorlard.
Gerekten, rlanda milliyetiliini saymazsak, Bat Avru
pa' dald kk milliyetilikler 19 14'ten nce olduka silik kalyor
lard. 1 905'ten sonra kitlesel destek kazanan ve 1 9 1 7- 1 9 1 9 ' da
(Bilbao' daki ii snfndan semenlerin dnda) yerel seimleri
neredeyse silme kazanan Bask Milli Partisi bir lde istisnai bir
rnekti. Bu partinin gen militanlar dorudan doruya 1 9 1 6- 1 922
dnemindeki devrimci rlanda milliyetiliinden esinleniyorlard
ve Primo de Rivera'nn merkeziyeti diktatrl ile daha sonraki
1 66

General Franco'nun daha acmasz ve merkezi basklar partinin

halk tabann iyice glendirmiti. Katalanclk hala esasen yerel
. orta snflara, kk kasaba erafna ve entelektellere zg bir
hareketti, nk hem Katalanllan hem de gmenleri kapsayan
militan ve arlkla anarist ii snf, snf temelindeki yakla
myla milliyetilie kar kukusunu korumutu. Anarist hareke
tin yaynlar bilinli ve kastl bir biimde spanyolca yaymlan
yordu. Blgesel sol ile sa yine ancak Primo de Rivera'nn
egemenlii dneminde, Katalonya'ya zerklik isteyerek Madrid
monarisine kar bir tr halk cephesi araclyla bir araya gel
milerdi. Cumhuriyet ile Franco diktatrl, kitlesel Katalancl
glendirecekti. Bu arada Katalanclk diktatrln son ylla
rnda ve Franco'nun lmnden itibaren artk hem konuma dili
hem de yerleik ve kurumsallam kltr dili olan dile doru kit
lesel bir kayma sergilemi olabilir; buna karn 1 980' de, saf Kata
lanca yaynlara dikkat ekici derecede byyen bir tr olan ente
lektel ve orta snf dergilerde rastlanacakt. 1 980 ylnda B ar
celona' da datlan gnlk gazetelerin yalnzca %6.S ' i Katalan
ca' yd.4 br yandan, Katalonya'nn btn sakinlerinin yzde 80'i
Katalan dilini ve Galiya' da oturanlarn (oradaki blgesel hareket
ok daha pasiftir) yzde 9 1 'i yerel Gallego'yu konuurken,
1 977' de Bask lkesinde oturanlarn yalnzca yzde 30'u (en son
rakamlar bu orann deimediini gstermektedir)5 yrenin dilini
konuuyordu. Bu, Bask milliyetilerinin zerklik karsnda tam
bamszla daha fazla sarlmalaryla bantl olabilecek bir ol
gudur. Demek ki Bask ve Katalan milliyetilii arasndaki farkl
lk, arlkla Katalancln ancak gl ve bamsz bir ii hare
ketiyle btnlemek zere sola kayarak kitlesel bir g haline
gelmesi ve gelebilmesinden tr, zamanla bym olmalyken;
Bask milliyetilii geleneksel ii snf sosyalist hareketlerini tec
rit etmeyi ve sonunda fiilen ortadan kaldrmay baarmt (ayr
lk ETA'nn devrimci Marksist deyileriyle gizlenemeyecek
olan bir olgu). I<atalancln, arlkla ii snf kkenli olan
gmenleri kendi lkesine asimile etmekte, byk oranda yabanc
4. Le Monde, 1 1 Ocak 1 981 .
5. H.-J. Puhle, "Baskischer Nationalismus im spanischen Kontexf', der. H. A.
Winkler, Nationalismus in der Welt von Heute (Gttingen, 1 982), s. 53-54.

1 67

dmanlnn bir araya getirdii Bask hareketinden olaanst

derecede daha baarl olmas herhalde artc gelmemelidir. O
lke dnda doan Katalonya sakinlerinin 1 977'de yzde 54'
Katalanca konuurken, Bask lkesinde yaayan a1na o blge d
nda domu olanlarn yalnzca yzde 8'i B aska konuuyordu
(ancak bu dili renmenin bir hayli daha zor oluu da dikkate aln
mahdr).6
Ciddi bir politik gce dnen teki B att Avrupa milliyetilii
ne gelince, Flaman hareketi 1 9 14'te, ilerinden bir ksm Beli
ka' nn byk blmn fethedip igal etmi olan Almanlarla i
birlii yapt zaman, yeni ve daha tehlikeli bir aamaya girmiti.
kinci Dnya Sava' nda daha da dramatik biimde ibirlii yap
mlard. Oysa 1 945'ten sonraki bir zamana kadar Flaman milli
yetilii, Belika'nn birliini ciddi lde tehlikeye sokmu g
rnmez. Dier kk Bat Avrupa milliyetilikleri grmezlikten
gelinebilecek boyutlardaydlar. sko ve Gal milliyeti partileri iki
sava arasndaki depresyon yllarnda balann ancak kaldrabile
cek duruma gelmiler, ne var ki lkelerinin politikalarnn d e
perlerinde kalmlard: Galler Milliyeti Partisi ' nin kurucusunun
Charles Maurras trnde kta apnda bir gerici ve stne stlk
bir Roma Katolii olmas bunun gstergesidir.7 kinci savatan
sonraki aa kadar ne parti ne de seim destei vard. Bu trdeki
dier hareketlerin ou da folklorik gelenekselciliin ve tara kz
gnlnn snrlarn pek amyorlard.
Ancak bizi -ve kendisini- geleneksel snr tartmalar, seim
ler/plebisitler ve dilsel talepler alanlarnn dna karan 1 9 1 8
sonras milliyetilik hakknda baka bir gzlemde daha bulunul
maldr. Bu adaki milli kimlik, kendini modern, ehirlemi ve
yksek teknolojili toplumlarda ifade etmenin yeni aracn salyor
du. Deinilmesi gereken iki can alc nokta vardr. Birincisi , ok
az yorum yapmaya gerek olan, modem kitlesel medyann (basn,
6. Katalan ve Bask dncesi ile dilsel pratikleri arasndaki, rnekleme ynte
miyle yaplan aratrmalara dayanan tam bir ztlk iin bkz. M. Garcia Ferrando,
Regionalismo y autonomias en Espana (Madrid, 1 982) ve E. Lpez Arangu
ren, La conciencia regional en el proceso auton6mico espanol (Madrid,
1 983).
7. Bkz. E. Sherrington, "Welsh nationalism, the French Revolution and the i nflu
ence of the French righf', der. D. Smith, A People and a Proletariat: Essays
in the History of Wales 1 780-1 980 (Londra, 1 980), s. 1 27-47.
168

sinema ve radyo) ykseliiydi. Popler ideolojiler bu aralarla hem

stardartlaabilir, homojenleebilir ve dntrlebilir, hem de ak
a zel kar sahipleri ve devletler tarafndan maksatl propaganda
amacna ynelik olarak kullanlabilirdi (zellikle Propaganda'yla
ve "Halk Aydnlatma"yla bantl olarak tanmlanan ilk bakanlk
1 933 ' te Almanya' da yeni Adolf Bitler hkmetince kurulmutu).
Oysa maksatl propaganda, kitlesel medyann, fiili milli sembolleri
her bireyin yaamnin bir parasna dntrme ve bylece, ou
yurttan yaamnn olaan bir boyutunu oluturan zel ve yerel
alanlar ile kamusal ve milli alanlar arasndaki ayrmlar ykma be
cerisi karsnda, neredeyse kesinlikle daha az etkiliydi. Modern
kitlesel medya olmasayd, Britanya kraliyet ailesinin, milli kimli
in hem ev iindeki hem de kamusal alandaki bir ikonuna dn
mesi imkansz olurdu . Bunun en incelikli ritel ifadesi gerekte
zellikle radyo iin tasarlanmt (daha sonra televizyona da uyar
lanmtr): 1 93 2 ' de balatlan kraliyet Christmas yaynlar.

Spor

da zel ve kamusal dnyalar arasndaki uurumu kapat

maya yaryordu. ki sava arasndaki dnemde kitlesel bir gsteri

olarak spor, devlet-mil letleri sembolize eden kiiler ve takmlar
arasndaki bitmek tkenmek bilmeyen bir gladyatr yarmalar
dizisine dnmt (gnmzde de global yaamn bir paras
dr). O zamana kadar Olimpiyat Oyunlar ve milletleraras futbol
karlamalar gibi olaylar esasen orta snftan insanlar ilgilendi
rirdi (geri Olimpiyat Oyunlar 1 9 14'ten nce bir milli rekabet ha
vasna brnmeye balamt) ve milletleraras karlamalar as
lnda ok milletli devletlerin milli paralarn btnletirmek
amacy la dzenlenirdi. Spor karlamalar bu tr devletlerin birli
ini sembolize ederdi, nk milletler arasndaki dosta rekabet,
sembolik

szde-mcadelelerle

zararsz

biimde

yattrlacak

gruplar aras gerginlikler iin bir emniyet subab olmas kouluy

la, dzenli yarmalarn kurumsallamas zerine herkesin birbiri
ne ait olduu duygusunu pekitiriyordu. Avrupa ktasnda, Avus
turya ile Macaristan arasnda dzenlenen ilk dzenli milletleraras
futbol karlamalarrida bu ritel yattrma unsurunun varln
kabul etmemek gtr.8 Buna bakarak 1 880' lerde milletleraias

8. E. J. Hobsbawm, "Mass-Producing traditions", der. E. J. Hobsbawm ve T.

Ranger, The lnvention of Tradition (Cambridge, 1 983), s. 300-1 .
1 69

rugby karlamalarnn ngiltere ve skoya'dan Galler ve rlan

da'ya kadar yaylmasn Britanya'da o dnemde milli duygularn
younlamasna bir tepki olarak grmeye yatkn oluruz.
Gelgelelim iki sava arasndaki dnemde milletleraras spor,
George Orwell'n ok gemeden anlad gibi, milli mcadeleyi
ifade eder olmutu; milletleri ya da devletlerini temsil eden spor
cular da hayali topluluklarnn esas temsilcileri oluyorlard. B u
dnem, Fransa Turu'n milli ekiplerin ar basmaya balad,
Mitropa Kupas 'nn Orta Avrupa devletlerinin nde gelen takmla
rn kar karya getirdii, Dnya Kupas ' m n dnya futboluna
sokulduu ve 1 936 Olimpiyat ' nn kantlad gibi Olimpiyat
Oyunlan' nn yanl yorumlamaya yer brakmayacak biimde
rakip milletlerin kendilerini ispatlama vesilesine dnt d
nemdi. Sporu, her koulda erkekler adna, milli duygular ala
mann benzersiz lde etkili bir arac durumuna getiren etken, en
az politiklemi ya da kamusallam bireylerin bile kendilerini,
pratikte her insann olmasn istedii ya da mrnn bir annda
kendisinin olmak istedii kadar mkemmel olan gen insanlarn
sembolize ettii milletle rahatlkla zdeletirebilmeleridir. Mil
yonlarn oluturduu hayali topluluu, on bir isimli bir ekipte daha
gerek grnmektedir. Birey, alklamakla yetinse bile, kendi mil
letinin bir sembol haline gelmektedir. Elinizdeki kitabn yazan,
ngiltere futbol tarihine baktmzda ok muhtemel grnen bi
imde Avusturya'y yenerse bunun intikamn ondan alacaklarna
and ien arkadalarnn evinde, 1929' da Viyana' da oynanan ilk
ngiltere-Avusturya futbol mann radyodan yaynn, nasl sinir
le dinlediini hatrlamaktadr. Arkadalarm Avusturya iken,
orada tek ngiliz olan ocuu olan ben ngiltere' ydim (bereket
versin ma beraberlikle bitti). Bu ekilde on iki yandaki ocuk
lar takm tutma kavramn millete kadar geniletmi oluyorlard.
Bu yzden, Avrupa'da iki sava arasndaki milliyetiliin bas
kn yn, yerleik milli devletlerin ve onlarn irredenta 'lannn
milliyetiliiydi. Savaan lkelerdeki milliyetilik kukusuz sa
vala birlikte, bilhassa devrimci umut dalgas 1 920' !erin balarn
da geri ekildikten sonra iyice glenmiti. Faist ve dier sac
hareketler bundan yararlanmakta vakit kaybetmediler. Faist ve
1 70

sac hareketler bu durumdan ilk planda, orta katmanlar ile top

lumsal devrimden korkan dier tabakalar, kolayca militan enter
nasyonalizmle -zellikle Bolevik biimiyle- ve hemen hemen
ayn lde, 1 914- 1 9 1 8 ' deki sava deneyiminin pekitirdii bir
militarizm kartlyla zdeletirilebilecek olan kzl tehdide
kar seferber ederek yararlandlar. Bu tr milliyeti propaganda
nn ekim gc, baarszln ve zayfln sorumluluunun d
ardaki dmanlar ile ierideki hainlerin omzuna yklabildii s
rece, bilhassa iiler arasnda daha da etkili oluyordu. Ve ortada
aklanmay bekleyen bol sayda baarszlk ve zayflk vard.
Pek ok insan Nazi partisine ve Byk Buhran srasnda Avru
pa'nn dier yerlerindeki ar sac hareketlere srkleyen ey
aka baarszlk, hayal krkl ve fke duygular olmakla bir
likte, militan milliyetiliin bir umutsuzluk refleksinden ibaret ol
duunu iddia etmek ar bir iddia olur. Oysa Almanlarn
1 9 1 8 ' den sonraki yenilgiye tepkileri ile B at Almanlarn 1 945 ' ten
sonra yenilgiye tepkileri arasndaki farkllk ok nemlidir. Wei
mar Cumhuriyeti 'nde hemen hemen btn Almanlar, komnistler
dahil, Versailles Antlamas'nn dayanlmaz adaletsizliine yrek
ten inanrd ve bu antlamaya kar mcadele btn partilerde kit
leleri harekete geiren belli bal odaklardan birisiydi. l 945 ' ten
sonra Almanya'ya dayatlan koullar ise 1 9 19'la kyaslanmaz de
recede daha ar ve daha keyfiydi. Dahas Federal Almanya,
bunun Nazi Almanyas'nn dier halklara reva grd ok daha
byk dehet manzaralar karsnda hakl bir ceza olduuna
inanmayan, Orta ve Dou Avrupa' dan vahi yollarla kovulmu
milyonlarca fkeli ve milliyeti Alman' barndryordu. Buna kar
n militan politik revizyonizm Federal Almanya politikasnda
asla mtevaz ve hzla gerileyen bir rolden daha fazlasn oynama
yacakt ve gnmzde de kesinlikle ciddi bir faktr deildir. Wei
mar ile Bonn arasndaki farklln nedenini anlamak zor deildir.
Federal Cumhuriyet'te 1 940'1arn sonlarndan beri iler ou yurt
tan gznde son derece iyi giderken; Weimar Cumhuriyeti be
yl boyunca yenilgi, devrim, bunalm ve aha kalm enflasyonla
boumaktan baka bir ey yapamad zaman, korkun bir dep
resyona srklenmiti.
171

Buna ramen, militan milliyetiliin dirilmesini basit bir umut

suzluk refleksi diye grmesek bile, belli ki baka ideoloji, politik
proje ve programlarn insanlarn umutlarn gerekletirme yete
neksizlii, baarszlk ve acizliin brakt boluu dolduran bir
eydi. Militan milliyetilik, Aydnlanma ann eski topyalarn
kaybetmi olanlarn topyas, baka programlara inanlarn kay
betmi olanlarn program, eski politik ve toplumsal sabitliklerin
desteini kaybetmi olanlarn dayanayd. B u konuya aada
tekrar eileceiz.
Son blmde ortaya konulmaya alld gibi, milliyetilik
onu dlayc, her eyi tketen, her eyin stnde bir politik buy
ruk olarak kavrayanlarla zde grlemez ve o dnemde de gr
lemezdi. Daha nce tarttmz gibi bu, bir mi l l i kimlik duygu
sunun, ya da yurtta haklan ve grevleri erevesinde koyarsak,
. yurtseverlik duygusunun brnd tek biim deildi . Kendisini
btn dier politik ve toplumsal kimlik biimlerinin yerine koyan
devletler ya da sac politik hareketlerin dlayc milliyetilii ile
modern devletlerde btn dier politik duygularn yeerdii topra
oluturan karm halindeki milli/yurttan toplumsal bilincini
ayrmak nemlidir. Bu anlamyla "millet" ile "snf' kolayca ayr
lamazd. Snf bilincinin pratikte kamusal-milli bir boyutunun, ka
musal-milli ya da etnik bilincin de toplumsal boyutlarnn olduu
nu kabul edersek, birinci savatan sonraki Avrupa'da ii
snflarnn radikallemesinin, onlarn potansiyel milli bilinlerini
kuvvetlendirmi olmas pekala mmkndr.
Yoksa solun faist olmayan lkelerde anti-faist dnem sra
snda milli ve yurtsever duyguya yeniden sahiplenmesindeki ola
anst baarsn baka nasl aklarz? Bilhassa kinci Di.inya
Sava srasnda Nazi Almanyas 'na gsterilen direniin hem
milli duygulara hem de toplumsal yenilenme ve kurtulu umutlar
na seslendii kolay kolay yadsnamaz. Tam da 1930' larn ortasn
da komnist hareket, yurtseverlik sembollerini ("Marseillaise"9
gibi devrimci, daha dorusu sosyalist gemile yakn ilikisi olan9. Gerek Almanya'da gerekse Fransa'da "Enternasyonal"in yerini "Marseillai
se"in almas konusunda bkz. M. Dommanget, Eugene Pottier (Paris, 1 97 1 ) .
Blm 1 1 1 . Yurtsever ar iin bkz. rnein Maurice Thorez, France To-day
and the People's Front (Londra, 1 936), XIX, s. 1 74-85, zellikle 1 80-81 .
1 72

lan bile) burjuva devletlere ve kk burjuva politikaclara terk

etmi olan kinci ve nc Enternasyonal geleneklerinden bile
rek kopmutu. Daha sonradan gndeme gelen bu sembollere yeni
den sahiplenme ve deyi yerindeyse en iyi mar ezgileri tekelini
eytann ordularna brakmama giriimlerinin, en azndan dar
dan ve gemie dnk olarak bakldnda garip ynleri vard;
ABD Komnist Partisi' nin (ok az gzlemciyi artan bir baar
szlkla) komnizmin yirminci yzylm Amerikancl olduunu
iddia etmesi buna rnektir. Gene de komnistlerin anti-faist dire
niteki rolleri, onlarn, bilhassa 1941 'den sonra yurtseverlie yeni
den sahiplenmelerini (General de Gaulle' kesinlikle kaygya bo
acak bir biimde) IO bir hayli makul klyordu. Dahas, komnist
hareketin hem iinde hem de dnda, kzl ve milli bayraklarn bir
arada bulunmas gerekten halktan destek gryordu.
Solda milli duygularda gerekten bir kabar m olduunu,
yoksa bunun, solun resmi anti-milliyetilii ve anti-militarizmiyle
uzun sredir kenara itildikten sonra bir kez daha sahnenin ortasn
da grnmeye balamasna izin verdii Jakoben trde bir gelenek
sel devrimci yurtseverlii mi yansttn saptamak zordur. Bu tr
konular ciddi aratrmalarn dnda kalmasa ve ada politik
belgeler bu konularda adalarn anlan kadar kt bir yol gste
ricisi olsa bile, ok az aratrlmtr. Ak olan, ,toplumsa,l devrim.
ile yurtseverlik duygusunun yeniden evlenmesinin son derece kar.'mak bir . fenomn olduur,. Biz yaplacak baka incelemeleri
beklerken, en azndan bu karmak ynlerden bazlarn ana hatla
ryla ortaya koyabiliriz.
Birincisi, anti-faist milliyetilik, eitli milli ynetici snfla
rn bir blmnn sadaki bir milletleraras politik saflamay ve
onunla zdeleen devletleri tercih eder grnd milletleraras
bir ideolojik i sava balamnda ortaya kmt. Bylece sada
ki i partiler, bir zamanlar kendi lerine ok yararl hizmetler gr
m yabanc dman yurtseverliin ekim gcnden vazgemi
oluyorlard. Franszlar bunu, "Hitler, Leon Blum' dan daha iyidir"
diyerek ifade etmiti. Bu deyile kastedilen herhalde uydu: Bir
1 0. Charles d e Gaulle, Memories de Guerre, il (Paris, 1 956), s. 291 -92. ABD
iin Earl Browder, The People's Front in the United States (Londra, 1 937),
zellikle s. 1 87-96, s. 249-69.

