.Y.

Sviridv

PUL, REDT, BANLAR

100

suala imtahan cavab

Dvlt thsil standartlarna uyun

ilnib hazrlanmdr

..

BAI 2009
BB 65.5
S 24
itab Azrbaycan Dvlt qtisad Universitetinin
Ban ii afedrasnn mdiri, i.e.n., dsent
Ramiz Rzayev trfindn rus dilindn trcm v
redat edilmidir.
Sviridv .Y.
S 24
Pul, redit, banlar: ali mtb tlblri
n espresmlumat. /rus dilindn trcm. Ba:
qtisad
Universiteti nriyyat 2009.
Bu itab universaldr: drs vsaiti, mlumat, mhazirlr
nspeti vardr.
Burada ifad lunan materiallar asan mnimsnilir v
tez qavranlr. itabda bazar tsrrfat raitind pul
tdavl v reditin sas qanunvericili tendensiyalar,
masir pul-redit sisteminin prinsip
v meanizmlri
nzrdn eirilir, frmalamaqda lan Rusiya mdeli il pul
v reditin qrb bazar mdeli tutudurulur. Bundan baqa,
ssuda, apital, pul tdavl v redit, itisasladrlm qeyriban institutlar v ban sisteminin tili v faliyyti,
qiymtli azlar bazar v biralarn faliyyt pratias,
beynlalq valyuta-redit mnasibtlrin ciddi diqqt
yetirilir.
Ali mtb tlblri n, dvlt thsil standartlarna
uyun ilnib hazrlanmdr.

, ,

ISBN
BB 65.5

3
5-241-00453-

Sviridv .. 2004
zdatelsiy entr MarT, 2004
qtisad Universiteti, 2009

1.

1.
.
2. . 3.

. 4.

.
5.

,

.
6.
.
7.
.

..

1. Pulun mnyi v mahiyyti

Pul nret tarii raitd n by
diapazna v masimal lividli drcsin, yni
mt v idmtlr evril bilinm qabiliyytin
mali lan real (v ya simvli) dyrdir.
Pulun tbitinin aradrlmasnda nun tbii
mnyinin sbut edilmsi mhm f lmudur.
Aydndr
i,
mtdn
vvli
(natural)
tsrrfatda istehsal mhsulunu istehsal z
istehla edirdi. mt tsrrfatnda is (ictimai
m blgsn saslanan) stehsal v
stehla artq baqa-baqa slrdir, na gr
d mhsul sat mqsdi il istehsal edilir v
istehlaya vasit il mbadil vasitsil
atdrlr.
Mbadilnin
iniaf
aada
dyr
frmalarnn dyimsi ylu il ba vermidir:
1. Mbadil iniafnn ilin pillsin uyun
lan dyrin sad v ya tsadfi frmas.
Mbadil tsadfi arater dayrd:
mtnin bir nv z dyrini na zidd
lan digr mt nvnd ifad edirdi.
2. Dyrin tam v ya geni frmas il by
m blgsndn trmi mbadil
iniaf il baldr. Bununla laqdar
ictimai myin bir predmeti mbadil
prsesin qulur. Nticd lu sayda
evivalent mtnin mvcud lmas il
laqdar he bir mtnin dyri qti
ifad lunmur.
3. mumi dyr frmas bel bir fatla
baldr i, mbadilnin snra iniaf

, ,

eyli sayda mt iindn yerli bazarlarda

balca
mbadil
predmetlri rlunu
ynayan ayr-ayr mtlrin seilmsi il
nticlndi.
4. Dyrin pul frmas snra mbadil
nticsind
bir
mtnin
mumi
evivalent rlunda etmsi il baldr.
Mbadil iniaf etdic bu rlu ncib
metallar (qzl v gm) ynamaa balad.
Bu, sz gedn metallarn bazarn mty
pullara irli srdy tlblr daha uyun
lmas
il
baldr.
Hmin
tlblr
aadalardr:
yecinsli;
lazmi miqdarda ld etmyin
tinliyi;
dyrini itirmdn bln bilm;
prtativli (ycamlq);
istniln mddt rzind salanlma
qabiliyyti.
Bellil, pulun mahiyyti, nun natural
frmas mumi evivalentin ictimai funsiyas
il birln spesifi mt lmas il laqdar
mt istehsalnn istehla dyri v dyr
arasnda ziddiyyti aradan qaldrmasndadr.

..

2. Pulun nvlri
Pul
z
taml
prsesind
aada
mrhllrdn emidir:
1) metal pul;
2) az pul;
3) redit pulu;
4) eletrn pul.
Tarin az pul metal pulun tdavlndn
meydana glr vvllr tdavld lmu gm
v qzl silrin vzi qismind edirdi.
Real pulun vzedicilrinin byetiv meydana
glm ehtimal metal pul trfindn tdavl
vasitsi funsiyasnn yerin yetirilmsi il baldr.
Bu funsiyann hyata eirilmsi prsesind
birincisi, metal pul srtlrd v nticd
tamdyrli si yalnz dyr nianna evrilirdi;
iincisi, metal silr hm dvlt haimiyyti
(sinin liqatur tlsinin azaldlmas), hm d
sayl sata pul snlr rdusu trfindn
qsdn rlanrd.
Lain btn bu dyiililr bamayaraq,
eyfiyytsiz
silr
pul
funsiyasn
tamdyrli silrdn he d pis yerin
yetirmirdilr. Nticd cmiyytd az pul ttbiq
etm firi meydana gldi.
az pul dvltin z bdc sirini dm
mqsdil burad v dvlt icbari ursuna mali
lan pul niandr.
az pulun emitenti rlunda zin edir.
Dvlt rqan lan zin dvlt rclrinin
emissiya gliri (yni buralm pulun dyri il
nlarn buralnn dyri (az, ap, danma)

, ,

arasnda frq) hesabna dnilmsi n az

pulun buralndan istifad edir.
az pul tbiti etibaril mtrddiddir.
Metal puldan frqli laraq az pul cavahirat
funsiyasn yerin yetirm iqtidarnda deyil. na
gr d az pul daima pul tdavl anallarnda
tplanaraq nlar qdrindn artq dldurur v
qiymtdn dr v bu da z nvbsind inflyasiyaya sbb lur.
Hdsiz emissiya il rtldirilmi inflyasiya
nticsind az pulun qiymtdn dmsi n
sciyyvi haldr. Pulun qiymtdn dmsi,
hminin halinin dvlt haimiyytin lan
inamn itirmsi, lnin lverisiz dm balans
v milli valyutann ursunun aa dmsi il bal
la bilr.
mt mnasibtlrinin mumi arater
almas raitind mmersiya v ban rediti
sahsinin genilnmsi redit pulun meydana
glmsin gtirib ard.
redit
pul
z
iniafnda
aada
mrhllrdn emidir: vesel, bannt, e,
eletrn pul v nun n sn nv lan redit art.
Vesel qanunla myyn lunmu qaydada
trtib ediln v burada qeyd edilmi mblin
gstriln vat v yerd dnmsi haqqnda
rtsiz, mcrrd pul hdliyini ehtiva edn
snddir.
Vesel aada susiyytlr malidir:
mcrrdli,
sizli,
tdavl qabiliyyti (rm vesel
aiddir).

..

Lain bir sra stnllrin bamayaraq,

vesel tdavl mhdud araterlidir, ni
buraya, bir qayda laraq, vesel vernin v
indssantlarn dm qabiLiyytin min lan
mhdud sayda insan daildir.
Bannt tdavl redit pulun vesel
tdavl sasnda meydana glmi nvbti iniaf
mrhlsidir.
Bannt
ban
hdliyidir.
Bannt
veseldn ii mhm mqama gr frqlnir:
birincisi, mddtin gr, ni vesel
mddtli, bannt is mddtsiz brc hdliyidir;
iincisi, tmin lunmasna gr, yni
nret hquqi, yaud fizii s trfindn
tdavl buralan vesel frdi tminata malidir,
lnin
mrzi
ban
trfindn
tdavl
buralan bannt is dvlt tminatna malidir.
Banntlar mt dvriyysinin reditlmsi sulu
il mmersiya vesellrinin vzin buralrd.
Dvriyyd nlarn hcmi rtbii laraq tdavln
pula lan ehtiyaclarna uyunladrlrd. Banntlarn
vesel
v
qzlla
tmin
lunmas bannt
tdavlnn nisbi sabitliyin v elastiliyin tminat
verirdi. Banntlarn iili tminatdan qzla dyidirilmsini dayandrmaqla qzl tminat qvvdn
dd, vesel tminat is eyli pisldi, ni
mrzi bann vesel prtfeli sasn zinnin
vesel v hdlilri il dludur. Bannt tdavlnn trar istehsal prsesi il laqsinin
pzulmas rnii inflyasiyann yaranmas n real
rait yaradr.
Nvbti redit vasitsi edir. e vesel v
bannta nisbtn gec, mmersiya banlar

, ,

yarandqdan v pul vsaitlri cari hesablarda

cmldidn snra meydana glmidir.
e - evernin (hesabn sahibinin) ed
gstrilmi mblin nu tqdim etmi s
verilmsi haqqnda redit idarsin rtsiz mrini
ehtiva edn myyn frmal pul sndidir. Yni
fatii laraq e, e sahibinin mmersiya
banna tqdim etm n yazd rm veselinin bir nvdr.
e qsamddtli qvvsi lan pul sndi
imi qanuni dm vasitsi statusuna mali deyil
v pul emissiyasndan frqli laraq, elrin
buralmas
qanunvericilil
tnzimlnmir
v
btnll mmersiya dvriyysinin ehtiyaclar il
myyn edilir.
Ban idarlrinin iniaf etmi sistemi
raitind elr daili dvriyyd v beynlalq
hesablamalarda universal dm vasitsi imi
istifad edilir.
elr
daili
dvriyyd
aada
mqsdlrl istifad edilir:
banlardan nad pullarn alnmas n (adl
elr);
mt v idmtlr gr hesablamalar
n (rder elri v adsz elr);
nadsz hesablamalarn vasit il ifad
edilmsi n (hesablama elri v asept
verilmi elr).
e nadsz hesablamalar vasitsi imi
susi hmiyyt sb edir. niaf etmi llrd
mtlr, idmtlr gr, hminin qiymtli
azlarla aparlan bira svdlri zr dmlrin
sas hisssi nadsz qaydada elrin myi il

10

..

hyata eirilir. Bu zaman e dvriyysi nad pul

dvriyysindn eyli artq lur.
Qeyd
etm
lazmdr
i,
nadsz
hesablamalar sistemi mhz elr sasnda
meydana glmidir. Bu zaman hquqi slrin birbirin qar irli srdy iddialarn eyli hisssi
nad pulun itira lmadan dnilir v dm yalnz sald zr v sasn d nadsz qaydada
hyata eirilir.
Ban mliyyatlarnn meanildirilmsi v
avtmatladrlmas,
ban
hesablamalar
tcrbsind EHM-in geni istifad edilmsin
eid eletrn pul ttbiq edilml dmnin v
ya
brcun
trlmsinin
yeni
sullarnn
yaranmasna sbb lmudur.
EHM-in ttbiq edilmsi bazasnda masir
ban tcrbsinin n ys nailiyyti elrin
eletrn redit artlar il vz edilmsinin
mmnlydr. Bu artlar hesablamalarda nad
pulu v elri vz etml yana nlarn sahibin bandan qsamddtli ssuda almaq hququ
verir. Hal-hazrda redit artlarnn drd nvndn
istifad lunur, nlardan ban v ticart artlar
daha yaylmdr.
Mlumdur i, pul aada be funsiyan
yerin yetirir:
1) dyr ls;
2) tdavl vasitsi;
3) dm vasitsi;
4) ym vasitsi;
5) dnya pulu.

, ,

11

3. Dyr ls imi pulun funsiyas

Pul mumi evivalent imi btn mtlrin
dyrini lr. Btn mtlrin ictimai-zruri
myin mhsulu lmas il laqdar dyr mali
lan real pul btn digr mtlrin dyr ls
(etalnu) qismind ed bilr. Bununla bel,
mtlrin dyrinin pulla llmsi ideal ild,
yni nad pulun itira lmadan hyata eirilir.
Bellil, pul dyr ls imi edir.
bhsiz, pul vahidini mtlif nemt v
idmtlrin nisbi dyrlrinin mqayis edilmsi
n miqyas qismind istifad edilmsi lverili
hesab lunur. Msaf ilmetrlrl, yaud i ilqramla lldy imi nemt v idmtlrin dyri
d pulla ifad edilr mqayis edilir.
Pulun mumi evivalent imi istifad edilmsi
demdir i, istniln mtnin qiymtini yalnz
pul vahidi vasitsil ifad etm ifaytdir. Pulda
ifad lunmu mtnin dyri mt qiymti
adlanr.
mt qiymtlrinin v nlarn llmsinin
sasn dyr qanunu til edir. mt qiymti
bazarda frmalar. mty lan tlb v tlif
brabr lduqda mt qiymti mtnin v pulun
dyrindn asl lur. Tlb v tlif bazarda birbirin uyun lmadqda mt istr-istmz z
qiymtindn uzaqlar v bu, myyn mtlrin
hddindn
artq,
yaud
yarmq
istehsal
lunmasn sbut edir.
Dyri mtlif lan mtlrin qiymtlrini
mqayis etm n nlar bir miqyasa gtirm,
yni eyni pul vahidi il ifad etm lazmdr. Metal

12

..

tdavl raitind pul metalnn sz gedn

ld pul vahidi imi qbul edilmi v btn digr
mtlrin qiymtlrinin llmsi n istifad
ediln i miqdar qiymtlrin miqyas adlanr.
Qzl tdavl raitind qiymtlrin miqyas
qzln myyn miqdarna brabr tutulan pul
vahidinin myyn lunmasn nzrd tuturdu.
Lain qeyd etm lazmdr i, XX srd pulun
alclq qabiliyytinin aa dmsi mahid
edilirdi v bu, pul vahidind qzln azalmas il nticlndi. Bundan lav, 1976-1978-ci illrd ttbiq
edilmi Yamaya valyuta sistemi BVF itiras lan
llrd qzln rsmi qiymtini v pul vahidlrinin
qzl tribini lv etmidir. Rusiyada da hminin
1992-ci ildn balayaraq rubl v qzln rsmi
nisbti nzrd tutulmamdr.

, ,

13

4. Pul tdavl vasitsi funsiyasnda

Tdavl (yaud mbadil) vasitsi lan pul
cmiyyti barter mbadilsinin narahatlqlarndan
azad edir. Pul hr yerd v asanlqla dm vasitsi
imi qbul edilir. Bu ssial itira istehsallara
susi mt il (pulla) dm hyata eirmy
iman verir. Hmin mt glcd bazarda
mvcud lan istniln mtnin alnmas n istifad edil bilr. Pul mtlrin rahat mbadil
sulunu
tlif
etml
cmiyyt
reginal
itisaslama v m blgsnn bhrlrindn
faydalanmaq iman verir. mtlrin pulun
dvriyyy buralmasndan vvl mmml
ild pulla qiymtlndirildiyi birinci funsiyadan
frqli laraq mtlrin dvriyysi prsesind pul
hqiqtn mvcud lmaldr. Pulun dvriyyd
hqiqtn mvcud lmas v ani laraq mbadild
itira etmsi nun tdavl vasitsi susiyytidir.
Bununla laqdar eyfiyytsiz pullar az v
redit pullar da tdavl vasitsi funsiyasn yerin
yetirir. Hal-hazrda redit pullar (vesellr, banntlar, elr, ban redit artlar) pul dvriyysind
haim mvqe tutur.

14

..

5. Pulun dm vasitsi funsiyasn

yerin yetirmsinin mzmunu,
tyinat v susiyytlri
Pulun bu funsiyas redit mnasibtlrinin
iniaf il laqdar meydana glmidir.
Pul aada ii halda dm vasitsi imi
edir:
1) mtlrin reditl sat zaman, nun
zruriliyi mtlrin istehsal v satnn frqli
raiti, nlarn istehsal v dvriyy mddtinin
mtlifliyi, istehsaln mvsmi arater damas
v s. il laqdardr.
2) iilr m haqq dnilrn.
Aydndr i, pul dm vasitsi funsiyasn
yerin
yetirrn
znn
spesifi
hrt
frmasna mali lur v hmin hrt frmas
pulun tdavl vasitsi imi hrtindn frqlidir.
Pul tdavl vasitsi imi etdid pul v
mtlrin qarlql hrti ba verir, pul dm
vasitsi imi istifad edildid is bu hrtd
uyunsuzluq yaranr, yni mtni redit alarn
brclu satcya yalnz myyn (Razladrlm)
mddtdn snra dnilc brc hdliyi verir.
Eletrn pulun dm dvriyysind ttbiq
edilmsi dmlrin srtlnmsin, dvriyy
rclrinin
azalmasna
v
mssislrin
rentabelliyinin artmasna sbb lur. nun sas
elementlri satnalma mntqsind quradrlm
avtmatladrlm hesablama palatalar, avtmatladrlm asssir sistemi v terminallar sistemidir.
redit
artlar
eletrn
pulun
bazasnda
yaranmdr.
nlar
nad
pulla
dmlrin

, ,

15

azalmasna iman yaradr, nad pul v elri vz

edn hesablama vasitsi imi edir. redit
artlarnn hmiyyti ndan ibartdir i, nlarn
ttbiqi nad pulun istifadsini mhdudladrr,
mt v idmtlrin satnda stimul rlunda
edir.

16

..

6. Ym vasitsi funsiyas
z sahibinin istniln mtni (idmti) ld
etm hququnu tmin edn pul ictimai srvtin
mcssmsin evrilir. na gr d insanlar pulu
yb salamaa alrlar. Mhsulun mqabilind
pul alan insanlar myyn ehtiyat yaradrlar. Bu
ehtiyat qsa v ya uzunmddtli la bilr.
Pul salama vasitsi funsiyasn yerin
yetirir, ni n livid mt lduundan bunu
daha rahat ild hyata eirmy iman verir.
Qeyd etm lazmdr i, inflyasiya raitind
znn bu stnlyndn myyn drcd
mhrum lan pulun qiymtdn dmsi zrurti yaranr.
mt istehsal iniaf etdic pulun ym
v salama vasitsi imi hmiyyti artrd. Ym
v salama lmadan trar istehsal prsesinin
hyata eirilmsi mmn deyildi, yni daha
glir ld etm arzusu sahibarlar pulu srvt
lind tplamaa deyil, dvriyyy buramaa
vadar edirdi.
Metal pul dvriyysi raitind mrzi
emissiya banlar daili pul dvriyysi ehtiyatlar
lind qzl ehtiyatlarna, banntlarn qzlla
dyidirilmsi ehtiyatlarna v beynlalq dmlr
n
nzrd
tutulmu
ehtiyatlara
mali
lmaldrlar. Hal-hazrda qzln dvriyydn arlmas il laqdar mrzi bann btn qzl
ehtiyat funsiyalar qvvdn dmdr.
Bununla bel qzl stratei ehtiyat imi hl
d mrzi banlarda salanlr.

, ,

17

7. Pul beynlalq iqtisadi dvriyy

sahsind
arici ticart laqlri, beynlalq brclar v
arici trfdaa idmt gstrilmsi dnya pulunun
yaranmasna sbb lmudur. Dnya pulu mumi
dm vasitsi, mumi satnalma vasitsi v
ictimai srvtin mumi maddildirilmsi imi
faliyyt gstrir.
Qzl standartn qvvd lduu dvrd
beynlalq dvriyyd sasn redit tdavl
vasitlri ttbiq edils d, dnyada dm
balansnn qzln myi il tamamil saldladrlmas tcrbsi stnl til edirdi.
XX srd dnya laqlrinin intensivlmsi
redit tdavl vasitlrinin (vesel, e v s.)
beynlalq dvriyyd ttbiqini genilndirdi. Lain
redit tdavl Vasitlrinin beynlalq dvriyyd
ttbiq edilmsinin susiyyti ndan ibartdir i,
nlar qzl imi qti dm vasitsi rlunda
etmir.
na gr d valyuta urslarnn dyimsini
azaltmaq v aparc dnya valyutalarnn (dllar,
funt sterlinq) dnya pulu rlunda faliyyt
gstrmsini
nizama
salmaq
mqsdi
il
beynlalq sazilrdn, valyuta bllarndan v
valyuta lirinqlrindn istifad lunmudur.
Milli
valyutalarn
beynlalq
lividliyini
artrmaq v nlar beynlalq ehtiyat pul vahidi il
vz etm mqsdi il Beynlalq Valyuta
Fndunun mdirlr uras livid vsaitlrin yeni
nvnn susi alnma hquqlarnn (SDR)
yaradlmas plann tsdiq etmidir. SDR BVF tr-

18

..

findn buralan, dm balanslarnn saldsunun

tnzimlnmsi, rsmi ehtiyatlarn dldurulmas v
BVF il hesablamalarn aparlmas, hminin milli
valyutalarn dyrlrinin tutudurulmas n
nzrd tutulmu dm vsaitlridir.
Nhayt, 1979-cu ilin martnda Avrpa
Valyuta Sisteminin zv lan llr trfindn
istifad lunan yeni reginal beynlalq pul vahidi
E ttbiq edildi. E-nn yaranmasna Qrbi
Avrpa valyuta inteqrasiyasnn iniaf v AVS
itiras lan llrin Avrpann lletiv valyutasn AB dllarna qar qymaq chdi sbb
lmudur. Real tminata mali lmayan SDR-dn
frqli laraq
E-nn emissiyasnn yars qzl
v AB dllar, yars is milli valyutalarla tmin
lunmudur.
AVS haqqnda sazi mvafiq laraq E
hesablama vahidi v valyuta mdaillri zr
dvltlraras hesablamalar vasitsi qismind
edirdi, lain sasn ittifaqn itiralar lan
llrin valyutalarnn paritetlrini ifad etm
n baza rlunu ynayrd.
1999-cu il yanvarn 1-dn etibarn Avrpa
ttifaq rsmi surtd vahid valyutaya edi. AVR
adlandrlm
hmin
valyuta
2002-ci
ildn
dvriyyy burald.
bhsiz, pulun be funsiyasnn hr biri
mt v idmtlrin mumi evivalenti imi pulun
vahid mahiyytinin tzahrdr. nlar bir-biri il s
laqd v vhdtddir. Hr bir snra funsiya
mntiqi v tarii bamdan vvlilrin mlum
iniafn nzrd tutur.

, ,

19

20

..

2.

8.

. 9.
.

.
10. .

, ,

21

8. Masir pul emissiyasnn redit

araterli lmas
bhsiz, bazar mnasibtlrind pul daima
tsrrfat dvriyysind itira edir. Yeni pul
tsrrfat dvriyysin nlar redit mliyyatlar
nticsind ml gtirn banlardan dail lur.
Mhz buna gr pul emissiyasnn redit araterli
lmas istniln dvltin pul sisteminin tilinin n
mhm prinsiplrindn biridir.
Pul emissiyas v pulun dvriyyy
buralmas ateqriyalar arasnda ciddi frq var.
Bu frq ndan ibartdir i, pulun dvriyyy
buralmas nticsind nun dvriyydi mumi
miqdar dem lar i, artmr. Bu, nunla baldr
i, nadsz pul mmersiya banlar trfindn
mtrilr ssuda verilrn dvriyyy buralr.
Nad pul is mmersiya banlar trfindn assa
mliyyatlar
hyata
eirilrn
dvriyyy
buralr. Bu zaman mmersiya banlar ban
mliyyat assalarndan z mtrilrin nad pul
tqdim edir. Lain, eyni zamanda nad pulun ban
assalarna thvil verilmsi s prsesi v vvllr
verilmi ssudalarn nadsz dnilmsi mvcuddur.
Hminin, nzr almaq lazmdr i, mmersiya
banlar, gr bel dem mmns, iinci
drcli pulla, yni artq lnin Mrzi Ban
trfindn buRalm pulla ilyir. Yni dvriyyd
lan pulun miqdar artmr.
Pul emissiyas dedid el bir pul bural
nzrd tutulur i, dvriyyd lan pul tlsinin
mumi artmna sbb lsun. stli llrin

22

..

mrzi banlar da pul emissiyasn hyata eirir,

yni dvriyyy lav ilin pul buralr.
Aydndr i, pulun dvriyyy buralmasna
anali laraq nadsz pulun emissiyasn v nad
pulun emissiyasn frqlndirirlr. Snuncu pulun
dvriyyy emissiyas adlanr.

, ,

23

9. Nadsz pulun emissiyas.

Ban multipliatrunun mahiyyti
v meanizmi
nzibati-amirli iqtisadiyyat raitind nad
pulun emissiyas il nadsz pulun emissiyas
arasnda dem lar i, he bir frq y idi, ni
hr ii emissiya SSR Dvlt Ban trfindn
hyata eirilirdi.
Bazar mnasibtlri raitind is emissiya
funsiyasnn blnmsi ba verir:
- nadsz pulun emissiyas qeyri-ban redit
tilatlarnn
mmersiya
banlar
sistemi
trfindn hyata eirilir;
- nad pulun emissiyas lnin Mrzi
Ban trfindn hyata eirilir.
Nadsz
pulun
dvriyyy
emissiya
edilmsinin balca mqsdi hquqi slrin
dvriyy vsaitlrin lan lav ehtiyacnn
dnilmsindn ibartdir. Lain redit tilatlar
mali lduqlar vsaitlr hesabna dvriyy vsaitlrin lan lav tlbat deyil, yalnz adi
tlbat dm iqtidarndadr. lav tlbatn
lav vsaitlr hesabna dnil bilcyi aardr.
na gr d hmin lav vsaitlri ml gtirn
nadsz
pulun
emissiyas
meanizminin
mvcudluu zruridir.
ld iisviyyli ban sistemi mvcud
lduqda emissiya meanizmi ban (depzit)
multipliatru sasnda faliyyt gstrir.
Ban multipliatru dedid nadsz pulun
lnin ban sistemi rivsind bir bandan
digrin
hrti
prsesind
mmersiya

..

24

banlarnn hesablarnda tplanmas nzrd

tutulur.
Qeyd etm lazmdr i, ban, redit v
depzit
multipliatrlar
vahid
multipliasiya
meanizmini
mtlif
nqteyi-nzrlrdn
arateriz edir.
Ban
multipliatru
multipliasiya
prsesini multipliasiya subyetlrinin, yni pulu
multipliasiya ednlrin mvqeyindn s etdirir.
Bel bir prsesin mmersiya banlar v qeyriban redit tilatlar sistemi trfindn hyata
eirildiyi aardr.
redit
multipliatru
prsesin
hrtverici
qvvsi
nqteyi-nzrindn
multipliasiya prsesini, yni multipliasiyann
yalnz bazar tsrrfatnn reditlmsi prsesind
hyata eiril bilcyi fatn meydana arr.
Depzit
multipliatru
multipliasiya
byetini, yni mmersiya banlarnn depzit
hesablarnda lan v multipliasiya prsesind
artan pulu s etdirir.
mumi ild pul multipliatrunu pul
tlifinin pul bazasna nisbti lind tsvvr
etm mmndr:
M

M5
,
MB

(1)
burada M5 pul tlifidir (M = nad pul + tlbli
depzitlr);
MB pul bazasdr (MB = nad pul +
ehtiyatlar)

, ,

25

(1) dsturundan (2) dsturu almaq mmndr.

M5

MB

(2)
Bellil, pul tlifi pul bazasnn miqdarndan
v pul multipliatrundan bilavasit asldr. Pul
multipliatru pul bazas bir vahid artdqda pul
tlifinin nec dyidiyini gstrir. Depzit qyma
msalnn v ehtiyat nrmasnn artmas mvafiq
laraq pul multipliatrunu azaldr.

26

..

10. Nad pul emissiyas

Nad pulun emissiyas nlarn dvriyyy
buralmas demdir, bu zaman dvriyyd lan
nad pul tlsi artr.
lnin Milli Ban nad pul emissiyasn
inhisara almaq hququna malidir v bu, Milli Ban
mmersiya banlarndan frqlndirn balca
lamtdir.
Milli Ban apard analiti i prsesind mmersiya
banlarnn
assa
dvriyylrinin
prqnzlarndan istifad etml nzrd tutulan
pul emissiyasnn hcmini prqnzladrr. Bununla
bel, qeyd etm lazmdr i, tc emissiyann
ptimal miqdarnn myyn edilmsi deyil,
hminin
nun
reginlar
zr
dzgn
bldrlmsi d hmiyytlidir.
Nad pulun emissiyas n RF MB-nin
reginal v Ba darlrinin hesablama-assa
mrzlrind
ehtiyat fndlar
v
dvriyy
assalar yaradlr.
Ehtiyat fndlarnda dvriyyy buralmaq
n nzrd tutulmu pul nianlar ehtiyat
salanlr. Hmin pul nianlar pul dvriyysi
prsesin clb lunmad n hli pul hesab
lunmur.
Hesablama-assa mrzinin (HM) dvriyy
assasnda
pul
daima
hrt
edir,
yni
mmersiya banlar artq qalm nad pul
nianlarn hmin assaya thvil verir yaud, zruri
hallarda radan nad pul alr.

, ,

27

Bellil, HM-in dvriyy assasnda lan

pul daima hrt edir v dvriyyd lan pul
hesab lunur.
gr HM-in dvriyy assasna dail lan
nad pul mbli hmin assadan veriln
mbldn artqdrsa, ml glmi artq mbl
dvriyydn arlr, ehtiyat fnduna rlr v
mvqqti laraq pul imi ilnmir.
gr assadan veriln mbl dail lan
mbldn artqdrsa, zaman atmayan pul
ehtiyatdan dvriyy assasna rlr v sani
pul emissiyas ba verir.
burasndadr i, bir HM emissiyan hyata
eirn zaman digr HM anali nad pul
mblini lav laraq dvriyydn ara bilr,
na gr d dvriyyd lan nad pulun mumi
tlsi dyimy bilr v bellil, emissiya da
ba vermyc.
Qeyd ediln gn emissiyann ba veribvermmsi bard mlumata yalnz RF MB-nin
Diretrlar uras malidir. Burada gndli
emissiya balans trtib lunur.

..

28

3.
11.
.
12.
.
13.
.
14.
. 15.
.

, ,

29

11. Pul dvriyysi v pul tdavl

anlaylar
Pul tdavl pulun lnin daili iqtisadi dvriyysind, arici iqtisadi laqlr sistemind
hrti demdir. Bu hrt mtlrin v
idmtlrin satna, hminin tsrrfatda qeyrimt dmlrin nad v nadsz frmada
idmt gstrir. Pul tdavlnn byetiv sasn
mt istehsal til edir, burada mtlr ii
nv blnr: mhz mtlr v mt-pul. Pulun
myi il nad v nadsz frmada mtlrin
tdavl prsesi, hminin ssuda v fitiv apitaln
hrti hyata eirilir.
Bellil, pul tdavl prsesindn pul
dvriyysi anlay meydana glir.
Pul dvriyysi hrt snasnda pulun
mahiyytinin z mas demdir. Pul tdavl
bldrm v mbadil prseslrini hat edir.
stehsal v istehla mrhllri nun hcm v
struturuna tsir edir. stehsal ehtiyatlarnn
hcminin artrlmasn tlb edn uzun istehsal
prsesi istehsal ehtiyatlarnn ld edilmsi il
laqdar lan pul dvriyysini artrr. zhmt
tlb edn mmulatn buralmas m haqqnn
dnilmsi zr pul dvriyysinin v mvafiq
laraq halinin istehlaa ynlmi pul glirlrinin
hcmini nisbtn artrr.
dm dvriyysi pul dvriyysinin trib
hisssidir. Burada pul dm vasitsi imi edir
v hdlilrin dnilmsi n istifad lunur.
dm dvriyysi hm nadsz, hm d nad
frmada hyata eirilir.

30

..

Bellil, pul z dyr frmasn dyiml

sas subyet (fizii slr, hquqi slr v
dvlt rqanlar) arasnda daima hrt edir.
Pulun nad v nadsz frmada znn btn
funsiyalarn yerin yetirrn hrt etmsi is
pul tdavln til edir.
Pul tdavl pulun sas mahiyyt arateristialarn, hminin lnin iqtisadi v ssial
iniafna yardm gstrm n puldan istifad
meanizm v sullarn znd birldirn ifayt
qdr mrb nstrusiyadr.
Pul tdavlnn rlu, nun dzgn tili
aada mqamlarda tzahr edir:
- tsrrfat dvriyysi v dm-hesablama
sisteminin qaydada lmas;
- mt bazarnda tlb v tlifin tarazladrlmasna nail lmaq, mt defisitinin qarsn
almaq bacar;
- pul tlsinin qiymt artm v inflyasiyaya
tsirinin arateri v drcsi;
- bazar subyetlrinin m haqqn vatlvatnda
dm
v
dvriyy
vsaitlrini
maliyyldirm n rnii laraq pula ehtiyac
duymas.
Pul tdavl ii sahy blnr: nad v
nadsz dvriyy. Nad pul tdavl nad pulun
tdavl sfeRasnda hrti demdir. Bu hrt
banntlar, rda pullar v az pullar (zin
biletlri) idmt gstrilir.
Nadsz tdavl dedid nad pulun itira
lmadan dyrin hrti, pul vsaitlrinin redit
idarlrinin hesablarna rlmsi, qarlql
tlblrin dnilmsi v s. nzrd tutulur. Nadsz

, ,

31

tdavl elrin, vesellrin, redit artlarnn v

digr redit vasitlrinin myi il gerldirilir.
Nad v nadsz pul tdavl arasnda s v
qarlql asllq mvcuddur: pul nad pul
nianlarnn frmasn nadsz frma il v sin
vz edr daima bir tdavl sahsindn digrin
eir. na gr d nadsz dvriyy nad pul
tdavlnn ayrlmaz hisssidir v nunla birlid
lnin vahid pul dvriyysini til edir. Burada
eyni adl vahid pullar dvr edir.

32

..

12. Nadsz pul dvriyysi anlay

Nadsz tdavl ban hesablarnda pul
vsaitlri qalqlarnn dyimsidir. Bu dyim
ban trfindn hesab sahibinin elr, plasti
artlar, ir-mrlr, dm taprqlar, eletrn
dm vasitlri v digr haqq-hesab sndlri
lind lan srncamlarn icra etmsi nticsind ba verir.
Nadsz tdavl elrin, vesellrin, redit
artlarnn v digr redit vasitlrinin myi il
gerldirilir.
Nadsz
pul
dvriyysi
aadalar
arasnda hesablamalar hat edir:
redit idarlrind hesablar lan mtlif
mliyyt frmalarna sahib lan hquqi slr
arasnda;
depzit v reditin alnmas v
qaytarlmas, hminin faizlrin dnilmsi il bal
hquqi slr v redit idarlri arasnda;
m haqqnn, mant v depzitlr zr
faizlrin, qiymtli azlar zr glirlrin dnilmsi
il bal hquqi v fizii slr arasnda;
vergilrin, ymlarn tutulmas, hminin
bdc vsaitlrinin alnmas il bal hquqi, fizii
slr v dvlt arasnda.
Rusiya
Federasiyasnda
nadsz
hesablamalarn hyata eirilmsi qaydas nadsz
hesablamalarn
sas
frmalarnn
hyata
eirilmsi qaydasn tnzimlyn RF Mli
Mcllsi il myyn lunur (2-ci hiss, 861-885-ci
sh.).
RF Mli Mcllsin sasn nadsz hesablamalarn aada frmalar ttbiq edilir:
dm taprqlar il hesablamalar;
elrl hesablamalar;

, ,

33

dm tlb-taprqlar il hesablamalar;
areditivlrl hesablamalar.
Hquqi slr arasnda hesablamalar
banlar v digr redit tilatlar trfindn,
banlar arasnda hesablamalar is RF MB-nin
hesablama-assa mrzlri trfindn hyata
eirilir.

13. Nadsz hesablamalar sistemi

RF MB-nin Nadsz hesablamalarn tili
qaydas haqqnda 2P -li sasnamsin uyun
laraq nadsz hesablamalarn aada frmalar
ttbiq edilir:
1. dm taprqlar il hesablamalar
nadsz hesablamalarn el bir frmasdr i,
burada dyici myyn mblin z hesablama
hesabndan vsaitlri alann hesablama hesabna
rlmsin dair rtsiz taprqdan ibart lan
susi hesablama sndini na idmt gstrn
ban idarsin tqdim edir. Bu cr hesablamalar
aada hallarda hyata eirilir:
alnm mallara gr;
gstrilmi idmtlr gr;
planl dmlr hyata eirilrn, mallar
mntzm surtd tdar edilrn;
qeyri-mt mliyyatlar zr (vergilr,
qeyri-bdc fndlarna dmlr v s.).
Bir fat qeyd etm lazmdr i, dm
taprqlar il hesablamalar mallarn alclar
trfindn alnmas v dmnin hyata eirilm
mqamlarn masimal drcd yanladrr,
dvriyy vsaitlrinin dvriyysini srtlndirir.

34

..

1
iyul
1992-ci
ild
nadsz
hesablamalarda
dm
tlblri
il
hesablamalar ttbiq edilirdi. Bu zaman vsaitlri
alan s baldlm ylr, yerin yetirilmi
ilr, gstrilmi idmtlr gr ban vasitsil
alcya myyn mblin dnilmsini dyicidn
tlb edn hesablama sndini na idmt
gstrn bana tqdim edirdi.
Lain
mt
v
idmtlr
gr
hesablamalarn
vatl-vatnda
hyata
eirilmsin
gr
dyicinin
msuliyytini
artrmaq mqsdi il hesablamalarn bu nv halhazrda lv edilmidir.
2. nun vzin dm tlbnamtaprqlar il hesablamalar ttbiq edilir. Bu
zaman vsaiti alan na idmt gstrn bana
gndrilmi hesablama v baltma sndlrin
sasn tdar edilmi mhsulun, yerin yetirilmi
ilrin v gstrilmi idmtlrin dyrini dmyi
alcdan tlb edir. dyicinin hesablama hesabnda pul vsaitlri lduqda ban dm
tlbnam-taprn qbul edir.
dyici gn rzind na idmt gstrn
bana asept edilmi dm tlbnam-taprn
tqdim etmlidir. Ban hmin dm-taprla
sasn dm hyata eirir v ya dmni
gerldirmdn imtina edir (tamamil yaud
qismn). Bel lan halda tlb-taprq na lav
edilmi baltma sndlri v dm hyata eirmdn imtina edilmsi haqqnda bildiril birlid
tdary qaytarlr.
3. RF MM-in 870-ci maddsin mvafiq laraq
e rada gstrilmi mbli ei tqdim edn

, ,

35

dm bard evernin bana he n il

rtldirilmmi
srncamndan
ibart
lan
qiymtli azdr.
e
zr
dyici
qismind
ban
mliyyatlarn yerin yetirm lisenziyasn alm
v tqdim ediln e zr dni hyata eirn
ban v ya digr redit tilat edir. bhsiz, e evernin vsaitlrinin lduu ban
n yazlr.
e mvafiq dyiciy tqdim edildidn
snra aada mddtlrd dnilmlidir:
10 gn rzind, gr e RF razisind
yazlmdrsa;
20 gn rzind, gr e MDB dvltlri
razisind yazlmdrsa;
70 gn rzind, gr e hr hans bir digr
dvltin razisind yazlmdrsa.
RF razisind dnilm rti il aricd
yazlm elr Rusiya qanunvericiliyind nzrd
tutulmu ein revizitlri v nun trtibat
haqqnda tlblr uyun lmaldr.
4. Hesablamalar areditiv frmada
hyata
eirildid
emitent
ban
maln
tdarsn dm hyata eir v ya
tdar areditivin btn rtlrini yerin
yetirdid digr bana bu cr dmlri hyata
eirm slahiyyti ver bilr. Tdar v
dyici
arasnda
imzalanm
mqavild
aadalar gstrilir:
emitent bann ad;
areditivin nv;
areditivin qvvd lma mddti;

..

36

hesablamalarn

hyata

eirilmsi

qaydas.
Areditivlrin aada frmalarda mvcud
la bilr:
dnilmi v ya dnilmmi;
geri arlan v ya geri arlmayan;
dnilmi areditiv el bir areditivdir i,
ald zaman emitent ban dyicinin
vsaitlrini tdarnn bannn srncamna
verir.
dnilmmi areditiv tdarnn ban
v alcnn ban arasnda mbir mnasibtlri
mvcud lduqda mmndr v emitent bann
hesabn aparan icra bana areditivin btn
mblini silm hququ verm ylu il hmin
icra banda alr.
Areditivlrin emitent ban trfindn
dyidirilmsi v ya tplanmas qaydasndan asl
laraq geri arlan v ya geri arlmayan
areditivlri frqlndirirlr.
Areditivin almas haqqnda bildiri alan
tdar mhsulu alcnn nvanna gndrir v
areditiv zr pul vsaitlrini almaq n
hesablarn reyestrini, hminin areditivin rtlri
il nzrd tutulmu gndrm v digr sndlri
idmt gstrn bana tqdim edir. Nzr almaq
lazmdr
i,
areditivdn
nad
pullarn
dnilmsin yl verilmir.
Digr hesablama frmalar il mqayisd
areditivlrin aar stnly ndadr i, nlar
dni zmant verir v mal gndrildidn snra
qsa mddt rzind pul vsaitlrinin ld edilmsi
n iman yaradr.

, ,

37

Banlar qarlql tlblrin hesablanmas ylu

il hesablamalar apara, idmt gstriln
mtrilrin hesablamas n z hesablama
mrzlrini
til
ed,
qarlql
tlblrin
hesablanmas
mliyyatlarn
hyata
eir,
hminin z mtrilrinin hesablamasn srtlndirm mqsdi il digr banlarda mbir
hesablarn balaya bilrlr.

38

..

14. Nad pul dvriyysi anlay

Nad pul dvriyysi nad pulun dvriyy
sahsind hrtin v dni vasitsi v
dvriyy vasitsi funsiyalarn yerin yetirmsin
deyilir.
Nad pul aada mqsdlrdn tr
istifad lunur:
mt v idmtlrin dvriyysini hyata
eirm n;
m haqq v na brabrldirilmi
dmlr zr hesablamalar n;
qiymtli azlarn v nlar zr glirlrin
dnilmsi n;
halinin mmunal idmtlr v s. gr
dmlri n.
Nad pul dvriyysin btv nad pul
tlsinin myyn dvr rzind hquqi, fizii
slr v dvlt rqanlar arasnda hrti
daildir.
Hal-hazrda
RF
razisind
nad
pul
dvriyysinin hyata eirilmsi qaydas Rusiya
Ban Diretrlar urasnn 19 deabr 1997-ci il
tarid
tsdiq
etdiyi
Rusiya
Federasiyas
razisind nad pul dvriyysinin tili qaydalar
haqqnda sasnam il tnzimlnir.
Bu sasnamy sasn:
1. Nad pul dvriyysi pulun mtlif
nvlrinin (banntlarn, metal sinin,
redit artlarnn v s.) myi il hyata
eirilir.
2. RF MB pulun emissiyasn v dvriyydn
arlmasn hyata eirir.

, ,

39

3. RF MB Rusiya Federasiyasnda nad pul

dvriyysini tnzimlyir.
4. Hquqi
slr
arasnda
pul
hesablamalar, bir qayda laraq, nadsz
qaydada hyata eirilir v istisna imi
qanunvericilil myyn edilmi limit
rivsind bir svdlm n nad
pulla hesablamaya icaz verilir.
5. Hquqi sin hesabnn ald bann
idarlri hquqi slr n nlarn
assalarnda nad pul qal limitini
myyn edir.
6. Hquqi
slr
myyn
edilmi
limitlrdn artq lan vsaitlri hr gn
bann idarlrin qeyd-rtsiz thvil
vermlidirlr.
7. Myyn edilmi qaydan pzan hquqi
slr v nlarn rhbrlri n ciddi
crim sansiyalar myyn edilmidir.
Lain qeyd etm lazmdr i, bu cr
mhdudiyytlr tcrbd hl ifayt qdr
faliyyt gstrmir.

40

..

15. Rusiyada pul islahatlar

tyabr
inqilabndan
drhal
snra
lmizd pul islahatnn eirilmsin mtlif
yanamalar ilnib hazrland. Byannam sasnda
hn ar pullarna mbadil ediln yeni svet
pullarnn ttbiq edilmsi bu islahatn mahiyytini
til etmli idi. Lain balayan vtnda
mharibsi lnin mdafi rclrinin sin surtd artmasn tlb etdi. Pulun inflyasiyaya sbb
lan emissiyas bu rclrin maliyyldirilmsinin
sas mnbyi ldu. nflyasiya prseslrinin sin
surtd artmas mvcud pul sistemini vvlc
defrmasiyaya uratd, daha snra is tamamil
mhv etdi.
SSR-nin pul sistemi vtnda mharibsi
baa atdqdan snra 1922-1924-c illrd hyata
eirilmi pul islahatnn gediind frmalamdr.
Pul sisteminin btn elementlri qanunverici
qaydada myyn edildi:
ervn (10 rubl) pul vahidi ldu, nun qzl
tribi inqilabdan vvli n rublluq qzl sinin
qzl tribi sviyysind myyn lundu;
ervnlar ban biletlri imi buramaq
hququ yalnz SSR Dvlt Banna verildi.
ervnlarn qzla mnasibtd sabitliyini
salamaq n ervnlarn si v l lind
lan qzlla v arici valyuta il mbadil
edilmsin yl verilir.
ervnlarn bural nlarn mblinin
25% qdr qiymtli metallarla, 75% qdr is
asanlqla satlan mallarla, qsamddtli vesellrl
v digr qsamddtli hdlilrl tmin edilmidi.

, ,

41

1924-c ilin vvllrind zin biletlri

burald, nlar tc upyurlarn dyri il deyil,
hminin iqtisadi tbiti il d ban biletlrindn
frqlnirdi.
Lain
1925-ci
ild
zin
biletlrinin
emissiyas da, hminin SSR Dvlt Banna verildi
v bellil, yalnz metal sinin emissiyas z
zin araterini qruyub salad.
Qeyd etm lazmdr i, 30-cu illrd
yaradlm pul sistemi 1991-ci ild mvcud ldu,
ni hyata eirilmi ii pul islahat (1947 v
1961-ci illrd) nun mahiyytini dem lar i,
dyimmidi.
1947-ci
il
islahatnn
mahiyytini
dvriyyd lan pullarn yeni buralm pullarla
mbadil edilmsi v mant assalarnda istiqraz
v mantlr lind salanlan pullarn yenidn
dyrlndirilmsi til edirdi.
slahatn rtlrin mvafiq laraq:
nad pullar 10:1 nisbtind mbadil
edilirdi;
mant assalarnda 3 min rublad lan
mantlr yenidn qiymtlndirilmirdi (yni 1:1);
3 min rubldan 10 min rublad lan
mantlr 3:2 nisbtind yenidn qiymtlndirilirdi;
10 min rubldan artq lan mantlr 2:1
nisbtind yenidn qiymtlndirilirdi.
Lain 1947-ci il islahat SSR pul sisteminin
struturunu
v
emissiya
tnzimlnmsi
meanizmini lduu imi salad. Frq yalnz nda
idi i, ban biletlri ervn lind deyil, rubl
lind buralmaa balad.

42

..

Yni
slind
1947-ci
il
islahat
pul
dvriyysinin islahat deyildi, sadc laraq pulun,
il nvbd is nad pulun restrisiyas idi. slahat
fatii laraq ys itisasl zhmtelr zrb
vurdu, ni nlarn ymlar sasn nad pullarla
tmsil lunmudu.
1961-ci il pul islahatnn gediind rublun
fatii laraq denminasiyas ba verdi. Dvriyyd
lan pul nianlar 10:1 nisbtind mbadil edilirdi.
Eyni zamanda mallarn, btn nv glirlrin v
dm thhdlrinin v s. qiymti 10 df aa
salnd. Sz gedn pul islahat haqqnda mlumat
yalnz bu qdrdir, ni iqtisadi dbiyyatda nun
sbblri v ssial-iqtisadi nticlri dem lar i,
thlil lunmur.
Svet ttifaq 1991-ci ild squta uradqdan
snra Rusiya Federasiyasnn pul sistemi Mrzi
Ban (Rusiya Ban) haqqnda Federal Qanuna
uyun laraq faliyyt gstrir. Bu qanun pul
sisteminin hquqi saslarn myyn etmidir:
lmizd rsmi pul vahidi rubldur;
Rusiya Federasiyas razisind digr pul
vahidlrinin ttbiqi qadaandr;
rublun qzla nisbti qanunla myyn lunmamdr;
rublun arici pul vahidlrin nisbtn rsmi
ursu RF MB trfindn myyn lunur;
Rusiya Ban Rusiya Federasiyas
razisind
nad
pulun
emissiyasn
hyata
eirm, nun dvriyysini til etm v
dvriyydn
armaq
mstsna
hququna
malidir;

, ,

43

Rusiya Bannn btn ativlri il tmin

ediln banntlar v metal silr qanuni dm
qvvsin mali lan pul nvlridir;
bannt v silrin nmunlri Rusiya
Ban trfindn tsdiq edilir;
Rusiya razisind nad (banntlar v
silr) v nadsz (redit idarlrind lan
hesablarda vsaitlr lind) pullar faliyyt
gstrir;
nad pullar emissiya icazsi sasnda
dvriyyy
buralr.
Emissiya
icazsi
pul
banntlar v silrin ehtiyat fndlar hesabna
RF MB-y dvriyy assasn qvvtlndirm
hququ vern snddir.

44

..

4.

16.

. 17.
.
18.
.
19.

.
20.


.

, ,

45

16. Pul dvriyysi qanunlarnn

arateristias
Pul dvriyysi qanunu dvriyyd lan mt
tlsi, qiymtlrin sviyysi v pul dvriyysinin
srti arasnda iqtisadi qarlql asll ifad edir.
l df . Mars trfindn myyn ediln bu
laq ii nv aslln cmindn ibartdir:
tdavl vasitsi imi zruri lan pulun
miqdar il satlan mt v idmtlrin yeun
dyri arasnda birbaa asllq;
tdavl vasitsi imi zruri lan pulun
miqdar il pul dvriyysinin srti arasnda s
asllq.
Btn bunlar aada dsturla ifad etm
mmndr:
K

S
,
C

(1)
burada tdavl vasitsi imi zruri lan pulun
miqdarn;
S satlan mt v idmtlrin yeun
dyrini;
C
is
tdavl
vasitsi
imi
pulun
dvriyylrinin rta sayn gstrir.
Pulun dm vasitsi funsiyasn yerin
yetirmy balamas il(1) dsturu bir qdr
mrblir v dvriyydi pulun miqdarn
myyn edn qanun aada l dr:
K

(2)

S1 S 2 S 3 P
,
C

46

..

burada S1 - mt v idmtlrin yeun dyrini;

S2 - reditl satlm mtlrin yeun
dyrini;
S3 - hdlilr zr yeun dmlri;
P - qarlql surtd dyn dmlri
gstrir.
Bellil, dvriyy n zruri lan pulun
miqdarna bir sra amillr tsir edir:
istehsal raitindn asl lan v dvriyyd
lan mallarn miqdarna tsir edn amillr;
mallarn v idmtlrin qiymtlrinin
sviyysini myyn edn amillr;
pulun dvriyy srtin tsir edn amillr;
reditin iniaf sviyysin tsir edn
amillr;
nadsz hesablamalar sisteminin iniafna
tsir edn amillr.
Metal dvriyy zaman dvriyydi pulun
mumi miqdarnn avtmati laraq, pulun srvt
funsiyasnn myi il tnzimlndiyi aydndr,
yni pula tlbat azaldqda artq pul srvt
evrilirdi, pula tlbat artdqda is pulun geriy
an ba verirdi. Demli, dvriyyd lan pulun
miqdar hr zaman lazmi sviyyd salanrd.
Bundan lav, gr pul dvriyysin qzlla
dyidirilmmi banntlar v ya az pul
trfindn idmt gstrildid v buralm az
pulun miqdar dvriyy n zruri lan qzl pulun
zruri miqdarna brabr lduqda bel he bir
mnfi hal ba vermyc, yni az pul pul
nianlar, yni qzl pul rlunda layiqinc
edc.

, ,

47

Prblem yalnz zaman yarana bilr i, qeyrimhdud pul emissiyas pul dvriyysi qanununun
pzulmasna, pul dvriyysi anallarnn artq pul
nianlar il qdrindn artq dlmasna v bununla
da inflyasiyaya sbb lsun.

..

48

17. Pul tlsi

Pul tlsi pul-redit siyastinin balca
riyentirlrindn biridir. Pul dvriyysinin mhz bu
parametri
iqtisadi
artma,
qiymtlrin
dinamiasna,
mullua,
dm-hesablama
sisteminin fasilsiz faliyyt gstrmsin tsir
edir.
Pul tlsi nad v nadsz pul vsaitlrinin,
hminin digr dni vasitlrinin cmidir.
Tarin bir llrin pul sistemlri uzun
mddt pul tlsinin qzla thim edilmsin
saslanmdr. Qzln myyn miqdar pul vahidin
mvafiq idi v az pul sahiblri hmin pulu qzla
dyi bilrdilr. Qzln qiymtinin dinamias mumi
qiymt nyunturunda mstsna rl ynayr v
bununla da pul tlsin tsir edirdi. Pul dvriyysinin bu dyrli qaydasndan uzaqladqca mt
tlsi v maliyy-iqtiadi ativlr, lbtt, qzl da
dail lmaqla, pulun tminat qismind etmy
baladlar.
Pul tlsinin frmalamasnn bu amillri halhazrda qvvddir, lain nun frmalamasna
tsir
edn
mumi
amillr,
bhsiz,
mrblmidir.
RF MB arici llrin tcrbsini nzr
almaqla aada pul aqreqatlarnn haqq-hesabn
aparr:
M0 dvriyydi nad pul;
M1 = M0 + hquqi slrin haqq-hesab, cari
v
susi
hesablarnda
vsaitlr,
srta
irtlrinin vsaitlri, halinin banlarda tlbli
depzitlri.

, ,

49

M2 = M1 + halinin mant bannda

mddtli mantlri;
M3 = M2 + sertifiatlar v dvlt istiqrazlar.
Pul aqreqatlarnn tribi mtlif llrd
fqlidir. Beli, AB-da pul tlsinin myyn
edilmsi n drd pul aqreqatndan istifad
lunur, hm d nzr almaq lazmdr i, M2-y
REP-nun birgnl mliyyatlar zr qiymtli
azlar, pul bazarnn depzit hesablar, pul bazarnn qarlql fndlar daildir. M3- is M2-y lav
laraq
zinnin
qsamddtli
vesellri,
mmersiya banlar arasnda imzalanan girvu
geri alma haqqnda mddtli sazilr dail edilir.
Yapniya v Almaniyada , ngiltrd is be pul
aqreqat istifad lunur.
Btn pul aqreqatlar iyereriya sistemin
daildir: hr bir snra pul aqreqat vvlini z
tribin dail edir.
Pul aqreqatlar lividli drcsin gr birbirindn frqlnir. M0 pul aqreqat (nad pul) n
yus lividliy malidir, M1-in lividliyi M0-n
lividliyindn aa, M2-nin lividliyindn is
ysdir, ni tlbli mantlr mantinin
rizsi il na qaytarlmaldr, mddtli mantlr
is mant mddti rzind ban trfindn z
mqsdlri n istifad edil bilr v hmin
mddt baa atdqdan snra mantiy geri
qaytarlr.
Rusiyada pul tlsinin mstqil mpnenti
imi pul bazas edir. Pul bazasna
aadalar daildir: M0 + mmersiya banlarnn
assalarnda pul vsaitlri, banlarn mcburi
ehtiyatlar
v
nlarn
RF
MB-nin
mbir
hesablarnda vsaitlri. Bu pullar by lividliy
mali
lmaqla
yana
Mrzi
Bann
i
qabiliyytini, nun z hdlilrini yerin yetirm
imanlarn gstrir. Bzi iqtisadlar nlar gcl

50

..

pullar adlandrr, ni mumi pul tlsinin digr

nsrlrindn frqli laraq Mrzi Ban pullarn bu
ateqriyasna bilavasit nzart etm iqtidarndadr. Beli, ban mantlrinin miqdar v
mbli tc Mrzi Bann effetiv siyastindn
deyil, hminin investrlarn bu siyasti nec qbul
etmsindn, banlara etibar edib-etmmlrindn
asldr.
Pul tlsinin mtlif gstricilrinin istifad
edilmsi pul dvriyysinin vziyytinin thlilin
frqli ild yanamaa iman verir. Pul tlsi
hcminin dyimsi hm dvriyyd lan pul
tlsinin dyimsinin, hm d dvriyynin
srtlnmsinin nticsi la bilr.

, ,

51

18. Pul dvriyysinin srti

Pul dvriyysinin srti tdavl vasitsi v
dni vasitsi funsiyalarn yerin yetirn pulun
hrtinin intensivlmsinin gstricisidir. Bu
gstrici il rzind pul tlsi dvrlrinin sayn
ifad edir v hr bir dvr glirlrin rclnmsin
idmt edir. Bellil, P.Samuelsnun firinc, pul
dvriyysinin srti glir dvriyysinin srtini
gstrir. Maliyy sisteminin, vrdilrin, glcy
lan balarn dyimsindn v pul tlsinin
mtlif tilatlar v glirlri mtlif lan insan
qruplar arasnda bldrlmsindn asl laraq
pul dvriyysinin srti zaman edic dyiir1.
Bu gstricinin miyyt bamndan qiymtlndirilmsinin tin lduu aydndr, na gr d
nun hesablanmas n dlay mlumatlardan
istifad lunur.
arici dvltlrin sriyytind adtn ii
gstrici hesablanr:
1) glirlrin dvriyyd srtinin gstricisi:
UDM
----------------M1 v ya M2
2) pulun dm tdavlndi dvriyysinin
gstricisi:
cari ban hesablar zr
rlm vsaitlrin mbli
____________________________
pul tlsinin rta hcmi
1

. . .: , 1997.. 1. . 260.

52

..

Rusiyada
statistia
ii
tcrbsind
aadalar frqlndirirlr:
Pulun RF Mrzi Bannn idarlrinin assalarna
qaytarlma
srti = RF Mrzi Bannn
zinlrin dail lan pullarn miqdar / dvriyyd
lan pullarn rtailli hcmi.
Nad pul dvriyysind pullarn dvriyy
srti=dail lmalarn miqdar v nad pullarn
verilmsi / dvriyyd lan pullarn rta illi hcmi
bhsiz, pul dvriyysi srtinin dyimsi
mumiqtisadi, hminin mnetarist araterli
sayl amillrdn asldr.

