Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
c im cu trc tinh th
thc
Trnh Hn
Ngy Tuyt Nhung
C s ha hc tinh th
NXB i hc quc gia H Ni 2006.
Tr 141 188.
T kho: Tinh th thc, c im cu trc, ng hnh, a hnh, bin dng do.
Ti liu trong Th vin in t H Khoa hc T nhin c th c s dng cho
mc ch hc tp v nghin cu c nhn. Nghim cm mi hnh thc sao chp, in
n phc v cc mc ch khc nu khng c s chp thun ca nh xut bn v
tc gi.
Mc lc
Chng 5 C IM CU TRC TINH TH THC .................................... 3
5.1
CC LOI SAI HNG TRONG TINH TH THC .............................. 3
5.1.1 Sai hng im .................................................................................... 3
5.1.2 Sai hng ng.................................................................................. 4
5.1.3 Sai hng mt ...................................................................................... 4
5.2
NG HNH .......................................................................................... 6
5.2.1
5.2.2
5.2.3
5.2.4
5.3
A HNH ............................................................................................. 17
5.3.1 Mt s bin th a hnh.................................................................... 17
5.3.2 Trt t khng trt t...................................................................... 20
5.3.3
5.3.4
5.3.5
5.3.6
a dng ........................................................................................... 20
Metamict ......................................................................................... 21
Khong vt khng kt tinh ............................................................... 22
Gi hnh........................................................................................... 22
5.4
BIN DNG DO TRONG KHONG VT TO ........................ 22
5.4.1 Olivin .............................................................................................. 24
5.4.2 Disten (kyannit) ............................................................................... 25
5.4.3 Enstatit ............................................................................................ 25
5.4.4
5.4.5
5.4.6
Amphibol......................................................................................... 26
Mica ................................................................................................ 26
Plagioclas ........................................................................................ 26
5.5.5
5.5.6
5.5.7
5.5.8
Tnh ct khai.................................................................................... 38
Cc h s co c, gin nhit............................................................... 39
cng v nhit nng chy ........................................................ 40
nh hng ca dng lin kt hydro n cc tnh cht ho l ............. 43
Chng 5
C IM CU TRC TINH TH THC
Theo lun thuyt hnh hc ca cu trc tinh th, cht kt tinh l mt kin trc khng
gian ba chiu, u n, tun hon ca ht vt cht (nguyn t, ion, phn t). iu ng
vi trng hp l tng, rt qu v rt cn bn ca cht kt tinh; nhng y ch l mt
trong nhng kh nng ca trt t. So vi tinh th l tng, mng tinh th thc thng
cha nhiu loi sai hng khc nhau.
5.1
Nghin cu c im vt l ca tinh th thc, t nhin hay nhn to, cho thy nhng
vt th y lun c nhng sai hng cp nguyn t trong cu trc ca chng. Sai hng
loi ny tc ng ln nhiu c im ca cht kt tinh nh bn, dn, bin dng c
hc v mu sc. Sai hng trong cu trc bao gm sai hng im, sai hng ng v sai
hng mt [13].
Hnh 5.1.
S mt s sai hng trong cu trc tinh th
a) Lch bin vi mt mng gin on (d). b) Lch xon.
c) Sai hng mt chia ct tinh th thnh cc min lch nhau.
) Song tinh vi mt ranh gii (130) v siu mng do mt phn nguyn t
(mu en) ca hai c th to nn
Mng song tinh l mng bao qut chung cho hai c th. Trn hnh 5.1, mng song tinh
th hin bng cc nt en, tnh lin tc ca n biu th bng = 0 ( l nghing song
tinh, gc gia tia php ca mt song tinh v mng song tinh, gc ny bin thin trong
khong t 0 n khong 6): tia php ca mt song tinh (310) cng l chui [310] ca c
hai c th v trng vi mt trong cc chui ca mng song tinh. Tnh lin tc ca mng
song tinh l iu kin cn bn ca tnh n nh song tinh; nghing ca n cng nh,
tn sut gp cng ln.
V ngun gc, s hnh thnh song tinh c ba trng hp (Buerger, 1945).
Song tinh pht sinh trong qu trnh pht trin ca tinh th khong vt. S pht
trin hon thin ca mt tinh th l tng thng tun th mt trnh t u n.
Nm trong dung dch bo ho hay trong dung th, a din tinh th tng trng
l nh cc ht vt cht (ion, nguyn t, phn t v.v) tun t tip cn b mt
ca n. Ht xp vo hng, ht hng ny sang hng khc, ph y mt tinh th,
lm thnh lp. Lp (hng) n cha hon thnh th lp (hng) kia cha th pht
sinh (tham kho [13]). Ch cn ht vt cht nm khng ng ch, trt t vn u
n s b gin on.
Song tinh hnh thnh sau chuyn pha. Thch anh nhit cao (hnh 5.5,b) vi
nhm khng gian P6222 chng hn, sau khi chuyn sang pha nhit thp
P3221 (hnh 5.5,c) th cu trc phn li thnh hai phn lin quan vi nhau bng
php quay 180 quanh trc chnh 32. l song tinh lut Dauphin. B t nng
th song tinh bin mt v thch anh nhit cao khng song tinh c phc hi.
Mt v d khc, Kfeldspat gm sanidin (C2/m) pha nhit cao, orthoclas
(C2/m) pha nhit trung bnh v microclin pha nhit thp ( C1 ). Trong
bc chuyn t pha mt nghing sang ba nghing, cc yu t i xng ca mt
nghing bin mt. Nhng vng microclin (ba nghing) xut hin, lin kt vi
nhau bng cc lut song tinh albit v periclin; y l song tinh mng li quen
thuc trong microclin (xem thm 6.11.3).
5.2
NG HNH
Nhng cu trc sai hng cn c th xut hin khi hnh thnh tinh th hp cht phc
tp, m c im ca chng lin quan ti khi nim ng hnh, do Mitscherlich E. (nm
1819) a ra ln u. Theo , cht ng hnh l nhng cht khc nhau v ho hc, kt
tinh thnh a din ging nhau hay gn ging nhau, khi ng nhn thy cp hp cht
KH2PO4 v KH2 AsO4 kt tinh thnh cng mt dng a din. Chng u l hnh ghp ca
hai hnh n: lng tr v thp i bn phng; gc gia (101) v (011) ca hai a din u
bng 58 (gi tr hiu chnh v sau ln lt bng 5758 v 5752, vi t s cnh mng 1
: 0,939 v 1 : 0,938).
T lu, vic nghin cu cc trng hp khc nhau v ng hnh dn n kt lun v
thnh phn ho hc ca cht ng hnh; chng ch khc nhau s thay th ( t l 1:1) ca
nguyn t ny bng nguyn t khc, thng gn ging nhau, nhng i khi khc nhau v
bn cht. Mt v d khc, trong khi cp hp cht CaSO4 v SrSO4, tng t v ho hc,
khng bc l nng lc ng hnh, th hai cp CaSO4NaClO4 v SrSO4KClO4 li c nng
lc y. Trong nhng trng hp ny kch thc ca cc n v cu trc tng ng ng
mt vai tr nht nh. Tinh th ca hai mui xy dng t cation v anion phc, nh cc cp
trn, c th l nhng cht ng cu trc v ng hnh vi iu kin anion ca chng gn
nhau v kch thc v v t l bn knh gia cation vi anion, khng ph thuc ho tr v
c im nguyn t. Bn knh ca Sr2+ 1,27 ln hn hn ca Ca2+ 1,04 ; Sr thay cho Ca
s ph v s bn vng ca cu trc sulfat v dn n s hnh thnh cu trc mi. Anion
ClO4 c cng dng t din v cng kch thc nh SO42, ion Na+ (0,98) gn vi Ca2+ v
ln; mc du ho tr khc nhau, CaSO4 v NaClO4 l cp ng hnh. Ion K+ (1,33) ln
hn hn ion Na+ lm cho n khng th i vo cu trc NaClO4 ; nhng ng hnh ca
SrSO4 v KClO4 l c tht.
Trong thay th ng hnh bn cht ca lin kt ho hc cng c ngha ln v n xc
nh loi cu trc v do c dng tinh th. V d, periclas MgO v zincit ZnO thot nhn
c th coi l ng cu trc; bn knh hu hiu ca Mg v Zn kh gn nhau (0,78 v 0,83).
Nhng lin kt ion chim u th trong periclas cn trong zincit l lin kt cng ho tr. V
vy, cu trc ca chng ln lt thuc loi halit v vurzit.
(orthoclas)
NaAlSi3O8
(albit)
= K Na
= KNa1
S chnh lch gia orthoclas v albit l KNa, m theo php k hiu ca vect thay
th, hiu ny vit thnh: KNa1. Du tr sau Na c ngha l khi mt nguyn t kali i vo
thay th, th mt nguyn t natri s b y ra.
Vect thay th NaK1 cp s trao i tng t, nhng theo chiu ngc li. Vect
thay th trnh by mt thc th ho hc; n cho thy s khc nhau gia 2 cng thc khong
vt hu quan.
Thut ng c ch thay th hay c ch trao i cng ph bin trong vn liu. S thay
th ca nguyn t ny cho nguyn t khc l mt qu trnh vt l, khng cp n chiu
hng ca n. Vect thay th c 2 loi: vect thay th n cho thy s thay th ca mt
nguyn t bng mt nguyn t, nh KNa1 ni trn. Vect thay th kp th hin s thay
th ca cc cp nguyn t vi nhau. V d: plagioclas;
NaAlSi3O8
(albit)
CaAl2 Si2O8
= NaSi CaAl
(anorthit)
= NaSiCa1Al1
Trong s thay th kp trn, Na+ v Ca2+ c trng thi ho tr khc nhau; chng khng
th thay th trc tip cho nhau (nh trong thay th n), v cn duy tr tnh trung ho in
ca tinh th. Vy, Na+ v Si4+ cp i vi nhau v thay th cho cp Ca2+ v Al3+; in tch
tng ca mi cp u bng +5.
Bng 5.1 gii thiu nhng vect thay th hay nhng c ch thay th ph bin, bt gp
trong khong vt to . C l, ph bin nht l vect trao i FeMg1, li thng gp
trong mi khong vt cha st v magnesi. S thay th ny gn nh l tng v thng
dng trong a nhit k. Thng thng, nhng khong vt giu magnesi c bn nhit
cao hn so vi nhng dng giu st. FeMn1 cng ph bin, nhng ch c trong s t mi
trng to khong; bi v cc loi giu mangan cng him. Granat l bit l ng ch ,
n cha khi lng kh ln thnh phn mangan (spesartin) trong cc bin cht bc thp.
Nhng vect thay th bao hm calci (CaMg1, CaFe1, CaMn1) thng ph bin trong
pyroxen, amphibol, granat v carbonat. Ni chung, chng khng hon ho v trong nhiu
trng hp thng c min gin on. V d: Trong hai cp khong vt:
- diopsitclinoenstatit (CaMgSi2O6Mg2Si2O6) v
- tremolitMg-cummingtonit (Ca2Mg5Si8O22(OH)2Mg2Mg5Si8O22(OH)2),
u bc l min gin on. Mt solvus tng t cng tng gp trong granat:
gia grosular (Ca3Al2Si3O12) v pyrop (Mg3Al2Si3 O12).
C hai trng hp CaMg1 v CaFe1 u c min gin on, nhng trong dung dch
cng th nht min gin on rng hn so vi trng hp th hai: v kch thc th calci
v st gn nhau hn so vi calci v magnesi.
Mt vect trao i khc cng bc l solvus l Fe3+Al1. C ch thay th ny thc hin
trong cp granat grosularandradit; granat vi thnh phn ny thng c lp lnh ng sc
v/hay d hng v tnh cht quang hc. Nguyn nhn l s phn r (xem di) dung
dch cng (Hira v Nakazawa, 1986). Epidot cng thuc vect thay th ny v cng cha
min gin on vng nhit thp. Min gin on cn ph bin trong nhiu cp thay
th khc. Thng gp nht l trao i kiu plagioclas NaSiCa1 Al1 vi vi ba min gin
on.
Bng 5.1.
Bng lit k nhng vect trao i ph bin trong khong vt to
Vect trao i
V d
Ghi ch
KNa1
Feldspat,
feldspathoid,
mica, amphibol
KAlSi3O8
NaAlSi3O8
Orthoclasalbit
Mi nhm khong u
c min gin on.
FeMg1
Olivin,
pyroxen,
amphibol, mica, talc,
granat, chlorit, serpentin,
staurolit,
chloritoit,
cordierit, carbonat, v.v
Fe2SiO4 Mg2SiO4
Fayalitforsterit
Rt ph bin. Gp trong
mi silicat
Fe-Mg
chnh. Dung dch cng
gn nh lin tc.
Bng 5.1.
Bng lit k nhng vect trao i ph bin trong khong vt to
Vect trao i
FeMn1
Ging nh ca FeMg1.
c bit trong granat.
Olivin (th yu), pyroxen,
amphibol,
granat,
carbonat.
CaMg1
Fe Al1
Cr3+Al1
Granat, spinel
F(OH)1
Mica, amphibol,
topaz,v.v
Cl(OH)1
VI
IV
Al Al Mg1Si1
Thay th kiu
tschermak
Rt ph bin trong
giu Mn.
Dung dch cng gn
nh lin tc.
AlmandinSpesartin
Ca3Al2(SiO4)3
Mg3Al2(SiO4)3
GrosularPyrop
Ca2Al3 Si3O12OH
Ca2AlFe2Si3O12OH
Clinozoisitpistacid
talc,
Mg3 Si4O10F2
Mg3Si4O10F2(OH)2
Fluorotalctalc
CaAlAlSiO6
CaMgSi2O6
Al-diopsitdiopsit
NaCa2Mg5AlSi7O22
NaAl 1Si1
kiu
Ca2Mg5AlSi8O22
Amphibol, mica.
Edenittremolit.
NaAlSi3 O8
CaAl2Si2O8
IV
NaSiCa1Al1
Thay th kiu
plagioclas
Plagioclas, pyroxen,
amphibol, jadeit.
Albitanorthit
VI
NaAl Ca1Mg1
Thay th kiu
jadeit
hay
glaucophan
Pyroxen, amphibol.
TiAl2Mg1Si2
Thay th kiu
titan-tschermak
Pyroxen, mica,
amphibol, v.v
TiFe2+Fe3+2
Oxit,
v.v
NaAlSi2O6
CaMgSi2O6
Jadeitdiopsit
amphibol,
Ph bin trong hu ht
cc nhm khong. Min
gin on rng gp
trong a s nhm.