1 73

Yahudi olmaktansa bir Alman olmak iyidir. Ama ok kolayca

yle de yorumlanabilirdi: Kendi lkemiz yerine yabanc bir lke.
Bu, solun milli bayra san artk gevemi ellerinden geri alma
sn kolaylatryordu. Benzer biimde Britanya' da Hitler'i yat
trma politikasna kar kmak, sol asndan Hitler'i tamamen
hakl olarak Britanya mparatorluu'na bir tehditten ziyade Bole
vizme kar gl bir siper olarak grmemezlik edemeyecek mu
hafazakarlara gre ok daha kolayd. Bir anlamyla anti-faist
yurtseverliin ykselii, yerinde bir bakla, bir tr enternasyona
lizmin zaferinin parasyd demek ki.
ikincisi, hem iiler hem de entelekteller ayn zamanda millet
leraras bir tercih yapmlar, ama bu tercih milli duygulan kuv
vetlendirmiti. Son zamanlarda 1 9.30' lardaki B ritanya ve alyan
komnizmi zerine yaplan aratrmalar, gen iilerle entelekt
elleri komnizme ekmekte anti-faist seferberliin oynad rol,
ncelikle spanya Saval'nn roln vurguluyordu.i Gelgele
lim spanya' ya salanan destek, ok daha kstl bir ekim gc
bulunan Hindistan ya da Fas iin dzenlenen anti-emperyalist kam
panyalar gibi basit bir milletleraras dayanma eylemi deildi.
Britanya'da faizme ve savaa kar mcadele Britanyallan,
Fransa' da Franszlar ilgilendiriyordu, oysa Temmuz 1 936' dan
sonra faizme ve savaa kar mcadelenin asl cephesi Madrid
yaknlarndayd. Her lkede znde yerel erevede kalan sorunla
rn kavgas, tarihin tesadfleri sonucu, ortalama bir Briton'.un zih
ninde, mcadelenin kendilerini ilgilendirmesi dnda hemen hi
bir armda bulunmayan, ok uzak ve ou iinin hi
tanmad bir lkenin sava alanlarnda veriliyordu. Aynca, fa
izm ile savan belli yabanc devletlerle, Almanya ve talya'yla
zdeletirildiini aklmza getirirsek, bu mcadele yalnzca Bri
tanya veya Fransa' daki lke ii gelimeler, genelde sava ve bar
sorunuyla deil, ayn zamanda Britanya veya Fransz milletlerinin
Almanlara kar savunmalaryla ilgiliydi.
ncs, kinci Dnya Sava'nn bitimine doru akla
kavutuu gibi, anti-faist milliyetilik aka hem toplumsal hem
1 1 . Hywel Francis, Miners against Fascism: Wales and the Spanish Civil
War (Londra, 1 984); Paolo Spriano, Storia del Partito Cominista taliano, Cilt
1 1 1 (Torino, 1 970), Blm iV.
1 74

de milli bir atmayla ilgiliydi. Britanyallar arasnda olsun, Av

rupa ktasndaki direni hareketlerinde olsun, zafer ile toplumsal
dnm birbirinden ayrlmazd. Savan B ritanya' da, Britanya
yurtseverliinin sembol, sevilen ve hayranlk duyulan sava n
deri Winston Churchill' in seim yenilgisiyle ve i Partisi' nin
gsterili zaferiyle bitmesi bu noktay tartma gtrmez biimde
ortaya koymaktadr; nk, baka yerdeki kurtuluun getirdii
ba dnmesi duygusu ne olursa olsun, 1 945 ' teki Britanya genel se
iminin kamuoyunun bilinli bir ifadesi olduu tartma gtrmez
di. Muhafazakarlar ile i Partisi zafere ayn lde inanmlard,
ama zafere ve toplumsal dnme resmen tek bir parti inanmt.
Bunun dnda ok sayda Britanyal ii asndan savan
toplumsal bir boyutu vard. Almanlarn 1 94 1 ' de SSCB'ye saldr
masnn, niformal niformasz Britanyal iilerde Sovyetler' e
kar bir sevgi seline yol amas rastlant deildir (gerek
SSCB ' nin gerekse yerli komnistlerin Eyll 1 939 ile Haziran 1 94 1
arasndaki davranlar b u dalgay hi etkilememiti). Nihayet
B ritanya artk tek bana savamyordu. Britanya Ordusu'nun ii
birliklerindeki sradan askerler olarak olaylarn geliimini izlemi
olan bizlerin gznde, bu birimlerdeki politik bakmdan bilinli,
yani i Partili ve sendikalist askerlerin byk blmnn Sov
yetler Birlii'ni hala bir ekilde "ii devleti" olarak dndkleri
son derece nettir. Emest Bevin gibi kararl ve boyun emez bir
anti-komnist sendika nderi dahi kinci Dnya Sava ' ndan son
raya kadar bu kandan vazgememiti .12 Bu lde sava, hem s
nflar hem de devletler arasndaki bir savan unsurlarn barnd
rr grnyordu.
Demek ki milliyetilik, anti-faist dnemde gl biimde solu
artrmaya balamt ve sonradan smrge lkelerdeki anti
emperyalist mcadele deneyimiyle kuvvetlenen bir armd bu.
nk smrge mcadeleleri eitli biimlerde milletleraras solla
balyd. Smrge mcadelelerinin metropolitan lkelerdeki poli
tik mttefikleri hemen hemen deimez biimde bu evrelerde bu
lunacakt . Emperyalizm (yani, anti-emperyalizm) kuramlar ok1 2. Kr. 1 941 konumas, A. Bullock, The Life and Times of Ernest 13evin, Cilt
2 (1 967), s. 77. H. Pelling, The Labour Governments 1 945-51 (Londra, 1 984),
s. 1 20.
175

tan beri sosyalist dnce klliyatnn organik bir parasn olu

turmutu. Sovyet Rusya'nn arlkla bir Asya lkesi olmas ve
dnyaya daha Avrupa dndan (iki dnya sava arasnda esas
olarak Asyal perspektifle) bakmas, henz "nc Dnya" den
meyen blgenin eylemcilerini etkilememezlik edemezdi. Buna kar
lk, Lenin'in ezilen smrge halklarnn kurtuluunun dnya
devriminin nemli bir silah olduunu kefetmesinden beri, .J;;:o
nist devrimciler, metropolitan emperyalistlerin . nefret ettii her
eye iilerin hogryle yaklamas gerektii dncesyle ses
.lenerek smrge kurtul!J mcadeleleri iin ellerinden geleni yap
. yorlard: .
Sol ile baml lkelerin milliyetilii arasndaki ilikiler, ku
kusuz basit bir formlle ortaya konulamayacak kadar karmakt.
Kendi ideolojik tercihleri dnda anti-emperyalist devrimciler, ku
ramda ne kadar enternasyonalist olurlarsa olsunlar, kendi lkeleri
.nin bamszlk kazanmasndan baka bir eyle ilgenmiyorlard .
,Amalarn daha geni kapsaml global hedefler uruna (gelenek
sel bir Fenian ilkesi dorultusunda, zellikle kazanmalarna hemen
hemen kesin gzyle bakld yllarda kendi milletlerinin mtte
fikleri saydklar, oysa kendi imparatorluklarnn dmanlar olan
Nazi Almanyas ile Japonya'ya kar yrtlen savan kazanl
mas gibi) ertelemeleri ya da deitirmeleri gerektii nerilerine
aldr etmiyorlard. Anti-faist sol asndan bakldnda, Frank
Ryan gibi birisini anlamak gt: Ryan, Milletleraras Tugay' da
spanyol Cumhuriyeti adna decek kadar solda bir rlanda
Cumhuriyetisi savasyken; General Franco'nun birlikleri tara
fndan ele geirildikten sonra ortaya kt Berlin'de, Almanlarn
zaferinin ardndan Kuzey ve Gney rlanda' nn birlemesine kar
lk IRA'nn Almanya'ya destek vermesi iin her trl pazarla
girimiti .13 Geleneksel rlanda Cumhuriyetilii asndan bakl
dnda, Ryan'n herhalde iyi dnlmemi olmakla birlikte tu
tarl bir politika izledii dnlebilir. Bengal kitlelerinin kahra
man olan ve nceden Hindistan Milli Kongresi'nin nemli radikal
simalar arasnda yer alan, savan ilk aylarnda esir den Hintli
1 3. Bkz. Sean Cronin, Frank Ryan. The Search for the Republic (Dublin,
1 98 0); ama ayrca, der. Frank Ryan,The Book of the XV Brigade (Newscastle
on Tyne, 1 975; ilk yaym, Madrid, 1 938).
1 76

askerlerden Britanya-Kart Hint Milli Ordusu kurarak Japonlara

katlan Subhas C. Bose'a ("Netaji") kar kmak iin bir neden
vard. Ama bu, 1 942' de Mttefikler'in Asya' da sava kazanmaya
aka daha yakn taraf olduklarna dayandrlamazd, 'nk Hin
distan ' Japonlarn baaryla igal etmesi de ihtimal d deildi .
Burada aklmza gelenlerden daha ok sayda anti-emperyalist ha
,reket Iideri,. Almanya ile Japonya'yl, 'bilhissa i943;e icadar Brltan_.
.. Ya ile Fransa' dan kurtulma aresi olmak grmlerdi.
. Ancak, zelikle 945 ' ten sonraki bagmszlk ve smrgecilik
ten kurtulma yanls hareket, tartma gtrmez bttmde, sosya_.
)ist!komi.nist anti-emperyalfame zdelemiti; yafrzca sosya
liserle komnistlerin kurtulu mcadefoleilnde nemli rol
oynadklar devletlerin deil, ok sayda smrgecilikten kurtul
mu ve yeni bamsz olan devletin de kendilerini bir anlamyla
"sosyalist" olarak ilan etmelerinin nedeni herhalde budur. Milli
kurtulu, solun slogan haline gelmiti. Paradoksal bir durum ola
rak, Bat Avrupa' daki yeni etnik ve ayrlk hareketler, 1 9 1 4'ten
nceki ar sac, faizm yanls, hatta baz yal militanlarn
sergiledikleri i birliki tavrla hi uyumayan, toplumsal devrim
den yana ve Marksist deyileri benimsemeye balamlard.14
1 968, beklenen mutluluu getiremedii zaman solun gen entelek
tellerinin hemen bu tr hareketlere akn etmesi, milliyeti retori
in dnme uramasna ek bir itki kazandryordu. Doal kendi
kaderini tayin etme haklarn kullanmalar engellenmi olan mo
das gemi halklar, bylece kendilerini emperyalist smrden
kurtarmakta olan "smrgeler" olarak yeniden snflandrlyordu .
1930' lardan 1970' lere kadar egemen milli kurtulu syleminin
solun kuramlarn, zellikle Komintern Marksizmi'ndeki gelime
leri yanstt ileri srlebilir. Milli zlemin alternatif dilinin fa
izmle birlikte anlmas yznden bir kua onu kullanmaktan ta
mamen vazgeirecek kadar gzden dm olmas, solcu sylemin
hegemonyasn daha bir belirginletiriyordu. 1 848'den nce ok
doal saylan milliyetilikle solun ittifak, Hitler ve smrgecili

1 4. Fransa'da "etnik" eylemcilerin pek ounun daha nceki ibirlikilikleri iin

bkz. William R. Beer, ''The social class of ethnic activists in contemporary Fran
ce", der. Milton J. Esman, Ethnic Conflict in the Western World (lthaca,
1 977), s. 1 57.
F 12/Milletler v e Milliyetilik

177

in sona eriiyle yeniden kurulmu grnyordu. Milliyetiliin

alternatif meruiyet alanlan ancak 1 970' li yllarda ortaya km
t. Bat' da esasen komnist rejimleri hedef alan dnemin en nem
li milliyeti ajitasyonlar, egemen komnist partilerden kan her
trl ideolojiyi fiilen reddetmediklerinde bile, daha basit ve daha
duygusal milli iddialara geri dnmlerdi. "nc Dnya"da,
zellikle eitli slamik biimleriyle ama ayn zamanda dier din
sel trleriyle (rnein, Sri Lanka'da Sinhali arlar arasndaki Bu

dizm) dinsel birlik hareketinin ykselii, hem devrimci milliyetilie hem de milli baskya bir temel salyordu . Gemie
bakldnda solun 1 930' lardan sonraki ideolojik hegemonyas ge
ici bir durum, hatta bir yanlsama olarak grlebilir.
Sorulmas gereken nemli bir soru daha kalyor: Milliyeti
duygularn ve hareketlerin, ilk ortaya ktklar corafik blgelerin
tesine yaylmas, milliyetiliin gelecekteki ansn nasl etkile
mitir? 1 920' lerdeki Avrupal gzlemciler baml dnyadaki
(yani, pratikte Asya' daki ve slam lkelerindeki) milliyetilii,
belki gemie bakp deerlendirdiimizden daha fazla, ciddiye al
maya baladklar halde, s Avrupa zmlemesinin deimesi ge
rektiini dnmyorlard . Avrupa dndaki en kalabalk bam
sz devletler topluluunu oluturan Latin Amerika cumhuriyetleri
ABD dnda ok az dikkat ekiyorlar; bu blgedeki milliyetilik
ya Ruritanyac bir aka saylyordu ya da 1 930' lar ve 1 940' larda
belirli gruplar kolayca hasralt edilmelerine neden olacak biimde
Avrupa faizmine sempati duymaya balayana kadar, uygun K
zlderili uygarlklary l<1;.. e,1.e:11elerin kl,iirl adr . yee.n
.f.dilrresi . ulura ge.lr . in4igenis11'p in,c1e .eirrJ ti. Japonya,
,
belli ltj sui generi* bir lke olmakla birlikte, fahri bir Batl em
peryal devlet saylabilir, bylece Batl modelleri gibi bir lde
milli ve milliyeti bir devlet gzyle baklabilirdi. Afganistan ve
belki Siyam (Tayland) dnda, fiilen bir metropol lkenin sahip
olmad ve ynetmedii Afrika-Asya blgelerinin dier lkeleri
'
1 5. Orijinalleri Almanca olarak srayla 1 928'de ve 1 930'da yaymlanan Hans
Kohn'un History of Nationalism in the East (New York, 1 933) ve Nationalism
and lmperialism in the Hitler East (New York, 1 932) adl almalar herhalde
bu konu zerinde duran ilk ciddi incelemelerdir. Yazarn bu blgede younla
masnn nedeni galiba siyonizme duyduu ilgiydi.
* endine zg. (.n.)
.
178

iinde bamsz manevra olanana gerekten sahip olan tek bir

devlet bulunuyordu: mparatorluk sonras Trkiye.
nemli saylabilecek hemen hemen btn anti-emperyalist ha
reketler balktan birine sokulabilirdi ve metropollerde genel
likle sokulmutu: Avrupa'nm "milletlerin kendi kaderini tayin et
mesi" ilkesini taklit eden yerel eitimli elit kesimler (Hin
distan' daki gibi), halk tabanl Bat dmanl (bilhassa in'de,
yaygn biimde kullanlan ok ynl bir balk) ve sava kabile
lerin doal yksek moralleri (Fas'ta ya da Arap llerindeki gibi).
Son gruba giren rneklerde, salam ve genellikle apolitik erkekleri
emperyal ordulara devirme ihtimalini hep akllarnda tutan em
peryal yneticilerle entelekteller, ehirli kkrtclara, daha ok
da eitimli olanlarna gerek dmanlklarn koruyarak, hogr
l davranma eilimi gsteriyorlard. Bu rneklerin hibirisi ok
fazla kuramsal irdeleme gerektirir grnmyordu, oysa slam lke
lerindeki halk hareketlerinin rnei, hatta Gandhi'nin Hint kitlelere
cazip gelmesi, dinin harekete geirici rolnn modem Avrupa' da
her zaman grlenden daha fazla olduunu akla getirmekteydi.
Herhalde nc Dnya'nn -devrimci solun dnda- esinlendir
dii milliyetilik hakkndaki akla gelebilecek en tipik durum,
"milli" kavramnn evrensel lde uygulanmasna beslenen genel
bir kukuculuktu. Emperyal lkelerin gzlemcilerine gre, bam
l dnyada, topluluk ve politik sadakat fikirleri, tamamen farkl
olan kendi lkelerinin insanlaryla temas kaybetmi olan geli
m i (evolues) aznlklarn ithal ettikleri bir entelektel rnd ge
nellikle. Geri bu, emperyal lkelerin yneticileri ya da Avrupal
gmenleri kitlesel milli kimliin ykseliini kmsemeye ynel
tiyordu (Siyonistlerle srailli Yahudilerin Filistin Araplarn k
msemeleri gibi), ama bu tr dnceler gene de yersiz deildi .
B aml dnyada iki sava arasnda "milli mesele" hakknda
ortaya atlan en ilgin dnce, iki sava arasnn kodlaryla Leni
nist Marksizm' in kat erevesinin dna kmamakla birlikte,
milletleraras komnist hareketten gelmiti. Marksistlerin zihnini
en ok kurcalayan sorun, milli ve toplumsal kurtuluu ngren
geni kapsaml anti-emperyalist hareket iindeki snflarn (s
mrge bir lkenin burjuvazisiyle proletaryas gibi birbirleriyle
1 79

snf mcadelesine girimi olmalar gereken snflar dahil olmak

zere) ilikisiydi; yle ki, yerli smrge toplumlar Bat' dan al
nan terimlerle analiz edilmeye yatkn bir snf yapsna sahip ol
duka, Marksist analiz asndan ok daha karmak sorunlar yara
tan bir durumla karlalyordu. br yandan, zgrlkleri
uruna savaan "milletler"in fiili tanm, genel olarak, fazla ara
trma yapmaya gerek duymadan var olan milliyeti hareketlerden
devralnyordu. Bylece Hint milleti, Hint Milli Kongresi' nde
iddia edildii gibi Hint alt ktasnda yaayan nfus, rlanda milleti
ise Fenianclarn "millet" saydklar topluluk oluyordu.6 Bu kita
bn amacn atn dndmzde bu ilgin alana daha fazla
girmemiz gerekmiyor.
nc Dnya' daki anti-emperyal "milli" hareketlerden ok
z, emperyalistlerin geliinden nce var olan politik ya da etnik
bir birimle akt iin, terimin on dokuzuncu yzylda Avru
pa'da kullanld anlamyla milliyetiliin gelimesi arlkla s
mrgeciliin sona eriinden sonraya, yani esasen 1 945 'ten sonraya
rastlyordu. Dolaysyla milliyeti hareketlerin ou, yabanc bir
emperyalist zalim devleti deil, sahip olmadklar bir milli homo
jenlii iddia eden, yeni kurtulmu devletleri hedef almt. Baka
bir deyile, bazen eski egemenlerin iktidarndan miras kalan, mo
dernletirici elitlerin devraldklar Bat kaynakl ideolojilerin ger
ekdln da hedef almakla birlikte, emperyal an baml
dnyay paylatrd toprak paralarnn "milli", yani etnik ya da
kltrel adan gerekdln protesto ediyorlard .
Ne var ki miliyeti hareketler kar klarn eski "milliyet
1 6. Die.nationale Frage und sterreichs Kampf um seine Unabhangigkeit:
Ein Sammclband, Johann Koplenig'in nsz' (Paris, 1 939), balca istisna
olan Avusturya iin belgeler sunmaktadr. Avusturya'nn Almanca konuan sa
kinleri o zamana kadar Marksistler tarafndan Alman milletinin yeleri olarak g
rlmlt:rdi; Avusturya Sosyal Demokrat Partisi'nin, Almanya Hitler'in eline ge
ince problemlere yol aan Almanya'yla birlemeye sadk kalmasnn asl
kayna da bu saptamayd. Sosyal Demokratlar Kari Renner'n (sonradan ikinci

Avusturya Cumhuriyeti'nin ilk cumhurbakan olacakt) 1 938'de Anschluss'u fi

ilen selamlamasna yol aacak lde tavrlarn muhafaza ederlerken, Avustur
yal komnistler bu tr glklerden kurtulmak amacyla ayr bir Avusturya milleti
kuram gelitirmilerdi.
Almanya'nn Avusturya'y egemenlii altna almas iin kullanlan bir terim.
(.n.)

1 80

ilkesi"ne ve kendi kaderini tayin etme talebine denk den bir ey

adna m yrtyorlard -ve yrtmektedirler? Bu hareketler baz
rneklerde belli ki ayn dili konumaktadrlar. Bu dil ise dorudan
Mazzini'den deil, dolayl olarak, baml dnyann geni blge
lerindeki entelektelleri ideolojik adan en fazla etkileyen iki
sava aras Marksizminden gelmektedir. Sri Lanka rneinde
gerek Sinhali gerekse Tamilli anlarda aka grlmektedir bu
durum (geri Sinhali konnalizmi de Ari rkn stnln kant
lamak amacyla on dokuzuncu yzyln Batl dilsel/rk fikirleri
ne dayanmaktayd).17 Ama btn bunlardan, nc Dnya' daki
komnal atmalar ve rekabetler ile etnik grup iddialarn en iyi
bu kta, yani mantksal amac teritoryal devletlerin kurulmas
olan, potansiyel devlet kurma hareketleri olarak deerlendirebile
ceimiz sonucunu karamayz. Afrika'nn pek ok yerinde aka
ok gl destee sahip olan "kabileci liin" "grece olgunlama
m devletlerin yaptrm aygtna kar bile dayanamamas" s bizi
biraz duraksatmaldr. Ayn ekilde, madalyonu tersine evirirsek,
Lbnan gibi komnal paralarna ayrarak dalan blgelerin, as
gari llerde bile bir milli devlet ya da sadece devlet diye tanm
lanabi lecek bir durumu muhafaza edememesi de bizi dnmeye
sevk etmelidir.
1 945 'ten beri sosyo-politik yaps, kltr, etnik yaps ya da
dier politik zellikleri belirgin biimde farkllk gsteren, ama sk
sk karlald gibi milletleraras durum olmasayd bylesi k
rlma hatlar boyunca paralanabilecek blgeleri klten -diye
lim, ikiyi drde- yeni devletler kurulmutur kukusuz (rnein
Dou ve Bat Paki stan, Trk ve Yunan Kbrs). Sudan, ad (Ms
lman/Arap Kuzey, Hristiyan/Animist Zenci Gney) ve Nijerya
(Mslman ve Hausa'lann olduu Kuzey, Yoruba'larn olduu
Gneybat, Ibo'lann olduu Gneydou) da birer rnektir. Ancak
ayawaraene, Ethnic and Class Conflicts in Sri Lanka (Dehiwala,
1 985); ayn yazarn, "The national question and the left movement in Sri Lanka"
(South Asia Bulletin, Vll, 1 ve 2, 1 987, s. 1 1 -22); Jayadeva Uyangoda, "Rein
terpreting Tamil and Sinhala nationalism" (a.g.y., s. 39-46); R. N. Kearney, "Eth
nic conflict and the Tamil separatism movenent in Sri Lanka" (Aslan Survey,
25, 9 Eyll 1 985, s. 898-9 1 7).
1 8. Der. Fredrik Barth, Ethnic Groups and Boundaries (Bostan, 1 989), s. 34.
181

1 967' de, Ibo Biafras'nn egemen topluluu paralayarak ve ilk

bataki tarafl paylamn yerine on dokuz kk devlet geire
rek (sras gelmiken altn izelim, onlarn iindeki Hausa, Yoru
ba ve Ibo kkenliler toplam Nijerya nfusunun yzde 60' ndan
daha azn temsil ediyordu) baarsz ayrlma giriiminin Nijer
ya' daki durumu aka rndan karm olmas dikkat ekici
dir. Ayrca, iktidarn tek bir hegemon topluluun ellerinde olduu
(hele ki hala devletin btn topraklarnda bir egemenlik kurma s
reci yaanmaktaysa) devletlerin i durumunun istikrarszla karak
terize edildii de aktr. Etyopya buna rnektir. Etyopya' da Amhara dili konuanlar, yzde 40 Hristiyanlar, yzde 40 Msl
manlar ve yzde 20 dierleri diye blnen bir nfusun yzde
25 ' ini temsil etmektedir- aznlk bir Hristiyan topluluuna dayal
imparatorluun on dokuzuncu yzyldaki ykselii ksa sreliine
bir talyan smrgesi olarak kesintiye uramt; onun ardndan
geni bir imparatorluun yeniden kurulmas ve 1 974 devrimi
geldi. Buna ramen, bu mutsuz, alktan ve savatan harap 9lmu
lkenin teritoryal birliinin Eritre' yi birlie katma giriimi dn
da ciddi bir riskle yz yze gelmesi mmkn deildir. Kald ki
Eritre de, ilhaktan nce bir talyan smrgesi olarak ve Britanya
ynetiminde, milletleraras durumu kolaylatrmak amacyla nce
den asla onun paras olmad Etyopya'ya eklenmeden nce,
kendi ayn politik hareketlerini ve teritoryal kimliini gelitirecek
bir konumdayd.
Gerek Afrika' da gerekse Asya'da yeni bamszlaan devletle
rin ounda yeterince etnik, kabilesel ya da komnal gerginlik bu
lunduu ortadadr, ama (ilerlikli birok etnik yapl modus viven
di'yi* oturtmu grnen lkeleri saymazsak) onlar oluturan
halklarn, hatta liderleriyle szclerinin zihnini ayn devlet fikrinin,
.igal edip etmedii belli deildir.
Etnik ve komnal gruplarn, zellikle tarihleri boyunca hazr
lanmadklar dramatik sosyo-ekonomik deiikliklerle yz yze
gelenlerinin gerek problemi bambaka bir yerdedir. Sorun, yeni
milletler oluturmaktan daha ok, eski (ya da yeni) sanayi lkeleri
ne topluca g etme sorunu gibi grnmektedir: Etnik bakmdan

Lat: Geici anlama; birlikte yaama yolu veya biimi. (.n.)