, ,

53

19. nflyasiyann tzahr etmsinin

mahiyyti v frmalar
nflyasiya yalnz az pul dvriyysin as
lan fenmendir. Bu zaman dvriyy sahsi mt
dvriyysinin ehtiyaclar il mqayisd artq az
pul tlsi il dlur, az pul qiymtdn dr v
nticd mt v idmtlrin qiymti artr, pulun
alclq qabiliyyti aa dr. Yni, inflyasiya il
nvbd mt tlsinin adevat artm lmadan
pul dvriyysi anallarnn artq pul tlsi il dlmas nticsind ba verir.
nflyasiyann tzahr etmsinin aada
nvlrini frqlndirirlr:
1. Tzahr drcsin gr:
srnn inflyasiya qiymtlrin tdrici,
uzunmddtli artmas il ifad ediln inflyasiyadr,
bu zaman rta illi qiymt artmnn srti 5-10%
til edir;
aparaq inflyasiya qiymtlrin srayl
artmas il ifad lunan inflyasiyadr, bu zaman
rta illi qiymt artmnn srti 10%-dn 50%-d
til edir;
hiperinflyasiya qiymt artm srtinin
lduqca ys lduu inflyasiyadr, bu zaman
qiymt artm il rzind 100%-i eir (BVF
qiymtlrin
ay
rzind
50%
artmasn
hiperinflyasiya hesab edir).
2. Meydana glm sullarna gr:
inzibati inflyasiya inzibati qaydada idr
ediln qiymtlrin ml gtirdiyi inflyasiyadr;
rclr inflyasiyas istehsal amillrinin (
cmldn resurslarn) qiymtinin artmasnda zn

54

..

gstrn inflyasiyadr, nticd istehsal v

dvriyy rclri artr, nlarla birlid istehal ediln
mhsulun qiymti d artr;
tlb inflyasiyas tlbin tlifi stldiyi
zaman meydana an v, bhsiz, qiymtlrin
artmasna sbb lan inflyasiyadr;
tlif inflyasiyas istehsal resurslarnn
ifayt qdr istifad lunmamas raitind
istehsal rclrinin artmas il rtldirilmi
qiymt artmnda tzahr edn inflyasiyadr;
idal ediln inflyasiya arici amillrin
tsiri, msln, ly hddn artq arici valyuta
an v idal qiymtlrinin artmas nticsind
yaranan inflyasiyadr;
redit inflyasiyas sn drc gcl redit
espansiyas nticsind yaranan inflyasiyadr.
3. Tzahr frmalarna gr inflyasiyann
aada nvlrini frqlndirirlr:
aq inflyasiya, yni istehla mallar v
istehsal resurslarnn qiymtlrinin srbst (aq)
ild artmas hesabna yaranan inflyasiyadr;
gizli (buq) inflyasiya dvltin qiymtlri
vvli sviyyd salamaq chdi il mayit
ediln mt defisiti nticsind meydana gln
inflyasiyadr. Bu zaman mallarn aq bazarlardan
gizli, qara bazarlara an ba verir v nticd
qiymtlr artr.
nflyasiyann yaranmasna sbb lan amillrin
luuna bamayaraq, nlarn sas qrupunu
frqlndirirlr.
rclr inflyasiyas. Bu nv inflyasiya
istehsal resurslar v amillrinin qiymtlrinin
artmasnda zn gstrir, nticd istehsal v

, ,

55

dvriyy
rclri,
hminin
istehsal
ediln
mhsulun qiymti artr. Resurslarn qiymtlrinin
artmasnn sbbi imi, bir qayda laraq, dnya resurs qiymtlrinin dyimsi v yerli valyuta
ursunun aa dmsi edir. nret mala
iln rclrin artmas z nvbsind digr
mallarn qiymtlrinin dyimsin tsir edir, ni
bahalam mallar ld etm n z malnn da
qiymtini qaldrmalsan.
Mtlif llrd inflyasiyann bu nvlrinin
yaranma sbblri il nvbd iqtisadi iniaf
fazasndan, lnin dnya bazarnda tutduu
yerdn, nret ldi istehsal raitindn
asldr. Rqabtdavamlln sviyysi ys
lduu llrd hiperinflyasiya rclr inflyasiyasnn nticsi imi, bir qayda laraq, tzahr etmir,
ni
rqabt
qiymt
artm
n
tbii
mhdudiyyt rlunu ynayr. Bir d i, rqabt
artdqca,
hiperinflyasiyann
meydana
glm
ehtimal azalr.
Tlb inflyasiyas. nflyasiyann bu nv el
bir iqtisadi vziyytd tzahr edir i, bu zaman
mt v idmtlrin real hcminin artmas
halinin v mssislrin mumi pul glirlrinin
artmndan geri qalr. nflyasiyann bu nv, bir
qayda laraq, daha tam mulluq raitind
mahid edilir. Bu zaman tlbin dvltin
rclrinin almas, yaud sahibarlarn mt
v idmtlr lan tlbatnn genilnmsi
hesabna artmas hmiyyt damr.
Tlif inflyasiyas. nflyasiyann bu nv
istehsal resurslarnn tam istifad lunmamas
raitind istehsal rclrinin eyli drcd

56

..

artmas nticsind qiymtlrin qalmasn bildirir,

buna misal laraq mssislr trfindn nlara
msus sas fndlarn irimiqyasl mdernldirilmsini gstrm lar. mumi tlbin azalmas
raitind qiymt artmnn mahid edildiyi
inflyasiyann bu nvn dnya tcrbsind ifayt
qdr tez-tez rast glinir. Lain inflyasiyann bu
nvn digr amillr d tsir ed bilr. nflyasiya
nzriyysin gr, bu cr qiymt artm sasn
mhsulun bir vahidinin istehsalna iln rclrin
artmasna gtirib aran amillrl izah lunur, yni
bu vziyytd qiymtlrin qalmasna tlb deyil,
rclr sbb lur. Tcrbd bzn el bir
vziyyt yaranr i, eyni zamanda hm tlb
inflyasiyas, hm d tlif inflyasiyas meydana
glir. Hm glirlrin, hm d rclrin artmasnn
balca sbbi imi, bir qayda laraq, inhisarlar
dvlti, hmarlar ittifaqlarn, firmalar gstrm
lar.
Dvlt bdcsinin sirinin artmas da
inflyasiyann artmasna tsir edir, bamayaraq i,
dvlt
bzn
bdc
sirinin
emissiyasz
maliyyldirilmsi mnbyindn d istifad edir.
Lain tcrb gstrir i, bu vziyytd sadc
laraq tir salnm emissiya ba verir, ni tplanm dvlt brcu nsuz da dnilmlidir.
nflyasiya lnin iqtisadi v ssial iniafna,
bhsiz, sn drc mnfi tsir gstrir. nflyasiya
amillri il mbariz aparmaq mqsdi il dvlt
iqtisadiyyatn dvlt trfindn tnzimlnmsin
ynlmi tdbirlr mplesini, yni znn
antiinflyasiya siyastini hyata eirir.

, ,

57

nflyasiya amillrinin qarlql tsirin cavab

laraq antiinflyasiya siyastinin ii sas istiqamti
frmalamdr deflyasiya siyasti v glirlr
siyasti.
Deflyasiya
siyasti
dvlt
rclrini
azaltmaq, yenidn maliyyldirm drcsini
artrmaq, vergi yn arladrmaq, pul tlsini
mhdudladrmaq ylu il pul-redit v vergi
meanizmlri vasitsil pula lan tlbatn
mhdudladrlmas metdlarn znd birldirir.
Deflyasiya siyastinin susiyyti iqtisadi artmn
ziflmsind v iqtisadiyyatda bhran hallarnn
yaranmasndadr.
Glirlr siyasti qiymtlrin v m
haqqnn tam dndurulmas v ya nlarn artm
hdlrinin myyn edilmsi ylu il qiymtlr v
m haqqna paralel nzarti nzrd tutur.
Antiinflyasiya siyastinin variantlar ldi
vziyytdn v nret dvrd cmiyytd
mvcud lan priritetlrdn asl laraq seilir. gr
mqsd iqtisadi artm dayandrmaqdan ibart
idis, zaman deflyasiya siyasti hyata eirilirdi,
iqtisadi artm stimulladrmaq mqsdi gdldd
is glirlr siyastin stnl verilirdi. Mqsd
nyin bahasna lursa-lursan inflyasiyann qarsn almaqdan ibart lduqda is paralel laraq
antiinflyasiya siyastinin hr ii metdundan
istifad edilirdi.

58

..

20. Rusiyada inflyasiyann tzahr

etmsinin sbb v susiyytlri
Rusiya iqtisadiyyatnda inflyasiya prseslri
hl 60-c illrin vvllrind balam v ssialist
(inzibati-amirli) ictimai istehsalnn smrliliyinin
aa lmas il bal lmudur. Lain inflyasiya
uzun mddt rzind (1992-ci ild) gizli (buq)
arater dayrd v yalnz mt defisitind v
qiymtlr arasnda sin frqd tzahr edirdi.
Rusiyada aar inflyasiya partlay 1992-ci ilin yanvarnda, dvltin btn qiymtlr zrind (eneri
dayclar v rzan qiymtlrindn savay)
nzartin sn qyulduqdan snra ba verdi.
Rusiyada inflyasiyann balca qeyri-pul
amillri aadalardr:
inzibati-amirli tsrrfat sisteminin
bhran;
istehsalatn msrfli arater damas;
m mhsuldarlnn aa sviyyd
lmas;
mhsulun eyfiyytinin aa lmas v
rqabt davam gtirmmsi.
Rusiyada inflyasiyann balca pul amillri
aadalardr:
Rusiya iqtisadiyyatnn inhisarlamas
raitind qiymtlrin liberallamas;
dvlt bdcsinin daima sirli lmas;
banlarn redit espansiyas;
ld pul tdavlnn dllarladrlmas;

, ,

59

ldi qeyri-sabit iqtisadi v siyasi

vziyytl laqdar apitallarn ldn nara
amas;

imali
Qafqazda
aparlan
hrbi
mliyyatlarla laqdar hrbi rclrin artmas.
Rusiya iqtisadiyyatnda inflyasiya prsesinin
spesifi susiyytlrini nzr alaraq, smrli
antiinflyasiya siyastinin hyata eirilmsin
susi yanamaq lazmdr. Buraya aada
tdbirlri aid etm lar:
- dvltin ppulist deyil, real maliyy
siyastinin ilnib hazrlanmas;
- l iqtisadiyyatnn iniafna dair dvlt
prqramlarnn ilnib hazrlanmas v hyata
eirilmsi;
- srt v ardcl antiinhisar siyastinin
aparlmas;
- milli valyutann byannam lind deyil
real laraq mhmlndirilmsi;
- dvltin z funsiyalarn tam hcmd v
ldi iqtisadi vziyytin iman verdiyi hcmd
ssial prqramlar yerin yetirmsin saslanan
balansladrlm bdc siyasti;
- trpaq zrind susi mliyyt haqqnda
qanunun qbul edilmsi v trpan hqiqtn
maliyy dvriyysin dail edilmsi;
- dvltin hquqi v fizii slr
qarsnda brc hdlilri zr tam v rtsiz
msuliyyti raitind dvlt qiymtli azlar
bazarnn yaradlmas;
- ld smrli ild faliyyt gstrn
paraban sisteminin yaradlmas;

60

..

- vergilrin ucuzluu prinsipin v vergi

sisteminin tnzimlyici rluna susi diqqt
yetirml vergi sisteminin tmilldirilmsi;
- inflyasiya idalnn dayandrlmas n
rait yaradlmas.
bhsiz, bu tdbirlrin hyata eirilmsi
n myyn vat lazmdr, lain hmin tdbirlr
nticsind Rusiyann pul vahidi mhmlnc
v btvld lnin pul sistemi sabitlc.

, ,

5.
21.
.
22.

. 23.


. 24.

.
25.



.

61

62

..

21. Pul sistemlrinin tiplri

Pul sistemi - ld tarin frmalam v
milli
qanunvericilid
tsbit
edilmi
pul
dvriyysinin tili frmasdr. nun trib hisssi
lan milli valyuta sistemi eyni zamanda nisbtn
mstqildir.
Pul sistemlri XVI-XVII srlrd Avrpada
dvlt haimiyytinin mhmlndiyi v milli
bazarlarn frmalad dvrd yaransa da, nlarn
ayr-ayr nsrlri daha vvli tarii dvrd
meydana glmidir.
Pulun
hans
frmada
faliyyt
gstrmsindn (mumi evivalent lan mt,
yaud dyr ls imi) asl laraq pul
sistemlrinin ii nvn frqlndirirlr:
pul mtsinin bilavasit dvriyyd
lduu v pulun btn funsiyalarn yerin
yetirdiyi, redit pulun is qzla dyidirildiyi metal
dvriyy sistemi;
qzl v gmn nlarla mbadil
edilmyn redit v az pul trfindn
dvriyydn sdrld pul nianlarnn dvriyysi
sistemi.
nret ld mumi evivalent imi qbul
edilmi metaldan v pul dvriyysi bazasndan asl
laraq
bimetallizmi
v
mnmetallizmi
frqlndirirlr.
Bimetallizm el bir pul sistemidir i, burada
ii ncib metal (adtn qzl v gm) qanunverici
qaydada mumi evivalent fusiyasn yerin yetirir
v hr ii metaldan srbst surtd si silmsi
v nlarn qeyri-mhdud dvriyysi nzrd tutulur.

, ,

63

Bimetallizmin nv mvcuddur:
- paralel valyuta sistemind qzl v gm
silrin
nisbti
rtbii
surtd
bazarda
myyn edilir;
- iili valyuta sistemind qzl v gm
silrin nisbti mtlif amillrdn (metallara
lan tlbat, ldi iqtisadi v siyasi vziyyt)
asl laraq dvlt trfindn myyn edilir;
- asayan valyuta sistemind qzl v
gm silr qeyri-brabr sasda qanuni
dm vasitlri imi faliyyt gstrirdi, ni
qzl silrin srbst surtd zrb edilmsindn
asl laraq gm silrin silmsi qapal
qaydada hyata eirilirdi. Yni gm pula nisbtn qzln dvriyysi daha srbstdir.
Bimetallizm XVI-XVII srlrd, bzi Qrbi
Avrpa llrind is XIX srd geni yaylmd.
Lain bimetallizm pul sistemi ziddiyytli v
qeyri-sabit idi. Bu sistem mt tsrrfat
iniafnn tlblrin uyun deyildi, ni dyr
ls imi eyni zamanda ii metaldan (qzl v
gm) istifad lunmas bu, pul funsiyasnn
tbitin ziddir. mumi dyr ls funsiyasn
yalnz bir mt yerin yetir bilr. Bundan lav,
dvlt trfindn qzlla gm arasnda qti dyr
nisbtinin myyn edilmsi nlarn bazar dyrin
uyun deyildi.
mt tsrrfatnn iniaf sabit pulun,
vahid mumi evivalentin mvcudluunu tlb
edirdi, na gr d bimetallizm z yerini
mnmetallizm verdi.
Mnmetallizm el bir pul sistemidir i,
burada bir pul metal (qzl v ya gm) mumi

64

..

evivalent v pul dvriyysinin sas imi edir,

dvriyyd lan silr v dyr nianlar is qzl
v ya gml dyidirilir.
Gm
mnmetallizm
saslanan
pul
sistemlri tari mlumdur (msln, 1843-1852-ci
illrd Rusiyada), lain dalt namin qeyd etm
lazmdr i, qzl mnmetallizmi hr halda dnyada
daha yaylmdr.

, ,

65

22. Qzl mnmetallizmin saslanan

pul
sistemlrinin nvlri v struturu
Pul nianlarnn dvriyy araterindn v
qzla mbadil edilmsindn asl laraq pul
nzriyysind qzl mnmetallizmin nvn
frqlndirirlr: qzl si, qzl l v qzl deviza
standartlar.
Birinci Dnya mharibsind (1914-1918-ci
illr) dnyada qzl mnmetallizmi qzl si
standart lind mvcud idi, nun sciyyvi
chtlri aadalar idi:
mt qiymtlri qzlla hesablanrd;
pulun btn funsiyalarn yerin yetirn
tamdyrli
qzl
silr
lnin
daili
dvriyysind idi;
qzln tribi myyn edilml qeyrirsmi slr n qzl silrin srbst surtd
zrb edilmsi;
dvriyyd lan pul nianlar srbst
surtd
v
mhdudiyytsiz
qzl
silr
dyidirilir;
- qzln srbst surtd idal v irac,
hminin
azad
qzl
bazarlarnn
faliyyt
gstrmsi.
Btn bunlar pul sisteminin nisbi sabitliyini v
elastiliyini tmin edirdi. Bununla bel, qzl si
standartnn faliyyt gstrmsi mrzi banlarn
myyn qdr qzl ehtiyatlarna mali lmalarn
tlb edirdi. Hmin ehtiyatlar silrin srbst
surtd qzla dyidirilmsini tmin etml si
dvriyysinin ehtiyat rlunda edirdi.

66

..

Hrbi rclrin eyli artrlmasn tlb edn

Birinci Dnya mharibsi sr dvltlrin bdc
sirinin artmas v qzl si standartnn lv
edilmsi il nticlndi.
Birinci Dnya mharibsindn snra he bir
iniaf etmi dvlt qzl si standartna qayda
bilmdi.
Mharibdn
snra
iqtisadiyyat
raitind 20-ci illrd bir sra llrd qzl l
standart myyn edildi. Qzl si standartndan
frqli laraq qzl l standartnn susiyytlri
aadalardr:
qzl silr dvriyydn arlm v
srbst surtd zrb edilmir;
banntlar v digr tam dyri lmayan
pullar yalnz isi 12,5 q lan qzl llr
dyidirilir;
bana ifayt qdr iri pul mblinin
tqdim edilmsi zruridir.
Bundan lav, sr llrd tam dyri
lmayan pullarn qzla dyidirilmsi prsesi, htta
bel bir si ild d brpa edilmdi, bunun
vzin is redit pullarn arici valyuta il
mbadilsi, yni qzl valyuta v ya qzl deviza
standart ttbiq edilirdi. Qzl deviza standart n
aadalar sciyyvidir:
qzl silr srbst dvr etmir v srbst
surtd zrb edilmir;
tam dyri lmayan pullarn qzla mbadil
edilmsi qzl l standartl llrin variant zr
mbadil myi il hyata eirilir;
qzl deviza standartl llrin pul
vahidlrinin qzlla laqsi vasitli arater dayr.

, ,

67

Qzl l v qzl deviza standartlar

azaldlm qzl si standart lind lsa da,
iqtisadi bamdan iniaf etmi llr mhz
nlarn saysind Birinci Dnya mharibsindn
snra z pul sistemlrinin mhmliyini tez bir
zamanda brpa ed bildilr.
Qzl
standartn
azaldlm
frmalarnn
mr uzun lmad. Dnya iqtisadi bhran (19291933-c illr) nticsind qzl mnmetallizminin
btn frmalar lv edildi v qzla mbadil
edilmyn v qzlla tmin lunmayan redit v
az pullar sistemi brqrar ldu. inci Dnya
mharibsi rfsind he bir ld (AB-dan
savay) banntlar qzla mbadil edilmirdi. ABda is mbadil yalnz arici dvltlrin rsmi
rqanlar n hyata eirilirdi.
30-cu
illrin
rtalarndan
etibarn
rdalanmayan redit pul nianlarnn dvriyysin
saslanan pul sistemlri faliyyt gstrmy
balayr, nlar n aadalar sciyyvidir:
qzln hm daili, hm d arici
dvriyydn sdrlb arlmas v qzln
ehtiyatlarda tplanmas;
lain qzl srvt ml gtirm
funsiyasn yerin yetirmy davam edir;
nad v nadsz pul nianlarnn bural
banlarn redit mliyyatlar sasnda hyata
eirilir;
nadsz pul dvriyysinin iniaf v nad
pul dvriyysinin salanlmas;
dvlt trfindn pul-redit tnzimlnmsi
meanizminin yaradlmas v iniaf etdirilmsi.

68

..

inci Dnya mharibsindn snra dnyada

Brettn-Vuds pul sistemi yarand. Bu sistem hquqi
chtdn BMT-nin 1944-c ild Brettn-Vuds
hrind
(AB)
eirilmi
valyuta-maliyy
nfransnda
rsmildirilmidir.
nun
sas
susiyytlri aadalardan ibart idi:
qzl llr v srvtin mumi
mcssmsi arasnda qti hesablamalar vasitsi
lmaa davam etdiyi drcd dnya pulu
funsiyasn yerin yetirirdi;
beynlalq dvriyyd beynlalq dm
vasitlri qismind qzlla yana AB-n milli pul
vahidi lan dllardan da istifad edilirdi;
ehtiyat valyutalar digr llrin mrzi
banlar v humt idarlri trfindn 1934-c
ild rsmn myyn lunmu nisbt zr
(tribind 31,1 qram alis qzl lan trya unsiyas
n 35 dllar) AB zindarlnda qzla
mbadil edil bilrdi;
azad bazarlarda qzln qiymti rsmi qiymt
sasnda yaranrd v 1968-ci ild hmin
qiymtdn uzaqlamrd;
valyutalarn bir-birin brabr tutulmas v
nlarn qarlql surtd mbadil edilmsi BVF
zvlri lan llr trfindn rsmn razladrlan
v qzl v AB dllar il ifad ediln valyuta
paritetlri sasnda hyata eirilirdi;
valyutalarn bazar urslar bu valyutalarn
tsbit edilmi dllar paritetlrindn 1%-dn artq
uzaqlamamal idi, yni btn valyutalar qti
surtd dllara bal idi;

, ,

69

llrin
valyuta
mnasibtlrinin
dvltlraras tnzimlnmsi BVF trfindn hyata
eirilirdi;
ayr-ayr valyutalarn bhrann yumaltmaq
mqsdil dvltlr zruri hallarda bir-birin
qarlql yardm gstrirdi.
Bellil, Brettn-Vuds valyuta sistemi dvltlraras qzl deviza (mahiyyt etibaril is qzl
dllar standart) standart sistemi idi.
70-ci illrd AB-n qzl ehtiyatlarnn
azalmas nticsind lnin arici bazarda
mvqelrinin ziflmsi il laqdar dllarn btn
pul vahidlrinin dyr etalnu imi istifad
edilmsin saslanan dnya pul sistemi iflasa
urad.
Brettn-Vuds valyuta sistemi 70-ci illrin
vvllrind daldqdan snra qzl standartn
brpa etm chdlri uursuzluqla nticlndi.
Brettn-Vuds pul sistemini BVF zv lan
llrin 1976-c ild inqstnda (Yamaya adas)
baladqlar Sazil rsmildirilmi Yamaya pul
sistemi vz etdi. Yeni pul sisteminin susiyytlri
aadalardr:
SDR (susi iqtibas hquqlar) BVF-d
dnya puluna evrildi, nlar beynlalq hesablama
vahidi rlunu ynamaa balad;
AB dllar beynlalq hesablamalarda v
digr llrin valyuta ehtiyatlarnda z hmiyyti
qruyub salad;
qzl hquqi chtdn pul funsiyasn itirdi;
qzl dvltin ehtiyat imi qald v digr
llrin balca pul vahidlrinin ld edilmsi n
istifad edilir.

70

..

, ,

71

23. Snaye bamndan iniaf etmi

llrin pul sistemi
Pul sistemi digr sistemlr imi bir sra elementlrdn
ibartdir
i,
nlarn
arasnda
aadalar frqlndirirlr:
pul hesab vahidi imi pul vahidi;
qiymtlr miqyas;
dvriyyd lan v qanuni dm vasitsi
rlunda edn pul nvlri;
dvriyyy buralm pul nianlarnn
emissiya qaydas v tminat arateri;
pul dvriyysini tnzimlm metdlar.
Snaye bamndan iniaf etit llrin pul
sistemini tsvir etm n nun tribin dail
lan nsrlri trafl arateriz ed:
Pul vahidi - qanunla myyn ediln, btn
mtlrin qiymtlrini tutudurmaq v ifad
etm n istifad lunan pul niandr. Pul vahidi
daha rda, prprsinal hisslr blnr. sr
llrd nluq blg sistemi faliyyt gstrir (1
dllar = 100 sent; 1 funt sterlinq = 100 pens v s.).
Pul vahidinin ad adtn tarin meydana
glir, lain bzi hallarda dvlt pul vahidin yeni ad
ver bilr.
Qiymtlr miqyas - dyrin pul vahidlri il
ifad vasitsi, pulun tenii funsiyasdr. Pul
mtsinin metaln - pulun btn funsiyalarn
yerin
yetirdiyi
metal
dvriyy
zamannda
qiymtlr miqyas pul metalnn ld pul vahidi
v ya nun tam blnn hisslri imi qbul
edilmi i miqdar imi edirdi.

72

..

redit
pulun
qzla
dyidirilmsi
dayandrldqdan snra rsmi qiymtlr miqyas z
iqtisadi mzmununu itirdi v 1976-1978-ci illrd
hyata eirilmi yeni valyuta islahat (Yamaya
sazii) nticsind qzln rsmi qiymti v pul
vahidlrinin qzl tribi mumiyytl lv edildi.
Hal-hazrda qiymtlr miqyas rtbii laraq
frmalaaraq
mtlrin
dyrlrinin
qiymt
vasitsil tutudurulmas n istifad edilir.
Pul
nianlarnn
nvlri.
Hal-hazrda
dnyann he bir lsind metal dvriyy
sisteminin lmamas il laqdar pul nianlarnn
balca nvlri imi aadalar edir: redit
ban biletlri (banntlar), dvlt az pullar
(zin biletlri) v rda pul. Bunlar ld qanuni
dm vasitlridir.
Ban biletlri (banntlar) mrzi banlar
trfindn dvriyyy buralan pul nianlarnn
nv, qanuni dm vasitsidir.
Banntlar dqiq myyn edilmi dyr
malidir:
AB-da 1, 2, 5, 10, 20, 50, 100 dllarlq
banntlar dvriyyddir;
By Britaniyada 1, 5. 10, 20 funt sterlinq
dyrind lan banntlar dvriyyddir;
Fransada 10, 50, 100, 500 fran dyrind
lan banntlar dvriyyddir.
zin biletlri bdc sirinin dnilmsi
n bilavasit dvlt maliyy nazirliyi v ya
susi dvlt maliyy rqan trfindn buralan
az puldur. Ban biletlrindn frqli laraq zin
biletlri he vat qiymtli metallarla tmin
edilmmi v qzl v ya gml mbadil

, ,

73

edilmmidir. Qzl standart lv edildidn snra

zin biletlri il banntlar arasnda frq
dem lar i, silindi.
rda pul qanunla myyn lunmu i
tribin v frmaya mali lan metal lsidir.
AB-da 1 dllar, 50, 25, 10, 1 sent dyrind
lan
gm-mis
v
miss-niel
silr
dvriyyddir.
By Britaniyada 1 funt sterlinq, 50, 10, 5, 2
pens,
1
v
penni
dyrind
silr
dvriyyddir. 2 v 1 illinq dyrind lan hn
silr d dvriyyddir. nlar z dyrin gr
yeni 10 v 5 pens uyundur. Silr rda pul
rlunu ynayr v istniln ii bazarl etmy
iman verir.
Emissiya sistemi qzla rdalanmayan redit
v az pul nianlarnn qanunvericilil myyn
edilmi bural v dvriyy qaydasdr.
Tarin
emissiya
mliyyatlar
mtlif
dvltlrd
aadalar
trfindn
hyata
eirilirdi:
nad pul dvriyysinin eyli hisssini til
edn banntlar buramaq mstsna hququna
mali lan mrzi (emissiya) ban;
rda upyural az pul nianlarn
buraan zindarlq.
Hal-hazrda ld pul dvriyysini til
edn v nun vziyytin gr cavabdeh lan
emissiya
banlar
qzla
rdalanmayan
pul
nianlarnn nvndn asl lmayaraq nlarn
emissiyasn hyata eirir.
Ban biletlrinin emissiyas mmersiya
banlarnn
reditlmsi
prsesind,
arici

74

..

valyutann v dvlt qiymtli azlarnn alnmas

il bal mliyyatlar prsesind lnin emissiya
ban trfindn hyata eirilir.
qtisadi bamdan iniaf etmi llrd pul
dvriyysinin
95%-dn
unu
nadsz
hesablamalar til edir. na gr d dvriyyd
lan pul tlsinin artmas banntlarn emissiyas
hesabna deyil, sasn depzit-e sisteminin
hesabna, yni mmersiya banlarnn emissiya
ban trfindn reditlmsi prsesind ba verir.
Pul tnzimlnmsi - pulun miqdarnn
iqtisadi iniafn byetiv tlbatna uyunluunun
ld
lunmasna ynlmi
dvlt
tdbirlri
mplesidir. 70-ci illrd snaye bamndan
iniaf etmi bir llrd targetlm ttbiq
edildi. Bu, dvriyyd lan pul tlsinin artmnn
tnzimlnmsind mqsdli riyentirlrin myyn
edilmsi demdir. Mrzi banlar z siyastind
hmin riyentirlri rhbr tutur.
Bellil, snaye bamndan iniaf etmi
llrin masir pul sistemlrinin sciyyvi
chtlri aadalardr:
rsmi qzl tribinin v banntlarn qzla
srbst ild rdalanmasnn lv edilmsi, yni
qzln demnetarizasiyas;
qzla rdalanmayan redit pullara eid;
banntlarn yalnz tsrrfatn banlar
trfindn reditlmsi qaydas zr deyil,
hminin eyli drcd dvltin rclrinin
dnilmsi n dvriyyy buralmas;
pul dvriyysind nadsz tdavln
stnl til etmsi;

, ,

pul dvriyysinin dvlt

tnzimlnmsinin gclndirilmsi.

75
trfindn

76

..

24. nzibati-amirli iqtisadiyyatnn pul

sistemi
nzibati-amirli iqtisadiyyatnn pul sistemi
1922-1924-c illrin pul islahat zaman frmalad.
lnin (SSR) pul sisteminin btn elementlri
qanunverici qaydada myyn edildi:
ervn v ya 10 rubl lnin pul vahidi
ldu;
ervnun qzl tribi alis qzln 1 misqal
78,24 hisssi hcmind myyn edildi v bu,
inqilabdan vvli n rublluq qzl sinin qzl
tribin brabr idi;
SSR Dvlt Banna ervnlar ban
biletlri imi buramaq mstsna hququ verildi;
ervnlarn emissiyas alq tsrrfatnn
qsamddtli reditlmsi zaman SSR Dvlt
Ban trfindn hyata eirilirdi;
ervnlarla veriln ban ssudalar, bir
qayda laraq, mmersiya vesellrini vz edirdi,
na gr d nlarn emissiyas tsrrfat
dvriyysinin dm Vasitlrin lan tlbat il
mhdudlard;
ervnlarn qzla nisbtn sabitliyinin
salanlmas
n
dvlt
mlum
hdlr
rivsind ervnlarn si v l lind
lan qzlla v sabit arici valyuta il mbadil
edilmsin yl verirdi;
ban biletlri (ervnlar) yalnz frmasna
gr deyil, hminin mahiyyt etibaril redit pulu
idi, ni nlarn emissiyas tc tsrrfat
dvriyysinin tlbat il deyil, hminin SSR

, ,

77

Dvlt Bannn balansnda lan srvtlrl

mhdudlard.
1924-c ilin vvllrind ld zin
biletlrinin bural balad, lain 1925-ci ild
zin biletlrinin emissiyas hququnun SSR
Dvlt Banna verilmsi il laqdar yalnz metal
sinin emissiyas z zin araterini qruyub
salad.
30-cu illrd yaranm pul sistemi bzi czi
dyiililrl SSR-nin squtunad, yni 1991-ci
ild fatii laraq mvcud ldu.
alq
tsrrfatnn
ciddi
surtd
mrzldirilmsi v planl ild idar edilmsi
raitind pul dvriyysi anlay yalnz nad pulun
dvriyysi il laqlndirilirdi. Planl ild qiymt
qyma raitind pul dvriyysi qanununun
pzulmasnn iqtisadi v ssial nticlri zn
mhz bu sahd daha tez v daha gcl gstrdi.
Nad pul tlsin nzart nun miqdarnn
v artm templrinin birbaa planladrlmas sulu
il hyata eirilirdi. Bel i, SSR Dvlt Bannn
assa plannn trtib edilmsi ylu il hm
btvld l, hm d reginlar zr alq
tsrrfatnn nad pula lan tlbat myyn
edilirdi.
assa plannda nzrd tutulan dvrn vvli
v snu n dvriyyd lan nad pulun miqdar
myyn edilirdi v bunun nticsind emissiyann
v ya pulun dvriyydn arlmasnn miqdarn
myyn etm mmn ldu.
Nzrd tutulan dvrd nad pulun mt v
idmtlrl tminat drcsi halinin pul glirlri

78

..

v rclri balansnn myi il myyn edilirdi,

bu balansn frmalamas nad pulun hrti il
bal idi. Lain ld nad pul dvriyysinin
planladrlmas
v
tnzimlnmsi
mrb
sistemin znn ciddi surtd mrzldirilmsin
v gstriln planlarn yerin yetirilmsin ciddi
nzart bamayaraq, mmml deyildi. ni
ld dvriyyd lan nad pulun miqdar v
nun mt-maddi tminat arasnda daima by
uyunsuzluq hiss edilirdi v nticd mt defisiti
meydana glir v istehla bazarnda qiymtlr
daima artrd.

25. Rusiya Federasiyasnda pul

sisteminin vziyyti v iniaf
perspetivlri
Rusiyada
pul
sisteminin
faliyyt
gstrmsinin hquqi saslar Rusiya Federasiyas
Mrzi Ban (Rusiya Ban) haqqnda 26 aprel
1995-ci il tarili Federal Qanunla myyn
edilmidir:
lmizd rsmi pul vahidi rubldur;
Rusiya Ban nad pulun emissiyas, RF
razisind
nun
dvriyysinin
tili
v
dvriyydn
arlmas
mstsna
hququna
malidir, Rusiya Ban ld nrmal iqtisadi
faliyytin salanmas mqsdil pul dvriyysinin
vziyytin gr msuliyyt dayr;
rublla qzl v ya digr qiymtli metallar
arasnda nisbt Qanunla myyn edilmmidir,

, ,

79

arici pul vahidlrin mnasibtd rublun ursu is

RF MB trfindn myyn edilir;
Rusiya Bannn btn ativlri il,
cmldn qzl ehtiyat, dvlt qiymtli azlar,
redit mssislrinin RF MB-nin hesablarnda lan
ehtiyatlar il tmin ediln banntlar v metal
silr qanuni dm qvvsin mali lan pul
nvlridir;
bannt v silrin nmunlri Rusiya
Ban trfindn tsdiq edilir;
Rusiyada nad v nadsz pullar faliyyt
gstrir.
RF razisind nad pul dvriyysini til
etm mqsdil Rusiya Bannn zrin aada
vziflr qyulmudur:
istehsaln prqnzladrlmas v tili,
banntlarn
v
silrin
danmas
v
salanmas, hminin nlarn ehtiyat fndlarnn
yaradlmas;
redit idarlri n nad pullarn
salanma, danma v inassasiya qaydalarnn
myyn edilmsi;
pul nianlarnn dm qabiliyyti
lamtlrinin v rlanm bannt v silrin
vz etm, hminin lv etm qaydasnn
myyn edilmsi;
alq tsrrfatnda assa mliyyatlarnn
aparlmas qaydalarnn ilnib hazrlanmas v
tsdiq edilmsi.
1997-ci ildn etibarn Rusiya Ban Rusiya
Federasiyas razisindi redit tilatlarnda
assa
mliyyatlarnn
aparlmas
qaydas
haqqnda sasnamni ttbiq edir.

80

..

RF humti RF MB il birlid iqtisadi

siyastin, cmldn pul v redit siyastinin sas
istiqamtlrini myyn edir. Mrzi Ban
trfindn iqtisadiyyatn pul-redit tnzimlnmsi
bazar iqtisadiyyatnda qbul edilmi vasitlr ylu
il hyata eirilir: mmersiya banlarnn
reditlr zr faiz drclrinin, ehtiyat tlblrinin
dyidirilmsi v aq bazarda mliyyatlarn
aparlmas. Mrzi Ban pul tlsinin miqdarn
v artm tempini tnzimlyir.
Emissiya-assa
tnzimlnmsinin
hyata
eirilmsi, redit tilatlarna, hminin mssis
v tilatlara assa idmtinin gstrilmsi n
Mrzi Bann ba razi idarlrind, hesablamaassa mrzlrind nad pullarn qbulu v
verilmsi zr dvriyy assalar v pul biletlri v
silrin ehtiyat fndlar mvcuddur.
Pul
biletlri
v
silrin
ehtiyat
fndlar dvriyyy buralmayan pul biletlri v
silrin Mrzi Bann anbarlarnda lan
ehtiyatlardr. Bu fndlar Mrzi Bann srncam
il yaradlr. Mrzi Ban dvriyy assasnn
miqdarn, nad pul dvriyysinin hcmini, salama
raitini v s. nzr alaraq, hmin fndlarn
hcmini myyn edir.
mmersiya banlar mliyyat assalarna
mali
lduundan
burada
bel
fndlarn
yaradlmas nzrd tutulmayb. 1 iyun 1997-ci il
taridn etibarn hquqi slrin tilati-hquqi
frmasndan asl lmayaraq nlarn hesablarnda,
hminin vtndalarn mantlrinin saland
hesablarda lan pullarn vatl-vatnda verilmsini
tmin etm mqsdi il mmersiya banlar

, ,

81

n gnn snunda mliyyat assasnda nad

pulun yl veriln minimal qalq limiti myyn
lunmudur.

6.
:
,

26.

.
27.
. 28.

.
29.

. 30.


.

82

..

26. Ssuda apitallar bazarnn

mahiyyti v taml
qtisadi nzriyyd ssuda apitalna nnvi
laraq myyn haqq mqabilind qaytarmaq rti
il faiz lind mvqqti istifady veriln pul
vsaitlrinin
mcmusu
imi
balr.
Ssuda
apitalnn mahiyytini myyn etm n nu
snaye v ticart apitallarndan frqlndirn
sciyyvi susiyytlrini myynldirm lazmdr.
Ssuda apitalnn spesifias nun reditrdan
brc alana v geri trlmsi prsesind daha
dlun ild tzahr edir:
ssuda apital apital imi bu, sahibinin
brc alana satd, hm d myyn mddt
satd mliyytdir;
ssuda apitalnn istehla dyri brc
alann ndan smrli ild istifad etml
myyn glir qazanmaq bacar il myyn
edilir;
ssuda apitalnn zgninildirilm
frmas nun reditrdan brc alana trlmsi
prseduru v dni meanizmi hmi vatar
arater dayr;
ssuda apitalnn hrtinin susiyyti
snaye v ticart apitallarndan frqli laraq
satcdan alcya trlm prsesind yalnz pul
frmasnda lur.
reditrun si pul vsaitlrinin sas mnb
imi etdiyi slm apitalndan frqli laraq
ssuda apital redit tilatlarnn hquqi v fizii

, ,

83

slrdn, hminin dvltdn ald maliyy

ehtiyatlar hesabna frmalar.
Bununla bel, redit mnasibtlrinin ilin
iniaf
mrhlsind
ssuda
apitalnn
frmalamasnn yegan mnbyi imi redit
tilatlar trfindn snra apitallama n
nll surtd veriln mvqqti srbst lan pul
vsaitlri edirdi. Hmin mnb bu gn d z
atualln
itirmmidir,
bel
i,
halinin
mvqqti srbst lan pul vsaitlri redit
tilatlarnn ehtiyat mnblrinin hmiyytli
hisssini til edir.
redit
mnasibtlrinin
iinci
iniaf
mrhlsind
banlarn
birbaa
itira
il
hesablamalarn nadsiz frmas iniaf etdic
snaye v ticart apitallarnn dvr etmsi
prsesind mvqqti laraq azad lan vasitlr
ssuda apitalnn frmalamasnn yeni mnbyin
evrildi. Bunlara aadalar aiddir:

sas
fndlarn
yenilmsi,
genilndirilmsi v brpas n mssislrin
amrtizasiya fndu;
mhsulun sat v maddi rclrin hyata
eirilmsi
prsesind
azad
lan
dvriyy
apitalnn pul lind lan hisssi;
mtlrin satndan pullarn ld
lunmas v m haqqnn dnilmsi arasnda
uyunsuzluq nticsind yaranan pul vsaitlri;

istehsalatn
yenildirilmsin
v
genilndirilmsin srf lunan mnft;
Bu vsaitlr hquqi slrin nlara idmt
gstrn
redit
tilatlarnda
hesablama
hesablarnda
tplanr.
Ssuda
apitalnn
bu

84

..

mnbyinin ban n susi maraq sb etmsi

aadalarn zruri lmamas il myyn lunur:

bann
hesablama
hesabnda
vasitlrdn istifad etmsi n hesab sahibinin
icazsinin alnmas;
hesablama hesablar zr glirin
dnilmsi, yni bu ehtiyatlarn ban n fatii
laraq mft lmas;
Bellil, nzrdn eiriln mnblr masir
banlarn sriyyti n balca ehtiyat imi
edir v banlar idmt gstriln mtrilrin
dairsini daima genilndirmy vadar edir.
Ssuda apitallar bazarnn iqtisadi rlu nun
rda, prand ild lan pul vsaitlrini btn
apitalist ymnn maraqlarna uyun laraq
birldirm qabiliyytindn ibartdir.

, ,

85

27. Ssuda apitallar bazarnn

struturu
Maliyy bazarlarnn biri imi ssuda apitallar
bazarn ssuda apitalnn dvr etmsinin tmin
edilmsi
prsesi
il
bal
lan
maliyy
mnasibtlrinin susi sahsi imi trif etm
mmndr.
Bu bazarn sas itiralar aadalardr:
ilin investrlar, yni banlar trfindn
mtlif rtlrl sfrbr ediln v ssuda
apitalna evriln azad maliyy ehtiyatlarnn
sahiblri;
pul vsaitlrinin bilavasit clb edilmsini
v nlarn ssuda apitalna evrilmsini hyata
eirn, redit-ban institutlar qismind edn
itisaslam vasitilr;
brc alanlar maliyy ehtiyatlar
mvqqti laraq atmayan hquqi v fizii
slr, hminin dvlt.
Yuarda gstrilnlrdn edr, ssuda
apitallar bazarnn masir struturu ii sas
lamtl sciyylnir:
mvqqti;
institusinal.
Mvqqti lamt gr qsamddtli
reditlrin verildiyi (bir ild) pul bazar v
rtamddtli (1 ildn 5 ild) v uzunmddtli (5
ildn balayaraq v daha artq) reditlrin verildiyi
apital bazar frqlndirilir.
Masir ssuda apital bazar institusinal
lamt gr bazarn (apital v ya qiymtli
azlar bazar) v brc apital bazarnn (redit-

86

..

ban sistemi) mvcudluunu nzrd tutur.

Bundan lav, qiymtli azlar bazar qiymtli
az emissiyalarnn alnb-satld ilin bazara v
vvl buralm qiymtli azlarn alnb-satld
iinci (bira) bazarna blnr. Hminin bu v ya
digr sbblr zndn birada satla bilmyn
qiymtli azlarn satld qeyri-bira ()
bazar da mvcuddur.
Ssuda apitallar bazarnn hr ii lamti
btn iniaf etmi llr n sciyyvidir, lain,
bhsiz, milli bazarn vziyyti haqqnda iinci
(institusinal) lamt sasn, susn d nun ii
sas qatnn 1) redit-ban sistemi v 2) qiymtli
azlar bazarnn mvcudluuna v iniaf
drcsin sasn mhaim yeridirlr.

, ,

87

28. Ssuda apitallar bazarnn

funsiyalar
Ssuda apitallar bazarnn funsiyalarn nun
mahiyyti v ictimai tsrrfatlq sistemind
yerin yetirdiyi rlla myyn lunur.
Ssuda
apitallar
bazarnn
be
sas
funsiyas frqlndirilir:
birinci redit vasitsil mt tdavln
idmt gstrilmsi;
iinci hquqi, fizii slrin v dvltin,
hminin arici mtrilrin pul mantlrinin
aumulyasiyas;
nc pul fndlarnn bilavasit ssuda
apitalna evrilmsi v nun istehsal prsesin
idmt mqsdil apital qyulular lind
istifad lunmas;
drdnc dvlt v istehla rclrinin
dnilmsi n apital mnbyi imi dvlt v
haliy idmt gstrilmsi;

beinci

nhng
maliyy-snaye
qruplarnn
yaradlmas
mqsdil
apitaln
tmrzlmsi v mrzldirilmsi.
Hminin qeyd etm lazmdr i:
birincisi, il funsiya snaye bamdan
iniaf etmi llrd yalnz mharibdn snra
dvrd fal istifad edilmy balamdr;
iincisi, il drd funsiyada bazar apitaln
hrtind znmsus vasiti qismind
edir;
ncs, btn funsiyalar dvlt
trfindn tnzimlnn iqtisadiyyat sisteminin

..

88
smrli
faliyytinin
ynlmidir.

tmin

lunmasna

, ,

89

29. Ssuda apitallar bazarnn iniaf

susiyytlri
Milli ssuda apitallar bazarlarnn iniaf
sviyysi bir sra fatrlarla myyn lunur,
nlarn arasnda aadalar gstrm lar:
lnin iqtisadi vziyyti;
ld redit bazarnn v qiymtli azlar
bazarnn faliyyt gstrmsi nnllri;
ld istehsal ymnn sviyysi;
halinin mantlrinin sviyysi.
Birinci amil, yni lnin iqtisadi iniaf
sviyysi yuarda qeyd edilnlr arasnda rtsiz
liderliy malidir.
Bu meyara iqtisadi iniafn dnya
mrzinin daha uyun lduu aydndr:
AB;
Qrbi Avrpa;
Yapniya.
Bu llrd ssuda apitallarnn iniaf etmi
nhng bazarlar mvcuddur, lain dalt namin
qeyd etm lazmdr i, htta bu llrin ssuda
apitallar bazarlar arasnda bel myyn frqlr
mvcuddur.
AB-n ssuda apitallar bazar n nhng
bazardr. Bu bazar qllara ayrlmas, ii gcl
hlqsinin redit sistemi v qiymtli azlar
bazarnn mvcudluu, apital ymnn ys
sviyysi,
geni
beynlmilllmsi
il
digrlrindn frqlnir.
Hal-hazrda
mumdnya
apitallar
bazarnda nyuntur vziyyt sasn AB-n

90

..

ssuda apitallar bazarnda vziyytl myyn

edilir.
Qrbi
Avrpa
llrinin
ssuda
apitallar bazarn AB bazarndan frqlndirn
aadalardr:
mliyyatlarn ii hcmi;
ayr-ayr redit-maliyy institutlarnn
ifayt qdr iniaf etmmsi;
inci Dnya mharibsi nticsind
dadlm qiymtli azlar bazarnn nisbtn
mhdud lmas.
Hal-hazrda ngiltr, Almaniya, Fransa,
taliya, sver imi llr Qrbi Avrpada n
nhng ssuda apitallar bazarlarna malidirlr,
lain nlar aada amillr ucbatndan AB-n
sviyysin ata bilmirlr:
1) qiymtli azlar bazarnn mhdudluu;
2) bir
sra
n
mhm
redit-maliyy
institutlarnn mvcud lmamas.
Bu
cr
meyllr
Yapniyann
ssuda
apitallar bazar n d sciyyvidir. inci
Dnya mharibsi nun frmalamasna mnfi tsir
gstrmidir. Lain AB tcrbsindn geni
surtd istifad edilmsi v dvltin hmiyytli
yardm nticsind Yapniya znn ssuda apitallar bazarn tez bir zamanda brpa etdi. 70-80-ci
illrd iniaf etmi llrin bazarlar arasnda
mhm rl ynayan bu bazar sfrbr edilmi
apitaln hcmin v qiymtli azlarn sat
llrin gr AB bazarndan geri qalrd.
Qrbi Avrpa v Yapniyann ssuda apitallar
bazarn AB bazarndan frqlndirn susiyyt

, ,

91

dvlt v ya redit-maliyy idarlrinin bu bazarda

geni surtd itira etmsidir.
niaf
etmd
lan
llrin
ssuda
apitallar bazarlar snaye baman iniaf etmi
llrin bazarlarndan geri qalr. niaf etmd
lan dvltlrin sriyyti frmal laraq snaye
baman iniaf etmi llrl eyni apitallar
bazar struturuna malidir. Lain iniaf etmd
lan llrin redit bazarnn v qiymtli azlar
bazarnn iniaf drcsi qrb bazarlarnn
sviyysindn eyli aadr.
niaf etmd lan llrin milli apital
bazarlarnn ii susiyytini qeyd etm zruridir:
birincisi, nlarn struturunda nisbtn
lu dvlt v qarq redit-maliyy institutunun
mvcud lmas;
iincisi, Qrb llrinin ssuda apitallar
bazarlarnn struturuna meyl.
Bu, sr iniaf etmd lan dvltlrin
uzun mddt Avrpa llrinin mstmlsi
lmas v AB-n Latn Ameriasnda davaml
iqtisadi v maliyy nfuzu fat il izah lunur.
Hmin dvltlrin sriyytinin milli apital
bazarlarnn struturunun iniafnn qabaqcadan
myyn lunmasnda bu amilin susi rlu
lmudur.

92

..

30. Rusiyada ssuda apitallar

bazarnn frmalamas
Rusiya iqtisadiyyatnn inzibati-amirli iqtisadi
sistemindn bazar iqtisadiyyatna transfrmasiyas
tsrrfatn
ehtiyaclarna
idmt
gstrm
mqsdil ssuda apitallar bazarnn yaradlmasna
sbb lmudur. Lain ld ssuda apitallar
bazarnn hqiqi iniaf yalnz aada bazarlarn
mvafiq qaydada iniaf etmsi il mmndr:
istehsal vasitlri bazar;
istehla eylri bazar;
ii qvvsi bazar;
trpaq bazar;
danmaz mla bazar.
Btn bu bazarlarn pul vsaitlrin ehtiyac
var v ssuda apitallar bazar hmin vsaitlri
nlara tqdim edir.
Qeyd etm lazmdr i, Rusiyada ssuda
apitallar bazarnn ayr-ayr elementlri vvllr
d mvcud idi:
redit sistemi (ifayt qdr qsaldlm
frmada);
dvlt srta tilatlar;

udulu
(yaud
udusuz)
dvlt
istiqrazlarnn mhdud bural lind qiymtli
azlar bazar.
Lain
Rusiyada
bazar
iqtisadiyyat
quruculuuna eid ld ii sas yarusun (reditban v qiymtli azlar yarusu) mvcudluunu
nzrd tutan qrb mdelin uyun mmml

, ,

93

ssuda apitallar bazarn frmaladrmaq zrurtini

durmudur.
Rusiya
ssuda
apitallar
bazarnn
frmalamasnn
sas
istiqamtlri
imi
aadalar gstrm lar:
ldi mantlrin ys nrmas (hm
istehsal, hm d si setrda);
geni zlldirm v nunla laqdar
rprativ qiymtli azlar bazarnn til
lunmas;
dvlt qiymtli azlar bazarnn
yaradlmas v na hrtrfli tminat verilmsi;
halinin pullar il i zr prati laraq
yegan
ban
lan
mant
bannn
mnpliyasnn lv edilmsi;
ld smrli paraban sisteminin
yaradlmas;
trpaq zrind si mliyyt haqqnda
qanunun qbul edilmsi v trpan real ild
maliyy dvriyysin dail edilmsi.

..

94

7.

31.
. 32.

. 33.
.
34. .
35.
. 36.

-
. 37.

.
38.

.

, ,

95

31. Qrb llri redit sisteminin

struturu
redit sistemi haqqnda danarn adtn
nun ii trfi nzrd tutulur. redit sisteminin bir
trfini redit mnasibtlrinin, reditlmnin
frma v metdlarnn mcmusu til edir. inci
trfi is banlarn v mvqqti azad lan pul
vsaitlrini aumulyasiya edib nlar brc vern
digr redit-maliyy institutlarnn mcmusudur.
bhsiz, ban sistemi il mqayisd redit
sistemi daha geni mfhumdur, ni buraya nun
aparc hlqsi lan banlardan savay ban,
istehla,
mmersiya,
dvlt,
dvltlraras
reditlr d daildir. nlarn hr birinin z
mnasibt frmalar v reditlm metdlar
mvcuddur.
Masir
redit
sistemi
aada
sas
hlqlrdn ibartdir:
1. Mrzi ban, dvlt v ya qeyri-dvlt
banlar.
2. Ban setru:
mmersiya banlar;
mant banlar;
investisiya banlar;
iptea banlar;
itisasladrlm ticart banlar.
3. Paraban setru:
investisiya irtlri;
maliyy irtlri;
srta irtlri;
qeyri-dvlt pensiya fndlar;

96

..

eyriyy fndlar;
ssuda-mant asssiasiyalar;
redit ittifaqlar.
Bel bir redit sistemi struturu snaye
bamndan
iniaf
etmi
masir
llrin
sriyyti n sciyyvidir. Lain bu v ya digr
strutur hlqlrinin iniaf drcsin gr,
llr bir-birindn hmiyytli drcd frqlnir.
Beli, AB-n redit sistemi daha iniaf
etmidir. Snay bamndan iniaf etmi llr
z redit sistemlrini frmaladrarn AB-n
redit sistemin saslanrlar.
Qrbi Avrpa llrinin redit sistemind
ban v srta setrlar daha iniaf etmidir.
Bununla bel, Almaniyada ban setru
balca laraq mmersiya, mant v iptea
banlarna saslanr. Fransa n is ban
hlqsinin sasn depzit mmersiya banlarna,
investisiya banlarnn funsiyasn yerin yetirn
igzar banlara v mant banlarna blnmsi
sciyyvidir.
Yapniyann
masir
redit
sistemi
mharibdn snra dvrd sasn AB mdelin
uyun frmalamdr v mvafiq laraq yaruslu
sistem malidir. hr (mmersiya), mant v
investisiya banlarna saslanan ban setru daha
iniaf etmidir. Paraban setrunda yalnz
srta v investisiya banlar geni iniaf
etmidir.
niaf etmd lan sr llrin redit
sistemi btvld zif iniaf etmidir. Bu
llrin sriyytind milli mrzi ban v

, ,

97

mmersiya banlar sistemi il tmsil lunmu

iiyaruslu sistem mvcuddur.
Lain qeyd etm lazmdr i, bir sra Asiya,
hminin Latn Amerias llri (Cnubi reya,
Sinqapur, Tailand, Hindistan, Mesia, Braziliya,
Peru) ifayt qdr iniaf etmi yaruslu
strutura malidir v z sviyysin gr Qrbi
Avrpa llrinin redit sistemlrin yanlamaqdadr.

98

..

32. reditin mahiyyti v funsiyalar

Masir redit sistemi ssuda apitallar
bazarnda faliyyt gstrn mtlif reditmaliyy
institutlarnn
mcmusudur.
reditin
mahiyyti v funsiyalar redit sistemi vasitsil
reallar.
reditin mahiyyti nun funsiyalarnda
aar lur. z nvbsind reditin funsiyas nun
mahiyytinin tzahr, reditin ictimai tyinatnn
ifadsidir.
redit sas funsiyan yerin yetirir:
bldrc;
emissiya;
nzart.
Bldrc funsiya - pul vsaitlrinin
qaytarlma sasnda bldrlmsidir. Mssis
v tilatlara qaytarlma v dnilm rti il pul
vsaitlrinin tqdim edilmsi prsesind reallar.
Emissiya funsiyas - nad pullarn
tdavl v vz edilmsi redit vasitlrinin
yaradlmasdr. reditlm prsesind dm
vasitlrinin yaradlmasnda, yni dvriyyy nad
pullarla
yana
nadsz
frmada
pullarn
buralmasnda zn gstrir.
Nzart funsiyas - iqtisadi subyetlrin
faliyytinin smrliliyin nzarti hyata eirir.
redit alm subyetin tsrrfat faliyytin
hrtrfli nzartd zn gstrir.

, ,

99

33. reditlm prinsiplri

Hquqi
slrin
ban
reditlmsi
reditlm prinsiplrin ciddi surtd riayt
edilml hyata eirilir. Bu prinsiplr reditlm
sisteminin sasn, balca elementini til edir.
reditlm prinsiplri reditin mahiyyt v
mzmununu, hminin redit mnasibtlri sahsind sas qanunlarn tlblrini s etdirir.
reditlmnin
be
sas
prinsipini
frqlndirirlr:
mddtlili;
qaytarlma;
dnili lma;
diferensiallq;
ssudalarn tmin lunmas.
reditlmnin mddtliliyi demdir
i, redit qti myyn edilmi mddtd
qaytarlmaldr. reditlmnin mddtliliyi reditin
qaytarlmasnn
zruri
rtidir.
Mqavil
il
myyn lunmu reditlm mddti pul vsaitlrinin brc alanda qalmasnn sn mddtidir.
Mddtin pzulmas reditin mahiyytini thrif edir,
redit znn hqiqi vzifsini itirir.
Qaytarlma - reditlm mddti baa
atdqdan snra vsaitlrin qaytarlmasn nzrd
tutur. qtisadi ateqriya imi redit mt-pul
mnasibtlrinin digr ateqriyalarndan nunla
frqlnir i, burada pullarn hrti qaytarlma
rtlri sasnda ba verir.
reditin dnili lmas demdir i,
brc alan bandan gtrlm pul vsaitlrindn
mvqqti istifady gr bana myyn haqq

100

..

dmlidir. Tcrbd bu prinsip ban faizi

meanizminin myi il hyata eirilir.
Ban faizi reditrun brc vsaitlrindn
istifady gr brc alandan ald dnidir.
Ssuda apitalnn hcmi aada amillrdn
asldr:
hquqi v fizii slr trfindn redit
tlbatn lmasndan;
bann z mtrilrin mtlif nv
depzit hesablar zr ddiyi drclrdn;
brcun mddtindn, yni brcun mddti
n qdr dursa, ris v demli, ssuda
apitalnn hcmi d drcd bydr;
ssudann tmin lunma drcsindn, yni
ssudann tmin lunmas n qdr aadrsa,
ssuda apitalnn hcmi bir qdr bydr;
ld inflyasiyann sviyysindn v pul
tdavlnn sabitliyindn.
Tcrbd ssuda apitalnn real hcmi
yuarda gstriln btn amillrin mcmusu
nzr alnmaqla myyn edilir.
reditlmnin diferensiall demdir
i, banlar redit almaa iddia edn mtrilr
redit verilmsi mslsinin hllin eyni cr
yanamamaldrlar. Tmin ediln brc alanlarn
rediti dm qabiliyytinin dyrlndirilmsi il
bal qabaqcadan aparlm iin nticlrin sasn
ban nlarn arasndan n etibarllarn seir v
bundan snra yalnz nlarla redit mqavilsinin
imzalanmasna dair i aparr.
Ssudalarn tmin lunmas bir reditlm
prinsipi imi nu gstrir i, brc alann mali
lduu mla, qiymtli eylr v tminat

, ,

101

reditrun
verilmi
vsaitlrin
vatnda
qaytarlacana min lmasna rait yaradr.
Ssudann vatnda qaytarlmasnn tmin lunmas
imi reditrlar mqavily sasn girvu,
zmanti v ya ban tminatn, hminin
qanunvericilid nzrd tutulmu digr frmalarda hdlilri myyn edirlr.

102

..