Min gin on khng
ln nh CaMg1
Rt c th c min gin
on
trong
epidot,
granat, v.v
MgCr2O4 MgAl2O4
Cromitspinel
IV
Thay th
edenit
Fe3Al2 (SiO4)3
Mn3Al2(SiO4)3
Hedenbergit
Ferosillit
3+
Ghi ch
CaFeSi2O6
Fe2Si2O6
CaFe1
V d
CaTiAl2O6
CaMgSi2O6
Ti-tschermakdiopsit
mica,
FeTiO3 Fe2O3
Ilmenithematit
Gp trong mi trng
giu Cl, F.
Al thay th l ch yu
trong hu ht silicat. C
l khng lin tc.
Kim loi kim thay th
trong
amphibol
hay
mica.
Nhiu min gin on;
p sut cao
NaSi bn vng hn
CaAl.
Thay th
silicat.
titan
trong
10
NaAl 1Si1
VI
IV
Al Al Mg1Si1
VI
IV
NaAl Al 21Mg1Si2
Bnh thng, amphibolit p sut trung bnh (80 90% tnh a dng ho hc ca Caamphibol) l nm gia actinolit v hornblend dc vect thay th kiu pargasit (hay phin
bn Fe ca n l NaAlVIAlIV 1Fe1Si2).
Bng 5.1 c hai vect thay th: kiu titantschermak
TiAlIV2 Mg1Si2 v TiFe2+Fe3+2. Titan him khi c nhiu trong silicat (mc du, n l
nguyn t ch yu trong cc oxit nh rutil v ilmenit); tuy vy, n l nguyn t quan trng:
lng titan thay th d dng bin i theo nhit . Nhiu cng trnh nghin cu thc a
v trong phng th nghim u chng t mi tng quan trong amphibol, mica v
pyroxen. Hiu ng ny s c p dng lm a nhit k. TiFe2+Fe3+2 l vect gia
ilmenit v hematit v xy ra trong oxit. Nhng kh nng khc cho s thay th titan c th
l c ch Ti trng bt din: TiMg2 quan st c trong mica, v TiAl1(OH/F) 1
trong titannit (sphen).
Mt vect quan trng khc l thay th kiu glaucophan hay jadeit: NaAlVICa1Mg1.
S thay th ny xy ra gia diopsit v jadeit trong pyroxen v gia tremolit v glaucophan
trong amphibol. y l s thay th rt quan trng, n din bin cng vi s gia tng ca p
sut, bi v glaucophan v jadeit u l nhng khong vt p sut cao. Vect thay th ny
cha mt hay hai min gin on trong c hai nhm pyroxen v amphibol. N c th suy ra
t 2 vect thay th kiu plagioclas v kiu tschermak:
VI
NaAl Ca1Mg1
NaSiCa1Al1
VI
IV
Al Al Mg1Si1
Khi nim ng hnh khng tch khi hai khi nim khc: ng cu trc v dung dch
cng.
5.2.2 ng cu trc
11
Nhng tinh th gi l ng cu trc hay cng loi cu trc, khi cc nguyn t thnh
phn chim nhng v tr tinh th hc tng t trong mng ca chng, bt k bn knh
nguyn t hay dng lin kt trong mng khc nhau nh th no. Kch thc tng i ca
nguyn t cc loi trong hp cht l yu t quan trng hng u i vi phi tr ca chng
v do loi cu trc. Chng hn, tt c cc tinh th thuc nhm khng gian Fm3m, trong
nguyn t cc loi vi cng phi tr 6 v u c cng s lng trong cng thc, th u
thuc loi cu trc halit NaCl. Mt lot khong vt thnh phn khc nhau nh sylvin KCl,
periclas MgO, bunsenit NiO, galen PbS, alabandit MnS, chlorargyrit AgCl v osbornit TiN
u chung loi cu trc ny.
Hai khong vt stishovit SiO2 (bin th a hnh p sut cao ca silica) v rutil TiO2
cng ng cu trc, c cng nhm khng gian P42/mnm v cation trong c 2 khong vt
(Si4+ hay Ti4+) u c phi tr bt din. Trong mi bin th bit ca silica (k c thch
anh), cng nh tt c cc silicat trong v Tri t, silic u c phi tr t din.
12
tc ca anion nm gia hai hp cht KCl v KBr l th d khc v dung dch cng. Kch
thc ca chng thay i trong khong 10% cho php hai anion thay th lin tc t Cl
sang Br v ngc li.
Nu trong cng thc tng A2+X2 cation B3+ thay th cho A2+ th mt trong nhng gii
php nhm duy tr in tch tng l cation C+ cng i vi B3+: 2A2+ = 1B3+ +1C+. S thay
th kp loi ny th hin trong cu trc ca saphir; Fe2+ v Ti4+ th chn 2Al3+ trong
corindon -Al2O3. Dy dung dch cng plagioclas nm gia hai thnh phn u cui l
albit Na[AlSi3O8] v anorthit Ca[Al2 Si2O8] th hin bng thay th kp sau: Na1+Si4+ =
Ca2+Al3+.
Ca2+ thay th Na+ trong cu trc plagioclas, Si4+ s b Al3+ th chn trong khung Si
O. ng thc cho thy in tch tng ca c hai v u nh nhau; chng t cu trc vn
trung ho. Mt th d v thay th kp hu hn l dung dch cng ca hai pyroxen, diopsit
CaMgSi2O6 v jadeit NaAlSi2O6. ng thc thay th kp vit nh sau: Ca2+Mg2+=Na+Al3+.
b) Dung dch cng xen k
Khc vi dung dch cng thay th, trong cu trc ca dung dch cng xen k nguyn t
ca nguyn t ny khng thay th nguyn t thuc nguyn t kia, m phn b khong
khng gian gia chng. Tiu biu ca dung dch cng loi ny l tinh th thp dung dch
ca carbon trong st. Khi C ho tan trong -Fe vi cu trc xp cu lp phng, th dung
dch nhn c l thp austenit. Trong qu trnh ti, nhit h chm ti 700C n chuyn
thnh pha pelit l hn hp ca ferit v cementit. Ferit l dung dch cng xen k ca C trong
-Fe v -Fe vi hm lng carbon ti a 0,06%. Cn cementit l hp cht ho hc ca
st v carbon, Fe3C. Nu tr hon qu trnh chuyn pha ca austenit n 150C th nhit
ny qu trnh din bin theo hng khc. Loi thp cng hnh thnh y l martensit.
Pha ny l dung dch qu bo ho ca C trong -Fe vi 1,6% C; tinh th thuc h bn
phng vi t s c/a = 1,07.
Trong v d trn, dung dch khng cha nhiu phi kim trong cu trc kim loi. Nhiu
trng hp, nguyn t ho tan nm ti khoang trng loi no ca lut xp cu (thng
cht nht) ca nguyn t kim loi. Lc ny, tng quan gia cc nguyn t thnh phn th
hin bng t lng n gin; theo c im cu trc, pha tinh th ny khng khc hp cht
ho hc thng thng. Chng c gi l cu trc xen k. Trong ScN chng hn, nguyn
t kim loi phn b theo lut xp cu lp phng, nguyn t phi kim nm ti khoang bt
din ging loi cu trc halit. Do nh hng ca nguyn t phi kim khch trong cu trc
xen k, kim loi ch i khi phi thay i cu trc c th. Kim loi tantal chng hn, n
vn kt tinh theo mng lp phng tm khi; nhng trong cu trc xen k TaC, s c mt
ca nguyn t carbon lm cho nguyn t tantal thay i cch phn b; chuyn sang lut
xp cu lp phng tm mt. Phi chng y l trng hp c o ca a hnh.
i khi, khoang trng gia cc nguyn t kim loi li do nhm nguyn t phi kim
chim. Cu trc xen k ca trng hp ny tng ng vi thnh phn MeX2, v d: LaC2,
ThC2, ZrH2, v.v ng nhin, trong nhng cu trc cng thnh phn, nu ht thy
khoang t din u b chim th loi cu trc s i khc; l CaF2 m khng phi NaCl.
Dung dch cng xen k khng ch gp kim loi. Trong s hp cht v c c th ly
dung dch ca Na trong oxit volfram. WO3 gn ging perovskit CaTiO3 v cu trc.
Nguyn t oxy ca hai cht u phn b nh nhau, volfram phn b nh Ti. Ring v tr
13
ca Ca trong CaTiO3 b trng trng hp oxit volfram. Nguyn t Na kim loi thm
nhp vo ch trng ny; nu chng chim ht cc v tr y, dung dch c thnh phn
NaWO3 v tr thnh mt hp cht ho hc ging CaTiO3. Trong nhng trng hp trung
gian, khi Na chim tng phn cc v tr y, dung dch nhn c s l nhng pha vi thnh
phn bin i; theo , ho tr ca volfram bin i theo, tng phn tng ng ca nguyn
t volfram ho tr su s chuyn sang ho tr nm.
Nh vy, cng vi s hnh thnh cc dung dch cng xen k ny, c th xut hin s
chuyn di lin tc ( trng dn dn b lp cho n ht) ca cu trc t loi ny (WO3)
sang loi khc (CaTiO3). cng l s chuyn di lin tc v thnh phn gia hai hp
cht ho hc. y l hin tng mi trong ho hc, m bn cht ca n ch tr nn sng t
nh s pht trin ca ho hc tinh th. K h gia cc nguyn t, ion thc s l nhng ch
trng trong cu trc. Khi chng b lp bng nhng ion v nguyn t khc th pha kt tinh
mi s ra i; l dung dch cng xen k.
Trong mt s cu trc, nh beryl Be3Al2[Si6O18], ch trng ny rng m thnh dng
ng, do cc nhm chc vng su [Si6O18] chng ln nhau to nn. Cc kt qu nghin cu
beryl chng t mt lng ng k ca K+, Rb+, Cs+, H2O v CO2 trong knh dng ng lc
gic y. Phn t H2O v CO2 gn vi cc nguyn t oxy bn trong vng su bng lin kt
yu. Cc ion c ln, ho tr mt ca kim loi kim R+, nh kali, rubidi, cesi cng nm
trong , nhng chng c gn kt vng chc hn nhiu. l do c ch thay th kp
sau y: Si4+ = Be2+ + 2R+ v Si4+ = Al3+ + R+. Theo ng thc u, hai cation kim loi
kim ho tr mt vo trong vng su; cn trong ng thc sau, ch mt cation R+ ti .
Dung dch cng loi ny cn bt gp trong nhm zeolit. Nhm khong vt ny thuc
ph lp silicat khung, trong cc t din (SiO4) v (AlO4) kt thnh khung. Trong khung
y, nhng hang rng v nhng knh di c ng knh t 2 n 7. Chng m ng cho
s thm nhp d dng vo trong tinh th, v chng cng cha c phn t nc. Nh lin
kt hydro, cc phn t ny gn vi khung AlSi. Nhit tng nh cng y chng
khi v tr xen k m khng gy bin dng khung silicat. Khi c sn nc v nhit cho
php, zeolit li nhim cc phn t nc vo khe h m t chng ra i.
Sau cht, hy ni i iu v s khc nhau gia dung dch cng thay th v dung dch
cng xen k. Nu dung dch loi mt khng th phn bit dung mi v cht ho tan (nu
c th ni nh vy), th trong loi hai hai khi nim ny gi nguyn gi tr. Ti th d v
zeolit nhim nc nhng lng thay i th, mt iu tng nh nghch l, nc khng
ng vai dung mi, m tr thnh cht ho tan. S khc nhau th hai l ch cht ch v
cht thay th phi cng chung dng lin kt trong dung dch cng thay th; cn trong dung
dch cng xen k dng lin kt ca hai thnh t c th hon ton khc nhau.
c) Dung dch cng khuyt tt
Dung dch cng khuyt tt hnh thnh khi mt cation ho tr cao vo thay cho nhiu
cation ho tr thp hn nhm gi cn bng in tch. S thay th ny ch xy ra trong mt
v tr nguyn t, cc v tr khc b b trng. V d, khi Pb2+ vo thay cho K+ trong
amazonit, bin th xanh tri pht lc ca microclin K[AlSi3O8] ny phi y hai cation kali
i do nhu cu cn bng ho tr: K+ + K+ = Pb2+ + , to nn mt nt trng, c th l mt
tm mu, trong mng tinh th.
Trong thc t, nhiu hp cht khng tun theo mt t lng thnh phn xc nh. t
lu, pyrrhotin c gi nh l cha d mt lng nguyn t lu hunh so vi t lng 1 :
14
1. Gii ho hc tng a ra nhiu cng thc nh Fe6 S7 hay FenOn +1 nhm nhn mnh iu
d thng ny. Phng php Roentgen tinh th hc cho thy trong khong vt pyrrhotin,
nguyn t lu hunh phn b theo lut xp cu su phng, nguyn t st c phi tr su
vi lu hunh. Nu mi khoang bt din u b chim, th cng thc ca pyrrhotin l
FeS (loi cu trc NiAs). Nhng v tr trong khoang bt din b khuyt mt phn, thnh ra
cng thc ca khong vt vit thnh Fe1XS,vi x bin thin t 0 n 0,2.
Khong vt nh pyrrhotin l dung dch khuyt tt, bi v trong cu trc ca n mt h
im quy tc khng c chim ht. Khi Fe2+ thiu vng trong mt s khoang bt din, m
mng lu hunh vn nguyn vn, cu trc s khng trung ho in. Rt c th, trong s ion
st c mt s c ho tr ba b p s thiu ht in tch. Nu qu vy, cng thc ca
pyrrhotin trung ho in tch vit thnh: Fe2+13X Fe3+2XX S; trong l v tr ca
cation b b trng. Nu x bng 0,1 th ng vi 0,1 ch trng s c 0,7 Fe2+ v 0,2 Fe3+ trong
cu trc ca pyrrhotin. Ni cch khc, st ba thm nhp cu trc bng s thay th nh sau:
Fe2+ + Fe2+ + Fe2+ = Fe3+ + Fe3+ + .
Mt th d khc ca dung dch cng khuyt tt l maghemit -Fe2O3, mt sn phm
oxy ho ca magnetit Fe3O4 (Fe2+Fe3+2O4). Maghemit cng l spinel thiu st, trong v
tr t din v bt din ca cation b thiu ht ng k. Thnh phn ca khong vt th hin
bng cng thc sau: Fe3+Fe3+1,670,33O4, trong cho thy s thiu ht st ho tr ba.
T thay th ng hnh
Khuyt tt v cu trc khuyt tt khng ch bc l nhng khong trng vng nguyn
t ngay ti v tr dnh cho chng. Hy xem xt cu trc cc hp cht spinel MgAl2O4 lm
th d. Mt nghch l trong cu trc ca chng l ch bt din l khoang trng ln th
cha ion c nh (bn knh ca Al3+ 0,57 so vi ca Mg2+ 0,74); khoang trng t din
nh li cha Mg ln. Trong Ga-spinel MgGa2O4 (rGa = 0,62), mt s (c th ti 50%)
nguyn t gali ri v tr bt din, ti nm trong khoang t din cng vi magnesi. Ti y,
ion thuc hai nguyn t chim khoang t din theo quy lut ngu nhin, hon ton ging
nh cc nguyn t th chn nhau trong cu trc ca dung dch cng thay th. Theo thnh
phn ho hc th nhng pha ny thc s l nhng hp cht ho hc, cn v cu trc chng
li ging nh dung dch cng thay th. C th gi chng l dung dch cng t thay th hay
cht t ng hnh (xem thm 6.13.6).