1 82

oul bir toplumda yeni dnyaya nasl adapte olunacaktr? Elbette

buralara g edenler, grdmz kadaryla, gvensizlik ve nos
talji duygusundan, karlkl yardm uruna, kendileri gibi insanla
ra darda gsterilen dmanla tepkiden ve zellikle mmkn
olduu yerlerde gl bir rgtleyici nitelii olan seim politikas
araclyla "memleketlileri" ya da "hemehrileri"nin olduu grup
lara yaknlamaktadrlar doal olarak. Kuzey Amerika' daki her
hami-politikacnn bildii gibi, bu halklarn etnik ar lara, bilhas
sa ge ksmen politik ya da ideolojik nedenlerin yol at durum
larda kkenlerinin bulunduu lkelerdeki milli davalara destek
vermeye kar gl bir duyarllklar vardr: rlandallar iinde
IRA'ya verilen destek, Yahudiler arasnda Yaser Arafat' a duyulan
dmanlk, Letonyallar arasnda Baltk devletlerinin yeniden ku
rulmas istei bunun rneklerini oluturur. Gene de yine her politi
kacnn bildii gibi, Sinn Fein, FK ve Stalinizm hakknda yayga
ra koparmak, bu tr semenlerin temsilcilerinin politik grevinin
(Amerikallar ya da Kana,dallar olarak onlarn karlarn gzet
me grevi) yalnzca ufak bir parasdr. ok etnik yapl ya da ko
mnal bir toplumda bunun anlam, znde, grubun devletin mev
cut kaynaklarndaki pay iin dier gruplar karsnda pazarlk
yapmak, ayrmcla kar grubu savunmak ve genel olarak grup
yelerinin anslarn azamiye karp dezavantajlarn asgariye in
dirmektir. Ayn bir teritoryal devlet, hatta dilsel zerklik talebi an
lamndaki milliyetiliin bununla bir ilgisi yoktur, gene de bir di
aspora duygusu uyandrmaya yarayabilir.
ABD' deki zenciler rnei, bir grup olma durumlarnda rk
esi aka ar bast iin, belirgin biimde toplumsal uk ay
rmcl yaplmasna ya da gettolamaya karn teritoryal ayr
lklk, baka bir (Afrika'da rnein) lkeye topluca g etmek
ya da ABD'nin bir parasnn kendilerine ayrlmas biimde
olsun), pratikte uygulanamazl dnda, aka gndem d ol
duu iin bu noktaya k tutmaktadu. Toplu g zaman zaman
Bat yanmkresindeki siyahlar arasnda bir hayli duygusal destek
toplam, ama asla, renkli gmenlerin kitle halinde kovulmalarn
("kendi yurtlarna dnmelerini") ngren lgn ar saclar d
nda ciddi bir program olarak dnlmemitir.
1 83

ABD' de ayn bir toprak paras talebi ise bir zamanlar, Kom
nist Enternasyonal'in "milletlerin kendi kaderini tayin etmesi"
dorultusundaki ortodoks doktriniyle uyum iinde, ksa sreliine
bir neri olarak ortaya atlm, ama siyahlar arasnda ilgi uyandr
mamt. Nfus saymnn siyahlarn ounlukta olduunu gster
dii gney eyaletlerindeki yerleim yerlerinin dalmn gsteren
bir harita izerek, kat zerinde (lkenin iinde ve dnda uza
nan paralan halinde) az ok sreklilik tayan bir kuan var ol
duu gsterilebilir ve bylece Amerikal zenciler adna siyah bir
cumhuriyete dnebilecek bir "milli toprak paras" bulunduu
iddia edilebilir.19 Bu haritaclk fantezisinin samal, (arlkla
beyaz olan) ABD' de yaama probleminin, Amerikal siyahlarn
yaamndan ayrlklk yoluyla bir ekilde karlabilecei varsa
ymna dayanmasnda yatmaktadr. Kald ki, lkenin blues* blge
sinin bir yerlerinde siyah bir cumhuriyet kurulabilse dahi, bunun
siyahlarn zaten doldurmu olduu kuzey ve bat ehirlerindeki
gettolar ok az etkileyebilecei gn gibi ortadayd. Gneyli olma
yan siyahlarn 1 970'te yzde 97' sinin yaad ehirlerde youn
lamak (gney siyahlarnn te biri hata krsal alandayd),
ABD ' li siyahlara nemli bir seim avantaj salam, onlar da
bundan, btn toplumun kaynaklan ve olanaklarnda kendi etnik
gruplar adna daha byk pay kapmak amacyla yararlanmlard.
oul toplumlarda gettolara dayal bir teritoryal ayrmcln,
gerek Belfast' n gerekse Beyrut' un rnekledii gibi, etnik birlik
asndan korkun bir gc olabilir, ama bu, ok istisnai rnekler
dnda, teritoryal devletler oluturan klasik kendi kaderini tayin
1 9. "Parti, zencilere eit haklar ile 'siyah kuak' iin ayrlmay se.meye varnca
ya kadar kendi kaderini tayin etme hakknn tannmas mcadelesini kuweten
dirmiti". ( Die Kommunistische lnternationale vor dem vr Weltkongress:
Materialien. Moskova-Leningrad 1 935, s. 445}, "1 930 yl sonbaharndaki karar
lar" zerine raporlar. 1 928'de. yaplan VI. Enternasyonal Kongresi'ndeki ilgili alt
komisyon tartmalarnda ABD'de zenci nfusu iin siyah bir cumhuriyet kurul
masn ngren slogan hakkndaki "keskin ayrlklar" zerine bkz. Kongre'de
Ford ile Jones'un katklar (Compte-Rendu Stenographique du Vle Congres
de l'internationale Communiste 1 7 juillet-1 septembre 1 928. La Correspon
dance lnternationale'de No: 1 25, 1 9 Ekim 1 928, s. 1 292-1293; No: 1 30, 30
Ekim 1 928, s. 1 4 1 8).
Bir tr caz mzii. Zenciler arasnda yaygn olduundan yazar Zencilerin
youn olarak yaad yerleri kastediyor. (.n.}
*

1 84

etme perspektifini fiilen ortadan kaldrmaktadr.

Dahas, kitlesel ve ok eitli hareketler, gler ve insanlarn
bir yerden baka bir yere transferi temelinde ykselen ehirleme
ve sanayileme, znde etnik, kltrel ve dinsel bakmdan homo
jen bir nfusun oturduu bir toprak parasna dayanan dier temel
milliyeti varsaym gsz brakmaktadr. Yerli nfusun, "yaban
clar"n kendi lkeleri ya da blgelerine kitle halinde akn etmesi
ne gsterdikleri keskin yabanc dmanl na bal ya da rk
tepki, ne yazk ki ABD'de 1 890'lardan beri, B at Avrupa'da ise
1 950' 1erden beri yakndan bilinen bir olgudur. Oysa yabanc d
manl ile rklk are deil, belirtidir. Modem toplumlardaki
etnik topluluklarla gruplar, kark olmayan bir millete geri dnme
ryasn gren retorie ramen, bir arada yaamaya mahkumdurlar.
Toplu cinayetler ve kitlesel srgnler ("yurduna geri gnderme")
gerekten Avrupa' nn etnik haritasn ciddi lde basitletirmi
tir ve dier blgelerde de denenebilir. Gene de halklarn hareketi o
zamandan beri barbarln silmeye alt etnik karmakl
yeniden ortaya karmtr. Ancak bugn, g kabul eden ou l
kedeki tipik "milli aznlk", kendi iinde btnlkl bir ktadan zi
yade, kk adalardan oluan bir takmadadr. Otto B auer'in sy
lediklerinin onlann sorunlaryla ilintisi olabilir, ancak Mazzini' nin
sylediklerinin yoktur.
Temel ynleriyle nc Dnya'nn ok etnik ve ok korhnal
yapl devletlerinde, yani kk Karayip adalarndan daha byk
olan ou eski smrge devlette, hatta birtakm mini devletlerde
etnik gruplarn durumu bundan ibarettir. Sz konusu devletler iin
deki etnik ya da komi.inal gruplar bu nitelikleriyle (esas olarak,
yeni devletlerde, de facto etnik karlarn . szcln stlenen
politik partilerle bask gruplar araclyla) genellikle gl bi
imde rgtlenmilerdir. Asl hedef, geleneksel olarak baz azn
lk topluluklarla beyazlarn20 uygulad modern giriimcilik h
nerlerinde ustalamam olanlar iin zenginlie ve sermaye
birikimine giden balca yol olan, devletteki ve kamu kurulula
rndaki mevkilere ykselmektir. Bu mevkilere ulama eitim yo20. Bu tr aznlklar elbette devlet iktidarn elinde tutanlara ulama ayrcal sa
yesinde de etkili olurlar.
1 85

luyla (subaylarn gerekletirmedii ender askeri darbeler dn

da) salandka, Frederik B arth'n bilinen keskin kavrama gcyle
gzlemledii gibi, "birbiriyle atan etnik gruplar... eitim dzeyi
bakmndan farkllamlardr ve eitim olanaklarn denetlemeye
ya da kendi tekellerine almaya aba harcarlar."21
Bu grup rekabeti (teritoryal) devlet aygtndaki mevkileri
kapma ya da denetleme uruna yrtldke, bylesi etnik eki
melerin, Drdnc Blm'de tartlan "kk burjuva" milliyet
iliinin ykseliiyle ortak bir yn vardr. Etnik ekimeler ar
rneklerde gerekten ayrlkla yol aabilir. Szgelimi Sri
Lanka' da, corafik bakmdan ksmen ayrlabilir bir aznl olu
turan, Britanya dneminde kamu hizmetlerinde ve herhalde yk
sekretimde ar oranda temsil edilen ve o zamandan beri, bil
hassa 1 956'da tek resmi milli dil olarak Sinhali dilinin benimsen
mesiyle ezici stnl ele geiren Sinhali ounluunun basks
altnda yaayan Tamilliler arasnda ayrlkl tevik etmiti.
Hindu dili Hindistan nfusunun .yzde 40'nn yerine yzde
72' sinin konutuu bir dil olsayd, resmi kullanmda ngilizce'yi
kaldrmann ekicilii daha byk olur ve Hint anakarasnda
Tamil ayrlklyla dier ayrcalklarn domas tehlikesi iyice
artard.22 Ne var ki teritoryal milliyetilik zel ve snrlayc bir r
nektir. Sri Lanka'da bile bamszln stnden yirmi be yl
akn bir sre geinceye kadar ayrlk zlemler federalist zlem
lerin yerini almamt. Genel durumu yanstan, gerektiinde eit
li biimlerdeki ademi merkezileme ile zerkliin destekledii re
kabet iinde bir arada yaamadr. Bir toplum ne kadar ehirleir
ve sanayileirse, geni bir ekonomik alanda faaliyet yrten etnik
topluluklar teritoryal yurtlarna hapsetme giriimi d o kadar
yapay kalr. Gney Afrika'nn bu dorultudaki giriimi, doru bir
saptamayla, Afrikallar adna klasik bir millet ina etme abas
21 . Bkz. der. Barth, Ethnic Groups, sy. 34-37.
22. Bkz. Sunil Bastian, "University admission and the national question" ve
Char1es Abeysekera, "Ethnic representation in the higher state services", Ethni
city and Social Change in Sri Lanka (Sosyal Bilimciler Dernei'nin dzenledi
i bir seminerde sunulan tebliler, Aralk 1 979), Dehiwala 1 985; s. 220-232, s.
233-249.
1 86

diye deil, rk basky kalclatrma projesi olarak deerlendi

rilmektedir.
Barth' n bir kere daha belirttii gibi,23 karmak ok-etnik/
komnal yapl toplumlardaki grup ilikileri, geleneksel toplum
lardaki genel eilime gre hem deiik hem de daha istikrarszdr.
Birinci olarak, modern ya da daha ileri toplumlara giren gruplarn
muhtemel (herhalde birbirinden btnyle kopuk olmayan) stra
tejileri vardr. Bu grup yeleri asimile olmann ya da ileri toplu
mun yeleri "saylma"Q.n yollarn arayabilirler; kald ki ilerin
den bazlar bunda baar kazanabilir, ama bir btn olarak
topluluk "i eitlilik kaynan kaybedecek ve bylece herhalde
daha geni toplumsal sistemin alt sralarnda yer alan, kltrel ba
kmdan muhafazakar ...bir grup olmaktan kurtulamayacaktr."
B aka bir k olarak, aznlk statsn kabullenip aznlk olmann
getirdii zaaflar azaltmaya alabilir ve bunun yannda "eklem
lenmemi blgelerde" zgl karakterlerini korumakta ayak direye
bilirler. Bundan tr ok etnik yapyla rgtlenmi bir topluma,
s anayi toplumlarnda ise belki sonuta bir asimilasyona, ak bir
biimde rastlanmayacaktr. Nihayet, grup etnik kimliini ne
karmay, "ondan, eskiden kendi toplumlarndaki grlmeyen ya da
yeni amalara uygun decek yeterlilikte bulunmayan ... yeni ko
numlar ve biimler gelitirmekte yararlanmay" seebilir. Barth'n
grnce, smrge dnemi sonras etnik milliyetilii ya da
muhtemel bir devlet kuruluunu dourmaya en yakn den strate
ji budur; ama bana gre bu sonu, sz konusu stratejinin ne olaan
hedefi ne de zorunlu bir uzantsdr. Nasl olursa olsun, etnik gru
bun hayatta kalma biimlerinin hepsini (yalnzca ok etnik yapl
bir rnei aktarrsak, Quebecliler, Yunan ve Baltkl gmenler,
Algonkin Kzlderilileri, Inuitler,* Ukraynallar ve Anglo-skolar)
ayn "millet" ve "milliyetilik" bal altnda toplamak analiz
asndan bir ie yaramaz.
kinci olarak, etnik gruplar arasndaki geleneksel ilikiler ayr
ma dayal bir toplumsal iblmne dnecek ekilde, belki de
23. Der. Barth, Ethnic Groups, s. 33-37.
Kuzey Amerika'da Greenland ve Dou Kanada'dan Alaska'ya kadar uzanan
yerleim yerlerinde yaayan, Eskimo-Aleut dil ailesine ait bir dil ktUlanan ve
imdi, zellikle Kanada'da Eskimo demenin tercih edildii bir yerli grubu. (.n. )

1 87

ou durumda, istikrara kavumutu. yle ki imdi "yabanc"nn

kabul edilen bir ilevi vardr ve bu "bizim" yabancnn toplulu
uyla srtmelerimizle ilgisi olmadan, "biz"le elimemekte, ter
sine "biz"i tamamlamaktadr. Kendi haline braklan etnik aynna
dayal emek pazarlar ve hizmet trleri ; ksmen bu tr pazarlarn
doldurulacak zgl boluklar olduundan, ama esasen belirli bl
gelerden gelen gmenlerin kendi aralarndaki gayri resmi kar
lkl yardm alarnn bu boluklarn eski memleketten gelen arka
dalar, akrabalar ve himaye edilen kiilerle dolduracak olmas
nedeniyle, B at sanayilemesi ve ehirlemesinin tarihinde bile
doal bir geliim izgisi gsterir. Dolay syla bugn bile New
York'ta bir manav dkkannda Koreli yzler grmeyi, gkdelenle
rin elik iskelelerinde Mohawk Kzlderililerine ok sk rastlama
y, gazete bayilerinin Londra' daki gibi Hint kkenli olmasn ve
Hint lokantalarndaki personelin Banglade'in Slyhet blgesinden
gelen gmenlerden seilmesini olaan bulabiliriz.
"Geleneksel ok etnik yapl sistemlerin belirgin biimde eko
nomik nitelikli olduu" (Barth) gz nne getirilirse, oul devlet
lerdeki etnik kimlii vurgulayan hareketlerin bu tr bir iblmy
le yakndan ilgilenmek yerine daha ok kendi gruplarnn devlet
iinde herkese ak olan komnal topluluklar aras alanlarda reka. bet etme konumlarna ilgi duymalar arpc bir zelliktir. Smr
geci dnem sonras milliyetiliin deneyimlerinin ou, gerek bir
etnik-ekonomik i ya da grev blm yerine, politik g dengesi
ne (ya da egemenliine) dayal grup ilikilerinin istikrarszln
yanstmaktadr.
Bu yzden milliyetiliin asl yurdu dnda kalan dnyada
etnik ve komnal srtmelerle atmalar gzle grlr boyutla
ra ulamtr ve sanki "milli" modele uygun den de bunlardr.
Ancak bir kere daha vurgulanmaldr ki, btn bunlar, Mark
sistlerin tartt ve haritalarn ona gre yeniden izildii "milli
mesele"yle ayn eyi anlatmaz. Ya da, eer tercih edersek, "milli
yetilik"in doduu blgenin dna yaylmas, onu milliyetilik
fenomeninin ilk bataki zmlemesinin tesine tamaktadr. So
runu kavramak iin olduka yakn bir gemii olan etni ("etnik
188

grup" iin veya "milliyet" denecek eye karlk olarak) gibi yeni
terimlerin kendiliinden belirmesi bunun bir gstergesidir.24 B a
tl olmayan milliyetiliin ilk gzlemcileri, "Avrupa milliyetili
inden tamamen farkl bir fenomenle kar karya olduumuz"u
ok iyi bilirken, "her kesimin benimsemesine bakarak" terimden
uzak durmay "faydasz" bulsalar bile, bu durum imdi ok iyi an
la lm tr.25 Gene de terim ister kullanlsn ister kullanlmasn,
fenomenin kendisi eitli bakmlardan yepyeni sorunlar karmak
tadr. Blm bitirirken bunlardan birine ksaca deinebiliriz:
Dil.
Etnik bir dili, daha sonra resmi dil halini almas iin, ok ynl
yeni bir "milli" yazm diline dntrmeyi gzeten klasik dilsel
milliyetilik modelinin ne kadar srecei ya da srebilecei kesin
likle belli deildir (kkl bir gemie sahip standart diller iinde
bile, son zamanlarda, konuulan alt-az ya da leheleri, yani
"siyah ngilizcesi" veya Montreal alt snf mahallelerinin gl n
giliz aksann tayan Franszca joual lehesini, muhtemel eitim
dilleri haline getirerek standart dili paralama eilimi gzlenmek
tedir). Pratik nedenlerle bugn ou devlette ok dillilikten kan
lamaz. Bunun iki nedeni vardr: Ya gler neredeyse btn Bat
ehirlerini "etnik" kolonilerle doldurmutur ya da bugn ou
yeni devlet karlkl olarak anlalamayan o kadar ok sayda ko
numa dilini barndrmaktadr ki, mtevaz lingua franca 'lan he
seba katmazsak, milli snrlar ierisinde -ve gnmzde milletlera
ras dzeyde- iletiimi salayacak aralar vazgeilmez hale
gelmektedir. (Papua Yeni Gine yaklak 2,5 milyonluk nfusunun
konutuu 700' akn dille ar bir rnek saylabilir.) ok say
da birbirine benzemeyen dilin konuulduu lkelerde, politik a24. Tresor de la Langue Franaise (Cilt Vlll, Paris 1 980), bir yandan 1 896 yl
iin ethnie szcn kaydederken, br yandan 1 956'dan nce bunun hi kul
lanlmadn gstermektedir. Anthony D. Smith, The Ethnic Origins of Nations
(Oxford, 1 986), terime geni olarak yer vermekte, ama bunu aka, henz tam
anlamyla i ngilizlememi, yeni uydurulmu bir Franszca szck olarak deer
lendirmektedir. Ben bunun, 1 960'1arn sonlarndaki milliyet tartmalarnda, aca
yip kullanmlar dnda, grlp grlmeyeceinden kukuluyum.
25. John H. Kautsky, "An essay in the politics of development", der. John H. Ka
utsky, Political Change in Underdeveloped Countries: Nationalism and
Communism (New York-Londra, 1 962). s. 33.
1 89