34. reditin frmalar

reditlm prsesind reditin mtlif
frmalarndan istifad lunur. Bazar raitind
reditin aada frmalar hyata eirilir:
mmersiya rediti;
ban rediti;
istehla rediti;
iptea rediti;
banlararas redit;
dvlt rediti;
beynlalq redit.
mmersiya rediti - mtlrin satclar
trfindn
satlm
mallara
v
gstrilmi
idmtlr gr hiss-hiss dm v ya mhlt
verm lind alclara mt frmasnda
verdilri reditdir. reditin bu frmas mtlrin
satn srtlndirm mqsdi il ttbiq edilir.
redit-brc
iltizam
vesel
lind
rsmildirilir
v
ban
vasitsil
dnilir.
mmersiya reditinin susiyyti ndadr i,
burada ssuda apital snaye apital il birlir.
Balca mqsd mtlrd lan mnfti ld
etm mqsdi il nlarn sat prsesini
srtlndirmdir. Bir fat da qeyd etm lazmdr
i, mmersiya rediti zr faiz mtnin
qiymtin v veselin mblin daildir.
Ban rediti mmersiya banlar v digr
redit idarlri trfindn pul ssudalar lind
hquqi v fizii slr, hminin dvlt v arici
mtrilr verdilri reditdir. Ban rediti
llrin, mddtlrin v istiqamtlrin gr

, ,

103

mmersiya reditinin srhdlrini ar, yni daha

geni ttbiq dairsin malidir.
Ban rediti istifad mddti v brc alann
tipindn asl laraq tsnif edilir.
stehla rediti - ticart irtlri, banlar
v itisasladrlm qeyri-ban redit institutlar
trfindn uzunmddtli itifad n nzrd
tutulmu mallarn alnmas n haliy hiss-hiss
dm rti il veriln reditdir.
Bu cr redit hm pul, hm d mt
lind verilir. redit vsaitlrindn istifad
mddti il qdrdir, nlarn istifadsin gr
faiz is 10%-dn 25%- qdrdir.
ptea rediti - mnzilin alnmas v ya
tiintisi, yaud trpan alnmas n veriln
reditdir.
Bu
redit,
adtn
banlar
v
itisasladrlm
qeyri-ban
redit-maliyy
institutlar trfindn verilir. redit zr faiz 15%dn 30%- qdrdir. ptea rediti daha
ngiltr, AB v anadada iniaf etmidir.
Banlararas redit - banlarn bir-birin
verdilri reditdir. Bu zaman bir sra banlarn
redit resurslar az, digrlrini is artq lur. Qeyd
etm lazmdr i, sabit ild faliyyt gstrn
iqtisadiyyat raitind bu cr reditlrin hcmi
ifayt qdr by lur.
Tsrrfat
subyetlr
arasnda
mnasibtlrd banlararas reditin nv imi
tsrrfatlararas redit edir.
Dvlt rediti - dvlt v ya yerli
haimiyyt rqanlarnn brc alan qismind
etdilri, reditin znn is mrzi ban v

104

..

redit-maliyy institutlar vasitsil veriln dvlt

brcu lini ald reditdir.
Beynlalq redit - dvlt v beynlalq
iqtisadi tilatlar arasnda iqtisadi mnasibtlri
hat edn reditdir. Beynlalq redit hm
mmersiya, hm d ban rediti lind
mvcuddur.

, ,

105

35. redit meanizmi v redit sistemi

Masir redit sistemin ii sas mfhum
daildir:
reditlmnin myyn frma v
metdlarna
saslanan redit-hesablama
v
dm mnasibtlrinin mcmusu;

faliyytd
lan
redit-maliyy
institutlarnn mcmusu.
Birinci mfhum, adtn ssuda apitalnn
mtlif redit frmalar lind hrti il
baldr, iinci is demdir i, redit sistemi
mvqqti laraq azad lan pul vsaitlrini znn
mtlif institutlar vasitsil tplayaraq hquqi v
fizii slr, hminin dvlt gndrir.
redit sistemi redit meanizmi vasitsil
faliyyt gstrir, bu meanizm aadalardan
til lunmudur:
birincisi, redit institutlar v iqtisadiyyatn
mtlif setrlar arasnda pul apitallarnn
sfrbr edilmsi v aumulyasiyas zr laqlr
sistemi;
iincisi, pul apitalnn qvvd lan apital
bazar rivsind redit institutlarnn zlri
arasnda
yenidn
bldrlmsi
il
bal
mnasibtlr;
ncs, redit institutlar v arici
mtrilr arasnda masibtlr.
redit
meanizmin,
hminin.
redit
sisteminin institutlarnn simasnda nun ssuda,
investisiya, tsisi, vasiti, yenidn bldrm
faliyytinin btn aspetlri daildir.

106

..

redit sistemi aada hallarda mhm rl

ynayr:
alq tsrrfat ymnn ys
nrmasnn salanmasnda, bu, snaye bamndan
iniaf etmi sr llr n sciyyvidir;
mt v idmtlrin bazarda satlmas
prbleminin hll lunmasnda;
trar istehsaln beynlalq rtlrinin
frmaladrlmasnda.
Ayr-ayr llrin redit sistemlri mumi
iniaf qanunauyunluqlarna mali lsalar da,
nlarn z susiyytlri mvcuddur. I-cu srd
ngiltr n iniaf etmi v alnmi redit
sistemin mali idi. Hal-hazrda AB bu sahd
liderdir. Digr qrb llri vat AB reditmaliyy idarlrinin, susn d investisiya v
srta irtlrinin, pensiya fndlarnn, istehlarediti tilatlarnn tilati frmalarn v
metdlarn yrnmy alrlar. Bununla bel, bir
sra Qrbi Avrpa llri n AB-dalara
nisbtn daha genimiqyasl v universal araterli
dvlt redit idarlri sciyyvidir.

, ,

107

36. redit bazarnda qiymt v qeyriqiymt

rqabti prblemi
sviyyli
redit
sisteminin
iniaf
rqabtin frma v metdlarn dyidirr nu
yeni pilly qaldrr.
Lain, qeyd etm lazmdr i, qiymt
rqabtinin imanlar maliyy-redit v ban
institutlar n ifayt qdr mhdud arater
dayr. Bu, redit bazarnda mvcud lan bir sra
byetiv
mhdudiyytlrl
baldr.
Bu,
il
nvbd,
ut
drcsi
(v
ya
yenidn
maliyyldirm drcsi), yni faiz drcsi
adlanan
maliyy-redit
gstricisinin
mvcudluudur. Bu drcy sasn mrzi ban
banlarn v rprasiyalarn brc iltizamlarn satn
alr. lbtt, bu gstrici ifayt qdr rti
arater dayr, lain bununla bel redit-maliyy
institutlarnn aldqlar resurslarn v nlarn verdiyi
reditlrin qiymtlri bu gstrici trafnda
yerldirilir. Bundan lav, bir sra llrd
mddtli v mant qyulular zr faiz
drclrinin myyn edilmsi qanunvericilil
tnzimlnir, faizlrin cari hesablar zr dnilmsi
is mumiyytl qadaandr.
Btn bunlar mmersiya banlarn qeyriqiymt rqabtin l atmaa, yni z mtrilrin
nlarn sadc maddi maraqlarn nzr almayan
rtlri tlif etmy svq edir. Qeyd etm
lazmdr i, snaye bamndan iniaf etmi
llrin mant banlar mmersiya banlarna
nisbtn by stnllr malidir, ni nlarn

108

..

faiz drclrin qanunvericili trfindn nzart

edilmir. Bu, bhsiz, mantlr zr daha ys
faiz dm iman verir, bununla da mant
banlarna halinin mantlrini clb etmd
by imtiyazlar verir.
Srta irtlri v pensiya fndlar da
hminin qeyri-qiymt rqabti sullarndan geni
istifad edirlr (mqavillrin susi rtlri,
srta plislrinin mtrinin bu v ya digr
tlbini dy bilc uyuqan rtlri).
Ssudalara
v
reditlrin
verilmsin
mnasibtd redit-maliyy institutlar arasnda
rqabt spesifi arater dayr. redit-maliyy
institutlarnn istniln qrupunda reditlr zr faiz
drcsi qiymtlrd liderli ylu il, yni ban
mnpliyalarnn ii qrupu trfindn myyn
lunur.

, ,

109

37. redit-maliyy institutlarnn

dvlt
trfindn tnzimlnmsi
redit-maliyy
institutlarnn
dvlt
trfindn
tnzimlnmsi
redit
sisteminin
iniafnn
v
frmalamasnn
n
mhm
elementlrindn biridir.
Dvlt tnzimlmsinin sas istiqamtlri
aadalardr:
redit-maliyy institutlarna mnasibtd
mrzi bann siyasti;
dvltin vergi siyasti;
dvltin qarq v ya dvlt redit
institutlarnda itira;

redit-maliyy
sisteminin
mtlif
institutlarnn
faliyytinin
qanunvericilil
tnzimlnmsi.
Snaye bamndan iniaf etmi llrin
sriyytind Mrzi bann siyasti balca
laraq mmersiya banlarna amil edilir v
aada frmada hyata eirilir:
1) Mrzi
bann
ut
siyasti
mmersiya banlarndan dail lan
mmersiya
vesellrinin
utundan
trar hesablanmasndan ibartdir. mmersiya banlar, z nvbsind, bu
vesellri snaye, ticart v nqliyyat
irtlrindn
alrlar.
Mrzi
ban
vesellrin
dnilmsi
n
redit
resurslarn verir v ut drcsini
myyn edir. Ut siyasti adtn mant v reditlr zr faiz drclrinin

110

..

dvlt trfindn tnzimlnmsin uyun

glir.
2) inci frma Mrzi ban trfindn
mmersiya banlar n mcburi
ehtiyatlar
nrmasnn
myyn
edilmsidir. Tnzimlmnin bu frmasnn
mnas ndan ibartdir i, mmersiya
banlar z redit resurslarnn bir hisssini
Mrzi banda faizsiz hesablarda
salamaldrlar.
Ehtiyatda
salama
nrmasn dyidirml Mrzi ban
lnin redit bazarnda mmersiya
banlarnn
redit
espansiyasn
genilndirir v ya nu mhdudladrr.
3) Mrzi
bann
redit-maliyy
institutlarndan almaq v nlara
satmaq ylu il aq bazarda dvlt
istiqrazlar il eirdiyi mliyyatlar
tnzimlmnin nc frmasdr. Bununla
brabr, qanunvericiliy sasn btn
redit-maliyy
institutlar
dvlt
istiqrazlarnn myyn hisssini Mrzi
bandan almaa brcludurlar. Belc,
nlar
dvlt
bdcsinin
sirini
maliyyldirirlr.
4) Mrzi
bann
birbaa
tlimatlar,
ditretivlr, gstrilr v mtublar ylu
il, hminin nlarn pzulmasna gr
sansiyalar
ttbiq
etml
redit
sistemin birbaa tsir gstrmsi tnzimlmnin drdnc frmasdr.
Rusiya MB-nin pul-redit siyastinin sas
sullar Ban haqqnda Rusiya Qanununun 35-ci
maddsind ifad edilmidir:

, ,

111

Rusiya Bannn mliyyatlar zr faiz

drclri;
Rusiya Bannda depzit qyulmu
mcburi ehtiyatlarn nrmativlri;
aq bazarda mliyyatlar;
banlarn yenidn maliyyldirilmsi;
valyuta tnzimlnmsi;
pul tlsinin aprtm riyentirlrinin
myyn edilmsi;
birbaa miyyt mhdudiyytlri.
Rusiya Bannn mliyyatlar zr faiz
drclrin
mnasibtd
Qanunda
nzrd
tutulmudur i, Rusiya Ban mtlif mliyyat
nvlri zr bir, yaud bir ne faiz drcsi
myyn ed bilr v ya faiz drcsini myyn
etmdn faiz siyastini yrd bilr.
Yenidn maliyyldirm sistemi dedid
ban sisteminin lividliyini tnzimlm mqsdi
il Rusiya Ban trfindn ban v redit
idarlrinin reditlmsinin frmalar, qaydalar,
rtlri v limitlri nzrd tutulur.
Rusiya Bannn faiz drclri nun z
mliyyatlarn
hyata
eirdiyi
minimal
drclrdir. Yenidn maliyyldirm drcsinin
dyimsi Mrzi Ban trfindn mmersiya
banlarna tqdim ediln lav redit resurslarnn
qiymtinin dyimsi demdir. Rusiyann Mrzi
Ban znn pul-redit siyastinin vasitsi imi
yenidn maliyyldirm drcsindn fal surtd
istifad edir.
Mcburi ehtiyatlarn nrmativlri dedid
mmersiya banlarnn Mrzi Banda ehtiyat

112

..

hesabna clb etdilri resurslardan mcburi

ayrmalarnn nrmalar nzrd tutulur.
nlarn tyinat iili arater dayr: birincisi,
mmersiya
banlar
trfindn
emissiyann
dayandrlmas, iincisi, pul bazarnda lividliyin cari
tnzimlnm vasitsi. Ehtiyat salama nrmalarnn
artmas banlarn redit resurslarnn azalmasna
v reditlrin bahalamasna gtirib arr.
Mcburi ehtiyatlardan istifad meanizmi yenidn
maliyyldirm drclri il eynidir. redit
restrisiyasna ehtiyac duyulduqda ehtiyat salama
nrmalar
artr,
redit
espansiyas
hyata
eirildid is aa dr. Mcburi ehtiyatlarn
hcmi, nlarn Rusiya Bannda depzit qyulma
qaydas RF MB-nin Diretrlar uras trfindn
myyn lunur.
Aq
bazarda
mliyyatlar
dedid
mmersiya
v
digr
vesellrin,
dvlt
istiqrazlarnn v digr faiz qiymtli azlarn
Rusiya Ban trfindn alnb-satlmas nzrd
tutulur.
Bu vasitnin mahiyyti ndan ibartdir i, RF
MB qiymtli azlar z hesabna alr, yaud satr.
Qiymtli
azlar
almaqla
Mrzi
Ban
dvriyydi pullarn miqdarn aldr, qiymtli
azlar satdqda is nlarn bir hisssini
dvriyydn arr.
Hal-hazrda
aq
bazarda
aparlan
mliyyatlar hlledici hmiyyt sb edir, ni
bu, faiz siyasti v mcburi ehtiyatlar siyastin
nisbtn daha evi tnzimlm vasitsidir. nzibati
sullardan frqli laraq iqtisadiyyatn bazar

, ,

113

metdlar il tnzimlnmsin stnl verilmsi,

bhsiz bununla baldr.
Yenidn maliyyldirm dedid, Rusiya
Ban trfindn mmersiya banlarna reditlrin
verilmsi, cmldn vesellrin utu v yenidn
utu nzrd tutulur. Hal-hazrda mmersiya
banlarna RF MB trfindn redit verilmsinin
sas frmas dvlt qiymtli azlarn girv
qymaqla lmbard reditinin verilmsidir.
Valyuta mdaillri dedid rublun ursuna
v iqtisadiyyatda pullarn umumi tlb v tlifin
tsir etm mqsdi il Rusiya Ban trfindn
banlararas v bira bazarlarnda rus valyutasna
qar arici valyutann alnb-satlmas nzrd
tutulur. Valyuta ursunu tnzimlml RF MB
iraca, idala, arici ticart qiymtlrin v daili
qiymtlr, hminin Rusiya iqtisadiyyatnn bir
parametrlrin tsir gstrir.
Birbaa miyyt mhdudiyyti dedid RF
MB trfindn ayr-ayr mliyyat v sazilr zr
drclrin masimal sviyylrinin myyn
edilmsi,
reditlmnin
bilavasit
mhdudladrlmas, faiz drclrinin dndurulmas, banlar v redit idarlri n nzrd
tutulmu
nret
redit
nvnn
birbaa
tnzimlnmsi nzrd tutulur.
RF MB haqqnda Qanuna sasn, snuncu
mstsna
hallarda,
vahid
dvlt
pul-redit
siyastini aparmaq mqsdi il v yalnz Rusiya
Humti il mslhtlmlr apardqdan snra
birbaa miyyt mhdudiyytlrini ttbiq ed
bilr.

114

..

Qeyd
edildiyi
imi,
Mrzi
Ban
meanizmindn
savay,
redit-maliyy
institutlarnn dvlt trfindn tnzimlnmsinin
sas istiqamtlri aadalardr:
1. Dvltin vergi siyasti. Bu siyast reditmaliyy institutlarnn ld etdiyi mnft gr
vergi drclrinin dyidirilmsindn ibartdir.
Bel i, vergi drclrinin artrlmas redit-ssuda
mliyyatlarnn azalmasna v faiz drclrinin
artmasna sbb la bilr. sin, vergi drclrinin
aa
salnmas
buna
bnzr
mliyyatlarn genilnmsin v faiz drclrinin
aa salnmasna gtirib arr.
2. Dvltin redit-maliyy idarlrinin
faliyytind itira. Bu metd vasitsil dvlt
lnin btn redit sisteminin faliyytin ifayt
qdr effetiv tsir gstrir. Bu metd Qrbi
Avrpa dvltlrind v iniaf etmd lan
llrd ifayt qdr geni yaylmdr.
3. Mrzi humt v yerli haimiyyt
rqanlar
trfindn
hyata
eiriln
qanunvericili
tdbirlri
redit
sisteminin
tnzimlnmsin hmiyytli tsir gstrir. nlar
redit-maliyy institutlarnn mtlif faliyyt
sahlrini nizama salan qanun v tlimatlar
paetlrini ilyib hazrlayrlar.
Bellil, redit sisteminin dvlt trfindn
tnzimlnmsi sistemi znn tl prsesind
eyli sayda mrb adaptasiya v ciddi strutur
dyiililri mrhllrindn emi mrb,
myyn drcd effetiv v ifayt qdr
ziddiyytli meanizmdir.

, ,

115

38. Rusiyada redit sisteminin

frmalamas prblemlri
Rusiyann masir redit sistemi lmizin
iniafnn spesifi ssial-iqtisadi rtlri il
myyn ediln uzun tarii dvrdn snra
yaranmdr.
Rusiyann redit sistemi znn yetmi ildn
artq davam edn tarii rzind bir ne iniaf
mrhlsindn
emidir,
lain
iqtisadiyyata
rhbrliyin inzibati metdlarna stnl verilmsi,
maliyy resurslar v haimiyyt funsiyalarnn
dvlt rqanlarnn lind masimal drcd
cmlmsi v snaye chtdn iniaf etmi
llrin redit sistemlrin tam uyunsuzluq baa
atm dvrn balca susiyyti lmudur.
nzibati-amirli sisteminin faliyytinin sn
mrhlsind SSR-nin redit sistemi aada
ild idi:
SSR Dvlt Ban;
SSR Tinti Ban;
arici Ticart Ban;
Dvlt m mant assalar Sistemi;
Dvlt Srtas v arici Dvlt Srtas.
Yni, grr i, SSR-nin redit bazarnda bu
bazar z aralarnda bldrm alt mtlq
inhisar hmranlq edirdi.
Qeyd etm lazmdr i, redit sisteminin
uzun mddtli inzibati-amirli faliyyti nun
smrliliyinin
aa
lduunu
sbut
etdi.
reditlrin by hisssi banlar trfindn geri
qaytarlmrd
v
banlar
mssislrin

116

..

reditlmsi deyil, nlarn maliyyldirilmsi

funsiyasn yerin yetirirdi.
Bel bir raitd 80-ci illrin rtalarnda
ld iisviyyli, lain ifayt qdr spesifi
redit sistemini frmaladrmaa chd edildi.
Yuar
sviyyd
na
as
lmayan
funsiyalardan azad edilmi SSR Dvlt Ban
dayanrd. inci sviyyd be itisasladrlm
ban dayanrd. Qeyri-ban redit institutlar
sistemi yen d dem lar i, mvcud deyildi.
Bu ban islahatnn neqativ nticlrin
cavab laraq ld balca laraq snayenin
mtlif sahlrinin v halinin pul ymlarnn
bazasnda mmersiya v perativ banlar
yaradlmaa baland.
1990-c ilin snunda SSR Ali Sveti RF MB,
mant Ban v mmersiya banlar lind
iiyaruslu ban sistemini qti surtd myyn
edn qanun qbul etdi. Qeyd ediln banlara
mantlrin clb edilmsi, redit v faiz siyasti
sahsind mstqil status verildi.
Hal-hazrda Rusiya redit sisteminin struturu
aada imidir:
1. Rusiya Mrzi Ban.
2. Ban sistemi:
mmersiya banlar;
Rusiya mant Ban;
digr itisasladrlm banlar.
3. tisasladrlm redit-maliyy institutlar:
srta irtlri;
qeyri-dvlt pensiya fndlar;
investisiya irtlri;
maliyy- tiinti irtlri.

, ,

117

bhsiz, redit sisteminin yeni struturu

daha sivil bazar tsrrfatnn ehtiyaclarn s
etdirir.
Eyni zamanda redit sisteminin tl
prsesi nun btn strutur halqalarnda myyn
prblem v nqsanlar aar etdi. Balca
prblemlr aadalar aiddir:

rda
mmersiya
banlar
z
mvcudluunu qruyub salayr, nlar zif maliyy
bazasna mali lduundan mtri tlbatnn
hdsindn gl bilmir;
mant Ban ban bazarnda znn
inhisar,
qeyri-mhdud
mvqeyini
qruyub
salayr;
iptea banlarnn yaradlmasnn sas
imi Trpaq mliyyti haqqnda qvvd lan
Qanunun lmamas;

investisiya
banlarnn
faliyyt
gstrmsinin sas imi rprativ qiymtli
azlar bazarnn iniaf n real raitin
lmamas;
itisasladrlm qeyri-ban institutlar
bazarnn tnzimlnmsi n real qanunvericili
bazasnn lmamas.
Btn bu prblemlr snaye bamndan
iniaf etmi llrin redit sistemlrin n qsa
zamanda yanlamaq ylunu tutan Rusiya redit
sisteminin iniafn hmiyytli drcd lngidir.

118

..

8.
:

39.


.
40.

.
41.

. 42.

.

, ,

119

39. Ban iinin yaranmasnn v

iniafnn mumdnya tarii
Banlar - mt-pul tsrrfatnn mtlq
atributudur.
nlar
tarin
bir-birindn
ayrlmamlar: dyrin pul frmasnn dvriyysinin
balancn, hminin ban iinin balanc da
hesab etm lar, ban faliyytinin iniafnn
amilli drcsi is hr zaman bu v ya digr
ild iqtisadiyyatda mt-pul laqlrinin
iniaf drcsin uyun lmudur.
Masir tipli ban ii rta srlrd taliyada
meydana glmidir. Hmin dvrd taliya Avrpan
rq llri il birldirn bir ticart yllarnn
mrzi imi edirdi. ilsnin salanlmas
mqsdi (papaya msus nda bir hiss) il btn
Avrpadan llrinin silri il dniln pul
vergilri taliyada tplanlrd. Mhz bel bir mnbit
zmind susi srraflar sinfi meydana gldi. nlar
bir sini digrlri il dyiib pullar salamaqla
yana vesel dvriyysinin iniafna da yardm
edirdilr.
Ban termini banca (italyanca srrafn
samyas, pul masas) szndn ml glmidir.
Bu sz rta sr italyan srraflarnn mbadil n
z silrini dzdlri yeri bildirir. Tdricn
srraflar
apardqlar
mliyyatlarn
dairsini
genilndirr sad si mbadilsindn nadsz
dmlrin
v
vesel
dvriyysinin
gerldirilmsin edilr.
XV srin vvllrind masir tipli il banlar
yarand: Genuyada mqdds Gergi Ban, daha
snra is Venesiya v Flrensiya banlar (1587).

120

..

Tminn bu dvrd taliyada mhasibat utunun

masir iili yazl sistemi iniaf etmy balad.
Banlarn nret yaranma tariini myyn
etm dem lar i, mmn deyil.
burasndadr i, birincisi, taliya, Yunanstan, Misir,
Vaviln v digr llrd ban faliyytinin iniaf
elementlri bu v ya digr drcd frqli idi. Bu
frq yeni eradan eyli vvl mvcud idi.
Yunanstanda ban faliyyti ifayt qdr
iniaf etmidi. vvlc ban mliyyatlar ahinlr
rprasiyalar trfindn hyata eirilirdi.
Daha snra redit lan ehtiyac digr slri d
ban mliyyatlar il mul lmaa svq etdi.
Bundan lav, artq e.. V srd trapezitlr
(trapeza-masa) adlanan yunan banirlri arasnda
myyn itisaslama mvcud idi. Bel i,
trapezitlr mantlrin qbulu v dmlrin
mtrilr
hesabna
hyata
eirilmsi
il
bilavasit zlri mul lurdular. nlardan ayrlan
srraflar sinfi dvriyyd lan mtlif si
nvlrinin slliyini v dyrini myyn edn espertlr evrildi. Nhayt, banirlrin nc
ateqriyas girv qymaqla rda brclarn
verilmsi il mul idi.
Yunanstanda
susi
banirlrl
yana
mbdlr d iri ban mliyyatlarn hyata
eirirdi. nlar sasn ehtiyat fndlarnn v
srvtin salanmas il mul idilr, hminin
hrlr uzunmddtli ssudalar verirdilr. Lain
n anti dvrd, n d rta srlrd dvlt rediti
mfhumu mvcud deyildi.
Snralar ban ii Qdim Rmada iniaf etdi
(e.. III sr). bhsiz, ban ii buraya

, ,

121

Yunanstandan gtirilmidi. Yunan slflri imi

Rma banirlri d ayr-ayr mliyyatlar zr
itisaslamdlar: srraflar, szn sl mnasnda,
banirlrdn frqlnirdilr.
Bununla bel n Qdim Yunanstan, n d i
Rma ban iinin vtni lmamdr. Bir tarii
tdqiqatlarda faiz mantlri qbul edn v yazl
iltizam almaqla v mtlif qiymtli yalarn girv
qyulmas ylu il ssuda vern Vaviln banirlri
haqqnda mlumatlara rast glm mmndr.
Artq e.. VIII srd Vaviln ban mantlri qbul
edir, nlar zr faizlri dyir, ssudalar verir v
htta ban biletlri d burard.
Bundan lav, tariilrin firinc, hl bizim
eradan 2300 il vvl aldeylrin mali lduqlar
ticart irtlri zlrinin birbaa funsiyalarn
yerin yetirml yana ssudalar da verirdi.
Bellil, biz 2,5 min il brabr lan
danqlqla qarlasaqda banlarn yaranmasnn
tarii dvr prblemini dr ed bilmdi.
l banlarn yaranma vatnn myyn
edilmsindi
frqlr
rusiyal
iqtisad
..
Lavruin bu prblem yanaman ifad etm
iman verdi. , hr eyi yerbyer etmidi: l
banlarla bal mslnin mahiyytini mtlif
trflr n mnasib lan nret tarii vatn
myyn edilmsindn daha nyin ban hesab
edilcyinin myyn edilmsi til edir.
Hqiqtn,
reditr
v
brc
alann
mvcudluu hl bann yaranmas dem deyil,
nlarn varl snuncunun yaranmas n ilin
rtdir.

122

..

Bundan snra bir sra mhm suallara cavab

verm lazmdr:
reditrun bana evrilm iman hans
raitd hqiqt evrilir?
reditin susi frmas il ban rediti
arasnda blg haradadr?
Rusiyann
iqtisadi
dbiyyatnda
ban
reditin yalnz istehla n (v istehlaa lazm
lduu
qdr)
deyil,
hminin
tsrrfat
mliyyatlar n verildiyi iri redit idarsi imi
trif edilir. Nhayt, reditr (banir) z mtrilrinin srncam il hesablama v digr
mliyyatlar hyata eirir. Bellil, ban redit
iinin el bir iniaf pillsidir i, burada
redit, pul v hesablama mliyyatlarnn
vahid mrzd cmlir.

, ,

123

40. nqilabdan vvl Rusiyada ban

iinin
yaranmas v iniaf
Mlumdur i, Rusiyada ban faliyytinin
sas XVIII srin birinci yarsnda qyulmudur.
Lain bu cr yanamann tarii dqiqldirmy
ehtiyac var.
Rusiyada bana bnzr idarni yaratmaq
tbbs il df 1665-ci ild Psvda edildi.
Tbbss Psv vyevdas A.L. rdin-Nain
lan bu hadis ngiltrd ban sisteminin
frmalamas il eyni vatda ba verdi. hr
urpavas iri tacirlrin yardm il zif tacirlr n
ssuda ban rlunu ynamal idi. Tssf i, bu
chd uursuzluqla nticlndi, ni vyevda
Psvdan geri arld, yeni vyevda is nun
gtirdiyi btn yenililri lv etdi. Bellil,
Rusiyada banlar spesifi iqtisadi institutlar imi
yalnz 100 ildn snra, XVIII srin rtalarnda
yaranmaa balad. dvrd ticart yalnz nad
pulla aparlrd, snaye sasn dvlt vsaitlri
hesabna iniaf edirdi. mmersiya rediti
Rusiyada Avrpaya nisbtn gec yaylmd.
Humt v iri trpaq sahiblri il ssuda alanlar,
frdi dllal-sahibarlar is reditrlar imi
edirdilr.
Balca
laraq
natural
mldar
tsrrfat raitind yaranm bu vziyyt redit
gr faizlri nzartsiz laraq artrmaa iman
verirdi. Faizlrin artrlmas dvlt banlarnn
yaradlmasnn svqedici stimulu ldu.
1733-c ild Peterburqda tsis edilmi Si
dftranas nlarn slfi ldu. Dftranann

124

..

tyinat qzl v gm girv qymaqla 8% illi

hesablama sasnda btn arzu ednlr ssuda
verm idi.
Yelizavetann sltnti dvrnd, 1754-c
ild ii sili ban tsis edildi: Zadgan v
mmersiya banlar. Zadganlar n nzrd
tutulmu ban 750 min rubl hcmind sas
apitala v Peterburq v Msvada ntrlara
mali idi. Bann faliyyt dairsin sasn trpaq
reditinin, hminin thimli ndlilrin sayndan
edr mldarlara malianlrini girv
qymaq rti il ssudalarn verilmsi dail idi.
1762-ci ild hr ii ban baland. Bu, nunla
laqdar idi i, qsamddtli ssudalar vatnda
qaytarlmadndan
uzunmddtli
ssudalara
evrilirdi, brc alanlar qismind is dem lar i,
eyni slr edirdi.
II Yeaterinann sltnti dvrnd, 1764-c
ild biri Peterburqda, digri is Htranda
yerlml yenidn ii dvlt ban tsis edildi.
nlarn
mqsdi
arici
ticart
yardm
gstrmdn ibart idi. Lain nlar da nisbtn az
mddt rzind faliyyt gstrdilr. Peterburq
ban ehtiyatlar tndiyindn 1782-ci ild
baland, Htran ban is burada ba vermi
by yanndan snra 1767-ci ild eyriyy
idarsin evrildi.
I Alesandrn arl ban iinin tariind ut
ntrlarnn iniaf, nlarn ld yaylmas il
yadda qald. Lain vesel dvriyysinin zif iniaf
etmsi v ifayt qdr vsaitlrin lmamas il
laqdar nlar Rusiyann ticart v snayesin
hmiyytli tsir gstr bilmdi. 1818-ci ild

, ,

125

nlarn vzin dvlt mmersiya Ban tsis

edildi.
Bu bann tsis edilmsi hddn ziyad
assiqnasiyalarn
buralmas,
mddtsiz
mantlrdn uzunmddtli ssudalarn verilmsi v
humtin ehtiyaclar n vsaitlrin mfi
surd alnmas nticsind ziflmi redit
idarlrinin dirlmsin ynlmi tdbirlrdn biri
idi.
Lain
islahatlar
tam
hcmd
hyata
eirilmdi. 1860-c ild faliyyt gstrn ban
Rusiyann il Dvlt Ban imi yenidn quruldu.
1861-ci ild Rusiyada thimili hququnun
lv edilmsi ban iinin iniafna yeni tan
verdi.
l
nvbd
nd
halisinin
geni
reditlmsi zrurti meydana gldi, bu is rda
reditl
mul
lan
idarlr
bsinin
yaradlmasn tlb edirdi.
Lain yalnz rta v iri banlar ciddi surtd
iniaf etdi. 1873-c ild Rusiyada artq 39
shmdar mmersiya ban mvcud idi. mumi
sas apital 1,06 milyard rubl ( zaman Rusiya
Dvlt Bannn apital cmi 21 milyn rubl til
edirdi) til edn hmin banlarn 40 bdn
ibart filiallar bsi mvcud idi. bhsiz, bu
banlar Dvlt Ban il rqabt aparmr, sin
alq tsrrfatna idmt etmd na yardm
gstrirdilr.
Banlarn saynn srtl artmas nlar
arasnda
rqabti
gclndirr
nlarn
faliyytin, hminin brc alanlarn maliyy
vziyytin mnfi tsir gstrdi. Bu cr hallar ban

126

..

mliyyatlarnn dvlt trfindn tnzimlnmsi

zrurtini gclndirdi. Banlarn nizamnamlrind
hmin mliyyatlar myyn nrmaya salan
susi rtlr z sini tapd. Msln, aada
tdbirlr nzrd tutulurdu:
banlar faliyytlrinin il ii ili rzind z
sas apitaln tam hcmd frmaladrmaa
brclu idilr;
bann hdlilri nun si v clb
edilmi apitalnn hcmini stlmmlidir;
ban ehtiyat apitaln til etmy (sas
apitaln yaras hcmind) v nu zmantli dvlt
azlar lind salamaa brclu idi;
bann zrri ehtiyat apitalndan v sas
apitaln drdd bir hisssindn artq lduu
tqdird ban lv edilmli idi.
Ban nizamnamlrinin tsdiq edilmsinin
yeni qaydasnn qbulu Rusiyada ban iinin islah
edilmsi sahsind nvbti addm ldu. Bu
qaydaya 1872-ci il Qanunu ad verildi.
gzar falln snra iniaf humtin
qarsnda ban ii sahsind yeni vziflr qydu.
1883-c v 1884-c illrd qbul edilmi qanunlar
bu msllrin hll edilmsin ynlmidi. Birinci
qanun Rusiyada yeni mmersiya banlarnn
almas qaydasn, iinci qanun is nlarn lv
edilm qaydasn myyn edirdi. 1883-c ilin
Qanununa sasn, Maliyy Nazirliyi aada
rtlr riayt etml Rusiyada yeni banlarn
tsis edilmsin icaz verirdi:
mumi apital 5 milyn rubldan az
lmamaldr;
tsisilrin say 5 nfrdn az lmamaldr;

, ,

127

apitaln yars yazlma zaman, iinci yars

is nvbti 6 ay rzind dnmli idi;
bann nad vsaitlri nun Dvlt
Bannda cari hesab il birlid bann
hdlilrinin 10 %-i til etmlidir;
hdlilrin mcmusu rili apitaldan
(ehtiyat apital il birlid) 5 dfdn
lmamaldr;
bir mtriy veriln redit rili apitaln
nda bir hisssindn artq lmamaldr;
idar heytinin zvlri z banlarnda
vesel reditindn istifad ed bilmzlr;
ehtiyat apital sas apitaln 1/3 hisssin
atanad 10%-dn artq mnftin yarsnn
lmas ylu il ml glir, hmin apital qiymtli
humt azlar lind Dvlt Bannda
salanlr.
Bundan lav, banlarda eyni zamanda bir
ne inzibati vzifni tutmaq qadaan edildi.
1884-c ilin Qanununa uyun laraq
banlarn lv edilmsi n ii frma nzrd
tutulurdu:
1) ban mflis elan edilmdn;
2) mflisli zndn.
Birinci halda ilmi ziyan zndn rili,
sas, dvriyy v ya pay apital bann
nizamnamy sasn z faliyytini dayandrmal
lduu hcm qdr azaldqda, yaud nun apital
1/3 qdr azaldqda (bu bard susi gstri
lmadqda) bann balanmas zruridir.
1884-c ilin Qanunu il Maliyy Nazirliyin
mstsna hallarda redit idarlrini tfti etm
hququ verilirdi.

128

..

nqilabdan vvli mmersiya banlarnn

passivlrinin n mhm hisssini mantlr til
edirdi. mantlr mtlif mnblrdn clb
edilirdi. Bunlarn arasnda rantyenin, idarlrin v
tsrrfat faliyyti il mul la bilmyn
mtlif cmiyytlrin apitallar, halinin v
dvlt zinsinin bdc sahlrinin vsaitlri var
idi. mantlr mddtli v mddtsiz (tlbli)
lurdu. Mddtsiz mantlrin n yaylm nv
sad
cari
hesablar
idi.
manti
hmin
hesablardan pul ara v ya z qrar il istniln
vat nlar bana dy bilr. rti cari hesablar da
alrd, hmin hesablardan pullarn verilmsi 5-7
gn vvl msadir haqqnda bildiri gndrml
hyata eirilirdi.
Cari hesablara mali lan slr e
itabalar verilirdi. nlar z imzalar il e
yazmaqla
hmin
itabalar
vasitsil
z
hesablarndan pul arrdlar.
Ssuda apitallarnn yerldirilmsi il bal
mliyyatlar iind vesellrin utu susi yer
tuturdu. 1916-c il yanvarn 1-n lan mlumata
gr, Rusiyann 50 bannda tqribn 2 milyard
rubl dyrind vesel utu aparlmdr. Bu zaman
fal mliyyatlarn mumi hcmi 8,4 milyard rubl
til etmidir.
mtlri, qiymtli azlar, dmir yl
qbzlrini v digr sndlri girv qymaqla
ssudalarn verilmsi d hmiyytli fal mliyyat
hesab lunurdu. Bel ssudalar bana verilmi
qiymtli eylrin tam dyri il deyil, 60-90%
arasnda verilirdi. Ssuda dnildidn snra girv
qyulmu qiymtli eylr brc alana qaytarlrd,

, ,

129

ssuda vatnda qaytarlmadqda is ban hmin

qiymtli eylri sataraq ld lunmu glirdn
mtrinin brcunu dm hququna mali idi.
Rusiyann mmersiya banlarnda susi
cari hesablar lind lan mddtli ssudalar da
ifayt qdr geni yaylmd, nlar mahiyyt
etibaril anali vesel hesablar il ardr.
nqilabdan vvli dvrd mvcud lan ban
ssudalarnn n yaylm nv shm v istiqraz
vrqlrini girv qymaqla veriln ssudalar
lmudur. 1916-c il yanvarn
1-n lan
mlumata gr, qiymtli azlar qymaqla veriln
ssudalar Rusiyann 50 mmersiya ban trfindn yerldirilmi mumi mblin tqribn 60%-i
til edirdi.
nqilabdan vvli Rusiyada ban ii tcrbsi
bel idi.

130

..

41. Banlarn faliyytinin svet dvr

1917-ci ilin tyabr inqilabndan snra
Rusiyann ban sistemi hmiyytli dyiililr
mruz
qald.
Bu
dyiililrin
istiqamti
blevilr partiyasnn ideli nsepsiyalar il
myyn edilirdi.
tyabr inqilabndan drhal snra blevilr
vahid ban ideyasn hyata eirmy baladlar.
vvlc nlar Dvlt Bann l eirdilr. Daha
snra 1917-ci il deabrn vvlind iptea banlar
lan Dvlt zadgan trpaq ban v ndli trpaq
ban lv edildi. 1917-ci il deabrn snunda
Banlarn millildirilmsi haqqnda deret qbul
edilir.
Hmin
sndd
ban
iinin
dvlt
mnpliyas elan lunmas, mvcud lan btn
zl banlarn v banir ntrlarnn is Dvlt
Ban
il
birldirilmsinin
zruriliyi
ifad
lunmudu. Nticd RSFSR alq Bannn timsalnda znmsus vahid ban yaradld. Lain
bu ban alq missarlar Svetinin (S) 19
yanvar 1920-ci il tarili Dereti il lv edildiyindn
geni surtd faliyyt gstr bilmdi.
1921-ci ilin yaznda balanm Yeni iqtisadi
siyast (YS) eid prati laraq mt-pul
mnasibtlrinin
brpa
edilmsinin,
bazarn
yaradlmasnn,
rublun
mhmlndirilmsinin,
hminin ban sisteminin yenidn yaradlmasnn
zruriliyini rtaya qydu. RSFSR Dvlt Bannn
tsis edilmsi bard qrar qbul edilmsi (1921-ci
ilin tyabr ay) bu istiqamtd atlm il
addmlardan biri ldu.

, ,

131

Bundan
lav,
1922-1925-ci
illrd
aadalar yaradlmdr:

shmdar banlar Snaye Ban,

Eletrban, arici Ticart Ban v rta Asiya
Ban;

perativ banlar Vseban v

Urainban;
mmunal banlar Semban;
nd tsrrfat rediti sistemi Mrzi
nd Tsrrfat Ban, respublia banlar v nd
tsrrfat rediti cmiyytlri;
qarlql redit cmiyytlri.
Lain blevilr vahid ban ideyasnn
hyata eirilmsini davam etdirirdilr, lain artq
pulsuz mnasibtlr eid mqsdi il deyil,
iqtisadiyyatn inzibati-amirli metdlar il idar
edilmsinin mrzldirilmsi n. SSR Mrzi
craiyy mitsi (M) v S-nin redit
sisteminin qurulmas prinsiplri haqqnda 15 iyun
1927-ci il tarili qrar bunun balanc ldu.
Bu qrarla mrzldirilmi ban sisteminin
aadalardan
ibart
lan
tilati
sas
qyulurdu:
bir trfdn, emissiya v hesablama assa
mrzi imi yaranm v alq tsrrfatnn
qsamddtli
reditlmsi
mrzi
imi
frmalam SSR Dvlt Ban;

digr
trfdn,
getdic
apital
qyulularnn uzunmddtli reditlmsi v
maliyyldirilmsi banlarna evriln susi
banlar.
30-cu illrin vvllrind SSR-d frmalam
inzibati-amirli idaretm sistemi ban sisteminin

132

..

mrzldirilmsini tcili surtd baa atdrma

tlb edirdi. Bu mqsdl 1930-1932-ci illrd
redit islahat hyata eirildi, bu islahat redit
mnasibtlrinin araterini prinsipial ild
dyir dnyada analqu lmayan banlar sistemini yaratd. SSR S-nin redit islahat
haqqnda 30 yanvar 1930-cu il tarili Qrar
islahatn balanc ldu.
SSR M v S-nin susi uzunmddtli
mantlr banlarnn yaradlmas haqqnda 5
may 1932-ci il tarili qrar banlarn inzibatiamirli sisteminin uyun laraq yenidn til
edilmsind sn ard ldu. Bu qrarla susi
banlarn uzunmddtli mantlr banlarna
evrilmsi prsesi baa atd.
Bundan lav, M v -nin 23 may 1930cu il tarili Qrarna sasn, dvlt mssislrinin
apital qyulularnn maliyyldirilmsi n
bdcdn
ayrlan
btn
vsaitlr
dnmz
vsaitlr
evrildi.
apital
qyulularnn
uzunmddtli reditlmsi yalnz lzlar v
perasiyalar n qvvd qald. Bellil,
banlar SSR alq Maliyy missarl tribind
dnmz
bdc
maliyylmsi
banlarna
evrilirdilr. Bu banlarn say drd idi:
1. Snaye ban snayenin v eletri
tsrrfatnn sasl tiintisinin maliyyldirilmsi
ban. ttifaq, respublia v yerli hmiyytli btn
dvlt mssislrinin v tiinti tilatlarnn
sasl tiintilrinin maliyyldirilmsi bu bana
hval edilmidi.
2. nd tsrrfat ban ssialist
iniliyinin
maliyyldirilmsi
ban.
nd

, ,

133

tsrrfatnn dvlt setrunun mssis v

tilatlarnn, tratr mrzinin v lzlarn
maliyyldirilmsi bu bana hval edilmidi.
3. Vseban

perasiyann
sasl
tiintisinin
maliyyldirilmsi
ban.
perasiyann
btn
nvlri
zr
(mnzil
perasiyasndan
savay)
sasl
tiintinin
tamamnn maliyyldirilmi bu bana hval
edilmidi.
4. Semban mmunal v mnzil
tiintisinin
maliyyldirilmsi
ban.
Mnzil,
mmunal v mdni-mit tiintisinin tamamnn
maliyyldirilmsi bu bana hval edilmidi.
SSR Dvlt Banna gldid is, nun l
iqtisadiyyatnda rlu SSR S-nin 20 mart 1931ci il tarili qrar il myyn edildi, burada SSR
Dvlt Bannn aada vziflri gstrilirdi:
birincisi, rzan hesaba alnmas v bldrlmsinin mumdvlt aparatna evrilmlidir;
iincisi, rubl vasitsil mtlrin istehsal
v dvriyysi planlarnn yerin yetirilmsin mli
nzarti hyata eirm.
Snra tuz il rzind banlar hmiyytli
dyiililr
mruz
qalmadan
faliyyt
gstrirdilr.
Yalnz 1957-ci ilin yanvar aynda Vseban
(1936-c ild Ticart Ban adlandrld) z
mliyyatlarn dayandrd, 1959-cu ilin aprel
aynda is nd Tsrrfat Ban v Semban
lv edildi. Lv edilmi banlarn funsiyalar SSR
Dvlt Ban v Snaye banna (SSR Tiinti ban
imi yenidn til edilmidir) verildi.

134

..

Ticart Bannn, Sembann v nd

tsrrfat bannn lv edilmsi v nlarn
mliyyatlarnn SSR Dvlt Banna verilmsi bir
daha SSR Dvlt Bannn vahid bana
evrilmsini demy sas verdi.
vvllr SSR Maliyy Nazirliyi sistemind
lan mant assalar 1962-ci ild SSR Dvlt
Bannn srncamna verildi. Bunun saysind
halinin mantlri lind lan eyli ehtiyat
Dvlt Bannn srncamna er alq
tsrrfatnn reditlmsi mqsdil istifad
lunmaa balad.
Bellil, 1986-c ilin vvlind ld
ban mvcud idi: SSR Dvlt Ban, SSR Tiinti
Ban v arici bazarda mliyyatlar aparan arici
Ticart Ban. Bundan lav, Dvlt m mant
assalar sistemi d faliyyt gstrirdi. nlarn
faliyytin mumi rhbrliyi SSR Dvlt Ban
hyata eirirdi.

, ,

135

42. Rusiyada ban islahat v masir

ban sisteminin tl
Yenidnqurmadan vvl SSR-d frmalam
ban sistemi aada mrzlmi dvlt
struturlarnn
mvcudluu
il
arateriz
lunurdu:
SSR Dvlt Ban v nun mssis v
tilatlara hesablama, assa v redit idmtlri
gstrn idarlr bsi (nlarn say tqribn
4500- brabr idi). SSR Dvlt Ban lnin
yegan emissiya-assa, redit v hesablama
mrzi idi. Bu ban alq tsrrfatnn (tiintidn
savay) qsamddtli reditlmsini, hminin
dvlt
nd
tsrrfat
tilatlarnn
maliyyldirilmsini
v
uzunmddtli
reditlmsini,
lzlarn
uzunmddtli
reditlmsini hyata eirirdi.
SSR Tiinti Ban - z idarlri (nlarn
say 800- yan idi) vasitsil sasl tiinti
mssislrin hesablama idmti gstrir v
nlarn
uzunmddtli
reditlmsini
hyata
eirirdi. Tiinti Ban apital qyulular plannn
yerin yetirilmsi n tilatlara ayrlan vsaitlri
tplayrd v hmin vsaitlr hesabna sasl
tiintinin dnmz maliyyldirilmsini hyata
eirirdi.
SSR arici Ticart Ban arici ticartd
itira edn hquqi slr v valyuta vsaitlrini
salamaq hququna mali lan fizii slr
idmt gstrirdi. Bu ban arici ticartin
reditlmsini v valyuta mliyyatlarn hyata
eirir, mtlrin irac v idal, hminin

136

..

idmtlrin gstrilmsi il bal hesablamalar

aparrd.
SSR Dvlt Bannn tribin SSR Dvlt
m mant assalar dail idi. nlar 1986-c ilin
vvlind lduqca geni yaylm 78500 mant
assalar bsin mali idilr v halinin pul
vsaitlrinin salanmasn, hquqi slrin ayrayr
ateqriyalarna
hesablama
v
assa
idmtlrinin
gstrilmsini
hyata
eirir,
hminin dvlt istiqrazlar il aparlan mliyyatlar
zr haliy idmt gstrirdilr.
slahat rfsind SSR ban sisteminin
struturu bel idi. slahat bir ne mrhld
hyata eirilirdi. Birinci mrhld, 1987-ci ilin
iyul aynda yeni banlar sistemi yaradld, nun
tribin aadalar dail edildi:
SSR Dvlt Ban v be itisasladrlm
ban:
SSR arici Ticart Ban;
SSR Snay Tiinti Ban;
SSR Aqrar Snaye Ban;
SSR Mnzil Ssial Ban;
SSR mant Ban.
SSR Dvlt Ban vvli imi lnin ba
ban idi. Bu ban aada funsiyalar yerin
yetirirdi: lnin pul-redit sisteminin idar
edilmsi, btv ban faliyytinin rdinasiyas,
banlar arasnda hesablamalarn tili, pul
dvriyysinin tili v mhmlndirilmsi, dvlt
bdcsinin assa icras, vahid valyuta siyastinin
hyata
eirilmsi,
arici
banlarn
nmayndlilrinin SSR-d areditasiyas.

, ,

137

SSR
arici
qtisadiyyat
Bannn
vziflri aadalar idi: irac-idal v qeyriticart mliyyatlar zr hesablamalarn tili v
aparlmas; tsrrfat tilatlarnn arici iqtisadi
faliyytinin reditlmsi, mumi valyuta plannn
icrasna, lnin valyuta ehtiyatlarnn istifad
edilmsin nzart; beynlalq valyuta v redit
bazarlarnda
mliyyatlarn
aparlmas,
nad
valyuta v valyuta srvtlri il mliyyatlarn
aparlmas.
SSR Snay Tiinti Bannn vziflri
aadalar idi: sas faliyytin reditlmsi,
apital
qyulularnn
maliyyldirilmsi
v
reditlmsi, snayed, tiintid, nqliyyatda,
rabit sahlrind, tchizat-sat v elmi tilatlar
sistemind hesablamalar.
SSR Aqrar Snaye Ban sas faliyytin
reditlmsini,
apital
rclrin
maliyyldirilmsi v reditlmsini hyata
eirmy, aqrar snaye mplesi v istehla
perasiyas birli, mssis v tilatlarnn hesablamalarn aparmaa balad.
SSR Mnzil Ssial Banna sas faliyytin
reditlmsini,
apital
rclrin
maliyyldirilmsini v reditlmsini, mnzilmmunal tsrrfatda, dvlt ticartind, mit
idmtind, yngl v yerli snayed, yerli tsrrfatda, hminin perativ v frdi m faliyyti
sahsind hesablamalar til etm hval
lunmudu.
SSR mant Bannn vzifsi hesablamalar
aparmaq
v
haliy
assa
idmtlri
gstrmdn,
dvlt
brclar
istiqrazlarnn

138

..

yaylmasn v dnmsini, habel vtndalarn

istehla ehtiyaclarnn tmin edilmsindn ibart
idi.
Ban sisteminin bu cr struturu alq
tsrrfatnn mumi idaretm struturunun tsiri
altnda
frmalamdr.
alq
tsrrfat
mplesinin hr tipi sani na redit-hesablama
idmtlri gstrn susi ban lind dst
alrd.
Bundan lav, dvlt banlarndan savay
ld shmdar v perativ mmersiya
banlar bsi frmalamaa balad. slahatn
birinci
mrhlsind
ban
sisteminin
desentralizasiyas firi tcrbd hyata eirildi.
Lain hyata eirilmi desentralizasiya ifayt
qdr nisbi hmiyyt sb edirdi, ni
itisasladrlm
banlar
ban
nazirlilrini
atrladrd (lain llri ii idi), yeni yaranm
shmdar v perativ banlarn say is az idi
(01.01.1989-cu il lan mlumata gr, SSR-d
cmi 43 mmersiya v perativ ban mvcud
idi).
Lain ban islahatnn birinci mrhlsinin
msbt nticlr vermmsinin balca sbbi
yaradlm sistemin iniaf edn mt-pul
mnasibtlrind meydana m vziflr uyun
lmamasnda idi. nun bazar iqtisadiyyatnn
tlblrin cavab vern iisviyyli sistemin
yaradlmas istiqamtind daha da tmilldirm
zrurti yarand.
1990-c ild SSR Dvlt Ban haqqnda
Qanunun v Banlar v ban faliyyti haqqnda
Qanunun qbul edilmsi il ban islahatnn iinci

, ,

139

mrhlsi balad. Hmin dvrd RSFSR-in

Mrzi Ban haqqnda RSFSR Qanunu v
RSFSR-d balar v ban faliyyti haqqnda
Qanun qbul edildi. Bellil, uzun illr rzind il
df
banlar
qanunverici
sasda
faliyyt
gstrmy balad. Banlar dvltin hdlilri
zr msuliyyt damayan (nec i, dvlt d
banlarn hdllri zr msuliyyt damr)
mstqil hquqi s, iqtisadi bamdan mstqil
idar elan lundu. Yeni ban sisteminin institusinal saslar qyulmaa balad.
Bu sistemin yuar pillsind Rusiya Mrzi
Ban, iinci pilld is mmersiya banlarnn
geni bsi dayanr.
Ban islahatnn iinci mrhlsi ban
sisteminin
iinci
halqas
lan
mmersiya
banlarnn iniafna tan verdi. RSFSR-d
balar v ban faliyyti haqqnda Qanuna sasn
btn banlar shmdar mmersiya banlarna
evrildi, nlarn nizamnam apital is bann
itirasnn vsaitlrindn frmaladrla bilrdi.
Bellil, islahatn iinci mrhlsi ld
balam iisviyyli ban sisteminin yaradlmas
prsesini yeunladrd. Emissiya banlar mrzi
banlar atrladan mstqil halqaya ayrld,
mssislr
v
haliy
redit-hesablama
idmtlri gstrn mmersiya banlar is ban
sisteminin iinci halqasn til etdi. 1992-1995-ci
illr Rusiyada ban sisteminin srtli estensiv
iniaf mrhlsi idi, nun 1996-c ild balam
eyfiyyt taml mrhlsi is bu gnd
davam etdirilir.

140

..

lnin ssial-iqtisadi quruluunda sasl

islahatlarn aparld illr rzind Rusiya ban
sisteminin iniafnn nticlri bard danarn
Rusiyada iniaf etmi bazar iqtisadiyyatna mali
llrdi prinsiplr sasnda qurulan ban
sisteminin frmalamaa baladn sylm
mmndr.
Rusiyann
mmersiya
banlar
tl mrhlsindn er nhng maliyy
struturlarna
evrildi
v
cmiyytin
v
iqtisadiyyatn
ndn
dyidirilmsinin
mrb prseslrind mhm rl ynamaa balad.

, ,

9.
43.
,

.
44.


.
45. 1998-


. 46.

. 47.
.

141

142

..

43. Ban sistemi haqqnda anlay,

nun elementlri v susiyytlri
ld ifayt qdr ban, redit idarsi,
hminin ayr-ayr ban mliyyatlarn yerin
yetirn iqtisadi tilat faliyyt gstrdid
adtn ld ban sisteminin mvcudluundan
danlr. Lain bu, tam mnada bel deyil, ni
istniln
sistem
aada
tlblr
cavab
vermlidir:
lazmi prprsiyalarda btn zruri
elementlr mali lmaldr;
artq, lzumsuz elementlr mali
lmamaldr;
sistemin elementlri arasnda smrli
qarlql laq lmaldr, bunun nticsind
sistemin btn zruri funsiyalar hyata eirilir
(bu
sistem
nun
ayr-ayr
elementlrinin
funsiyalarnn cmindn zngindir);
sistemin elementlri bir-birini tyin edir,
mhdudladrr v tamamlayr;
bir sistem, bir qayda laraq, daha geni
lan digr sistem daildir v burada digr
elementlrl qarlql laqd lmaqla znn
susi funsiyasn yerin yetirir.
Ban faliyytin mnasibtd bu mumi
prinsiplrin mnas beldir:
1. ld ifayt qdr faliyytd lan
ban v digr redit idarlri var.
2. ld aadalar mvcud deyil:
mliyyatlara balamam banlar;

, ,

143

qanunvericilid nzrd tutulmayan, ban

faliyyti il mul lan tilatlar;

dvlt
lisenziyas
lmadan
ban
mliyyatlarn
yerin
yetirn
redit
tilatlar.
3. Yalnz na msus lan, lnin mrzi
ban trfindn myyn edilmi funsinal
hdlilri
yerin
yetirn
meanizm
qvvddir.
4. ld mmersiya banlar v digr
redit
idarlrinin
iqtisadi
bamdan
mqsduyun lan n mtlif nvlri
faliyyt gstrir.
5. Banlar
v digr
redit
idarlri
aadalarla mtlif ild qarlql laq
yaradr:
mtrilrl;
lnin mrzi ban v digr dvlt
haimiyyt v idaretm rqanlar il;
bir-birilri v yardm tilatlarla.
Ban sistemi lnin redit sisteminin trib
hisssidir. redit sistemi is iqtisadi sistemin trib
hisssidir. Bu demdir i, banlarn faliyyti v
iniaf maddi v qeyri-maddi nemtlrin istehsal,
dvriyysi v istehla il s baldr. Bdc v
vergi sistemlri il, qiymt qyma sistemi il, arici
iqtisadi faliyyt raiti il s laqd lan banlar
z
mli
faliyytind
tsrrfat
hyatnn
tnzimlnmsi mumi meanizminin ayrlmaz
hisssin evrilmidir.
ld faliyyt gstrn banlar birsviyyli
v iisviyyli til etmy mali la bilr.
Birsviyyli variant ld mrzi ban lmadqda

144

..

v ya yalnz mrzi ban mvcud lduqda

qvvd lur. bhsiz, bel bir raitd ban
sistemi haqqnda danmaq hl tezdir.
Ban sistemi sivil bazar iqtisadiyyatnn
elementi imi yalnz iisviyyli la bilr.
Birinci, yuar sviyy mrzi ban, iinci, aa
sviyy mmersiya banlar v redit
idarlridir. Banlarn iisviyyli sisteminin yaradlmas zrurti bazar mnasibtlrinin ziddiyytli
arateri il rtlndirilmidir. Bu mnasibtlr, bir
trfdn, azad sahibarl v zl maliyy
vsaitlrinin idar lunmasn tlb edir v aa
sviyyli elementlr mmersiya banlar bunu
tmin edir. Digr trfdn, myyn dvlt tnzimlnmsi zrurti mrzi ban lind susi institutun yaradlmasn tlb edir.
lnin mrzi ban istniln dvltin ban
sisteminin balca halqasdr. Mrzi ban dvltl
iqtisadiyyat arasnda vasitidir. sr hallarda
mrzi
ban
dvltin
mliyytind
lur.
Marsviyyd faliyyt gstrn mrzi ban
mummilli maraqlar s etdirir, bu v ya digr
reginun, alq tsrrfatnn bu v ya digr
sahlrinin deyil, btvld dvltin maraqlarna
uyun siyast aparr. Mpzi ban nnnvi
laraq drd sas funsiyan yerin yetirir:
tbana banntlarn emissiyasn hyata
eirir;
banlar ban imi edir;
humtin baniri imi edir;
pul-redit tnzimlmsini v ban
nzartini hyata eirir.

, ,

145

Qeyd etm lazmdr i, mrzi bann

btn funsiyalar bir-biri il qarlql laqddir.
Dvlt v banlara redit verml mrzi ban
redit nsiyyt vasitlrini yaradr, humt
hdlilrinin bural v dnilmsini hyata
eirml ssuda faizinin sviyysin tsir edir.
Mrzi bann sadalanan funsiyalar lnin
btn pul-redit sisteminin v bellil d
iqtisadiyyatn nun trfindn tnzimlnmsi n
real rait yaradr. ndii mrhld mrzi bann
n mhm funsiyas pul-redit tnzimlnmsi v
ban nzarti funsiyasdr.
mmersiya banlar ban sisteminin iinci
sviyysini tmsil edir. nlar redit ehtiyatlarnn
igzar hisssini cmldirir v hquqi v fizii
slr bilavasit idmt gstrirlr. mmersiya
banlar lnin ban sisteminin sas halqasdr.
tisaslama sviyysin gr mmersiya banlar
aada qruplara blnr:
universal, yni ban mliyyatlarnn
dem lar i, btn nvlrini yerin yetirn
banlar;
itisasladrlm, yni bu v ya digr
sbblr zndn ban mliyyatlarnn myyn
nvlri zr itisaslam banlar.
mmersiya banlarnn sas funsiyalar
aadalardr:
hquqi v fizii slrin mvqqti b
lan pul vsaitlrinin sfrbr edilr apitala
evrilmsi;
hquqi v fizii slrin, hminin dvltin
reditlmsi;

146

..

mtrilr hesablama-assa idmtlri

gstrilmsi.
Frdi mantidn tutmu iri irtd
btn mtrilrin maliyy ehtiyaclarn tmin
etm
mqsdil
sr
qrb
dvltlrinin
mmersiya
banlar
hal-hazrda
mtlif
mliyyatlar aparrlar. ri banlar z mtrilri
n 300-d mliyyat v idmt hyata eirir;
mtlif reditlrin verilmsi, qiymtli azlarn
al-satqs,
etibarnam
sasnda
aparlan
mliyyatlar, qiymtli yalarn salanlmas v s.
Bunun saysind mmersiya banlarnn trar
istehsal prsesinin dem lar i, btn halqalar
daimi v qrlmaz laqddir.
mmersiya bannn mliyyatlar ban
funsiyalarnn nret tzahr imi edir.