15
dch cng gia hai pha u v cui: Na[AlSi3O8] v K[AlSi3O8]. Khong vt nhit cao
ny vn ng nht, nhng v cha cc cation khc bit nhau v kch thc, nn khi lm
vo iu kin nhit thp n s tr nn khng bn vng v b phn r (hnh 5.2,b).
16
Dung dch cng gia hai khong vt thnh to nhit T1. Ti vng nhit thp
hn c mt min solvus, cc mi tn dc ng bin cho thy s thay i v thnh phn
ca khong vt ng sinh khi nhit h thp. Hnh 5.4,b l s lt mng cc pha kt
tinh (vi thnh phn Xi) vi mt trnh t xut hin. Ln lt t trn xung, trc ht l pha
ng nht, dung dch cng hnh thnh nhit T1. Sau l ht cha cc phin li khai
song song vi (001) sinh ra nhit T2. Di cng, ngoi cc phin th hn dc (001),
trn ht khong vt mt lot phin song song vi (100) xut hin nhit T4.
17
Hnh 5.4.
Gin T X ca pyroxen/amphibol
Qu trnh phn r dung dch cng l s khuch tn nguyn t xy ra trng thi rn.
Nhit tng (ng nng cng tng theo) lm cho nguyn t dao ng nhiu hn v tng
thm c hi cho chng bt khi nguyn t vy quanh, di chuyn ti v tr mi. Nh vy,
tc khuch tn ph thuc nhiu vo nhit . Khi nhit h xung, s lu ng ca
nguyn t tr nn hn ch; thnh ra qu trnh khng th t n pha cui vi thnh phn
tinh khit. Kch thc cc tm mc xen c th bin ng theo nhiu thang , nh ni
trn, v ph thuc vo tc h nhit ca h thng. Nhit h chm th thi gian dnh
cho nguyn t khuch tn cng c nhiu; kin trc mc xen phn r s c ht th hn.
Nhng ngui nhanh c th bo tn c kin trc ng nht nhit cao ca chng,
mc d l trng thi gi bn. Nu nhit h vi tc trung bnh, kin trc phn r
dung dch cng pht trin c th l cc tm mc xen vi tinh.
5.3
A HNH
18
Ph bin nht trong bin cht l thch anh. Trong iu kin bnh thng ca v Tri
t, thch anh thng tri qua s bin i pha: gia -thch anh (nhit thp) v -thch
anh (nhit cao). Tt c thch anh tn ti iu kin nhit v p sut ca kh quyn
u l -thch anh, sn phm bin i a hnh ca -thch anh do s h gim nhit
(xung thp hn 537C, p sut kh quyn), phn ng xy ra cng vi s thay i gc ho
tr SiOSi, nhanh chng v c th o ngc. Phn ng loi ny khng i hi ph b cu
trc cng cc mi lin kt, khng cn n s thay i ln v ni nng.
Hnh 5.5.
Cu trc tinh th ca cc bin th a hnh SiO2 chiu trn mt (0001)
a) Tridymit; b) Thch anh nhit cao; c) Thch anh nhit thp
Bng 5.2.
Mt s khong vt a hnh tiu biu
Thnh phn
C
FeS2
CaCO3
SiO2
Tn khong vt
H v nhm khng
gian
cng
T trng
10
3,52
Kim cng
Lp phng Fd3m
Graphit
Su phng P63/mmc
2,23
Pyrit
Lp phng Pa3
5,02
Marcasit
4,89
Calcit
Su phng R c
2,71
Aragonit
3,5
2,94
-thch anh
Su phng P3121
2,65
-thch anh
Su phng P6222
Tridymit
Su phng P63/mmc
Cristobalit
Lp phng Pd3m
2,53
7
2,20
6,5
2,20
19
Coesit
Mt nghing C2/c
Stishovit
Bn phng P42/mnm
7,5
3,01
4,3
Hnh 5.6.
Biu trng thi P-T ca cc bin th a hnh SiO2
p sut o bng kilobar = 1000 bar; 1 bar = 0.987 at (Theo Cornelis K.v nnk,1993)
Cristobalit v tridymit hnh thnh trong iu kin nhit cao v p sut tng i
thp, nh trong dng dung nham giu SiO2. Theo bng 5.2, t trng ca chng u t gi
tr thp nht (2,20) trong s cc bin th ca SiO2. Mt khc, cristobalit v tridymit u l
nhng bin th gi bn trong iu kin kh quyn. C hai khong vt u phong ph trong
dung nham lc nguyn c. Nhng chng c y cho thy rng, phi cn n mt nng lng
phn ng cao c th bin i mng tinh th ca cristobalit (hay tridymit) sang trt t ni
ti kiu thch anh nhit thp.
Coesit v stishovit bn vng p sut cao n rt cao (xem biu PT, hnh 5.6),
thng bt gp ti cc h thin thch. Coesit tn ti di dng bao th trong granat v cc
khong vt eclogit vng Alp (Chopin v nnk, 1991). Chng cng c t trng cao v rt cao,
nu so snh vi cc bin th SiO2 khc. Vi phi tr cao d thng ca silic, stishovit c
coi nh sn phm ca phn ng nng lng cao ca s bin i t cu trc vi phi tr t
din v vi dng lin kt cng ho tr l chnh sang cu trc vi phi tr bt din ca silic
v vi dng lin kt mang bn cht ion. Nhng khc nhau gia cc bin th ca FeS2, ca
C v ca CaCO3 (bng 5.2) cng chng t rng s chuyn i a hnh y l nhng bin
ng ln lao vi s ph b cu trc c, hnh thnh mng tinh th mi. y l phn ng
nng lng cao, xy ra chm v khng th o ngc.
20
5.3.3 a dng
a dng( politypism) l trng hp ring ca a hnh, p dng i vi tng bin th
a hnh (vn ch mt thnh phn ho hc); trt t nguyn t ca bin th ch duy tr theo
hai chiu khng gian, tc l theo tng lp. Cc cu trc ca bin th y ch khc nhau cch
phn b cc lp, tc l gi tr thng s ca chui thng gc vi mt lp.
Carbur silic SiC, vurtzit ZnS, mica v cc silicat lp u c hin tng a dng. Ring
v vurtzit, mt trong hai bin th a hnh ca sulfur km, c nguyn t lu hunh xp theo
lut xp cu su phng ABABAB (trong khi , bin th a hnh th hai sphalerit c
21
Thng s c,
Loi cu trc
Thng s c,
4H
12,46
6H
18,73
8H
24,96
10H
31,20
(H : H su phng)
B dy ca cc lp c s ny l 3,12 . Bng lit k cho thy ln ca cc thng s
c u l bi ca gi tr ny.
Cu trc ca mica v silicat lp khc u bao gm cc lp c s TO hoc TOT vi i
xng ring thuc h mt nghing (T l l t din silicoxy, O l l bt din kiu brucit
Mg(OH)2 hay gibbsit Al(OH)3). Cc lp ny xp song song trong silicat theo cc trt t
khc nhau. i xng ca vng su quanh nhm OH l su phng; nhng khi cc lp c
s xp chng ln nhau, cc vng su ny khng i din nhau, m lch nhau, trt tng
i mt vect vi ln n nh l a/3 (a l thng s mng) theo ba phng cch nhau
120. Mi phng c cp vect ngc nhau.
Mt s loi cu trc ca mica c gii trnh di y.
a) Nu cc lp lch nhau lun theo mt chiu, tc l trt theo 1 vect [1], cu trc
nhn c s gi nguyn cu trc mt nghing vi nhm khng gian C2/m : loi cu trc
1M.
b) Nu cc lp lch nhau theo 2 vect ngc nhau [1,I] th loi cu trc l 2O thuc h
trc thoi vi nhm khng gian Ccm21.
c) Nu cc lp lch nhau theo hai vect cch nhau 120, chng hn [1,2] th l cu
trc vi i xng mt nghing C2/c, l loi cu trc 2M1.
d) Khi lp c s trch nhau theo c ba vect, nh [1,2,3], s c loi cu trc 3T, vi
nhm khng gian P3112 hay P3212.
Cc loi cu trc mica ph bin nht l 1M (2/m), 2M1 (C2/c) v 3T (P3112) (hnh 6.27).
5.3.4 Metamict
Khong vt gi l metamict khi cu trc tinh th b phn hu mc khc nhau,
mc du nhiu khi n vn cn gi c hnh dng a din ca n. Tt c cc khong vt
metamict u cha trong cu trc nguyn thu ca n nhng nguyn t phng x, nh uran
v thori, ngun pht sinh bc x alpha gy phn hu i vi khong vt ch. Nguyn t
phng x c th loi b hon ton trt t tun hon quanh n. Tuy vy, hin tng ny c
phn kh hiu bi v mt s khong vt cha nguyn t phng x cha ti 0,5% vn b
metamict ho. Trong khi nhiu c th khc cha nguyn t phng x nhiu hn li duy tr
c trng thi kt tinh.
Qu trnh metamict ho din ra theo giai on. Mc phn hu cu trc khong vt
c th ghi nhn, khi p dng phi hp cc phng php nhiu x tia X v hin vi in t
phn gii cao. Cu trc trt t cao th hin trn cc biu bng cc hiu ng r nt. Cc
giai on phn hu khc nhau phn nh qua s suy gim hiu ng nhiu x.
22
5.3.6 Gi hnh
Khong vt gi l gi hnh khi n tn ti di hnh thi a din ca mt khong vt
khc. Mt bin th gi hnh c th vn bo tn hnh thi a din nguyn thu ca n, tuy
cu trc tinh th v thnh phn ho hc bn trong bin i. Bn trong a din tinh th
ca pha ny c th l thnh phn ho hc v cu trc tinh th ca pha khc. V d, pyrit
FeS2 c th bin i n limonit FeO.OH.nH2O, nhng vn gi nguyn c mi nt hnh
thi ca pyrit. Khong vt ny c m t l bin th gi hnh ca limonit theo pyrit.
Gi hnh c th hnh thnh bng cc cch sau y:
a) Thay th. Trong qu trnh ny ng thi vi s chuyn i tun t ca vt liu
nguyn thu l s thay th tng ng ca vt liu mi; mc du gia chng khng xy ra
phn ng ho hc. V d, silica thay th si g cho g ho hay mc thch. Thch anh c
th thay th fluorit to v bc quanh khi lp phng fluorit.
b) Bin i. Trong s hnh thnh ca gi hnh loi ny vic vt liu c chuyn i hoc
vic vt liu mi chuyn n ch ng vai tr th yu. l do cc vt liu ny c th
khng khc nhau lm v thnh phn ho hc; ngoi ra, y c s can thip ca cc qu
trnh sn c trong iu kin kh quyn nh hydrat ho, oxy ho, v.v... Chng hn, anhydrit
CaSO4 c th i thnh thch cao CaSO4.2H2O v galen PbS bin thnh anglesit PbSO4.
5.4
23
trng si ng, y bin c ca lng t. Ngay t trong qu trnh sinh thnh v pht trin,
chng lun hm cha nhng tim n; sai hng v khuyt tt thng xuyn c nguy c xut
hin. Trn y, u chng ni n cc sai hng cc loi.
Hy bt u t nhng sai hng im, phn nhiu lin quan n cu trc. Bn cnh ,
cu trc tinh th cn c sai hng im do tp cht, do nguyn t xen k. Khc vi nguyn
t ca mng, cc nguyn t xen k ny nh hng khng tt ti tnh do ca tinh th, bi
nhng hiu ng mang tnh cu trc (kch thc khc nhau) v hiu ng in (in tch
khc nhau). Ngc li, s c mt ca phn t nc trong mng tinh th thch anh chng
hn, c xu hng lm tng tnh do, bi tc dng thu phn i vi lin kt Si O.
Do hot ng trt do, trong lng tinh th c th tn ti min lch mng; ti , mng
tinh th thiu s lin tc vn c ca n vi vng xung quanh. Min ny gii hn bng vnh
ng bin khp kn (hnh 5.7) gi l ng lch mng hn hp (vung gc vi ng
lch mng hn hp ny l vect ca lch bin v cn vect song song vi n l lch xon).
Di tc dng ca ng lc trt ct n (cn gi l vect Burgers biu th bng mi tn)
mng dch chuyn v min ny m rng. Ti tt c cc im , ng lch mng hn hp
c vect lun xin gc vi n v c th phn tch thnh hai thnh phn: thnh phn lch
bin vung gc v thnh phn lch xon song song vi ng.
ln ca vect Burgers th hin mc bin dng ca mng, tng ng vi thng
s chui trong hng trt, tc l hng ca lch xon. Dc theo ng lch mng hn
hp, vect lm vi n mt gc thay i t im ny sang im khc. Nhng ln v
phng (n khng c ngha v chiu) ca n th lun khng i. Do , vect Burgers l
mt hng s ca lch mng, th hin nng lng ti thiu vn dng cho mt bc dch
chuyn (bc trt) c s ([9], Tr.283293).
Trong mi cu trc xc nh ch c mt s khng nhiu vect Burgers bn vng, n
tng ng vi thng s nh nht, hay vi lin kt ho hc mnh nht ca mng tinh th.
Cn mt trt th song song vi mt mng vi mt ht ln nht (do , n trnh ct qua
cc lin kt ho hc mnh).
Song tinh bin dng hay song tinh c hc l mt trong nhng kiu bin dng do. N
s tr nn ng quan tm khi song tinh c mt s h trt, chng hn trng hp ca
feldspat hay calcit.
Song tinh loi ny thnh to trong lng tinh th, bao gm mt khi lch mng so vi
phn cn li ca mng tinh th (mng ch); thng do khi lch mng xoay mt gc nht
nh quanh mt trc so vi mng ch. Trong hu ht trng hp, khi lch mng c th
sinh ra t mng ch nh mt bc (trt ct) trt ct n S song song vi mt K1(mt
24
5.4.1 Olivin
mng c s :
a [100] = 4,76
b [010] = 10,21
c [001] = 5,99
25
Bng 5.3.
Cc h trt chnh trong olivin
(+ ph bin; khng ph bin)
Nhit thp
Nhit cao
(100) [001]+
{110} [001]
{110} [001]
(100) [010]
(010) [100]
{0kl} [100]+
(001) [100]
{101} [010]
Hnh 5.9.
(a) Song tinh (lut) albit: Hng song tinh 1 v chiu dng ca n, mi mi t
nng vi mt thnh phn plagioclas (hm lng anorthit). (010) l mt song tinh K1.