dan en fazla kabul edilebilecek dillerin, pidgin, Bahasa Endonezya

ca ya da yabanc (tercihen, dnya kltrne ait) diller, bilhassa hi
bir etnik gruba zel bir avantaj ya da dezavantaj yklemeyen ngi
lizce gibi, yerel etnik kimlii olmayan iletiim dilleri olduu
ortadadr. "Endonezyal sekinler arasnda arpc bir dilsel esnek
lik olarak grnen ve bir 'anadil'e youn bir duygusal balanma
yoksunluunu"26 aklayabilecek olan bu durum, ak ki Avrupa
milliyeti hareketlerinde yaygn bir durum deildir. Eski Habsburg
mparatorluu'ndaki saymlarla (bkz. s. 22- 1 23) karlatrrsak,
Kanada' daki modem ok etnik yapyla nfus saym yapma politi
kas da Avrupa' daki duruma benzemez. nk, gmen etnik grup
yelerinin, etnik k-Okenlerini mi, Kanadall m setikleri sorul
duunda kendilerini Kanadal sayacaklarn ve etnik bask grupla
rnn ngilizce'nin onlara cazip geldiini bilerek nfus saymnda
dille ya da etnik kimlikle ilgili sorulara kar ktklarn syleye
biliriz. Son zamanlara kadar nfus saymnda babadan gelen etnik
kkenin aklanmas isteniyor, Amerika Kzlderilileri dnda ve
rilen "Kanadal" ya da "Amerikan" yantlan kabul edilmiyordu.
Asl olarak Fransz Kanadallarnn Quebec' in merkez blgesi d
nda kendi saylarn kabartmak amacyla dayattklar "nfus sa
ymnn eseri" olan bu etnik yap anlay, etnik liderlerle gmen
liderlerinin amalarna da hizmet ediyordu, nk bylece 1 97 1
nfus saymnda Polonya kkenli olduunu iddia eden 3 1 5 .000 ki
iden yalnzca 135.000'inin anadillerinin Lehe olduunu ileri sr
dkleri ve yalnzca 70.000' inin evde fiilen Lehe konutuklar
gizlenmektedir. Bu adan Ukraynallarn saylar da karlatn
labilir.27
Ksacas, etnik ve dilsel milliyetilik deiik yollar izleyebilir
ve imdi her ikisi de milli devlet iktidarna bamllklarn kaybe
diyor olabilirler. On dokuzuncu yzylda resmi kltr/devlet dilleri
ile tali nmdeki leheler ve azlar arasndaki ilikiye benzer,
birbiriyle elimeyen ok dillilik ya da iki dillilik yaygnlam
26. N. Tanner, "Speech and society among the lndonesian elite", der. J. B.
Pride ve J. Homes, Sociolinguistics (Harmondsworth, 1 972), s. 1 27.
27. Robert F. Harney, " 'So g reat a heritage as ours'. lmmigration and the survi
val of the Canadian polity' (Daedalus, Cilt 1 1 7/4, Sonbahar 1 988), s. 68-69, 8384.
190

grnmektedir. Milli/milletleraras kltr dilleri (Latin Ameri

ka' da spanyolca, Afrika'nn baz ksmlarnda Franszca ve daha
genel olarak ngilizce -Filipinler' de ortaretim dili olan ngilizce
Etyopya' da da ortaretim dilidir veya devrime kadar yleydi) ya
nnda anadillere resmi stat kazandrma eilimi bizi yanl sonu
lara gtrmemelidir.28 Bugnk model artk Quebec' teki gibi bir
stnlk mcadelesi yerine ; ehirli elit kesimin hem spanyolca'y
hem de Garani dilini renip konutuu, ama spanyolca' nn,
belki, belles lettres* dnda btn yazl ilemlerde iletiim dili
olduu Paraguay' daki gibi bir grev blm olabilir. Peru ' da
1 975'ten beri eit resmi stat kazanm olan Quechua'nn, diye
lim, gnlk basn ve niversite dili olarak spanyolca'nn yerini al
maya abalamas ya da Britanya'nn Afrika veya Pasifik' teki eski
smrgelerinde anadillerin resmi konumu ne olursa olsun, eitime,
zenginlie ve gce giden yolun ngilizceden gemesi durumunun
kesintiye uramas, ihtimal ddr.29
Bu akl yrtme bizi milletlerin ve milliyetiliin gelecei ze
rine baz sonu dncelerine gtrmektedir.

28. ngilizce'nin nemi zerine bkz. Franois Grosjean, Life with Two Langua
ges (Cambridge, M.A., 1 982), burada, 1 974'te ngilizcenin yalnzca 38 devlette
resmi bir konumunun bulunmad belirtilmektedir. ngilizce konuulmayan 20 l
kede tek resmi dil iken, 36 lkede de mahkemelerde ve okullarda balca re
tim dili olarak kullanlyordu (s. 1 1 4). l ngilizceyle rekabetin problemleri iin bkz.
ayrca bkz. L. Harries, "The nationalization of Swahili in Kenya" (Language and
Society, 5, 1 976, s. 1 53-1 64).
Fr. Edebiyat. (.n.)
29. "Okuryazar olmann zahmetli admlarn gerektirmeyen" modern (szel ve
grsel) kitlesel medya (David Riesman, Giri, Daniel Lerner, The Passing of
Traditional Society, New York 1 958, s. 4), baz alardan artk daha geni dn
yayla ilgili bilgilerden uzak kalmayan, yalnzca tek bir dil konuabilenler iin,
anadildeki edebiyattan yana olan faydac savlar zayflatmtr. Bu kltrel devri
min balca arac transistrl radyoydu. rnein bkz. Howard Handelman,
Struggle in the Andes: Peasant Political Mobilization in Peru (Austin,
1 974), s. 58. 1 960'1arn balarnda dikkatimi bu devrime younlatrmam ilk
salayan kii, imdi aramzdan ayrlm bulunan Jose Maria Arguedas't. Argue
das, genellikle yalnzca emeki Kzlderililer uyank olduu zaman faaliyet gste
ren, Quechua'da Lima gmenlerine hitap eden radyo yaynlarnn oaldna
iaret etmiti.
191

VI. YRMNC YZYILIN SONUNDA

MLLYETLK

Elinizdeki kitabn 1 990 banda ilk yaymlanndan beri, bu yz

yln herhangi bir zamanndan daha fazla sayda yeni milli devlet
kurulmutur ya da kurulma srecindedir. SSCB ile Yugoslav
ya' nn dal imdiye kadar milletleraras dzeyde tannan ege
men birimlerin saysna on alt devlet daha eklemitir ve yakn za
manda milli ayrlkln daha fazla gelimesini snrlayacak
hibir ey ngrlememektedir. Bugn btn devletler resmi ola
rak "millet"tir; btn politik ajitasyonlar, pratikte btn devletlerin
rahat vermeyip kovmann yollarn aradklar y abanclar hedef al
maya eilimlidir. Dolaysyla bu kitab, 1 830'lardan kinci Dnya
Sava' nn bitimine kadar geen yzyldaki rolyle karlatrl
dnda, tarihsel deiimin bir vektr olarak milliyetiliin geri192

/edii saptamas zerine baz dncelerle noktalamak gzmz -

amamakta inat etmek gibi grnebilir.

Gerek Sovyetler Birlii'nin gerekse bir sper g olarak yakla
k kuk yldan beri onun bir dayanan oluturduu blgesel ve
milletleraras sistemin knn derin ve herhalde kalc bir ta
rihsel deiime (u satrlarn yazld sralarda ne tr sonular
douracan henz tamamen bilemediimiz bir deiimdir bu)
iaret ettiini yadsmak gerekten samalk olur. Gene de bunlar,
yalnzca SSCB 'nin 1 99 l ' deki dalnn arlk Rusyas' nn
1 9 1 8- 1 920'deki (geici) daln (o zaman arlkla Avru
pa' daki ve Transkafkasya' daki blgeleriyle snrl kalt)l ok
gerilerde brakmasyla deerlendirdiimizde, milliyetiliin tarihi
ne yeni unsurlar sokmaktadr. nk 1 989- 1 992'nin "milli mesele
ler"i znde yeni deildir. Bu milli meseleler ok byk ounluk
la milli davalarn geleneksel yurdu olan Avrupa'ya aittir. u ana
kadar Kuzey ve Gney Amerika'da, en azndan ABD-Kanada sn
rnn gneyinde ciddi politik ayrlkln varln hatrlatan hi
bir iaret yoktur. slam dnyasnn, hi deilse slamiyet iindeki
ykselen fundamentalist hareketlerin devlet snrlarn oaltmak
la ilgilendii ynnde de ok az iaret vardr. Onlar slamiyet' i
kuranlarn gerek inancna dnmeyi istemektedirler. Aslnda ayr
lkln bu niteliiyle onlar ne kadar ilgilendirebileceini anla
mak zordur. Ayrlk ajitasyonlar (arlkla terrist biimiyle}
Gney As'y a' nn alt ktasnn kelerini aka sarsmaktadr,
ancak imdiye kadar (Banglade'in ayrlmasn saymazsak) kuru
lan devletler btnlklerini korumulardr. Aslnda, smrge son
ras milli rejimlerin byk ounluu, yalnzca bu blgeyle de s
nrl kalmamak zere, hfilii on dokuzuncu yzyln hem liberal
hem de de".rimci-demokratik milliyetilik geleneklerini benimse
mektedir. Gandhi, Nehru'lar, Mandela, Mugabe, Zlfikar Ali
B utta, Bandaranaike ve -kesinlikle iddia ederim ki- Birmanya'nn
(Myanmar) hapisteki lideri Aung-San Su Xi, Landsbergis ile Tudj1. Buna ramen, Trkiye'nin Orta Asya'daki "pan-Turanc" emelleri (bereket ver
sin bu emellerin peinde koturan Kemal Atatrk deil, onun yenilgiye uratt
Enver Paa gibi rakipleri olmutur) ile Japonlarn Rusya'nn Pasifik Uzak
Dou'suyla ilgilenmesi, 1 990'1arda sk sk duyulacak olan temalar haber ver
mektedir.
Fl3/Milletler ve Milliyetilik

1 93

man'n olduu anlamda milliyeti deildiler ya da deildirler.

Onlar, Massimo d' Azeglio'yla kesinlikle ayn frekanstaki insanlar
dr: Millet paralayclar deil, millet ina edenler (bkz. s. 63).
Smrge sonras Afrika devletlerinin pek ou, umulmadk bir
biimde Gney Afrika dahil olmak zere, son zamanlarda bazlar
nn bana geldii gibi kaosa ve karkla srklenebilir. Ne var
ki Somali ya da Etyopya'nn kn, halklarn kimseye devre
dilemez nitelikteki.bamsz, egemen milli devlet kurma haklar
nn dourduu bir sonu olarak kavramak szcklerin anlamn
zorlayarak geniletmek olur. Etnik gruplar arasndaki srtmeler
ve kanl atmalar milliyetiliin politik programndan daha eski
dir ve ondan daha fazla dayanacaktr.
Avrupa' da ayrlk milliyetiliin patlamas yirminci yzylda
daha da zgl tarihsel kklere sahiptir. Versailles ile Brest Li
tovsk' un yumurtalar hala civciv vermektedir. znde Habsburg
ve Trk imparatorluklarnn kesin k ile arc Rusya impara
torluunun ksa sreli k, kitlesel cinayetler ya da mecburi
toplu gler dnda uzun vadede zm bulunmayan trden
problemlerle uraan bir dizi benzer milli devletler ortaya kar
mt. 1988- 1 992' nin patlayc nitelikli sorun lan 1 9 1 8- 1 92 1 ' de
yaratlan sorunlard. ekler ilk defa o zaman Slovaklarn boyundu
ruuna girmiler; Slovenler (eskiden Avusturyallar) ise Hrvatlar
(bir zamanlar Trklere kar askeri snn oluturuyordu) ve bin
yldr ayn bir tarihi olan, Ortodoks ve Osmanl mparatorluu'na
ait Srplarla birlemilerdi. Romanya'nn byklnn iki katna
kmas, kendisini oluturan milliyetler arasnda srtmeye yol
amt. Muzaffer Almanlar, tarihte hibir emsali bulunmayan ve
-en azndan Estonya ile Letonya'da- dikkati eken bir milli talebe
rastlanmayan Baltk blgesinde kk devlet kurmulard.2 On
lar, Bolevik Rusya'ya kar "karantina kua"nn bir paras
olarak Mttefikler ay.akta tutuyordu. Rusya'nn en zayf annda
Alman etkisi bamsz bir Grc ve Ermeni devletinin kurulmas
n, Britanya etkisi ise petrol yata Azerbaycan'n zerkliini cesa
retlendirmiti. Transkafkas milliyetilii (byle bir terim kullan-

2. Bu sonu, Kasm 1 91 7'deki Rus Kurucu Meclis seiminin rakamlarndan k

maktadr. Bu seim sonularn analiz eden, O. Radkey, Russia Goes to the
Polls (lthac.a, 1 909).
194

mak Azeri Trklerinin Ermenilere di bilemeleri dnldnde

ok gl grnmese bile) 1 9 17'den nce ciddi bir politik sorun
deildi: Ermeniler ak olan nedenlerle Moskova' dan ziyade Tr
kiye' den kayglanyorlar, Grcler milli partileri olarak kat ze
rinde btn Rusya apndaki bir Marksist partiyi (Menevikler)
destekliyorlard. Gene de ok milletli Rus mparatorluu, Habs
burg ve Osmanl imparatorluklarndan farkl olarak, Ekim Devrimi
ile Hitler sayesinde kuak daha hayatta kalmay baard. sa
van zaferle bitmesi Ukrayna ayrlklna alan brakmam,
Transkafkasya'nn canlanmas yerel milliyetilikleri silmiti. Ama
geride kalan, ksmen Kemalist Trkiye'yle yaplan grmelerle
saland iin gelecekte milliyeti ekimelere zemin hazrlaya
cak birka hassas sorun da kalmt. Bunun bir rnei, bilhassa
Azerbaycan iindeki bir Ermeni blgesi olan Dalk Karaba soru
nuydu.3 1 939- 1 940'ta SSCB, pratik olarak, Finlandiya (Lenin tara
fndan bar iinde ayrlmasna izin verilmiti) ile eski Rus Polon
yas dnda, arlk Rusyas'nn kaybetmi olduu her yeri geri
almt .
Yani ayrlkln 1 988- 1 992'deki patlamas, en basit yolla,
" 1 9 1 8- 1 921 'in yarm kalm ii" diye anlatlabilir. Buna karlk,
1 9 1 4'ten nce Avrupa kanlaryalann fiilen tehdit eder grnen
eskiye dayal ve derin kkler salm milli meselelerin patlayc ni
telikli olmad grlmt. Yugoslavya'nn kn kkrtan
etken, aratrmaclarn milletleraras kongrelerde be-alt alanda
rakip uzmanlar birbirine dren bir sorun olarak bildikleri "Ma
kedonya Sorunu" deildi. Tam tersine, Yugoslavya fiilen kene
ve Yugoslavya'y oluturan paralar tam bir nefsi mdafaa eylemi
olarak kendi balarnn aresine bakmak zorunda kalana kadar,
Makedonya Halklar Cumhuriyeti Srp-Hrvat anlamazlna bu
lamamak iin elinden geleni yapmt. (Karakteristik bir durum
3. Ermeniler, milliyeti belli bir toprak parasna balamann kard glkleri
rnekler. Bugnk Ermenistan Cumhuriyeti (bakent Erivan'la birlikte), 1 91 4'ten
nce bu mutsuz halk iin zel bir nem tamyordu. "Ermenistan" asl olarak
Trkiye'deydi. Rus Ermenileri, hem krsal bir Transkafkas halkn hem nemli bir
ehir nfusunu (herhalde Tiflis ve Bak'deki nfusun ounluu) hem de geni
bir milli ve milletleraras diasporay oluturuyordu. Denebilir ki "Ermenistan, Er
meniler yok edildikleri ve her yerden kovulduklar zaman geriye kalan yerdi.
195

olarak, onun resmen tannmasn o zamana kadar sabote eden,

1 9 1 3 ' te Makedonya topraklarnn byk ksmn ilhak eden Yuna
nistan olmu tur). Benzer biimde, arlk Rusyas'nn 1 9 17'den
nce gerekten milli bir hareket (ayrlk olmasa da) barndran
tek paras Ukrayna'yd. Bununla beraber , Baltk ve Kafkas cum
huriyetleri ayrlmay isterken, yerel Komnist Parti 'nin liderliinin
denetiminde kalan ve Austos 1 99 1 ' deki baarsz darbe giriimi
nin SSCB 'yi ortadan kaldrmasndan sonraya kadar ayrlmaya ya
namayan Ukr ayna grece sakin kalmt.
Bundan baka, paradoksal olarak Lenin'in Woodrow Wilson'la
paylat "millet" tanm ile milli zlemlerin erevesi, kendili
inden , tpk 1 880- 1 950 dneminin smrge snrlarnn -baka
snr bulunmadndan- smrge_ sonras devletlerin snrlarn
izmesi gibi, komnist devletlerin meydana getirdikleri ok millet
li birimlerin dalmasna temel oluturan ayrm izgilerini yarat
mt. (Bu devletlerde yaayanlarn ou snrlarn nerede olduu
nu bilmiyor ya da aldr etmiyorlard). Sovyetler Birlii iin daha

da i leri gidebiliriz: Sovyetler Bir ii, bilinli biimde, Asya'nn

Mslman halklar, hatta Beyaz Rusyallar arasnda eskiden hi
var olmayan veya akla getirilmeyen etnik-dilsel teritoryal "milli

idari birimler", yani modern anlamyla "milletler" yaratmaya gi

rimi olan bir komnist rejimdi. Kazak, Kr gz, zbek, Tacik ve
Trkmen "milletler"ine dayanan Sovyet Cumhuriyetleri

fikri, Orta

Asya halklarndan herhangi birinin en bandan beri duyduklar

bir zlemi deil, daha ok, Sovyet entelektellerinin kuramsal bir
kurgusunu yanstmaktayd.4

Ort a Asya halklarnn -ister "milli bask"dan isterse slami bi

linten dolay- Sovyet sistemini, kmesine yol aan katlanlmaz

skntlara soktuklar

fikri, baz Batl gzlemcilerin Sovyet siste

minden duyduklar hakl korkunun ve uzun sre yaayamayaca

inanlarnn baka bir ifadesi olarak grnmektedir. Aslnda Orta

Asya, Stalin'in uzak blgelere srd milli aznlkl ara ynelik
baz pogromlar dnda, Sovyetler Birlii'nin kne kadar po
litik atalet iinde kalmt. Orta Asya cumhuriyetlerinde gelien
4. Kr. der. Graham Smith, The Nationalities Question in the Soviet Union,
Ksm 4: "Muslim Central Asia" {Londra ve New York, 1 990), zellikle s. 2 1 5,
230, 262.

196

trde bir milliyetilik, Sovyet dnemi sonras bir fenomendir.