, ,

147

44. Snaye bamndan iniaf etmi

llrin ban sistemlrinin qurulu
susiyytlri
Hesab edilir
i, iniaf etmi bazar
iqtisadiyyatna mali llrd ban sistemlri
dan frmalamdr. Bu msld diqqti daha
clb edn bzi llrin tcrbsini trafl
nzrdn eir.
By Britaniya. Q. Panvann firinc,
By
Britaniyada
mmersiya
banlarnn
aada nvlrini frqlndirirlr:
1. Depzit banlar. Bu banlara l
dailind
aparlan
depzit-ssuda
mliyyatlarnda stnly mali lan
daha iri ban mnpliyalar lirinq
banlar aiddir.
2. arici ticart v beynlalq maliyy- redit
mliyyatlar sahsind faliyyt gstrn
ticart banlar.
3. Birli banlar. Hal-hazrda 7 iri arici ban
mvcuddur.
4. By Britaniyada arici banlar, halhazrda nlarn say 450-y brabrdir.
5. nsrsial banlar. Bu banlarda n az ii
trf itira edir, lain nlarn he biri
shmlrin nzart paetin mali deyil.
6. Pul bazarnda qsamddtli mliyyatlar
yerin yetirn ut evlri. Hal-hazrda
nlarn say 9-a brabrdir.
By
Britaniyada
redit
idarlrinin
tribin aadalar daildir:
srta irtlri;

148

..

ssuda-mant asssiasiyalar v qarlqlmant banlar;

maliyy irtlri;
redit, tiinti perativlri;
pensiya fndlar;
mfi pay fndlar.
Aada mqamlar ngiltr ban sisteminin
susiyytlridir:
1. ngiltr Ban mmersiya banlarna
birbaa deyil, ut v disnt evlri
vasitsil reditlr verir, nun mdiri is
hr hft mtlif ban, ticart v snaye
asssiasiyalarn rhbrlri il grr.
2. Digr llrin ban sistemlrindn frqli
laraq, By Britaniyada mmersiya v
investisiya
banlar
bir-birindn
ayrlmdr.
3. ngiltrd tsisilr bann nizamnam
apitalna hmili pul qyurlar, yni
hmin vsait bann puluna evrilir.
sver.
sver ban sistemi 500-dn artq ban
tilatn birldirir. Btn sver banlar
nnvi laraq ateqriyaya blnr.
Birinci ateqriyaya svernin iri ban
dailidr sver Birlmi Ban, sver Ban
rprasiyas, sver redit Ban.
inci ateqriyaya antnal, yerli v mant
banlar daildir. reditlm v adi ban
hesablamalar zr itisaslaan bu banlar sasn
yerli mantilrl ilyir.

, ,

149

nc
ateqriyaya
idaretm
v
investisiya prtfellri il mul lan zl banlar
daildir.
svernin redit sistemin hminin eyli
sayda maliyy irti d daildir.
Banlarn
v
investisiya
irtlrinin
faliyytin ciddi nzart sver ban sisteminin
frqli susiyytidir. Banlara nzart pillli
sistem lind Federal Ban missiyas, Milli
Ban v sver Ban Asssiasiyas trfindn
hyata eirilir.
sver ban sistemini frqlndirn daha bir
cht ban sirridir. mantlrin mfiliyi hm
mli, hm d cinayt hququnun mddalar il
qrunur.
Ban mlumatlar humt rqanlarna yalnz
mtrinin cinaytd itira sbuta yetirildid
tqdim luna bilr. Lain qeyd etm lazmdr i,
vergilrdn yaynma, hminin digr llrin
valyuta
tnzimlnmsinin
pzulmas
sver
qanunvericiliyin gr cinayt hesab edilmir.
Almaniya.
Almaniya
ban
sisteminin
struturu aada imidir:
Dye Bundesban Mrzi Ban;
universal mmersiya banlar;
mant banlar;
perativ mrzi banlar;
redit perativlri;
susi banlar (sasn iptea banlar);
pt, mmunal, mant banlar.
Dye Bundesban Almaniyann mrzi
bandr. nun idar heyti Franfurt-Maynda
yerlir, hminin bu bann ba idar qismind 9

150

..

yerli mrzi ban v tqribn 200 ba b v

filial mvcuddur.
Federal
Ban
tamamil
Federasiyaya
msusdur v federal idar il birlid nzart
funsiyalarn hyata eirir.
Almaniya Federal Bannn pul v redit
siyastini nun Mrzi uras myyn edir.
Federal Ban federal humtin gstrilrini
yerin yetirmy brclu lmasa da, mumi iqtisadi
siyast sahsind nu dstlyir.
Bundesban v nun filiallar vasitsil e
v vesellrdn milli sviyyd istifad lunmaqla
nadsz pul hesablamalarnn sas hisssi hyata
eirilir.
Almaniya
ban
sisteminin
n
balca
susiyyti
lnin
mmersiya
banlarnn
faliyytinin universal araterli lmasdr.
Almaniya ban sisteminin sas stnly
diversifiasiyaya saslanan daha ys sabitlid
v bununla laqdar lan ban mantlrinin
ys etibarllndadr. Universal sasda faliyyt
gstrn alman banlar z mtrilrin geni
hatli mliyyatlar v idmtlr tlif ed v
bunun hesabna ban faliyytindn hasil lan glir
v itilri yenidn bldr bilr.
Almaniyada
universal
surtd
faliyyt
gstrn
mmersiya
banlar
il
yana
itisasladrlm banlar da faliyyt gstrir.
ptea banlar v digr redit idarlri danmaz
mla girv qymaqla, susi banlar hiss-hiss
dm rti il ssuda verir, redit perativlri
is frdi mnzil tiintisi n ssudalar ayrr. Pt

, ,

151

ban v snaye banlar redit perativlri imi

faliyyt gstrir.
AB. Hal-hazrda AB-n ban sistemi
aada sas elementlrdn ibartdir:
Federal ehtiyatlar sistemi;
mmersiya banlar;
investisiya banlar;
mant banlar;
ssuda-mant asssiasiyalar;
pt mant assalar;
maliyy irtlri;
redit perativlri;
srta irtlri;
pensiya fndlar;
ssial srta fndlar;
qarlql redit cmiyytlri;
depzitlrin srtas institutlar v s.
1913-c
ild
sas
qyulmu
Federal
ehtiyatlar
sistemi
(FES)
mrzi
bann
funsiyalarn yerin yetirir.
FES- 12 Federal ehtiyat ban daildir, nlar
razilrind
yerldilri
dairlrin
mrzi
banlardr. Bundan lav, tminn 6 min
mmersiya
ban
FES-in
zvdr,
btn
depzitlrin 70%-dn u hmin banlarn payna
dr. FES-in zv lan banlar n iri zl mmersiya banlardr. nlar eyni zamanda FES-in
hm shmdarlar, hm d mtrilridir v z
shmdar apitallarna gr 6%-li dividend alrlar.
Banlar ban funsiyasn yerin yetirn
FES tribin dail lan banlara hrtrfli idmt
gstrir.

152

..

FES maliyy bamndan mstqil qurumdur.

nun mstqilliyi ndadr i, AB Prezidenti FES-
he nyi mr ed, yaud nun mdirlrini idn
narladra bilmz.
znn struturuna gr FES ifayt qdr
mrb rqanizmdir. Burada 3 halqa lduqca
mhm rl ynayr:
FES-in Mdirlr uras (Vainqtnda);
federal ehtiyat banlar;
zv banlar.
Sistemin zv lmayan banlar assann
dldurulmas n z mbirlrinin, yni FES-in
zv lan banlarn idmtlrindn istifad edirlr.
Qeyd etm lazmdr i, AB-da ban
faliyytinin vahid dvlt tnzimlnmsi siyasti
mvcud deyil.
Tnzimlm nqteyi-nzrindn AB-n btn
banlarn 4 qrupa blm lar:
Milli banlar;
tatlarn banlar FES-in zvlri;
FES-in zv lmayan, Federal Depzitlrin
Srtas rpRasiyasna (FDS) dail lan
banlar;
FES-in zv lmayan, mantlri FDS-da
srtalanmayan banlar.
AB-n mmersiya banlar geni hatli
mliyyatlar v idmtlr tlif edir. Lain
qanunvericiliy sasn AB banlar qiymtli
azlara sahib la bilmz.
mmersiya
banlarndan
frqli
laraq
itisasladrlm
redit
institutlar
tsrrfat
faliyytinin myyn sahlrinin reditlmsi il
muldur.

, ,

153

Banlarn itisaslamasnn sas istiqamti

investisiya faliyytidir. nvestisiya banlarnn
lassi nmunsi mhz AB n sciyyvidir,
burada qanunvericili mmersiya banlarna
investisiya faliyyti il mul lma qadaan
edir. Hal-hazrda AB-da tminn 700 investisiya
ban mvcuddur.
redit-maliyy
idarlrinin
digr
nv
maliyy irtlridir. nlar rti laraq 3 qrupa
blm lar:
istehla rediti tqdim ednlr;
mmersiya rediti sistemin idmt
gstrnlr;
frdi brc alanlara rda ssudalar tqdim
ednlr.
Maliyy-redit idarlri ativlrinin mumi
mblind maliyy irtlrinin pay tminn 4%
til edir.
Tiinti cmiyytlri susi yer tutur. nlar z
zvlrinin mantlrindn apital frmaladraraq
snunculara iptea reditlri verirlr.
tisasladrlm redit-maliyy institutlarnn
daha bir nv mant mliyyatlarn hyata
eirn idarlrdir. Bu idarlrin bir ne nv
mvcuddur. nlar sasn vsaitlrin clb edilm
frmalar il bir-birindn frqlnir, ni nlarn fal
mliyyatlarnn
yegan
nv
iptea
mliyyatlardr.
redit idarlrinin bir digr nvlri ayrayr ban mliyyatlarn yerin yetirir, lain ban
adlanmaq hququna mali deyil v buna gr d
hm snuncularla, hm d z aralarnda rqabt
aparmaa mcburdurlar.

154

..

Yapniya.
Yapniyann
ban
sistemi
aada strutura malidir:
Yapniya Ban (mrzi ban);
mmersiya banlar;
itisasladrlm redit institutlar;
ii v rta biznes n maliyy
irtlri;
humt redit idarlri;
pt mant assalar.
1882-ci ild lnin mrzi ban imi tsis
edilmi Yapniya Ban ban sistemind susi rl
ynayr.
Nizamnam apitalnn 55%-i humt,
45%-i is zl irtlr msus lan Yapniya
Ban mstsna emissiya hququna malidir.
Yapniya Ban 11 dvlt ban da dail
lmaqla lnin ban sistemin rhbrli edir.
Yapniyann n iri mmersiya banlarndan
biri lan Ti Ban da fatii laraq dvlt
funsiyalarn
hyata
eirir.
Yapniya
qanunvericiliyin
uyun
laraq
valyuta
mliyyatlarnn aparlmas bu bana hval edilib.
Yapniyada
mmersiya
banlar
z
mtrilri n geni hatli mliyyatlar v
idmtlr yerin yetirir.
AB banlarndan frqli laraq Yapniyann
mmersiya banlar rprasiyalarn shmdar
apitalnn bir hisssinin sahibi imi ed v
mliyytlrinin yerldiyi irtlrin uralarnda
tmsil luna bilrlr; qiymtli azlarn bural
il bal lan trast mliyyatlarn yerin yetir
bilslr d, mstqil surtd pul buramaq v ya

, ,

155

qiymtli azlar yerldirm hququna mali

deyillr.
halinin rda mantlrinin tplanmas
vzifsini yerin yetirn pt-mant banlar
Yapniyann ban sistemind mhm yer tutur.

156

..

45. 1998-ci ilin ban bhran v Rusiya

ban sisteminin yenidn qurulmas
msllri
1998-ci ilin avqust ay ban bhrannn
balanc hesab lunur. zaman humt daili
dvlt brcu zr defisit v arici banlara lan
brclarn dnilmsin mratri elan etdi. Rusiya
Federasiyas ban sisteminin yenidn qurulmas
prqramnda qeyd edildiyi imi, 1997-ci ilin deabr
ayn ban bhrannn balanc hesab etm lar.
Hmin vatdan etibarn daili maliyy bazarnda
faiz drclri sin surtd artd.
Artq banlar aa drclr zr ehtiyatlar
clb etm v z brc alan mssislrin ucuz
reditlr verm iqtidarnda deyildi. na gr d
brc alanlar aldqlar ysfaizli reditlr idmt
gstr v vvllr aldqlar reditlri vatnda
qaytara bilmirdilr.
Dvlt
qiymtli
azlar
il
aparlan
mliyyatlarn dayandrlmas nticsind ban
sisteminin mumi ativlrinin 16%-i fatii laraq
dnduruldu. Bununla brabr, banlar lividliyin
tnzimlnmsinin sas instrumentlrindn biri imi
dvlt qiymtli azlar bazarndan (Q-FZ)
istifad edirdilr. ni redit tilatnn mbir
hesabnda vsaitlr ifayt qdr lmadqda bu
bazarn i meanizmi hdlilrin yerin yetirilmsi
n dvlt istiqrazlar paetinin bir hisssini
perativ surtd satmaa iman verirdi.
Ban sisteminin hm mtlq miqdarda, hm
d bhrann iniaf zaman itilr nisbtn
apitallama sviyysinin aa sviyyd lmas

, ,

157

bhrann
sinlmsin
hmiyytli
tsir
gstrdi.
Daili ehtiyat bazarnn zifliyi v banlarn
arici
vsait
mnblrindn
asll
ban
bhrannn iniafna hmiyytli tsir gstrdi.
1998-ci ilin 7 ay rzind mssislrdn,
tilatlardan v halidn clb lunmu vsaitlrin
hcmi 18,6 milyard rubl azalaraq passivlrin 42%-i
til etmidir. Lain, qeyd etm lazmdr i,
bhrann gclnmsin bamayaraq, hali ifayt
qdr fallq nmayi etdirmirdi. Banlarn apard
fal
relam
ampaniyas
v
humtin
devalvasiyann ba vermycyin dair tminatlar
tlbli
mantlri
azaldaraq
rtamddtli
mantlrin
hcmini
artrd.
Bu
prseslr
inflyasiyann 11% til etmsi raitind 40-50%-li
drclr clb edilml hyata eirilirdi. Bununla
bel, Rusiyada fizii slrdn clb edilmi resurs
n az stabilliy mali lan resursdur, vsaitlrin
clb edilm mddtlrinin uzadlmas ban sisteminin resurs bazasnn stabilliyinin artmasndan
br vermir. Bu, defltun elan lunduu il
gnlrd tsdiq edildi, zaman mantilr tlvi
surtd z pullarn banlardan armaa alrd.
Bhran vvlc iri sistem til edn
banlara tundu. Sistem til edn banlara el
banlar aiddir i, nlarn lvi eyli ssial v
iqtisadi msrflr gtirib ara bilrdi. Bu banlar
geni yaylm filiallar bsin v beynlalq
redit tilatlar il laqlr malidir. nlarn
idmt gstrdiyi mtrilrin say daha dur.
1998-ci ilin sentyabr aynda banlarn
yenidn qurulma dvr baland.

158

..

mmersiya banlarnn yenidn qurulmas

ylunu myyn edn Rusiya Ban nlar drd
qrupa blmyi zruri hesab etdi. Bununla, banlarn
bhrandan arlmas imanlar v nlarn
bhrandan snra sistemd yeri myyn edildi.
Birinci qrupa maliyy chtdn sabit lan
btn banlar dail edildi. Bu qrupa maliyy
bhran il rtlndiriln myyn tinlilri lan,
lain mstqil surtd bhrann nticlrini aradan
qaldrmaa qadir lan banlar da dail idi. Birinci
qrupa dail lan banlar RF Mrzi Bannn
mvqqti yardmna gvn bilrdi.
inci qrupa yalnz RF-nin subyetlri lan
reginlar n by iqtisadi v ssial hmiyyt
sb edn banlar dail idi. Bu banlar susi
maliyy
salamladrlmas
planlarn
ilyib
hazrlamal idi. nlar Rusiya Bannn apitaln
artrlmasnda itira ylu il, habel banlarn
shmlrinin idar lunmas, yeni, cmldn arici
investrlarn clb edilmsi, reditlrin verilmsi
ylu il yardma gvn bilrdilr. inci qrupa dail
lan banlar reginal banlar sistemind dayaq
banlarna evrilmli idi.
nc qrupa ayr-ayr iri (strutur ml
gtirn), mstqil surtd ban mliyyatlarn
aparmaq iman lmayan banlar dail edildi.
lduqca by ssial v iqtisadi rclrl laqdar
nlar balamaq mqsd uyun deyildi. Bu qrupa
dail lan hr bir ban n frdi maliyy
salamladrlmas plannn mvcudluu nzrd
tutulmudu. nlarn yenidn qurulmas RF Mrzi
Ban v redit Tilatlarnn Yenidn Qurulmas

, ,

159

zr Agentliyin (TYQA) idariliyi il hyata

eirilmli idi.
Drdnc qrupa z faliyytlrini mstqil
surtd brpa etmli lan banlar dail edildi. gr
buna mvffq lmazlarsa, zaman nlar z
faliyytlrini dayandrmaldrlar. Bu banlarn
manti v reditrlarnn mantlrini digr
banlara rm ylu il nlara yardm gstrilmsi nzrd tutulmudur.
1998-ci ild Rusiyann 400-dn artq ban
prblemli banlar imi tannd. nlarn bir u
n mflisli v ya qarma realla evrildi.
Cmiyyt nqteyi-nzrindn qarma mflislidn
daha mqbuldur. Myyn mqamad bann
baqa ban qarmas v ya na birlmsi nu
mflisldirmdn daha ucuz baa glir. Lain bu
uzun, zabl v ziddiyytli prsesdir, ni mnft
labd itilri hr zaman dmir.
Banlarn qarma v ya birlm lind
yenidn qurulmas haqqnda metdi gstrilr
ban bhran rfsind ilnib hazrlanm v
daha snra dqiqldirilmidir2
1998-ci ilin avqust aynda ba vermi ban
bhranndan snra yenidnqurma dvr bel bir
nticy glmy sas verir i, Rusiyann ban
sistemi bhrann nticlrini mvffqiyytl
aradan qaldraraq zruri sabitli ld etmidir.

- 22 1999- 517-0 -
-
30 1997-
12-11 - .
2

160

..

, ,

161

46. Rusiya ban sisteminin dnya ban

sistemin inteqrasiyas prblemlri
Rusiyada bazar iqtisadiyyatnn tlnn
mhm aspetlrindn biri nun beynlalq m
blgsnd brabrhquqlu itira mqsdil
dnya iqtisadi sistemin inteqrasiya lunmasdr.
bhsiz,
bel
bir
inteqrasiya
Rusiyann
dvltlraras maliyy tilatlarnda tam itiran
nzrd tutur.
Dnya hmiyytli bel tilatlara il
nvbd Birlmi Milltlr Tilatnn inci
Dnya mharibsindn snra yaradlm
itisasladrlm maliyy-redit institutu aiddir,
hmin tilatlara zvl Rusiya n susil
atualdr. Bu tilatlar aadalardr:
Beynlalq Valyuta Fndu (BVF);
Dnya Ban Qrupu (DB);
Avrpa Yenidnqurma v niaf Ban (AYB).
Beynlalq Valyuta Fndu dvltlrin
valyuta-redit mnasibtlrinin tnzimlnmsi v
ictimai dnya valyutas il qsamddtli reditlrin
verilmsi ylu il nlara maliyy yardmnn
gstrilmsi n nzrd tutulmudur. BVF-nin
yarand 1944-c ildn AB-n dllarn qzla
mbadilsini lv etdiyi 1971-ci ild AB dllar
dnya valyutas rlunda edirdi.
Dllar qzlla laqni itirdid, AB v
Beynlalq Valyuta Fndu is fal demnetizasiya
siyastini hyata eirmyi baladqda dnya
valyuta sisteminin yenidn qurulmas byetiv
zrurti meydana gldi.

162

..

Bel bir rait dnya valyuta sistemind ayrayr llrin iqtisadi vziyytin qar neytral
mvqe tutacaq, BVF-nin btn zvlri n mqbul
lacaq v qzl vz ed bilc pul vahidinin
istifadsinin myyn edilmsi il bal faliyyt
tan vercdi.
Uzun srn mzairlrdn snra BVF-nin
SDR
adlandrlan
yeni
beynlalq
pulun
emissiyasn balayaca il bal mprmis qrar
qbul edildi.
BVF zvlrinin Yamaya sazii nticsind
qzl rsmi surtd demnetizasiya edildidn snra
Beynlalq Valyuta Fndu SDR-in emissiyasn
hyata eirir.
BVF shmdar cmiyyt mdeli sasnda
qurulmudur. Hr bir l SDR il ifad edilmi
vtaya malidir. llrin BVF il mnasibtlri
(apitala dmlr; BVF ehtiyatlarndan istifad
imanlar, mvafiq qrarlar qbul edilrn sslrin
miqdar; l trfindn alnan SDR-in mbli v
s.) vta sasnda myyn edilir. vtann hcmi
DM-in hcmin, dni balansna, rsmi girv
valyuta ehtiyatlarna mvafiq myyn edilir.
apitaln v mvafiq laraq vtalarn
mbli vatar laraq yenidn nzrdn eirilir
v dqiqldirilir. apitaln nvbti nbirinci artm
1999-cu ilin yanvar aynda ba verdi v nticd
BVF-nin apital 212 milyard
SDR- qdr (297
milyn dllar) artd.
Rusiya 1992-ci ilin iyun aynda BVF-nin zv
ldu. Hal-hazrda nun vtas 5,9 milyard SDR (8,3
milyard dllar) til edir. vtalarn mumi

, ,

163

mblinin 2,8%-i nun payna dr v Rusiya

dqquzuncu yerddir (anadadan snra).
BVF-d zvl Rusiyaya hyata eiriln
iqtisadi islahata maliyy dstyi verm v Dvlt
bdcsinin
sirini
dm
n
srbst
nvertasiya ediln valyutada redit almaq iman
verir.
Dnya
Ban
Qrupu
BMT-nin
itisasladrlm
maliyy
tilatdr.
nun
tribin aadalar daildir:
Beynlalq Yenidnqurma v niaf Ban
(BYB);
Beynlalq niaf Asssiasiyas (BA);
Beynlalq Maliyy rprasiyas (BM);
nvestisiyalarn Tminatna dair Beynlalq
Agentli (TBA).
Dnya Ban qrupuna dail lan struturlarn
faliyyti vahid strategiyaya tabedir, lain nlarn
hr biri mumi mqsdi rhbr tutaraq z
funsiyalarn yerin yetirir.
Btn tilatlar birlid Dnya Ban adlanr.
Dnya
Ban
dnyann
n
iri
investisiya
institutudur. nun vzifsi ysulluq v gerilil
mbariz aparmaqdan, eid iqtisadiyyatna mali
llrd
iqtisadi
artm
stimulladrmaqdan
ibartdir.
BYB - Dnya Bannn ba tilatdr. Bu,
abun apital 1998-ci ild 190,8 milyard dllar
til edn shmdar tilatdr.
Rusiyaya 5,4 milyard dllar dyrind 44,8
min shm msusdur.
1

.., .., ..
., 2001. . 96.

164

..

BYB 1996-c ild yaranarn nun 38 zv

var idi, hal-hazrda is dem lar i, btn
dvltlr bann zvdr. 1993-1998-ci illrd RF
11,4 milyard dllar mblind 41 istiqraz vrqsi
almdr, bunlardan 200 milyn dllar ban
idarlrinin iniaf n nzrd tutulmudur. Bu
redit 1994-c ild 17 il mddtin verilmidir3.
BA
- 1960-c ild yaradlmdr. ni
Yenidnqurma v niaf Ban trfindn bilavasit
tqdim ediln reditlr iqtisadi bamdan n gerid
qalm llr atmrd. BA 35 ildn 40 ild
mddt faizsiz reditlr tqdim edir. Yalnz inzibati
rclrin dnilmsi n illi 0,5% haqq alnr.
Asssiasiya
glirlri
aa
lan
llrin
humtlrin reditlr verir. 1999-cu ild BA
adambana DM-in n u 925 dllar lduu
(1997-ci il) llr redit tqdim edirdi.
BM - 1956-c ild iniaf etmd lan
llrin
iqtisadiyyatna
si
investisiyalar
stimulladrmaq mqsdil yaradlmdr. BYB-dn
frqli laraq BM humt zmantlrini tlb
etmir v btn rislri z zrin gtrr. BM
redit tqdim etml yana, ly si
investrlar clb etm mqsdil shmlri d satn
alr. rprasiya AYB il birlid Rusiya n
beynlalq
iri
dvlt
mssislrinin
zlldirilmsin yardm fndunun yaradlmasnda
itira etmidir. BM 134 lnin iqtisadiyyatn
glirli etm mqsdil bu llrdi 2 mindn
artq mssisy hmiyytli yardm gstrmidir.
TBA iniaf etmd lan llr birbaa
investisiyalar stimulladrmaq mqsdil 1988-ci
3

.., .., .. . . . 97.

, ,

165

ild yaradlmdr. Agentli zmantlr tqdim edir,

yni investisiyalar qeyri-mmersiya rislrindn
ilas edir. Agentli arici investisiyalarn clb
edilmsind maraql lan llrin igzar dairlri
v humtlrinin grlrini v danqlarn til
edir, bu prblem zr mtlif infrmasiya
idmtlri tlif edir. TBA-nn faliyytind 145
l itira edir.
1993-1998-ci illr rzind Dnya Ban
Rusiyaya mumi mbli 11,4 milyard dllar til
edn 41 istiqraz vrqsi tqdim etmidir.
Rusiya 1990-c ild til lunmu Avrpa
Yenidnqurma
v
niaf
Bannn
(AYB)
itirasdr (1994-c ild qbul edilmidir). Bann
10 milyn avr hcmind apital hr biri 10 avr
dyrind lan 1 milyn shm blnr. Rusiya
aparc shmdarlardan biri hesab lunur: btn
shmlrin 4% nun payna dr.
AYB-in balca vzifsi Avrpa llrinin
aq bazar iqtisadiyyatna emsin yardm
etmdn
ibartdir.
Bunun
n
AYB
rqabtdavaml zl setrun, il nvbd ii
v rta mssislrin iniafna v genilnmsin
yardm
edir,
sahibarlq
faliyytini
iniaf
etdirm mqsdil arici v yerli apitaln
sfrbr edilmsin yardm gstrir; investisiyalar
zl mssislrin iniaf n rait yaradan
infrastrutur byetlrin ynldir.
Avqust bhrannad Rusiya AYB-in maliyy
ehtiyatlarndan bhrlnn sas dvltlrdn biri
idi. Ban trfindn verilmi reditlrin 25%-i
Rusiya
n
nzrd
tutulmudu.
Avqust
bhranndan snra AYB-in Rusiyaya mnasibtd

166

..

redit siyasti hr bir investisiya layihsin nun

maliyy bazarnda sabitliyi nqteyi-nzrindn yanama istiqamtind yenidn nzrdn eirildi.
Tribin
34
lnin
dail
lduu
Beynlalq
Hesablamalar
Ban
(BHB)
beynlalq valyuta-redit tilatlar arasnda
susi yer tutur. Rusiya 1996-c ild bu quruma zv
lmudur. BHB-ni mrzi banlar ban imi trif
etm mmndr. na ii balca funsiya hval
lunmudur:
mrzi banlarn mdalna yardm
etm v beynlalq hesablamalar v digr
maliyy mliyyatlarn hyata eirm n
lverili raiti tmin etm;

zvlrinin
beynlalq
maliyy
hesablamalar aparlarn ban-agent v ya bandepzitari qismind yardm gstrm.
Lndn v Paris reditr lublar beynlalq
maliyy bazarnda mhm rl ynayr. Hal-hazrda
Rusiya bu lublarn zvdr.
Rusiya emi Svet ttifaq zamannda
yaranm
brcun
dnilmsi
prsesini
srtlndirm midi il 1997-ci ild reditr l
qismind Paris reditrlar lubuna dail lmudur.
Lain Rusiyaya brclu llrdn yalnz 25-i Paris
lubu il mdalq edir (Vyetnam, Efipiya,
lczair, Ymn, Mzambi v s.). nlarn Rusiyaya
50 milyard dllar brcu var. Rusiyann sas
verclilri lan uba, Mnqlustan, fqanstan,
Suriya v digr dvltlr Paris lubunun zvlri
deyil.
lubun sasnamsin uyun laraq brclarn
eyli hisssi silinir, yaud brclar satla bilr.

, ,

167

Paris lubunun yardm il Rusiyann 1999-cu

ilin bdcsind emi SSR respublialarna
verilmi reditlrin dnilmsi hesabna tqribn
3,5 milyard dllar glir nzrd tutulmudu4
Lndn reditrlar lubu 600-dn artq
mmersiya bann birldirir, nlar sasn iniaf
etmd lan llr redit verirlr. Humt
reditlri prblemlri il mul lan Paris
lubundan frqli laraq Lndn lubu reditlri
srta il mdafi lunmayan zl mmersiya
banlarna lan brclarla muldur.
emi Svet ttifaqnn brc hdlilrini z
zrin gtrn Rusiyann Lndn lubunun
zvlrin tqribn 40 milyard dllar brcu var idi.
Bu brcun dnilmsi sistmli ild tir salnrd.
Cmi 20 df mhlt verilmidi. Lain Rusiya
iqtisadiyyatnn vziyyti qdr qeyri-qnatb
idi i, arici brc beynlalq maliyy tilatlar v
ya Paris, yaud Lndn lublar zvlrindn yeni
reditlr almaq ylu il dnilirdi (tir salnmalar
nzr almaqla)5.
Rusiyann
dvltlraras
tilata
dail
lmas, hminin nun Paris v Lndn reditr
lublarnn zv imi tannmas dnya maliyy
bazarlarnda RF-nin mvqelrini eyli gclndirdi,
nun masir valyuta-redit mnasibtlri sistemin
uyunlamasna yardm etdi. Bu, Rusiya v arici
banlarn daha geni inteqrasiyas n imanlar
ar, Rusiya apitalnn beynlalq maliyy bazarna
arlmas, arici apitaln iqtisadiyyatn mtlif
sahlrin clb lunmas n rait yaradr.
4
5

. 1998. 27.
. 1998. 9.

..

168

47. Rusiya banlar aricd

Rusiya ban sistemi aricd ii nv ban
idarlri lind tmsil lunmudur. Birinci nv
idarlr arici banlar daildir, nlarn apitalnda
RF-nin Mrzi Ban itira edir. inci nv
idarlr Rusiya milli banlarnn aricdi b v
nmayndlilri daildir (cdvl 1).
aricdi Rusiya banlar6
Ban, hr
Msva
alq
ban, Lndn
Avrban, Paris
st-Vest, Handelsban,
Franfurt-Maynda
Dnauban,
Vyana
st-Vest Yunayted
Ban, Lsemburq

Cdvl 1

Yarand il

Bann
apitalnda
pay

1919
1921

88,89
77,75

1971
1974

48,6
49

1974

49

Svet arici banlar bir sra dvlt

vziflrinin
yerin
yetirilmsi
n
SSR
Humtinin qrar sasnda yaradlrd. Qeyd
ediln vziflr il nvbd SSR-nin arici iqtiadi
6

.. . . . :
, 2001. . 111.

, ,

169

laqlrin idmt gstrilmsi, dvltin valyuta

ehtiyatlarnn yerldirilmsi v beynlalq apital
bazarlarndan vsaitlrin clb edilmsi aid idi.
Avrdllar depzitlri firi il df svet arici
banlar trfindn ilnib hazrlanm v hyata
eirilmidir. Bu fiir Avrpa iqtisadi, valyuta v
siyasi ittifaq llrind indiyd mvffqiyytl
ttbiq edilir.
1985-ci ildn etibarn svet arici banlarnn
idar lunmas ii SSR arici Ticart Bannda
mrzldirilmi v cmldirilmidi. Banlarn
faliyytinin yeunlar zr mnft mtlif
yllarla SSR-y rlr SSR Dvlt Bannn
valyuta plannn maddlrind s etdirilirdi. SSR
arici banlar fatii laraq lnin vahid, mrzldirilmi, dvlt trfindn idar lunan ban
sisteminin aricdi elementlri idi. Bu banlarn
beynlalq statusunun yegan chti ndan ibart
idi
i,
nlarn
cari
faliyyti
razilrind
yerldilri llrin ban nzarti rqanlarnn
nzarti altnda idi.
Rusiya emi Svet ttifaqnn hquqi varisi
imi arici banlarn mflislmsinin qarsnn
alnmas n tdbirlr grm mcburiyytind
idi. 1991-ci ilin payzndan 1992-ci ilin baharnad
Rusiya Ban v arici qtisadiyyat Ban trfindn
Rusiya arici banlarnn blqar, plya v svet
brclar zr 1,8 milyard dllar hcmind maliyy
yardm gstrilmi v hdli v tminatlar qbul
edilmidir.
1 yanvar 2001-ci il tarid Rusiya
mmersiya banlar trfindn aricd filial v
51 nmayndli almdr, nlardan filial v 37
nmayndli uzaq arici llrd almdr.
1998-ci ill mqayisd Rusiya banlarnn uzaq

170

..

arici llrdi filiallarnn say ii df, arici

nmayndlilrin say is 40% azalmdr7.
Rusiya redit tilatlarnn aricdi glc
faliyyti l dailind ban sisteminin yenidn
qurulmas v yenidn apitallamas prseslrinin
n drcd mvffqiyytl baa atacandan
eyli drcd asl lacaq. Maliyy bamndan
qeyri-sabit
lan
banlarn
mflislm
prsedurunun
srtlnmsi,
sabit
redit
tilatlarnn maliyy hesabatlarnn ffaflnn
artrlmas rusiyal trflr arasnda redit-maliyy
mnasibtlrinin
salamladrlmasna
yardm
etml yana Rusiya ban apitalnn dnyann
maliyy bazarlarnda mhmlnmsi n rait
yaradr.

10.

48.

. 49.

. 50.

.
51.
.
52.
. 53.
. 54.
7
.. .
.. . 115.

-
.

, ,

171

48. Mrzi Ban institutunun yaranma

tarii
Mrzi Ban - ban sistemlrin mali lan
llrin dem lar i, hamsnn pul-redit
sisteminin balca halqasdr.
Masir dvltin ban sistemind mrzi
bann susi yeri v rlu bazar mnasibtlrinin
sviyysi v arateri il myyn lunur. Bununla
bel, bazar mnasibtlrinin dyimz lduunu
iddia etm dru deyil. Bunun n bariz
nmunlrindn
biri
bazar
mnasibtlrinin
mtlif iniaf mrhllrind banlarn rlunun
dyimsidir.
bhsiz, mrzi ban yaratmaq firi
nisbtn
iniaf
etmi
bazar
mnasibtlri
raitind meydana glmidir. zaman aydn ldu
i, dvltin nzart v tnzimlm rqan imi
edn mrzi ban lmadan bazarn v susil d
maliyy bazarnn glc iniaf smrsiz
itilrl mayit lunacaq.
XIX srin snu-XX srin vvllrind myyn
banlar sr Qrb llrind mrzi ban
funsiyasn yerin yetirmy balad. Bel i,
1848-ci ild Fransa Ban, 1874-c ild Resban
v spaniya Ban, 1913-c ild is AB-n Federal
Ehtiyatlar Sistemi z llrinin vahid emissiya
mrzin evrildi.
Dnya ban tariind il mrzi banlar
eyli vvl meydana glmidir. 1668-ci ild
yaradlmas sve Mrzi ban Risban birinci
mrzi ban ldu. Bir qdr snra ngiltr Ban
(1694-c il) meydana gldi. Fransa il uzunsrn

172

..

mharibnin aparlmas n ngiltr humtinin

by mbld brca ehtiyac var idi. Brcun
tqdim edilmsi n bir ne lndnlu tacir zl
shmdar banda birldi. Humt qarsnda
idmtlrin gr nlara qzla srbst surtd
rdalanan banntlarn emissiyas mstsna
hququ verildi. Yeni ban trfindn buralm
banntlar nfuzlu dni vasitsin evrilr
ngiltrnin dni dvriyysin dail ldu. ngiltr
Ban faliyyt v idaretm prinsiplrinin tsbit
edildiyi 1694-c ilin ral artiyasna saslanaraq,
150 il rzind lnin mrzi ban funsiyasn
yerin yetirirdi. ngiltr Bannn bu rlu qanunverici ild yalnz 1884-c ild, Rbert Pilin
At sasnda tsbit edildi.
Mrzi bann aadan frmalad
ngiltrdn frqli laraq Rusiyada Dvlt Ban
1860-c ild humt trfindn yurdan tsdiq
lundu. Mstqil redit-emissiya mrzlri imi
faliyyt gstrn ngiltr Ban v Almaniyada
Resbandan frqli laraq Rusiyada Dvlt Ban
Maliyy Nazirliyin tabe idi.
l banlar arasndan birinin mrzi ban
imi seilmsi ld iisviyyli ban sisteminin
frmalamasnn balancdr, bu sistemin yuar
pillsind mrzi ban yerlir.
isviyyli ban sisteminin yaradlmas
zrurti bazar mnasibtlrinin ziddiyytli arateri
il rtlndirilir: bazar mnasibtlri, bir trfdn
zl maliyy vsaitlrinin srbst surtd idar
lunmasn tlb edir v bu, sistemin aa
sviyysinin elementlri lan mmersiya banlar
v digr redit idarlri trfindn tmin lunur,

, ,

173

digr
trfdn
hmin
mnasibtlr
dvlt
trfindn tnzimlnmlidir v bu, mrziban
imi susi institutun mvcudluunu tlb edir.
Bellil,
mrzi
bann
yaradlmas
sahibarlq azadln qruyub salamaqla qeyrimtil bazarn qarsn effetiv almaa iman
vern tarii f ldu.
vvlc mrzi ban termini ban
sisteminin mrzind yerln n iri ban
nzrd tuturdu. Daha snra bzi spesifi
funsiyalar mrzi banlar trfindn tdricn
inhisara alnd, tarii iniafn myyn mrhlsind is dvlt hmin banlar millildirdi.
Bununla bel, nlarn mahiyyti dyimdi v
dvltl l iqtisadiyyat arasnda vasitilidn,
ldi redit anlarnn tnzimlnmsindn
ibart ldu.
stniln funsiyan yerin yetirmsindn asl
lmayaraq mrzi ban hr zaman mmersiya
bannn v dvlt idarsinin susiyytlrini
znd birldirn tnzimlm rqan imi faliyyt
gstrir.
Bellil, mrzi ban, il nvbd, dvlt
v iqtisadiyyat arasnda vasitidir (lnin ban
sistemi vasitsil) v qanunverici qaydada na
tsbit edilmi vasitlrin myi il pul v redit
anlarn tnzimlml muldur.

174

..

49. Rusiyada Dvlt Bannn

tl tarii
1859-cu ild Rusiyann redit-ban sisteminin
iniafnn yeni, spesifi mrhlsinin sasn
qymu qrarlar qbul edildi. slahat II Alesandrn
10 iyul, 1 sentyabr, 26 deabr 1859-cu il tarili v
31 may v 10 iyun 1860-c il tarili frmanlar il
hyata eirildi. Bu frmanlara sasn aada
tdbirlr hyata eirildi:
btn mvcud dvlt redit idarlri lv
edildi;
Brc banna, salama zinlrin v
ictimai himay mrlrin mantlrin qbulu
dayandrld
v
nlar
Maliyy
Nazirliyinin
tabeiliyin verildi;
1 yanvar 1860-c il taridn etibarn
tlbli mantlrin mmersiya banna qbulu
dayandrld;
zemstv banlarnn tili layihlrinin
ilnib
hazrlanmas
mqsdi
il
missiya
yaradld.
Sadalanan qrarlarn qbul edilmsindn
vvl Maliyy mitsi 31 may 1860-c il tarili
frmana
sasn
Brc
bann
lv
etdi,
mmersiya ban is yeni nizamnamsi lan
Dvlt Banna evrildi. Rusiya Dvlt Bannn
1860-c ild qbul edilmi nizamnamsind 200-dn
artq mqal mvcud idi i, nlar ii fsli til
edirdi: birinci fsil Bann quruluu v nun
mliyyatlar, iinci fsil is Dvlt Bannn
idar lunmas adlanrd. Rusiyada Dvlt
Bannn tilin ynlmi il tdbirlr bunlar idi.

, ,

175

Dvlt Bannn snra islahat inqilabdan

vvli Rusiyann
n
grmli maliyy
nazirlrindn biri lmu S.Y. Vittenin rhbrliyi
altnda hyata eirilirdi.
S.Y.Vitte Dvlt Ban qarsnda yeni
vziflr qydu. Hmin vziflr 1894-c ilin iyul
aynda tsdiq ediln v 1 yanvar 1895-ci il taridn
etibarn ttbiq edilmy balanan nizamnamd
z sini tapd. Qeyd ediln nizamnamd dqiq
gstrilirdi i, Rusiya Dvlt Bannn mqsdi pul
dvriyysini
asanladrmaqdan,
qsamddtli
reditlr vasitsil yerli ticart, snayey v nd
tsrrfatna yardm gstrmdn, hminin
lnin
pul
sistemini
mhmlndirmdn
ibartdir.
Buna
uyun
laraq
Dvlt
Bannn
mliyyatlar genilndirildi:
artq ut mddti 6 ay til edn
vesellr uta qbul edil bilrdi;
danmaz mlan girv qyulmas il
tmin lunmu slvesellri girv qymaqla
snaye ssudalarnn
tqdim edilmsin icaz
verildi;
danmaz mlala tmin lunan ssudalar
12 ay mddtin, vat eyni mddt uzatmaq
hququ il verilirdi;
avadanln alnmas n ssudalar
tdricn dnilm rti il il mddtin
verilirdi;
zemstv v hrlri dvriyy vsaitlri il
tmin etm mqsdi il nlar n redit
almasna icaz verildi.

176

..

Bellil, yeni nizamnam Rusiya Dvlt

Bannn faliyytin eyli dyiili gtirdi. Bann
sas apital 50 milyn rublad, ehtiyat apital
is 5 milyn rublad artrld.
Rusiya Dvlt Ban 1917-ci ild bu ild
mvcud ldu. 1917-ci ild ban yenidn til
edildi, bir qlr snra is Banlarn millildirilmsi
haqqnda deretl laqdar lv edildi. Dvlt
Bannn mvcud lduu 57 il rzind Rusiyann
alq tsrrfatnda by dyiililr ba verdi:
by dmir yl bsi tiildi, snaye iniaf
etdirildi, nd tsrrfatnda ciddi dyiililr ba
verdi.
Bellil, 1917-ci ilin tyabr evrilii v
nun ardnca hyata eiriln tdbirlr Rusiya
redit sistemi tariinini btv bir mrhlsin sn
qydu.

, ,

177

50. Mrzi Bann tili frmas

v funsiyalar
apital zrindi mliyyt bamndan
mrzi banlarn aada nvlri mvcuddur:
dvlt banlar, yni nlarn apital
btnll dvlt msusdur (By Britaniya,
Almaniya, Fransa v anadann mrzi banlar);
shmdar banlar (AB-n Federal
Ehtiyatlar Sistemi);
qarq banlar apitalnn bir hsssi
dvlt, bir hisssi is digr hquqi slr
msus lan shmdar cmiyytlr (Yapniya v
Beliann mrzi banlar).
Mrzi ban lnin redit sistemind
susi rl ynadndan l humti, bhsiz,
nun etibarl lmasnda maraqldr.
Lain mrzi ban dvltl s laqd lsa
da, humt mrzi bann siyastin hdsiz
drcd tsir etmir. apitaln mnsubiyytindn
asl lmayaraq, mrzi ban hquqi bamdan
mstqildir v lnin qanunverici rqan, yaud
parlament trfindn yaradlm ssial ban
missiyas qarsnda hesabat verir.
Mrzi bann mstqilliyi nun effetiv
faliyytinin zruri rtidir, vat bu faliyyt
humtin qsamddtli mqsdlri il ziddiyyt
til edir.
Eyni zamanda mrzi bann humtdn
asl lmamas nisbi arater dayr, ni
uzunmddtli planda mrzi bann siyasti
bilavasit humtin mariqtisadi ursunun
priritetlri il myyn lunur.

178

..

Mrzi ban nnvi laraq drd sas

funsiyan yerin yetirir:
tbana banntlarn emissiyasn hyata
eirir;
banlar ban imi edir;
humtin baniri imi edir;
milli valyutann pul-redit tnzimlnmsini
v sabitliyinin tmin lunmasn hyata eirir.
1. Banntlarn tbana emissiyas.
Banntlara, yni mummilli redit pullarnn
emissiyas hququ qanunverici qaydada dvltin
tmsilisi qismind edn lnin milli banna
hval lunmudur. Banntlar brc hdlilrinin
ham trfindn qbul edilmi sn dni
vasitsidir. Lain nzr almaq lazmdr i, halhazrda banntlar snaye bamndan iniaf
etmi llrin pul tlsinin czi hisssini til
edir, na gr d hmin llrd mrzi
banlarn emissiya mnpliyas funsiyas bir
qdr az hmiyyt sb edir. Bu llrd pulredit
siyastinin
balca
vzifsi
nadsz
emissiyann tnzimlnmsidir. Nadsz emissiyann
sas mnbyi mmersiya banlardr.
2. Banlar ban. Mrzi ban hquqi v
fizii slrl bilavasit ilmir, ni nun balca
mtrilri mmersiya banlardr.
sr dvltlrd mmersiya banlar assa
ehtiyatlarnn
bir
hisssini
mrzi
banda
salamaa brcludur. Bu cr ehtiyatlar mcburi
arater dayr. Mrzi ban mcburi ehtiyatlarn
banlarn passivlr zr hdlilrin minimum
nisbtini myyn edir.

, ,

179

Bzi llrd mrzi banlar tbana v

ya maliyy nazirliyi, yaud digr dvlt rqan il
birg mmersiya banlar v qeyri-ban redit
tilatlarnn faliyytin nzart edir.
3. Humtin baniri. Mrzi ban
humtin assiri qismind nun assiri v
reditru imi edir. Burada humtin v
humt idarlrinin hesablar almdr. sr
dvltlrd mrzi ban bdcnin assa icrasn
hyata eirir.
4. Mrzi bann sadalanan funsiyalar
nun trfindn drdnc funsiyann yerin
yetirilmsi

lnin
btn
pul-redit
sisteminin tnzimlnmsi v milli valyutann
sabitliyinin tmin edilmsi n byetiv rait
yaradr. ndii mrhld bu funsiya mrzi
bann n mhm funsiyasdr.
Valyutann sabitliyinin tmin edilmsi v
iqtisadiyyatn pulla tmin lunmas arasnda dqiq
srhd ydur, ni pulun dyrinin (yni
valyutann sabitliyinin) idar lunmas qismn d
lsa, pul tlsinin (pulun hcminin) idar lunmas
vasitsil ba verir v snuncu yen d mrzi
banlarn bazarda faliyyti vasitsil hyata
eirilir.
Mrzi banlar pul tlsinin idar
lunmas n valyuta siyastinin
instrumentlri imi aadalardan istifad edir:
minimum ehtiyat siyasti;
disnt v lmbard siyasti;
aq bazar siyasti.

180

..

51. Mrzi bann passiv

mliyyatlar
Mrzi
ban
z
funsiyalarn
ban
mliyyatlar passiv v ativ mliyyatlar
vasitsil hyata eirir.
Passiv
mliyyatlar
mrzi
ban
ehtiyatlarnn
nlarn
yardm
il
yarand
mliyyatlara deyilir.
Mrzi banlarn sas passiv mliyyatlar
aadalardr:
banntlarn emissiyas;
mmersiya banlar v zinnin
vsaitlrinin qbulu;
susi apitaln yaradlmas zr
mliyyatlar.
sr llrd banntlarn emissiyas
mrzi ban ehtiyatlarnn balca mnbyidir,
burada banntlarn emissiyas mrzi bann
btn passivlrinin 54%-dn tutmu 85%-
qdrini til edir. Hal-hazrda banntlarn
bural qzlla tamamil tmin lunmamdr.
Banntlarn
qzlla
tminat,
hminin
pul
vahidlrinin qzl tribi hr yerd lv edilmidir.
Banntlarn emissiyasnn masir meanizmi
mmersiya banlarnn, dvltin reditlmsin
v
qzl
valyuta
ehtiyatlarnn
artrlmasna
saslanr. Emissiya meanizmi banntlarn redit
tminatnn araterini myyn edir.
zinnin
v
mmersiya
banlarnn
mantlri mrzi ban ehtiyatlarnn mnbyidir.
zin v mmersiya banlar mcburi ehtiyatlar
da dail lmaqla z assa ehtiyatlarnn bir

, ,

181

hisssini mrzi banlarda faizsiz hesablarda

yerldir bilr.
Nhayt, mrzi ban ehtiyatlarnn nc
mnbyi imi susi apitaln yaradlmas il bal
mliyyatlar edir. Lain bu, iinci drcli
mnbdir, ni susi apitaln payna mrzi
bann btn ehtiyatlarnn tminn 4%-i dr.

52. Mrzi bann ativ mliyyatlar

Ativ mliyyatlar mrzi bann z
vsaitlrinin
yerldirilmsi
zr
apard
mliyyatlardr.
Mrzi banlarn sas ativ mliyyatlar
aadalardr:
ut-ssuda mliyyatlar;
dvlt qiymtli azlarna qyulan
mantlr;
qzl v arici valyuta il aparlan
mliyyatlar.
Ut-ssuda mliyyatlar ii nvl tmsil
lunmudur:
ut mliyyatlar;
dvlt v banlara veriln qsamddtli
ssudalar.
Ut
mliyyatlar
ban
trfindn
dvltdn v banlardan vesellrin alnmasdr.
Mrzi
ban
mmersiya
banlarnn
z
mtrilrindn ald vesellri alr, na gr d
bel mliyyat vesellrin trar hesablanmas
(yni nlarn trar alnmas) adlanr.
sr
llrd
zin
vesellrinin
utunun aparlmas dvltin mrzi ban
trfindn qsamddtli reditlmsinin balca
vasitsidir.
mmersiya
banlarna
qsamddtli
reditlr sad v barat vesellrl, qiymtli

182

..

azlar v digr ativlrl tmin lunma rti il

tqdim edilir.
Mrzi banlar mtlif mqsdlrl dvlt
qiymtli azlarna vsait yerldir bilr.
Birincisi, snaye bamndan iniaf etmi
dvltlrin
sriyytind
mrzi
banlar
trfindn dvlt istiqrazlarnn alnmas bdc
sirinin maliyyldirilmsi n dvltin birbaa
redit vermsi mvcud lmadqda v ya qanunla
mhdudladrldqda bdc sirinin dnilmsi
n humt redit tqdim edilmsinin balca
v htta yegan frmasdr.
incisi, mrzi banlar trfindn dvlt
istiqrazlarnn alnmasnn sas mqsdi ban
sisteminin lividliyinin v pul-redit siyasti hyata
eirilrn dvlt brcunun idar lunmasnn
tnzimlnmsindn ibartdir.

, ,

183

53. Mrzi bann pul-redit siyasti

Tarii tcrb zaman mrzi bann pulredit siyasti sullarnn geni eidi ilnib
hazrlanmdr. Rusiyaya gldid is, balca
sullar Rusiya Ban haqqnda Qanunun 35-ci
maddsind ifad lunmudur:
Rusiya Bannn mliyyatlar zr faiz
drclri;
Rusiya Bannda depzit qyulmu icbari
ehtiyatlarn nrmativlri;
aq bazarda mliyyatlar;
banlarn yenidn maliyyldirilmsi;
valyuta tnzimlnmsi;
pul tlsinin artm riyentirlrinin
myyn edilmsi;
birbaa miyyt mhdudiyytlri.
Yenidn maliyyldirm sistemi dedid
ban sisteminin lividliyini tnzimlm mqsdi
il mmersiya banlar v redit tilatlarna
Rusiya Ban trfindn reditlrin verilm qaydas,
sullar, rtlri, mddtlri v limitlri nzrd
tutulur.
Rusiya Bannn faiz drclri nun z
mliyyatlarn apard minimum drclrdir.
Yenidn maliyyldirm drcsinin dyimsi
Mrzi Ban trfindn digr banlara tqdim
ediln lav redit ehtiyatlarnn qiymtlrinin
dyismsidir.
nyunturann pul ehtiyatlarna lan tlbat
artdqda v qiymt artm srtlndid Mrzi
Ban bahal pul siyastini hyata eirir, yenidn

184

..

maliyyldirm drcsini artrmaqla mmersiya

banlarnn, elc d nlarn mtrilrinin
reditlr lan tlbini azaldr, dvriyyd lan
pulun miqdarn azaldr, qiymt artmn aa salr,
investisiyalar v snaye artmn lngidir.
Pul ehtiyatlarna lan tlbat azaldqda
Rusiya Ban frqli redit-pul siyasti aparr:
yenidn maliyyldirm drcsini aa salr,
banlar v nlarn mtrilri n rediti
ucuzladrr, nu genilndirir v bununla da
dvriyydi pulun miqdarn aldr, mt v
idmtlr lan tlbi genilndirir, investisiyalar
v istehsal artmn stimulladrr.
cbari
ehtiyatlarn
nrmativlri
mmersiya banlarnn Mrzi Banda ehtiyat
hesabna clb lunmu ehtiyatlardan icbari
ayrmalarnn nrmalardr.
nlar iili funsiya yerin yetirir: birincisi,
mmersiya banlar trfindn hyata eiriln
emissiyaya ngl rlunda edir; iincisi, pul
bazarnda lividliyin cari tnzimlm vasitsi imi
edir. cbari ehtiyat nrmalar mtlif
llrd frqlidir, nlarn faliyyt meanizmi is
yenidn maliyyldirm drclri il eynidir.
redit restrisiyas zruri lduqda ehtiyatda
salama nrmalar artrlr, redit espansiyas
hyata eirildid is aa salnr.
Hr ii vasitnin hmiyytli lmasna
bamayaraq, bir llrd mrzi bann pulredit siyastinin sas instrumenti imi aq
bazarda aparlan mliyyatlar edir.
Aq
bazarda aparlan
mliyyatlar
dedid, mmersiya v digr vesellrin, dvlt

, ,

185

istiqrazlar v digr faizli qiymtli azlarn Rusiya

Ban trfindcn alnb-satlmas nzrd tutulur.
Bu vasitnin mahiyytini qiymtli azlarn
mrzi ban trfindn z hesabna alnmas v
ya satlmas nzrd tutulur. Mrzi ban qiymtli
azlar almaqla dvriyyd lan pulun miqdarn
artrr, qiymtli azlar satmaqla pulu dvriyydn
arr.
Aq bazarda aparlan mliyyatlar hlledici
hmiyyt sb edir, ni bu, faiz siyasti v
icbari ehtiyatlar siyasti il mqayisd daha evi
tnzimlm vasitsidir.
Yenidn maliyyldirm dedid Rusiya
Ban trfindn mmersiya banlarna redit
verilmsi, cmldn vesellrin utu v yenidn
uta alnmas nzrd tutulur.
Hal-hazrda dvlt qiymtli azlarn girv
qymaqla lmbard reditinin verilmsi Rusiya
Ban
trfindn
mmersiya
banlarnn
reditlmsinin sas frmasdr.
Valyuta
tnzimlmsi
milli
valyuta
ursunun salanlmas mqsdi il hyata eirilir.
Rusiya Bannn valyuta mdaillri
dedid rublun ursuna v iqtisadiyyatda pulun
mumi tlb v tlifin tsir etm mqsdil
bira bazarnda Rusiya Ban trfindn rus
valyutasna qar arici valyutann alnb-satlmas
nzrd tutulur. Mrzi ban valyuta sazilrinin
istniln nvndn istifad etml valyuta
mliyyatlarn apara bilr.
Rusiya
Bannn
birbaa
miyyt
mhdudiyyti dedid aadalar nzrd tutulur:

186

..

mliyyatlarn v svdlmlrin ayr-ayr

nvlri zr drclrin masimal sviyylrinin
myyn edilmsi;
reditlmnin birbaa mhdudladrlmas,
faiz drclrinin dndurulmas;
banlar v redit idarlri n nret
redit nvlrinin birbaa tnzimlnmsi.

, ,

187

54. Ban idariliyinin Bazel prinsiplri

v RF MB-nin faliyyti
Tsir tdbirlri hyata eirilrn nzart
rqanlar trfindn hll ediln balca msl ban
faliyytini qvvd lan ban qanunvericiliyinin
nrma v tlblrin uyunladrmaq mqsdi il
nun tnzimlnmsidir.
niaf etmi llrd artq 100 ildn artqdr
i, banlarn faliyytin nzart hyata eirilir.
Sn 15-20 ild iniaf etmd lan llr etiraf
etmilr i, bel bir nzart hm ban-maliyy
sahsind,
hm
d
btvld
l
iqtisadiyyatnda mhm rl ynayr.
Banlarn faliyytinin tnzimlnmsi iqtisadi
bamdan iniaf etmi btn llrd priritet
hmiyyt sb edir. Bir llrd banlarn
faliyytin nzart mrzi banlarn n mhm
funsiyalarndan biri hesab edilir. Bu cr
tnzimlm iqtisadiyyatn, cmldn pul-redit
bazarlarnn qeyri-sabit iniaf dvrlrind susi
hmiyyt sb edir. Qeyd ediln sbblrdn
mtlif llrin banlarn iinin tnzimlnmsi v
beynlalq ban nzarti sisteminin yaradlmas
zr
nzart
rqanlarnn
sylrinin
laqlndirilmsi zrurti meydana gldi. Beynlalq ban nzarti sistemi bir llrin
banlarnn inteqrasiyas prsesind yaranrd.
Ban nzarti v nun tnzimlnmsi
sahsind n tannm v nfuzlu beynlalq
tilat 1974-c ild Beynlalq Hesablamalar
Ban (BHB) nzdind yaradlm Ban Nzarti
zr Bazel mitsidir (BNB). mitnin ad

188

..

mnzil-qrargahn
yerldiyi
Bazel
(sver)
hrinin adndan gtrlmdr.
Qeyd etm lazmdr i, Bazel mitsi
mvrti rqandr. na gr d nun tvsiylri
htta mitnin zv lan llr n d mcburi
deyil. Lain bu rqann beynlalq nfuzu qdr
bydr i, htta BNB-nn zv lmayan llr
bel nun standartlarna riayt etmy alr.
Bazel mitsi bir ne prinsip ilyib
hazrlamdr. Bu prinsiplr ml edilmsi ban
sisteminin sabitliyin yardm etm vzifsi dayr.
Bazel mitsi trfindn nzartin 25 sas
prinsipi ilnib hazrlanmdr. Bu prinsiplr
banlarn hyat silsilsinin btn mrhllrini
v nlarn nzart rqanlar il mnasibtlrini
hat edir. 1997-ci ild RF MB-d hminin
mitnin qbul etdiyi qrarlara quldu.
Bazel mitsi trfindn ilnib hazrlanm
prinsiplrdn irli gln nzartin tmilldirilmsi
prinsiplrini trafl thlil ed.
Banlarn faliyytin mqsdynl ild
nzart etm n ld bir v ya bir ne
tilat,
msln,
lnin
mrzi
ban,
qanunvericilil myyn edilmlidir.
Bazel
prinsiplrindn
biri
banlarn
faliyytinin lisenziyaladrlmasnn zruriliyidir.
Lisenziyalarn verilmsi il bal rizlr baarn
nzart rqanlar bann nizamnam apitalnn
minimum hcmini v mliyytinin struturunu,
persnaln tribini v struturunu, bann biznesplann, daili nzartin tilini (idaretm, bann
yan glc n nzrd tutulmu iniaf plan)
diqqtl thlil edir.