(b) Song tinh periclin: Hng song tinh 1 = [010] v chiu dng ca n, v tr ca
mt song tinh K1 ng vi mi thnh phn plagioclas (hm lng anorthit). K1 l mt
ct trc thoi.
5.4.3 Enstatit
Enstatit l Mg-pyroxen trc thoi thuc dy dung dch cng (Mg,Fe)2Si2O6. Cu trc
tinh th (hnh 6.11) gm t din ni nhau qua nh thnh chui dc hng [001]. y l
26
hng thun li cn bi v n song song vi chui ca thng s c = 5,2 ngn nht. Ngoi
ra, hng [010] vi b = 8,9 l mt gi v mt mng (100) thun li v mt nng lng,
bi v n song song vi hai hng trn.
Mugge (1898) quan st mt (100) un cong quanh trc [010] trong tinh th pyroxen
trc thoi t nhin v i n kt lun v s tn ti ca h trt (100) [001]. Nhng quan
st y c khng nh v sau bng cc thc nghim tin hnh c lp ca Turner et al
(1960), Griggs et al (1960), Raleigh (1965), Green v Radcliffe (1972), Coe v Muller
(1973) v sau cng l Kohlstedt v van der Sande (1973). c bit, hai tc gi ny cng
nm quan st bin dng vi vect Burgers song song vi [010].
5.4.4 Amphibol
Cu trc tinh th ca tt c cc amphibol vi thnh phn ho hc thay i thng c
chui kp c trng do t din SiO4 ghp li (hnh 6.17). Nh th, amphibol lin quan cht
ch vi pyroxen m nhm chc chui cng l nt c trng. Hornblend Ca2(Mg,Fe2+)3
(Al,Fe3+,Ti)2 (Si3 AlO11)2 (OH)2 l amphibol duy nht c nghin cu tnh do.
Cng nh i vi pyroxen, c th d bo h trt ca cu trc s l (100)[001] khng
ct qua bt c lin kt SiO no. Bng thc nghim tin hnh trn hornblend v s dng
thm kt qu thc nghim ca Turner, Rooney v Riecker (1969, 1973) khng nh h
trt d bo trn.
5.4.5 Mica
Hai khong vt to chnh ca mica l biotit K2(Mg,Fe)6(Si6Al2O20)(OH)4 v
muscovit K2 Al4(Si6Al2O20)(OH)4.
Chng thuc h mt nghing v c cu trc lp vi nhm chc dng l do t din
SiO4 kt li (hnh 6.24, 6.25 v 6.26). Cu trc gi su phng ca hai l t din to nn
cc lp TOT, ri cc lp cation kali kt ni chng vi nhau. C th suy on rng trt do
s d dng xy ra dc theo mt mng (001), v lin kt ion ti y c th b ph b. Hng
trt c th c l dc theo mt mng dy c kali, tc l [100] vi khong K-K ngn nht
v [110] ng vi hng [ 1120 ] ca li t din gi su phng.
Mgge (1898) sau nhng thc nghim trn mica kt lun v h trt l (001) [100]
v (001) [110]. Nhng nghin cu v sau chng t ngoi (001) mica khng cn mt trt
no khc (Brg v Handin, 1966; Horz v Arhens, 1969; Horz, 1970; Schneider, 1972;
Etheridge et al, 1973). Cc hng trt cng c khng nh l [100] (Brg v
Handin, 1966) hay l [100] v [110] (Etheridge et al, 1973).
5.4.6 Plagioclas
Feldspat bao gm nhng khong vt to ph bin. Nhng tnh do ca chng cha
c nghin cu nhiu. Ring tnh cht ny ca feldspat kim th hon ton cha c bit
ti. Plagioclas c thnh phn thay i t NaAlSi3O8 v CaAl2Si2O8 v cu trc khung t
din (Al,Si)O4.
27
Theo Borg v Heard (1969, 1970), nhit trong khong t 50 n 800oC v p sut
t 5 n 10kB, mi thnh vin ca dy plagioclas u bc l tnh do mt cch tng t.
Seifert (1965) quan st mt trt trong albit t nhin. n tinh th albit nhit thp
nhit 800oC v 10kB cho thy mt trt (010) v hng trt [001].
Plagioclas bc l song tinh vnh cu trong thc nghim v bin dng trt (Brg v
Handin, 1966, Brg v Heard, 1969, 1970). Trong khi tin hnh thc nghim v bin dng
Starkey (1964) nhn thy nhng h song tinh c hc ng vi lut albit v periclin (bng
5.4, hnh 5.9). Tt c cc plagioclas trong dy t An30 n An95 tr An44 u cho thy song
tinh albit v periclin.
Bng 5.4.
Song tinh albit v periclin trong plagioclas
Lut song tinh
Mt song tinh
Hng song
tinh
ng sut (An55)
Albit
(lut vung gc)
K1 = (010)
1 = v t
(xem hnh 5.9)
S = 750
Periclin
(lut song song)
K1 = v t,
gn vi (001)
1 = [010]
S = 750
Bng 5.5.
Cc h trt chnh trong thch anh v
(+ ph bin; khng ph bin)
Mt trt
Mt y
iu kin nhit
H trt
+
{0001}[ 1120 ]
Nhit thp
28
Lng tr bc mt
{ 1010 }[0001]+
Nhit cao
Lng tr bc mt
{ 1010 }[ 1210 ]+
Nhit cao
Lng tr bc mt
{ 1010 }[ 1213 ]
Nhit cao
{ 1120 }[0001]
Nhit cao
{ 1212 }[ 1123 ]
Nhit cao
Lng tr bc hai
Thp bc hai
Thc ra, thch anh lun cha mt lng nc nht nh. Vi cha H2O ti
0,0015% trng lng (104 H/Si) thch anh gi l kh (Griggs, 1967). Tinh th thch anh
nhn to vi hm lng nc ti 8,8.103 H/Si c th bin dng trn nhit ti hn
380C, di ng sut 10 n 20 ln thp hn so vi thch anh t nhin kh (theo Griggs
v Blacic, 1965). Cc tc gi ny cn cho rng khi lin kt SiO b thu phn th tnh lu
ng ca bin dng s c tng cng. Nh th, khng th tin hnh thc nghim v bin
dng ca thch anh nu khng bit cha nc ca mu (xc nh bng ph hp ph tia
hng ngoi).
Di p sut kh quyn v nhit trn 600C, bin dng trt do xut hin trong
thach anh vi h trt y {0001}[ 1120 ]. Nhit t 700C l lc c trt do vi h
trt lng tr (bng 5.5), v d: { 1010 }[0001].
Thch anh kh ch c trt do theo h {0001}[ 1120 ] nhit gn 750C v theo
h { 1010 }[0001] trn 750C. Trt do theo mt lng tr c th km theo trt do dc
mt thp (vi ch s Miller thp). Thch anh cng c chung nhng h trt ca thch anh
.
5.4.8 Carbonat
Calcit CaCO3 v dolomit CaMg(CO3)2 l hai carbonat to chnh. Ngoi chng ra,
khng mt carbonat no c xem xt y. Cn aragonit, vn cha c s liu no v
bin dng do ca n; mc du bin th a hnh ca carbonat calci ny c th c mt trong
qu trnh bin cht p sut rt cao (trn 8 10kB 400C).
Cu trc tinh th
Calcit v dolomit u thuc h ba phng (xem thm hnh 4.18). Cu trc c 4 n v
cng thc trong mng mt thoi vi cnh [100], [010] v [001] trng vi cc cnh ct khai
hon ton. Hnh 5.10 cng cho thy mng th hai ca calcit/dolomit di gp i vi dung
lng ch bng mt na. C hai mng u ly [111] lm hng chung.
Cu trc c th kho st theo php nh trc su phng, vi cc quy c sau: c
[0001] ng vi [111] (trc chnh i xng bc ba), { 1011 } NG VI {100} (MT CT
KHAI). MI MT C TH K HIU BNG 4 CH S BRAVAIS-MILLER ( hk il ) vi i
= (h + k) hay ba ch s Miller (HKL) (hnh 5.11).
Dolomit c cu trc t-ng t calcit, ngoi vic Ca v Mg xen nhau dc [0001].
29
Hnh 5.10.
Cu trc tinh th calcit. Quan h gia ct
khai mt thoi v mng c s mt thoi
Hnh 5.11.
Cc mt mng trong calcit. Mi mt c hai k hiu: ba
ch s Miller (HKL) v bn ch s Bravais Miller ( hk il )
H trt
Calcit. H trt trong n tinh th calcit v trong hoa c nghin cu rt chi tit
(Turner, Griggs v cng s, 1951, 1953, 1954, 1956, 1960, 1970, 1972; Mugnier, 1973,
Braillon et al, 1974 v nhiu ngi khc). Bng 5.6 lit k nhng h trt bit, trong
c hai h chnh l r = (100)[011] v f = (111) [101] xc lp trn n tinh th (Turner et al,
1954) bin dng bng thc nghim di p sut thu tnh v nhit thay i.
Bng 5.6.
Cc h trt trong calcit
Mt trt k hiu bng ch (Hnh 5.11), bng 4 ch s Bravais-Miller v 3 ch s Miller
theo mng ct khai. Hng trt k hiu bng giao tuyn ca cc mt trt.
Mt trt
Hng trt
S h
tng ng
r1
[r1 : f2]
( 1011 ) (100)
[(1011) : (2021)]
Ghi ch
Ph bin
[011]
f1
( 2021 )
(111)
[(1011) : (0221)]
[(0111):( 2021 )]
[101], [011]
a2
[r1 : f2]
( 1210 )
(011)
[(1011) : (2201)]
[011]
Rt him
30
Hnh 5.13.
Song tinh trong dolomit
Mi tn ch chiu ca trt ct n
Hnh 5.12.
Song tinh trong calcit
Mi tn ch chiu ca trt ct n
Dolomit. H trt duy nht c bit trong dolomit l h trt y (0001) [1120]. Kt
qu ny do Johnsen l ngi u tin t c, Higgs v Handin (1959) nghin cu y
hn trn tinh th n, nhit 25 500C v 5kB. Trong cc mu nh hng thun li
(i vi hng trt song song [f1 : f3] hay vung gc vi r), duy nht h trt y ny
xut hin nhit di 400C. 400C song tinh f xut hin v khong 500C th
hon ton nhng ch cho h trt y.
Song tinh bin dng
Calcit. Song tinh trn mt e = { 012} ph bin nht trong calcit. Ngay nhit
trong phng, c th nhn c song tinh ny di lc nn vung gc [0001] (Turner et al,
1954). Gi tr cao ca ng lc S = 2tg1915/ = 0,694 tng ng vi kh nng ti a trong
thc nghim, t c bng lc ko song song trc C (hnh 5.12, bng 5.7).
Mt song tinh k hiu bng ch (hnh 5.11), bng 4 ch s Bravais-Miller v 3 ch s
Miller theo mng ct khai. Hng song tinh k hiu bng giao tuyn ca cc mt.
Bng 5.7.
H song tinh trong calcit
Mt song tinh
Hng song
tinh
e1
[e1 : a2]
( 012)
(011)
[( 012):( 2 0)]
r1
[r1 : f2]
(10 1)
(100)
[011]
f1
( 021)
S h
tng ng
3
[100]
3
31
(111)
[211]
Dolomit. Song tinh c hc pht hin ln u tin trn mu t nhin (Fairbairn v Hawks,
1941). l song tinh f (hnh 5.13, bng 5.7) v ng lc S = 2tg1622 = 0,587.
5.5
Gia cu trc ca tinh th v cc tnh cht ho l ca chng c mi lin quan cht ch.
Mt s tnh cht nhy cm vi cu trc, lin quan nhiu n loi n v cu trc, cch sp
xp cc nguyn t; bao gm cc tnh cht c hc nh tnh ct khai, cng, hoc nh hnh
thi tinh th, song tinh. Mt s tnh cht vt l khc li chu nh hng ch yu ca cu
hnh in t ca nguyn t v dng lin kt ho hc, nh tnh dn in, tnh dn nhit,
gin nhit. V d, dn in cao ca kim loi sinh ra nh s tn ti ca cc in t t do,
tnh cht ny th hin khng ch khi kim loi trng thi rn m c khi nng chy.
Tuy nhin, a s cc tnh cht lin quan ng thi vi c im phn b cc n v
cu trc ln dng lin kt gia chng. Cc bin th a hnh (kim cng v graphit, calcit v
aragonit, disten v silimanit) cho thy nhng bng chng r nht v vai tr quyt nh
ca loi cu trc v dng lin kt ti tnh cht ho l ca cht kt tinh. V d sau v cc
bin th a hnh ca carbon th hin r rng mi lin quan (bng 5.8, hnh 5.14).
Bng 5.8.
Tnh cht ca ba bin th carbon
Dng lin kt
v loi cu trc
Bin th
S phi
tr
Kim cng
ng cc, ba chiu
Graphit
C60
Mm, mu en, bn dn
~1
Tnh cht
Vng dn, eV
Hnh 5.14.
Ba loi cu trc ca carbon
a) phn t - C60, b) lp - graphit, c) ba chiu - kim cng
32
Hng lot cc tnh cht vt l, trong c tnh cht nhit, tnh cht c, tnh cht in
(v d, dn in, dn nhit ca kim loi) ph thuc ch yu vo dng lin kt ho
hc.
bn vng ca cc tinh th thng c nh gi theo cch n gin nht qua tnh
cht nhit v tnh cht c ca chng. Tinh th cng cng, nhit nng chy cng cao c
ngha l tinh th cng bn vng. Khi nghin cu cc cht c cng loi cu trc, ngi ta
nhn thy c s bin i song song ca cng v nhit nng chy cng vi s thay
i thnh phn ho hc. V th, mt s tnh cht c v nhit thng c xem xt ng
thi. Cc tinh th c mi lin kt ion thng c trng bi t trng v cng trung bnh,
nhit nng chy cao, dn nhit v dn in thp. dn in ca cc tinh th ion
km, v cc ion rt bn vng, chng khng d dng thu np electron hoc y chng i.
Cc tinh th c mi lin kt ng cc thng c cng cao, chu nhit, cch in.
cng cao lin quan vi lc rt mnh ca mi lin kt ng cc. Tri li, cc cht vi
mi lin kt kim loi c dn in cao, nhng cng thng thp n trung bnh. Lin
kt tn d (van der Waals) c lc lin kt yu, v th cc tinh th vi mi lin kt ny
thng mm, i khi do, nhit nng chy thp. nh hng ca dng lin kt ti mt s
tnh cht ho l ca tinh th c th hin trong bng 5.9.