Demek ki 1 989'da ve 1 989'dan sonra meydana gelen deiik
likler, znde, Polonya'da ve Yugoslav halklar arasnda olduu
. gibi gerektet var olduu yerlerde bile, merkezi parti iledii sre
ce, fiilen denetlenen milli gerginliklerden deil, asl olarak Sovyet
rejiminin reform yapma kararndan kaynaklanyordu. Sovyet reji
mi, (a) uydu rejimlerinden askeri destei ekecek, (b) rejimin ile
mesini salayan merkezi kumanda ve otorite yapsn zayflatacak
ve buna bal olarak (c) Balkan Avrupas'ndaki bamsz kom
nist rejimlerin bile temellerini ykacakt. Milliyetilik, bu gelime
lerden en ok yaran kendisi salam, ama bu gelimelerin ortaya
knda ciddi bir anlamda nemli rol oynamamt. Gerekten,
halk taban hi olmayan bir rejimin kitlesel biimde rgtlenmi
bir muhalif hareketi neredeyse on yl boyunca denetim altnda tu
tabilme baarsn gsterdii Polonya' da bile doulu rejimlerin hi
beklenmeyen ani knn herkesi hayretler iinde brakmasnn
nedeni buydu.
Farkllklarn altn izmek iin 1 8 7 1 ve 1 990 Alman birleme
lerini karlatrmak yeterlidir. 1 87 1 Alman birliine, u ya da bu
biimde Alman topraklarnda politikayla ilgilenen herkesin, buna
kar kmay isteyenlerin bile temel ilgi odan oluturan, uzun
sredir beklenen bir hedefe ulalmas gzyle baklyordu. Marx
ve Engels bile Bismarck'n "(tut) jetzt, wie im 1 866, ein Stck von
unserer Arbeit in seiner weise"* hissetmilerdi.5 Oysa 1989 sonba
harna kadar, Federal Alman Cumhuriyeti'ndeki balca partilerin
hepsi de yllarca tek bir Alman devletinin kurulmasna ancak sahte
bir ballkla balanmlard. Bunun nedeni, yalnzca Alman birli
inin Gorbaov'un zemin hazrlamasna kadar aka pratie gei
rilemez olmas deil, ayn zamanda milliyeti rgtlerle ajitasyon
larn politik adan marjinal kalmasyd. Alman birliini salama
arzusu DAC'ndeki politik muhalefeti ya da kitle halinde kala
ryla rejimin kn hzlandran sradan Dou Almanlar da ha
rekete geiremiyordu. phesiz ki, gelecek hakkndaki btn ku* Alm. "1 866'da olduu gibi, imdi bizim iimizin bir parasn kendilerince (ya
pyorlar). (.n.)
5. Engels'ten Marx'a, 1 5 Austos 1 870 (Marx-Engels, Werke, Cilt 33 (Bertin
1 966), s. 40.
1 97

kulanna ve gelecekten emin olamaylarna ramen, Almanlarn

o4 iki Almanya'nn birlemesini honutlukla karlamakt,
ancak olayn aniden ve ciddi bir hazrlk olmakszn meydana gel
mesi, resmi aklamalar ne ynde olursa olsun, bu birliin Alman
ya dndaki beklenmedik gelimelerin yan rn olduunu kamtlamaktadr.
SSCB'ye gelince, bu lke baz Sovyetologlann tahmin ettii
gibi i milli anlamazlklar6 (geri bu anlamazlklarn varl
yadsnamazd) nedeniyle deil, ekonomik gi,ilkleri sonucunda
kmt. lkenin reformcu komnist liderlerinin perestroykann
zorunlu bir koulu saydklar glasnost, tartma ve ajitasyon z
grln yeniden salam ve bunun yannda hem rejimin hem
de toplumun temeli olan merkezi kumanda sistemini zayflatmt.
Perestroykann baarszl, yani sradari yurttalarn yaam ko
ullarnn giderek bozulmas, bundan sorumlu tutulan btn Sov
yetler Birlii hkmetine duyulan inanc yok etmi, daha dorusu
problemlere blgesel ve yerel zmler bulunmasn cesaretlendir
mi, hatta zorunlu klmt. Rahatlkla sylenebilir ki, Gorba
ov' dan nce Baltk devletleri dnda hibir Sovyet cumhuriyeti
SSCB' den ayrlmay tasarlamamt. Baltk devletlerinin gznde
bile bamszlk aka bir ryayd. SSCB'yi yalnzca korku ile
basknn (geri bunlarn, kark blgelerdeki etnik ve komnal
anlamazlklarn karlkl iddete dnmesini engellemekte
kuku gtrmez bir katks vard) bir arada tuttuu da ileri srle
mez. Gerekten, uzun sren Brejnev anda yerel ve blgesel zerk
lik kesinlikle yanlsama deildi. Dahas, Ruslarn hep ikayet ettik
leri gibi, dier cumhuriyetlerin ou Rusya Sovyet Sosyalist Cum
huriyeti 'nin sakinlerinden olduka daha iyi durumdaydlar. SSCB' nin -ve yeri gelmiken belirtelim, hemen hepsi fiilen ok milletli
olan cumhuriyetlerinin de- milli temelde dalmas, belli ki Mos
kova' daki gelimelerin nedeni olmaktan ziyade onlarn sonucudur.
Paradoksal bir durum olarak, var olan rejimleri ykma gcne
sahip milliyeti hareketler, milli ajitasyonlarn en eski milli devlet
lerden bazlarnn (Birleik Krallk, spanya, Fransa, hatta daha s
nrl bir lde svire -Kanada'dan sz bile etmiyoruz) bana

6. Helene Carrere d' Encausse, L'emplre eclate (Paris, 1 978); a.g.y., La gloire
des natlons, ou La Fin de l'empire sovietlque (Paris, 1 990).
1 98

dert olduu Bat' da ok daha gldr. Quebec, skoya ya da

baka bir blgenin tamamen ayrlp ayrlmayaca u anda ( 1 992)
bir speklasyon konusudur. Eski Avro-Sovyet kzl kuann d
nda, kinci Dnya Sava'ndan bu yana baarl ayrlma giri
imleri ar derecede seyrek grlm, bar ayrlmalara ise
hi tank olunmamtr. Oysa bugn, skoya'nn ya da Que
bec'in, yirmi be yl nce sz bile edilmeyen aynlmalan gerek
i bir ihtimal olarak tartlabilir.

il

Gene de milliyetilik, ne kadar kanlmaz olursa olsun, artk

Fransz Devrimi ile kinci Dnya Sava ' nn ardndan gelen em
peryalist smrgeciliin sona erii arasndaki an tarihsel gc
deildir.
On dokuzuncu yzyln "gelimi" dnyasnda, milli devlet ile
milli ekonomiyi birletiren eitli "milletler"in ina edilmesi,
aka tarihsel dnmn temel bir olgusuydu ve yle deerlen
dirilmiti. Yirminci yzyln ilk yarsnn "baml" dnyasnda
ve bilinen nedenlerle zellikle smrgelemi kesiminde, milli
kurtulu ve bamszlk hareketleri yeryznn byk blmnn
politik kurtuluunun, yani, emperyal ynetime ve daha nemlisi
emperyal devletlerin dorudan askeri egemenliine son verilmesi
nin (yann yzyl nce bile neredeyse akla hayale dahi getirilemez
grnen bir durum) temel unsurlanyd.7 nceden grdmz
gibi, nc Dnya'daki milli kurtulu hareketleri kuramsal ola
rak Bat milliyetiliini model almlarken, pratikte kurmaya gi
ritikleri devletler, yine nceden grdmz gibi, genel hatlany-'
la Bat ' da standart "milli devlet" biimi olarak grlmeye
balanm olan, etnik ve dilsel bakmdan homojen birimlerin tam
zddyd. Oysa bu bakmdan bile, de facto, liberal an Bat milli
yetiliine benzeyen ynleri benzemeyen ynlerinden ok fazlay7. SOper gQlerin nkleer (ve kimyasal/biyolojik} silahlar dnda her eyi kuUa
narak geni apta srdrdkleri savalar, i kinci Dnya Sava ncesi tarihinin
dndrecei llerle h:yret uyandracak derecede daha az baarl olmUtur
(rnein, Kore ve Vietnam).
199

d. Hem nc Dnya hem Bat milliyetilii tipik biimde z

grletirici olduu kadar birletirici zellik tayordu; yalnz
Bat ' daki milliyetilie gre, nc Dnya milliyetiliinde ge
limler daha sk kontrolden kyordu.
znde ayrlk ve blc nitelik tayan "etnik" grup iddiala
rnn bugnk aamas bylesi bir pozitif program ya da perspek
tiften yoksundu{. Hakiki bir tarihsel projenin yokluunda, Mazzi
ni'ye zg etnk ve dilsel bakmdan homojen teritoryal milli
devleti ("her millete bir devlet-her millete yalnzca bir devlet") ye
niden yaratma denemeledne kalklmas bile bunu kantlayan bir
rnektir. ddia gzlem konusu olarak gereki deildir ve daha
nce grdmz gibi (s. 1 88- 1 9 1 ), ayn zamanda, yirminci yzyl
sonunun dilsel ve kltrel gelimelerinden tamamen ayrlr.
Bunun, hibir genel zm ya da -ender ve mutlu rastlantlarn
dnda- yerel zm salayamad yirminci yzyl sonunun
problemiyle en ufak bir ilgisi bulunmadn ileride greceiz.
Bu /ayrlk ve blc "etnik" iddialar -.n./, gncel problemleri
ele alma grevini karmaklatrmaktan baka ie yaramaz.
br yandan, "biz" olan gruplar, kendilerine yabanc ve teh
ditkar "onlar"a kar "etnik"/dilsel bir kimlik taknmaya gtren
duygularn gc yadsnamaz. Bu duygular, hayali bir Britanyal
"biz"in sembolik bir Arjantinli "onlar"a kar Gney Atlantik'teki
bir bataklk ve tal topraklar uruna yurtsever cokular uyand
rarak lgnca bir savan yrtld ve yabanc dmanlnn
dnyada en yaygn kitle ideolojisi haline geldii yirminci yzyl
sonunda zellikle ok gldr. Oysa rkl kolayca gizleyen ve
1990' lar Avrupas ile Kuzey Amerikas'nda faizm zamanndan
bile daha genel bir fenomen olan yabanc dmanl, bir tarihsel
program olarak Mazzinici milliyetilikten bile daha geridir. in
dorusu, bir keder ya da fke lndan ibaret kalmadn iddia
etmesine bile ok sk rastlanmaz. Sekin kk halklarn egemen
bamszlna romantik biimde sempati duyanlarn bile M. Le
Pen'in Milli Cephesi'nin Janus* tr zelliklerinde srar ettiklerine
seyrek rastlanr. Onun bir yz vardr ve oumuz hi olmamasn
tercih ederiz.

Eski Roma'da iki yz olan kaplar tanrs. (.n.)

200

Bu ac ya da fke lnn nitelii nedir? Etnik kimlik hare

ketleri, sk sk zayflk ve korkudan kaynaklanan tepkiler, modem
dnya devletlerini kendilerinden uzak tutmaya ynelik barikatlar
dikme giriimleri olarak grnrler ve bu bakmdan, eklerin iler
lemesinden ziyade g etmesiyle keye sktrlan Prag Alman
larnn kzgnlna benzer zellikler sergilerler. Bu yalnzca,
Galce konuan Galler' in seyrek nfuslu tepelerle kylarnda ya
ayanlar ile Estonya' da, her dzeyde modem bir dilsel kltr ko
ruma becerisi en dk dzeyde kalan bir milyon dolaynda Eston
yaca konuan insan gibi, olduka snrl demografik deiikliklere
kar bile hassas olan kk dilsel topluluklarn durumunu yanst
maz. Her iki blgede de en patlayc sorunu sadece ngilizce ya da
Rusa konuabilenlerin denetimsiz glerinin oluturmas a rt
c deildir. Ama, dilsel/kltrel varln herhangi bir ekilde teh
dit altnda olmad ya da tehdit altnda grnmedii ok daha ka
labalk halklar arasnda da benzer tepkilere rastlanr. Bunun en
sama rnei, 1 980'lerin sonunda ABD' nin baz eyaletlerinde po
litik adan glenen, ngilizce'yi ABD'nin tek resmi dili ilan etme
hareketidir. spanyolca konuan gmenlerin says ABD'nin baz
blgelerinde gerekten bu halka kendi diliyle hitap etmek iin
bunu istenilir, zaman zaman da zorunlu klacak kadar kalabalk
olsa da, ABD'de ngilizce'nin stnlnn tehlikede olduu ya
da olabilecei fikri politik bir paranoyay temsil eder.
ster gerek ister hayali tehditlere kar bu tr savunma tepkile
rini krkleyen ey, yzylmzn nc eyreinin karakteristii
olan, ar hzl , temel ve eine rastlanmadk sosyo-ekonomik d
nmler ile rnilletleraras nfus hareketlerinin bir araya gelmesi
dir. Fransz Kanadas, younlam kk burjuva dilsel milliyet
ilii ile topluca yaanan gelecek okunun bileimine bir rnek
oluturabilir. Kat zerinde, Kanada nfusunun drtte birinin
(Kanada'nn ngilizce konuan yerlilerinin yaklak yars byk
lndeki bir topluluk) anadili olarak konutuu, federasyonun
resmi dzeyde iki dilli olmasndan g bulan, Fransz kltrnn
milletleraras desteini alan ve Franszca retim yaplan nivesi
telerdeki 130.000'i akn renciye ( 1 988) dayanan Franszca'nn
konumu yeterince emin grnmektedir. Gene de Quebec milliyet
iliinin konumu, kendisini ezmekle tehdit eden tarihsel glerin
201

nnde ba eik geri ekilen bir halkn konumudur; bu haliyle

kaydettii ilerlemeler baar olarak deil, potansiyel zayflc er
evesinde deerlendirilen bir harekettir.s Gerekten Quebec milli
yetilii, zerk, hatta ayrlk bir Quebec eyaletinde kurduu bari
katn arkasna saklanmak iin, New Brunswick ve Ontario'daki
Franszca konuan geni aznlklardan de facto kopmutur. Kana-
dallarn hissettikleri gvensizlik duygusu, Kanada'nn artk resmi
dzeyde "ok kltrl" olmasnn yalnzca "ok kltrlln -po
litik arl altnda Francophonie 'lerin* zel ihtiyalarn ine
me"yi9 hedefleyen bir komplo olduu inancnda grlmektedir.
ocuklarn, Kuzey Amerika'da ok daha geni kariyer edinme
imkan sunan Franszca yerine, ngilizce'yle okutan 1 945 sonras
3.5 milyon gmenin tercihi de bu durumu pekitirmektedir. Gene
de kat zerinde, 1 946 ile 1 97 1 yllan arasnda yeni gelenlerin
ancak yzde 1 5 'i Quebec'e yerlemi olduundan g tehdidi
Franszca konuulan Kanada' dan ziyade ngilizce konuulan Ka
nada' da hissedilmektedir.
Fransz Kanadallarnn korku ve gvensizlik duygularnn ar
kasnda, aka, oktandr muhafazakar, Katolik, dinine bal do
urgan bir toplumda hem iftiler arasnda hem de ehirliler ara
snda Katolik kilisesinin dramatik ani knn iaret ettii bir
toplumsal altst olu yatmaktadr. 1960'lar boyunca eyalette kili
seye gitme oran yzde 80'in zerinden yzde 25'e derken, Qu
ebec doum oran Kanada'nn en alt dzeyine inmitir.10 Quebec
lilerde gzlenen bu denli artc bir dnm neye dayanrsa
dayansn, ken eski kesinliklerin yerine yeni kesinliklere a olan
ynelimsiz bir kuak yaratmamas mmkn deildi. Militan ayr
lkln, kaybolan geleneksel Katolikliin yerine geen bir ey
8. Leon Dion, "The mystery of Quebec (Daedalus, Cilt 1 1 7/4, Sonbahar 1 988,
s. 283-31 8) iyi bir rnektir: Szgelimi, "Yeni kuak, ksmen Fransz Dm Bera
t'yla ... korunduunu hissettii iin . . . ksmen de Kanada'da l ngilizce'yi ve baka
dilleri konuanlar Franszca'ya kar daha hogrl hale geldikleri iin, Fransz
ca'y savunmay yal kuaklarla ayn derecede arzulamaz" (s. 31 0).
9. R. F. Harney, " 'So great a heritage as ours'. lmmigration ard the survival of
the Canadian polity" (Daedalus, Cilt 1 1 7/4, Sonbahar 1 988), s. 75.
1 o. Gerard Pelletier, "Ouebec: different but in step with North America" (Daeda
lus, Cilt 1 1 7/4, Sonbahar 1 988, s. 271 ); R. F. Hamey, " 'So great a heritage as
ours' ", s. 62.
* Franszca konuanlar. (.n.)

202

olduu bile ileri srlmtr. Tahmin yrtmek, inandrc biim

de dorulamaya ya da yanllamaya ak olmadndan, Kuzey
Galler'in bir blmnde gen kuak arasnda gelien, hibir ekil
de geleneksel olmayan, daha dorusu publara ve alkole dknl
yle tamamen gelenekleri ykc bir z tayan Gal milliyeti mi
litanln gzlemlemi olan bu satrlarn yazar gibi birisi iin
aklc saylamaz; kiliseler boalm olduu iin, vaizler ile amatr
aratrmaclar artk topluluun szcleri deildir; dolaysyla, hal
kn ikiden uzak durma kararllnn azalmas, bireylerin priten
bir kltr ve topluluun yeleri olduklarn kantlayan en ak gs
tergeyi ortadan kaldrmtr.
Kitlesel nfus hareketlilii, doallkla bir ksm yerel milliyet
iliin ykseliiyle de balantl olan ekonomik kaymalar gibi, bu
ynelimsizlii derinletirmektedir. i l Yaadmz her keqtli top
lumda yabanclarla (bize kendi ailelerimizin kklerinin zayfln
ya da kuruyup gittiini hatrlatan, yerinden yurdundan kopmu er
keklerle kadnlar) karlarz.
Bat' daki eski komnist toplumlarda, halkn ounun tand
ve yaamay rendii yaamn kmesi de bu toplumsal ynsz
l iddetlediren bir etki yapmtr. Milliyetilik ya da etnik
kken (ada Orta Avrupa zerine yazan Miroslav Hroch'u akta
rrsak) "dalan bir toplumda btnleme faktrlerini ikame eden
bir zelliktir. Toplum baarsz kalnca, nihai gvence olarak orta
ya millet kar." 2
1 1 . 1 970'1erdeki Quebec milliyetilii, i evrelerinin byk bir blmnn, o za
mana kadar hem Kanada'nn en byk ehri hem de Kanada i dnyasnn mer
kezi olan Mcintreal'den Toronto'ya kamalarna neden olmutu. "ehir, Que
bec'in ve Dou Kanada'nn blgesel merkezi olmak gibi daha m.tevaz bir
kaderle bouuyor." Buna ramen, Montreal'de aznlk dillerinin etkisinin dier
ehirlere kyasla hayli kk olmas dilsel militanl azaltm grnmez. Toronto
ile Vancouver'da beyaz lngiliz Protestanlar artk nfusun ounluunu olutur
mazlarken, Montreal'de Fransz Kanadallar nfusun yzde 66'sn olutururlar.
Kr. Alan F. J. Artibise, "Canada as an urban nation" {Daedalus, Cilt 1 1 7/4,
Sonbahar 1 988, s. 237-64).
,
1 2 . M. Hroch, "Nationale Bewegungen frher und heute. Ein europillscher Verg
leich" (yaymlanmam tebli, 1 99 1 ) , s. 1 4. Burada pek eklememe gerek yok ki,
Hroch, Dou-Orta Avrupa'da eski milli ajitasyonlarn canlamasnn (genellikle)
eski bir milliyeti gelenein
devam deil, bir tr yeniden icat edilmi gelenek, bir
,.
"lllusion der Reprise' olduunda srar etmektedir. "rnein nasl on dokuzuncu
(Alm). Tekrarn yanlsamas. (.n.)
203

Janos Komai'nin deyiiyle, znde "darlk ekonomisi"ylel3

ynetilen sosyalist ve eski sosyalist ekonomilerde etnik kken
-akrabalk gibi- ile dier potansiyel karlkl yardm ve himaye
alan zaten ok somut bir ilev gryordu. Bu ortak zellikler kt
kaynaklar uruna "ayn grup yelerine 'dier' gruplarn hak sahip
lerine kar bir stnlk kazandnyor"I4 ve talepleri "bizimki
ler"den sonra gelen "dierler"ini de tespit ediyordu. Eski SSCB'
deki gibi lke genelinde toplum ve hkmetin tamamen dald
yerlerde, "yabanc"nn durumu umutsuzdur. "ehirler, /idari bl
geler/, cumhuriyetler imdi g talebine kar kendilerini savun
mak zere etraflarna bir it ryorlar"; yerel yiyecek kuponlar
pazar ayn mini ekonomilere blyor "ve kaynaklan ... 'yabanc
lar'dan koruyor." 1 5
Ancak komnizm sonras toplumlarda etnik ya da milli kimlik,
ncelikle, bilhassa komnist rejimler artk gnah keileri ilevi
gremez hale gelince, masum topluluu tanmlamann ve "bizim"
berbat durumumuzdan sorumlu olan sulular saptamann bir ara
cdr. Birisinin ekoslovakya hakknda syledii gibi: "lke te
kilerle kaynyor. Herkesin iaret parma tekiler'i iaret etmek
ve onlara isim takmaktan yara oldu.''16 Ancak bu, basite kom
nizm sonras bir durumdan ziyade evrensel bir durumu yanstmak
tadr. oumuzun yazl tarihin insan yaamnn en hzl ve derin
altst olularnn yaand krk ylndan sonra hissettiimiz
btn ikayetler, belirsizlikler ve yneli msizliklerden "onlar" so
rumlu tutulabilir, tutulmaldr. Ama "onlar" kimdir? Belli ki ve ta
nm gerei, "biz olmayanlar" (yabanc olduklar iin dman
olan yabanclar: Bugnk yabanclar, gemiteki yabanclar, hatta
Yahudi dmanlnn hi Yahudi olmad zaman dahi Polonyzyl ek yurtseverleri Huss savalar klna giriyorlarsa, bugn de ada
Dou Avrupa milli hareketlerinin yurtseverleri on dokuzuncu yzyl yurtseverleri
nin klna giriyorlar." (s. 1 1 ).
1 3. J. Kornai, The Economics of Shortage (Amsterdam, 1 980).
1 4. Katherine Verdery, "Milliyetilik ve 'Demokrasi Yolu' " balkl yaymlanma
m taslak, s. 36.
1 5. Caroline Humphrey, 'lcebergs', barter and the mafia in provincial Russia"
(Anthropology Today, 7 (2) 1 991 , s. 8-1 3.
1 6. Andrew Lass, akt. Verdery, "Nationalism and the 'Road to Democracy'", s.
52.