, ,

189

Digr Bazel prinsipi bann faliyytinin daha

ern dvrlrind yarana bilc prblemlri
(bann prblemliliyi) aar etm mqsdi il
nzartin
nrma
v
qaydalarnn
myyn
edilmsindn ibartdir.
Bazel prinsiplrin hminin aiddir: lividli,
dni qabiliyyti, valyuta, redit, faiz, bazar v
digr rislrin masimal hdlrinin myyn
edilmsi.
Banlarn idar edilmsi eyfiyyti il bal
lan rislrin neytralladrlmasna susi diqqt
yetirilir. Bel i, Bazel mitsi trfindn ilnib
hazrlanm prinsiplr gr, nzart rqanlar
aadalar etmy brcludur:
banlarn rhbrliyinin mlumatlandrma
sistemlrin mali lduqlarna min lmaq, hmin
sistemlr
snunculara
ativlrin
prtfeli
rivsind rislrin cmlmsini myyn
etm iman verir (9-cu bnd);
ris yl verildiyi tqdird nzart altnda
lan bann dqiq idaretm sistemin mali
lduuna min lmaq (13-c bnd);
banlarn, nlarn faliyytinin tip v
miqyasna uyun lan daili nzart sistemin
mali lduunu aar etm (14-c bnd).
Bazel mitsi hesab edir i, nzart
rqanlar
maliyy
setrunda
ys
eti
standartlara
ml
etmli,
bann
riminal
struturlar trfindn qrzli ild istifad
edilmsin yl vermmli, yerlrd ylamalar
aparmaq hququna mali lmal v arici auditr
firmalarnn idmtlrindn istifad etmli, banlar
ciddi pzuntulara yl verdid zruri tshih etm

190

..

vasitlrindn istifad etm imanna mali

lmaldr.
Banlarn faliyytin nzartin balca
mqsdi pul-redit bazarlarnn mumi sabitliyini
qruyub salamaqdan, btn banlara daimi
nzart etm ylu il sistemli bhranlarn qarsn
almaqdan
v
masir
tshihedici
tdbirlri
grmdn ibartdir. Bu id ern diaqnstia
meanizmi susi rl ynayr.
Ern
diaqnstia
mumildirilmi
mlumatlarn sasnda ban sisteminin iniaf
prqnzlarn ilyib hazrlamaa v vziyytin
yaladrlmas n rait yaradlmasna dair
tvsiylr hazrlamaa iman verir.
RF-d bel bir nzart yalnz mumdvlt
sviyysind hyata eirilir. Lain tcrb gstrir
i, btn reginal pul-maliyy bazarlarnda anali
nzart hyata eirilmdn bel bir nzart qeyrismrlidir.
Banlarn vziyytinin sabitliyi myyn
drcd ayr-ayrlqda hr bir bann zndn
asldr.
Nzart
sistemli
yanama
bann
faliyytinin nizama salnmasn rtldirir. l
nvbd mmn lv etmy qdr ban
qeydiyyatdan eirm lazmdr.
Mrzi bann ayr-ayr banlara nzart
etmsin sistemli yanama aadalar nzrd
tutur:
hyat silsilsi mrhllrinin dqiq
myyn edilmsi: trm (bann almas, yni
nun glc faliyytinin sasnn qyulmas);
tl (bann qeydiyyatdan emsi v eyni
zamanda maliyy-iqtisadi gstricilrinin artmas,

, ,

191

faliyyt sahsinin genilnmsi, heytin saynn

artmas v s.); qcalma v snm (bana
yardm gstrilmsi v ya nun lvi);
hr bir mrhld nzartin sas
mqsdlrinin qeyd edilmsi v banlara tsirin n
mhm elementlrinin seilmsi: birinci mrhld
mmersiya ban ad urunda mbariz aparan
layiqli namizdlrin seilmsi, nlarn faliyyti
n rait yaradlmas; nzart vasitlri biznesplanlarn thlili, rhbr heytin v tsisilrin
ylanlmas, nizamnam apitalnn minimum
hcmin
nzart,
maddi-tenii
bazann
mvcudluunun ylanlmas; iinci mrhld
iniafda fasillrin qarsnn alnmas, ban
qanunvericiliyin v nrmativ sndlr riayt
lunmas;
nzart
vasitlri

maliyy
hesabatlarnn thlili, mrzi bann nrmativlri,
mftti ylamalar, crimlrin qyulmas, audit;
nc mrhld sanasiya planlarnn myi il
qcalma vziyytindn ardlma (tilatitenii v maliyy yardm, mftti ylamalar,
mvqqti
administrasiya
rqanlar)
v
ya
snm zaman lvetm tdbirlrini grml
bann minimum ssial-iqtisadi msrflrl sivil
qaydada lv edilmsi;
laqlndirici idarnin seilmsi il nzart
blu blmlrinin funsiyalarnn mrhlli ild
myyn edilmsi: birinci mrhld laqlndirici
qismind lisenziyaladrma darsi edir, iinci
mrhld bu rlu mumi-qtisadi dar v
Prudensial Nzart darsi, nc mrhld is
Salamladrma darsi ynayr. laqlndirici
idarlrin z slahiyytlri dailind qbul etdilri

192

..

qrarlar nzart rqanlarnn btn digr blmlri

n mcburidir.
Bellil, banlarn faliyytin nzartin
tmilldirilmsi n aadalar zruridir:
1) nzart prsesinin bir-biri il bal lan
hissy blnmsi: mariqtisadi thlil; btvld
faliyytin mnitrinqi; ayr-ayr banlara nzart;
2) nzartin il nvbd ictimaiyytin banlara
etimadnn mhmlndirilmsin, snuncularn
tlvi
ild
mflislmsinin
qarsnn
alnmasna istiqamtlndirilmsi;
3) prblemli banlarn ern mrhllrd
aar edilmsi;
4) bann
hyat
silsilsinin
mtlif
mrhllrinin thlili;
5) banlarn brclarn dy bilmmlrinin
il lamtlrini z armaa iman vern
ylnmmi sndlrin istifad lunmas.
Btn bunlarla yana, banlarn faliyytinin
tnzimlnmsinin
iniaf
n
beynlalq
tcrbd mlum lan sas nrmalardan (apitaln
ifayt qdr lmas, lividliy dair tlblr, iri
reditlrin mhdudladrlmas v s.) savay
aada tdbirlrin hyata eirilmsi zruridir:
banlarn
ham
trfindn
qbul
edilmi
dyrlndirm
sistemlrinin
yaradlmas;
mntzm reytinq mlumatlarnn mvcudluu;
ban mtssislrinin icbari sertifiasiyas; ban
hldinq irtlrinin faliyytinin tnzimlnmsi;
ys rislr mhdudiyyt qyulmas; banlar
trfindn mlumatlarn tam ild aqlanmasna
nzart.

, ,

11.

55.
. 56.

.
57.
.
58.
. 59.

. 60.

.
61.
.
62. . 63.

.
64.
-
.
65.
. 66.

.

193

194

..

55. mmersiya bannn funsiyalar

Faliyyt
gstrn
ban
sistemi
meanizmind balca rl, bhsiz, mmersiya
banlarna msusdur. ni nlar ldi redit
ehtiyatlarnn
sas
hisssini
tplayaraq
mtrilr redit-maliyy idmtinin btv mplesini tqdim edirlr.
mmersiya ban redit-ban sisteminin
mnft ld etm mqsdi il ssuda apitalnn
hrtini til edn institutudur.
mmersiya
bannn
mahiyyti
nun
funsiyalarnda tzahr edir.
mmersiya ban aada funsiyalar
yerin yetirir:
1. Pul apitalnn tplanmas v sfrbr
edilmsi.
mmersiya
banlarnn
bu
funsiyasnn yardm il hquqi v fizii slrin
mvqqti b lan pul vsaitlrinin tplanmas v
apitala evrilmsi ba verir.
2. reditd vasitili. Bu funsiya bel bir
fatla myyn edilir i, ssuda imi tlif ediln
apitaln mbl v mddtinin brc alann nlara
lan ehtiyac il st-st dmmsi zndn
reditrlar v brc alanlar arasnda birbaa
mnasibtlrin qurulmas mmn deyil. reditd
vasiti rlunu ynayan mmersiya banlar bu
tinlilri aradan qaldrr.
3. redit pullarn yaradlmas. Bu funsiya
banlarn ban depzitlri lind redit pullarn
yaradlmas zr susi funsiyasdr. Ban
depzitlri elrin, plasti artlarn, eletrn
rmlrin myi il istifad lunur.

, ,

195

mmersiya banlar, birincisi, mtrilrdn

nad pul qbul etml depzitlr ml gtirir, bu
zaman pulun (banntlarn) bir nvnn digr
nvl (depzitl) vz lunmas ba verir.
incisi, ban qiymtli azlar, arici valyuta
v qzl mtrilrdn satn almaqla ban
ssudalarnn verilmsi sasnda depzitlr yaradr.
Bel lduqda pulun nadsz frmadan yenidn
nad frmaya eidi ba verir.
4. alq tsrrfatnda hesablamalarn
hyata eirilmsi. Snaye bamndan iniaf
etmi llrin alq tsrrfatnda hesablama
mnasibtlrinin
tmilldirilmsi
raitind
hquqi slr arasnda aparlan hesablamalarn
by hisssi nalsz frmada hyata eirilir v
mmersiya banlar bu cr hesablamalarn tilats v vasitilri imi edir. nlar
mtrilrin tapr il dnilri hyata eirir,
pul vsaitlrini hesablara qbul edir v z
mtrilrinin aldqlar v verdilri pulun utunu
aparr.
5. Qiymtli azlarn buralnn v
yerldirilmsinin tili. Bu funsiya vasitsil
mmersiya banlarnn ld qiymtli azlarn
birinci v iinci bazarnn tilindi rlu
gerlir. Qeyd ediln bazarlar, bhsiz, redit
sistemini tamamlayr v nunla qarlql surtd
faliyyt gstrir.
6.
Banlar
trfindn
nsultativ
idmtlrin gstrilmsi. Bu funsiya banlarn
z mtrilrinin sabit, effetiv v mnftli iind
maraql lmas il baldr. Bununla laqdar
banlar
mtrilrinin
redit
qabiliyytinin

196

..

artrlmas,
nlarn
hesablamalarnn
ptimalladrlmas, vergi planlamas msllri v
hesabatlarn trtib edilmsi prblemlri il bal
nlara mslhtlr verir.

, ,

197

56. mmersiya bannn tilati

struturu
mmersiya bannn tilati struturu, il
nvbd nun tilati-hquqi mliyyt frmas
il myyn edilir. Bann tilati struturunu
mhz tilati-hquqi mliyyt frmas myyn
edir v bu, bhsiz, bann Nizamnamsind z
sini tapr.
Rusiyann mmersiya banlarnn eyli
hisssinin shmdar mliyyt frmasna mali
lmas
fatn
nzr
alaraq,
shmdar
mmersiya bannn tilati struturunu
nzrdn eir.
Shmdarlarn mumi iclas bann ali
idaretm rqandr, iclas zruri hallarda, ild bir
dfdn az lmamaq rti il myyn edilmi
qaydada arlr.
Shmdarlarn mumi yncann mstsna
slahiyytin
bann
faliyytinin
aada
msllri daildir:
bann Nizamnamsinin tsdiq edilmsi v
dyidirilmsi;
bann Diretrlar urasnn seilmsi;
bann illi hesabatnn tsdiq edilmsi;
bann glirlrinin bldrlmsi v ban
fndlarnn yaradlmas haqqnda qrar;
bann filiallarnn yaradlmas v lv
edilmsi;
ban auditrlarnn tsdiq edilmsi.
Shmdarlarn yncaqlar arasnda fasillr
zaman bann faliyytin mumi rhbrli bann
Diretrlar uras trfindn hyata eirilir. Ban
shmdarlarnn mumi yncann mstsna
slahiyytin aid lan msllrdn savay bann
faliyytinin istniln stratei mslsinin hlli
Diretrlar urasnn slahiyytin daildir.
Bann Diretrlar urasnn faliyytin
rhbrliyi bann Diretrlar urasnn sdri

198

..

trfindn hyata eirilir. Sdr bann Diretrlar

urasnn zvlri arasndan seilir.
Bann Diretrlar uras icra rqan
Bann idar heytini v nun rhbrini Bann
idar heytinin sdrini seir, sdr bann cari
faliyytini til edir.

, ,

199

57. mmersiya bannn idaretm

struturu
Bann idaretm struturuna funsinal
blmlr v idmtlr daildir, nlarn say ban
trfindn yerin yetiriln mliyyatlarn iqtisadi
mzmunu v hcmi il myyn lunur. Ban
mliyyatlar ban trfindn ban faliyytinin
hyata
eirilmsi
lisenziyasnda
z
sini
tapmdr.
Adtn mmersiya bannn idaretm
struturunun tribind aada blm v
idmtlr frqlndirilir:
depzit v mant mliyyatlarnn idar
edilmsi;
assa mliyyatlarnn idar edilmsi;
mtrilrl iin idar edilmsi;
mhasibat utu v hesabatlarn idar
edilmsi;
daili nzartin idar edilmsi;
valyuta idaretmsi;
hquqi idaretm;
redit idariliyi;
investisiyalarn idar edilmsi;
qiymtli azlarn v bann maliyy
idmtlrinin idar edilmsi;
maretinq idariliyi;
bann filial bsi il i zr idaretm;
bann mhafizsinin v thlsizliyinin
idar edilmsi;
inzibati-tsrrfat idariliyi.

200

..

Aydndr i, banlarn tlif etdiyi idmtlr

dairsi
genilndic
blmlr
siyahs
da
genilnc.

, ,

201

58. mmersiya bannn passiv

mliyyatlar
mmersiya banlarnn passiv mliyyatlar
ban
vsaitlri,
ehtiyatlar
mnblrinin
frmaladrlmas il bal aparlan mliyyatlardr.
Hmin vsait v ehtiyatlar ban balansnn
passivind z sini tapr.
mmersiya banlar ehtiyatlarnn ii sas
mnbyi mvcuddur:
bann susi vsaitlri v nlara brabr
tutulan vsaitlr;
clb lunmu vsaitlr.
Qeyd etm lazmdr i, ban biznesinin
susiyyti ndan ibartdir i, mmersiya ban
sasn clb lunmu vsaitlrl ilyir. Clb
lunmu vsaitlr bann mumi passivlrinin 90%i, bann susi vsaitlri is-yalnz 10%-i til
edr.
Lain bann passivlrinin thlili, adtn,
bann susi apitalndan balanr. Birincisi, na
gr i, susi apital lmadan ban faliyytinin
balanmas
mumiyytl
qeyri-mmndr.
incisi, bann faliyytind susi apitaln
hmiyyti nun passivlrin mumi hcmindi
payndan daha hmiyytlidir. Bann susi apital hm nun faliyytinin sas, hm d arzu
edilmyn hallar ba verdid snuncu ehtiyatdr.
Hal-hazrda nizamnam apitalnn minimal
hcmin aada tlblr irli srlr.

..

202

Cdvl 2
redit
nv

tilatnn

Yaradlan ban (trm ban istisna

edilml)
Yaradlan qeyri-ban
redit
tilat
(QT), arici bann
trm
QT-dn
frqli laraq
redit
tilatnn
nv

arici
ban
trfindn yaradlan
trm
redit
tilat
Ban
mliyyatlarnn
hyata
eirilmsi
n
Ba
lisenziyann alnmas

Nizamnam
aptalnn
minimal hcmi
(Rusiya
Bannn
24.06.
1999-cu il tarili 586-U -li
gstrii)
1 milyn avr

Nizamnam apitalnn
minimal
hcmi
(Rusiya
Bannn
16.
11.2001-ci
il
tarili 1053-U -li
gstrii)

100 min avr

100 min avr

Nizamnam apitalnn
minimal hcmi
(Rusiya
Bannn 24. 06.
1999-cu
il
tarili 586-U li gstrii)
10 milyn avr

Nizamnam apitalnn
minimal
hcmi
(Rusiya
Bannn
16.
11.2001-ci
il
tarili 1053-U -li
gstrii)

5 milyn avr

5 milyn avr

5 milyn avr

5 milyn avr

, ,

203

il
bal
vsatt
qaldran
faliyyt
gstrn ban

Yeni yaradlan redit tilatlar n

nizamnam apitalnn minimal hcmi Rusiya
Bannn
redit
tilatlarnn
faliyytinin
tnzimlnm qaydas haqqnda 30 yanvar 1996-c
il tarili 1-li Tlimat il myyn edilmidir. 1 iyul
1998-ci il tarid nun minimal hcmi 5,0 milyn
E-y, mliyyatlarnn dairsi mhdud lan
redit tilatlar n is 125 milyn E-y
uyun lmal idi.
redit tilat v bldrlmmi mnft
fndu trfindn redit tilat n nizamnam
apitalnn mbli imi myyn ediln susi
vsaitlrin (apitaln) hcmi 1yanvar 1999-cu il
taridn etibarn 5,0 milyn E hcmind,
mliyyatlarnn dairsi mhdud lan redit tilatlar n is bu gstrici 1 milyn E-y
evivalent lan mbl til etmli idi (burada
qeyd etm lazmdr i, 1998-ci ilin avqust
bhranndan snra bu nrmativin yerin yetirilm
mddti lv edildi).
Bann nizamnam apital i prsesind arta
bilr v artmaldr. Buna lav shmlr buramaq
v nlar gizli abun v ya aq sat ylu il hquqi
v fizii slr arasnda bldrm ylu il nail
lmaq mmndr.
mmersiya
banlar
nizamnam
apitalndan savay digr susi fndlara da
malidir. Bu fndlar aadalardr:
1. Ehtiyat fndu - bann mmn ziyannn
dnilmsi n nzrd tutulub. nun hcmi

204

..

bann Nizamnamsi trfindn myyn lunur v

adtn nizamnam apitalnn 15%-i til edir.
Btn digr fndlar imi, bu fndun
mnbyini mnft til edir.
2. stehsalat v ssial iniaf fndu ban iinin tenii bamdan tmilldirilmsinin
maliyyldirilmsi n idmt edir.
3. Maddi hvslndirm fndu ban
heytinin hvslndirilmsi n idmt edir.
4. Bann dar Heyti Sdrinin fndu
bann
digr
fndlar
trfindn
nzrd
tutulmayan istiqamtlrin maliyyldirilmsi n
idmt edir.
Banlar iri mliyyatlar apararn yuarda
gstrilnlrdn savay qiymtli azlara qyulan
apitaln v ban ssudalar zr mmn itilrin
qiymtdn dmsi hesabna susi srta
fndlar yaradr.
Bann clb lunmu vsaitlri mmersiya
banlarnn ehtiyatlarnn by hisssini til
edir. Passiv mliyyatlarn aparlmas bana hquqi
v fizii slrin mvqqti artq maliyy
ehtiyatlarn clb etmy iman verir.
mmersiya
banlarnn
passiv
mliyyatlarnn tribind aada qruplar
frqlndirm lar:
hquqi v fizii slrin mantlri v
depzitlri;
hquqi slrin hesablama, cari v digr
bel hesablarnda qalqlar;
digr mmersiya banlarnn v ya Rusiya
Mrzi Bannn reditlri (banlararas reditlr);

, ,

qeyri-investisiya
sertifiatlarnn,

205
qiymtli azlarnn
vesellrin
v
s.)

(depzit
emissiyas.
Depzit salanlmaq n bana rln
v mddti qurtardqda v myyn rtlrin vat
atdqda qaytarlmal lan pul vsaitidir. Depzitin
mbli depzit mqavilsind myyn edilmi
faiz drcsi dnilml geri qaytarlr.
Masir banlarn tcrbsind istifad lunan
depzit hesablarnn nvlri lduqca mtlifdir.
sr llrd depzit hesablarnn tsnifat ii
mqamn nzr alnmasna saslanr:
gtrlnd depzitin mddti;
mantinin ateqriyas.
Mddtin
gr
aada
depzitlri
frqlndirirlr:
tlbli depzitlr, yni qabaqcadan
brdarlq edilmdn mantinin tlbi il
dniln depzitlr;
- mddtli depzitlr.
bhsiz, ban mddtli depzitlr daha
stnl verir, ni vsaitlrdn istifad
mddti mlumdur. na gr d bann mddtli
depzitlr zr ddiyi depzitlr
tlbli
depzitlr zr dniln faizlrdn artqdr.
mantinin ateqriyasndan asl laraq
hesablarn aada nvlrini frqlndirirlr:
fizii slrin hesablar;
hquqi slrin hesablar;
humt rqanlarnn hesablar;
yerli haimiyyt rqanlarnn hesablar;
arici mantilrin hesablar.

206

..

Tlbli mantlr manti trfindn

geri gtrl v ya sahibinin il tlbi il baqa
s veril bilr. Snaye bamndan iniaf etmi
llrd tlbli mantlr sasn elrin
myi il gtrlr, dur i, nlar e mantlri
adlandrrlar.
Pul
dvriyysi
mliyyatlarnn
sriyyti tdavl vasitsi funsiyasn yerin
yetirn tlbli mantlrin myi il hyata
eirilir.
Mddtli mantlr myyn mddt
depzit hesablarna dail edilir v hmin mantlr
zr faizlr dnilir. Ban depzitin sahibi il yazl
frmada mqavil imzalayr v hmin mqavild
depzitin mbli, faiz drcsi, depzitin mddti,
dm tarii v s. mqavilnin digr rtlri
gstrilir. dm vat atanad manti bana
qabaqcadan bildiri gndrml depziti geri
gtr bilr, lain bu zaman manti, bir qayda
laraq, depziti vatndan vvl gtrdyn gr
crim lunur v bellil, faiz glirini itirir.
1991-ci ildn etibarn Rusiyann ban
tcrbsind depzit sertifiat il rsmildiriln
mddtli ban mantinin nv mtlifliyi ttbiq
edilmy balad. Depzit sertifiat pul
vsaitlrinin mant qyulmas haqqnda emitent
bann yazl hadtnamsidir. Bu hadtnam
mantinin v ya nun hquqi varisinin myyn
mddtdn snra mantin mblini v nun
faizlrini almaq hququnu tsdiq edir.
Depzitlr
ban
ehtiyatlarnn
sas
mnbyidir. mmersiya banlarnda depzitlrin
struturu pul bazarnn nyunturundan v

, ,

207

mantlr zr faiz nrmasnn dvlt trfindn

tnzimlnmsindn asl laraq dyiir.
Ban menecerlri depzitlrl bal passiv
mliyyatlar
yerin
yetirrn
mantlrin
mtlif ateqriyalar zr rclrin hcmini,
mmn rislri nzr almaqla, vziyyt nzart
edir v clb ediln mantlrin artmas v nlarn
struturunun ptimalladrlmas n sy gstrirlr.
Lain nzr almaq lazmdr i, gstriln
passivlr qrupunun susiyyti ndadr i, bann
bu cr mliyyatlarn hcmi zrind nzarti
zifdir,
ni
vsaitlrin
yerldirilmsi
tbbsn, bhsiz, mantilr irli srr.
Ban ehtiyatlarnn digr mnblri bann z
lividliyini tmin etm mqsdi il mstqil
surtd clb etdiyi vsaitlrdir. Bunlar banlararas
reditlr, girvu geri alma haqqnda sazilr
sasnda satlan qiymtli azlar, avrdllarlar
bazarnda brclardr. nlar idar lunan passivlr adlandrrlar. Bu passivlr banlara depzit
itilrini dm v gzlnilmz hadislr hazr
lmaq iman verir.
Banlararas mliyyatlar btvld banlar
arasnda
mbir
mnasibtlrinin
iniaf
drcsini gstrir. Banlar digr banlardan brc
almaqla ifayt qdr by pul vsaitlri il
mliyyatlar apara, mbir hesabnda ptimal qalq
salaya v zruri hallarda redit almaq n
mbir bana mracit ed bilr.
RF MB-dn brc alnmas mmersiya
banlarnn
nnvi
passiv
mliyyatdr.
mmersiya banlar vesellrin yenidn uta

208

..

alnmas v yenidn girv qyulmas lind,

yenidn maliyyldirm qaydas zr, hminin
lmbard rediti lind, yni dvlt qiymtli
azlarnn girv qyulmas lind RF MB-dn
redit alrlar.
Girvun geri alnmas haqqnda sazilr
(REP sazilri) mmersiya banlar ehtiyatlarnn
yeni mnblri imi meydana glmidir. Bel bir
sazi banla firma arasnda imzalana bilr. gr
firma by mbld nad pulu qsa mddt
yerldirm istyirs, zaman hmin pulu girvun
geri alnmas haqqnda sazi qyur. Ban
myyn mddtdn snra daha baha qiymtl
geri almaq hdliyi il qiymtli azlar firmaya
tqdim edir. Bu qiymtlr arasnda frq bana
tqdim lunmu redit gr fatii dnii til
edir.
Ban
vesellrinin
bural
ylu
il
vsaitlrin clb edilmsi zr mliyyatlar 1993-c
ildn etibarn geni yayld. Veselin rahatl
ndadr i, depzit v mant sertifiatndan frqli
laraq, hesablama vasitsi imi istifad edil bilr.
Bundan lav, vesellr digr qiymtli azlar imi
qeyd alnmr v bu, banlarn nlarla ilmsini
asanladraraq vesellrin geni surtd ttbiq
edilmsin
iman
yaradr,
bamayaraq
i,
vesellrin
mmersiya
banlar
trfindn
buralmas
N13
nrmativinin
myi
il
tnzimlnir.
Avrvalyuta brclar passiv mliyyatlarn
idar edilmsinin maliyy vasitsidir, bu vasit
arici valyuta il ifad lunmu v nret lnin
mmersiya banlarnda salanlan mantlr
sasnda faliyyt gstrir.
Banlararas
v
ya
mrzldirilmi
reditlrin clb edilmsi zr passiv mliyyatlar,

, ,

209

hminin qeyri-investisiya qiymtli azlarnn

emissiyas bann tbbs il hyata eirilir v
iri maliyy ehtiyatlarnn tez clb edilmsinin
effetiv sulu imi edir. Lain bu mliyyatlar
pul bazarnda hyata eirildiyindn, bu cr
ehtiyatlarn clb edilmsinin dyri eyni mddtli
depzitin dyrindn artqdr. na gr d
mmersiya banlar, adtn, lacsz qaldqda
(maliyy tinlilri yarandqda) bu cr vasitlr
l atr.

210

..

59. mmersiya banlarnn Rusiya

Bannda depzit qyulan icbari
ehtiyatlarnn
frmalama qaydas
Banlar
redit
tilatlarnn
Rusiya
Federasiyasnn Mrzi Bannda depzit qyulan
icbari ehtiyatlar haqqnda 30 mart 1996-c il
tarili 37 -li sasnamy uyun laraq clb
lunmu
vsaitlrini
hesablama-assa
mrzindi ayrca hesaba rml nlar
mtlq surtd ehtiyata qymaldr. cbari
ehtiyatlar (ehtiyat tlblri) Rusiya Bannn
pul-redit siyastinin sas vasitlrindn biri, ban
sisteminin
mumi
lividliyinin
tnzimlnmsi
meanizmidir. Ehtiyat tlblri redit tilatnn
(T) redit imanlarn mhdudladrmaq v
dvriyyd lan pul tlsini myyn sviyyd
salamaq mqsdi il myyn edilir.
cbari ehtiyatlarn cmi lnin redit
ehtiyatlarnn tnzimlnmsi fndunu til
edir. Banlar clb lunmu vsaitlrin bir hisssini
Rusiya Bannda ayrca hesabda ehtiyata qymal
lduundan, clb lunmu vsaitlrin hamsn
redit resurslar imi istifad ed bilmir.
cbari ehtiyatlarn hcminin myyn
lunmas n clb lunmu vsaitlrin mblin
rubl v arici valyuta il ifad lunmu vsaitlr
dail edilir:
hesablama, cari v depzit hesablarnda
lan vsaitlr;

, ,

211

mtlif sviyyli bdclrin v

bdcdnnar fndlarn hesablarnda lan
vsaitlr;
istiqrazlarn, depzit v mant
sertifiatlarnn, vesellrin buralndan ld
lunan vsaitlr.
Clb lunmu vsaitlrin mbli ayn birinci
v snuncu tarilri d dail lmaqla qalqlar
bard hr bir gn lan mlumata sasn rta
ranli gstrici frmulu zr hesablanr.
Hal-hazrda icbari ehtiyatlarn nrmativi frqli
surtd fizii v hquqi slrin mantlri zr
v valyuta v rublla ifad lunmu mantlr zr
ayr-ayrlqda myyn edilir. 2000-ci ilin fevral
aynda icbari ehtiyatlarn nrmativi myyn edildi:
fizii slrin rublla lan mantlri zr 7%,
btn digr mantlr zr 10%.
Ehtiyat tlblrini yerin yetirm hdliyi
Rusiya Bannn ban mliyyatlarn aparmaq
hququ vern lisenziyas alndqdan snra meydana
gldi.
Depzit qyulmas zruri lan icbari
ehtiyatlarn hcminin tnzimlnmsi btn T
trfindn hesabat ayndan snra ayn 1-ci
gnnd hyata eirilir. Bu zaman clb lunmu
vsaitlrin qalqlarndan edr, fatii laraq
dnilmi v dnilmli lan vsaitlrin mbli
tutudurulur. Clb lunmu vsaitlrin qalqlarnn
mbli hesabat dvr n rta ranli
gstricinin frmulu sasnda hesablanr. dm
tam hyata eirilmdid icbari ehtiyatlarn lav
rlmsi yerin yetirilir, artq dnildid is
vsaitlr T-nin mbir hesabna rlr.

212

..

Rusiya Bannn razi idarsi vartalda bir

dfdn az lmamaq rti il T trfindn icbari
ehtiyatlarn
hcminin
hesablanmasnn
druluunun
badan-baa
v
ya
sem
ylamasn hyata eirir. Ehtiyat tlblri yerin
yetirilmdid
dnilmmi
vsaitin
mbli
tutulur, hminin ehtiyata qyma qaydasnn
pzulmasna gr myyn hcmd crim alnr,
lain crim yenidn maliyyldirmnin iiqat
drcsindn artq lmamaldr.

, ,

213

60. mmersiya bannn ativ

mliyyatlar
mmersiya bannn ativ mliyyatlar
dedid mvafiq glir ld etm mqsdi il nun
clb lunmu v msusi vsaitlri z adndan
istifad etmsi nzrd tutulur.
mmersiya bannn ativ mliyyatlarnn
sas nvlri aadalardr:
hquqi v fizii slr mtlif rtlrl
v mtlif mddt reditlrin verilmsi;
qiymtli azlarla z adndan v z
hesabna aparlan mliyyatlar;
investisiya yatrmlar;
REP mliyyatlar;
valyuta dilinq mliyyatlar;
mmersiya banlarnn qeyri-nnvi
mliyyatlar.
mmersiya banlar trfindn mnft
qazanmaq mqsdi il ativ mliyyatlar hyata
eirilir. Eyni zamanda ban lividliyinin zruri
sviyysi v rislrin mliyyatlarn ayr-ayr
nvlri zr ptimal blgs salanlr. Qeyd ediln
tlblr riayt etmnin zruriliyi banlar z
ativlrinin bir hisssini glir gtirmyn apitala
ynltmy svq edir.
Bundan lav, bann hrtrfli tminatna v
faliyytinin iniafna lan tlbat ban binalar v
avadanl, filiallara yatrlan investisiyalar v s.
imi ativ maddlrin mvcudluunu tlb edir.
Bellil, yerin yetiriln vziflr gr
bann ativ mliyyatlarn ii qrupa blnr:

214

..

bann lividliyinin myyn sviyyd

salanlmasna ynlmi mliyyatlar;
ban mnftinin ld lunmasna
ynlmi mliyyatlar.
Birinci qrupa aadalar daildir:
ban assasnda vsaitlr;
RF MB-di mbir hesabnda lan qalqlar;
digr banlarda hesab v mantlrd
lan vsaitlr.
inci qrupa aadalar daildir:
fizii v hquqi slr reditlrin
verilmsi;
qiymtli azlara investisiya qyulular;
investisiya layihlri;
valyuta dilinq mliyyatlar.
Ativ mliyyatlarn mnftli v livid
lmasndan savay nlarn hyata eirilmsi n
redit rislri v nlarn bldrlmsi mslsi
mhm
hmiyyt
sb
edir,
yni
ativ
mliyyatlarn nret nvnd hddn ziyad
tmrzlmy yl verilmmsi mslsi banlar
n by hmiyyt sb edir.
Bann z faliyyti prsesind mruz qald
sas rislr bann redit prtfelinin strutur v
eyfiyyti il baldr, na gr d brc alanlarn
diqqtl seilmsi, reditin verilm rtlrinin
thlili, nun icrasna nzart ban faliyytinin
mhm istiqamtlrindn birini til edir.
Tssf i, masir Rusiya banlarnn redit
prtfelinin struturu dem lar i, tamamil
qsamddtli ssudalardan ibartdir, burada ticart-

, ,

215

tdar biznesi sahsind veriln ssudalar stnl

til edir.
bhsiz,
bel
bir
rait
Rusiya
iqtisadiyyatnn indii vziyyti il baldr, lain hr
halda bu vziyyt real mflisli thlsini ehtiva
edir, ni RF MB-nin thlilin sasn, mflislmi
banlarn sriyyti buna bnzr redit siyasti
yrtm v redit prtfelinin ar struturuna
mali lmudur.
nvestisiya layihlrinin hyata eirilmsi
investisiya prtfelinin idar edilmsi strategiyasnn
ilnib hazrlanmas v hyata eirilmsin
ynlmi tdbirlri, mnft ld etm mqsdi
il birbaa v prtfel investisiyalarnn ptimal
uyunluunun ld lunmasn, ban risinin yl
veriln sviyysinin v ban balansnn lividliyinin
salanlmasn nzrd tutur.
Birbaa
investisiyalar
vsaitlrin
bilavasit istehsalata ynldilmsi, real ativlrin
ld edilmsi demdir.
Prtfel investisiyalar, qiymtli azlarn
alnmas v ya pul vsaitlrinin uzun mddtli
ssudaya verilmsi lind hyata eirilir.
Bann investisiya mliyyatlarndan ld
etdiyi glirlr qiymtli azlar zr faizlrdn,
nlarn urs dyrinin, misyn haqlarnn
artmasndan, hminin qiymtli azn alq-satq
qiymtlri arasnda frqdn ml glir.
Valyuta dilinqi. mmersiya banlar arici
valyutann tlb v tlifi arasnda tbii vasiti
rlunu ynayr. dur i, bu sahd bann zrin
dn vzif z mtrilri n bir valyuta il
ifad lunmu ativlrini digr valyuta il ifad

216

..

lunmu avuarlara nvertasiya etm imannn

yaradlmasndan ibartdir. Bel bir nvertasiya
spt v frvard rtlri sasnda aparlan
mliyyatlar ylu il hyata eirilir, yni ban
mnft qazanmaq n arici valyutan satmaq
mqsdi il hr i gn rzind hmin valyutan z
nqteyi-nzrindn daha lverili urs nisbtlri
zr ld etmy alr.
mmersiya
banlarnn
qeyri-nnvi
mliyyatlarna mmersiya banlarndan savay
digr tilatlarn da yerin yetirdiyi mliyyatlar
aiddir. Hmin mliyyatlar aadalardr:
hesab-assa idmti;
trast mliyyatlar;
lizinq;
fatrinq;
tminat v zmantlrin verilmsi;
inassasiya idmtlri v s.
Banlar qeyd ediln mliyyatlar zr gliri
misyn haqlar v ya idmt gr dni
lind ld edir.

61. mmersiya bannda

reditlmnin
tili

Banla brc alan arasnda mnasibtlrin

frmalamasnn tilati vergisi imi brc alann
redit tqdim etm bard riz il
mmersiya banna mracit etmsi edir.
Hmin rizd aadalar gstrilir:
reditin alnmasnn mqsdi;
reditin mbli v istifad mddti;

, ,

217

redit
veriln
mssisnin
qsa
arateristias;
reditin hyata eirilmsindn ld
lunacaq iqtisadi smrnin hesablanmas.
Brc alan riz il birg aada sndlrin
surtlrini bana tqdim edir:
tsis sndlri;
mtrinin redit almaq slahiyytini
tsdiq edn sndlr;
redit veriln tdbirin tenii-iqtisadi
saslandrlmas;
redit veriln tdbir aidiyyti lan
ntratlarn, mqavillrin v digr sndlrin
surtlri;
illi v rbl mhasibat hesabatlar;
glir byannamlri (fizii slrdn);
digr banlarda alm hesablardan
arlar;
ssudann vatnda qaytarlmasnn tmin
edilmsi il bal hdlilr.
reditlm prsesi mtlif ris amillri il
baldr, hmin amillr ssudann brc alan
trfindn mqavild gstrilmi mddt rzind
dnilmmsi il nticln bilr. na gr d
reditlm rtlri trtib edilmzdn v redit
mqavilsi imzalanmazdan vvl ban brc alann
rediti dm qabiliyytini thlil edir.
Brc alann rediti dm qabiliyytinin
dyrlndirilmsi
prblemi
Rusiya
iqtisadi
dbiyyatnda ifayt qdr iqlandrlmadndan,
mmersiya banlar z gndli tcrblrind

218

..

arici
mmersiya
banlarnn
tcrbsin
saslanr.
arici mmersiya banlar uzun illr rzind
brc
alann
rediti
dm
qabiliyytini
dyrlndirrn aada mqamdan
edirdilr:
1) brc alann hquq slahiyyti;
2) nun nfuzu;
3) apitala mali lmas.
Daha snra ii amil d lav lundu:
4) ssudann tminatnn mvcudluu;
5) iqtisadi nyunturann vziyyti.
Ssudaya mnasibtd hquq slahiyyti
brc alann ssudan dm qabiliyyti il yana,
il nvbd, nun ssudan almaq slahiyytini ifad
edir,
ni
sr
hallarda
ssudann
geri
qaytarlmamas risi mhz nun itiyarsz alnmas
fat il laqdar meydana glir.
Brc alann nfuzu nun ssuda zr
brcunu dm qabiliyyti il yana redit
mqavilsinin rtlrindn irli gln, htta
gzlnilmz hadislr ba vers bel btn
hdlilrini yerin yetirm arzusunu nzrd
tutur.
Brc alann apitala mali lmas nun
reditin tmin lunmasnda myyn ativlr
sahib lmasn nzrd tutur.
qtisadi nyunturann vziyyti brc alann
z brcunu dm qabiliyytin ciddi surtd tsir
ets d, tssf i, n brc alan, n d reditr na
nzart ed bilmir.
Aydndr i, ssudann mddti n qdr uzun
larsa, prqnzun hmiyyti d bir qdr artar,

, ,

219

ni brc alan ssudan tam ild dynd

iqtisadi bhrann v ya tnzzln ba verm
ehtimal bydr. Bu mqsdl Rusiyann bir sra
n iri mmersiya banlarnda iqtisadi thlil v
prqnzladrma il mul lan susi blmlr
yaradlmdr.
mumdnya ban tcrbsind brc alann
rediti dm qabiliyytinin dyrlndirilmsinin
aada sullar mvcuddur:
maliyy msallar sistemi sasnda;
pul anlarnn thlilin sasn;
igzar risin thlili sasnda.
Brc alann rediti dm qabiliyytinin
maliyy
msallar
sistemi
sasnda
dyrlndirilmsi zaman msallardan ibart be
qrupdan istifad lunur:
1) lividli msal (cariv ani);
2) smrlili msal;
3) maliyy levera msal;
4) mnftlili msal;
5) brca idmt msal.
Hr bir msaln myyn sviyysin
myyn drc verilir. Nticd, ban z
mtrilrinin
rediti
dm
qabiliyytinin
reytinqini trtib v ttbiq ed bilr, yni
mtrilrinin rediti dm qabiliyyti drcsi
haqqnda ry verml nlarn siyahsn trtib edir.
Birinci sulun myyn rtiliyi, susn d Rusiya
iqtisadi raitind (mssisnin z hdlilrini
yerin yetirm iqtidarnda lduunu myyn
etmy iman vern yegan gstricinin btn
dvriyy ativlrinin hcminin nlarn struturundan asl lmayaraq qsamddtli brclarn mumi

220

..

miqdar
il tutudurulmas
lduqda),msallar
hesablanarn aradan qaldrla bilr, bu zaman
livid vsaitlrin dvriyylri, ehtiyatlar v
qsamddtli hdlilr haqqnda mlumatlar
nzr alnr. Dvriyylr mvafiq qaydada
uyunladrldqda rediti dm qabiliyytinin
dyrlndirlmsi
daha
etibarl
lacaq.
Bu
yanaman mtrinin pul anlarnn thlili, yni
myyn dvr rzind mdail v maricin alis
saldsunu myyn etm ylu il hyata
eirm mmndr.
Nhayt,
brc
alann
rediti
dm
qabiliyytinin dyrlndirilmsin nc yanama
nun igzar risinin thlili sasnda hyata
eirilir. gzar ris bel bir fat nzrd tutur i,
fndlarn dvriyysi bu v ya digr sbbdn
dayandrla bilr. Bel bir risin thlili bana brc
alann ssudan dm n ifayt qdr
mnby mali lmasn prqnzladrmaa iman
verc.
Ptensial brc alann rizsin baldqdan,
redit tdbirinin tenii-iqtisadi saslandrlmas
yrnildidn v brc alann rediti dm
qabiliyyti thlil edildidn snra ban redit
mqavilsi il bal z rtlrini myyn edir v
mqavilnin balanlmas haqqnda qrar qbul
edir. Qeyd etm lazmdr i, banla brc alann
mnasibtlrinin btn inclilri mqavild n
qdr eyfiyytli ilnrs v s lunarsa, redit
mqavilsini hyata eirrn bann prblemi bir
qdr az lar. ni mqavilnin icras zaman
meydana gln v danqlar zaman hll

, ,

lunmayan btn prblemlr

qaydas il hll lunur.

221
yalnz

arbitra

222

..

62. redit mqavilsi

redit mqavilsi - mmersiya ban v
ssuda alan arasnda imzalanan sazidir. Hmin
sazi sasn, ban mddtlili, qaytarlma v
dm rtlri il brc alana razladrlm
mbld redit tqdim etmyi hdsin gtrr,
brc alan is alnm mbli tyinat zr istifad
etmyi v myyn edilmi mddtd qaytarma
(rtldirilmi faizlri dml) hdsin gtrr.
Adtn, redit mqavilsi aada sas
blmlrdn ibart lur:
1. Razla gln trflrin adlarnn lduu
preambula.
2. reditin mqsdi, hcmi, istifad
lunma mddti v dni tarii.
Bu blmd istniln reditin dqiq mqsdi
qeyd edilir, ni Rusiya qanunvericiliyin sasn,
reditin mqsdli istifadsin nzart btnll
mmersiya banna hval lunur, reditin
myyn mqsd n istifad lunmamas redit
mqavilsinin qvvsinin dayanmas v bann
reditin vatndan vvl dnilmsi il bal tlbi
n sas imi edir.
Bundan lav, bu blmd reditin istifad
mddti v dqiq dni tarii gstrilir, ni brc
alan rediti myyn edilmi tarid dmdid
bann na qar ttbiq edcyi crim sansiyalar
qvvy minir.
3. reditdn istifady gr ssuda faizi,
hmin faizin dnilmsinin qaydas v
mddti v faiz drcsinin dyim qaydas.

, ,

223

redit mqavilsinin bu blmsi bann ssuda

alanla qarlql mnasibtlrind n mhm
blmdir, sas fiir ayrlqlar adtn bu blm il
laqdar yaranr.
Banlar tez-tez redit mqavilsin dyiili
etm zrurti il zlir, bu dyiililr reditdn
istifady gr faiz drcsinin artmas il baldr.
Bzn banlar z mtrilrin faiz drcsinin
dyimsi haqqnda yazl bildiri gndrml
ifaytlnirlr.
Nzr
almaq
lazmdr
i,
mqavild nzrd tutulmu hallar istisna
lunmaqla,
mqavilnin
rtlrinin
birtrfli
dyidirilmsi ylverilmzdir. na gr d redit
mqavilsind reditdn istifady gr faiz
drcsinin birtrfli dyimsinin (bann tbbs il) v ya mtrinin yuarda qeyd ediln
bildiri msbt cavab vermsinin mmnly
bard
qeyd-rt
lmadqda
mqavilni
dyidirilmi hesab etm lmaz.
4. Hesabat v tminatlar. Mqavilnin bu
blmsind brc alan z maliyy vziyytini
arateriz edir v redit mqavilsinin sasn
til edn maliyy hesabatnn hqiqt uyun
lduuna dair tminat verir.
Bundan lav, bu blmd brc alann ban
nzartindn yaynmamaqla bal hdliyi z sini
tapr. Bu hdliyin gerlmsi bana mtrinin
gzlniln mflisliyi zaman itilri azaltmaq iman
verir.
Ban brc alann maliyy-tsrrfat vziyyti
il yana reditin tmin lunmasna da nzart
edir.
Girv
alan
ban
girv
predmetinin
mvcudluunu v btvlyn ylayr.

224

..

Nzartin hyata eirilmsi prsesind ban

brc alandan mhasibat balansn, mtlif
araylar tqdim etmyi tlb etm, brc alann
mqsdli ylamalarn aparmaq v mqavild
gstrilmi digr tdbirlri grm hququna
malidir.
5. reditlm dvr rzind redit
tminatnn
tqdimetm
qaydas.
redit
tminatsz
da
veril
bilr,
lain
redit
mqavillrinin sriyytind bel bir fsil nzrd tutulur. gr reditin verilmsi nun
tminatnn tqdim lunmasndan asldrsa,
zaman ban brc alann reditlmsi dvr
rzind reditin qvvd lmasnda maraql lacaq.
Girv qyulmu mlan mvcudluu v
btvly, hminin girv qyulmu hququn
qvvd lmas reditlm prsesind ban
trfindn ylanlr.
6. redit mqavilsinin mcbur edn,
qadaan edn v mhdudladran rtlri. Bu
fsil redit mqavilsi qvvd lduu mddtd
bann brc alana irli srdy mcburi,
qadaanedici v mhdudladrc rtlrin siyahsn
nzrd tutur.
7.
redit
mqavilsinin
yerin
yetirilmmsinin rtlri. Bu fsild redit
mqavilsinin yerin yetirilmmsin sbb lan
rtlrin tam v mfssl siyahs verilir. Bu
rtlrin ssrbst izahna yl verilmir.
redit mqavilsinin li sad yazldr. Bir
qayda laraq, bu, hr ii trfin imzalad yegan
snddir. Tcrbd redit mqavilsinin mtub
v ya teleqram mbadilsi ylu il rsmildirilmsi

, ,

225

hallarna tsadf edilms d, bu, nzri chtdn

mmndr.

226

..

63. ptea reditlmsinin

susiyytlri
Qdim zamanlarda brc vern brcu pul v
ya mlala dm haqqnda iltizam almaqla brc
alann trpana dir basdrrd. Hmin dird
trpaq v mlan myyn mbld brcun
tminat lduu yazlrd. Bu cr dir iptea
adlanrd.
24 iyun 1997-ci il tarili ptea (danmaz
mlan girv qyulmas) haqqnda Federal
Qanunda iptea v mlan girv qyulmas
prati laraq sinnimlr imi nzrdn eirilir,
yni iptea termini danmaz mlan girv
qyulmas imi, iptea rediti termini is bel
bir girvun tmin lunmas n veriln ssuda imi
ttbiq edilir.
redit
mqavilsinin,
girv
haqqnda
mqavilnin v girv aznn mvcudluu iptea
reditlmsinin mtlq atributudur.
Girv az - brc alann danmaz mla
girv qymas haqqnda snddir. Hmin snd
birinci reditra v ya girv aznn digr sahibin
girv aznda gstrilmi danmaz mla
satmaq v ld lunmu vsaiti brc alann na
lan brcunun dnilmsin ynltm hququ
verir. Girv az girv haqqnda mqavilnin
qeydiyyat il bir vatda ntarial qaydada
qeydiyyatdan emlidir. Girv aznn bir
nssi ipteann ilin girv alanna verilir, iinci
ns is qeydiyyat yerind salanlr. Bu ns
girv aznn sahibinin hdlilrinin tminat
imi girv qyula bilr. Danmaz mla zrind

, ,

227

Hquqlarn Vahid Dvlt Reyestrind girv

aznn salanmas v qeyd alnmas qaydas
ciddi surtd nizamlanr.
ptea haqqnda mqavil v redit
mqavilsi fatii laraq razla gln trflrin
qarlql surtd faydal maraqlarnn tmin
lunmas
zr
razladrlm
sylrinin
uzunmddtli, sr hallarda illi prqramn
nzrd tutur. reditr ban n bu, brc verilmi
pullara gr uzunmddtli glirin ld lunmas v
hmin pullarn danmaz mla imi etibarl
tminatla tmin lunmu qaytarlmas demdir. Brc
alan-girv
qyan
n
bu,
sr
hallarda
uzunmddtli investisiya rediti almaq n yegan
imandr. ptea reditlmsi ld mnzil prbleminin hll edilmsinin investisiya mnbyi imi susi
hmiyyt malidir.
ptea reditlri bazarnda drd subyet
faliyyt gstrir, nlarn hr biri myyn
funsiyalar hyata eirir:
1. Brc alan.
2. reditr ban.
3. nvestr.
4. mmersiya
banlarndan
iptea
reditlrinin alcs funsiyalarn yerin
yetirn strutur.
ptea mnasibtlrinin drd itirasnn
hr birinin vzif v funsiyalarn nzrdn
eir.
Brc alan. nun vzifsi ssudan vatnda
qaytararaq z ehtiyac v imanlarna daha uyun
lan danmaz mla almaq iman vern rtlrl
daha ucuz redit almaqdan ibartdir.

228

..

reditr ban. nun vzifsi shmdar

bann mnft v dividendlrini artrmaqdan
ibartdir. Bu mslnin hlli yllarndan biri ban
trfindn redit resurslarnn dn-dn istifad
edilmsidir. Msl burasndadr i, satlan
reditlr gr bana dail lmu pul nun mbir
hesabna dail edilir, eyni zamanda mvafiq ssuda
mbli bann balansndan silinir, nticd
ban yeni redit verm iman qazanr.
Bu cr mliyyatlar il rzind dflrl
trarlana bilr. Lain bann satlan reditlr
idmt gstrm, yni ssudann v faizin
dnilmsi mqsdi il pul ld etm hdliyi
qvvd qalr. Hmin pulu ban vvllr rediti
satd agentliy rmlidir.
Brc alan rediti vatnda qaytarmadqda
bann vzifsi aadalardan ibart lacaqdr
girvun satlmas v vvllr bandan rediti satn
alm agentliy mvafiq mbllrin rlmsi
il bal lan btn mliyyatlarn aparlmas.
nvestr. Burada investr qismind iptea
qiymtli azlarnn alclar edirlr. Bu
funsiyan ayr-ayr vtndalar v ya lletiv
investrlar yerin yetir bilr, msln, pensiya
fndlar v pay investisiya fndlar, srta
irtlri, digr apital sahiblri. nvestrlarn mqsdi z vsaitlrini danmaz mlala tmin
lunmu ifayt qdr glirli qiymtli azlara
ynltmdn ibartdir.
mmersiya
banlarndan
iptea
reditlrinin
alcs
funsiyalarn
yerin
yetirn strutur. Bu funsi-yan iptea mnzil
reditlmsi zr agentli yerin yetirir. Agentli

, ,

229

iptea reditlmsinin glc iniafna yardm

gstrn resurslarn fnd bazarnda sfrbr
edilmsi
mqsdi
il
agentli
mmersiya
banlarndan iptea reditlrinin alcs v qiymtli
azlarn emitenti lmaq iqtidarndadr. Faliyyti
prsesind mmersiya banlarndan ilin dvrd
redit pullarnn frmalamas n ifayt edc
miqdarda redit almaq n agentli msusi apitala malidir.
ptea
reditlmsi
semi
iptea
reditlmsinin btn itiralarnn qarlql
mnasibtlrini dqiq myyn edir v aricd
geni ttbiq edilir. Bu sem iptea reditlmsi
n lassi sem imi qbul edil bilr. nun
ttbiqi n n az 4 rtin lmas zruridir:
reditrun girvu sataraq bunun hesabna
rediti dm hququ;

iptea
reditlrinin
yenidn
maliyyldirilmsi sisteminin yaradlmas;
iptea qiymtli azlarnn dvriyy
bazarnn yaradlmas;
reditlrin srtalanmas sisteminin
yaradlmas.
ptea reditlmsi zaman uzunmddtli
redit gr faizlrin hcminin v dnilm
qaydasnn myyn edilmsin susi diqqt
yetirilir.

230

..

64. mmersiya bannn qeyrinnvi

mliyyatlar
mmersiya
banlarnn
qeyri-nnvi
mliyyatlarna digr qeyri-ban tilatlarnn
yerin yetir bildiyi mliyyatlar aid edilir. Hmin
mliyyatlar aadalardr:
mtrilr hesablama-assa idmtlrinin
gstrilmsi;
lizinq mliyyatlar;
fatrinq mliyyatlar;
trast mliyyatlar.
Mtrilr ban trfindn hesablama-assa
idmtlrinin gstrilmsinin il rti banda haqqhesab v ya cari hesabn almasdr. Haqq-hesab
v ya cari hesabn alma qaydas v hmin
hesablardan aparlan mliyyatlar Rusiya Ban
trfindn
tnzimlnir,
hesabn
faliyyt
meanizmi is mmersiya ban trfindn
myyn edilir v mmersiya ban v nun
mtrilri arasnda imzalanan hesablama-assa
idmtlrinin gstrilmsi haqqnda mqavild
s lunur.
Mqavily uyun laraq mmersiya ban
z zrin bir sra hdlilr gtrr:
mtrinin hesabnda bann lisenziyasnda
z sini tapm btn nv ban mliyyatlarn
hyata eirm;
mtrinin hesaba dail lmu btn pul
vsaitlrinin qrunmasn tmin etm;

, ,

231

nadsz hesablamalar hyata eirm

mqsdi il mtrinin taprna sasn nun
hesabnda lan pul vsaitlrinin silinmsi zr
mliyyatlar aparmaq;
mtriy nun hesabndan arlar
tqdim etm.
mmersiya
ban
RF-di
nadsz
hesablamalar haqqnda sasnamy v RF Mli
Mcllsinin II hisssin mvafiq laraq nadsz
hesablamalar hyata eirir.
Rusiya Ban Diretrlar urasnn RF
razisind nad pul dvriyysinin tili qaydalar
haqqnda
19
deabr
1997-ci
il
tarili
sasnamasin uyun laraq mmersiya banlar
trfindn mtrilr assa idmtlri gstrilir.
mmersiya ban bana tqdim lunmu
assa planlarnn mtrilr trfindn yerin
yetirilmsin nzart edir, hquqi slr n
assa qalnn limitini tsdiq edir, hminin assa
mliyyatlarnn aparlmasna v nad pullarla
hesablamalarn sn mblin riayt lunmasna
nzart edir. mmersiya banlarnn qeyrinnvi mliyyatlar arasnda lizinq mhm rl
ynayr.
Masir
dbiyyatda
lizinq
ateqriyasnn vahid anlay mvcud deyil, lain
sr iqtisadlar lizinq dedid manlarn,
avadanln v istehsal tyinatl tiililrin icary
verilmsini nzrd tutur.
Tcrbd lizinq mliyyat aparlarn
iqtisadi subyet itira edir:
lizinqvern nizamnamsind bel bir
faliyyt nv nzrd tutulan ban yaud
istniln redit idarsi;

232

..

lizinq alan istniln hquqi s;

tdar lizinq predmetinin satcs.
Lizinq lizinqvernin mddtlili, qaytarlmaq
v dnilm rti il trln mla, yni mt
lind lizinq alana tqdim etdiyi reditdir.
Lizinq mliyyatlarnn ii nv mvcuddur:
mliyyat lizinqi;
maliyy lizinqi.
mliyyat lizinqin el sazilr aiddir i,
hmin sazilr zr icar mddti mlan idmt
mddtindn azdr, yni lizinqvern mla bir ne
df lizinq verir.
Maliyy lizinqi, yni qyulan rci tamamil
dyn lizinq mmersiya banlar trfindn
aparlan lizinq mliyyatlarnn bir nvdr. Maliyy
lizinqi
mliyyat
davam
etdiyi
mddtd
avadanln tam amrtizasiyas n ifayt edn
v bana qti myyn edilmi mnft gtir
biln sabit dniin alnmasn nzrd tutur. Lizinq
vern bann btn hquqlar lizinq mqavilsind
tsbit edilmidir.
Fatrinq arici llrin ban tcrbsind
reditlmnin ifayt qdr yaylm nvdr.
Fatrinq mliyyat tdarnn alcya
irli srdy pul tlblrinin ban v ya
itisasladrlm
fatrinq
irti
trfindn
alnmasn
v
myyn
haqq
mqabilind
indesldirilmsini nzrd tutur. Bu, reditin
hquq varisliyi lind qaytarlmas v ya alcya
tlbin irli srlmsi hququnun gzt edilmsi
rti il tdarnn reditlmsi suludur.
Dnya
tcrbsind
fatrinq
mliyyatlarnn aada nvlri mvcuddur:

, ,

233

hesablarn gztl v fatra dni

hyata eirml alnmas;
fatr firmasnn irtin satlarnn utu
zr mliyyatlar z zrin gtrr hmin
irtin debitrlarnn btn hesablarn aparmas
v brcu inass etmsi;
mtnin dyrinin tam dnilmsin dair
zmant verilmsi, htta alc brcu vatnda
qaytarmad v ya mumiyytl qaytarmad
tqdird.
Fatrinq tdary aada stnllri
verir:
brc tlblrinin vatndan vvl
reallamas;
dmm risindn azad etm;
balans struturunun sadldirilmsi;
inzibati v mhasibat msrflrinin
azaldlmas.
Btn
bunlar
tdarnn
apital
dvriyysinin srtlnmsin, dvriyy rclrinin
azalmasna v mnftin artmasna rait yaradr.
Fatrinq rediti zr faiz drcsi adtn adi
reditlr zr cari ban drcsindn bir ne faiz
maddsi artq lur.
Frfeytinq vesellrin v ya digr brc
tlblrinin satn alnmas vasitsil iracatnn
reditlmsi,
mmersiya
reditinin
ban
reditin evrilmsi frmasdr.
Satc qismind icracat, alc (frfeytr)
qismind is ban v ya itisasladrlm irt
edir. Alc (ban) idalatlarn brcu dy
bilmmlri il bal lan mmersiya rislrini z

234

..

zrin gtrr, lain hmin sndlri iracatya

reqress etm hququna mali deyil.
mmersiya banlar v digr redit-maliyy
institutlar arasnda mtrilrin clb edilmsi
urunda gclnn rqabt trast yaud etibarl
mliyyatlarn iniafna sbb lmudur.
Trast - ban tcrbsind trflr arasnda
etibarl mnasibtlr demdir. Trflrdn biri
valt vernin mliyytinin nun eyrin idar
lunmasna gr msuliyyti z zrin gtrr.
Mtlif nvl trastlarn mtlif mqsdlri
la bilr, lain sas mqsd hm ban, hm d
valt vern n glir ld etmdir. Trast
mliyyatlarnda subyet itira edir:
valt vern mla idar lunmaq n
valtnam vern hquqi, yaud fizii s;
vil edilmi s mlan idar lunmas
etibar ediln ban, yaud susi trast irti;
mnft qazanan s eyrin trast
yaradlan v hmin trastdan glir ld edn s.
Trast idmtlri hm hquqi, hm d fizii
slr gstrilir.
Vil edilmi mdir dnya tcrbsinin
myyn etdiyi meyara uyun lmaldr. Hmin
meyarlar hmiyyt drcsi sras il aada
verilmidir.
Lyallq. Vil edilmi mdir hm idarnin
tsisisin, hm d mnft qazanan s lyal
mnasibt bslmlidir. Tcrbd vil edilmi
mdirin lyall nun qabaqcadan myyn
edilmi haqq mqabilind vicdanla ilmsind
zn gstrir. Eyni zamanda , z idmti
vzifsindn si mnft n istifad etmy

, ,

235

chd gstrmir. arici llrd vvli ii- i

yerindn msbt ry alnmadan vil edilmi mdir
vzifsind almaq qeyri-mmndr.
dar luna bilm. Vil edilmi mdirin
idarnin tsisisinin gstrilrini v mqavilnin
rtlrini yerin yetirm qabiliyyti, hminin
zruri hallarda mqavilni mhmd mdafi
etmy hazr lmasdr.
Srit. Hquqnas, mhasib, maliyyi,
iqtisad v s. itisaslara yiylnmi slrin
idmtlrindn istifad etm zrurti. Bel i, gr
shbt bina v tiililrdn gedirs, tiinti zr
mtssis, trpaq v ya qiymtli azlardan
bhs edildid is mvafiq laraq aqrteni v
ya maliyyiy stnl verilmlidir.
Mstqilli.
Trastn
idar
lunmas
sahsind arici tcrb bir cml il ifad lunur:
Baqasnn mlan yalnz z mla lan s
idar ed bilr. stli vil edilmi mdirin
mla mqavild nzrd tutulmu hdlilr
nun trfindn lazmi qaydada yerin yetirilmdiyi
tqdird dy bilc ziyann dnilmsini tmin
etm n girv rlunu ynayr. Bel bir tminatn
dyri valtnam sasnda idaretmy verilmi
mlan dyrindn aa lmamaldr8.
Valtnam
sasnda
idaretm
mliyyatlarnn hyata eirilmsi v Rusiya
Federasiyasnn redit tilatlar trfindn hmin
mliyyatlarn mhasibat utunun aparlmas
haqqnda RF Mrzi Bannn 2 iyul 1997-ci il
tarili Tlimat drc edildidn snra mmersiya
banlar fal surtd trast idmtlrini gstrmy
8

. 1998 . 11 (385)

236

..

balad. Buna uyun laraq bu idmtlrin

gstrilmsinin daha ptimal tilati frmalarnn
myyn edilmsi il bal prblemlr yarand.
Qrb dvltlri banlarnn tcrbsind bu
prblemin hllin bir ne yanama mvcuddur.
Bzi banlar trm irtlr daha artq srbstli
v mstqilli verm mqsdi il hmin idmtlri
bu irtlr vasitsil gstrmy stnl verirlr.
Lain arici tcrb hr-halda sbut edir i,
trast bsi valtnam sasnda aparlan
mliyyatlarn
(trast
mliyyatlar)
idar
lunmasnn
n
ptimal
frmasdr.
Trast
mliyyatlar bsinin rhbri bann prezidentin
v ya vitse-prezident tabedir. nlar trast
bsinin mnftl faliyyt gstrmsin gr
msuliyyt dayr v valtnam sasnda
aparlan mliyyatlarn bann digr blmlri il
birg hyata eirilmsi zr smrli siyast
frmaladrrlar.