Cc hp cht t nhin thng chu s chi phi ht sc phc tp ca qu trnh v mi
trng thnh to; v th, rt him khi chng cha mt dng lin kt, a phn l hai hoc
nhiu dng lin kt cng tn ti. Trong cc hp cht d lin kt ny, cc tnh cht chu nh
hng ca mi dng lin kt bn trong. Thng thng tnh cht c hng rt r. V d,
trong khong vt graphit, mi lin kt ng cc rt mnh gn cc nguyn t carbon thnh
tng lp mng; cc lp gn vi nhau bng mi lin kt van der Waals yu, v th mt ct
khai c hng song song vi mt lp (hnh 5.15).
Bng 5.9.
Mt s tnh cht c trng cho cc dng lin kt (L.K.)
Tnh cht
L.K. ion
L.K. cng ho tr
L.K.
van der Waals
Lc
Mnh
Rt mnh
Dao ng,
thng trung bnh
Yu
cng cao
cng thp n
trung bnh, rn
c, un c, d
dt mng
Mm, i khi do
in
Dn in km khi
th rn, dn in tt
khi th lng
Cch in khi
th rn v nng
chy
Dn in tt
Cch in khi
th rn v lng
Tnc v Dn dao
ng. dng
nguyn t khi nng
chy
Kh ho tan
Khng ho tan, tr
trong acid hoc
trong dung dch
kim nh phn ng
ho hc
Ho tan trong
dung mi hu c
thnh dung dch
Nhit*
ho tan
33
Khng hng, cu
trc c i xng v
s phi tr cao
C hng, cu
trc c tnh i
xng v s phi tr
thp
Khng hng, cu
trc c i xng v
s phi tr cao
Khng hng,
i xng thp lin
quan vi hnh
dng phn t
V d
Kim cng C,
sphalerit ZnS,
phn t O2, phn
t cht hu c,
graphit (mi lin
kt mnh)
ng Cu, bc Ag,
electrum (Au, Ag),
phn ln kim loi
Tnh cht
L.K. ion
L.K. cng ho tr
L.K.
van der Waals
Lc
Mnh
Rt mnh
Dao ng,
thng trung bnh
Yu
cng cao
cng thp n
trung bnh, rn
c, un c, d
dt mng
Mm, i khi do
in
Dn in km khi
th rn, dn in tt
khi th lng
Cch in khi
th rn v nng
chy
Dn in tt
Cch in khi
th rn v lng
Tnc v Dn dao
ng. dng
nguyn t khi nng
chy
ho tan
Kh ho tan
Khng ho tan, tr
trong acid hoc
trong dung dch
kim nh phn ng
ho hc
Ho tan trong
dung mi hu c
thnh dung dch
Cu trc
Khng hng, cu
trc c i xng v
s phi tr cao
C hng, cu
trc c tnh i
xng v s phi tr
thp
Khng hng, cu
trc c i xng v
s phi tr cao
Khng hng,
i xng thp lin
quan vi hnh
dng phn t
Kim cng C,
sphalerit ZnS,
phn t O2, phn
t cht hu c,
graphit (mi lin
kt mnh)
ng Cu, bc Ag,
electrum (Au, Ag),
phn ln kim loi
Cu trc
Nhit*
V d
34
Hnh 5.15.
Mt ct khai song song vi mt lp trong khong vt
graphit lin quan vi mi lin kt van der Waals yu
gia cc lp
Hnh 5.16.
M hnh cu trc khuyt tt ca fluorit CaF2
Mt electron lp vo l trng do ion fluor li, to
ra mt tm mu
35
thuc cu trc loi sphalerit v vurtzit. Bin th nhit cao vi cu trc khuyt tt bn
vng nhit t 145,6C n nhit nng chy 552C. Cc nguyn t (anion) iod phn
b theo cc nt mng lp phng tm khi, cn cc nguyn t (cation) bc nm trong cc
l trng. Do s l trng nhiu hn s ht bc, cc cation c th dch chuyn khp trong
mng ging nh cht lng hoc cht kh.
c im ny ca cu trc dn n nhng tnh cht c bit ca cht. dn in ca
bin th AgI loi ZnS gn nhit nng chy (142,4C) bng 0,00033cm2/mol. Vic chuyn
i AgI t bin th nhit thp sang bin th nhit cao dn n s nhy vt dn
in ln vi nghn ln (1,31 146,5C). S tng nhit tip tc km theo s tng dn
in, khi n gn nhit nng chy, dn in t gi tr l 2,64. iu th v l i lng ny cn vt ln trn dn in ca cht trng thi nng chy (2,36 552C).
Hnh 5.17.
3+
+
4+
M hnh cu trc thch anh bnh thng(a)v thch anh m khi khuyt tt (b): Al + H thay th Si
36
Bng 5.10.
S ph thuc ca khc x vo kch thc v in tch ca ion
Ion
Bn knh,
3
khc x, cm
1,33
2,5
1,36
7,0
Cl
1,81
9,0
Br
Ne
Na+
1,96
12,6
2,20
19,0
1,60
1,00
0,98
0,5
Mg2+
0,74
0,3
Trong cu trc i xng (phi tr) cng nh trong dung dch, khc x ion l kt qu
tng hp ca tt c cc ion b phn cc. i vi cu trc khng i xng, khc x cng
c quyt nh bi s bin dng ca ion; nhng hin tng ny gy ra khng ch do hp
phn in ca tia sng m cn do in trng ca cc ion k bn to ra s phn cc mt
chiu. Hin tng ny c dng trong ho tinh th xt on cu trc tinh th. Cc tinh
th ion, tr mui ca cc kim loi chuyn tip v nguyn t t him, thng trong sut v
khng mu.
Cht ng cc (vi lin kt cng ho tr) khc hn cc cht ion v tnh cht quang hc
do chng c nhng in t ng thi thuc hai nguyn t. Tuy nhin, bn vng ca mi
lin kt li dao ng rt ln: cc bn kim cng, yu hn silic hoc ZnS, thic yu
n mc cht ny c nhiu tnh kim loi. S gim bn vng ca mi lin kt ko theo
s hp th ph nh sng bc sng di. nhng cht ny, tnh quang dn xut hin khi
chng c chiu bi nhng nhng tia c bc sng tng ng vi di ph hp th ca
chng. Kim cng c tnh quang in trong vng ph cc tm, silic - nh sng nhn thy,
ring thic c c trng bi dn kim loi.
Hp cht ng cc c gi tr chit sut cao, tng ng vi nh kim cng (theo phn
loi trong khong vt hc). Chng thng c mu v khng trong sut. Trong dung dch,
c im phn b in t khc hn trong tinh th, v vy tnh cht quang hc cng khc
hn. y chnh l c im c bn m hp cht ng cc khc vi hp cht ion.
i vi cc cht c mi lin kt trung gian ion - ng cc th mc chuyn tip nh
hng n gi tr chit sut (bng 5.11).
Hp cht phn t c tnh cht quang hc gn nh khng i khi cc trng thi khc
nhau: rn, lng, kh. Cc hp cht vi mi lin kt van der Waals thng trong sut, khng
mu. Nu cu trc gm cc phn t dng si (phn ln parafin) hoc dng tm (ndichlorobenzen) th tinh th c tnh d hng quang hc r rng vi quang tnh dng
trong trng hp th nht v quang tnh m trong trng hp th hai.
Tnh cht quang hc ca tinh th c s dng rng ri xc nh v tr cc phn t
khng ng thc trong cu trc.
Bng 5.11.
S ph thuc chit sut tinh th vo mc lin kt ion - ng cc
Hp cht
% mi lin kt ng cc
Gi tr chit sut
KBr
36
1,559
} = 0,065
}=8
RbCl
28
1,494
37
KI
1,667
48
} = 0,133
} = 22
CsCl
26
1,534
LiBr
43
1,784
RbF
LiI
54
} = 0,388
} = 40
1,396
1,955
} = 0,507
} = 52
CsF
MgS
65
1,448
2,271
} = 46
CaO
19
CaTe
75
} = 0,433
1,838
2,510
} = 54
} = 0,355
BaS
21
2,155
Hp cht
% mi lin kt ng cc
Gi tr chit sut
KBr
36
1,559
RbCl
28
KI
48
} = 0,065
}=8
1,494
1,667
} = 0,133
} = 22
CsCl
26
LiBr
43
1,534
1,784
} = 40
RbF
LiI
54
} = 0,388
1,396
1,955
} = 0,507
} = 52
CsF
MgS
65
1,448
2,271
} = 0,433
} = 46
CaO
19
CaTe
75
1,838
2,510
} = 54
BaS
21
} = 0,355
2,155
38
39
khc nhau. ZnS c ct khai theo mi hai mt thoi {110}, kim cng theo tm mt
{111} (hnh 5.18). Trn hnh 5.19 l s cc mt mng trong cu trc ZnS theo cc mt
lp phng, mi hai mt thoi v tm mt. Khong cch mt mng dhkl ln nht ng vi
hnh tm mt (d111 = 0,866 so vi d100 = 1).
i vi kim cng, theo hng ny s c ct khai. Trong cu trc ZnS, tng ng vi
khong cch l hai lp cha cc nguyn t cng loi (Zn hoc S). Lc lin kt ln gia
chng khin cho sphalerit khng c ct khai theo hng ny. Trong khi , cc mt mng
gm nguyn t ca c hai loi nguyn t bo ho in tch nn lin kt vi nhau yu
hn mc d nm gn nhau hn. l trng hp vi mt mi hai mt thoi trong ZnS. V
th, sphalerit xut hin ct khai song song vi mt {110}.
Hnh 5.18.
Ct khai theo mt {111} trong kim cng
{111} trong sphalerit
v mt
Hnh 5.19.
Lt ct cu trc ca sphalerit (ZnS) vung gc
vi mt lp phng, mi hai mt thoi v tm
mt
40
Bng 5.12.
nh hng ca loi cu trc ti co (cm2/kg) ca cc mui kim loi kim
Hp cht
LiCl
NaCl
KCl
RbCl
CsCl*
2,57
2,81
3,14
3,27
3,57
H s co ( .10 )
3,50
4,18
5,65
7,40
5,90
xp cht ca ion, %
78,66
65,66
65,01
50,16
68,44
A X,
5
AgCl
A X,
6
H s co ( .10 )
NaCl
AgBr
NaBr
(AgI)
NaI
2,77
2,81
2,88
2,98
2,99
3,23
2,40
4,18
2,74
5,09
4,14
7,01
H s gin nhit ca cc nhm cu trc trn thay i tng t h s co. Cc kim loi
kt tinh trong loi cu trc chng kht, cc oxit kh nng chy, cc sulfur c h s gin th
tch c 0,0001 0,001, cc mui v c cng c h s gin khong (0,0004 0,001).
H s gin th tch ca cc kim loi kim dao ng t 0,0018 n 0,0025. Cc hp cht
hu c phn t c h s gin t gi tr cao nht n 0,003. C th quan st s bin i h
s gin th tch theo s bin i khong cch nguyn t qua dy mui halogen ca natri
(bng 5.14)
Bng 5.14.
Mi quan h gia khong cch nguyn t v h s gin
Hp cht
NaF
NaCl
NaBr
NaI
A X,
2,31
2,81
2,94
3,18
39
40
43
48
.10
41
Hnh 5.20.
Mi tng quan nghch gia nhit nng chy v khong
cch ion trong hp cht ion
Hnh 5.21.
Mi tng quan nghch gia cng v khong cch
ion trong hp cht ion
Bng 5.15.
S thay i cng v nhit nng chy ph thuc vo khong cch nguyn t ca cc hp
cht ion
Hp cht
(BeO)
MgO
CaO
SrO
BaO
A X,
1,65
2,10
2,40
2,57
2,77
9,0
6,5
4,5
3,5
3,0
2570
2800
2585
2430
1923
Nhit nng chy v cng ca cc tinh th ion ph thuc vo khong cch gia
cc ion, khong cch ion cng nh th nhit nng chy H cng cao (hnh 5.20), cng
42
cng ln (hnh 5.21). Khi cu trc cng loi, cc cht vi cc ion cng ho tr s c
cng v nhit nng chy gim nu khong cch nguyn t tng
(bng 5.15).
Tt c cc cht trong bng 5.15 u kt tinh trong cu trc loi NaCl, tr BeO c cu
trc loi vurtzit. Lin kt ho hc trong cc hp cht gn vi dng ion. Cc hp cht ng
cc cng ging cc hp cht ion v c im thay i cng v nhit nng chy khi
c s thay i khong cch nguyn t (bng 5.16). Tt c cc cht trong bng u kt tinh
trong cu trc loi kim cng sphalerit.
Bng 5.16.
S thay i cng v nhit nng chy ph thuc vo khong cch nguyn t ca cc
cht ng cc
Nguyn t
CC
C Si
Si Si
Ge Ge
A A,
1,54
1,89
2,35
2,43
10,0
9,5
7,0
6,0
3500
2700
1420
958
NaF
MgO
ScN
TiC
A X,
2,31
2,10
2,23
2,23
3,5
6,5
7,5
8,5
988
2800
3180
CaF2
CdCl2*
NaCl
NaCl
NaCl
NaCl
NaCl
Hp cht
SrF2
MgCl2
NaCl
AgCl
AgBr
LiCl
AgF
A X,
2,58
2,63
2,81
2,77
2,87
2,57
2,48
1280
712
840
455
422
614
435
Loi cu trc
NaCl
ZnS
NaCl
ZnS
NaCl
ZnS
NaCl
Hp cht
NaF
CuCl
SrO
CdS
BaO
CdTe
PbS
A X,
2,31
2,34
2,57
2,52
2,77
2,80
2,97
992
422
2430
1750
1923
1041
1120
3,0
2,5
3,5
3,0
3,5
3,0
3,0
43
Nng chy, C
83
Si, C
+20
Hp cht
NH3
Nng chy, C
78
Si, C
33
44
HCl
112
84
PH3
134
88
HBr
88
67
AsH3
116
62
HI
51
35
SbH3
88
17
H2O
+100
CH4
184
162
H2S
86
60
SiH4
185
112
H2Se
66
41
GeH4
166
88
H2Te
51
SnH4
150
22
Tham kho 4.1.4, Tnh phn cc ca ion v quy tc Pauling cui 4.2.1.
45
Ion [SO6]6 v cu hnh [SO6]6 t c kh nng tn ti. Trong thc t cha gp acid
orthosulfuric v cc mui ca n, nhng tn ti cc mui ca acid orthotelluric Te(OH)6
nh Ag6TeO6 (Te6+ = 0,56, ra : rx = 0,41) v orthoiodic H5JO6, v d Ag5JO6 (bn knh
J7+ Te6+). T s bn knh C4+ (0,2) trn bn knh oxy bng 0,15 tho mn s phi tr 3.
T c th thy, ion CO32 c kh nng tn ti, cn ion CO44th khng.
T cc v d trn c th thy, xem xt hin tng chn thm ch vi quan im hon
ton tnh in (nh Kossel, Goldshmidt, Van-Arkel lm) cng cho php suy lun nhng
quy lut c gi tr nht nh.