204

ya'mn hastalklann aklamak iin srdrld Polonya'daki

gibi salt kavramsal dzeydeki yabanclar). Eer dzenbaz numara
lanyla yabanclar yoksa, onlarn icat edilmesi gerekir. Oysa bin y
lmzn sonunda yabanclann icat edilmesi gerekliliine ender ola
rak rastlanr: Yabanclar kamusal tehditler ve kirletici unsurlar
olarak kendi ehirlerimiz iinde vardrlar ve tannabilirler, her ta
rafta snrlarmz ve denetimimiz dnda, ama bizden nefret eden
ve bize kar komplo dzenleyenler olarak evrensel dzeyde var
drlar. Mutsuz lkelerde yabanclar komularmzdr ve hep yle
olmutur, ne var ki "onlar"la yan yana yaamamz, imdi bizim
halkmza ve bizim lkemize ait olmann dlayc kes.inliklerini
zayflatmaktadr.
Bylesi etnik/milliyeti tepkilerin, yeryznn pek ok ke
sindeki "fundamentalizm"in son zamanlardaki ykseliiyle ortak
yn, vara eer, nedir? Hemen belirtelim, "fundametalizm" "te-:
sadfi ve geliigzel varolua, nedeni aklanmayan koullara
katlanamayan (ve bylece) genellikle en tam, kapsaml ve abartl
dnya grlerini sunan kiilere yaknlaan .isanla::'. hit&p, eden
bir akm olarak tanmlanmaktadir. t 7 Fundamentalizme "daima tep1kisel, gerici" gzyle baklmtr. "Herhangi bir g, eilim ya.da
dman, onun hareketint ve deer verdii eyleri potansiyel olarak
ya da gerekte andran, rten ya da tehlikeye sokan bir ey
olarak alglanmaldr." Fundanentalizmin vurgulad "temel ynler,
daima kendi kutsal tarihinin daha nceki, herhalde asli ve saf aa
masna dayanr." Bunlar, "snrlan belirlemek, kendi trn cazip
gsterip dier trleri dlamak ve bir aynn yapmak iin kullanlr
lar." Bu konuda George Simmel'in eski gzlemi ok yerindedir:
atma iinde yaayan gruplar, zellikle aznlklar... genellikle teki
tarafn yaklamlar ya da hogrsne srt evirirler. Aksi takdirde
. kar klarnn kapal doas -ki bu olmadan savaamazlar- bula
nacaktr... Hatta belirli gruplar iinde grup yelerinin birliinin etkili
olabilmesi ve grubun bu birliin yaamsal neminin bilincinde kalma
s iin baz dmanlarn var olduunu grmek bir politik bilgelik
rn olabilir.s
1 7. Martin E. Marty, "Fundamantalism as a social phenomenon" (Bulletin, The
American Academy of Arts and Selence, 4212 Kasm 1 988, s. 1 5-29).
1 8. A.g.y., s. 20-21 .
1
205

eitli yeni etnik/milliyeti fenomenlerle benzerlikler aka

grlmektedir. Bu benzerlikler zellikle etnik/milliyeti fenomen
lerin bir grba zg dinsel inanla balantl olduu ya da yeniden
ba kurmaya alt yerlerde (-Mslman- Azeri Trklerine
dman olan -Hristiyan- Ermeniler arasnda ya da srail'deki
Likud Siyonizminin hareketin kurucularnn an laisist, hatta din
kart ideolojilerinden ok farkl olarak yakn dnemde aka
Eski Ahit savunmasnda grld gibi) ok belirgindir.19 D:ya
tesi ziyaretimizin etnik dlayclk, atma, yabanc dman
l ve fundamentalizmin ayn genel fenomenin e_itli ynlerini
temsil ettiini dnmesi mmkn gzkmektedir. Gene de nem
li bir aynn noktas vardr. Fundamentalizm, hangi dinsel versi
y9nla kendini gsterirse gstersin, yirminci yzyl sonuna uygun
dp dmedii belli olmayan metinler ya da geleneklerden se
ilmi bile olsa, hem bireyler hem de toplum adna ayrntl ve
somut bir program sunmaktadr. Gnmzn dejenere ve kt top
lumu karsna karlan alternatif ne olursa olsun dorudan hibir
problem karmaz: Kadnlar bir kere daha kapatlr ya da evlenen
kadnlarn salar seilir; hrszlar yine elleri ya da bacaklar kesi
lerek cezalandrlr; alkole ya da dinin yasaklad hibir eye izin
verilmez; Kuran ya da ncil veya ezeli ve ebedi bilgeliin gvenilir
zn oluturan her ey, bu ii stlenenlerin yorumuyla, her ko
nuda eksiksiz bir pratik ve ahlaki yol gstericilik yapar. Etnik k
kenin ya da dilin ars, yeni devletler bu kriterlere dayanarak ku
rulduu zaman bile gelecek asndan hibir yn gstermez. Etnik
kkenin ya da: dilin ars, statkoyu, daha kesin bir ifadeyle,
etnik temelde tanmlanan grubu tehdit eden "tekiler"i protesto et
mekten ibarettir. nk milliyetilik gerekte arlan ne kadar
dar ve sekterce olursa olsun kuvvetini kuramsal dzlemde herkese
uygulanabilecek bir evrensel doru olma iddiasndan alan funda1 9. Elbette Mesih'in dnnden nce srail'de btn Yahudiler iin bir devlet
kurulmasna kar olan, gerekten geleneksel Yahudi dinsel ortodoksluunun Si
yonizme muhalefetini ne kadar azaltt ya da bundan vazgetii belli deildir.
Her koulda, igal altndaki topraklarda yaayan ve dinsel ibadetle ilgili eyala
rn reklamn yapan Yahudi gmenler, otomatik biimde, laiklemi bir topluma
dinsel ayinin btn skntlarn yeniden dayatmaya alan Yahudi fundamenta
lizminin dier (ve herhalde gittike glenen) kanadyla zdeletirilmemelidir.
206

mentalizmden farkl olarak, tanm gerei kendi "millet"ine ait ol

mayan herkesi, yani insan rknn ezici ounluunu kendi etki
alannn dnda brakr. B undan baka, fundamentalizm hi de
ilse bir lde hakiki gelenek ve grenek kalntlarna ya da din
sel pratikte somutland biimiyle gemi pratie seslenebilirken,
nceden grdmz gibi milliyetilik de kendi bana ya gemi
in gerek rf ve adetlerine dmandr ya da 'onlarn ykntlar
zerinde ykselir.
br yandan milliyetiliin fundamentalizm karsnda bir s
tnl vardr. Milliyetiliin belirsizlii ve programatik ierikten
yoksunluu, ona kendi topluluu ierisinde potansiyel bakmdan
genel bir destek kazandnnaktadr. Fundamentalizm ise, modemi
tenin ilk etkisine tepki gsteren hakikaten geleneksel toplumlar d
nda, evrensel dzeyde bir aznlk fenomeni olarak grnmekte
dir. Fundamentalizmin bir aznlk fenomeni olmas, ya rejimlerin
halklarna istesinler istemesinler (ran' daki gibi) zorla dayattklar
gleriyle ya da fundamentalist aznlklarn srail'de ve ABD'de
olduu gibi demokratik sistemlerde stratejik neme sahip semen
leri etkili biimde harekete geirme yetenekleriyle gizlenebilir.
Ancak tartmasz saylabilecek bir nokta da udur ki, tpk
"moral zafer"in (yenilgiyi hafifletmek iin kullanlan geleneksel
terim) gerek bir zafer olmamas gibi, imdilerde "moral oun
luk" da gerek (seime dayal) bir ounluk deildir. Oysa etnik
kken -arsnn yeteri kadar belirsiz ya da ilgisiz olmas kou
luyla- kendi topluluunun byk ounluunu harekete geirebi
lir. Dnyadaki srailli olmayan ou Yahudi'nin "srail yanls" ol
duundan, ou Ermeni'nin Nagorno-Karaba'n Azerbaycan' dan
Ermenistan' a .devredilmesini desteklediinden, ou Flamann da
Franszca konumamak iin her areye bavurduundan pek
kuku duyulamaz. Elbette bu birlik, milli dava genei zellikler ye
rine, ok daha blc nitelikli zgllklerle (genel olarak "srail"
yerine Begin, amir ya da aron'uu politikalaryla, genel olarak
Galler yerine Gal dilinin stnlyle, Fransz olmaya kar Fla
man olma yerine zgl bir Flaman milliyeti partiyle) zdeletiri
lir zdeletirilmez atrdamaya yz tutar:20 Bu anlamyla, zel20. 1 958'den 1 974'e kadar temel Belika partisinin (Flaman versiyonlaryla)
207

likle "milliyeti" bir programa -bunlarn ou da ayrlkdr- ba

lanan hareketler ya da partiler, belirli bir kesimin ya da aznln
karlarnn ifadesi olabilecekleri gibi, politik bakmdan kararsz
ve istikrarsz da olurlar. skolarn, Gallilerin, Quebeclilerin ve
kukusuz gemi yirmi yln dier milliyeti partilerinin ye yap
larnda ve seim anslarnda grlen hzl deiiklikler bu istik
rarszln rnekleridir. Bu tr partiler, her zaman olduu gibi,
kendilerini, kolektif ayrlk, "onlar"a kar dmanlk ve kendi
"millet"lerinin hemen hemen genelinde hissedilebilecek olan "ha
yali topluluk"la eitlemekten holanrlar, gelgelelim bylesi bir
milli konsenssn biricik ifadeleri olmalar mmkn deildir.

Bu aidiyet alnda ve dolaysyla "kimlik politikas"nda (ama

bu ister istemez milli kimlik deildir) ifadesini bulan keder ve yn
szlk, toplumsal dankln baka bir ynne ayn derecede an
lalabilir bir tepki olan "yasa ve dzen" alndan daha etkili bir
tarihsel itici g deildir. Her ikisi de, brakn tedavi olmay, te
hisin bile deil, hastaln belirtisidir. Buna karn milletler ile
milliyetiliin nc bin yla hazrlanan kar konulmaz bir g
olduu yanlsamasn yaratrlar. Gnmzde btn devletleri
resmi dzeyde, aka yle olmadklar zaman bile, "milletler"e
eviren (ve Birlemi Milletler yeleri yapan) semantik yanlsa
ma, bu gcn iyice abartlmasna neden olmaktadr. Sonu olarak,
teritoryal zerklik iin uraan btn hareketler kendilerini durum kesinlikle byle olmadnda bile- "millet" oluturan hare
ketler olarak dnrler; merkezi iktidara ve devlet brokrasisine
kar blgesel, yerel, hatta kesimse} karlar savunan btn hare
ketler, eer baarabilirlerse, milli giysiyi giyerler (etnik-dilsel
zellikleri artran bir giysi olmas daha fazla tercih edilmekte
dir). Bu yzden milletler ve milliyetilik, olduundan daha etkili
toplam oylan hibir zaman Flanders'taki oylarn yzde 8 1 .2'sinden aa dme
miti. Bkz. A. Zolberg, der. M. Esman, Ethnic Conflict in the Western World
(lthaca, 1 977), s. 1 1 8.
208

ve daha yaygn grnmektedir. Aruba Adas,* Hollanda Bat Hint

Adalar 'nn dier kesiminden kopmay planlamakta, nk Cura
ao Adas'nn** boyunduruuna girmeyi istememektedir. Bu
durum Aruba'y bir millet yapar m? Birlemi Milletler' e ye
olan Surinam veya Curaao da bu yzden bir millet olurlar m?
Cornwall dilini konuanlar,*** blgesel honutsuzluklarn Kelt
geleneinin cazip renkleriyle resmedebileceklerdir ve bu nedenle,
ilerinden bir ksmn 200 yldr konuulmayan bir dili yeniden
icat etmeye gtrse ve lkenin sahici kklere sahip biricik popler
gelenei Wesleyci Meodizn**** olsa bile, ok daha fazla yaama
ansna sahiptirler. Bu insanlar, diyelim, bir yandan ayn derecede
veya daha acil yerel karlarn savunmak yalnzca Beatles ' lar,
Scouse**'** komedyen kuaklarnn ansn ve rakip futbol takm
larnn anl geleneini yardma arabilen, te yandan da kendi
halkn, blc nitelii ok ak olan portakal ve yeil renkleri ha
trlatan her eyden uzak tutmaya zen gsteren Merseysi
de' dan daha ansldrlar. Merseyside millet borusunu ttre
mez. Cornwall ttrebilir. Ama bir blgede dier blgelerden
nemli lde farkl honutsuzluk reten durumlara da rastlanr
m?
Aslnda, ayrlk ve etnik ajitasyonlarn ykselii yaygn ina
nn tersine, ksmen kinci Dnya Sava'ndan sonraki devlet
kurma ilkesinin, Birinci Dnya Sava' ndan sonrakinden farkl
olarak, Wilsoncu milletlerin kendi kaderini tayin etmesi ilkesiyle
hibir ilikisi olmamasndan kaynaklanmaktadr. Burada etken
ne kmaktadr: Smrgeciliin sona ermesi, devrim ve elbette
* Orta Arnerika'da Venezela'nn kuzeybatsnda bulunan, Hollanda'nn koruma
s altnda olan ve 1 986'ya kadar Hollanda Antilleri'nin bir parasn oluturan bir
ada. (.n.)
Venezela'nn kuzey kysnda bulunan, Hollanda Antilleri'nin en byk adas.
(.n.)
Cornwall ngiltere'nin gneybat ucundaki idari blge, en eski iki dkalktan
birisidir; comish", burada konuulan Kelt dili iin kullanlr. (.n.)
John Wesley ile kardei Charles Wesley ve George Whitefield'n on sekizin
ci yzylda ngiliz kiliselerinin kaytszlna tepki olarak balattklar, kiisel ve
toplumsal sorumluluk duygusunu ne karan akm. (.n.)
Liverpool ve evresinde yaayan yerli halka verilen ad. (.n.)
Kueybat ngiltere'de Liverpool ile evresindeki yerleri de kapsayan bir
idari blge. (.n.)

Fl4/Millet!er v e Milliyetilik

209

d glerin mdahalesi.
Smrgeciliin sona ermesi, ounlukla var olan smrge y
netimindeki blgelerden smrge snrlan ierisinde bamsz
devletlerin kurulmas anlamna geliyordu. Bu snrlar ak ki o bi
rimde oturanlar hi dikkate almadan, bazen ise bilgileri bile olma
dan iziliyor, dolaysyla (yer' yer deiken ama genellikle ufak
apl smrge lkelerde eitim grm ve B atllam yerli azn
lklar dnda) halklar asndan hibir milli, hatta n-milli nem
tamyordu. br yandan, pek ok smrgelemi takmadada
olduu gibi bu tr blgelerin ok kk ve dank olduu durum
larda, ya pratik yararlln ya da yerel politikann gereklerine gre
snrlar birletiriliyor veya ayrlyordu. Yeni devletlerin liderleri
nin, "kabilecilii", "komnalizmi" ya da X Cumhuriyeti'nin yeni
sakinlerinin kendilerini baka bir kolektivitenin yeleri olmaktan
ziyade asl olarak X Cumhuriyeti' nin yurtsever yurttalar olarak
hissedememelerinden sorumlu tutulan her trl gc amaya y
nelik; srekli ve eninde sonunda genellikle. boa kan arlarnn
kayna budur.
Ksacas, bylesi ou "millet"in ve "milli hareket"in ekim
alan, ortak etnik kken, dil, kltr, tarihsel gemi gibi temalara
sahip olduu varsaylan insanlar bir araya getirmeye alan mil-
liyetiliin tam zdd; etkileri asndan enternasyonalistti. n
c Dnya' da milli kurtulu hareketlerinin liderleriyle kadrolarnn
enternasyonalizmi, milli kurtulu hareketlerinin kendi lkelerinin
kurtuluunda nde gelen bir rol oynadklar lkelerde, smrgeci
likten kurtuluun yukardan gerekletirildii lkelere gre daha
aktr; nk, eskiden birleik bir "halk" hareketi olarak etkili
olan ya da yle grnen hareketlerin bamszlktan sonra dal
mas daha dramatiktir. Bazen, Hindistan' da olduu gibi, hareketin
birliinin bamszlktan nce atrdad rneklere de rastlanr.
Daha yaygn bir durum olarak, bamszln kazanlmasnn
zerinden ok gemeden, bamszlk hareketini oluturan para
lar arasnda (rnein, Cezayir' de Araplar ve Berberiler), bamsz
lk hareketine aktif biimde katlanlarla katlmayanlar arasnda ya
da nderlerin blgeci olmayan zgr laisizmi ile kitlelerin duygu
lan arasnda uzlamazlklar ortaya kar. Bununla beraber, doal210

lkla en byk dikkati ok etnik ve ok komnal yapl devletlerin

paraland veya dalmaya yakn olduu rnekler ( 1 947'de Hin
distan alt ktasnn paylalmas, Pakistan'n bllmesi, Sri
Lanka' daki Tamil ayrlklnn talepleri) ekerken, bunlarn,
ok etnik ve ok komnal yapl devletlerin kural olduu bir dn
yada zel rnekleri oluturduu da unutulmamaldr. Hemen
hemen otuz yl nce kaleme alnm olan u szler doruluunu
nemli lde korumaktadr: "ou Afrika ve Asya lkesi gibi,
pek ok dil ve kltr grubunu barndran lkeler paralanmam
ken, Arap lkeleri ve Kuzey Afrika gibi tek bir dil grubunun para
l arn oluturan lkeler de birlememitir."21
Nihayet, d glerin mdahalesi rastlantlar dnda hem mo
tivasyonu hem de etkileriyle aka milliyeti olmayan bir zellik
sergilemitir. rnek vermeyi gerektirmeyecek kadar ok aktr
bu. Ama, ok daha <z olmakla birlikte toplumsal devrimin etkisi de
byledir. Toplumsal devrimciler, hem milliyetiliin gcn kav
ramlar hem de ideolojik adan milli zerklie ballklarn ko
rumulardr. (Demokratik Alman Cumhuriyeti' nin onu gelitirme
ye ynelik hayranlk uyandrc abalarna ramen dilleri ar ar
unutulmakta olan Lusatian Slavlar rneinde grld gibi,
bunun fiilen istenmedii hallerde bile geerlidir bu ballk). Sos
yalist devletlerin 1917' den beri ciddiye aldklar anayasal dzenle
melerin biricik biimi, milli federasyondan ve zerklikten yana
olan formllerdir. Dier anayasal metinler, var olduklar yerlerde,
uzun dnem salt soyut dzeyde kalrken, milli zerklik daima be
lirli llerde ilerlii olan bir gereklik olarak kalmtr. Gene de
bu tr rejimler, en azndan kuramsal olarak, kendilerini oluturan
milliyetlerden biriyle zdemediklerine22 ve bu milliyetlerden her
birinin karlarn daha yksek bir ortak ama karsnda tali plan
da grdklerine gre milli olmayan bir nitelik tarlar.
Bundan dolay, imdi gemie melankolik bir gzle bakarak

21. John H. Kautsky, "An essay in the policies of developnienr, der. John

H .Kautsky, Political Change in Underdeveloped Countries: Nationalism

and Communlsm (New York-Londra, 1 962), s. 35.
22. avuesku'nun Romanyas'ndaki bilinli Romenletirme politikas ender is
tisnalar arasnda yer alr. Komnistlerin i kinci Dnya Sava'ndan sonra iktidar
aldklarnda milli zerklie ynelik ayrntl dzenlemeler yapmalarndan farkl bir
uygulamayd bu.

211

anlayabileceimiz gibi, milliyetiliin dourabilecei feci sonula

ra gem vurmak ok milletli lkelerdeki komnist rejimlerin byk
baarsyd. Yugoslav devrimi, kendi devletinin snrlan ierisin
de yer alan milliyetlerin birbirini katletmelerini, kendi tarihlerinde
grlenden hemen hemen ke.sinlikle daha uzunca bir zaman dilimi
boyunca nlemeyi baarmt; oysa bu baar imdi ne yazk ki
gemie gmlmtr. SSCB ' nin (kinci Dnya Sava dnemi
dnda) uzun sredir denetim altnda tutulan milli karklklara
hazr potansiyeli imdi-btn plak.lyla su yzne kmtr.
Aslnda, eitli Sovyet milliyetlerinin yurt dndaki yandalar
nn protesto ettikleri "ayrmclk", hatta "bask", Sovyet iktidar
nn geri ekilmesinin sonucunda grlenden ok daha azd.23
1 948'de resmi srail devletinin kuruluundan beri aka gzlem
lenebilen resmi Sovyet Yahudi dmanl, politik faaliyetlere ye
niden izin veriliinden beri (gericiler de dahildir bu serbestlie)
halktaki Yahudi dmanlnn artna (burada, Almanlar ilerle-

dike ama Almanlarn

Yahudileri sistemli biimde ldrmeye ba

lamalarndan nce, Baltk devletlerinde ve Ukrayna' da yerel un
surlarn Yahudilere kar geni apl katliamlara girimelerinden
sz bile etmiyoruz) bak.arak. deerlendirilmelidir.24 Gerekten, bu

gnk etnik ya da mini etnik ajitasyonlar dalgasnn, yirminci yz

yl dnyasnn byk blmndeki arlkla etnik ve milliyeti ol
mayan devlet kurma ilkelerine bir karlk olduu ileri srlebilir.
Gene de bu, etnik tepkilerin, herhangi bir anlamda yirmi birinci
yzylda dnyann politik olar<Uc yeniden yaplanmasna alternatif
bir ilke sunduu anlamna gelmez.
Bunu dorulayan nc bir gzlem vardr. Gnmzde "mil
let", gzle grlr derecede eski ilevlerinden nemli bir ksmn,
yani, en azndan yeryznn gelimi blgelerinde geni "dnya
ekonomisi" iinde ayn bir yap meydana getiren, teritoryal snrla
n olan bir "milli ekonomi" oluturma ilevini kaybetme srecin-

Bu aklama, sava srasnda btn halklarn milliyetleri nedeniyle topluca

transfer edilmelerine gz yummak olarak anlalmamaldr. Bylesi halklar ta
mamen yok olmaktan kurtarmak iin gerekli olan koullar dnda byle bir eye
gz yumulamaz.
24. Arno Mayer, Why Dld The Heavens not Darken? The "Final Solution" in
History (New York, 1 989), s. 257-262.

23.