, ,

237

65. mmersiya bannn lividliyi

prblemi
stniln mmersiya bannn faliyyti birbiri il qarlql laqd lan amill myyn
lunur:
mnftlili;
lividli;
dm qabiliyyti.
Qeyd etm lazmdr i, sr iqtisadlarn
firinc, bann lividliyi nun dm qabiliyyti il
mqayisd birinci yerddir.
Prati ban tcrbsind bann mnftlili
v lividli ateqriyalarnn sani bir-birin zidd
lmalar tez-tez mahid edilir. ni bann
ys
mnftliliyi
lividliyin
itirilmsin,
lividliyin ys sviyyd salanlmas is
mnftin eyli hisssinin itirilmsin gtirib
arr.
Tcrbd bann lividliyi nun balansnn
lividliyinin dyrlndirilmsi ylu il myyn
edilir. gr balans ativi zr vsaitlr nlarn tez
bir zamanda satlmas hesabna passiv zr
mddtli hdlilri dmy iman verirs,
bann balans livid hesab lunur. mmersiya
banlarnn mnftliliyi v lividliyi arasnda
ziddiyyti aradan qaldrmaq v Rusiya ban
sisteminin ys lividli sviyysini salamaq
mqsdi il Rusiya Mrzi Ban redit
tilatlarnn faliyytinin tnzimlnmsi qaydas
haqqnda RF MB-nin 30.01.1996-c il tarili 1 -li
Tlmatna uyun laraq ban tnzimlnmsi
sahsind qanunvericilil myyn lunmu

238

..

slahiyytlrdn edr, mmersiya banlar

n 14 mcburi iqtisadi nrmativ myyn
etmidir. nlarn arasnda bann bilavasit lividli
nrmativlri (H2, H3, H4, H5) v mmersiya bannn
lividli sviyysin myyn tsir gstrn
nrmativlr var.
H1 - msusi vsaitlrin (apitaln) afili
nrmativi redit tilatna msus apitaln nun
llb-biilmi ativlrinin (ris nzr alnmaqla)
mumi hcmin nisbtidir: 01.02.1999-cu il
taridn etibarn bu nrmativ 8% hcmind
myyn edilmidir.
H2 bann cari lividli nrmativi,
bann mumi livid ativlrinin nun 30 gn
mddtin tlbli hesablar zr hdlilrinin
mcmusuna nisbtidir. 01.02.1999-cu il taridn
etibarn bu nrmativin yl veriln minimal qiymti
70% hcmind myyn edilmidir.
H3 - ani lividli nrmativi, bann lividliyi
ys lan mumi ativlrinin bann tlbli
hesablar zr mumi hdlilrin nisbtidir.
01.02.1997-ci il taridn etibarn bu nrmativin yl
veriln minimal qiymti 20% hcmind myyn
edilmidir.
H4 uzunmddtli lividli nrmativi
ban trfindn 1 ildn artq mddt verilmi
reditlrin ban apitalna, hminin bann
depzit hesablar, alnm reditlr v 1 ildn artq
mddt digr uzunmddtli hdlilrinin nisbtidir. Bu nrimativin yl veriln masimal qiymti
120% hcmind myyn edilmidir.
H5 mumi lividli nrmativi, redit
tilatnn livid ativlrinin v mumi ativlrinin
nisbtidir. 01.02.1997-ci il taridn etibarn bu
nrmativin yl veriln minimal qiymti 20%
hcmind myyn edilmidir.

, ,

239

Bilavasit lividli nrmativlrindn baqa

Tlimatda
mmersiya
bannn
lividlti
sviyysin dlay ylla ciddi tsir gstrn bir sra
nrmativlr nzrd tutulmudur.
H6 bir brc alan v ya bir-biri il bal
lan brc alanlar qrupunun payna dn
masimal ris nrmatividir.
Risin masimal hcmi bann msusi
vsaitlrinin (apitalnn) nret faizi hcmind
myyn edilir v 01.02.1998-ci il taridn etibarn
25% til edir.
H7 by redit rislrinin masimal
hcmi nrmatividir.
By redit rislrinin masimal hcmi
by redit rislrinin mumi mblinin bann
msusi vsaitlrin (apitalna) faiz nisbtidir.
Ban apitalnn 5%-dn artq lan istniln redit
by redit hesab lunur. Bann by
reditlrinin mumi mbli nun apitalndan n
u 8 df artq la bilr.
H8

bann
bir
reditrunun
(mantisinin) payna dn masimal ris
nrmatividir.
mantin mblinin v ya reditin bann
msusi vsaitlrin faiz nisbti imi myyn
lunmudur. Bu nisbt 25%-dn artq la bilmz.
H9

bann
z
itiralarna
(shmdarlarna) tqdim etdiyi reditlrin,
tminat v zmantlrin masimal hcmidir.
tiralara (shmdarlara) veriln btn
reditlrin mumi mblinin bann apitalna faiz
nisbtidir. Yl veriln masimal qiymt 20%-dir.
H10 bann z insayderlrin, yni
shmdarlarna, Diretrlar urasnn zvlrin,
bann dar Heytinin zvlrin v s. tqdim etdiyi
reditlrin masimal mblidir. Bu mbl ban
apitalnn 2%-indn artq la bilmz.

240

..

H11

halinin
clb
edilmi
pul
mantlrinin
(depzitlrinin)
masimal
hcmidir. Ban apitalnn hcmindn artq
lmamaldr.
H12
- digr hquqi slrin paylarn
(shmlrini) almaq mqsdi il banlarn z
vsaitlrindn istifad etm nrmativi. Ban
apitalnn 25%-indn artq lmamaldr.
H13 ban trfindn msusi brc
istiqrazlarnn
(vesellrinin)
buralmas
nrmativi. Ban apitalndan artq lmamaldr.
H14

qiymtli
metallarla
aparlan
mliyyatlar zr lividli nrmativi. Minimal
qiymti ban apitalnn 10%-i hcminddir.

, ,

241

66. Ban faliyytind risin idar

lunmas
Ban faliyytind ban rislrinin idar
lunmas prblemi lividli prblemi il baldr.
Ban tcrbsind sas msl mnftin
ld edilmsidir. Burada, bhsiz, ban rislri,
yni mliyyat yerin yetirilrn ba ver bilc
itilr mslsi ahmiyyt sb edir.
Maliyy risi maliyy qrarlarnn qbul
edilmsi il bal lan geni ris sahsini hat
edir. Buraya redit risi nsepsiyas, faiz rislri,
sah rislri, srta rislri, valyuta rislri,
mqavil
trfinin
z
hdlilrini
yerin
yetirmmsi rislri v s. daildir. Qeyd ediln
mtlif drcli rislr bir-biri il s baldr v
nlardan
birinin
dyimsi
digrlrinin
d
dyimsin sbb lur. Bel i, banirlrin z
zrlrin gtrdlri maliyy risi banda
rllarndan asl lmayaraq ban mtrilrinin
zrlrin gtrdlri v dadqlar rislrl
bilavasit baldr, yni banlarn z zrlrin
gtrdy rislrl mtrilrin z zrlrin
gtrdlri rislr arasnda s laq mvcuddur.
Hal-hazrda mmersiya bannn faliyytini
idar edrn nzr alnmas zruri lan sas
ris nvlrin aadalar aiddir:
bann lividliyinin itirilmsi risi
(dnilrin myyn lunmu mddt rzind
hyata eirilmsi il bal bann zrin
gtrdy hdlilri yerin yetir bilmmsi il
baldr);

242

..

valyuta risi (arici valyuta urslarnn

gzlnilmdn rubla nisbtn sin surtd
dyimsi nticsind itilrin lmas ehtimal);
faiz risi (bann clb edilmi vsaitlrinin
rta dyrinin, yerldirilmi ativlr zr rta
drcnin artmas risi);
sagentin risi (bann sagentinin z
hdlilrini yerin yetirmmsi risi);
maliyy
yatrmlarnn
mtlif
sahlr ynldilmmsi risi (bann sas
vsaitlrinin yatrld bazar setrunda ba vern
sin dyiililr zndn itilrin lmas risi);
bazar risi.
Rislri dyrlndirrn mhz Rusiya ban
sistemi n sciyyvi lan bir sra susiyytlri
nzr almaq lazmdr.
Bann ani lividliyinin itirilmsi risi daha
mhmdr.
Bu,
mtrilrin
dnilrinin
lngimsin, mtri bazasnn itirilmsin v s.
gtirib aracaq.
Rusiya ban sistemind faiz risi az
hmiyyt sb edir, ni drclr v mddtlr
arasnda qarlql asllq mvcuddur v thl
yalnz uzun (bahal) pulun qsa (az glirli)
ativlr ynldilmsi zaman ba verir.
Ban sagentinin ris drcsi ysdir,
ni, birincisi, iqtisadi vziyytin sin surtd
dyimsi ehtimal qalr, iincisi, myyn rus
mentalitetini v zif qanunvericili bazasn nzr
almaq
lazmdr;
ncs,
Rusiya
maliyy
hesabdarlnn qeyri-ffaf lmas zndn brc
alann
maliyy
vziyytini
prqnzladrmaq
tindir.
Rusiyann beynlalq valyuta bazarnda
myyn yer tutmas Rusiya ban tcrbsindi

, ,

243

rsmi ursun inzibati qaydada myyn edilmsi

zaman valyuta risinin sas valyuta nvlrin
tsirini artrr.
Rusiyann maliyy bazarnda alternativin
lmamas
Rusiya
mmersiya
banlarnn
ativlrinin
mtlif
sahlr
ynldilmsini
zifldir. Hminin yatrm risinin aa lmas
raitind qiymtli dvlt azlarnn (Q) ifayt
qdr glir gtirmsi buna tsir etmidir. Bel bir
vziyyt avqust (1998-ci il) valyuta-maliyy bhran
zaman Rusiya banlarnn sriyytinin iflasa
uramasnda hlledici amil lmudur.

..

244

12.

67. -

. 68.

. 69.

. 70.
:

.
71.
.

, ,

245

67. redit-ban sistemi struturunda

itisasladrlm banlar
Bazar raitind itisasladrlm banlarn faliyyti sr mtrilr n, sasn, bir-ii ban
idmtinin gstrilmsin ynlmidir. Banlarn
itisaslamasnn digr nv imi yalnz mtrilrin
myyn ateqriyasna idmt gstrilmsi v ya
sah zr itisaslama ed bilr.
Dnya
ban
tcrbsind
aada
itisaslama meyarlar qbul lunmudur.
1. Funsinal itisaslama:
ssuda-mant banlar;
investisiya banlar;
iptea banlar;
lirinq banlar.
2. Sah zr itisaslama:
nd tsrrfat banlar;
tiinti banlar;
trast baqnlar;
arici ticart banlar.
3. Mtrilr zr itisaslama:
bira banlar;
perativ banlar;
srta banlar;
mmunal baqnlar.
4. razi zr itisaslama:
reginal banlar;
reginlararas banlar;
bldiyy banlar.
Banlarn funsinal itisaslamas daha
aydn ifad lunmudur, ni bu itisaslama
bann faliyytinin araterin prinsipial surtd
tsir
edir,
ativlrin
v
passivlrin
frmaladrlmasnn
susiyytlrini,
bann

246

..

balansnn trtib edilmsini, hminin mtrilrl

iin tili susiyytlrini myyn edir.

, ,

247

68. mant banlar v nlarn

mliyyatlar
mant banlar z faliyytlrini rda
mantlrin myyn mddt clb edilmsi
hesabna qurur. Bamayaraq i, nlarn sriyyti,
bir qayda laraq, istifad reimi mtlif lan
mddtli hesablarn ttbiqini tcrbdn eirir.
Hmin hesablar mddtli vsaitlri mhdudiyyt
qyulmadan istniln vat gtrmy iman verir.
mant banlar reginlar v ya ayr-ayr
hrlr miqyasnda faliyyt gstrn ii redit
tilatlar imi meydana glmidir. nlar AB,
By Britaniya, Avstraliya v bzi Sandinaviya
llrind daha iniaf etmidir.
Hal-hazrda mant banlarnn bir ne nv
mvcuddur.
1. Valtli-mant banlar - perativ
ban idarlrinin bir nvdr. By
Britaniyada daha geni yaylmdr. By
Britaniya Milli mant Ban geni
yaylm pt blri bsi vasitsil
faliyyt gstrir v dvltin nzarti
altndadr.
2. Qarlql-mant banlar - AB-da
yaylm perativ ban idarlrinin bir
nvdr.
Bu
banlarn
susiyyti
ndadr i, nlar shmdar apitala mali
deyil. Qeyd ediln banlar Etibarl slr
uras trfindn idar lunur, nlarn
faliyyti is qanunvericilil tnzimlnir.
Yerin yetiriln mliyyatlarn dairsi

248

..

bamndan qarlql-mant banlar

mmersiya banlarna yandr.
3. Pt-mant banlar - arici llrd
mant idarlrinin n geni yaylm
nvlrindn biridir. Bu banlar XIX srin
snu XX srin vvllrind halinin
geni dairlrinin mantlrini clb edn
institutlar imi yaranmdr. Tilati
strutur imi llrin srlrl frmalaan
pt sistemindn istifad lunmudur.
Masir raitd bel banlar By
Britaniya, Fransa, Finlandiya, Yapniya,
Misir v Hindistanda geni yaylmdr.
Pt-mant banlar halinin vsaitlrini
pt blri vasitsil tplayr, hmin blrin
rlu pul vsaitlrinin qbul edilmsi v verilmsi il
mhdudlar.
Ativlr
tamamil
dvlt
qiymtli
azlarndan ibartdir. Banlar aada ban
mliyyatlarn hyata eirir:
haliy redit verir;
hquqi slr redit verir;
elri dyir;
pul rmlrini hyata eirir.
Reginal iqtisadiyyatn iniaf etdiyi llrd
mant idarlrinin by qrupunu mant
assalar
til
edir.
Hal-hazrda
mant
assalarnn nv mvcuddur:
dvlt mant assalar;
zl mant assalar;
bldiyy mant assalar.
mant assalar mtlif llrd frqli
tilati strutura malidir: By Britaniya,

, ,

249

Almaniya, taliya v Yapniyada dvlt mant

assalar, Fransada dvlt v bldiyy mant
assalar, AB-da is qarlql mant assalar
faliyyt gstrir.
Almaniya iqtisadiyyatnda mant assalar
sisteminin hmiyyti daha bydr. Qeyd etm
ifaytdir i, Almaniyada mant assalar
sistemin 12 reginal birlid faliyyt gstrn
710 mant assas daildir v l halisinin
tminn 60%-i hmin assalarda hesablara
malidir.
Btvld Almaniyada mant assalar
aada mliyyatlar hyata eirir.
Ativ mliyyatlar:
danmaz mla n reditlr;
snaye reditlri;
istehla reditlri;
bldiyy reditlri.
Passiv mliyyatlar:
tlbli mantlr;
mant qyulular;
mddtli mantlr;
mant sertifiatlar;
mant assalarnn istiqrazlar.
mant assalar digr idmtlr d gstrir:
qiymtli azlarn alq-satqs;
mtrilr mslht verilmsi v s.
Mtrilr vsaitlrini mant assalarna
yerldirrn nlara mant itabas verilir. Pul
vsaitlrinin sahiblri mant sertifiatlar v ya
mant assalarnn istiqrazlarn ld ed bilrlr.
Sabit faiz drcsin mali lan bu sertifiat v

250

..

istiqrazlar ursun dyimsi risin mruz qalmr.

Bununla yana mantlrin digr frmalar da
mvcuddur.

, ,

251

69. Rusiya mant Ban v nun

mliyyatlar
Rusiyada mant Ban, hminin halinin v
hquqi slrin mvqqti srbst pul vsaitlrini
ban mantilrinin maraqlarna uyun ild
yerldirm mqsdi il clb etm n
yaradlmdr.
Rusiya mant Ban tilati frmasna gr
Nizamnam sasnda faliyyt gstrn shmdar
cmiyytdir. Bann sas shmdar Rusiya Mrzi
Bandr, Rusiya mant Ban shmlrinin nzart
paeti na msusdur. Digr shmdarlar: Rusiya
arici Ticart Ban, RF MB-nin Rusiya Respublia
nassasiya darsi, bu banlarn idarlrinin
lletivlri v ayr-ayr idarlri, digr hquqi v
fizii slrdir.
Rusiya
mant
Bannn
faliyyti
shmdarlar iclas trfindn tnzimlnir v nun
nzarti altndadr. Shmdarlar iclas bann ali
idaretm rqandr, iclaslararas fasillr zaman
bann
faliyyti
Ban
uras
trfindn
tnzimlnir. Bann icra rqan Diretrlar
urasdr: buraya Prezident, drd vitse-prezident v
Diretrlar urasnn 15 zv daildir. Diretrlar
urasna mumi rhbrli bann prezidenti
trfindn hyata eirilir.
Rusiya mant Ban sisteminin balca
strutur elementi blrdir. nlar mliyyat
blrin v mtrilr idmt zr filial v
blr mali la bilr.
Rusiya mant Bannn banlarna sdrlr
rhbrli edir, nlar bann prezidenti trfindn

252

..

tyin edilir. Bann blrin is ban sdrlri

trfindn tyin ediln mdirlr rhbrli edir.
Rusiya mant Bannn btn idarlri
mvafiq blmlr haqqnda sasnamy uyun
faliyyt gstrir, hmin sasnamd nlarn
slahiyytlri, yerin yetirdilri funsiyalar v
msuliyyti myyn lunmudur.
Rusiya mant Bannn faliyytinin sas
istiqamti
haliy
mtlif
idmtlrin
gstrilmsidir:
mantlrin qbulu v verilmsi;
redit-hesablama idmti;
nc slr gr zmantlrin,
tminatlarn v digr hdlilrin verilmsi;
hquqi v fizii slrdn arici valyutann
alnmas v nlara satlmas.
Rusiya mant Ban digr banlar imi ativ
v passiv mliyyatlar hyata eirir.
Rusiya
mant
Bannn
passiv
mliyyatlarna aadalar aiddir:
msusi apitaln yaradlmas zr
mliyyatlar;
halinin mantlrinin qbulu v
salanmas zr mliyyatlar;
hquqi slrin depzitlrinin qbulu zr
mliyyatlar;
dvlt qiymtli azlarnn, depzit v
mant sertifiatlarnn v digr qiymtli azlarn
sat zr mliyyatlar.
Rusiya
mant
Bannn
ativ
mliyyatlarna aadalar aiddir:

, ,

253

vsaitlrin qiymtli azlara, il nvbd

dvlt
qiymtli
azlarna
yatrlmas
zr
mliyyatlar;
banlararas reditlr;
hquqi slr veriln reditlr;
haliy reditlrin verilmsi.
Qeyd etm lazmdr i, Rusiya mant
Bannn ativ mliyyatlarnn sriyyti haliy
reditlrin verilmsi zr mliyyatlarn payna
dr. Ssudalar aada mqsdlr n verilir:
daimi yaay n frdi yaay binalarnn
tiintisi;
daimi yaay n frdi yaay binasnn
alnmas;
nd yerind susi laraq ayrlm trpaq
sahsind mvsmi yaay n evin tiintisi;
zruri ehtiyaclar.
Ssudalar zr faizlr drclr ayrlmaqla
(ssudann verilm mddtindn frqli laraq)
myyn edilir. lav edilmi faizlrin bir hsssi
redit alnarn drhal dnilir, qalan hiss is
reditin istifad lunduu aylarn sayna blnr
sas brc zr dni lav edilir.
Rusiya mant Ban sadalananlarla yana
aada idmtlri d gstrir:
mtrilrin v ban mbirlrinin tapr
il hesablamalar hyata eirir;
mtrilr assa idmtlri gstrir;
inassasiya idmtlri gstrir;

mtrilrin
v
mbir-banlarn
hesablarn aparr;

254

..

valyuta mbadilsi zr mliyyatlar

hyata eirir;
brer idmtlri gstrir;
mslhtlr verir.
Rusiya mant Ban gstrdiyi idmtlr
gr mqavil sasnda misyn haqq alr.
Rusiya mant Ban tam tsrrfat hesab
prinsiplri sasnda ilyir, mstqil balansa
malidir
v
mtrilr
redit-hesablama
idmtlrinin gstrilmsi qaydasnn myyn
edilmsind yuar struturlardan qtiyyn asl
deyil.

, ,

255

70. nvestisiya banlar: nlarn

funsiyalar
v mliyyatlarnn susiyytlri
nvestisiya
banlar
- investisiyalarn
maliyyldirilmsi v reditlmsini hyata
eirn susi redit institutlardr. Bu banlar
spesifi ban idarlridir, bu hm ssuda apitallar
bazarnn
susiyytlri,
hm
d
snaye
bamndan iniaf etmi ayr-ayr llrin ban
qanunvericiliyinin susiyytlri il baldr. Qeyd
ediln llrd mmersiya banlarna investisiya
faliyyti il mul lmaq qadaandr.
AB-da investisiya banlar sasn emissiya
funsiyasn yerin yetirir, yni yeni shm v
istiqrazlarn buralmas il bal hquqi slrl
danqlar aparr, bel burallara tenii hazrl
hyata
eirir,
qiymtli
azlarn
bazarda
yerldirilmsi v nlarn bazarda yerldirilmli
lmayan hisssinin z hesabna alnmasna dair hdli gtrr.
Bellil, AB-da mmersiya v investisiya
banlarnn slahiyytlri qanunvericili trfindn
dqiq myyn edilmidir.
Snaye bamndan iniaf etmi Avrpa
llrind bel bir dqiq ayrma mvcud deyil.
By Britaniyada investisiya mliyyatlarn
nnvi laraq ticart banlar hyata eirir.
Fransada
apital
qyulularnn
maliyyldirilm v reditlmsi susi redit
institutlar trfindn hyata eirilir, nlarn
arasnda Milli redit ban balca rl ynayr.

256

..

Almaniyada investisiya banlar mstqil

institutlar imi geni yaylmamdr. Burada banlar
z faliyytlrind hm qsamddtli, hm d
uzunmddtli (investisiya) mliyyatlarn hyata
eirir.
Yapniyada hm dvlt, hm d zl banlar
uzunmddtli ssudalarn verilmsi il muldur.
nvestisiya
banlarnn
vzifsi
investisiyalarn maliyyldirilmsi v reditlmsi
lduundan,
investisiyalarn
sas
nvlrini
nzrdn eir.
nvestisiyalar - sahibar gliri v ya faizi
qazanmaq mqsdi il pul vsaitlrinin alq
tsrrfatnn mtlif sahlrin uzun mddt
yatrlmasdr.
nvestisiyalarn aada nvlri mvcuddur:
maliyy investisiyalar - zl irtlr v
dvlt trfindn buralan qiymtli azlara
yatrmlardr;
real investisiyalar sas apitala v
maddi-istehsal ehtiyatlarnn artrlmasna ynlmi
yatrmlardr.
Hminin aadalar frqlndirirlr:
genilnm investisiyalar, nlarn
mnbyi mnftin bir hisssidir;
yenilm investisiyalar, nlarn
mnbyi amrtizasiya fndudur.
nvestisiyalarn
maliyyldirilmsi
zr
mliyyatlarn aparlmas n investisiya banlar
uzunmddtli ssuda apitaln sfrbr edir v
istiqrazlarn, yaud digr nv brc hdlilrinin
buralmas v yerldirilmsi vasitsil hmin
ssuda apitaln brc alanlara tqdim edir.

, ,

257

Digr banlar imi, investisiya banlar da

ativ v passiv mliyyatlar hyata eirir.
nvestisiya banlarnn resurslar, sasn
banlarn z qiymtli azlarn (shm v
istiqrazlarn) yerldirm ylu il ld etdilri
clb lunmu vsaitlr hesabna frmalar.
nvestisiya banlarnn passiv mliyyatlarnn
susiyyti
bundan
ibartdir.
mmersiya
banlarndan frqli laraq, investisiya banlar qsa
v rta mddtli depzitlrdn istifad ed bilmir.
Sn illrd investisiya banlarnn passivlrind
brc
vsaitlrinin
susi
isinin
artmas
tendensiyas mahid edilir, eyni zamanda nlarn
msusi apitalnn susi isi azalmaqdadr.
nvestisiya banlarnn ativ mliyyatlar
aadalardr:
qiymtli azlar girv qymaqla
uzunmddtli ssudalarn verilmsi;
ban investisiyalar.
Qiymtli azlarn girv qyulmas rti il
ssudalar qiymtli azlarn urs dyrinin bir
hisssi hcmind verilir, qiymtli azlar is
mvqqti
laraq
brc
alandan
bann
srncamna eir.
dnilm mddtin gr ssudalar rta
mddtli (bir ildn be ild) v uzunmddtli
ssudalara (be ildn artq) blnr.
niaf
etmi
Qrb
dvltlrind
iri
mssislr birbaa uzunmddtli snaye rediti,
nlarn istehsal fndlarnn girv qyulmas rti il
verilir.
Bu cr redit sr hallarda snayenin
banlar
trfindn
maliyyldirilmsi
il

258

..

nticlnir. Bu zaman banlar vsaitlrinin bir

hisssini mssisnin iniafna ynldir v nun
itirasna evrilir.
Ban investisiyalar - qiymtli azlar
bann mliyytin evrildid ban trfindn
hmin azlarn alnmasdr. nvestisiya banlarnn
investisiyalarn
maliyyldirilmsind
itira
mtlif llrd frqlidir v bu zaman hmin
banlarn tilati struturunun susiyytlri
nzr alnr.
Bel i, ngiltrnin ticart banlar shmlrin
v istiqrazlarn buralmas v yerldirilmsi ylu
il ngiltr snayesini maliyyldirir.
niaf etmd lan investisiya banlarnn
resurslar qiymtli azlarn buralmas ylu il
frmalar, hmin qiymtli azlar birada, yaud
ban sistemi vasitsil yerldirilir, nadir hallarda
is hali arasnda paylanr.
Rusiya iqtisadiyyatnda investisiyalar v
apital qyulular anlaylar uzun mddt eyni
mnada ilnmidir. Yalnz 1990-c ilin deabrnda
investisiya faliyyti haqqnda qanunvericiliyin
qbul edilmsi il laqdar myyn lunmudur
i, sahibarlq faliyyti (bu faliyyt nticsind
mnft (glir) ld edilir) byetin qyulan
mla v intelletual dyrlrin btn nvlri
investisiya adlanr. Bellil, investisiya anlay
qbul lunmu anlaya yanladrld.
Lain bu msl Rusiya ban tcrbsind z
glc iniafn tapmad, ssn d 1998-ci ilin
avqust hadislri il laqdar.

, ,

259

71. ptea banlar v nlarn

mliyyatlar
ptea (trpaq) banlar danmaz mlan
(trpaq v tiililrin) girv qyulmas rti il
vsaitlrin uzun mddt clb edilmsi v
yerldirilmsi zr redit mliyyatlarn hyata
eirir.
ptea banlar il df XVIII srd
Almaniyada meydana glmidir. 1770-ci ild
Sileziyada yaradlm ban il iptea ban
lmudur.
ptea banlar sasn Almaniya, AB v
Fransada iniaf etmidir.
Hal-hazrda Almaniyada 13 dvlt v 25 zl
trpaq ban faliyyt gstrir.
1916-c ild AB-n 12 dairsind federal
trpaq banlar yaradlmdr, nlarn mqsdi
fermerlrin trpaqlarn girv gtrml nlara
ssuda vermdn ibart idi.
Fransada n iri trpaq ban lan redi
fnsye de Frans v nun filial Sahibarlar ntru
trpaq sahiblri v tiinti irtlrin mnzil v
snaye tiintisi n ssuda verir.
ptea banlarnn sas passivlri bann
msusi apital v ban trfindn buralan
iptea istiqrazlardr.
ptea istiqrazlar - danmaz mlala
tmin edilml buralan v sabit (myyn
edilmi) faiz gtirn uzunmddtli qiymtli
azlardr. ptea istiqrazlar hm iptea
banlar, hm d ticart-snaye rprasiyalar trfindn buralr.

260

..

ptea banlarnn sas ativ mliyyat

iptea reditinin tqdim edilmsidir.
ptea rediti danmaz mlan, il
nvbd trpan girv qyulmas il veriln
uzunmddtli ssudalardr. Ssuda almaq mqsdi il
danmaz mlan girv qyulmas iptea adlanr.
ptea rediti sahibarlara apitaln smrli
istifad hcmini artrmaq, trpaq sahiblrin is
lav
trpaq
sahlrinin
satn
alnmasn
maliyyldirm iman verir.
ptea rediti uzunmddtli lmas il yana
girv qyulmu mlan brclu sd qalmasn
tmin edir v hmin s bu mladan istifad
edir. gr vvli girv azlar mlan dyrin
tsir etmmis, zaman lav redit almaqla
mla yenidn girv qymaq mmndr.
Brc alanlarn maliyy vziyytindn asl
laraq, iptea ssudalar zr faiz drclri, bir
qayda laraq, bir-birindn frqlnir. sr hallarda
faiz drclrinin hcmi dvlt trfindn halinin
tbqlrin uyun ild myyn edilir.
Brc alan brcu vatnda dmdid
danmaz mla itirir v girv qyulmu mla
zrind sahibli hququ bana eir.
ptea bazar inci Dnya mharibsindn
snra AB, anada, Qrbi Avrpa v Yapniyada
eyli iniaf etmidir.
Bir sra lduqca mhm qanunun lmamas
Rusiyada iptea bannn iniafn lngidir.
Trpaq zrind susi mliyyt hququ v nun
hyata eirilm meanizmi hmin qanunlarda
mtlq z sini tapmaldr.

, ,

261

262

..

13.

72.
-

.
73.
.
74. -
. 75.
.
76. -
. 77.
. 78.
.
79. .

, ,

263

72. tisasladrlm qeyri-ban

institutlarnn redit-ban sistemindi
yeri v rlu
tisasladrlm maliyy-redit institutlarn
v ya paraban idarlrini frqlndirn cht
nlarn
myyn
mtri
tiplrin
idmt
gstrmy meyl etmsi, yaud sasn bir-ii
idmt nvn tlif etmsidir. nlarn faliyyti
sasn bazarn ii seqmentin idmt etmdn,
bir qayda laraq, redit-hesablama v maliyy
idmtlrinin susi nvlrini tlif etmdn
ibartdir.
tisasladrlm maliyy-redit institutlarnn
tsirinin artmasna aada gstriln sbb
tsir edir:
1) iniaf etmi llrd halinin glirlrinin
artmas;
2) qiymtli azlar bazarnn fal iniaf
etmsi;
3) bu institutlar trfindn mmersiya v
itisasladrlm
banlarn
gstr
bilmdiyi
susi
idmtlrin
tlif
edilmsi.
Bu institutlarn ban bazarnda faliyytinin
sas frmalar halinin qnat edilib ylm
pullarnn tplanmas, hquqi slr, bldiyy
struturlarna v dvlt istiqraz brclar vasitsil
reditlrin verilmsi, btn nv shmlr vasitsil
apitallarn sfrbr edilmsi, hminin iptea,
istehla reditlrinin verilmsi v qarlql redit
yardmnn gstrilmsindn ibartdir.

264

..

Qeyri-ban maliyy-redit institutlar hm z

aralarnda, hm d mmersiya banlar il iddtli
rqabt aparr.
Srta irtlri pensiya vsaitlrinin clb
lunmas urunda pensiya fndlar il rqabt
aparr. Ssuda-mant asssiasiyalar iptea rediti
v danmaz mlaa apital qyuluu sahsind
srta irtlri il mbariz aparr. Maliyy
irtlri istehla rediti sahsind srta irtlri
il rqabt aparr. Bundan lav, btn maliyyredit institutlar halinin btn tbqlrinin
vsaitlrinin clb edilmsi urunda mmersiya v
mant banlar il rqabt aparrlar.
Bununla bel, qeyd etm lazmdr i,
rqabt,
bir
qayda
laraq,
qeyri-qiymt
susiyytin malidir.
Msl burasndadr i, 1980-ci ild AB-da
lnin Federal Ehtiyatlar Sistemi trfindn nr
edilmi Q Tlimat qvvd lmudur, bu
Tlimat redit ittifaqlar v qarlql fndlara bir
sra spesifi stnllr verirdi.
stehla perativlri lan redit ittifaqlar
mnftsiz institutlar ateqriyasna aid edilr
federal glir vergisindn azad edilmidi. Bundan
lav, nlar z shmlri zr 7% hcmind rta
dividend dm hququna mali idi, eyni
zamanda mmersiya banlar yalnz 5,25%,
ssuda-mant banlar is yalnz 5,5% dy
bilrdi.
Q Tlimat trfindn ban v ssudamant asssiasiyalarnn depzitlrin ttbiq
ediln mhdudiyytlr d bazar faiz drclrinin
artmas il birg qarlql fndlarn iniafna sbb

, ,

265

lmudur. Qsamddtli qiymtli azlar bazarnn

faiz drclri Q Tlimat trfindn banlar v
ssuda-mant institutlar n myyn edilmi
hddi edic, pul bazarnn qarlql fndlar da
iniaf edirdi. Fndlarn shmlrindn ld ediln
glirlr 1979-cu ild iirqmli ddl ifad
lunduqda
banlardan
v
ssuda-mant
asssiasiyalarndan vsaitlrin an facili il
ald.

266

..

73. Srta irtlri

Srta bazar pul mnasibtlrinin susi
sahsidir. Burada alq-satq byeti imi spesifi
mt, yni srta idmti edir, na lan
tlb v tlif frmalar.
Srta
irtlrind
apital
ymnn
susiyyti hquqi v fizii slrdn srta
mafatlarnn dail lmas til edir, hmin
mafatlarn mbli srta tariflri v ya
drclri sasnda hesablanr.
Banlardan v ya digr maliyy-redit
institutlarndan frqli laraq, srta irtlri daha
geni tilati frmalara malidir. Hal-hazrda drd
frma mvcuddur.
Srta irtlri tilinin birinci frmas
digr
maliyy-redit
institutlarnn
tilati
frmalar il eynidir, yni shmdar sasda
qurulmudur. Bu cr tilati frma hm hyat
srta edn irtlr, hm d mla bdbt hadisdn srta edn irtlr asdr.
Srta irtlri tilinin iinci frmas
qarlql sasda adlanr: srta plisin mali
lan hr bir s irtin sahibi, yni shmdardr,
lain shm sasn deyil, srta plisin sasn.
Aydndr i, bel lduqda irt shm buramr. Bu
cr tilati frma hyat srta edn irtlr
asdr v AB, anada, ngiltr v Avstraliyada
geni yaylmdr.
Srta irtlri tilinin nc frmas
qarlql mbadildir. Bu zaman slind perativ
saslarla til edilmi irt ayr-ayr slrin v
ya irtlrin adndan faliyyt gstrir. irtin

, ,

267

itiralar nun mrzi fisi vasitsil srta

rislrini mbadil edir. Bu zaman nlar yalnz
zlrini srtalayaraq srtan nara satmr.
Mhz bel irtlr daili srta v ya qarlql
mbadil irtlri adlanr. Qeyd etm lazmdr i,
nlar srta mliyyatlarnda mhm yer tutur v
sasn avtmbillrin srtas v yanndan
srta sahsind faliyyt gstrir.
V, nhayt, tilin drdnc frmas
sindiatlardan ibart lan Llyd sistemidir. Hmin
sindiatlara, bir qayda laraq, rda srta
irtlri v brer srta firmalar rtaqdr.
Srta risi zr msuliyyt sindiat zvlri v ya
Llyd sisteminin btn itiralar arasnda
bldrlr.
Llyd
sistemin
sindiatlarn
faliyytin rhbrli v yeni zvlri qbul edn
susi mit rhbrli edir. Bu tilati frma
ngiltr v Almaniya n daha sciyyvidir.
Srta irtlrinin maliyy faliyytinin
nticsi
mnft
v
srta
mantlrinin
ehtiyatlardr. Bunlar srta mafat v srta
vzinin dnilmsi arasnda yaranan frqdn st
gl mliyyatlarn aparlmas rclrindn ml
glmidir. Mnft hmili irtd qalr,
mantlrin ehtiyatlar is glc hdlilr imi
investisiyalara ynldilir.
Srta
irtlrinin
passiv
v
ativ
mliyyatlar spesifi arater malidir v
banlarn v digr maliyy-redit institutlarnn
buna bnzr mliyyatlarndan prinsipial ild
frqlnir.
Srta irtlrinin passivlri sasn
hquqi
v
fizii
slrin
ddiyi
srta

268

..

mafatlar hesabna frmalar. Digr passiv

maddlrin pay czidir v shmdar apitaldan,
mnft hesabna frmalaan ehtiyat apitalndan,
hminin srta irtinin mlann da dail
lduu bzi digr maddlrdn ibartdir.
Srta irtlrinin ativ mliyyatlar mrzi v yerli humtin dvlt shmlrin, zl
mssislrin shm v istiqrazlarna, ipteaya,
hminin plis istiqrazlarna qyulan investisiyalar
hesabna ml glir. Srta irtlrinin bu
qyulularnn susiyyti ndadr i, burada zl
irtlr msus qiymtli azlar v iptea
reditlri sas yer tutur. Hyat srta edn
irtlrin
ativlrind
plis
istiqrazlar
v
danmaz mlaa qyulular mhm yer tutur.
Plis istiqrazlar mahiyyt etibaril nret irtd
srta alm slrin reditldirilmsidir.
RF-nin Dvlt Srta Nzarti darsi
trfindn
Rusiyada
srta
irtlrin
investisiyalar
aada
istiqamtlr
zr
yerldirm mslht grlmdr:
dvlt qiymtli azlara v Federasiya
subyetlri v yerli haimiyyt rqanlarnn
qiymtli azlarna (burada hyatn srtalanmas
zr ehtiyatlarn 20%-ni v digr ehtiyatlarn 10%ni yerldirm tvsiy lunur);
ban mantlrin (depzitlrin) (burada
srta ehtiyatlarnn n u 50%-i hcmind
vsait yerldirm tvsiy lunur);
shmdar cmiyytlrin qiymtli azlarna
(yatrmlarn n u 40%-i);
danmaz mlaa (yatrmlarn n u
40%-i);

, ,

269

valyuta srvtlrin (srta ehtiyatlarnn

n u 10%-i)
Srta ehtiyatlar mantlrinin lividliyin
zmant v cari srta dmlrini hyata
eirm mqsdi il srta irtinin banda
haqq-hesab hesabnda srta ehtiyatlarnn mumi
mblinin n az 10%-i hcmind vsait lmaldr.

270

..

74. Qeyri-dvlt pensiya fndlar

Pensiya fndlar redit ban bazarnda ifayt
qdr yeni hadisdir. nlarn iniaf inci Dnya
mharibsindn snra balamdr.
Pensiya fndunun tilati struturunu digr
maliyy-redit
idarlrinin
struturundan
frqlndirn cht burada hr-hans bir mliyyt
frmasnn nzrd tutulmamasdr. Pensiya fndu
rprasiyalar nzdind yaradlr v hmin
rprasiyalar nun sahibi hesab edilir. Bu fndlar
idar lunmaq mqsdi il mmersiya banlarnn
trast blrin veril bilr v bu zaman hmin
fndlar srta lunmam hesab edilir; yaud
pensiya fndlar srta irtlrin verilir, srta
irtlri
is
pensiyalarn
bundan
snra
dnilmsini hyata eirir v bel fndlar srta
lunmu fndlar adlanr.
Qeyri-dvlt pensiya fndlar il yana
mrzi humt v yerli haimiyyt rqanlar
sviyysind dvlt fndlar da yaradlr.
Pensiya fndlarnn passiv mliyyatlarnn
sasn hquqi slrdn (igtrnlrdn),
hminin ii v qulluqulardan dail lan
ehtiyatlar til edir, nlarn isi dail lan pulun
20-30%-i til edir. Hyatn srtalanmasnda
lduu imi, pensiya fndlarnn apitalnn
susiyyti ymlarn uzunmddtli lmasndadr
(10 il v daha artq).
Bu fat nzr alnmaqla, pensiya fndlarnn
ativ mliyyatlarnn susiyyti dvlt v zl
qiymtli azlara uzunmddtli investisiyalarn
yatrlmasndadr. Pensiya fndlarnn ativlrinin

, ,

271

dem lar i 80%-i zl rprasiyalarn qiymtli

azlar til edir, bununla bel ativlrin
tminn 30%-i adi shmlrin payna dr, bu is
pensiya fndlarna rprasiyalarn siyastin fal
tsir etm iman verir.
AB-da maliyy vasitilrinin lind lan
ativlrin tminn drdd bir hisssi srta
irtlrinin v pensiya fndlarnn payna dr.
nlarn
faliyyti
banlarn,
ssuda-mant
institutlarnn v qarlql fndlarn faliyytindn
frqlnir, lain nlarn mumi bir chti var nlar
mtrilrinin ativ v passivlr lan ehtiyacn
dyirlr. Srta irtlri v pensiya fndlar z
brc istiqrazlarn (passivlrini) annuitetlr lind
burar, mtrilr hmin annuitetlri glcd
gzlnilmyn rclrin dnilmsi n istifad
etm niyytinddirlr. Hyatn srta lunmas
gzlnilmz lmdn ehtiyatn hyata eirilir. Burada mqsd srta lunandan asl lan slrin
maliyy thlsizliyini tmin etmdn ibartdir.
Pensiya fndlarnn mtrilri tqad dqdan
snra qeyd lunan fndlar trfindn vsaitl tmin
edilirlr.
Hm srta irtlri, hm d pensiya
fndlar susi laraq bu mqsdlr n nzrd
tutulmu brc hdlilri (passivlr) burar.
hdlilrin bu nv annuitet adlanr.
Hyatn srtalanmasnn bzi nvlri iinci
mqsd imi srta plislrinin sahiblri n
myyn lividli drcsini tmin edir, yni plis
sahiblri myyn rtlrl nlar nad pula evir
bilrlr. Pensiya fndlarnn mtrilri bel

272

..

hquqlardan istifad etmir, yni pensiya almaq

hququ vern sndlr lividliy mali deyil.
Yuarda gstrildiyi imi, pensiya fndlarna
dniln vsaitlr v hyatn srtalanmasnn
dnilmsi hmiyytli pul vsaitlri mnbyidir,
ni hr bir mtri annuitetlr v ya srta
mafatnn dnilmsi il bal tlblr dni
n tqdim lunmazdan vvl bir ne il rzind
dnilri hyata eirir.

, ,

273

75. nvestisiya irtlri

nvestisiya irtlri mrzldirilmi qeyriban institutlarnn yeni frmasdr. Bu irtlr 7080-ci illrd daha AB-da iniaf etmidir,
bamayaraq i, hl 30-c illrdn mvcud idi.
nvestisiya irtlri z shmlrini buramaqla pul
vsaitlrini clb edir, daha snra is hmin pul
vsaitlrini dvlt qiymtli azlara v rprasiyalarn qiymtli azlarna ynldir.
Hal-hazrda investisiya irtlrinin aq v
qapal nvlri mvcuddur.
Qapal tipli investisiya irtlri bir
dfy myyn miqdarda shm burar v yeni
alc hmin shmlri yalnz iinci drcli bazarda
vvli sahibdn bazar qiymtin ala bilr.
Aq
tipli
investisiya
irtlri
z
shmlrini tdricn, myyn paetlrl burar,
bu shmlr sasn yeni alclar n nzrd
tutulmudur. AB-da aq tipli irtlr pul
bazarnn qarlql fndlar adlanr.
Pul bazarnn qarlql fndlar 70-ci illrin
maliyy ariqsin evrildi. 1970-ci ild sfrdan
balayan fndlarn ativlri 1982-ci ild ba vermi
gcl sray nticsind 200 milyard dllardan
artq til edirdi.
Pul bazarnn qarlql fndlar shmlri
qiymtli azlar bazarnda satr v ld lunmu
gliri qsamddtli qiymtli azlarn alnmasna
srf edir. Daha snra nlar hmin qiymtli
azlardan ld lunan glirlri qarlql fdlarn
shmlrini alan slr verir (idar idmtlrin
gr ii mpensasiyan maqla). Qarlql

274

..

fndlar hm banlardan, hm d ssuda-mant

institutlarndan frqlnir. nlarn passivlri dem
lar i, depzit rlunu ynamr, nlar ssuda vermir,
FES-in
mcburi
ehtiyat
tlblrinin
yerin
yetirilmsi nlar n mcburi deyil.
Qarlql fndlar mmersiya banlarnn
depzit sertifiatlar, mmersiya azlar, federal
humtin qsamddtli qiymtli azlar, geri
alma haqqnda sazilr, banlar trfindn
dnilm n qbul edilmi vesellr d dail
lmaqla n mtlif qsamddtli qiymtli azlara
vsait ynldir.
Bzi fndlar daha mhdud ativlr spetrin
mali la bilr.
AB-n Federal Ehtiyatlar Sisteminin Q
Tlimat il ban depzitlri v ssuda-mant
asssiasiyalarna ttbiq ediln mhdudiyytlr v
bazar
faiz
drclrinin
artmas
fndlarn
artmasnn sas sbbi lmudur.
Lain
faiz
nrmas
artmnn
yuar
mhdudiyytlrinin myyn edilmsi qarlql
fndlarn mvffqiyyt qazanmasnn yegan
sbbi deyildi. Qarlql fndlarn Federal Ehtiyatlar
Sisteminin
ehtiyat
tlblrindn
(depzit
mblinin 12%-i) azad lmalar nlara veriln bir
imtiyazdr.
Qarlql fndlar pul mliyyatlarnn idar
lunmas
strategiyasnn
mhm
elementin
evrilmidir. Hquqi v fizii slr ys faiz
glirlri ld etm mqsdil bu fndlardan
etibarl vsait qyuluu vasitsi imi istifad edir.
z vsaitlrini faiz gliri gtirn ban nau-hesabla-

, ,

275

rnda salamaq icazsi lmayan firmalar qarlql

fndlara susi maraq gstrir.

276

..

76. Ssuda-mant asssiasiyalar

Ssuda-mant
asssiasiyalar
mnzil
tiintisini maliyyldirm n yaradlm redit
irtlridir. Asssiasiyalarn sriyyti inci
Dnya mharibsindn snra, mnzil tiintisinin
genilndirilmsin yardm mqsdi il til
lunmudur.
Ssuda-mant
asssiasiyalar
faliyyt
balamaq n federal humtdn, yaud tat
humtindn arter ld edir. l nc sr
asssiasiyalar qarlql mla sasnda, yni z
mantilrin msus lan firma lind
faliyyt
gstrirdi.
Daha
snra
sr
asssiasiyalar shmdar mliyyt frmasna edi.
Ssuda-mant asssiasiyalarnn passivlrinin
sas maddsini mhafiz ediln apital til edir,
yni asssiasiya nnvi laraq fizii slrdn
mant qyulularn qbul edir, daha snra is
mnzil almaq n mantilr ssuda verir.
Ativ mliyyatlar danmaz mlan girv
qyulmas il brclarn verilmsi sahsind gcl
itisaslamaya malidir. Bundan lav, ssudamant asssiasiyalar z ativlrinin bir hisssini
mmersiya,
nd
tsrrfat
v
istehla
ssudalarna yatrmaq hququna malidir. Asssiasiyalar z itiralar n e depzitlri,
hminin nnvi mant v mddtli fndlar aa
bilr.
1980-ci ild FES-in Q Tlimat ssudamant asssiasiyalarna mmersiya banlarndan
frqli laraq, z mantilrin faiz bndi artq
faiz drcsi dmy icaz verirdi. Bu, bhsiz,

, ,

277

asssiasiyalara pul vsaitlrinin sabit an n

rait yaradrd.
Lain faizin bazar nrmalarnn mant
depzitlri zr faiz drclrinin yuar hddini
hmiyytli drcd ad dvrlrd vsaitlrin
ssuda-mant asssiasiyalarndan by an ba
verirdi. Pul bazarnn qarlql fndlarnn iniaf
nticsind bu prses daha da srtlndi. Qeyd
ediln fndlar qnat edilib ylm pulun ys
glirli daha livid meanizmini tlif edirdi. Btn
bunlar ssuda-mant asssiasiyalarnn birlmsi
prsesi il nticlndi, hal-hazrda nlarn say tuz
il bundan vvli gstricinin tminn yars
qdrdir. Qeyd ediln dvr rzind asssiasiyalarn
mumi ativlri be dfdn d artq almdr.
Bundan
lav,
aparlan
mliyyatlar
bamndan mmersiya banlarna yanlamaa
alan asssiasiyalar yeni raitd yeni bazar
strategiyasna
mracit
etm
mcburiyytinddirlr, yni nlar:
mmersiya v istehla ssudalarnn
verilmsini ttbiq edir;

z
brclarn
qiymtli
azlarla
rsmildirr nlar iinci drcli bazara arr;
mant hesablarn mddtli mantlr
evirir.

278

..

77. Maliyy irtlri

Maliyy
irtlri
istehla
bazar
sahsind faliyyt gstrn itisasladrlm
qeyri-ban institutlarnn susi nvdr.
sasn banlar imi istehla v mmersiya
ssudalarn vern maliyy irtlri depzitlri
qbul etm vzin qsamddtli mmersiya
qiymtli azlarn buraln hyata eirir, bzi
hallarda is digr maliyy vasitilrindn vsaitlri
brc alr. gr mmersiya bannn balans hesabatndan ehtiyat fndlar v sas depzitlr aric
edilrs, zaman qalq ssudalar v idar lunan
passivlr

maliyy
irtinin
balansn
atrladacaq.
Maliyy
irtlrinin
ii
nv
mvcuddur:
mhltl satn maliyyldirilmsi zr
maliyy irtlri;
si maliyyldirm zr maliyy
irtlri.
Birinci
qrupa
dail
lan
irtlr
uzunmddtli istifad n nzrd tutulan
mallarn (adtn avtmbillrin) reditl sat il
muldur. inci qrupa dail lan irtlr is, bir
qayda laraq, bir ildn ild mddt istehla
ssudalar verir.
Maliiy irtlri il df inci Dnya
mharibsindn snra AB-da meydana glmidir,
lain 60-c illrd Qrbi Avrpa dvltlri v
Yapniya AB-n tcrbsindn yararlanmlar.
Maliyy irtlri uzunmddtli istifad n
nzrd tutulmu mallarn bazarlara arlmasnda
mhm vasitdir, susil iqtisadi nyunturun
pisldiyi
bir
raitd.
Maliyy
irtlri
avtmbillrin sat iind susi rl ynayr, na
gr d bir avtmbil rprasiyalar z
mhsullarnn satn srtlndirm mqsdi il
trm v ya asl maliyy irtlri yaradrlar.
Maliyy irtlri aada susiyytlr
malidir:

, ,

279

ys redit faizi (10%-dn 30%-d);

brc alann ssudan tam dy bilmdid
z mlandan mhrum edilmsi v hmin mlan
irtin mliyytin eirilmsi fat.

78. redit ittifaqlar

redit ittifaqlar - adtn hmarlar

ittifaqlar, igtrnlr v ya myyn maddi
maraqlar trafnda birln fizii slr qrupu
trfindn til
ediln perativ
mant
institutlardr.
redit ittifaqlar il df XIX srin iinci
yarsnda Avrpada meydana glmidir.
redit
ittifaqlarnn
passivlri
mant
qyulularna bnzr susi nv shmlrdn
ibartdir. Bundan lav, nlar susi e hesablar
da aa bilr.
redit ittifaqlarnn ativlri sasn qeyd
ediln redit ittifaqnn zvlrin veriln istehla v
frdi ssudalardan ibartdir. redit ittifaqlar
danmaz mlan girv qyulmas rti il ssuda
ver bilr, lain itiralarn mla lmadndan,
redit ittifaqlar tcrbd bu hquqdan istifad
ed bilmir.
redit ittifaqlarnn sasn halinin maddi
vsaiti az lan tbqlrin idmt sahsind
itisaslad aydndr. Maliyy yardmna ehtiyac
lanlarn saynn luu redit ittifaqlarnn saynn
artmasna v nlarn mliyyatlarnn hmiyytli
drcd genilnmsin sbb ldu.
Bel i, 1984-c ild AB-da 18 000-dn artq
redit ittifaq mvcud idi. Bu ittifaqlara tminn 53
milyn insan dail idi. Lain qeyd etm lazmdr i,
bir redit tilatlar hcmc iidir v

280

..

btvld
btn
maliyy
vasitilrinin
hesablarnda lan ativlrin cmi 2%-n malidir.
Sn illrd redit-maliyy idarlrinin bu
frmas Yapniya, Qrbi Avrpa v Cnub-rqi
Asiya llrind d iniaf etmddir.

, ,

281

79. eyriyy fndlar

Masir iqtisadi raitd eyriyy fndlar
sisteminin iniaf bir sra sbblrl baldr:
bu gn eyriyyili sivil sahibarln bir
hisssin evrilmidir;
iri var-dvlt sahiblrinin miras buraarn,
yaud hdiyy edrn by vergilrdn yaa
qurtarmaq chdi.
ri sahibarlar (hquqi v fizii slr)
eyriyy fndlar yaradarn aada sahlri
maliyyldirirlr:
thsil;
elmi-tdqiqat institutlar;
incsnt mrzlri;
ilslr;
ictimai tilatlar.
eyriyy fndlarnn passiv mliyyatlar pul
vsaitlri v qiymtli azlar lind lan
eyriyy
glirlrindn
ml
glir.
Ativ
mliyyatlar
mtlif
qiymtli
azlara
(
cmldn dvlt azlarna), hminin danmaz
mlaa yatrlan vsaitdn ibartdir. Ativlrin eyli
hisssini (tminn 90%) rprasiyalarn qiymtli
azlar til edir.
eyriyy fndlarnn yaradlmasnda stnl,
bhsiz, AB-a msusdur, lain sn illrd Qrbi
Avrpa llri v Yapniyada da anali fndlar
yaradlmaa balanmdr.
Bu mvzuya yeun vurarn qeyd etm
lazmdr i, Rusiyann redit-ban sistemind
itisasladrlm qeyri-ban institutlarnn rlu
czidir. Bu, aadalarla laqdardr:
Rusiya iqtisadiyyatnda yalnz qeyri-dvlt
srta irtlri v qeyri-dvlt pensiya fndlar
real iniaf etmidir;

282

..

lain nlar Rusiyann btn redit-maliyy

institutlarnn ativlrinin mumi dyrinin czi
hisssin malidir.

, ,

14.

80.

.
81.

, ,

. 82.
-

. 83.

. 84. .

283

284

..

80. Ban hququ anlay v nun

yaranma sbblri
mmersiya banlar v qeyri-ban redit
tilatlarnn tili v faliyyti hquq nrmalar
trfindn tnzimlnir. Hmin nrmalar ban
hqqu imi baa dlr.
Lain ban hququ ateqriyasnn bu cr
anlalmasnn dlunluu v mfssl lmas
bard sual meydana glir. El is ban hququ
termini elmi dairlrd nyi ifad edir?
Hquqi dbiyyatda bu msl il bal
mtlif fiirlr irli srlr.
Bel i, .S. Qureviin firinc, ban hququ
maliyy hququnun susi yarmsahsidir9. M.L.
qan hesab edir i, bann itira il qurulan
hquqi mnasibtlr tsrrfat-hquq araterlidir,
yni
tsrrfat
hququnun
tnzimlnm
predmetin aiddir10.
arici
tdqiqatlarn
sriyyti
ban
hququna hquq elminin mstqil sahsi imi
yanar, nlarn firinc, banlarn, yni daimi
sasda, pearcasna ban mliyyatlarn aparan
v hmin mliyyatlarn hquqi tnzimlmsini
hyata eirn tilatlarn hquqi vziyytinin
myyn edilmsi ban hququnun byetidir.
Amerial hquqnaslar hesab edir i, ban
hququ banlarn tili v faliyytinin mumi
prinsiplri il yana maliyy idmtlri v nlarla
laqdar lan idmtlrin gstrilm qaydasn
9

.. . ., 1952. .16, 26.