5.5.10 ho tan
Trong cc mc trn chng ta xem xt mt s tnh cht lin quan n bn vng
ca vt cht kt tinh nh cng, nhit nng chy ho tan cng l mt tnh cht
c trng cho bn vng. Mt mui s ho tan trong nc nu nh lc ht ca cc phn
t nc ln hn nng lng mng. ho tan ca cc mui halogen ca kim loi kim
c trnh by trong bng 5.20.
Bng 5.20.
ho tan ca cc halogenur kim loi kim
(mi tn ch chiu tng ca bn knh ion)
Cation
F
Li
Na
K
Rb
Cs
16
1,0(15C)
6,1 11
10
16 (18C)
3,7 4,5
7,6
12 (18C)
6,4 5,8
6,5 (7C)
24 (18C)
1,7
F
Li
Na
K
Rb
Cs
Br
0,1(18C)
Cation
Anion
Cl
Anion
Cl
Br
11
0,1(18C)
16
11
1,0(15C)
6,1 11
10
16 (18C)
3,7 4,5
7,6
12 (18C)
6,4 5,8
6,5 (7C)
24 (18C)
1,7
46
Nguyn nhn s tng vt ho tan ca LiCl, LiI, NaBr, NaI lin quan vi loi cu
trc ca chng. Lc lin kt gia cc ion trong mng yu i do t s bn knh ca chng
gn vi t s tinh th hc ca cu trc loi NaCl (0,41). Trong cc cu trc loi ny, lc
y gia cc ion tip xc nhau hoc gn tip xc nhau tng ln rt mnh. S tng cao
ho tan ca KF, RbF v CsF c gii thch bi cht xt thp (xp) ca cu trc. Tt c
cc cht ny nu xt theo t s ra : rx phi c cu trc loi CsCl nhng thc t chng li kt
tinh trong cu trc loi NaCl.
S tng ho tr ko theo s gim mnh ho tan bi v ng thi vi s tng ho tr,
nng lng mng tng nhanh hn rt nhiu so vi nng lng hydrat ho. Bi vy, oxit v
sulfur ca cc kim loi ho tr 2 khc hn halogenur kim loi kim v ho tan. Chng
hu nh khng ho tan trong nc, mc d chng c loi cu trc tng t.
Bt u t cc ion ho tr 3 c th ni n hiu ng chn, nh n mi lin kt gia cc
phn t yu i, dn n ho tan tng ln. nh hng ca ho tr ion v hiu ng chn
n ho tan c thy r qua cc s liu trong bng 5.21.
nh hng ca cu hnh in t ca ion ti ho tan cng rt th v. Stivel K. Y. cho
rng cation ng vai tr quyt nh gy nn bin dng ca anion trong mng hoc phn t
nc trong dung dch. C th phn bit 4 trng hp khc nhau:
anion d b phn cc hn phn t nc;
anion kh b phn cc hn phn t nc;
cation gy phn cc yu do kch thc ln, in tch nh, v 8 - in t;
cation gy phn cc mnh do kch thc nh, in tch ln, v khng phi loi 8 - in
t.
Bng 5.21.
Mi lin quan gia ho tan vi ho tr cation v hiu ng chn
Hp cht
NaF
NaCl
CaF2
BaF2
AlCl3
PrCl3
ThCl4
SnI4
ho tan
1,0
6,1
0,0002
0,009
6,0
4,2
tt
tt
ra + rx
2,31
2,79
2,37
2,71
2,38
2,81
2,76
2,87
47
Hnh 5.23.
S minh ho nh hng ca cc yu t khc nhau ti ho tan
Cl
Br
1,0
6,1
11,3
Ag
14,0
Tl+
3,6
Mg2+
2+
Ca
6.10
4,5.10
9.103
8,5.104
2OH
SO42
10,6
6
1,3.10
6.104
2,19
2
1,3.10
1,5.104
2
2,5.10
48
Sr2+
6.104
3,3.102
Ba2+
6,3.106
2,5.101
5.5.11 T trng
T trng ca cht kt tinh ph thuc vo thnh phn ho hc v cu trc tinh th, trong
c bit quan trng l trng lng nguyn t, sau l ho tr v kch thc ion ca
nguyn t ho hc tham gia vo thnh phn. V vn v d trong th gii khong vt th
hin mi quan h trn: cc khong vt to sm mu (khong vt femic) cha nhiu st,
magnesi thng c t trng ln hn cc khong vt sng mu (khong vt salic) giu nhm,
silic, kim loi kim. S dao ng thnh phn ho hc ca mt khong vt (sphalerit,
wolframit, v.v) hay mt nhm (vi cng chung loi cu trc) khong vt (olivin, granat,
v.v..) dn n s bin i t trng (xem bng 5.23) cng nh hng lot cc tnh cht vt l
khc.
Bng 5.23.
S ph thuc t trng vo thnh phn ho hc ca cht kt tinh
Nhm khong vt
Khong vt
Olivin
Forsterit
Granat
Plagiocla
Spinel
Cng thc ho
hc
Mg2SiO4
T trng
3, 22
Fayalit
Fe2SiO4
4, 40
Pyrop
Mg3Al2Si3O12
3, 58
Almandin
Fe3 Al2Si3O12
4,32
Albit
NaAlSi3O8
2,62
Anorthit
Ca Al2Si2O8
2,76
Spinel
MgAl2O4
3,55
Magnetit
FeFe2O4
5.20
Chromit
FeCr2O4
5,09
49
Z
6
4
M, g
600,54
400,36
V, cm3
24
2,710
24
2,930
367,8743 10
226,8459 10
50
Hnh 5.25.
Vng 12 t din SiO4 trong cu trc khung ca mordenit
Hnh 5.26.
S cu trc ca chabasit vi cc khoang
trng ln thng nhau
Cc nt en biu din nguyn t silic, cc
nguyn t oxy khng c th hin
Chng 6. Ha hc tinh th ca mt s
khong vt to
Trnh Hn
Ngy Tuyt Nhung
C s ha hc tinh th
NXB i hc quc gia H Ni 2006.
Tr 189 290.
Mc lc
Chng 6 HA HC TINH TH CA MT S KHONG VT TO .......3
6.1.
OLIVIN.......................................................................................................3
6.1.1 Cu trc tinh th......................................................................................3
6.1.2 c im ho hc....................................................................................5
6.2.
GRANAT ....................................................................................................8
6.2.1. Cu trc tinh th......................................................................................8
6.2.2. c im ho hc....................................................................................9
6.3.
NHM SILICAT NHM Al2SiO5 ...........................................................14
6.3.1. Silimanit AlIVAlVISiO4O ....................................................................15
6.3.2. Andalusit AlVAlVISiO4O .......................................................................15
6.3.3. Disten AlVIAlVISiO4O ...........................................................................16
6.4.
SILICAT O VNG..............................................................................17
6.4.1. Beryl Al2Be3Si6O18 ...............................................................................17
210
Aragonit ...........................................................................................86
Barit .................................................................................................87
Apatit ...............................................................................................88
6.13.5.
6.13.6.
Chng 6
HA HC TINH TH CA MT S KHONG
VT TO
6.1.
OLIVIN
H trc thoi
(+) ()
forsterit Mg2SiO4
fayalit Fe2SiO4
mng
a = 4,75; b = 10,20
c = 5,98
Z=4
Z=4
(Mg,Fe)SiO4
Pbnm
Pbnm
nh hng
Np = y; Nm = z; Ng = x
Np = y; Nm = z; Ng = x
Mt trc quang
(001)
(001)
dhkl chnh,
(Mg,Fe)olivin c dung dch cng hon ton gia Mg2SiO4 (forsterit) v Fe2SiO4
(fayalit). Mt dy ng hnh lin tc tng t cng quan st c trong (Fe,Mn) olivin. Thnh
phn ca hu ht cc olivin biu din (hnh 6.1) trn h CaOMgOFeOH2O. Lot dung
dch cng ph bin nht ca h ny l FoFa. Tng i him l olivin thuc cc lot
monticelitkirschteinit v fayalittephroit Mn2SiO4.
S phn b ca Fe2+ v Mg2+ trong v tr M1 v M2 tun theo mt trt t bin i, vi
mt nghch l l cation st ln nm nhiu hn ti bt din M1 nh. Cc bt din ny gn vi
nhau qua cnh, khin khong cch caion cation co rt; xut hin lc y gia chng. i
ng, cnh chung ca cc bt din ny tr nn ngn li, ni y thu ht thm in tch m, gy
bin dng cc a din (theo Papike J.J. v Cameron M., 1976, xem quy tc Pauling, 4.2.1).
Trong olivin calci, tc l monticelit CaMgSiO4, calci chim v tr M2 v magnesi chim M1.
Hnh 6.2
Cu trc tinh th ca olivin
Ti vng p sut tng cao, olivin tip nhn cu trc cht hn ca spinel. Nhit 1000C
v p sut khong 140 kbar, ng vi su 300 n 400 km, xy ra bin i ca Mg2SiO4
sang cu trc loi spinel . T pha sang pha l bin i xy ra khong 170 kbar v
cng nhit nh trn. Trong khong su t 250 n 670km, cc silicat tip nhn cu trc
vi phi tr bt din ca mt phn silic. Cc phn ng xy ra trong i chuyn tip ca manti
c th nh sau:
MgVI SiIV O3 MgVI 2 SiIV O4 + SiVI O2
enstatit
olivin
stishovit
6.1.2 c im ho hc
Hnh 6.3
S chuyn pha olivinspinel
trong h Mg2SiO4 Fe2SiO4 nhit
o
o
800 C v 1200 C (theo Akimoto,
S. et al, 1971)
Hnh 6.4
Tng quan ca khong cch mt mng d130 v
thnh phn trong dy ng hnh forsteritfayalit
Thnh phn ca olivin bin i t Mg2SiO4 (forsterit) sang Fe2SiO4 (fayalit) c s trao
i lin tc gia Mg2+ v Fe2+ (bng 6.1 v hnh 6.1) trong cu trc. Tn cc khong vt
fayalit v forsterit ln lt ng vi thnh phn Fo010 v Fo90100. Trung gian l cc
khong vt ferohortonolit Fo1030, hortonolit Fo3050, hialosiderit Fo5070, chrysolit
Fo7090. Ring olivin ly t lamproit Lai Chu (bng 6.2), th tn chrysolit ca n xc
nh bng thnh phn ho hc, hon ton ph hp cc bin th cng loi ca mt s lamproit
in hnh (West Kimberley, LeucitHills, MurciaAlmeria) chn i snh. Trong mt s
mu, olivin chim n 25% thnh phn khong vt (gm olivin, diopsit, phlogopit v sanidin
l thnh t chnh).
Bng 6.1
S liu phn tch ho ca olivin
Cu t
SiO2
41,85
32,47
30,09
31,50
29,27
36,63
TiO2
0,07
0,34
0,00
0,00
Al2O3
0,00
0.02
0,00
0,04
0,07
Fe2O3
0,18
FeO
2,05
53,14
69,42
40,33
1,20
8,59
MnO
0,21
0,73
0,28
26,009
65,23
0,44
MgO
56,17
13,22
0,91
1,59
1,98
19,69
CaO
0,00
0,00
0,08
0,05
2,32
34,17
Tng
100,35
100,10
100,78
99,66
100,00
99,61
0,988
0,977
1,003
1,038
0,974
0,997
Al
0,000
0,001
0,000
0,001
0,002
Ti
0,001
3+
0,007
0,000
0,000
Fe
0.004
Mg
1,976
0,602
0,046
0,078
0,098
0,815
Fe2+
0,040
1,363
1,937
1,112
0,033
0,196
Mn
0,004
0,018
0,008
0,728
1,838
0,010
Ca
0,000
0,000
0,003
0,001
0,083
0,997
2,02
2,00
1,99
1,92
2,05
2,02
(tr Si)
74,9
19,2
0,9
1. Forsterite, serpentine. Douglas Creek. South Irland. New zealand (Cooper, A.F.,1976,
J. Geol. Geophis. New Zealand, 19, 603-23).
2. Hortonolite, ferrodiorite, upper zone a Skaergaard intrusion. East Greenland (Vincent,
E.A.,1964, Amst. Min.,49.805-6).
3. Fayalite, Gunflint Iron Formation. Minnesola- Ontario. USA
(Floran,.R.J. & Papike, J.J., 1978. J. Petr., 19. 215-88).
4. Knebelite, metasomatized limestone. Blue Bell Mine. British Columbia.Canada
(Mossman, D.J. & Pawson, D.J., 1976. Can. Min., 14.479-86).
5. Tephroite, Benallt Mine. Caernarvonshire. Wales. UK (Smith, W.C. etal., 1944.
Min.Mag., 27. 33-46).
6. Monticellite, alnoite. Talnakh. USSR (Nikishov, K.N. et al,. 1978, Abstracts IMA XI
Meeting, Novosibirsk. 56-7).
Mt s cc tinh th t nhin, nht l olivin giu st, c phn nh st v magnesi b
mangan v calci thay th. Nickel v chrom thng c mt trong olivin giu magnesi, ring
chrom th c trong cc phin mng chromit phn r t dung dch cng. Tng t, mt s Fe3+
cng thng c mt trong nhng ht nh magnetit mc xen (xem li 5.2.4) hoc lin quan n
sn phm bin i do olivin b oxy ho. Mt lng nh calci c trong phn ln olivin (bnh
thng t 0,0 n 1,0% CaO). Phosphor gp trong olivin di dng nguyn t vt (c th t
400ppm), lm xut hin trng trong khoang t din bng thay th sau: P + Si.
Trong chrysolit Lai Chu s c mt ca hai nguyn t vt calci v nickel cng s bin
thin ca chng lin quan n hm lng cc nguyn t to chnh, nht l magnesi, l yu
t c trng cho olivin ca lamproit (Scott, 1979; Jaques et al., Michell, 1986). Kho st vi
thm trn mt s ht olivin phn i (Trn Trng Ho v nnk, 1991) cho thy t trung tm ra
ra ht MgO gim cha ca n th NiO gim theo, trong khi CaO li tng hm lng. So
snh gi tr bn knh ion th thy nickel l nguyn t tng thch, d dng i vo mng tinh
th ca olivin.
Bng 6.2
S liu ho phn tch ca olivin ly trong lamproit Lai Chu [12]
Cu t
Nm Hon
Nm Hon
Cc Pa
Simang
Sin Cao
Pn H
khang
SiO2
41,26
40,68
40,17
40,86
41,54
40,12
FeO
9,10
9,94
13,13
7,93
7,53
13,58
MgO
48,62
48,91
46,55
50,92
50,33
45,68
CaO
0,09
0,08
0,08
0,09
0,06
0,12
NiO
0,28
0,29
0,26
0,32
0,48
0,25
99,35
99,90
100,19
100,12
99,94
99,75
0,99
0,16
1,84
0,00
0,00
13,47
86,53
1,00
0,15
I,82
0,00
0,00
1,00
0,28
1,70
0,00
0,00
13,01
86,99
22,92
77,08
giu Mg, l ba bin th a hnh ca serpentin (lizardit, chrisotil v antigorit), cng vi brucit,
talc v carbonat. Qu trnh serpentin ho c th biu din bng cc phn ng:
2Mg2SiO4 + 3H2O Mg3Si2O5(OH)4 + Mg(OH)2
forsterit
serpentin
brucit
6.2.