212

dedir. kinci Dnya S ava'ndan beri, ama zellikle 1 960' lardan

beri temel birimleri her aptaki milletlerst ya da ok milletli ir
ketler olan milletleraras iblmnde grlen kkl dnmler
ve buna denk den biimde, pratik nedenlerle hknetlerin dene
timi dnda kalan milletleraras ekonomik ilem merkezleri ve
alarnn gelimesi, "milli ekonomiler"in roln zayflatm, hatta
iyice tartlr bir hale getirmitir. Hkmetler aras milletleraras
rgtlerin says 1 95 l ' de 1 23'ten 1 972'de 280'e ve 1 984'te 365 ' e
karken, hkmetler dr. milletleraras rgtlerin says 1 95 1 ' de
832' den 1 97:2' de 2. 1 73 ' e km ve son on iki ylda da iki kattan
fazla artarak 4.6 1 5 ' e ykselmitir.25 Yirminci yzyl sonuna doru
tek ileyen "milli ekonomi" herhalde Japon ekonomisidir.
Dnya sisteminin byk blok yaplamalar olarak eski (geli
mi) "milli ekonomiler" in yerini, tek bana Avrupa Ekonomik
Topluluu gibi geni birlikler ya da "milli devlet" federasyonlar ile
Milletleraras Para Fonu gibi kolektif biimde denetlenen milletle
raras birimlerin ald da sylenemez (her ne kadar bunlarn ortaya
k "milli ekonomiler" dnyasnn gerileyiinin bir belirtisini
olutursa bile). Avro-dolar piyasas gibi milletleraras ilemler sis
teminin nemli paralar her trl denetimin dnda kalmaktadr.
Kukusuz btn bunl arn gereklemesini salayan, gerek ula
m ve iletiim alanndaki teknolojik devrimler, gerekse kinci
Dnya Sava ' ndan beri gelimi bulunan retim faktrlerinin
yeryznn ok geni blmnde uzun sren zgrce hareketle
riydi. Bu gelime, ayn zamanda, 1 9 1 4' ten nceki on yllardan
beri grlen en kalabalk milletleraras ve ktalararas g dalgas
na yol amtr. Yeri gelmiken belirtelim, bu kitlesel gler, bir
yandan bilhassa rklk biiminde topluluklar aras srtmeleri
derinletirirken, br yandan yalnzca, yabanclar sokmayan, yer
lilere "ait olan" bir milli topraklar dnyas ortaya karmtr
(yirmi birinci yzyl asndan, yirminci yzyl asndan olduun
dan bile daha az gereki bir seenei yanstr. . bu). u anda yir
minci yzyl sonunun teknolojisi, on dokuzuncu yzyl serbest ti
careti ile ortaadaki dnya ticaretinin karakteristik zellii olan
ara merkezlerin yeniden douundan oluan tuhaf bir bileimde
25. David Held, "Farewell nation state" (Marxism Today, Aralk 1 988), s. 1 5.
213

yaamaktayz. Hong Kong ve Singapur gibi ehir devletleri canla

nr ve devletler-st "sanayi blgeleri", Hansa birliine ait konto
re'ler* gibi, ieride teknik anlamda egemen milli devletlerin says
n artrrken, nonnal koullarda kimsenin deer vermedii adalarda,
biricik ilevi, tam bir ifadeyle, ekonomik ilemleri milli devletle
rin denetiminden kurtannak olan denizar vergi cennetleri ortaya
kmaktadr. Milletler ile milliyetilik ideolojisinin bu gelimeler
le yakndan uzaktan bir ilgisi yoktur.
Bu demek deildir ki devletlerin ekonomik ilevleri azalmakta
dr ya da sona erebilir. Tam tersine hem kapitalist hem de kapita
list olmayan devletlerde, her iki kampta da 1 980'li yllarda zel ya
da dier devlet d iletmeleri zendirmeye ynelik bir eilim
gzlenmekle birlikte, sz konusu ekonomik ilevler daha da oalmtr. Kat zerinde neo-liberalizme sadk grnen lkelerde
bile devletin ynetim, planlama ve iletmedeki kalc nemini bir
kenara brakrsak, devletlerin ekonomilerinde kamu gelirleri ile
harcamalarnn arl, ama bunlarn ncelikle mali ve refah me
kanizmalar araclyla toplumsal gelirin bltrlmesinin bi
rimleri olarak gittike byyen rolleri, herhalde milli devleti dnya
insanlarnn yaamlarnda eskisinden daha merkezi bir faktr du
rumuna getirmitir. Milli ekonomiler, milletlerst ekonomiden ne
kadar zarar grrse grsn, onunla bir arada yaar ve i ie geer
ler. Bununla birlikte, bir uta kendi iine en fazla kapal lkeleri
(Birmanya bile dnyaya yeniden eklemlenmeyi dnmeye bala
dktan sonra bunlardan ka tane kalmtr?), br uta belki Ja
ponya'y saymazsak, eski "milli ekonomi" bugn artk deimi
durumdadr. 1 980' lerde hala kendi ekonomik problemleriyle kim
seye aldr etmeden uraabilecek kadar geni ve egemen gr
nen ABD bile 1 980'lerin sonunda unun farkna varmt: ABD,
"kendi ekonomisini gelimeye devam ettirecek ya da resesyona s
rkleyecek gce sahip bulunan yabanc yatrmclara, kendi eko
nomisi zerinde nemli bir denetim kurma alan brakmt"

Wall Street Joumal, 5 Aralk 1 988, s. 1 ).

(The

Btn kk ve pratik ba

kmdan btn orta byklkteki devletlere gelince, onlarn ekono:

1 3. yy.dan 15. yy.a kadar Avrupa'nn kuzeyinde nemli bir ekonomik ve siyasal
*

g oluturmu kuzey Alman kentlerinin ve yabanc lkelerde yaayan Alman

gruplarnn kar1ann koruyan cari rgtlere bal sler. (Steelyard'iar) (.n.)

214

mileri, bir zamanlar sahip olduklar kadaryla, aka zerkliini

kaybetmiti artk.
Hemen bir baka gzlem akla gelmektedir. Gnmz dnyas
nn kaderini belirleyebilecek olan temel politik atmalanu milli
devletlerle ilgisi ok azdr, nk yarm yzyldan beri on doku
zuncu yzyl Avrupas' ndaki tipte bir milletleraras devlet sistemi
yoktur.
Politik adan bakldnda, 1945'ten sonraki dnya iki kutuplu
olmu, kocaman milletfor olarak tanmlanabilecek, ama kesinlikle
on dokuzuncu yzyl ya da 1 939 ncesi tipte bir milletleraras dev
let sisteminin paralan olarak grlemeyecek iki sper gcn etra
fnda rgtlenmitir. Ya sper bir gce bal olan ya da balant
sz durumdaki nc grup devletler ise olsa olsa sper glerin
eylemlerini frenleyici bir ilev grebilirdi; kald ki son krk ylda
bu dorultuda fazla etkili olabildiklerini gsteren gl bir kant
yoktur. Bundan baka, ABD sz konusu olduu kadaryla (ancak
bu, zamanla klen boyutlaryla, herhalde Gorbaov a ncesi
SSCB iin de geerlilik tayordu), temel atma ideofojik boyut
ta sryordu ve "sa" ideolojinin zaferi ona denk den sper
gcn stnlyle eitlenmekteydi. 1 945'ten sonraki dnya poli
tikas temel ynleriyle devrim ve kar devrim politikas olmu,
milli sorunlar ancak ana temay glendiren ya da zayflatan bir
rol oynatr. Gya bu modelin 1 989'da, SSCB bir sper g ol
maktan kt zaman kt iddia edilmektedir; oysa Ekim Dev
rimi'nin bld bir dnya modelinin zaten bir sreden beri yir
minci yzyl sonunun gereklikleriyle fazla ilikisi kalmamt.
Bunun dorudan sonucu, ayakta kalan sper g kendisini tek ba
na alan global polis olarak (herhalde onun gcn ya da tek

bir devletin sahip olabilecei btn ekonomik ve askeri gc aan

bir rol) kabul ettirmeye alsa bile, dnyann milletleraras bir

sistem ya da dzen ilkesinden yoksun kalmasyd.
Diyeceim, u anda hi sistem yoktur. Etnik-dilsel ayrmlarn
yeryzunn dzenine istikrarl, hatta ksa vadede kabaca ncedeq
kestirilebilecek bir temel sunamad, batda Viyana ve Trieste ile
douda Vladivostok arasnda uzanan geni blgeye yle bir gz
atldnda hemen grlecektir. Dnya yzeyinin bete birinin ha215

ritas kesin deildir ve geicidir. D nyann gelecekteki haritas

asndan ak olan tek ey, bunun, Rusya'y (ciddi bir politik
birim olarak kalmas muhtemeldir) saymazsak, blgenin dnda
bulunan bir avu asli oyuncuya bah olacadr. Bunlar, tam da
imdiye kadar ayrlk kkrtmalarla rahatsz edilmedikleri iin
asli oyuncudurlar: Almanya, Trkiye, ran, in, Japonya ve
-uzaktaki- ABD ,26
nk yeni bir "milletler Avrupas", hatta bir "milletler dnya
s", bir bamsz ve egemen devletler topluluu bile yaratamaya
caktr. Askeri adan bakldnda, kk devletlerin bamszl,
nitelii ne olursa olsun onlar agzl daha kuvvetli komularna
kar koruyan bir. milletleraras dzene baldr; sper g denge
sinin sona eriinden hemen sonraki Ortadou'nun durumu bunun
kantdr. Yeni bir milletleraras sistem ortaya kana kadar, mev
cut devletlerin (yaklak iki buuk milyon nfuslar olan) en azn
dan te birinin bamszlklarnn fiili bir gvencesi yoktur. Yeni
kk devletlerin kurulmas, gvenceden yoksun politik birimlerin
saysn artrmaktan baka ie yaramayacaktr. Yeni bir milletle
raras sistem ortaya kt zaman da, kk ve zayf olanlarn
rol, Oldenburg ya da Mecklenburg-Schwerin'in on dokuzuncu
yzylda Alman Federasyonu politikasnda oynad rol kadar
kk olacaktr. Ekonomik adan bakldnda, daha nce ele al
dm1z gibi, ok gl devletler bile zerinde hibir denetim ku
ramadJklar ve kendi i gelimelerini belirleyen bir global ekono
miye bamldr. Parasn oluturduu daha byk bir birimden
ayr Letonya ya da Bask "milli" ekonomisi, Fransa' dan ayn d
nlen bir Paris ekonomisi kadar anlamsz bir kavramdr.
En fazla u iddia edilebilir: Bugn kk devletler; "milli eko
nomi"nin milletlerst ekonomi karsnda geriledii dikkate aln
dnda, ekonomik bakmdan byk devletlerle ayn derecede ya
ama ansna sahiptir. Aynca, "blgeler"in Avrupa Ekonomik
Topluluu gibi geni ekonomik yaplarn alt birimleri olarak, toJ>
luluun resmi yeleri olan tarihsel devletlerden daha rasyonel olu sat1arn yazld srada Avrupa Ekonomik Topluluu milletleraras diplo
meside topluca hareket etme beceisi sergileyememi, Bi1emi Milletler de
ABD politikasnn bir uzants olmutur. Tabii ki bu grnt kalc bir durumu yan
s)nayabilir.

26.

216

duklar da ileri srlebilir. Benim grmce her iki gzlem de

doru, ancak birbiriyle mantksal bir . badan yoksundur. sko,
Gal, Bask ya da Katalan milliyetilii gibi B at Avrupa'nn ayr
lk milliyetilikleri bugn, "blgeler" olarak dorudan Brksel' e
bavurarak kendi hkmetlerini atlamay tercih etmektedirler.
Kk bir devletin

ipso facto byk bir devletten (diyelim, sko

ya'mn ngiltere' den) daha geni bir ekonomik blge oluturduu

nu dnmek iin bir neden yokken, ekonomik bir blgenin ipso

facto etnik-dilsel ya da tarihsel kriterlere uygun olarak oluturulan

potansiyel bir politik birimle akmas gereklilii iin de bir

neden yoktur.27 Dahas, ayrlk kk millet hareketleri kendileri
iin en iyi umudu geni bir politik-ekonomik yapnn (bu rnekte,
Avrupa Ekonomi Topluluu) alt birimlerini oluturmakta grdk
leri zaman, pratikte kendi trlerindeki hareketlerin klasik hedefi
olan, bamsz ve egemen milli devletler kurma amacndan vaz
gemektedirler.
Ancak bugn

Kleinstaaterei 'ye,**

hi deilse etnik-dilsel bii

mine kar ortaya atlan sav, /partiklarizmin -.n./ gnmzn

fiili sorunlarna hibir zm getirmedii gibi, kendi politikalarn
uygulamaya koyacak gc bulduka sorunlar daha da zorlatrd
savdr. Kendilerini ok ml.lletli ve ok kltrl olarak tanyan
byk devletler u anda kltrel zgrlk ve oulculuu, etnik
dilsel ve kltrel homojenlik ideali peinde koturan kk dev
letlere gre kesinlikle daha iyi kollamaktadrlar. 1 990'daki Slovak
milliyetiliinin en acil talebinin, "Slovaka'y tek resmi dil haline
getirmek ve 600.000 kiilik Macar kkenli nfusu resmi otoriteler
le ilikilerinde yalnzca Slovaka konumaya zorlamak"'28 olma
snda artc bir yan yoktur: l 990'n sonunda "Arapa ' y milli
dil yapan ve resmi ilemlerde baka dil kullanlmas halinde ar
cezalar verilmesini ngren" Cezayir milliyeti yasas bu lkede
Fransz etkisinden kurtulmay deil, Cezayirlilerin te birini
* Salt bundan dolay. (.n.) .
27. Konu olarak "znde bir Avrupa balamndaki blgelerden biri"ni (s.vii)
seen Sdyney Pollard, Peaceful Conquest: The lndustrialization of Europe
1 760-1 970 (Oxford, 1 981 ), bunu aka ortaya koymaktadr.
** Alm. Partiklarlzm. (.n.)
28. Henry Kamm, "Language bili weighed as Slovak separatists rally", New
York Times, 25 Ekim 1 990.
217

oluturan Berberice konuunlara kar bir saldry temsil edecek

tir.29 u szler ok yerinde bir gzlemi yanstr:
On dokuzuncu yzyl ncesi nyargsz yerel ballklar dnyasnn
modem bir versiyonu yararl grnmektedir, ancak bu, gnmzn
milli devletini ykanlarn iaret ettii dorultuda gereklemez . . . On
larn hepsi de hogrl ve olduka ak kk lkelere deil, halk
bir arada etnik, dinsel ya da dilsel aynln tutmas gerektii yolunda
ki dar gre dayanan devletleri hedefliyorlar.30

Bu tr monolitik zlemler imdiden, milliyeti birimler iinde

tehdit altnda bulunan aznlklarn zerkliki ve ayrlk zlemle
rine, Balkanlamadan daha iyi biimde Lbnanlama diye tanm
lanabilecek bir duruma yol amaktadr. Trklerle Ruslar Moldav
ya' dan ayrlmay dener, Srplar milliyeti bir Hrvatistan'dan
bamszlklarn ilan eder, dier Kafkas halklar Grclerin ege. menliini reddederlerken; Vilnius'ta adndan Alman soyundan gel
dii anlalan bir liderin Litvanyallarn en derin gemi zlemle
rini doru biimde anlayp anlayamayacandan kuku duyan ar
etnik grltler duyulmaktadr. 1 80 devlet iinde herhalde en fazla
bir dzine devletin kendi yurttalarnn gerek anlamda tek bir
dinsel ya da etnik grup duygusuyla zdeletiklerini iddia edebile
cei bir dnyada, homojenliin salanmasn ngren milliyetilik
yalnzca istenilmeyen bir ey olarak kalmamakta, ayn zamanda
byk lde kendi kendini yok eden bir nitelie brn-mektedir.
Ksacas, .klasik Wilsoncu-Leninist biimiyle, genel bir prog
.ram olarak ayrlmay da ngren kendi kaderini tayin etme slogan
yirmi birinci yzyl iin hibir zm neremez. Bu, en iyi biim:
e. The Economist'in . deyiiyle "st-milliyetilik" .ile "alt
milliyetilik" arasnda kalan on dokuzuncu yzyl "mill devlet"
kavramnn krizinin bir belirtisi olarak anlalabilir.3 Ancak
byk mill devietin krizi ayn zamanda, eski ya. da yeni kk
devletlerin de krizidir.
yleyse kukulu grnen, insanlarn grup kimlii (milliyet
.

29. "Algerians hit at language ban", Flnanclal Times, 28 Aralk 1 990.

30. "The state of the nation. state. Economist, 22 Aralk 1 990-1 4 Ocak 1 99 1 , s.
78.
31 . A.g.y. s. 73-8.
218

bunun bir ifadesidir, ama -slam dnyasnn rnekledii gibi- biri

cik ifadesi deildir) zlemlerinin kuvveti deildir. Kukulu gr
nen, devletin, ekonomik ya da kltrel gcn merkezilemesi ve
b:okratiklemesine, yani uzaklna ve denetlenemezliine duyu
lan tepkilerin kuvveti de deildir. stelik, renkli bayraklara sarna
bilecek hemen her yerel, hatta kesimsel honutsuzluun milli hak
iddia etmeyi cazip bulacandan da kukulanmamza gerek yok
tur.32 Kukucularn kukulandklar ey, homojen milli devletler
kurma arzusunun szmona. kar konulmazl ile yirmi birinci
yzylda hem bu kavramn hem de programn yararlldr. Kla
sik ayn milli devlet kurma zlminin gl olmasnn beklenebile
cei blgelerde bile, etkili kayplar ya da blgeselleme bu geli
meye set ekmi, hatta tersine evirmitir. Kuzey ve Gney
Amerika'da, her artta Kanada'nn gneyindeki blgede ayr dev
let kurma eilimi Amerikan Sava'ndan beri gerilemitir. kin
ci Dnya Sava'nda yenilgiye urayan ve muhtemelen faist mer
kezilemeye tepki olarak nemli lde toprak kaybna boyun
een devletlerde Bat Avrupa'nn dier kesimlerindeki ayrlk
hareketlerin grlmemesi (geri kat zerinde hi deilse Bavye
ra ile Sicilya, ayrlk hareket retmede skoya ile Bem
Jura' snn Franstta konuan kesimleri kadar bereketli topraklar
dr) kayda deer bir noktadr. Aslna baklrsa, Sicilya' da 1 943 ' ten
sonra gelien ayrlk hareket ksa mrl kmt ; ama gn
mzde Sicilya' daki ayrlk hareketin yok olup gitmesine "Sicilya
milletinin sonu"33 diyerek yas tutan tek tk insanlara hala rastlan
maktadr. Sicilya'daki hareketi 1 946'da karlan blgesel zerklik
yasas ldrmt.
Demek ki milliyetilik, eski Wilsoncu-Leninist ideoloji ve
programn ancak yarm azla kabul edilen bir krizini yanstmakta
dr bugn. Daha nce grdmz gibi, ok sayda eski, gl ve
32. "/Batl hareketlerin/... eylemci nderlerinin snfsal bileiminin gsterdii gibi,
bu honutsuzluun kkleri blgesel adan eitsiz ekonomik gelimeden ok,
Fransa'nn her ta.rafnda ... profesyonellerte beyaz yakal snflardan gelen yakn
malarda yatmaktadr .. William R. Beer, "Ths soclal class of ethnic activists in
contemporary France", der. Milton J. Esman, Ethnlc Conrict in the Western
World (lthaca, 1 977), s. 1 58.
33. Marcello Cimino, Find dl una nazione (Palermo, 1977); G . C. Marino, Sto
ria del separatismo sici l ano 19431947 (Roma, 1 979).
219

kararl milliyeti hareket dahi, u anda bir parasn oluturdukla

r devletlerden tamamen ayrlma amacndan vazgemeseler bile
(Bask ve sko milliyetilerinin yaptklar gibi), gerek devlet ba
mszlna kukuyla yaklamaktadrlar. Bu belirsizliin bir r
nei, eskiye dayal ve hala yeterince yant bulamayan "rlanda So
runu"dur. Bir yandan, bamsz rlanda Cumhuriyeti, kinci Dnya
ava' nda tarafsz kalarak vurgulad gibi Britanya'dan tam po
litik zerklikte srar ederken, pratikte ise Birleik Krallk'la nem
li lde karlkl yardmlamay kabul etmektedir. rlanda milli
yetilii, rlanda yurttalarnn, Britanya'dayken, sanki ondan ayn
deilmi gibi Birleik Krallk'ta eksiksiz yurtta haklarndan ya
rarland tuhaf duruma, Yilni de facto ikili milliyete uyum sala
makta da zorlanmamtr. br yandan, klasik tek bir birleik, ba
msz rlanda programna duyulan inan hzla snmtr. Yani,
herhalde hem Dublin' deki hem de Londra'daki hkmetler tek bir
birleik rlanda'nn (grece) arzu edilir olduunda anlaacaklar-:
dr. Oysa rlanda Cumhuriyeti' nde bile ok az kii bylesi bir bir
liin bir dizi kt zmn en az kts olmaktan te bir anlam
olmadn grecektir. Buna karlk, Ulster byle bir durumda
hem Britanya' dan hem de rlanda' dan bamszln ilan edecek
olsayd, Ulsterli Protestanlarn ou bunu, ayn zamanda, daha az
kt olan Papa'nn nihai reddi gibi grrlerdi. Ksacas, gvenle
syleyebiliriz ki, ancak bir avu fanatik bu milli/komnal kendi ka
derini tayin etme baarsn hi tatmin edici olmayan bir statko
dan biraz daha iyi bulacaktr.
Benzer nedenlerle eski milletlerde bir milli bilin krizi yaand
n da saptayabiliriz. On dokuzuncu yzyl Avnpas 'nda grn
d biimiyle milli bilin, Halk-Devlet-Millet-Hkmet boyutla
ryla tanmlanan drt tarafl bir bilinti. Kuramsal dzlemde bu
drt e birbiriyle akmaktayd. Hitler' in deyiiyle (Volk szc
n hem "halk" hem de "millet"in karl olarak kullanrd),
Almanya, "Ein Volk, Ein Reich, Ein Fuehrer", yani bir halk/millet,
bir devlet, bir hkmetten meydana geliyordu. Pratikte devlet ve
hkmet fikirleri, on sekizinci yzyln byk devrimler andan
sonra gelen dnemin tipik zellii olan politik kriterlerle daha ok
belirlenmekteyken, "halk" ve "millet" fikrini belirleyen, arlkla,
220

hayal edilmi ve zaten hayali olan topluluun yaratlmasna katk

da bulunan politika ncesi kriterlerdi. Politika, daima bu tr politi
ka ncesi eleri kendi amalar uruna devralmaya ve onlara yeni
bir kalp vermeye eilimliydi. Drt e arasndaki organik bir ba
bulunduuna kesin gzyle bak.lyordu. Oysa bu, tarihsel ya da
kkl bir gemie sahip byk milli devletlerde artk mmkn de
ildir.
1 972' de Federal Alman Cumhuriyeti ' nde yaplan bir kamuoyu
aratrmas bunu mekleyebilir.34 Geri bu, Almanya, kuramsal
olarak Hitler dnemindeki en eksiksiz anlamyla pan-Cermen poli
tik birlik durumundan, Alman milletinin hepsini ya da bir ksmn
temsil ettiini iddia' edebilecek en azndan iki devletin bir arada ya
ad bir duruma getii iin u bir rnek saylmaktadr. Oysa
"millet" zerine kafa yoran ou yurttan zihnindeki tereddtleri
ve mulaklklar saptamamza imkan tanyan da asl bu rnektir.
Bu aratrmadan karlacak ilk sonu, belirsizliin bir hayli
fazla olduudur. Bat Almanlarn yzde 83' kapitalizmin ne oldu
unu bildiklerini, yzde 78'i hi kukusuz sosyalizm hakknda
bilgi sahibi olduklarn dnrlerken, yalnzca yzde 71 'i "dev
let" zerine bir dnce belirtme cesareti gsteriyordu ve yzde
34' nn "millet"in nasl tanmlanaca ya da nitelenecei konu
sunda en ufak bir fikri yoktu. Daha eitimsiz kesimde belirsizlik
daha fazlayd. Ortaretimi bitiren Alnanlarn yzde 90' 1 drt te
rimi de bildiklerini varsayarlarken, ilkretimi bitiren (raklk
eitimi grmemi, yani vasfsz) Almanlarn yzde 54' "dev
let"in, yalnzca yzde 47' si "millet"in ne olduunu bildiklerini d
nyorlard. Bu emin olamayn kayna ise kesinlikle "halk",
"millet" ve "devlet" arasndaki eski uyumun ortadan kalkyd.
"Millet ile devlet ayn mdr, yoksa farkl eylerden mi sz edi
yoruz?" sorusu sorulan Bat Almanlarn yzde 43' -en eitimli
kesim arasnda yzde 8 1 'i- iki Alman devleti yan yana yaad
iin mil letle devletin ayn olmadklar eklinde ak bir yant veri
yorlard. Ancak yzde 35'i milletle devletin ayrlmaz olduuna
inanrken, iilerin yzde 3 1 'i -krk yan altndakiler iin bu oran
34. Bundesrnnstenum fr innerdeutsche Beziehungen, Materialien zum Be
richt zur Lage der Nation, 3 cilt (Bonn, 1 97 1 , 1 972, 1 974), 1 1 1 , s. 1 07-1 1 3, zel

likle s. 1 1 2.