.. //
. 1974. 1. . 60.
10

, ,

285

tnzimlyn nrmalar hat edn hrtrfli

termindir11.
Bir sra rusiyal hquqnaslarn firinc,
ban hququ n hquq elminin mstqil sahsi, n
d yarmsahsidir, ni mmersiya banlar
arasnda mnasibtlr, hminin nlarn Rusiya
Ban v mtrilrl lan mnasibtlri hquq
elminin mtlif sahlrinin nrmalar il, sasn
d inzibati, mli v maliyy hququnun
mddalar il tnzimlnir12.
Lain ban hququ termini prati ban
iilrinin pe dilin artq dail lmudur. dur i,
bu termindn imtina etm mqsduyun deyil,
ni hmin termin tdqiqat predmetini daha dqiq
myyn edir: Rusiyann redit-ban idarlrinin
tili v faliyyti qaydasn tnzimlyn nrmativ
atlar mcmusu, hminin nlar trfindn ban
mliyyatlarnn aparlmas qaydas.
Rusiyada hazri raitd ban hququ
anlaynn yaranma v frmalama sbblri
aadalardr:
faliyyt gstrn banlarn dvltdn
ayrlmas v shmdar v tsisilrin maraqlarna
uyun laraq masimal mnft ld etm
mqsdi gdn yeni qeyri-dvlt redit tilatlar
bsinin yaradlmas;
Rusiyann birsviyyli ban sisteminin
iisviyyli ban sistemin evrilmsi v Rusiya
Bannn mmersiya banlar bsi il
mnasibtlri mslsinin atuallamas;
11

.., .., .. . .,
1992. . 5.
12
.. . ., 1994. .4.

286

..

Rusiya
iqtisadiyyatnda
bazar
mnasibtlrinin intensiv surtd iniaf v bunun
nticsi imi ld pul bazar v maliyy
idmtlri bazarnn frmalamas v iniaf
mslsinin meydana glmsi.
Hal-hazrda Rusiyada ban faliyytinin
hquqi tnzimlnmsini aadalar hyata eirir:
Rusiya Federasiyasnn nstitusiyas;
RF Mli Mcllsinin II hisssi;
Rusiya Federasiyasnn Mrzi Ban
(Rusiya Ban) haqqnda Federal Qanun;
Banlar v ban faliyyti haqqnda
Federal Qanun;
digr federal qanunlar;
Rusiya Bannn nrmativ atlar.

, ,

287

81. Rusiya Federasiyas Mrzi

Bannn hquqi vziyyti, tabeliyi,
idaretm rqanlar v struturu
Rusiya Ban haqqnda Qanunun 1-ci
maddsin uyun laraq bu idar Rusiya
Federasiyasnn
sas
bandr
v
nun
mliyytinddir. Rusiya Bannn hquqi statusunun z susiyytlri var. Bu ban, bir
trfdn, hquqi sdir v mmersiya banlar
v dvltl (bdc il) myyn mli-hquqi
svdlmlr hyata eir bilr. Digr trfdn,
na Rusiyann pul-redit sisteminin idar edilmsi
sahsind geni slahiyyt verilmidir. Bellil,
Rusiya Ban iili hquqi mahiyyt malidir.
RF Mrzi Bannn sahibarlq faliyytin
ynlmi slahiyytlri Rusiya Ban haqqnda
Qanunun
45-47-ci
maddlri
il
myyn
edilmidir. Hmin maddlr sasn, Rusiya
Bannn hquqlar aadalardr:
qiymtli azlar v digr ativlrl tmin
etm rti il n u bir il mddtin redit
verm;
qanunla myyn lunmu rtlrl elri
v barat vesellrini, hminin dvlt qiymtli
azlar v istiqraz vrqlrini almaq v satmaq;
tminat v zmant verm;

qanunla
nzrd
tutulmu
digr
mmersiya mliyyatlarn hyata eirm.
Eyni zamanda Rusiya Ban haqqnda Qanunun
3-c maddsin uyun laraq bann faliyytinin
sas mqsdlri aadalardr:

288

..

rublun qrunmas v sabitliyinin tmin

edilmsi,

cmldn
arici
valyutalara
mnasibtd
rublun
alclq
qabiliyytinin
salanlmas;
RF-nin ban sisteminin iniaf v mhmlndirilmsi;
hesablamalar sisteminin effetiv v
fasilsiz ilmsinin tmin edilmsi;
Rusiya Ban mnft qazanmaq namin
faliyyt gstrmir.
Bu mqsdlri hyata eirm n Rusiya
Ban Qanunun 4-c maddsind s lunmu
aada funsiyalar yerin yetirir:
RF Humti il qarlql faliyyt
gstrr rublun sabitliyinin qrunmas v tmin
edilmsin ynlmi vahid dvlt pul-redit
siyastini ilyib hazrlayr v hyata eirir;
nad pullarn tbana emissiyasn hyata
eirir v nlarn dvriyysini til edir;
redit tilatlar n sn instansiya
reditru imi edir;
RF-d hesablamalarn hyata eirilmsi
qaydalarn myyn edir;
ban mliyyatlar, mhasibat utu v
ban sistemi n hesabat ilrinin aparlmas
qaydalarn myyn edir;
redit tilatlarnn dvlt qeydiyyatn
hyata eirir;
redit tilatlarnn faliyytin nzart
edir;
redit tilatlar trfindn qiymtli
azlarn emissiyasn qeyd alr;

, ,

289

valyuta tnzimlmsini hyata eirir;

arici dvltlrl hesablamalar qaydasn
myyn edir;
valyuta nzartini til edir v hyata
eirir;
RF-nin dm balans prqnzunun ilnib
hazrlanmasnda itira edir.
Rusiya Bannn idaretm rqanlar v
struturu Qanunun 17-18-ci maddlrind s
lunmudur.
Rusiya Bannn ali rqan Diretrlar
urasdr. Bu, Rusiya Bannn faliyytinin sas
istiqamtlrini myyn edn, bana rhbrli v
nu idar edn llegial rqandr.
Diretrlar urasna Rusiya Bannn sdri v
Diretrlar urasnn 12 zv daildir.
Rusiya Bannn sdri vzify Dvlt Dumas
trfindn RF Prezidentinin tqdimatna sasn ss
luu il drd il mddtin tyin edilir.
Diretrlar urasnn zvlri vzify Dvlt
Dumas trfindn Rusiya Ban sdrinin Rusiya
Prezidenti il razladrlm tqdimatna sasn
drd il mddtin tyin edilir. Diretrlar uras
aada funsiyalar yerin yetirir:
RF Humti il birlid vahid dvlt pulredit siyastinin sas istiqamtlrini ilyib
hazrlayr v nlarn yerin yetirilmsini tmin edir;
Rusiya Bannn illi hesabatn tsdiq edir
v Dumaya tqdim edir;
Rusiya Bannn rclr smetasn tsdiq
edir;
Rusiya Bannn struturunu myyn edir;

290

..

Mrzi Bann pul-redit siyasti

msllrin dair qrarlar qbul edir;
Rusiya Bannn ba auditrunu tyin edir.
Rusiya Ban Dvlt Dumas qarsnd
hesabat verir, bu, zn aada mqamlarda
gstrir:
Rusiya Ban sdrinin vzify tyin v
vzifdn azad edilmsi Dvlt Dumas trfindn
RF Prezidentinin tqdimatna sasn hyata
eirilir;
Rusiya Ban Diretrlar uras zvlrinin
vzify tyin v vzifdn azad edilmsi d
hminin Dvlt Dumas trfindn hyata eirilir;
hr il Rusiya Bannn Diretrlar uras
Dvlt Dumasna Rusiya Bannn faliyyti
haqqnda illi hesabat tqdim edir.
Bundan lav, Dvlt Dumas Rusiya
Bannn faliyyti haqqnda parlament dinlmlri
eirir v ban sdrinin mruzlrini dinlyir.
Lain, digr msllrd Rusiya Ban z
slahiyytlrini mstqil surtd hyata eirir,
dur i, dvlt haimiyytinin federal rqanlar, RF
subyetlrinin haimiyyt rqanlar v yerli
znidar rqanlar nun faliyytin mdail
etm hququna mali deyil.
Rusiya Ban ban tnzimlmsi v redit
tilatlarnn faliyytin nzart rqandr, bu
ban ban qanunvericiliyi v Rusiya Bannn
nrmativ atlarna redit tilatlar trfindn
riayt edilmsin nzart edir.
Ban tnzimlmsi v nzartin balca
mqsdi lnin ban sisteminin sabitliyini qruyub
salamaqdan, manti v reditrlarn maraqlarn

, ,

291

mdafi etmdn ibartdir. Rusiya Ban federal

qanunlarla
nzrd
tutulmu
hallar
istisna
edilml,
redit
tilatlarnn
perativ
faliyytin mdail etmir.

292

..

82. mmersiya banlar v qeyri-ban

redit tilatlarnn hquqi vziyyti
Banlar v ban faliyyti haqqnda
Federal Qanunun 1-ci maddsin uyun laraq
redit tilat faliyytinin balca mqsdi imi
Rusiya Bannn susi iczsin (lisenziya) sasn
mnft qazanmaq n bu qanunda nzrd
tutulmu ban mliyyatlarn aparmaq hququ
lan hquqi sdir.
Ban - aada ban mliyyatlarn eyni
vatda hyata eirm mstsna hququna mali
lan redit tilatdr:
hquqi v fizii slrin pul vsaitlrinin
mantlr clb lunmas;
qeyd ediln vsaitlrin z adndan v z
hesabna mddtlili, qaytarlma v dnilm
rtlri sasnda yerldirilmsi;
fizii v hquqi slrin ban hesablarnn
almas v aparlmas.
Qeyri-ban redit - tilat bu qanunla
nzrd tutulmu ayr-ayr ban mliyyatlarn
hyata eirm hququna mali lan redit
tilatdr, lain nlar n ban mliyyatlarnn
uyunluunu Rusiya Ban myyn edir.
arici ban - razisind qeyd alnd
dvltin qanunvericiliyi il bu cr tannan bandr.
Qanunun 5-ci maddsin sasn, ban
mliyyatlarna aadalar aiddir:
hquqi v fizii slrin pul vsaitlrinin
clb edilmsi zr mliyyatlar;
clb lunmu vsaitlrin z adndan v z
hesabna yerldirilmsi;

, ,

293

hquqi v fizii slrin ban hesablarnn

almas v aparlmas;
hquqi v fizii slrin tapr il
hesablamalarn hyata eirilmsi;
pul vsaitlrinin v digr hesablama v
dm sndlrinin inass edilmsi;
arici valyutann nad v nadsz frmada
alq-satqs;
qiymtli metallarn mantlr clb
edilmsi v yerldirilmsi;
ban zmantlrinin verilmsi.
Bundan lav, redit tilatlar aada
svdlmlri hyata eir bilr:
nc slr gr hdlilrin pul
lind yerin yetirilmsini nzrd tutan
zmantlrin verilmsi;
nc slrdn hdlilrin pul lind
yerin yetirilmsini tlb etm hququnun ld
edilmsi;
pul vsaitlri v digr mlan mqavily
sasn vil edilmi s trfindn idar edilmsi;
qiymtli metal v dalarla mliyyatlarn
hyata eirilmsi;
susi taqlarn v ya hmin taqlarda
seyflrin snd v qiymtli yalarn salanlmas
n fizii v hquqi slr icary verilmsi;
lizinq mliyyatlar;
nsultasiya v infrmasiya idmtlrinin
gstrilmsi.
redit tilatlar RF qanunvericiliyin sasn
digr svdlmlri d hyata eir bilr.

294

..

Bu Qanuna sasn (12-ci madd), redit

tilatlar Rusiya Bannda dvlt qeydiyyatna
alnmaldr.
Ban mliyyatlar yalnz Rusiya Ban
trfindn veriln lisenziya sasnda hyata
eirilir (13-c madd).
Hquqi
s
lisenziya
almadan
ban
mliyyatlarn
hyata
eirdid,
hmin
mliyyatlarn aparlmas nticsind ld etdiyi
mbldn mhrum edilir, stli federal bdcy
hmin mblin ii misli hcmind crim dyir.
Qeyri-qanuni laraq
ban mliyyatlar
hyata eirn vtndalar qanunla myyn
lunmu qaydada mli-hquqi, inzibat v ya
cinayt msuliyyti dayrlar.

, ,

295

83. Banla mtrilrin qarlql

mnasibtlrinin hquqi tminat
Nadsz hesablamalar hyata eirm,
hminin nad pullar verm v almaq n
hquqi slr hr hans bir mmersiya bannn
idarsind
hesab
amaldr.
nlar
mtlif
banlarda bir ne hesab amaq hququna
malidir. Hesabn almas banla mtri arasnda
mqavil il rsmildirilir. Ban hquqi sin v
ya frdi sahibarn hesabnn almas v ya
balanmas haqqnda be gn rzind vergi
rqanlarna mlumat vermlidir.
Rusiya Federasiyas razisind yerln
redit
tilatlarnda
mhasibat
utunun
aparlmas Qaydalarna (18 iyun 1997-ci il tarili 61
-li) uyun laraq Rusiya Federasiyasnda hquqi
slr, - mmersiya mssislri n banlarda
haqq-hesab
hesablar,
qeyri-mmersiya
tilatlar n is cari hesablar alr.
mmersiya
tilatlar
tsis
sndlrind
z
faliyytlrinin
mqsdini
gstrirlr mnft ld edilmsi. nlar
mmersiya hesablamas prinsiplri z rcini
dm, zn maliyyldirm, maddi msuliyyt
sasnda
faliyyt
gstrirlr.
mmersiya
mssissinin tilati-hquqi frmas lduqca
rngarngdir bunlar mtliv tipli irtlr,
cmiyytlr, shmdar cmiyytlr, perativlr,
dvlt v bldiyy unitar msislridir.
Qeyri-mmersiya tilatlar - mnft
qazanmaq mqsdi gdmyn v qazanlm
mnfti
itiralar
arasnda
blmyn

296

..

tilatlardr. Bu tilatlar ssial, eyriyy,

mdni, thsil, dini v s. mqsdlrl yaradlr.
Qeyri-mmersiya
tilatlar
yalnz
sas
mqsdlrin atmaq n sahibarlqla mul
la bilr. Bel faliyyt mt v idmtlrin
istehsaln, shmlrin, mla v qeyri-mla
hquqlarnn ld edilmsi v satn, tsrrfat
cmiyyt v irtlrind manti qismind
itira nzrd tutur. Qeyri-mmersiya tilatlar
ictimai, dini tilatlar, fndlar, qeyri-mmersiya
irtlri,
asssiasi-yalar,
ittifaqlar
lind
yaradla bilr. Qeyri-mmersiya tilatlar z
vsaitlrini tsdiq edilmi smetaya uyun rclyir.
Faliyyti sasn pul vsaitlri il bal lan
maliyy tilatlar da (investisiya fndlar,
biralar,
lizinq,
fatrinq
irtlri,
brer
ntrlar, srta irtlri, qeyri-dvlt pensiya
fndlar) banlarda z haqq-hesab hesablarn ar.
Banlar elc d bdc tilatlarnn
hesablarna idmt gstrir, idar, mssis v
tilatlarn maliyyldirilmsi n vsaitlr
hmin hesablara dail lur. Eyni zamanda m
haqqnn dnilmsi n bdc vsaitlri ayr-ayr
si hesablara dail lur v baqa mqsdlr n
istifad edil bilmz.
Banlarda
hminin
bdc
glir
v
vsaitlrinin, hminin bdc rclrinin utu zr
hesablar alr. Bdc hesablarna susi nzart
edilmlidir, hmin hesablar zr nlarn mnb v
istiqamtlri zr glir v rclr nqteyinzrindn perativ, aylq v illi hesabatlar
hazrlanr.

, ,

297

Nadsz hesablamalar tnzimlyn sas

snd
Rusiya
Federasiyasnda
nadsz
hesablamalar
haqqnda
Rusiya
Bannn
03.10.2002-ci il tarili 2 -li sasnamsidir.
Hesablamalarn frmas dedid myyn
edilmi dm sndi ttbiq edilml nadsz
hesablamalarn hyata eirilmsi sulu nzrd
tutulur.
Hal-hazrda
nadsz
hesablamalarn
aada frmalar ttbiq edilir:
dm taprqlar il;
areditiv zr;
elrl;
inass zr.
Hesablama
sndlrinin
aada
frmalarndan istifad etm nzrd tutulmudur:
dm taprqlar;
areditivlr;
elr;
dm tlb-taprqlar;
inass taprqlar.
Ban trfindn pulun silinmsi yalnz hesab
sahibinin razl il hyata eirilir v bu zaman
yalnz hesabda lan mbldn istifad lunur.
Hesabda vsait atmadqda dnilrin Rusiya
Federasiyas
Mli
Mcllsinin
855-ci
maddsi il myyn edilmi ardcll
qvvd lur.
Ban
aada
hallarda
mtrinin
hesabndan
vsaitlri
mbahissiz
silm
hququna malidir:

298

..

redit mqavilsind nzrd tutulduu

tqdird mddti emi ssudalarn dnilmsi;
mhm v arbitran qrarlarnn yerin
yetirilmsi.
Dmir yl idarlrinin ylrin danmasna
gr
tqdim
etdiyi
hesablama
sndlri,
qatarlardan istifady gr ymlar, rabit
mssislrinin idmtlri, eletri enerisi, qaz,
neft v neft mhsullarndan istifady gr
hesablar aseptsiz (siz) qaydada dnilir.
Antiinhisar mitsi trfindn tyin edilmi
crimlrin
alnmas,
traf
mhitin
irlndirilmsin gr dniin, gmr rqanlar
trfindn tyin lunmu rsumun alnmas n
dyici asepti tlb lunmur. Bundan lav,
mt v idmt tdarlrinin irli srdlri
dni tlblri n asept lazm deyil, gr
dni istiqraz aznda dniin dqiq mddti
myyn lunubsa v ya tdar mqavilsind
vsaitlrin siz silinmsi bard gstri varsa.
Mssis
v
tilatlarn
apital
qyulularnn maliyyldirilmsi n nzrd
tutulan msusi vsaitlrinin utu nlarn haqqhesab (cari) hesablarnda aparlr; bu mqsdlr
n ayrca hesablar almr, lain vsaitlrin
apital qyulular n istifad lunmas zr
mliyyatlarn utu mqsdi il mtrilr ayrayr si hesablar idar etmy icaz verilir.
Nadsz hesablamalara nzart mqsdi il
banlar dnilmmi dm sndlrinin utunu
aparr, dniin gecimsinin sbblrini aar
edir.
Bunlar
909
qeyri-balans
hesabnn
arttealardr.

, ,

299

Mbir hesabnda
vsaitlrin lmamas
zndn bann v nun mtrilrinin dni
hdlilrinin yerin yetirilm mddtini pzmas
bann
maliyy
dayanqszlnn
mhm
lamtidir. dnilr bir aydan artq gecidirildid
is, bann iflasa yan lduu guman edil bilr.
Mssisnin dm qabiliyyti bard nticlr
nun haqq-hesab hesabna 2 -li artteann
tribin sasn arla bilr.
Banlar
nadsz
hesablamalarn
drstlyn v vatnda aparlmasna gr
msuliyyt dayr. gr federal qanunlarda,
mqavild v ya dni sndind s hal
nzrd tutulmaybsa, , Rusiya Ban mtrinin
vsaitlrinin rlmsini v mvafiq dni
sndi
alndqdan
snra
nvbti
mliyyat
gnndn gec lmamaq rti il vsaitlrin
mtrinin hesabna dail edilmsini hyata
eirmy brcludur.
Pul vsaitlrinin mtrinin hesabna dail
edilmsi v ya hesabdan silinmsi vatnda v ya
dzgn hyata eirilmdid, v Rusiya Ban
hmin vsaitlrin mblindn Rusiya Bannn
yenidn maliyyldirm drcsi zr faiz dyir.

84. Ban sirri

300

..

Ban faliyyti haqqnda Qanunun 25-ci

maddsin uyun laraq Rusiya Ban da dail
lmaqla, ban z mtrilri v mbirlrinin
mliyyatlar, hesablar v mantlri zr sirrin
qrunmasna zmant verir.
Hquqi slrin v digr tilatlarn
mliyyatlar v hesablar haqqnda mlumatlar
mssislrin (tilatlarn) zlrin, nlarn rhbr
rqanlarna, mhmlr, istintaq rqanlarna,
arbitra
rqanlarna,
auditr
tilatlarna,
hminin
maliyy
rqanlarna
(vergiqyma
msllri zr) veril bilr.
Vtndalarn hesab v mantlri haqqnda
mlumatlar mtrilrin zlrin v nlarn
nmayndlrin, mtrilrin pul vsaitlrin v
digr qiymtli yalarna hbs qyulduqda, nlar
crim edildid v ya nlarn mla msadir
edildid mhmlr v istintaq rqanlarna
(icraatda lan ilr zr) tqdim edilir.
Hesab v mantlrin sahiblri ldd
hmin hesab v mantlr zr mlumatlar hesab
v ya mant sahibinin bana verdiyi vsiyyt
taprnda gstrilmi slr, dvlt ntariat
ntrlarna
(nlarn
icraatnda lan lm
mantilrin mantlri haqqnda miras ilri
zr), hminin arici nsul idarlrin tqdim
edilir.
Demli, qanunvericiliy uyun laraq, ban
yalnz z mtrilrinin hesablar zr aparlan
mliyyatlarn sirrini qrumaa brcludur. Bu
bann digr banlarn mtrilrinin hesablar zr
aparlan
mliyyatlar
haqqnda
ld
etdiyi
mlumatn, hminin bu bann hr hans bir

, ,

301

mtrisinin ban hesabna bilavasit aid lmayan

infrmasiyann yaylmas qanunvericili trfindn
qadaan
lunmur.
Bellil,
qanunvericilil
myyn edilmi ban sirrinin qrunmas hdliyi
lduqca mhdud araterlidir.
Mtri ban sirrini pzduuna gr ban
msuliyyt clb ed bilr, bu msuliyyt mvafiq
mlumatlarn almas nticsind dymi ziyann
dnilmsi lind la bilr. Bu id tqsiri lan
ban
mdalar
m
qanunvericiliyi
il
myyn edilmi qaydada intizam v maddi
msuliyyt clb edil bilrlr. gr nlarn
hrtlrind RF CM-d nzrd tutulmu cinayt
tribinin lamtlri varsa, zaman nlar cinayt
msuliyytin clb luna bilrlr. Lain cinayt
qanunvericiliyind ban sirrinin almas imi
susi cinayt tribi ydur. Bu, qdr d dru
deyil.
Ban sirrinin almas bir arici
dvltlrd cinayt hesab edilir. Adi mli-hquqi
msuliyyt nisbtn cinayt msuliyytin clb
lunmaq qrusu ban sirrinin qrunmas haqqnda
qanunun tlblrin hrmtl yanaman daha
smrli ild tmin edir.
Fransa
Cinayt
Mcllsinin
378-ci
maddsin sasn, z pe v ya funsinal
brcunu daima v ya mvqqti laraq yerin
yetirdilrin gr mtlif mfi mlumatlara
mali lan himlr, crrahlar, digr tibb iilri,
cmldn czalar, mama-himlri v digr slr qanun v ya raitin yl verdiyi vziyyt
mvcud lmadan hmin mlumatlar yaydqlarna
gr bir aydan alt ayad azadlqdan mhrum

302

..

edilirlr v 500 frandan 15 000 franad crim

lunurlar. Mhm tcrbsi ssial tminat
idarlrinin
mdalar,
ryi-iclaslar,
haimiyyt nmayndlri v nlarn milri
(sasn
plislr),
vergi
administrasiyasnn
mdalar, pt iilri, ntariuslar, villr,
eilrl yana banirlri d Fransa Cinayt
Mcllsinin 378-ci maddsind nzrd tutulmu
cinaytin susi subyetlri lan digr slr aid
edir.
Ban sirrinin almasna gr cinayt
msuliyytinin
nzrd
tutulmamas
Rusiya
qanunvericiliyinin ciddi nqsandr.
Firimizc, ban sirrinin almasna gr
cinayt msuliyytinin myyn edilmsi zruridir.
Ban sirri mmersiya sirrinin susi
nvdr. dur i, ban sirrinin, il nvbd
tsrrfat mnasibtlrinin, mstqil subyeti imi
bann znn sirri lmas v, iincisi, mtrilrin
mmersiya sirlrinin mcmusu lmas13 bard
bzi mlliflrin irli srdlri fiirlrl razlamaq
tindir.
Bizim firimizc, ban sirri termini bann
faliyyt
gstrmsi
sbbindn
mtrilr
haqqnda na mlum lan, qanunla myyn
lunmu infrmasiyann susi hquqi reimini
nzrd tutur. Bu hquqi reim bana ld etdiyi
mlumatlar yayma qadaan edir, hminin
mtrilrinin icazsi lmadan bann qeyd ediln
infrmasiyan nc slr tqdim etmsinin
qaydasn v rtlrini myyn edir.
13

.. .//
. 1992. 6. . 57.

, ,

303

Bann znn mmersiya sirri ban sirri

anlayna dail edil bilmz. ni Ban faliyyti
haqqnda Qanunun 25-ci maddsind bana
znn deyil, yalnz zg mlumatlarn mfiliyini
qrumaq taprlmdr. Bundan lav, tsrrfat
mnasibtlrinin subyeti lan bann mmersiya
sirri iilrin m haqlarnn sviyysi imi
mlumatlar da ehtiva ed bilr. Aydndr i, bu
mlumatlarn ban sirri anlayna he bir
aidiyyti ydur.

..

304

15.

85. .
86.

, ,

305

85. Ban maretinqi

Ban faliyytind maretinqin ttbiqi ban
faliyytinin universallamas, mmersiya banlar
arasnda rqabtin gclnmsi, qeyri-ban redit
idarlri qismind rqiblrin meydana glmsi,
qiymtli azlar bazarnn v valyuta bazarnn
iniaf il laqdar pul vsaitlrinin mmersiya
banlarndan nara an il baldr. Nticd
ban idmtlri bazarnn yrnilmsin, mtri
urunda mbariznin yeni sul v nvlrinin, yni
snaye v ticart irtlri trfindn dan
ttbiq ediln maretinq sullarnn yrnilmsin
ehtiyac yarand.
Ban maretinqinin dbiyyatda rast glinn
triflri bazarn iniaf il bal ban vziflrindn
tutmu, btvld ban faliyytinin mples
prqramnad geni diapaznu hat edir.
Firimizc, ban maretinqi, bir trfdn, bazarn
yrnilmsi v burada ban idmtlrinin irli
ilmsi il bal faliyyti, digr trfdn is,
bann mtrilrin ehtiyaclarnn yrnilmsi v
tmin edilmsin ynlmi faliyytini nzrd
tutur.
Ban maretinqinin trifin bel bir yanama
mmersiya banlarnn i tcrbsinin nticsidir.
Bel i, bir iri mmersiya banlarnn
struturunda maretinq v mtrilrl laq
blmlri mvcuddur, hmin blmlr aada
funsiyalar yerin yetirir: yeni mtrilrl laqlrin
qurulmasn
tmin
edir;
igzar
mnasibtlrin iniafna yardm edir; yeni
mliyyatlarn v ban idmtlrinin ttbiqi il
bal
analiti
tdqiqatlar
aparr;
bazar

306

..

nyunturasn yrnir; mtrilr tilati

yardm gstrir v mslhtlr verir.
Hal-hazrda
mmersiya
banlar
z
mtrilrin nlarn maliyy ehtiyaclarnn tmin
edilmsi,
hesablama-assa
idmtlrinin
gstrilmsi, rubl v valyuta il reditlrin
verilmsi il bal lu sayda idmtlr gstrir.
Buraya hminin dvlt v bldiyy qiymtli
azlar il aparlan mliyyatlar, valyuta ticarti,
brer mliyyatlar, trast mliyyatlar, lizinq zr
idmtlr, danmaz mlala aparlan mliyyatlar,
istehlalarn
srta
edilmsi
v
maliyyldirilmsi, investisiya mliyyatlar, ban faliyyti il bal lan nsultasiya v vasitili
idmtlrinin gstrilmsi daildir.
mmersiya banlarnn ban idmtlri
bazarnda maretinq faliyyti eyni zamanda ii
sahd hyata eirilir halinin, mssis v
tilatlarn mvqqti srbst pul vsaitlrinin
clb edilmsi v nlarn yerldirilmsi. Bu zaman
qeyd ediln sahlrin s laqd lmasn nzr
almaq lazmdr, ni eyni mtrilr sr
hallarda hm pul vsaitlrinin myyn mddt
satcs, hm d ban idmtlrinin satcs v
bann shmdarlar qismind edirlr.
Banlarn
maretinq
idmtlri
mdalarnn faliyytin qeyd ediln btn
aspetlr bamndan ban idmtlri bazarnn
thlili (maretinq aradrmalar), ban rhbrliyi
n zruri idaretm qrarlarnn qbul edilmsi
il bal tvsiylrin ilnib hazrlanmas, maretinq
plannn ilnib hazrlanmas v ban idmtlrinin

, ,

307

irli ilmsi zr tdbirlrin hyata eirilmsi v

s. daildir.
Eyni zamanda, qeyd etm lazmdr i, ban
idmtlrinin bazarda irliy ilmsinin v nun
mtrilr
urunda
mbarizsinin
nticlri
aada
rtlrdn
asl
lacaqdr:
ban
idmtlrinin qiymti (depzit v reditlr zr faiz
drclri, ban idmtlrinin digr nvlrin
qyulan tariflr, valyutann alq-satq ursu),
idmtin sviyysi (mtriy mnasibt, idmt
gstrilmsinin surti, lav idmtlrin tqdim
edilmsi v s.), hminin rqiblrl mqayisd
yeni nv ban idmtlrinin v ya nlarn yeni
eyfiyytinin tlif edilmsi (msln, mddtli
mant
zr
faizlrin
lv
edilmsinin
mmnly). Bundan lav, bann nfuzu v
imici, arici grn v binalarnn daili trtibat,
ban blrinin, valyuta dyim mntqlrinin
dzgn yerldirilmsi v s. by hmiyyt sb
edir. Btn bu msllrl bal qrarlar, tbii i,
ban rhbrliyi trfindn qbul edilir. Bann
maretinql mul lan mdalarnn vzifsi
is, zruri infrmasiyan tplayb thlil etmdn,
rhbrli n bann faliyytinin mtlif
istiqamtlri zr tvsiylr hazrlamaqdan v z
spesifi sullar il ban idmtlrinin irli
ilmsi (satn stimulladrlmas) il bal
tdbirlri hyata eirmdn ibartdir.
Nzr almaq lazmdr i, ban maretinqi
bann btn faliyyti v nun idar edilmsi
(ban menecmenti) il s baldr, buraya
mliyyatlarn v heytin idar lunmas da
daildir.

308

..

Maretinq nzriyysind mt v idmtlr

bazarn thlil edrn bazar seqmenti anlayndan
istifad lunur. Bazar seqmenti dedid bazarn
myyn mumi lamtlrl arateriz edil biln
hisssi
nzrd
tutulur.
Bazarn
hisslr
blnmsi
v
ya
nun,
nec
deyrlr,
seqmentasiyas n mtlif sullarla hyata
eirilir.
Ban idmtlri bazarnn seqmentasiyas
zaman nun daha istifad ediln sciyyvi
susiyytlri crafi lamtlr, tlif ediln
idmtlrin nvlri v mtri qruplardr. Crafi
lamtlr
gr
llri,
crafi,
iqtisadi
raynlar, lnin, hrin inzibati blg vahidlrini,
hrtraf qsblri, hr mirraynlarn
ayrmaq
mmndr.
Ban
idmtlrini
aada nvlr ayrmaq mmndr: redit,
depzit, investisiya v s. idmtlr. Ban idmtlri
bazar idmt gstriln mtri qruplarna gr
prand (hali v rda biznes), tpdan sat
(mssis v tilatlar) bazar, mbir banlar bazar v dvlt v bldiyy rqanlar bazarna
bln bilr.
Ban
idmtlri
bazarnn
maretinq
aradrmalarnn sn mqsdi bann mtlif
seqmentlrind nun idmtlrin lan tlbin
prqnzladrlmasndan v trtib edilmi prqz
sasnda
mqsdli
seqmentlrin,
rada
faliyytin strategiyasnn, qiymt siyastinin
seilmsi,
hminin
ban
blrinin
yerldirilmsi v s. il bal ban rhbrliyi n
tvsiylrin ilnib hazrlanmasndan ibartdir. Bu
cr msllri hll etm n, birincisi, yuarda

, ,

309

gstriln sullarn myi il ban bazarnn

mtlif
seqmentlrind
bann
vziyytini
myyn etm v, iincisi, mtlif daili v arici
amillrin tlb tsirini myyn etm v
prqnzladrmaq zruridir. Bann faliyytindn
bilavasit asl lan daili amillr nun nfuzu,
gstrdiyi idmtlrin qiymtlrinin sviyysi (depzit v reditlr zr faiz drclri, idmtlrin
dnilmsi tariflri, valyutann alq-satq ursu),
tlif ediln idmtlr v nlarn eyfiyyti,
rqiblrl mqayisd yeni idmtlr gstrm
iman (yeni eyfiyytli idmtlr), mtrilr
idmtin sviyysi, hminin ban iditlrinin
bazarda irli ilmsi il bal maretinq faliyyti
aiddir.
arici
amillr
mtrilrin
ban
idmtlrin mnasibtd davran v stn tutma
mtivlri, mtlif qruplar zr nlarn glirlrinin
struturu v bu struturun dyim meyllri,
rqiblrin faliyyti, hminin siyasi v iqtisadi
vziyytin, ban qanunvericiliyinin v s. vziyyti
v dyim meyllri aiddir.
Bellil,
ban
idmtlrin
tlbatn
prqnzladrlmas
hm
maretinq
idmti
mtssislrinin, hm d, hbhsiz, ban
rhbrliyinin bili, tcrb v intuisiyasndan real
surtd asl lacaqdr.
Ban idmtlrinin bazarda irliy ilmsi
zr bann maretinq faliyytinin mqsdlri
aadalardan ibartdir: birincisi, ban trfindn
gstriln idmtlr, digr banlarla mqayisd
bu banda gstriln idmtlrin stnllri, yeni
idmtlr (v ya idmtlrin yeni eyfiyyti)
bard mvcud v ptensial mtrilr mlumat

310

..

verilmsi, iincisi, halinin mtlif qruplarnn,

ictimaiyytin, bldiyy v humt rqanlarnn
nzrind
bann
clbedici
imicinin
frmaladrlmas.
Mvcud v ptensial mtrilr bu v ya
digr sulla verilmi ban v nun idmtlri
bard mlumat ptensial mtrilri banla laq
yaratmaa svq etmli, mvcud mtrilri is
nunla
mnasibtlri
davam
etdirmy
ruhlandrmaldr.
Bann clbedici imicinin frmaladrlmas
nun idmtlri bard mlumatn verilmsi qdr
hmiyytlidir. Bu, sasn nunla laqdardr i,
banlarn tminn eyni idmtlr tlif etdiyi v
buna gr tminn eyni haqq tlb etdiyi bir
raitd mtrinin bu v ya digr ban semsi
sasn ban haqqnda yaranm tsvvrl
myyn edilcdir.
Bann
tlif
etdiyi
idmtlr
bard
mtrilr mlumat verilmsi v bann imicinin
frmaladrlmas il bal maretinq faliyytinin
sas sullar imi ban relamn, mvcud v
ptensial
mtrilrl
nsiyyti,
hminin
ictimaiyytl laqlr dair, elc d maliyy
qurumlar, tlvi infrmasiya vasitlri, mtlif
ictimai tilatlar v bann faliyytin real v ya
ptensial tsir gstr bilc humt rqanlar
il susi tdbirlrin eirilmsini qeyd etm
mmndr.
Relam
rqabt
raitind
mt
v
idmtlrin bazarda irli ilmsi mqsdi il
tlvi infrmasiya vasitlrinin myi il
istehlaya tsiri nzrd tutur.

, ,

311

Ban idmtlrinin hyata eirilmsinin

stimulladrlmasnda relam mstsna hmiyyt
sb edir. Eyni zamanda rqabt raitind ban
idmtlrinin bazarda irli ilmsi il bal nun
maretinq faliyytinin yuarda qeyd ediln
mqsdlrin uyun laraq relamn balca
vziflri aadalardan ibartdir: mvcud v
ptensial mtrilrin nzrind bann clbedici
imicinin
frmaladrlmas;
bann
gstrdiyi
idmtlr, nlarn eyfiyyti v digr banlarn
idmtlri il mqayisd stnllri bard
mlumat verilmsi; ban idmtlri bazarnn seilmi seqmentlrin mqsdynl ild tsir
gstrilmsi.
Ban relamnn effetivliyi sn ntic il
myyn edilir mtrilrin, gstriln idmtlrin
saynn atmas v s.

312

..

86. Ban menecmenti

Ban biznesinin tilinin v iniafnn
sasn ban menecmenti til edir. Ban
menecmenti dedid bann tili v idar
lunmasnn daha rasinal sistemi haqqnda elm
nzrd tutulur.
Ban menecmenti anlaynda banlarn
faliyytinin btn arici v daili prblemlri
cmlmidir, nlarn hll edilmsi ban qarsnda
duran mqsd masimal mnft ld etmy
daha effetiv ild nail lmaa iman verir. Hm
istehsal, hm d ssial msllrin hlli bu
mqsd tabe edilmidir.
Bununla laqdar ban menecmentinin
aada
prinsiplrini
myyn
etm
mmndr:
masimal mnft ld edilmsi
mslsinin hlli yllarnn ilnib hazrlanmas;
qarya qyulmu mqsd minimal rclrl
atmann n effetiv vasitlrinin myyn
edilmsi;
bann daha smrli struturunun (bu
ban n, nun apitalnn hcmi, mtrilri,
ban faliyytinin ayr-ayr sahlrinin iniaf
priritetlri nzr alnmaqla) yaradlmas;
ban faliyyti tcrbsinin, nun
iniafnn
prqnzladrlmas
v
planladrlmasnn
bu
struturla
s
laqlndirilmsi; bann cari v perspetiv
faliyytin nzart v nun tnzimlnmsi;

, ,

313

insan amilinin nzr alnmas, tcrbli,

hazrlql, psili uyunlua mali mdalarn
seilmsi; hr bir mdaa frdi yanama;
iilrin mnvi v maddi chtdn
hvslndirilmsi;
perspetivli
mtssislrin
dstlnmsi v irli ilmsi; hr bir iinin z
itisasn artrmaa almas.
Menecment uzun v qsamddtli dvrlr
n
effetiv
ban
siyastinin
ilnib
hazrlanmasn nzr tutur. Bu, mvafiq illi v
rbl plan-prqnzlarda s lunur. Bu halda qti
planlardan
danmaq
lmaz,
ni
bann
faliyytin lu sayda gzlnilmz iqtisadi hadis
tsir edir. Ban iilri nlar qabaqcadan nzr
almaq iqtidarnda deyil. Lain, buna bamayaraq,
plan-prqnzlarn mqsdlri yalnz sas mslnin
hllin masimal mnftin ld edilmsin
ynlmlidir.

..

314

16.

87.
. 88.

. 89.


. 90.


.
91.

.
92.

, ,

315

87. Dnya valyuta sistemi v nun

taml
Valyuta sistemi ii sas elementin valyuta
meanizmi
v
valyuta
mnasibtlrinin
mcmusudur.
Valyuta
meanizmi
dedid
hquq
nrmalar v nlar milli v beynlalq sviyylrd
tmsil edn institutlar nzrd tutulur.
Valyuta
mnasibtlri
beynlalq
hesablamalar, redit v valyuta mliyyatlarn
hyata eirm mqsdi il hquqi v fizii
slrin, banlarn valyuta v pul bazarlarnda
qurduqlar gndli laqlri ehtiva edir.
Milli, reginal v dnya valyuta sistemlrini
frqlndirirlr.
Beynlalq valyuta mnasibtlri faliyyt
mbadilsi prsesind llr arasnda yaranr v
beynlalq valyuta, hesablama v redit-maliyy
mliyyatlarnn aparlmas prsesind llr
arasnda
yaranan
ictimai
mnasibtlr
mcmusudur.
Dnya
valyuta
sistemi
milli
valyuta
qanunvericiliyi v dvltlraras mnasibtlrl
tnzimlnn
valyuta
mnasibtlrinin
tili
frmas imi arici iqtisadi mnasibtlrin iniaf
nticsind frmalamdr. Dnya valyuta sisteminin susiyytlri v nun qurulmas prinsiplri
dnya tsrrfat struturundan asldr.
Aydndr i, nun struturu dyidic dnya
valyuta sistemi d taml etmi, demli, nun
sas elementlri d dyimi v tmillmidir:
dnya pullarnn funsinal frmalar;

316

..

valyutalarn nvertasiyas raiti;

valyuta paritetlri v valyuta urslar
reimlri;
valyuta tnzimlnmsinin sviyysi v
valyuta mhdudiyytlrinin drcsi;
beynlalq hesablamalarn vahid l
salnmas.
Qed etm lazmdr i, dnya valyuta
sisteminin iniaf bir ne nilli nc dnyann
sr iniaf etmi llrindi milli pul
sistemlrinin balca iniaf mrhllrini trar
edir. Bel i, daili iqtisadiyyatda pul sistemlri qzl
si standartndan qzl l v qzl deviza standartlarna, daha snra is az-redit tdavln
qdr taml ylu emidir.
Dnya sviyysind bel bir vziyyt bir
qdr snra v spesifi frmalarda mahid
edilmidir.
Birinci dnya (Paris) valyuta sistemi qzl
si standart sasnda yaradlm v snaye
bamndan iniaf etmi llrin 1867-ci ild
Prisd
eirilmi
nfransnda
imzalanm
dvltlraras sazil hquqi chtdn tsbit
edilmidir.
Bu
valyuta
sistemi
n
milli
valyutalarn qti myyn edilmi qzl tribi v
qti myyn edilmi valyuta urslar sciyyvi
lmudur. Valyuta urslar qzln, arici valyutann
bir vahidinin evivalentinin By Britaniya v ABn pul mrzlri arasnda gndrilmsinin dyri
hcmind qzl nqtlr rivsindi si
pariteti trafnda enib-qala bilrdi.
Qzl nqtlr rivsind valyuta ursu
tlb v tlif sasnda myyn edilirdi. Valyuta

, ,

317

ursu qiymtdndm nticsind qzl nqtlr

rivsindn nara dqda, qzln ldn
nara an balanrd v urs vvli yerin
qaydrd.
Qzl
standartnn
Birinci
Dnya
mharibsind mvcudluu valyuta sisteminin
sabitliyini
tmin
etml
yana
llrin
iqtisadiyyatnn sabit iniaf etmsinin sasn til
edirdi. XIX srin snlarnda S.V. Vittenin Rusiyada
hyata eirdiyi pul islahatnn balca rtlrindn
biri rublun qzl standartnn ttbiqi lmudur. Qzln
srbst tdavln icaz verilmsi yerli v arici
apital qzl hasilat sahsin clb etdi v 1913-c
ild Rusiyaya qzln istehsal v irac zr birinci
yer maa, qzl ehtiyatlarn ii dfdn
artrmaa
v
rublu
dnyann
n
sabit
valyutalarndan birin evirmy iman verdi.
Paris valyuta sistemi dvr n btvld
dnyada nisbi siyasi sabitli v llrin
inflyasiyann aa sviyysi il mayit lunan
srtli iqtisadi iniaf sciyyvi idi.
Birinci Dnya mharibsi v nun nticsi
laraq ba vermi valyuta bhran yeni valyuta
sisteminin yaradlmasna tan verdi.
1922-ci ild frmalam inci (Genuya)
valyuta
sistemi
qzl
deviza
standartna
saslanrd. Deviza qismind istniln frmada lan
arici valyuta edirdi. Ehtiyat valyuta statusu
rsmn he bir valyutaya verilms d, ngiltr
funt sterlinqi v AB dllar real laraq liderli
iddiasnda idi.
By Britaniyann mharibdn vvli qzl
standart brpa etm chdlri uursuzluqla

318

..

nticlndi: funt sterlinqin ursunun artrlmas

dm balans defisitinin artmas il nticlndi.
Eyni zamanda Fransann hrtlri dnya valyuta
bazarnda tamamil espnsinist arater mali
idi.
Nticd 1928-ci ild qbul edilmi qanuna
sasn, btn beynlalq dmlr valyutalarla
(funt v ya dllar) deyil, qzlla hyata eirilmli
idi. Hminin funt lind lan ehtiyatlarn qzla
nvertasiya edilmsi bard qrar qbul edildi.
Bel bir raitd 1931-ci ild By Britaniya funt
sterlinqin qzla nvertasiya edilmsini lv
etmy mcbur ldu. 30-cu illrin by
depressiyas fnunda hyata eirilmi bu tdbir
dnya valyuta bhrannn tzahr idi. sr
llr bu bhrandan ylunu z valyutalarnn
devalvasiya edilmsind grd.
nc
(Brettn-Vud)
dnya
valyuta
sistemi 1944-c ild Brettn-Vud hrind (AB)
eirilmi valyuta v maliyy msllri zr
nfransda llr arasnda balanm sazil
rsmildirildi.
Brettn-Vud sistemi bir sra prinsiplr
saslanrd:
qzl dnya valyuta sisteminin sas imi
tannd;
beynlalq hesablamalarda qzl tmsil
edn sas valyutalar rlunda AB dllar v funt
sterlinq etmy balad;
btn valyutalarn dllara, nun vasitsil
d bir-birlrin mnasibtd sabit paritetlri
myyn edilirdi;

, ,

319

valyuta urslarnn qti myyn edilmi

dllar pariteti trafnda enib-qalmasna 1%
hddind icaz verilirdi;
valyuta mhdudiyytlri sisteminin lvi
vzifsi v milli valyutalarn nvertasiyasnn
brpas elan lundu;
dnya valyuta sisteminin tnzimlnmsi
n Beynlalq Valyuta Fndu (BVF) v
Beynlalq Yenidnqurma v niaf Ban (BYB)
yaradld.
Beynlalq
Valyuta
Fndunun
sas
mqsdlri aadalardan ibart lmudur:
valyuta urslarnn, dni sazilrinin
sabitliyin yardm gstrilmsi v valyutalarn
rqabt devalvasiyasna yl verilmmsi;
cari mliyyatlar zr trfli dni
sisteminin yaradlmasna yardm gstrilmsi v
valyuta mhdudiyytlrinin aradan qaldrlmas;
dni disbalanslarnn nizamlanmas n
qsamddtli reditlrin verilmsi;
beynlalq valyuta prblemlrin dair
daimi mavir v mslhtlmlr sasnda
beynlalq mdalq yardmnn gstrilmsi.
Qrbi Avrpa dvltlri v Yapniyann
mharib
nticsind
tnzzl
uram
iqtisadiyyat
mhmlndic,
Brettn-Vud
sisteminin sasnda lan balca ziddiyyt (AB
dllarnn milli arateri v ndan beynlalq
dni vasitsi imi istifad etm chdi arasnda
ziddiyyt) nu tdricn zifldirdi. 1971-ci ild AB
dllarn rsmi urs zr qzla nvertasiya
edilmsin sn qydu. Sistemi ilas etm
mqsdil 1971-ci ilin deabrnda ursun enib-

320

..

qalma hdudlarnn genilndirilmsi bard razlq ld lundu. Lain artq bir ildn snra qeyd
ediln razlama lv edildi v Brettn-Vud
sistemin sn qyuldu.
Drdnc
(Yamaya)
dnya
valyuta
sistemi BVF itiras lan llrin 1976-c ilin
yanvar aynda inqstnda (Yamaya) imzaladqlar
sazil rsmildirildi. Sazid yeni valyuta-maliyy
sisteminin 1978-ci ilin aprel aynda BVF Saziin
maddlrin edilmi iinci dzlid tsbit edilmi
sas prinsiplri myyn edildi. Bu gn d z
qvvsini
itirmyn
hmin
prinsiplr
aadalardan ibartdir:
qzln rsmi qiymtinin lv edilmsi il
qzln demnetizasiyas qanunildirildi, lain
bununla bel, qzln real dyri nun fvqlad
dnya pulu v ehtiyat ativlr rlunun qrunub
salanlmasn tmin etdi;
qzl deviza standart frmal laraq valyuta
paritetlrinin sas elan edilmi SDR standart il
vz edils d, tcrbd dyr etalnuna, balca
dni v ehtiyat vasitsin evrilmdi;
qti myyn edilmi valyuta ursu
vzin llr 1973-c ildn etibarn rsmi
ild zn valyuta urslar reimin edi.
Lain, eyni zamanda nlar qti myyn edilmi v
ya zn valyuta ursunu sem iman qazand;
BVF-y valyuta urslarnn iniafna v
nlarn myyn edilmsi haqqnda razlamalara
ciddi nzart etm slahiyyti verildi.
Yamaya valyuta sisteminin prblemlri
zn
valyuta
urslarnn
mmml
lmamasnda zn tez bir zamanda biruz

, ,

321

verdi. Bundan lav, yaranm prblemlr 90-c

illrin maliyy v valyuta bhranlarn arladrd.
Bhran vziyytinin aradan qaldrlmas n
llrin hrtlrinin laqlndirilmsi zrurti
dnya iqtisadi birliyini valyuta mnasibtlri
sahsind
dvltlrin
siyastinin
uyunladrlmasnda BVF v BYB-in rlunu
yenidn qiymtlndirmy vadar edir. Eyni
zamanda beynlalq valyuta-maliyy institutlarnn
tnzimlyici faliyytinin smrliliyi mslsi
gndm gtirildi. Beynlalq valyuta-maliyy
institutlarnn
effetivliyi
dnya
valyuta
sistemindi bhran raitind eyli azalmdr.
Nticd sarsnt yaayan bir sra dvltlrin
humtlri valyuta tnzimlnmsi sisteminin
yenidn qurulmas il mul ldu.

322

..

88. Reginal valyuta sistemlri

Qrbi Avrpada hyata eirln iqtisadi
inteqrasiyann gediind bir sra Qrbi Avrpa
dvltlri 1979-cu ilin mart aynda reginal valyuta
sisteminin Avrpa Valyuta Sisteminin (AVS)
yaradlmasn elan etdi. Bu sistem milli valyutalar
daha da sabitldirm mqsdi il hmin valyuta
urslarnn dllara mnasibtd laqlndirilmi
zmsini nzrd tutur.
Lain, Avrpa Valyuta Sisteminin balca
susiyyti susi Avrpa hesablama vahidi lan
E meanizmidir. Bu meanizm alman maras
bada lmaqla Qrbi Avrpa llrinin 10
valyutasnn tpland znbil saslanr. Milli
valyutalarn E mpnentlrinin vtas
llrin iqtisadi ptensial il myyn edilir v
hr be ildn bir yenidn nzrdn eirilmlidir.
Znbil yenidn balarn btn ativlr v
passivlr yeni urs zr yenidn dyrlndirilir.
Snuncu ylama zaman E struturu aada
ild myyn edilmidir:
alman maras 30,1%;
fransz fran 19,0%;
funt sterlinq 13,0%;
italyan lirsi 12,0%;
hlland huldeni 9,4%;
Belia fran 7,6%;
ispan pesetas 5,3%;
digrlri 5,45%.
Qzln demnetizasiyasn hquqi chtdn
tsbit etmi Yamaya valyuta sistemindn frqli

, ,

323

laraq, AVS ittifaqa dail lan dvltlrin rsmi

qzl-dllar ehtiyatlarnn 20%-i birldirml,
qzldan E-nn qismn tminat imi istifad edir.
Avrpa llrinin valyuta inteqrasiyasnn
iniafnn nvbti mrhlsi iqtisadi v valyuta
ittifaqnn yaradlmas ldu, bu ittifaq aadalar
nzrd tuturdu:
ittifaqa dail lan llrin vahid pul
siyasti;

ittifaqn
vahid
mrzi
bannn
yaradlmas;
ittifaqn vahid valyutasnn ttbiqi.
eid mrhld hyata eirildi.
Birinci mrhld (1990-c ilin yanvarnda
balamdr) apitallarn ittifaq dailind hrtin
qyulmu btn valyuta mhdudiyytlri lv
edildi, inflyasiyann templri zifldi v ittifaq zv
lan dvltlrin bdc sirlri azaldld.
inci mrhld (1994-c ilin yanvarnda
balanmdr) Avrpa Valyuta nstitutu yaradld
(Franfurt-Mayn hrind) v vahid Avrpa
valyutasnn (avr) yaradlmasna hazrlq hyata
eirildi.
nc mrhld (1997-ci ilin yanvarnda
balamdr) Qrb parametrlrin uyun laraq
nvergensiyann zruri sviyysi ld edildi, vahid
valyuta ttbiq edildi v Avrpa Valyuta nstitutu
A zv lan llr arasnda valyuta siyastinin
laqlndirilmsin, Avrpa Mrzi Bannn
hazrlanmasna v vahid valyuta siyastinin ilnib
hazrlanmasna gr msul lan tilat yaradld.
1 yanvar 1999-cu il taridn etibarn ittifaq
reginal valyuta sisteminin yeni iniaf mrhlsin

324

..

qdm qydu, bu zaman ittifaqa zv lan dvltlr

arasnda nadsz hesablamalar yeni Avrpa
valyutas avr sasnda hyata eirilmy
balad. Avr ursunun dllara v ittifaqa dail
lmayan
llrin
valyutalarna
tirvasn
Avrpa Mrzi Ban hyata eirir.
Nad
hesablamalar
hyata eirm
mqsdil 1 yanvar 2002-ci il taridn etibarn
avr dvriyyy buralmdr.

89. Avrpa reginal valyuta sisteminin

niaf perspetivlri
Avrnun meydana glmsi Brettn-Vud
dnya valyuta sistemindn snra mumdnya
valyuta-maliyy sistemi tariind haql laraq iinci
mhm hadis adlandrla bilr.
bhsiz, hal-hazrda AB dllar dnyada z
aparc mvqeyini qruyub salamaqdadr. Dnya
valyuta bazarnda aparlan mliyyatlarn 80%-dn
u vvli imi dllar vasitsil hyata eirilir.
Bel i, BVF-nin mlumatna sasn, 1998-ci ilin
snlarnda dnyann rsmi valyuta ehtiyatlarnn
57%-i AB dllarnn payna drd. Hal-hazrda
bu ehtiyatlarn yalnz 30%-i avr il ifad lunmudur. Lain yan 10 ild avrnun dnya ehtiyat
valyutas imi dllar arada qyaca gzlnilir.
Avrnun dnya valyuta ehtiyatlarnn yarsna
mali lan Asiya dvltlrinin diqqtini clb etmsi
bu prsesd tyinedici hmiyyt sb edc.
arici ticart dvriyysi v brc amillri
nzr alnmaqla, Mrzi rqi Avrpa dvltlri,
Rusiya, MDB-nin bir sra llri, hminin
Fransadan asl lan Afria dvltlri d byetiv
laraq dllara meyl gstrir.
Lain, nzr almaq lazmdr i, beynlalq
maliyy
analitilrinin
mlumatna
sasn,
avuarlarn birdn-bir dllardan avrya rlmsi

, ,

325

(bu is tminn 600 mlrd dllar demdir) yan

be ild dllar ursunun avrya mnasibtd
sin surtd aa dmsin sbb la bilr (30
40% hcmind dyrlndirm gstricilri qeyd
edilir). AB valyutasnn bu cr msi dnya
maliyy sistemin, aparc dnya dvltlrinin irac
apitalna, cmldn avr znasna dail lan
llr ciddi zrb vura bilr.
Bel bir vziyytdn ilas lmaq mqsdi il,
milli valyutas dnya valyutalarndan narda qalan
Yapniya valyutadan (avr, dllar, iyena) ibart
vahid znbilin yaradlmas firini fal surtd
mdafi edir. Yapniya bel bir valyuta znbili
vasitsil digr dnya valyutalarnn urslarn
myynldirmyi tlif edir.
Yapniyann firinc, bu znbilin mvcudluu
dnya
valyuta
bazarnda
enib-qalmalar
minimum sviyyy endirmy iman verc.
Lain bu tlif dnya valyuta-maliyy bazarnn
aparc itiralarnn ifayt qdr tminli
reasiyasna sbb ldu.
ndii mrhld avr znasnda yegan
transmilli rqan Avrpa Mrzi Bandr. nun
vzifsi
vahid
pul-redit
siyastini
hyata
eirmdn v avr znasnda qiymt sabitliyini
qruyub salamaqdan ibartdir.
Avrpa Mrzi Bannn nqteyi-nzrinc,
gcl avr inflyasiyann, faiz drclrinin aa
sviyyd
lmas,
halinin
tplanm
pul
vsaitlrinin ys sviyyd lmas demdir.
Bundan lav, avrnun tl dvrnd
qiymtlrin sabitliyin riayt lunmas v iqtisadi
artmn ys templrinin qrunub salanlmas
(ild 3%-dn artq) balca rl ynayr.
Avrnun dllara mnasibtd ziflmsi
prblemi Avrpa Mrzi Bann qrutmur, ni
nun v avr llri mrzi banlarnn
speulyativ hcumlar df etm n ifayt
qdr valyuta ehtiyatlar mvcuddur (277 milyard
avr).

326

..

Bundan lav, Avrpa Mrzi Ban hli

avrnu yeni vasit imi beynlalq maliyy
bazarlarna fal surtd qbul etdirm niyytind
deyil. ni dllara mnasibtd ziflmi avr avr,
znasnn itiras lan llr mariqtisadi
planda htta srflidir, na gr i, hmin dvltlrin
AB-da irac mvqelrini hmiyytli drcd
mhmlndirir.
Glcd avr znasna dail lan llr,
bhsiz, z nnvi bazarlarna (hm Mrzi
rqi Avrpada, hm d Rusiyada) qaytmaq
zrurti il qarlaacaq.
V mhz Avrpa ttifaq llri Rusiyann n
mhm iqtisadi trfda lduundan, glcd z
valyutasn v btvld iqtisadiyyatn Avrpada
ba vern inteqrasiya prseslrin balamas
Rusiya n lduqca faydaldr.