GRANAT
H lp phng. Nhm khng gian Ia3d. Z = 8.
dhkl chnh ca pyrop : 2,89 (8); 2,58 (9); 1,598 (9); 1,542 (10); 1,070 (8).
Kh tan trong HF, tr hydrogrosular.
Khong vt nhm granat rt c trng cho bin cht, nhng cng bt gp trong mt s
magma v trong vn trm tch.
Cng thc ha hc
Mg3Al2Si3O12
Fe3Al2Si3O12
Mn3Al2Si3O12
Ca3Al2Si3O12
Ca3 Fe2Si3O12
Ca3Cr2Si3O12
Ca3Al2 Si2O8(SiO4)1m(OH)4m
a()
11,459
11,526
11,621
11,851
11,996
11,996
11,85 12,16
6.2.2. c im ho hc
V tr X trong cng thc tng qut do cation ho tr hai ln hn chim gi, v tr Y dnh
cho cc cation ha tr ba nh hn. T s phn d trong v tr X, granat phn lm hai nhm:
Ugrandit
Uvarovit Ca3Cr2Si3O12
Grosular Ca3Al2Si3O12
Andradit Ca3Fe2Si3O12
10
Granat st
Andradit
Bng 6.3
S liu ho phn tch ca granat
1
2
3
Granat crom
Uvarovit
SiO2
41,33
36,7
36,34
38,96
36,48
36,77
TiO2
0,28
0,75
0,10
0,71
0,50
Al2O3
21,83
21,4
20,25
19,93
6,80
8,36
Cr2O3
1,73
Fe2O3
1,44
0,92
3,43
21,94
5,85
FeO
9,00
29,9
7,30
3,25
3,33
34,51
0,03
0,56
0,22
1,31
0,00
0,27
13,72
MnO
0,44
1,14
MgO
19,60
0,90
CaO
4,40
9,02
0,44
32,52
30,22
34,56
Tng
100,05
99,81
99,86
100,14
99,94
99,75
11
Si
5,919
5,882
Al
0,081
Al
3,604
5,981
5,918
5,986
5,923
0,118
0,019
0,082
0,014
0,077
3,925
3,909
3,486
1,311
1,510
Cr
0,196
1,747
Fe3+
0,155
0,114
0,392
2,709
0,709
Ti
0,030
0,090
0,012
0,081
0,062
Mg
4,184
0,215
0,297
0,065
Fe2+
1,078
4,008
1,005
0,413
0,457
Mn
0,053
0,155
4,811
0,004
0,078
0,030
Ca
0,675
1,549
0,078
5,293
5,313
5,965
Almandin
17,4
67,4
17,1
Andradit
3,4
1,3
9,5
69,5
18,0
Grosular
2,5
26,3
79,2
21,4
36,2
70,4
3,7
5,0
1,1
Schorlomit
0,5
0,4
Spesartin
0,9
2,6
81,6
0,1
1,3
0,5
Uvarovit
4,9
44,2
Pyrop
5,8
7,8
12
Nhm t din (OH)4 cng c th thay th cho t din SiO4 (c th coi nh 4H+ thay
th cho Si4+) trong hydrogranat nh hydrogrosular Ca3Al2 Si2O8(SiO4)1m(OH)4m
vi m nm trong khong t 0 n 1. Khong vt cha ti 8,5% H2O.
Cation Ti4+ c th nm
vo v tr Y, km theo l
s thay th ca Na cho Ca
trong v tr X, cho melanit
mu en. Trong granat c
th c nhng thay th ng
hnh nh P thay Si, Ti thay Hnh 6.7. Thnh phn ca granat bin i theo cc vect trao i
chnh
Al hay Fe3+. Trong
hydrogranat, nhm SiO4 c
th do 4(OH) thay th vi
v tr Si b trng. S liu
ho phn tch ca 6 granat
in hnh trnh by trn
bng 6.3. Granat pyrop in
hnh cha trong bin
cht cao ch c 40 70%,
t khi cha hn 80% cng
thc ny. Chng thng
cha c almandin v
grosular. Pyrop vi 3 8%
Cr2O3 l bin th mang tn
chrompyrop, mu tm pht
lc hay mu ta c trng,
cng sinh ph bin ca chng l vi kimberlit cha kim cng.
Almandin l dng ph bin nht trong nhm granat. N thng cha mt lng ng k
c pyrop ln spesartin, c th c khng t grosular. phin granat mica thuc bin cht khu
vc cha granat thnh phn tiu biu, c th l Alm66Gro25Py5Sp4. Thot nhn, nhiu ht
almandin ng nht v mu sc, nhng chng li phn i v ho hc: almandin sn phm
ca bin cht khu vc c th cho thy phn nhn giu mangan, phn ra giu st. Trong nhng
trng hp khc, phn nhn giu calci v mangan, rim th giu st v magnesi hn. Chlorit
l sn phm bin i ph bin ca almandin.
Spesartin c mt khong bin thin rng v thnh phn t khong 97% cng thc
spesartin tr xung. Almandin l thnh phn thay th chnh, nhng mt lng ng k
grosular cng gp . Trong iu kin p sut trung bnh hai thnh phn ny thay th lin
tc cho nhau. V mt a ho, ytri v mangan l hai nguyn t song hnh, cho nn spesartin
c th cha ti hn 2% Y2O3. Qu trnh bin i v oxy ha b mt lm xut hin hn hp
mu en ca cc oxit v hydroxit mangan.
Grosular c th gp dng thnh phn thun nht; mc du vy, andradit c y v to
thnh lot ng hnh lin tc. Nhiu granat xanh lc do chrom c gi l uvarovit, trong
thc t hm lng chrom tng i nh v chng c gi l Cr-grosular. Mc du gia
grosular v hydrogrosular tn ti lot ng hnh, khng th khng nh rng grosular, sn
phm ca bin cht nhit, c cha lng nc ng k. Andradit kh ph bin vi tinh
13
khit ti 90%. Tuy vy, andradit v grosular to hng lot dung dch cng: nhiu andradit
trong skarn bc l tnh phn i v thnh phn (v v mu sc), c s xen k nhau gia cc
i andradit gn sch v And50Gro50. Gia andradit v spesartin tn ti granat trung gian.
Andradit nguyn sinh trong magma kim c th cha khng t titan. Titan ch yu thay th
Fe3+ trong v tr bt din, mt phn th chn Si4+ trong khoang t din.
Melanit l Ti-andradit vi Fe3+ > Ti trong v tr bt din. Cn schorlomit (cha khong
15% TiO2) l Ti-andradit vi Fe3+ < Ti trong v tr ny. Uvarovit l thnh phn ca lot
ugrandit, nhng him gp di dng sch; grosular cng mt lng nh andradit tham gia
dung dch cng vi uvarovit (xem bng 6.3).
Hydrogrosular Ca3Al2Si2O8(SiO4)1m(OH)4m l khong vt thuc lot ng hnh
3CaO.Al2O3.3SiO2 3CaO.Al2O3.6H2O
vi thnh phn nm gia grosular v hibschit 3CaO.Al2O3.2SiO2.2H2O.
Bng 6.4
S liu ho phn tch ca granat ly t granulit Kan Nak (Kontum) [15]
#
414-S4
414-S4
VN415
VN415
VN415
Nhn
Ra/Bi
Nhn
Ra/Crd2
Ra/Crd2
VN803
VN803
Nhn
Ra/Ilm
SiO2
37,470
37,350
37,990
37,620
37,300
37,77
37,41
TiO2
0,020
0,010
0,040
0,000
0,030
0,06
0,29
Al2O3
21,560
21.460
21,790
21,780
21,940
22,19
21,83
Cr2O3
0,000
0,010
0,010
0,000
0,020
0,04
0,02
Fe2O3
1,720
1,750
1,840
1,750
0,270
1,42
1,92
MgO
6,430
5,500
6,530
5,320
2,460
7,79
6,78
FeO
30,840
32,190
30,210
31,740
35,470
29,99
30,60
MnO
1,540
1,640
1,900
2,090
2,980
0,58
0,62
ZnO
0,000
0,000
0,000
0,030
0,010
0,04
0,02
CaO
0,720
0,710
1,320
1,260
1,340
0,89
1,28
Na2O
0,000
0,001
0,000
0,000
0,000
0,01
0,01
K2O
0,010
0,001
0,000
0,000
0,000
0,00
0,00
100,310
100,660
101,630
101,590
101,830
101,18
100,78
Tng
14
XFe
Xalm
Xpyr
Xgro
Xspe
0,729
0,690
0,256
0,021
0,035
0,766
0,722
0,220
0,028
0,052
0,722
0,660
0,260
0,040
0,040
0,770
0,710
0,210
0,040
0,050
0,890
0,800
0,100
0,040
0,070
0,677
0,64
0,31
0,04
0,01
0,717
0,68
0,27
0,04
0,01
# Alm: almandin, Pyr: pyrop, Gro: grosular, Sp: spesartin.Bi: biotit, Crd: cordierit, Ilm:
ilmenit;
Ra/Bi(Crd, Ilm): im tip xc ca granat vi cc khong vt ny;
XFe = Fe2+: (Mg2+ + Fe2+).
Xalm = Fe2+ : (Mg2+ + Fe2+ + Mn2+ + Ca2+);
Xpyr = Mg2+ : (Mg2+ + Fe2+ + Mn2+ + Ca2+)
Xgro = Ca2+ : (Mg2+ + Fe2+ + Mn2+ + Ca2+)
Xspe = Mn2+ : (Mg2+ + Fe2+ + Mn2+ + Ca2+)
Cc khong vt trong khong bin thin thnh phn ny cng gi l hydrogranat, nhng
chng phi c gi l granatoit mi ph hp y vi cng thc tng qut sau:
X3Y2(XO4)3m(OH)4m. Trong t nhin, cha tng gp khong bin thin thnh phn gia
hibschit v dng thiu silica 3CaO.Al2O3.6H2O. Hydrogrosular khng bn vng v ho hc
nh grosular; n ho tan chm trong acid chlorhidric v acid nitric.
Mi granat granulit Kan Nak (Kontum) ni chung u l almandin-pyrop, ngho grosular
v spesartin v tng i ngho andradit, d cho chng cn bng pha vi silimanit hay
tng phn ng vi n. Mc d thnh phn ho ca granulit bin i ra sao, chng u nm
ht thy trong min p sut t thp n trung bnh. Tuy nhin, y l cc granat phc tp. Khi
phn ng vi biotit hay spinel, trao i Fe2+ v Mg vi chng, th s phn i ca granat kh
r nt (bng 6.4). Ti ch tip xc ny, granat tng hm lng Fe v do c almandin, cn
Mg th gim theo.
Trong khi , Mn hnh nh khng tham gia vo s trao i, mc d ti ch tip gip vi
biotit Mn tng nh. Khc vi granat, pha biotit tip gip khng c s phn i; biotit khng
ging granat v h s khuch tn Fe v Mg. Khi granat tip xc vi plagioclas, hay vi Kfeldspat mc thp hn, n trao i Ca v Al vi chng, to nn s phn i nh, do
rim grosular gim i cht. Ti vng granat tip xc vi cordierit (ra/crd, VN415) Fe2+ v
Mg phn i vi bin ln hn. cha Alm tng t nhn ra ra ca ht v ca pyrop gim
theo.
Dy lin tc t grosular v 3CaO3.Al2O3.6H2O c th tng hp bng phng php nhit
dch, t th thu tinh vi thnh phn tng ng, iu kin di 500C v 2kbar.
6.3.
15
i bin cht. Silimannit c th dng cho i vi nhit khong 500C v cao hn. Thng
thng tn ca chng dng t cho cc i bin cht. Disten thnh to trong i p sut kh
cao c t trng 3,55 n 3,66 so vi 3,23 ca silimannit. Andalusit, khong vt bn vng
iu kin p sut thp nht, c t trng t 3,15 n 3,20.
(+)
Np = x
Mt trc quang:
(010)
Ct khai:
(010)
c s, :
a = 7,48
Nm = y
Ng = z
b = 7,67
c = 5,77
2,49(7)
2,16(8)
Z=4
Nhm khng gian:
d hkl chnh, :
Pbnm
3,32(10)
1,579(7)
1,677(7)
Chui bt din AlO6 song song vi trc c v lin kt vi cc t din SiO4 v AlO4; cc t
din ny xen k nhau dc hng c (hnh 6.8,a). Nh vy, trong silimannit ion nhm c mt
na nm trong a din phi tr bt din vi khong cch AlO 1,91 v na kia trong t din
vi AlO 1,77.
Thnh phn khong vt kh n nh n tinh khit. Ion thng xuyn vo thay th trong
cu trc l Fe3+, mt s khc c mt di dng tp cht. Nc b hp ph mt lng nh
trong bin th dng si fibrolit. T cc oxit hp phn c th tng hp silimannit nhit v
p sut cao. Khi nung trn 1000C n khng bn vng v bin i thnh mulit + thch anh.
Khi b phong ho n cho muscovit v sericit, pyrophyllit, kaolinit v montmorillonit.
()
Np = z
{110}
a = 7,79
Z=4
4,53(10)
Nm = y
Np = x
(110): (1 0) = 89
b = 7,90 c = 5,55
N.K.H: Pbnm
3,96(8) 2,76(9)
MTQ:(010)
2,17(10) 1,46(10)
16
()
Ng: z trn(100) = 27 32, trn (010) = 5-8
Np:x trn (001) = 0 3; Phn gic nhn (100)
{100} hon ton
(100), trc ST (100) hay //y hay z, (001) a hp
a = 7,12; b = 7,85; c = 5,57; 89,98; 101,12; 106,01
dhkl, :
Trong disten nguyn t oxy phn b theo lut xp cu lp phng bin dng nh. Cng
nh trong silimannit v andalusit, y c cc chui bt din AlO6 v cc chui (chim mt
na s nhm) ny lin kt vi nhau bng ion Si, Al, O cn li. Silic phi tr t din vi 4 oxy,
nhm phi tr bt din vi 6 oxy (hnh 6.8,c).
Th tch mng c s V1 v th tch mol V2 ca 3 bin th a hnh Al2SiO5 ( 25C)
nh sau:
V1, 3:
V2, cm 3/mol:
Andalusit
342
51,5
Silimannit
331
49,9
Disten
293
44,1
17
6.4.