221

yzde 3 9 ' a kyordu- mantkl bir biimde Qemokratik Alman

Cumhuriyeti' nin artk farkl bir milleti oluturduu, nk farkl
bir devlet olduu sonucunu karyordu. Burada aynca, devletle
milletin zdeliine en gl biimde inanan grubun (yzde 42)
vasfl iilerden olutuuna, Almanya'nn iki devlete blnm
bir milleti meydana getirdiine en gl biimde inanan grubun ise
Sosyal Demokrat semenler olduuna dikkat ekelim. Bu gre,
Hristiyan Demokratlarn yzde 36' lk bir kesiminin karsnda,
Sosyal Demokrat semenlerin yzde 52'si inanyordu. Alman
ya'nn birlemesinden yz yl sonra on dokuzuncu yzyln gele
neksel "millet" kavramnn en gl biimde ii snfnn zihnin
de yaad sylenebilir.
Bunun aklmza getirdii, "millet" fikrinin, mollusc* gibi gr
nte sert olan "milli devlet"in kabuundan kartlnca, dikkat e
kici derecede yalpalayan bir biime brnddr. Kukusuz
Elbe'nin dousundaki ve batsndaki Almanlar, iki devletin birle
mesinden bile nce kendilerini "Alman" olarak dnmekten vaz
gememilerdir; yalnzca, herhalde 1 945 ' ten sonraki Avusturyal
larn ou, ilerinden ounluunun 1 9 1 8 ile 1 945 arasndaki
yllarda grdkleri gibi, artk kendilerini daha byk bir Alman
ya'mn paras saymyorlard . Almanca konuan svirelilerin de
Alman kimliini hatrlatan her eyden uzak kalmaya byk bir
zen gsterdikleri kesindir. Dou ve Bat Almanlarn hakl olarak
emin olamadklar, "Almanln" politik ya da baka iermeleriy
di. Ve 1 990'da tek bir Federal Almanya Cumhuriyeti'nin kurulma
snn bu belirsizlikleri tamamen ortadan kaldrp kaldrmad da
henz belli deildir.
B aka tarihsel "milli devletler" zerinde yaplan benzer ara
trmalarn da benzer biimde kark yantlar douraca dn
lebilir. Szgelimi, "Franszlk" ile

francophonie

(son zamanlara

kadar hi duyulmam olan, ilk kez 1 959'da kaydedilen bir terim)

arasndaki iliki nedir? General De Gaulle, neyi kastederse kastet
sin, Quebec sakinlerine yurt dndaki Franszlar diye hitap ettii
zaman, bizim gzmzdeki geleneksel ve dilsel olmayan Fransz
tanmyla tamamen ters dyordu. Quebec milliyeti dncesi

Yumuakalar snfna giren, ounlukla denizde yaayan (salyangoz, mrek

kepbal, istiridye gibi) herhangi bir hayvan. (.n.)

222

de "vatan (la patrie) terimini az ok terk etmi ve millet, halk, top

lum ve devlet gibi terimlerin yararl v yararsz ynleriyle ilgili t- .

kenmek bilmeyen tartmalarda her eyi birbirine kantrm

tr. "35 l960'1ara kadar "Britanyallk", yasal ve idari adan, basit
bir Britanyal anne-babadan ya da Britanya topranda doma, Bri
tanya yurttayla evlenme ya da Britanya uyruuna kabul edilme
sorunuydu. Bugn ise basit bir konu deildir.
Bu sylenenlerin hibirisi, milliyetiliin gnmz dnyasnn
politikasnda en n planda yer almad ya da bir zamanlara gre
daha geride durduunu anlatmaz. Benim savm, daha ok, milliyet
iliin aka n planda 'yer almasna ramen tarihsel bakmdan
daha nemsiz hale geldii ynndedir. Milliyetilik artk, sz
uygun derse, on dokuzuncu yzyl ile yirminci yzyl banda
temsil ettii sylenebilecek kadar global bir politik program deil
dir. Olsa olsa baka gelimeleri karmaklatran bir faktr ya da
bir katalizrdr. Avrupa-merkezli on dokuzuncu yzyl tarihini
Walter Bagehot'n dnd gibi "millet ina etme" tarihi olarak
sunmak akla yatkn olmayan bir dnce deildir. Eugene
Weber'in Peasants into Frenchmen adl almasna36 koyduu
balktaki gibi, bellibal Avrupa devletlerinin 1 870'ten sonraki
tarihini hala bu erevede deerlendirmekteyiz. Peki; yirminci yz
yl sonu ile yirmi birinci yzyl bandaki dnya tarihini de bu er
evede yazmak mmkn mdr? Bence hi mmkn deildir.
Tersine, bu dnemin tarihi kanlmaz biimde ya politik, ya
ekonomik, ya kltrel, hatta ya da dilsel temelde tanmlanageldii
iin artk "milletler" ve "milli devletler" snrlarna hapsedileme
yecek bir dnya tarihi olarak yazlacaktr. Bu dnemin tarihi ar
lkla stmilli ve altmilli bir tarih olacak, ama altmilliyet bile (mini
milliyetilik giysisini giysin giymesin) ilerlikli bir birim olarak
eski milli devletin gerilemesini yanstacaktr. "Milli devletler" ile
35. Leon Dion, "The mystery of Quebec", s. 302. 31 Temmuz 1 967'de Fransz
kabinesinin yapt bir aklamadaki gibi, Fransz Quebec'in de Gaulle'c versi
yonu uydu: Fransa, "atalar kendi halkndan gelen ve kkeninin dayand lke
ye hayranlk uyandracak derecede sadk kalan bir halkn imdiki ve gelecekteki
kaderiyle ilgilenmemezlik edemez ya da Kanada'y dierleriyle ayn anlamda ya
banci bir lke sayamaz" (Canadian News Facts, Cilt 1 , No: 1 5, 1 4 Austos
1 967), s. 1 1 4.
36. Eugene Weber, Peasants into Frenchmen: The Modernization of Rural
France, 1 870-1 914 (Stanford, 1 976).
223

"milletler" ya da etnik/dilsel gruplar, esas olarak, yeryznn mil

letlerst temelde yeniden yaplanmasnn nnde geri ekilen,
ona direnen, adapte olan, zmsenen ya da yerini kaybeden grup
lar olarak grlecektir., ,,Milletler ile milliyetiliin bu tarihte yri
.
olacaktr ama ikincil dzeyde ve genellikle olduka uf* rollerle
Bu, milli tarih ve kltrn, belirli lkelerin, zellikle kk lkele
rin eitim sistemleri ve kltrel yaamnda nemli -herhalde eski
sinden daha byk- bir rol oynamayacaklar ya da ok daha geni
bir stmilli erevede yerel dzeyde geliemeyecekleri anlamna
gelmez. rnein Katalan kltr bugn gelimekte, ama bu geli
me Katalanlarn dnyann kendileri dndaki blmyle span
yolca ve ngilizce iletiim kuracaklar, nk Katalonya' da otur
mayan ok az insann yerel dille iletiim kurabilecei yolundaki
rtk bir varsayma dayanmaktadr.37
leri srm olduum gibi, "millet" ve "milliyetilik" art,.
byle tanmlanan politik birimleri, hatta bir zamanlar bu szckler
le tanmlanan duygular -brakn zmlemeyi- tanrnlamak i1n
.. bile uygun terimler deildir. Milliyetiliin milli devletin gerileme
siyle birlikte bir gerileme iine girmesi imkansz deildir; bu sre
gereklemezse ngiliz olmak, rlandal olmak, Yahudi olmak ya
da btr bunlarn bir karm olmak insanlarn kimliklerini ta
nmlamalarnn tek yolu olacaktr; halbuki insanlarn yeri geldi
inde bu amala kullandklar birok baka yol vardr.38 O gnn
yakn olduu iddia etmek sama olur. Ama bunun en azndan ta
sarlanabileceini umuyorum. Her ey bir yana, tarihilerin millet
ler ile milliyetiliin incelenip analiz edilmesinde en azndan biraz
ilerleme kaydetmeye balamalar bu fenomenin zirve noktasn
geride braktn dndrmektedir. Hegel'in dedii gibi, bilgelik
getiren Minerva'nn ba alaca.karanlktan kmaktadr. Onun im
di milletler ile milliyetiliin etrafnda dolanmas iyiye iarettir.
..

37. Yurt dnda olduklar zaman Katalanlarn te ikisi 1 970'1i yllarda kendilerini
"l spanyol" sayyorlard. M. Garcia Ferrando, Regionalismo y autonomias en
Espana (Madrid, 1 982), Tablo il.
38. Milliyetiliin gc ve egemen olmasyla ilgili kukularm paylar grnen
ender kuramclardan birisi, Nationalism and the State ile John Breuilly'dir. Bre
uilly, "miliyetiliin tartmasz olan baarsnn, milliyetiliin halkn dncesi ya
da davrannda.ok salam kkler salmas anlamna geldiini" varsayan Gell
ner' da Anderson' da eletirmektedir ("Reflections on nationalism", (Philo
sophy and Social Science, 1 5/1 , Mart 1 985, s. 73).

224

HARTALAR

Bapsu:, 19181do
Dannarlra'yla birlik

.Atlrrntc

<!!Jkptrnlif11

"'
' .'
.. . .
....

1. MLL ATIMALAR

VE SINIR ANLAMAZIJKLARJ, 1919-1934

. .. . .. .. Anlama sonras snrlar

-- Alman mparatorluu'nun l9l4'tcki snrlur
- - Avusturya-Macaritan lmaratorluu111un l9141t:ki aurlar
.. Rus mparatorluunun 19141tr.ki snrlan

_,._

Yeni dcvltler
m

Konferanslar

* Olayln

A Dzenlenen rfohiRitler

atma blgeleri
C:J Geici olurak zt:rk yada bamsz hlg:lcr
C:J Silahl igal ultnclaki halgdI'
Milletler Ligi Yksek KomiserliP,'nin denetimind:ki blgeler
(i) uhat 19201cleki plehisitfo Almunya ve
Danimarka al'anmla paylndm

Temmuz 19201d:ki 1>ldidtle AJmanyu1yu

braklan Marienwerder ve AllenRtein

1920-23 Mttefik igali, 1923 Litvany

taraludan ilhak, 1924 zerk

1930'da hualtlcl, l9361da ycnitlen aRker

yclttiriMi

1923-5 uras Frnmn igali

@ Mill;tlcr Ligi MamlnRt, 1935'te plebisitle
Ahnanya1ya
(J) Murt 192 l'deki plchiRitlc Umanyu ve
Polonya arasnda paylahl
U K R AY N A

Ba,gnu,. 1917-70

T R K Y E

.. . ....

.
.... . .. .

. .. . . . ..
.
. . ..
HATAY ,
Tiirkir'p 1920
Snriy'y 1939

.
. .. .

"
:

" ,::

.. .

.
..

.. . .. .
.\
. . . ..

. ..

U l u s l '1' a r a s

Snrlar,

1914

D i e r Snrlar, 1 8 1 5

xxx i

L+++::

Rito-Romcnleri
M a k e d o ny a S l a v l a r

KORSIKALILAR

'
2.19.Y2YILDA HALKLAR, DfllER VE POLl11K AYRIMLAR; DOGU AVRUPA DLLER KARMAASI

""'"""'

b---zoo-

ALMANYA

R 6 M A N YA
S I R R IS TAN

c..,___

Almanlar
Macarlar

talyanlar
Romenler
ekler
P o l o n y allar

UkraynallarSlovenler
S r p .. ffrvatJar
Slovaklar

CJJ "si l i t h a n y a(Avu:5lurya)

Traneli l h anya(Macaris&an)

3. 1910'DA HABSB!JRG MPARATORLUC'iU'NDA MlllIYETLER. DARELER HERB!R BLGEDEK FARKLI Mlll!YETI.ER!N ORANINI VERMEKTEDiR.

ERIC J. HOBSBAWM

9 Haziran 19 1 7'de Msr'n skenderiye kentinde dodu.Viyana, Berlin, Londra ve

Cambridge niversitelerinde renim grd. Hitler'in iktidara ykseldii yllara rastla
yan Berlin' deki rencilik dneminde sosyalizme yaknlk duydu. 1949- 1 955 arasnda
Cambridge' deki King's College'da retim yelii yapt. Avrupa'ya, Akdeniz lkeleri
ne ve Latin Amerika'ya birok yolculuk yapt. Hobsbawm, sk sk gittii ABD'de,
Stanford niversitesi ktisat Blm ile Massachusetts Institute of Technology'de
konuk profesr olarak ders verdi. Halen Londra niversitesi'ne bal Birkbeck Colle
ge' da iktisadi ve toplumsal tarih profesr olarak almaktadr.
Hobsbawm tarih almalarna yesi olduu ngiliz Komnist Partisi'nin "Tarihi
ler Grubu"nda balad; 1 956'dan sonra da almalarn bu grubun yerini alan History
Workshop adl grupta vp ilk says 1952 ubat'nda yaymlanan Pas and Present (Ge
mi ve Bugn) adl bilimsel tarih dergisinde srdrd. Past and Present dergisi, Mark
sist olan ve olmayan bilim adamlarn ortak bir temel zerinde buluturmay amalyor
du.
Hobsbawm ve Past and Present dergisi etrafnda toplanan tarihiler, hem tarihin
doa bilimlerine ya da toplumsal bilimlere indirgenmesine, hem de tarihsel akldcl
a ve tarihin genellemelere yatkn olmad grne kar kmlardr. Hobs
bawm'n Labouring Men ("alan nsan") ve lndustry and Empire ("Sanayi ve mpa
ratorluk") balkl kitaplar, byle bir tarihsel bak asnn baarl rnekleridir.
Hobsbawm, genel olarak toplumsa! mcadeleler tarihinde "kaybeden!er"e kar duyarl
davranan Primitive Rebels ("ilkel Ayaklanmaclar") adl yaptnda da gelime halinde
ki sanayi merkezlerine yaknlklarna karn ada kapitalizmin deerlerine yabanc
kalan, spanya, talya ve Latin Amerika'daki toplumsa! hareketleri incelemitir.
Hobsbawm, "yeni" emek tarihi yaklamnn toplumsal hareketleri ve dnmle
ri, iktisadi, toplumsal, siyasal, kltrel ve yasal ynleriyle bir btn olarak ele alma.:;
gerektiini vurgular. The Age of Revolution ("Devrim a") adl kitabnn zellikle
"Fransz Devrimi" baln tayan nc blm, bu trden baarl bir bireimin
rndr. Yazar, burada devrim Fransas'na daha geni apl bir milletleraras demok
ratik-siyasal olaylar zincirinin bir paras olarak yaklar. Hobsbawm'a gre bu ada
Avrupa, 1789 Fransz Devrimi ile ngiltere' den kaynaklanan Sanayi Devrimi'nin olu
turduu ve yaamn her alann dnme uratan bir "ikili devrim"e sahne olmutur.
Bu yapt, Bat Avrupa' da sanayi kapjtalizminin kk sald, Avrupa'nn ise dnya'ln
geri kalan blm zerinde yzyl srecek egemenliini kurduu altm yln ( 1 7891848) zgn bir anlatmdr. Avrupa tarihinin 1 848 ile 1 875 arasndaki evresini bnu
edinen Tle Age of Capital ("Sermaye a") ile, lngiltere iktisat tarihi zerinde youn
laarak Sanayi Devrimi ve sonrasn inceledii Industry and Empire ("Sanayi ve mpa
ratorluk") adl kitaplar, The Age of Revolution 'la birlikte l bir dizi olutururlar.
BALICA YAPI1LAR1: Primitive Rebe/s, 1959, ("lkel Ayaklanmaclar"); The

1 789-1848, 1962, ("Devrim a: Avrupa 1789-1 848/ev:

Julide Erdoan-Alaeddin enel, 1 984, Verso Yaynlar"); Labouring Man: Studies in
the History of Labour, 1 964, ("alan nsan: Emek Tarihi zerine almalar"); ln

Age of Revolution: Europe

du.rtry and Empire: An Economic History of Britain since 1 750, 1968, ("Sanayi ve m

paratorluk: 1750'den Sonra ngiltere ktisat Tarihi/ev: Yaln Glenman-Abdullah

Ersoy, 1987, Dost Kitabevi Yaynlar"); Bandits, 1969, ("Haydutlar/ev: Fatma Ta
kent, 1990, Logos Yaynevi"); Captain Swing (G.Rude ile), 1 969, ("Kaptan Swing");

Revolutionaries: Contemporary Essays, 1973, ("Devrimciler: ada Makaleler"); The

Age of Capital

1848-1875, 1975, ("Sermaye a 1848-1 875"); The ftalian Road to So

cialism, 1 977, ("talya' da Sosyalizme Giden Yol").

i n san l k

tari h i

ile

kyasland n d a

"va

tan", "bayrak", " m i l l i b i r l i k ve berab e r l i k"

g i b i kavram larn ya_kla k i ki yzyl g i b i
o l d u ka ksa b i r tari h i o l d u u gr l r .
Yaad m z

co rafyada

ise

ok

daha

ksa bir g e m i e sah i pt i r l e r .

Uruna m i lyo n larca i n sa n n l d , s r
gn

yaad

bu

kavram l ar varl klar n

d i e r i n san lar "d layarak" s rd rm e kte

d i rler: D m a n s z yapamaz lar, yoksa ya
rat rlar . . .
Kafkaslar ve Balkan lar'daki ertelenmi " m i l
li"

sorun lara

komu

o l u n u r,

O rtad ou

g i b i h i d u ru l mayan "et n i k" ve " d i n i " kar

maan n

ortasnda

yaanr,

Avru pa'da

boy gsteren m i l l iyet i l i i n gayri m e ru

b e s l e m e s i o lan " rk" sald r lara maruz
kal n rken

ayn

" m i l l iyeti"

mant n

r n o lan "2 1 . yzyl T rk a s r olacak

E. J . Hobsbawm

t r" tr

k k rtc

sylemlerin

"bar"la

bir i l g i s i o l mad o rtadad r. "ie kapana

rak ke n d i n i d a dayatmak" mant , i n
sanlarn b i rbirine artk " o k yakn" o l d u
u

a m zda

i n san l k

k lt rn

zen

g i n l etirme abasna g i rmektense, ucuz

hamaset edebiyat yaparak ye n i " i d det
tohu m lar" e kmek anlamna g e l mekte d ir.
n l tari h i

E. J.

Hob sbawm bu kitapta

" m i l let ve m i l l iyet i l i k" serve n i n i d e ri n

l e m e s i n e i n c e l iyor. S o n i k i yzy l l k tari

AYRINTI TAR H
ISBN 975- 539- 033- 2

. tJlUUL:

hin b u lan k s u larndan arp c sonu lar

kararak m i l l iyeti l i i i n sanlarn z e n g i n
leen k i m l ik aray lar n n ok geri s i n d e
kalan ve "gelece i olmayan" b i r e i l i m o l
d u u n u saptyor. Trke b a s m a yaz d
nszde i se R u s , S r p v e Trk m i l l iyeti l i
i n i n tehlikelerine d i kkat ekiyor.