, ,

327

90. Bazar iqtisadiyyatna eid

raitind
Rusiyann valyuta sistemi
Bazar
iqtisadiyyatna
eid
raitind
Rusiyann valyuta sistemi Yamaya valyuta
sisteminin strutur prinsiplri nzr alnmaqla
frmalar. 1992-ci ilin iyul aynda BVF-y dail
larn Rusiya Yamaya valyuta sisteminin
strutur prinsiplrini yerin yetirm hdliyini
gtrmdr.
Qeyd etm lazmdr i, SSR Brettn-Vud
nfransnda (1994-c il), BVF v BYB haqqnda
saziin ilnib hazrlanmasnda itira etmi, lain
n fnda, n d bana dail lmamdr.
Rusiyada sas milli valyuta 1993-c ild SSR
rublu vzin dvriyyy buralm rus rubludur.
1992-ci ilin iyul ayndan balayaraq Rusiyada
rublun AB dllarna mnasibtd rsmi ursu
ttbiq edilmidir, hmin urs Msva banlararas
valyuta birasnda myyn edilir.
1990-c illrin vvllrind Rusiyada valyuta
bazarnn struturu frmalamaa balad, hmin
strutur valyuta biralar v RF MB (ld valyuta
tnzimlnmsi v valyuta nzarti rqan imi)
bada lmaqla iisviyyli ban sistemi il tmsil
lunmudur.
arici valyuta v arici valyuta il ifad
lunmu, rezidentlr msus qiymtli azlarn
icbari rlmsi, idal v irac, gndrilmsi
qaydasnn myyn edilmsi msllrinin hlli,
yenidn maliyyldirm drcsini, slahiyytli
banlarn aq valyuta mvqeyi limitini dyiml

328

..

valyuta tnzimlnmsi zr tdbirlrin grlmsi,

Rusiyann sas valyuta biralarnda (Msva v
Sant-Peterburqda) valyuta mdaillrinin hyata
eirilmsi, n balcas is Rusiya mmersiya
banlarnn
faliyytinin
valyuta
lisenziyaladrlmas yalnz Rusiya Bannn slahiyytin dail lan msllrdir.
Daili valyuta lisenziyas alm banlar yalnz
MDB itiras lan dvltlrin slahiyytli
banlar, hminin SSR-nin sabiq arici banlar il
birbaa mbir mnasibtlri qura bilr.
Genilndirilmi valyuta lisenziyasna mali
lan banlar daili valyuta lisenziyas alm
banlarn hyata eirdiyi mliyyatlar apara bilr.
Lain nlar, bundan lav, lisenziyada gstrilmi
miqdar
dairsind
arici
banlarla
mbir
mnasibtlri qura bilr.
Ba valyuta lisenziyas banlara daha geni
slahiyytlr verir. Ba valyuta lisenziyasna mali
lan banlar lisenziyada gstrilmi btn nv
valyuta mliyyatlarn hyata eirm hququna
malidir. Bundan lav, qeyd ediln lisenziya
aricd bann filiallarn amaa v qeyri-rezident
redit tilatlarnn nizamnam apitalnn bir hisssini ld etmy iman verir.
Valyuta biralar Rusiya valyuta bazarnn
tilind mhm rl ynayr. gzar silsilnin
pislmsi v nyuntur dyimlri raitind
valyuta bazarnn tilind valyuta biralarnn
rlu susil nzr arpd.
1998-ci ilin avqust bhran nticsind MBVBin ii yenidn til edildi. Burada 6 tyabr 1998-ci
ildn etibarn ii hrrac sessiyas reimin eid

, ,

329

ba
verdi.
Arbitra
mliyyatlarn
hyata
eirmy iman vermyn yeni hrrac reimi
tnzimlyici rlunda edr Rusiya valyuta
bazarn hmiyytli drcd sabitldirdi.
Rusiya valyuta bazarnda pul anlarnn
hrti aadalar vasitsil hyata eirilir:
valyuta mliyyatlar;
mt v idmtlrin alq-satqsnn
valyuta-redit v hesablama tminat;
qiymtli azlarla aparlan mliyyatlar;
arici investisiyalar.
Milli valyuta sisteminin mhm susiyyti
nun milli pul vahidinin mbadil ursu reimidir.
Rusiyann bazar iqtisadiyyatna emsi
raitind rublun vahid zn valyuta ursu ttbiq
edildi. Lain, l iqtisadiyyatnn idaldan ciddi
asll rublun ursunun aa dmsin v Rusiya
bazarnn idal edilmi mallarla dldurulmas
prbleminin
sinlmsin
gtirib
ard.
Nticd irac azald, inflyasiya is gclndi.
Valyuta bazarnda vziyyti sabitldirm
mqsdi il dvlt z tnzimlyici rlunu
gclndirdi.
6 iyul 1995-ci ild Rusiya Ban v RF
Humti
valyuta
dhlizi,
yni
bira
v
banlararas valyuta bazarlarnda rublun cari
mbadil ursunun dyim hdlri reimini ttbiq
etdi. Dllara mnasibtd rublun valyuta ursunun
enib-qalmasnn qti myyn lunmu hdd qiymtlri Rusiya Ban trfindn valyuta bazarna
mdaillr vasitsil salanlrd.
Bu tdbir nticsind valyuta ursu uzun
mddt
rzind
nzrd
tutulduundan

330

..

hmiyytli
drcd
uzaqlamrd,
ayr-ayr
dvrlrd is htta dllarn ursunun rubla
mnasibtd aa dmsi mahid lunurdu.
1997-ci ilin tyabrnda Cnub-rqi Asiya
llrind ba vermi maliyy bhran Rusiyann
daili valyuta bazarna gcl tsir gstrmi sas
hadis ldu. Bhran nticsind eyli mbld
apitaln iniaf etmd lan bazarlara mali
llrdn iniaf etmi llrin dvlt azlarna
yerlmsi ba verdi. Rusiya humtinin qsamddtli dvlt istiqrazlarnda yerldirilmi arici
apitaln geriy an balad.
Vsaitlrin hmiyytli drcd arlmas
v arici valyutaya tlbatn artmas nticsind
valyuta bazarnda rublun qiymtdn dmsi
gzlnilmy balad. Rusiya Ban myyn
tdbirlr grs d, nlar ifayt etmdi v nticd
17 avqust 1998-ci il tarid dllara mnasibtd
rublun ursunu bir dllar n 6-9,5 rubl hddind
myynldirml siyasi valyuta dhlizindn
imtina etdi.
Dvlt
istiqrazlar
bazarnn
yenidn
frmalamas v qeyri-rezidentlrin vsaitlrinin
qaytarlmasna 30-gnl mratri elan edilmsi il
eyni zamanda hyata eirilmi bu tdbir
nticsind Rusiya valyuta bazarnn sabitliyi
pzuldu v rublun valyuta ursu hmiyytli drcd aa dd.
Rusiya
valyuta
bazarn
qismn
sabitldirm mqsdi il Rusiya Ban 1999-cu
ild rublun zn valyuta ursu reimin edi.
Hmin reim bu gn d qvvddir.

, ,

331

91. Valyuta bazarnn tili prinsiplri

v struturu
Valyuta bazar valyutalarn v arici valyuta
il ifad lunmu qiymtli azlarn tlb v tlif
sasnda alq-satqsnn cmldiyi v lnin pul
vahidin mnasibtd arici valyuta ursunun
myyn edildiyi rsmi maliyy mrzidir.
bhsiz, valyuta bazar digr bazar nvlri
(qiymtli azlar bazar, ut bazar, qsamddtli
reditlr bazar v s.) il yana mvcud lan
lnin maliyy bazarnn bir hisssidir. Lain digr
bazar nvlrindn frqli laraq, valyuta bazar
aada susiyytlr malidir:
nun dqiq crafi srhdlri ydur;
nun nret laraq yerldiyi yer ydur;
gec-gndz faliyyt gstrir;
burada qeyri-mhdud sayda itira
faliyyt gstr bilr;
ys lividli drcsin malidir.
Valyuta bazarnn sas itiralar banlar v digr
maliyy idarlri, brerlr v brer firmalar,
hminin digr itiralardr.
Birinci qrupa dail lan itiraslar (banlar
digr maliyy idarlri) hm z eyrlrin, hm d
mtrilrinin eyrin valyuta mliyyatlarn
hyata eirirlr.
tiralarn
iinci
qrupunu
itisasladrlm brer v diler tilatlar til
edir. nlar valyuta mliyyatlarn aparmaqla
yana infrmasiya v vasitili funsiyalarn da
yerin yetirirlr.

332

..

tiralarn nc qrupuna qeyri-ban

maliyy idarlri, valyuta mliyyatlarn sn
hyata eirmyn, banlarn, yni birinci qrupun
idmtindn istifad edn hquqi v fizii slr
daildir.
Valyuta bazar bu v ya digr drcd
birldirilmi sayl milli valyuta bazarlarndan
ibrtdir.
Valyuta
mliyyatlarnn
hcmindn,
araterindn v istifal ediln valyutalarn
miqdarndan asl laraq, dnya, reginal v milli
valyuta bazarlarn frqlndirirlr.
Dnya valyuta bazarlarnda dnya dm
dvriyysind geni istifad ediln valyutalarla
svdlmlr hyata eirilir.
Reginal valyuta bazarlarnda myyn
nvertasiya ediln valyutalarla mliyyatlar
aparlr.
Milli valyuta bazar myyn valyutalarla
mhdud hcmd svdlmlr aparlan v bir
lnin valyuta ehtiyaclarn dyn bazardr.
Valyuta bazar sas etibaril banlararas
bazardr. Banlararas arici valyuta bazar
institusinal strutur nqteyi-nzrindn ii sas
setra blnr:
bira setru;
qeyri-bira setru.
Valyuta bazarnn bira setrunda valyuta
il aparlan mliyyatlar valyuta biras vasitsil
hyata
eirilir.
Valyuta
biras
birann
nizamnmsi sasnda faliyyt gstrn qeyrimmersiya mssissidir. Valyuta birasnn
balca funsiyas arici valyutann alq-satqs v

, ,

333

valyuta ursunun myyn edilmsi vasitsil

mvqqti srbst lan pul v valyuta vasitlrini
sfrbr etmdn ibartdir.
Lain qeyd etm lazmdr i, he d btn
llr valyuta biralarna mali deyil, Almaniya,
Fransa v Yapniya imi dvltlrd is valyuta
biralarnn vzifsi valyutalarn sraq urslarn
tsbit etmdn ibartdir.
Qeyri-bira
valyuta
bazarnda
arici
valyutann alq-satqs zr svdlmlr valyuta
bazarndan yan eml bilavasit banlar
arasnda, hminin banlar v mtrilr arasnda
aparlr. Qeyri-bira valyuta bazarnn balca
stnly hesablamalarn valyuta birasnda aparlan ticart nisbtn daha ys srtl
aparlmasndadr.
Bira v qeyri-bira valyuta bazarlar
qarlql surtd faliyyt gstrr bir-birini
tamamlayr.
Valyuta bazarnda mzmunca mtlif lan
mliyyatlar
aparlr.
Banlararas
valyuta
bazarnda aparlan sas mliyyatlar assa
mliyyatlar (spt) v tcili mliyyatlardr
(frvard). Bu mliyyatlar bir-birindn yalnz
valyutaladrma tarii il frqlnir.
assa valyuta svdlmlrin (spt
tipli) valyutann drhal tdar il bal
mliyyatlar aiddir. Bununla bel, valyutaladrma
svdlm imzaland gndn etibarn n geci ii
i gn snra hyata eirilir.
i i gnndn artq istniln mddt
balanlan svdlmlr frvard mliyyatlar
adlanr. Frvard mqavilsi ban mqavilsidir, bu

334

..

mqavil
standartladrlmayb
v
nret
mliyyat imi rsmildiril bilr.
Valyuta bazarnda nnvi mliyyatlarla
yana, svdlmlrin nisbtn yeni nvlri
meydana
glmidir:
valyuta
fyuerslri
v
psinlar.
Valyuta fyuerslri z sahibin myyn
miqdarda valyutann razladrlm valyuta ursu
zr glcd nret mddtd tdar
etm hququ verr, bu vzifni na hval edir.
Yni fyuerslr frvard svdlmlrin zahirn
bnzyir, lain standartladrmann ys
sviyyd lmas v mqavil sahibinin qtiyyn
gstrilmmsi fyuers mliyyatlarnn susiyytini til edir.
psin mqavillrin ticarti hm biralarda,
hm d qeyri-bira bazarnda aparlr.
Valyuta psinlar z sahibin almaq (alc
psinu), satmaq (satc psinu) v ya alq-satq
(iiqat psin) hququ vers d, nun zrin he
bir hdli qymur.

, ,

335

92. Beynlalq hesablamalar balans

Beynlalq hesablamalarn balanslar
bir lnin digr llr mnasibtd pul tlblri
v hdlilrinin,
mdail
v dmlrinin
nisbtidir.
Bel
balanslarn
sas
nvlri
aadalardr: hesablama balans; beynlalq
brc balans; dm balans.
Hesablama
balans
dmlrin
mddtinin yetimsindn asl lmayaraq, bir
lnin digr llr mnasibtd myyn tari
n tlb v hdlilrinin nisbtidir. Bu cr tlif
v hdlilr mt v idmtlrin irac (idal),
brc v reditlrin verilmsi (alnmas) nticsind
meydana glir.
Myyn dvr v myyn tari n
nzrd
tutulan
hesablama
balanslarn
frqlndirirlr. Hesablama balansnn mvafiq
tqvim mddti n ativ maddlri bu lnin
arici dvltlr irli srdy yeni tlblrin
mblini v nun aricd hyata eirdiyi
investisiyalar gstrir. Passiv maddlr arici
dvltlrin reditlri v investisiyalar zr lnin
yenic yaranm hdlilrini s etdirir. Dvr
rzind hesablama balans yalnz bir lnin digr
dvltlr mnasibtd tlb v hdlilrinin
dinamiasn gstrir, lain bu balansa sasn
btvld lnin valyuta-maliyy vziyytini
aara armaq mmn deyil.
lnin beynlalq hesablama mvqeyini
qiymtlndirm n myyn tari (ilin vvli
v ya snuna) lan hesablama balans mhmdr.
Hesablama balans lnin aric lan btn tlb

336

..

v hdlilrinin (nlarn yaranma dvr v dm

mddtindn asl lmayaraq) nisbtini s etdirir.
nun ativ saldsu gstrir i, l aldndan
daha redit v investisiya tqdim etmidir v
bir reditr imi glcd valyuta glirlri ld
edcdir. Myyn tari lan hesablama
balansnn passiv saldsu nett-brclu imi lnin
mvqeyini arateriz etml nun arici
dvltlr glirlrl tmin edilmmi glc
dmlrinin hcmini gstrir.
Beynlalq brc balans iniaf etmi v
iniaf etmd lan dvltlrin statistiasnda
geni istifad lunur. Beynlalq brc balans
hesablama balansna yan lsa da, z maddlri
il ndan frqlnir v ayr-ayr llrd msusi
susiyytlr malidir. Msln, AB-da beynlalq investisiyalar balans ttbiq edilir.
dm balans beynlalq hesablamalarn
balansnda mrzi yer tutur. dm balans
dvltin arici iqtisadi laqlrinin miqyas, strutur
v araterinin miyyt v eyfiyyt bamndan
ifadsidir.
dm balans nret lnin myyn
dvr rzind aricd hyata eirdiyi dmlrin
mblinin v aricdn ald vsaitlrin nisbtidir.
dm balansnn aada nvlri mvcuddur:
myyn dvr (il, rb, ay) n v myyn tari
n. Myyn dvr n dm balans qeyd
ediln
zaman
siyind
hyata
eirilmi
dmlrin v dail lmu vsaitlrin nisbtidir v
lnin beynlalq iqtisadi mnasibtlrind ba
vermi dyiililri, iqtisadiyyatn vziyytini v
iniafn aar etmy iman verir. Myyn tari

, ,

337

n dm balans drc ediln statisti

gstricilr lind tsbit edilms d, myyn
tarid icra edilmli lan dmlrin v dail
lan pulun gndli nisbtlrinin dyimsini s
etdirir.
Valyuta glirlri dmlrdn artqdrsa,
dm balans ativdir, dmlr glirlrdn
lduqda is dm balans passivdir.

..

338

17.

93.

. 94.

.
95.
. 96.

. 97.

, ,

339

93. Qiymtli azlar bazarnn sas

anlaylar
Effetiv surtd faliyyt gstrn bazar
iqtisadiyyatnn mhm elementi qiymtli azlar
bazardr. Qiymtli azlar bazar maliyy bazarnn
bir elementidir.
Maliyy bazarnn ii hissy blndy
mlumdur:
- msusi apital bazar;
- brc apital bazar.
Brc apital bazar bazar iqtisadiyyat
raitind lnin redit-ban sistemi il tmsil
lunmudur.
Msusi apital bazar qiymtli azlar
bazarn, yni maliyy vsaitlrinin iqtisadiyyatn
mtlif setrlarna perativ rlmsini tmin
edn v investisiyalarn ativlmsin yardm
edn hisssini tcssm etdirir. Bellil, qiymtli
azlar bazarnn balca vzifsi uzunmddtli
iqtisadi iniafn imanlarn myyn edn
investisiyalar clb etmdn ibartdir. Bundan
lav, qiymtli azlar bazar dvlt bdc
siyastinin n mhm vasitlrindn biridir.
Bu bazarda faliyyt gstrn sas byet
qiymtli azdr.
Masir iqtisadi dbiyyatda bu anlayn lu
sayda trifi mvcuddur. Lain iqtisadlarn
sriyyti bel bir fiirddir i, qiymtli az
susi qaydada trtib edilmi, trflr arasnda
mla mnasibtlrini ifad edn, sahibinin hr
hans bir mlaa v ya nun pul evivalentin
hququnu tsdiq edn snddir.

340

..

Qiymtli azlarn aada tsnifatlar

mvcuddur:
adl (nlarn sahibi haqqnda mlumatlar
susi reyestr dail edilmidir) qiymtli azlar
v
tqdim
edn
msus
(siyyti
eynildirmdn
baqasna
veriln)
qiymtli
azlar;
mddtli (nret dm mddti lan)
qiymtli azlar v mddtsiz (nret dm
mddti lmayan) qiymtli azlar;
sndli (sahibi trtib edilmi sertifiat
sasnda myyn ediln) v sndsiz (sahibi
reyestrin aparlmas sistemindi qeyd sasnda
myyn ediln) qiymtli azlar;
federal humt trfindn buralan
dvlt qiymtli azlar, Federasiya subyetlri
trfindn buralan Federasiya subyetlrinin
qiymtli azlar, yerli haimiyyt rqanlar
trfindn buralan bldiyy qiymtli azlar,
mssis v tilatlar trfindn buralan rprativ qiymtli azlar.
Qiymtli azlarn buralmas prseduru
emissiya adlanr. Qiymtli azlar emissiya
(yerldirilmsi emissiya prspeti v buraln
tnzimlyici
rqanlar
trfindn
qeydiyyata
alnmasn
tlb
edn)
v
qeyri-emissiya
(yerldirilmsi emissiya prspeti tlb etmyn)
qiymtli azlarna blnr.
Emissiya bural haqqnda qrar qiymtli
azlarn dvlt qeydiyyat rqannda qeyd
alnm v qiymtli azla tsbit edilmi hquqlar
hcmini myyn etm n ifayt edn

, ,

341

mlumatlar s etdirn snd sasnda hyata

eirilir.
Qiymtli azlarn sas nvlri shmlr v
istiqraz vrqlridir. Lain bu bazara digr
maliyy vasitlri d aiddir.
Shm
sahibinin
shmdar
cmiyytin
apitalna vsait qyduunu tsdiq edn v buna
sasn shmdarlarn iclasnda sahibin ss hququ
v shmdar cmiyytin glirlrinin bir hisssini
(dividendlr lind) almaq hququ vern
emissiya qiymtli azlardr. Shmlr adi v
imtiyazl shmlr blnr. Adi shmlrdn frqli
laraq, imtiyazl shmlr shmdarlarn iclasnda z
sahibin ss hququ vermir, lain bu shmlr
sasnda nret dividend myyn edilir.
stiqraz
vrqsi
sahibinin
nzrd
tutulmu mddt v ya nminal dyr mddtin
emitentdn istiqraz vrqlri v hmin dyrin
nret faizini almaq hququnu tsbit edn
emissiya
qiymtli
azlardr,
yni
istiqraz
vrqlri brc mnasibtlrini ifad edn brc
hdliyidir.
Vesel brc mnasibtlrini myyn edn
qiymtli azdr. Vesel brc alann veseld
gstrilmi mbli dm bard he n il
rtlndirilmmi hdliyini s etdirir. Bununla
bel, vesel qanunvericilil myyn lunmu
nrmalara ciddi surtd riayt edilml az
lind trtib edilir.
Girv azlar (iptea qiymtli azlar)
brc
mnasibtlrini
s
etdirn
qiymtli
azlardr. Girv azlar mlan ipteaya

342

..

qyulmas il tmin edilmi pul hdlilrini almaq

hququnu tsdiq edir.
Trm qiymtl azlar sahibinin nc
s trfindn buralm qiymtli azlar
sertifiatda v qeyd ediln trm qiymtli
azlarn buralmas haqqnda qrarda gstrilmi
mddtd v rtlr sasnda almaq (satmaq)
hququnu tsdiq edn qiymtli azlardr.

, ,

343

94. Dvlt v bldiyy qiymtli

azlar
Dvlt v bldiyy qiymtli azlar
sahibinin emissiya rtlri il nzrd tutulmu
qaydada emitentdn pul vsaitlri almaq hququnu
tsdiqlyn istiqraz vrqlri v ya digr qiymtli
azlar lind buralr.
Dvlt qiymtli azlar dvlt brcunun bir
hisssini til edir. gr qeyd ediln qiymtli
azlar rublda denminasiya edilmidirs, nlar
daili brc hisssin aid edilir, gr valyutada
denminasiya edilmidirs, zaman arici brc
hisssin aid edilir.
Dvlt qiymtli azlar bazar il nvbd
dvlt qsamddtli istiqraz vrqlri (DQ),
federal brc istiqraz vrqlri (FB), dvlt mant
brcu istiqraz vrqlri (DB) v daili valyuta
brcu istiqrazlar (DVB) il tmsil lunur. Sn illr
rzind DQ ilin yerlm hcmin v iinci
drcli hrraclarn dvriyysin gr Rusiya qiymtli azlar bazarnn n iri seqmenti lmudur.
Daili
valyuta
brcu
istiqrazlar
(vebvalar) Maliyy Nazirliyi trfindn buralr
v
valyutada
denminasiya
edilmi
dvlt
brcunun vasitsi imi edir.
Federasiya subyetlrinin istiqrazlar
etibarllna gr federal mrz trfindn
buralm azlardan snra iinci yerddir.
nlarn glirliliyi is DQ-nin glirliliyindn artq
lmudur.
Bldiyy istiqrazlar bir sra dvltlrd
hmiyytli vergi imtiyazlar verildiyindn hmin
llrd iniaf etmidir. Bu nv istiqrazlarn
emitenti imi brc hdlilrini buramaq hququ
lan bldiyy edir.

344

..

Qeyd etm lazmdr i, tarin bldiyy

istiqrazlar he d btn llrd iniaf
etmmidir. Bu, bhsiz, hr v razilrin
bdclrin resurslarn clb edilmsi il bal
frmalam semlrl (ban reditlrinin alnmas
v ya bldiyy istiqrazlarnn buralmas ylu il)
laqdardr.

, ,

345

95. rprativ qiymtli azlar

Emissiya rprativ qiymtli azlar shm v
istiqrazlar lind buralr. niaf etmi Qrb
dvltlrind
rprativ
qiymtli
azlarn
emissiyas
hquqi
slr
trfindn
pul
vsaitlrinin clb edilmsinin n mhm mpnentidir. Bir sahnin mssislri trfindn
buralan rprativ qiymtli azlar digr
sahlrin mvqqti srbst lan apitallarn clb
edir, nticd apitaln manesiz an v daha
glirli sah layihlrind effetiv istifadsi n
rait yaranr.
Shmdar
cmiyyt
yaradlarn
nun
tsisilri
cmiyytin
nizamnam
apitalna
yatrlm vsaitlr prprsinal miqdarda shm
ld edirlr.
Shmlri ld etml investr shmdar
cmiyytin idar edilmsind ss hququ v
cmiyytin il rzind iinin nticlri zr dividend
almaq hququ qazanr.
Lain shmlrin urs dyrinin artmasndan
ld ediln mnftin qazanlmas iman da
maraqlandrr.
Qeyd etm lazmdr i, shmin qiymti
mssisnin investisiya cazibsini s etdirn
inteqrallam gstricidir. Bu zaman eyli sayda
amil nzr alnr: sahdi vziyyt, l
iqtisadiyyatnn vziyyti, mssisnin maliyyiqtisadi vziyyti, mssisnin mhsul bazarnda
vziyyt v nun iniaf prqnzu v s.
rprativ strutur trfindn lav maliyy
vsaitlrinin clb edilmsi hminin istiqrazlarn

346

..

yerldirilmsi vasitsi il mmndr. rprativ

istiqrazlar hm qsamddtli, hm d uzunmddtli
investisiya layihlrini hyata eirm mqsdil
emitent vsait clb etmy iman vern qiymtli
brc azlardr. stiqraz brcunun yerldirilmsi
mssis n ban ssudasn almaqdan daha
srfli v asan vsait clb etm sulu la bilr.
Mssislr vesellr d buraa bilr, lain
qiymtli azlarn bu nv emissiya arateri
damr v sasn qarlql hesablamalarn
aparlmas n istifad edilir. Vesellr ancaq
snd lind burala bilr.
rprativ qiymtli azlar bazar qarsnda
duran balca vzif istehsalat investisiyas n
ifayt qdr ehtiyatn sfrbr edilmsi zr
effetiv meanizmin yaradlmasndan ibartdir.
Bununla
laqdar,
il
nvbd
rprativ
istiqrazlar, cmldn milli valyutada denminasiya edilmi istiqrazlar bazarn iniaf etdirm,
istehsalata lav resurslar clb etm mqsdil
buralm Rusiya emitentlrinin shmlrinin lav
yerldirilmsin maraq yadan meanizmin
ilnib hazrlanmasdr.

, ,

347

96. Qiymtli azlar bazarnn tili

Qiymtli azlarn bural qiymtli azlar
bazarna nzart edn rqanlarn ciddi nzarti
altnda
hyata
eirilir.
Qiymtli
azlarn
dvriyysi, yni investrlar arasnda alq-satq,
cmldn investisiya institutlarnn vasitiliyi il,
bazar qiymtlri sasnda hyata eirilir. Buralm qiymtli azlar qiymtli azlar bazarna
dail lur v burada dvriyyy buralr.
lin v iinci qiymtli azlar bazar
mvcuddur.
lin bazarda yenidn buralm qiymtli
azlar satlr. Burada biradannar dvriyy
satlr. Bu bazarda qiymtli azlar bilavasit
alclar adtn iri susi redit-maliyy institutlar
(srta v investisiya irtlri, mtlif fndlar v
s.) v hali trfindn alnr.
inci bazarda hm vvllr, hm d lav
laraq buralm qiymtli azlar dvriyyd lur.
Qiymtli azlarn iinci bazarlarnn ii sas
tilati nv mvcuddur: dvlt trfindn
tnzimlnn, bira v mtil qeyri-bira
ticart sistemlri il tmsil lunmu mtil
qiymtli azlar bazar, hminin qeyri-mtil
(rtbii) qiymtli azlar bazar. inci bazarda
balca rlu rsmi fnd biras ynayr.

348

..

97. Fnd biras v nun faliyyti

Fnd biras - faliyyt sahsin yalnz
qiymtli azlarn nrmal dvriyysi n zruri
raitin tmin edilmsi, nlarn bazar qiymtlrinin
(qiymtli
azlara
lan
tlb
v
tlifin
brabrliyini s etdirn qiymtlr) myyn
edilmsi v nlar bard zruri mlumatn yaylmas, qiymtli azlar bazar itiralarnn ys
pearlq sviyysinin salanlmas dail lan
tilatdr.
Bira termini Brgge hrind tacirlrin
varl
Van
der
Burzenin
evinin
qarsnda
tpladqlar yerdn ml glmidir. Van der
Burzenin irsi gerbind pul issi tsvir
lunmudur. Hlland dilind pul issi burze imi
tlffz edilir. XVI srd Antverpend il fnd
biras meydana gldi, burada istiqraz vrqlri
dvriyyy buralmd. Daha snra Amsterdamda
shmlr n fnd biras meydana gldi. XVII
srd mal v fnd biralar bir-birindn ayrld.
Birann vzifsi qiymtli azlarn nrmal
sivil dvriyysi n raiti tmin etmdn
ibartdir.
Burada
dvriyyd
lan
qiymtli
azlarn bazar qiymtlri myyn edilir, nlarn
eyfiyyti, etibarll, lividliyi haqqnda hrtrfli
etibarl mlumat tmin edilir. Biraya dail lan
btn qiymtli azlar listinq (qiymtli azlarn
bira hrraclarna buralmas) prsedurundan
eir. Listinqin mqsdi bira hrraclarna yalnz
eyfiyytli
qiymtli
azlar
buramaqdan
ibartdir. Birada alq-satq prsesind frmalam
shm v istiqraz urslarnn qeydiyyat (tirva)

, ,

349

hyata
eirilir.
Qiymtli
azlarla
bal
svdlmlrin baland qiymt urs adlanr.
Rusiya Federasiyasnda fnd biras qapal
shmdar cmiyyti lind yaradlr v nun n
az zv lmaldr. Pear bazar itiralar
fnd birasnn zvlri la bilr, qiymtli azlarla
mliyyatlarn aparlmas nlarn sas vziflrin
daildir. Fnd birasnda mliyyatlar yalnz nun
itiralar hyata eiril bilr. Fnd biras
biraya zvl n zruri lan, investisiya
institutlarna irli srln minimum mcburi
tlblri, habel bira hrraclarnda zvlrin
nmayndlrin irli srln itisas tlblrini
myyn etm hququna malidir.
Mtil qiymtli azlar bazarlarnda
fnd indeslri trtib edilir. Fnd indeslri - rta
gstricilrl mqayisd shmlrin qiymtlrinin
dyimsinin
llm
sullardr.
ndeslr
hesablanarn bir irtlrin shmlri nzr
alnr, bununla bel, hm mumi indeslr, hm d
sah zr indeslr trtib edilir. Dnya fnd
biralar arasnda n mhurlar bira bazarnda
hesablananlardr Standard&Poors 5000, Dow
Jones indesi v Nyu-Yr fnd birasnn
indesidir. Qeyri-bira bazarnda hesablananlardan
is NASDAQ indesini gstrm lar. Rusiya bira
indeslrindn
Msva
Banlararas
Valyuta
Birasnn (MBVB) indesini, A&M indesini, qeyribira indeslrindn is Rusiya Ticart Sisteminin
(RTS) indesini qeyd etm lar.
Qiymtli azlarn alnmas haqqnda qrar
qbul edilmsi thlil sasnda hyata eirilir. Bu
thlilin mqsdi
qiymtli azlarn investisiya

350

..

eyfiyytlrini qiymtlndirmdn v nlarn

risl mqayis edilmsindn ibartdir. Thlilin
aada sullar ttbiq edilir: fundamental v tenii thlil, reytinq v fnd indeslrindn istifad
edilml
aparlan
thlil,
fnd
prtfelinin
frmalamas.

, ,

18.

98.

.
99.

.
100.

351

352

..

98. Qiymtli metallar bazarnn

tilinin
beynlalq prinsiplri
ld
redit-ban
sisteminin
effetiv
faliyyt gstrmsinin byetiv rti imi qiymtli
metallar bazarnn yaradlmas edir. illi
dnya pratias gstrir i, qiymtli metallar
bazarnn nrmal faliyyti n aada rtlr
ml edilmlidir:
mtlif qiymtli metal llrinin,
hminin bel metallardan hazrlanm si v
zrgrli mmulatlarnn srbst alq-satqs;
banlar, mtlif mssislr v fizii
slr d dail lmaqla ticart itiralarnn geni
dairsinin mvcudluu. Eyni zamanda dvlt d z
slahiyytli rqanlarnn simasnda qzl ticartinin
itiralarndan biri imi edir;
metala lan tlb v tlifdn asl laraq,
qzln qiymtinin srbst surtd frmalamas;
nyunturadan asl laraq, qzl
qiymtlrinin tirvalarn mntzm surtd
drc edc, bira lind v ya Lndn fisinqi
yaud Sri puluna anali digr sistem lind
mvafiq infrastruturun mvcudluu;
qzln srbst idal v irac ylu il daili
v beynlalq bazarlarn inteqrasiyas;
qzl nminasiyal dvlt, rprativ v
digr qiymtli azlarn srbst dvriyysi;
qzlla aparlan mliyyatlar hecirlm
mqsdi il fyuers psin v digr mqavillrin
istifad lunmas;

, ,

353

bazar itiralarnn faliyytinin dvlt

trfindn
lisenziyaladrlmas
v
metaln
eyfiyyti zrind dvlt prb vurma nzarti.
Bira ticart mliyyatlarnda vasiti rlunu
yerin yetirn tilat imi qiymtli azlar
bazarnn faliyytind mhm rl ynayr. Bira
satclar v alclar arasnda laq qurulmasna v
qzln bazar qiymtlrinin frmalamasna yardm
edir.
Biraya, birincisi, real (fizii) metal ticartini
til edn idar imi, iincisi, qzla dair fyuers v
psinlar
lind
mqavillrin
ticartinin
tilats imi yanamaq lar.
Birinci halda faliyytin sas nv imi
safladrlm
standart
llrin
alq-satqs
svdlmlrinin hyata eirilmsi n rait
yaradlmas edir. Bunun n myyn edilmi
qaydalar zr aq hrraclar til edilir.
inci halda ticart mqavillr, qzln
glcd alnb satlmasna dair qiymtli azlarla
hyata eirilir. Bu, rislrin srta lunmas,
glc qzl hasilatnn hecirlm n zruri
rait yaradr, hminin qzl hasilat snayesin
investisiya ynltm mqsdi il mmersiya
banlar v qeyri-bdc mnblrinin ehtiyatlarnn
clb edilmsi n lverili rait yaradr.

354

..

99. Rusiya qiymtli metallar bazarnn

tl mrhllri
niaf etmi mqavil ticarti iniaf etmi
real metal ticartin saslanr. Bu ticart digr
llrin
tcrbsi
nzr
alnmaqla
til
edilmlidir. Hmin llrd artq eyli mddtdir
i, fizii metal bazar mqavillr bazar il qarlql
surtd faliyyt gstrir. Rusiyada il qzl biras
1996-c ilin sentyabr aynda yaranmdr, lain bu,
real metal biras idi. Birann tsisilri arasnda
Rusiyann
qzl
hasil
edn
mssislri,
qzlataranlarn iri artellri, aparc mmersiya
banlar, razisind qzl arlan reginlarn
administrasiyalar var idi.
Qzl bazarnn tl prsesind qzlla
tmin lunmu qiymtli azlar bazarna da diqqt
art. Qzl hasilatna investisiyalar stimulladrmaq
mqsdi il Qiymtli metallar v qiymtli dalar
haqqnda Federal Qanuna sasn qiymtli
metallar tlsind nminasiya edilmi dvlt
qiymtli azlarn buralmasna icaz verildi.
Hl 1993-c ilin sentyabrnda yerli dvlt
qiymtli azlar bazarnda yeni maliyy vasitsi
qzl sertifiat meydana gldi. Bu sertifiat bir il
mddtin buralr v hm rezidentlr, hm d
qeyri-rezidentlr, fizii v hquqi slr trfindn
ld edil bilrdi. Qiymtli azn nminal 999
prblu 10 q qzla brabr idi. Hr rb sertifiat
zr faiz dnilirdi, bu faiz aylq LBR drcsi,
yni Lndn banlarnn birinci drcli brc
alanlara tqdim etdiyi qsamddtli redit drcsi,
stgl 3% imi hesablanrd. Faiz dmlri v

, ,

355

qiymtli azn dni mbli myyn edilrn

nminaln dyri Lndn birasnda qzln
qiymtin brabr tutulurdu.
Lain qzl sertifiatlarn emissiyas qarya
qyulmu mqsdlri drultmad: inflyasiyann
srtinin azalmasna tsir gstrm v qzlla
tmin edilmi qiymtli azlarn iinci bazarnn
faliyytinin stimulladrlmas.
Birincisi, sertifiat lduqca ys nminala
mali idi. Bir sra banlar trfindn hyata
eiriln paralama chdlri artq dvlt qiymtli
azlar lmayan v vergi qymada gzt hququ
vermyn msusi istiqrazlarn buralmasn tlb
edirdi.
incisi,
banlararas
bazarda
qzlla
mntzm laraq aparlan svdlmlrin v
sertifiatlarn
girv
qyulmas
prsedurunu
tnzimlyn nrmativ atlarn lmamas raitind
bu qiymtli azlar livid ativlr hesab luna
bilmzdi.
ncs,
sertifiatlarla
aparlan
mliyyatlarn
hecirlm zaman da myyn
prblemlr yaranrd, ni hmin dvrd qzl n
mddtli vasitlr dvriyyy buralmamd. n
nhayt, qvvd lan qiymtqyma qaydas
Rusiya investrlarna yad lan, beynlalq maliyy
bazarlarnn nyunturasn bilmyi tlb edn v
by glir vd etmyn anlaylara (LBR
drcsi, qzln Lndn qiymti) saslanrd.
Qiymtli metallar bazar anlay il df
1993-c ild, Rusiya Prezidentinin Frman il
iqtisadiyyatda ilnmy balad.

356

..

Humt qiymtli metallarla svdlmlrin

aparlmasn qanunverici ild tsdiq etdi. Qzlla
v gml aparlan svdlmlr aada
frmalarda hyata eiril bilrdi:
stanlart v myyn ll llr;
mineral v tribind qzl v gm lan
iinci ammal;
tribind qzl v gm lan, zrgrli v
digr
mit
mmulatlarna
aid
lmayan
mmulatlar;
tribind qzl v gm lan
mmulatlarn hazrlanmas n istifad lunan,
tribind qzl v gm lan yarmfabriatlar;
sinin tribind lan qiymtli metallar.
Platin v platin qrupu metallar il aparlan
svdlmlrin tnzimlnmsi susi laraq
hyata eirilmlidir (Platin silrl aparlan
svdlmlr istisna edilml).
Svdlmlrin eirilmsi meanizmi l
lind lan qiymtli metallarn dvriyysi
sistemind sas subyetin ayrlmasn nzrd
tuturdu:
1) yeralt srvtlrin istifadilri;
2) Rusiya Qiymtli Metallar mitsi v RF
Mrzi Ban simasnda dvlt;
3) mmersiya banlar.
Rusiya Qiymtli Metallar mitsin, RF
Mrzi Banna v slahiyytli mmersiya
banlarna yeralt srvtlrin istifadilrindn
l almaq hququ verildi. Bununla bel, Rusiya
Qiymtli Metallar mitsin znmsus dvlt
sifarii rivsind humt trfindn myyn
ediln hcmd l almaq mstsna hququ

, ,

357

verildi. Qzln yerd qalan hcmi mmersiya

banlar sistemi trfindn satn alnmal idi.
Banlar z hesabna, hminin mtrilrin
taprna sasn bir-biri il, RF MB, snaye
istehsallar v investrlarla l lind lan
qzl v gm svdlmlri aparmaq iman
qazand.

358

..

100. Rusiya qiymtli metallar bazarnn

faliyytinin susiyytlri
Qzl bazar mvafiq ticart tenlgiyasnn
mvcudluunu tlb edir. Burada metal hesablar
mhm rl ynayr, nlar qzl v digr metallarn
hrti il bal btn mliyyatlar miyyt v
pul qiymti bamndan nzr almaa iman verir.
Lain eyni zamanda metal saland yeri tr
etmir v ya ticart dvriyysind itira edn
miqdar il mqayisd az miqdarda bir zindn
digr ziny rlr.
Rusiyada
metal
hesablarn
istifadnin
tamlnn z susiyytlri lmudur. niaf
etmi llrd bu cr hesablar qiymtli metallarn
dvriyysin mnasibtd asl rl ynayr v artq
frmalam qaydan tsbit edir, lain Rusiyada
metal hesablarn meydana glmsi v ban tcrbsind istifad lunmas hl mmml qzl
bazarnn
frmalamad
dvrd
hyata
eirilmy balamd. Bu, ilin mrhld metal
hesablara
qzlla
dlay
ylla
bal
lan
znmsus maliyy vasitsi statusunu verdi.
Metal hesablar qzln ban ehtiyatlarnn
lividliyinin artrlmasna v nlarn mnft
qazanmaq mqsdi il dvriyyy clb edilmsin
ynlmi vasitlrdn biri imi istifad edilirdi. Eyni
zamanda banlar qzln iitrfli tirvalarn
tqdim edirdi. Mtri n hesab alarn
metaln myyn miqdar susi salama reimin
eirilirdi; yni hesab sahibi il imzalanm
mqavily sasn, qzl bann metal hesabndan
mtrinin anali hesabna rlrd. Bu

, ,

359

zaman mliyyat btnll rubl hesablar zr

mliyyatlarla rsmildirilirdi.
Hal-hazrda
RF
MB
trfindn
ilnib
hazrlanm metal hesablarn Rusiya raitin
uyun laraq istifadsi metdias ttbiq edilir. Bu
metdia banla mtri arasnda metal hesabn
almas haqqnda mqavilnin imzalanmasn
nzrd tutur. mliyyatn hyata eirilmsi n
ii nv hesab alr:
msul salama hesablar;
sahibi gstrilmyn hesablar.
Msul salama hesablar bana msul
salama n verilmi qiymtli metallarn utu
n nzrd tutulmudur. Bel hesablar istifad
lunarn ban trfindn qbul edilmi llrin
frdi susiyytlri qeyd edilir: prb, l, i,
istehsal, seriya nmrsi v s.
Msul salama hesabna dail edilmi qzl v
ya digr metallar nlarla hr hans bir mliyyat
hyata eirm n ban trfindn istifad
edil bilmz. Bel hesab alarn hesab zr
aparlan mliyyatlarn siyahs, metaln hesaba
dail edilmsi v hesabdan silinmsi rtlri,
hminin metaln salanmasna gr mafatn
mbli mtri il ban arasnda balanan
mqavild qabaqcadan rtldirilir.
Sahibi
gstrilmyn
hesablar
tyinatndan asl laraq, bir ne nv blnr:
- mddtli hesablar: bu hesablara myyn
mddt edidn snra sahiblri trfindn geri
alna biln qiymtli metallar dail edilir;

360

..

- tlbli hesablar: bu hesaba qbul edilmi

metal mtri trfindn istniln vat geri
gtrl bilr;
- metal lind alnm v ya verilmi
reditlrin utu n ayr-ayr hesablar;
- banlararas mbir metal hesablar:
mtlif banlarn mtrilri arasnda hyata
eiriln qzl, gm v platin svdlmlri bu
hesablardan eir.
Metal hesabn ttbiqi il laqdar faizlrin,
misyn ymlarnn v digr mafatlarn
verilmsi rublla hyata eirilir. Eyni zamanda
faizlrin
qiymtli
metallarla
dnilmsi
d
mmndr, gr hesab sahibi v ban arasnda
balanm mqavild bu hal nzrd tutulubsa.
Qzlla mliyyat aparmaq n mmersiya
banlar Rusiya Banndan icaz almaldr. 1993-c
ild 100-dn artq ban bel icazlr mali idi,
lain ii hcmd mliyyatlar yalnz 15 ban
trfindn aparlrd. Bu nunla izah lunur i, RF
MB-nin icazsi aparlan mliyyatlar siyahsn
mhdudladrrd: fizii slrl qzl ticarti aparmaq qadaan edilirdi; metal hesablar amaa icaz
verilmirdi, nlarn lmamas effetiv banlararas
ticarti qeyri-mmn edir; mmersiya banlar
arici banlardan redit almaq n qzldan girv
imi istifad ed bilmzdi.
1995-ci ilin snlarnda qzlla mliyyatlarn
aparlmas mqsdi il RF Humti mmersiya
banlarnn
imanlarn
eyli
genilndirm
qrarna gldi.
Yeni raitd Rusiya Ban vvllr verilmi
icazlri yeni lisenziya il vz etmy balad. Bu

, ,

361

lisenziya artq qzlla geni hatli mliyyatlarn

aparlmasn nzrd tuturdu.
Ban mliyyatlar standart v myyn
ll llrl, yerli v arici silrl aparla
bilr. Qiymtli metallardan hazrlanm digr
mmulatlar ban mliyyatlarnn predmeti sayla
bilmz. Bel mmulatlara, msln, zrgrli
mmulatlar, mftil, lent, yarmfabriatlar v istehsal tyinatl yalar aiddir.
Standart llr myyn edilmi daili v
ya beynlalq standartlara cavab vern, by
ili iri llr aiddir; myyn ll llr
Rusiyann safladrma mssislri trfindn
hazrlanm v nian vurulmu (sah standartlarna
uyun laraq) qiymtli metallar aiddir, nlarn
isi 1 q v daha az til edir, tribind
lnin liqatur tlsinin 99,99%-dn az lmayan
alis imyvi sas metal mvcuddur. isi v
prbu standart llrdn az lan ii llr d
myyn ll llr aiddir. Qzl bazarn
genilndirm v halini alclar qismind ticart
clb etm mqsdi il isi 100 qramdan 500
qramad lan myyn ll qzl llrin
hazrlanmas bard qrar qbul edildi.
mmersiya banlarna sas qiymtli metal
satclar imi yeralt srvtlrin istifadilri, yni
qiymtli metallar bilavasit hasil edn mssislr
edirdi. llri almaq n mmersiya
banlar metalaranlarla mqavil balayrdlar.
mmersiya banlar llri investrlara v
snaye mssislrin satrd. nlar da banlarla
missiya mqavillri v ya taprq mqavillri
balaya bilrdi. missiya mqavilsin sasn,

362

..

ban qzln alnmasn, yaud satlmasn z

adndan, lain mtrisinin hesabna hyata eirir.
Taprq mqavilsin sasn, ban z mtrisi
n myyn hquqi tdbirlr grr. Msln,
mtrinin adndan qzln alq-satqs il bal
svdlmni
rsmildirir
v
ya
qiymtli
metallarla bal lan digr taprqlar yerin yetirir.
Bel
mqavily
sasn,
bilavasit
ban
mtrisinin hquq v vziflri meydana glir.
Rusiya
Ban
l
ticartinin
fal
itirasdr.
Banlararas
qiymtli
metallar
bazarn til etm mqsdi il Rusiya Ban hr
gn l lind lan safladrlm qzl, gm,
platin v palladinin alq-satq tirvalarn
myyn edir. l lind lan safladrlm
qzl, gm, platin v palladinin Rusiya Ban
trfindn
alnmasnn
v
ya
satlmasnn
tirvalar hmin tirvalar myyn edildiyi
gn Msva vat il saat 14.00-dan 17.00-d
qvvddir.
Qiymtli metallarn Rusiya Ban trfindn
myyn edilmi tirvalar Vestni Bana
Rssii drgisind drc edilir, hminin infrmasiya
agentlilrinin anallar il yaylr.
Rusiya Ban trfindn qiymtli metallarn
alnmas tirvalar hesab dvrnd Lndn nad
metal bazarnda qvvd lan qzl n spt
mnfi 5,5% v gm, platin, palladi n mnfi
9% til edn qzl, gm, platin, palladi
fisinqlrinin qiymti imi hesablanr v cari urs
zr rublla ifad lunur.
Rusiya Ban trfindn qiymtli metallarn
sat tirvalar hesab dvrnd Lndn nad

, ,

363

metal bazarnda qzl, gm, platin, palladi n

spt stgl 0,5% fisinqlrinin hesablanmas
zaman qvvd lan qiymtlr imi hesablanr v
rsmi urs zr rublla ifad lunur.
RF MB-nin qeyd ediln tirvalar qeyd
ediln qiymtli metallar almaq v ya satmaq
hdliyi lmadan myyn edilir.

..

364

, ,

365

1.Abramva M.A., Alesandrva L.S. Finans,

denecneb-rahenie i redit: Ueb. Psbie. M.:
nstitut mecduna-rdnq prava i gnmii, 1996.
2. Anesn S.A. snv funinirvani rna
enn bumaq. M.: ntur, 1998.
3. Antnv N.Q., Pessel M.A. Denecne brahenie,
re-dit i bani: Uebni. M.: Finstatinfrm, 1995.
4. Bani i banvsie peraii: Uebni / Pd red.
E.F. Cuva. M: T. Bani i birci, 1997.
5. Banvsa sistema Rssii. Nastlna niqa
banira.
V 3 T. M.: ncinirinqv-nsaltilqva
mpani DeA, 1995.
6. Banvse del: Uebni / Pd red.
.A.Lavruina. M.: Finans i statistia, 2001.
7. Banvse del: Uebni / Pd red.
V..lesniva i L.P.rlivey. M.: Finans i
statistia, 2001.
8. Buvald B. Tenia banvsq dela / Per. s
nem. -M.: zdanie t-va Mir, 1914.
9.
Batrava
L.Q.
Gnmiesiy
analiz
detelnsti mmeresq bana. M.: Lqs,
1999.
10. Dlan G. Dc., gmpbell .D., gmpbell R. Dc.
Denqi, banvse del i denecn-reditna plitia /
Per. s anql. / Pd b,. red. V.V.Luaevia, M.B.reva.
M. L, 1991.
11. Efimva L.Q. Banvse prav: Uebnpratiese psbie. M.: Be, 1994.
12. Marva .M., Saarva L.S., Sidrv V.P.
mmeres-ie bani i i peraii: Ueb. psbie.
M.:NT. Bani i birci, 1995.
13. Matu C. Finansve sistem Franii i druqi
stran. M.: Finstatinfrm, 1994.
14. bha teri deneq i redita: Uebni / Pd
red.
E.F.Cuva (izdanie vtre, pererabtanne
i dllnenne). -M.: NT. Bani i birci, 1998.

366

..

15. Pnv V.P., Msvina L.A. Strutura i

funii entraln banv. Zarubecny pt: Ueb.
psbie. M.: nfra-M, 1996.
16. Rid G., tter R., Qill 5., Smit R. mmeresie
ban-i/Per. s anql. / Pd red. V.M. Ussina. M.: SP
sm-plis, 1991.
17. Semenva T.Q., Semenv L.V. Denecne
refrm Rssii v XIX v. - SPb. Marafn, 1992.
18. Slvar banvsi terminv. M.: Aalis.
1997.
19. Titva N.E., caev .P. Denqi, redit, bani:
Ueb. psbie. M.: Qumanitarny izdatelsiy entr
VLADS, 2003.
20. Finans. Denecne brahenie. redit: Uebni
dl vuzv / Pd red. prf. L.A.Drbziny. M.: NT.
Finans, 1997.
21. Finans, denecne brahenie i redit: Uebni/
Pd red. V..Senaqva, A..Aripva. M.: Prspet,
1999.
22. entralne bani i banvsie sistem
zarubecn stran: sbrni statey. 4.1. M.: entr
pdqtvi persna-la B RF, 1995.
23. irinsa E.B. peraii mmeresi banv:
rs-siysiy i zarubecny pt. 2-e izd., pererabtanne
i dplnenne. M.: Finans i statistia, 1995.
24. Gndilpedi banvsq dela / Pd red.
A.S.Zal-upina.-SPb, 1904.

, ,

367

MNDRCAT
1.
Bazar
iqtisadiyyatnda
pulun
rlu.
1. Pulun mnyi v mahiyyti..

2. Pulun nvlri..
3.
Dyr
ls
imi
pulun
funsiyas.
4.
Pul
tdavl
vasitsi
funsiyasnda....
5. Pulun dm vasitsi funsiyasn yerin
yetirmsinin
mzmunu,
tyinat
v
susiyytlri...
6. Ym vasitsi funsiyas..
..
7.
Pul
beynlalq
iqtisadi
dvriyy
sahsind...
2.
Pulun
tsrrfat
dvriyysin
buralmas.
8. Masir pul emissiyasnn redit araterli
lmas.
9.Nadsz
pulun
emissiyas.
Ban
multipliatrunun
mahiyyti
v
meanizmi....
10.
Nad
pul
emissiyas..
3.
Pul
tdavl..
11.
Pul
dvriyysi
v
pul
tdavl
anlaylar..
12.
Nadsz
pul
dvriyysi
anlay...
13.
Nadsz
hesablamalar
sistemi.
14. Nad pul dvriyysi anlay..

3
4
6
10
12
13
14
15
17
18
19
21
23
24
26
27
31

368

..

..
15.
Rusiyada
pul
islahatlar
4.
Pul
dvriyysi
qanunlar..
16.
Pul
dvriyysi
qanunlarnn
arateristias....
17. Pul tlsi.
18.
Pul
dvriyysinin
srti..
19.nflyasiyann tzahr etmsinin mahiyyti
v frmalar.
.
20.Rusiyada inflyasiyann tzahr etmsinin
sbb
v
susiyytlri

5.
Pul
sistemlri
21. Pul sistemlrinin tiplri..
..
22.Qzl mnmetallizmin saslanan pul sistemlrinin
nvlri
v
struturu...

33
36
37
39
41
43
47
49
50
52

, ,

23. Snaye bamndan iniaf etmi

llrin
pul
sistemi
..
24.
nzibati-amirli
iqtisadiyyatnn
pul
sistemi..
25. Rusiya Federasiyasnda pul sisteminin
vziyyti
v
iniaf
perspetivlri....
6. Suda apitallar bazar: funsiyalar,
strutur
v
instrumentari
..
26.Ssuda apitallar bazarnn mahiyyti v
taml
..
27.
Ssuda
apitallar
bazarnn
struturu
28.
Ssuda
apitallar
bazarnn
funsiyalar
29. Ssuda apitallar bazarnn iniaf
susiyytlri.
.
30.Rusiyada ssuda apitallar bazarnn
frmalamas.
.
7.
Masir
redit
sistemi..
31.
Qrb
llri
redit
sisteminin
struturu...
32.
reditin
mahiyyti
v
funsiyalar..
33.
reditlm

369

56
60
62
64

65
67
69
70
73
75
76
78
79

370

..

prinsiplri
34.reditin
frmalar..
35.
redit
meanizmi
v
redit
sistemi
36. redit bazarnda qiymt v qeyri-qiymt
rqabti
prblemi..

37. redit-maliyy institutlarnn dvlt

trfindn
tnzimlnmsi..
..
38.Rusiyada redit sisteminin frmalamas
prblemlri.
..
8. Ban iinin tarii: yaranma v
iniaf
39.Ban iinin yaranmasnn v iniafnn
mumdnyatarii

40. nqilabdan vvl Rusiyada ban iinin

yaranmas
v
iniaf...
41.
Banlarn
faliyytinin
svet
dvr

81
83
85

87
92
95
96
99
105

, ,

371

372

..

42. Rusiyada ban islahat v masir ban

sisteminin
tl.
..
9.
Ban
sistemi..
.
43. Ban sistemi haqqnda anlay,
nun
elementlri
v
susiyytlri
44. Snaye bamndan iniaf etmi llrin
ban
sistemlrinin
qurulu
susiyytlri
45.1998-ci ilin ban bhran v Rusiya ban
sisteminin
yenidn
qurulmas
msllri..
46. Rusiya ban sisteminin dnya ban sistemin inteqrasiyas prblemlri..
..
47.
Rusiya
banlar
aricd..
10.Mrzi
banlar
v
nlarn
faliyytinin
saslar..
48. Mrzi Ban institutunun yaranma
tarii
49. Rusiyada Dvlt Bannn tl
tarii..
50. Mrzi Bann tili frmas
v
funsiyalar
51.
Mrzi
bann
passiv
mliyyatlar.
52.
Mrzi
bann
ativ
mliyyatlar.
53.
Mrzi
bann
pul-redit
siyasti.
54. Ban idariliyinin Bazel prinsiplri v RF
MB-ninfaliyyti..

10
9
11
4
11
5
11
9
12
6
13
0
13
6
13
8
13
9
14
2
14
4
14
7
14
8
14
9
15

, ,

373

11. mmersiya banlar v nlarn

faliyyti..
55.
mmersiya
bannn
funsiyalar.
56. mmersiya bannn tilati
struturu..
57.
mmersiya
bannn
idaretm
struturu..
58.
mmersiya
bannn
passiv
mliyyatlar..
59.mmersiya banlarnn Rusiya Bannda
depzit qyulan icbari ehtiyatlarnn
frmalama
qaydas
60.
mmersiya
bannn
ativ
mliyyatlar.
61.mmersiya bannda reditlmnin tili...
62.
redit
mqavilsi.
63.
ptea
reditlmsinin
susiyytlri...
64. mmersiya bannn qeyri-nnvi
mliyyatlar

2
15
7
15
8
16
0
16
1
16
2
16
9
17
1
17
4
17
8
18
1

18
4
65.
mmersiya
bannn
lividliyi 19
prblemi..
0
66.
Ban
faliyytind
risin
idar 19
lunmas..
3
12. tisasladrlm banlar v nlarn
mliyyatlarnn
19
susiyytlri..
5
67. redit-ban sistemi struturunda
itisasladrlm
19
banlar
6

374

..

68.
mant
banlar
v
nlarn
mliyyatlar.
69. Rusiya mant Ban v nun
mliyyatlar.
70. nvestisiya banlar: nlarn funsiyalar
v
mliyyatlarnn
susiyytlri..
71.
ptea
banlar
v
nlarn
mliyyatlar..
13.
tisasladrlm
qeyri-ban
institutlar...
72. tisasladrlm qeyri-ban institutlarnn
redit-ban
sistemindi
yeri
v
rlu...
73. Srta irtlri.
..
74.
Qeyri-dvlt
pensiya
fndlar.
75. nvestisiya irtlri.
.
76. Ssuda-mant asssiasiyalar.
..
77.
Maliyy
irtlri.
.
78.
redit
ittifaqlar.
79.
eyriyy
fndlar.
14.
Ban
faliyytinin
hquqi
aspetlri
80.Ban hququ anlay v nun yaranma
sbblri..

19
7
20
0
20
3
20
7
20
9
21
0
21
2
21
5
21
7
21
9
22
1
22
2
22
3
22
4
22
5

81.Rusiya Federasiyas Mrzi Bannn

hquqi vziyyti, tabeliyi, idaretm rqanlar 22

, ,

375

v struturu..
82.mmersiya banlar v qeyri-ban redit
tilatlarnn
hquqi
vziyyti..
83.Banla mtrilrin qarlql
mnasibtlrinin
hquqi
tminat..
84.Ban sirri..

8
23
2

23
4
23
8
15.Ban
maretinqi
v
ban 24
menecmenti..
1
85.Ban maretinqi.. 24
2
86.Ban
24
menecmenti
7
16.Dnya valyuta-maliyy sistemi v
valyuta
24
bazar.. 9
87.
Dnya
valyuta
sistemi
v
nun 25
taml
0
88.
Reginal
valyuta 25
sistemlri
6
89. Avrpa reginal valyuta sisteminin
iniaf
25
perspetivlri..
8
90. Bazar iqtisadiyyatna eid raitind
Rusiyann
valyuta 26
sistemi.
0
91. Valyuta bazarnn tili prinsiplri v 26
struturu.
4
92.
Beynlalq
hesablamalar 26
balans
7
17.
Qiymtli
azlar 26
bazar..
9
93.
Qiymtli
azlar
bazarnn
sas 27
anlaylar.
0

376

..

94.
Dvlt
v
bldiyy
qiymtli
azlar..
95.rprativ
qiymtli
azlar.
96.
Qiymtli
azlar
bazarnn
tili.
97.
Fnd
biras
v
nun
faliyyti.
98. Qiymtli metallar bazarnn tilinin
beynlalq
prinsiplri.
99. Rusiya qiymtli metallar bazarnn
tl
mrhllri..
100. Rusiya qiymtli metallar bazarnn
faliyytinin
susiyytlri
dbiyyat

Mndricat

27
3
27
4
27
6
27
7
28
0
28
2
28
5
29
0
29
3

, ,

377

Sviridv ..
DENQ, REDT, BAN
100 gzamenainn tvetv
___________________________
Na azerbaydcansm ze

apa imzalanb 02. 04. 2009. az frmat

6084 1/16.
Hcmi 18,6 .v. Sifari 31. Say 500.
--------------------------------------------------------------------" qtisad Universiteti " nriyyat.
AZ 1001, Ba, stiqlaliyyt si, 6
_______________________________________________
Qrant layihsi sasnda qeyrimmersiya araterli nr

378

..

, ,

379

uz B.N., ulin V.., vlev .V.

Prqnzirvanie, strateqiese
planirvanie i nainalne
prqrammirvanie
Uebni
_______________
Na azerbaydcansm ze

apa imzalanb 14. 12. 2010. az frmat

6084 1/16.
Hcmi 30 .v. Sifari 265. Say 500.
--------------------------------------------------------------------" qtisad Universiteti " nriyyat.
AZ 1001, Ba, stiqlaliyyt si, 6
_______________________________________________

380

..

Qrant layihsi sasnda qeyrimmersiya araterli nr