SILICAT O VNG
Cu trc tinh th
()
{0001} khng hon ton
{31 4 1} {11 2 0} v {40 4 1}
a = 9,200 9,220; c = 9,187 9,249
Z = 2; Nhm khng gian P6/mcc
7,98(9); 4,60(5); 3,99(5); 3,25(10); 2,87(10)
18
hay
Beryl kali ngho kim v beryl kali natri: K tri hn, 0,5 1,0% trng lng.
19
Beryl liti natri: Na trong khong 0,0 2,0% trng lng, liti < 0,6% trng lng.
c s:
Cu trc tinh th
Cordierit c bin th a hnh nhit cao l indialit, ng cu trc vi beryl, trong
nhm phn b ngu nhin trong vng su. Bin th nhit thp ph bin hn thuc h trc
thoi (gi su phng). Trong , vng su c 2 t din cha nhm, to nn cu trc trt t
o vng. Nhng, Al/Si phi tr t din (nh Be) lin kt cc vng ny theo chiu ngang v
chiu dc. V vy, theo G.V. Gibbs, cordierit tr thnh silicat khung vi Mg v Fe2+ phi tr
bt din ging nh Al trong beryl. Cc phn t nc v ion kim loi kim gp trong khong
vt quy m thay i v nh v ln lt trong ch rng v hp ca knh do cc vng su to
nn.
Trong indialit t din trong vng su u tng ng v giu silic, cn ngoi vng su
th chng giu nhm. Cordierit c trt t cao ca silic v nhm khp ni trong cu trc; nhng
s trao i ion cng nh hng ti iu ny.
c im ho hc
20
6.4.3. Tourmalin(Na,Ca)(Mg,Fe,Mn,Li,Al)3(Al,Mg,Fe3+)6[Si6O18](BO3)(O,OH)
3(OH,F)
Ba phng ()
ne:
no:
Lng chit sut:
T trng:
a sc:
mng c s:
dhkl, :
Dravit
1,612 1,632
1,634 1,661
0,021 0,029
3,03 3,18
Bin i mnh,
a = 15,8 16,0
Z=3
4,24(7); 4,00(7);
Schorl
1,535 1,650
1,660 1,671
0,025 0,035
3,18 3,22
hp ph :
c = 7,1 7,25
Nhm khng gian
3,51(7); 2,98(9);
Elbait
1,615 1,630
1,633 1,651
0,017 0,021
2,90 3,10
no > ne
R3m
2,58(10)
Cu trc tinh th
Tourmalin c cng thc tng qut l XY3Z6B3Si6(O,OH)30(OH,F). V tr Y nm trong
khoang bt din gia cc ion oxy v hydroxil. Ba bt din vy quanh trc i xng bc ba;
mi bt din chung cnh vi mt trong hai bt din kia, theo ng trt t ca lp brucit (hay
CdI2, xem 4.3.2, cu trc dng lp). Su nguyn t silic u c phi tr t din vi oxy. Su t
din ghp vng vi nhau; mi ci c hai oxy chung vi hai ci k bn; 2/4 oxy ny tr nn
trung ho in tch. Khng ging beryl, cc t din ca vng u hng nh oxy vi in
tch 1 cha trung ho v pha cc bt din. Phn ct li ca cu trc vi thnh phn
Y3(OH)4Si6O21 s gn vi nhau bng ion Al, B v Na. Ion B phi tr t din, chung mt nh
oxy vi t din SiO4 ca vng su. iu ny cho thy nguyn nhn ti sao Al khng vo thay
chn Si trong vng su. Bi v cu oxy ni AlOSi qu yu so vi SiOSi; n s b tiu
bin khi k cn l mi lin kt vn yu l BOSi. Ion Al (v tr Z) phi tr su vi oxy,
nm trong bt din mo m; mi i chung cnh vi mt bt din Mg cng trn mt phng.
Ion Na (v tr X) lin kt vi 3 nguyn t oxy v mt nhm hydroxil c phi tr t din.
Thnh phn ho hc ca tourmalin rt phc tp, cho n gn y cng thc c s ca n
vn cha xc nh (Deer W.A., 1992). Cu trc tinh th cng khng trnh khi tnh trng ny.
M hnh a ra sau y (Cornelis K. & nnk, 1993) cng c chi tit khc so vi m hnh trn
21
y (theo ngun dn). Cu trc tinh th ca tourmalin xydng trn c s cc vng Si6 O18
nm ngang; mi t din c hai oxy trung ho in tch ghp t din thnh vng. Hai oxy
kia vn cn d 50% in tch. Cc t din u hng mt trong hai ion ny v mt pha, lm
cho vng su tr nn c cc (ging nh m hnh trn). Ti tm ca chng, Na+ v OH xen k
nhau dc trc ng ( y khng ni Na c phi tr t din). Xen gia cc vng su l lp
tam gic BO3 (khng phi B c phi tr t din). Nhm bt din (Li,Mg,Al)O4(OH)2 lin kt
vng Si6O18 vi nhm BO3. Cc nhm (Al,Fe,Mn)O5(OH) ghp cc ct vng su vi nhau.
c im ho hc
Thnh phn ho hc ca tourmalin c th biu din bng cng thc tng qut nh dn
XY3Z6B3Si6(O,OH)30(OH,F), trong v tr gip phn bit cc khong vt thnh vin nh
sau:
X
Elbait
Na
Al,Li
Al
Olenit
Na
Al
Al
Dravit
Na
Mg
Al
2+
Schorl
Na
Tsilaisit
Na
Fe
Buergerit
Na
Fe
Lidicoatit
Ca
Li,Mg
Al
Uvit
Ca
Mg
Al,Mg
Feruvit
Ca
Fe2+
Al,Fe3+,Mg
Ca
Mn
Al,Mn
Feridravit
Na
Mg
Chromdravit
Na
Mg
Al,Mn
3+
Al
Al
Al
3+
Fe
Cr
Al3+ l cation R3+ ch yu. C ch (1) gii thiu mt dung dch cng vi pha cui l
hydroxilbuergerit.
Vic tng hp tourmalin thc hin bng phng php nhit dch trong khong t 400
700C v 1 2kbar. Tourmalin tin gn ti u cui: (Mg2Al)Al6B3Si6O30(OH) l sn phm
tng hp 700 800C. Tourmalin ca Na v Al l sn vt nhn to tip cn olenit l tng:
NaAl3 Al6 B3Si6O30(OH), l Al-buergerit sinh ra 450 600C v 1kbar. Tuy vy, nhiu cng
trnh thc nghim i xa hn cho thy s cn thit phi xc lp ranh gii cho thnh phn ca
tourmalin.
22
Trong t nhin tourmalin bin i thnh muscovit, biotit hay lepidolit, mica, hoc chlorit
v kookcit LiAl4(Si,Al)4O10(OH)8.
Gi tr chit sut, lng chit sut v trng lng ring tng t l thun vi lng (Fe2 +
Fe + Mn + Ti). Tnh a sc thay i vi cng ln, nhng rt mnh tourmalin cha st.
Kh nng hp ph nh sng lun lun phn bit; theo no ln hn theo ne, kt qu l hp ph ti
a xy n khi trc z nm vung gc vi phng dao ng trong Nicol phn cc. i vi
schorl tia thng c tc xuyn thu vt 10%.
3+
6.5.
BIOPYRIBOL
Danh t ny phn nh s lin quan v ho hc tinh th gia silicat lp (vi BIOtit l tiu
biu), silicat chui (vi PYRoxen) v silicat chui kp (vi amphiBOL). Mica, pyroxen v
amphibol c th l nhng nhm khong vt lin quan nhau v mt ho hc tinh th
(Thompson, 1978, 1981).
M2
M1
Amphibol
M4
M3
M1
M2
T1
T2
(OH)
Mica
M1
M2
(OH)
Phi tr
12
6-8
Cation xp vo
tng v tr
thch hp
Na
Mn
Al
Al
Si
OH
Si
Al
Na
Ca
Ca
Mn
2+
Fe
Mn
2+
Fe
Ti
3+
Mg
Mg
Fe
Fe
Al
Al
Mg
Mg
Ti
Ti
Fe2+
2+
Cl
23
Bng 6.6
Quan h micapyroxenamphibol
2Pyroxen + Mica = Amphibol
2CaMgSi2O6 + Diopsit
Mg3Si4O10(OH) = Talc
Ca2Mg5Si8O22(OH)2
Tremolit
2MgMgSi2O6 + Enstatit
Mg3Si4O10(OH)2 = Talc
Mg2Mg5Si8O22(OH)2
Anthophillit
2NaAlSi2O6 + Jadeit
Mg3Si4O10(OH)2 = Talc
Na2Mg3Al2Si8 O22(OH)2
Glaucophan
2NaFeSi2O6 + Acmit
Fe3Si4O10(OH)2
Na2Fe3Fe2Si8O22(OH)2
Riebeckit
2CaMgSi2O6 + Diopsit
KMg3AlSi3O10(OH)2 = Phlogopit
KCa2Mg5AlSi7O22(OH)2
K-edenit
2CaMgSi2O6 + Diopsit
NaMg3AlSi3O10(OH)2 = Na-Phlogopit
NaCa2Mg5AlSi7O22(OH)2
Edenit
2CaAlAlSiO6+ Ca-tschermak
Mg3Si4O10(OH)2 = Talc
Ca2Mg3Al2Al2Si6O22(OH)2
Tschermakit
= Fe-Talc
24
Hnh 6.10
S cu trc tinh th chiu dc trc c ca (a) pyroxen, (b) amphibol v dc trc b
ca (c) mica cho thy nhng nt tng ng
25
Hnh 6.11
a) S chui n v chui kp (mt ct ngang) ca pyroxen, amphibol v biopyribol;
b) S ch hng ca cc phn ng gi nh nhm bin i pyroxen thnh silicat lp.
(Mg,Fe)17Si20O54(OH)6
6.6.
PYROXEN
26
Enstatit (+)
H trc thoi
Diopsit (+)
H mt nghing
Np
1,650 1,768
1,664 1,732
Nm
1,653 1,770
1,672 1,730
Ng
1,658 1,788
1,694 1,755
Ng Np
0,007 0,020
0,031 0,024
2V
nh hng
125 53 125
50 62
Np = y;
Nm=y; Ng : z = 3848
Mt trc quang
(100)
(010)
mng c s
a =18,2218,43
a = 9,75 9,85
b = 8,81 9,08
b = 8,90 9,0
c = 5,17 5,24
c = ~5,3
= 104,8 105,8
Nhm khng gian
d hkl,
Z = 16
Z=4
Pbca
C2/c
3,17(10);2,94(4);2,87(9);
3,23(8);2,98(10);2,94(7);
2,53(4); 2,49(5)
2,53(4);1,748(4)
Inosilicat bao gm pyroxen vi nhm chc chui n v amphibol vi nhm chc chui
kp. Gia chng c nhiu im tng ng. Hu ht khong vt ca chng u thuc h mt
nghing, nhng c hai u c nhng khong vt trc thoi. Thng s mng c dc chui n
hay chui kp u c ln khong 5,2. Thng s b ca chng cng gn nh nhau. Duy
thng s a th amphibol c nhm chc chui kp nn a c di ln gp i so vi a ca
pyroxen.
Hai bn u c nhng cation cng loi trong thnh phn. Nhng nhm hydroxil (OH) ch
c mt trong amphibol. Mc d cc khong vt ca hai pha c biu hin nh nhau v mu
sc, v nh, v cng; nhng nhm (OH) trong amphibol lm cho t trng v chit sut
ca chng thp hn so vi ca pyroxen. Tinh th ca chng c dng quen ko di dc theo
hng ca chui. Tuy vy, lng tr ca pyroxen thng ngn, dng thi. Tinh th ca
amphibol l lng tr di, hnh kim. Mt ct khai theo {110} phn bit r rt v gi tr gc c
th lin quan trc tip n mt ct ngang ca cu trc chui.
Thnh phn ho hc ca pyroxen c th biu th bng cng thc tng qut XYZ2O6,
cation X nm trong v tr tinh th hc M2; Y trong v tr M1 (ring Fe2+ tp trung trong v tr
tinh th hc M2 ca pyroxen trc thoi Pbca); Z ch Si4+ nm trong tm cc t din ca chui.
C th thy rng cation X thng ln hn cation Y, tng ng vi kch thc ca cc v tr
M2 v M1. Cu trc pyroxen da trn nhm chc chui n Si2O6 ko di theo trc c. Trong
pyroxen thoi, bt din M1 bin dng nhiu hn so vi bt din M2.
27
(1/3 oxy d 1), Y gn chng pha nh vi mi oxy in tch d 1 (xem cc hnh 6.10,a
v 6.11,a).
So snh thng s mng ca diopsit mt nghing v enstatit trc thoi (xem bng trn), c
th thy chng tng ng v cc thng s b v c, cn a (ca pyroxen trc thoi) th gn bng
2asin (mt nghing).
Hnh 6.12
S cu trc pyroxen mt nghing chiu trn mt vung gc trc c (a)
Ct khai dc lng tr trc thoi lin quan ti chui Si-O vi mt ct ngang dng ch I (b)
Hnh 6.13
Cc vect trao i cho thy nhng lin quan v thnh phn ho hc gia
cc pyroxen trong t gic enstatitferosillithedenbergitdiopsit vi nhau
v vi cc pyroxen nhm
Pyroxen c th chia thnh mt s nhm, ph bin nht trong s th hin trn phn t
gic DiHdFsEn ca h trn hnh 6.13. Phn t gic ny bao gm cc thnh phn ca dy
ng hnh ph bin l:
diopsit CaMgSi2O6CaFeSi2O6 hedenbergit thuc h mt nghing v
28
29
Vect tschermak gp trong c pyroxen FeMg ln pyroxen calci, lm xut hin cc cng
thc u cui FeAlAlSiO6, MgAlAlSiO6 v CaAlAlSiO6; ln lt ng vi cc trao i Fe2+Si
AlVIAlIV, MgSi AlVIAlIV v CaSi AlVIAlIV. Nhng thay th ny ch xy ra trong
phm vi hn hp ca pyroxen bin cht. Tr li vi c ch thay th chnh ca pyroxen, c th
nhn xt rng Fe2+ c th thay th Mg2+ trong mi t l cho n gn 90% FeSiO3. Tuy vy,
trong cc pyroxen trc thoi ph bin t l Fe : Mg him khi vt 1 : 1. Enstatit tinh khit cha
40,0% MgO v 60,0% SiO2. Pyroxen trc thoi cha khng qu 1,5% CaO. Ferrosillit FeSiO3
tinh khit him gp trong t nhin; bi v trong cc khong nhit v p sut quan st c
chnh t hp fayalit + thch anh vi
thnh phn tng ng tc l
Fe2SiO4 + SiO2
(= 2FeSiO3) l
pha bn vng hn. Trong s pyroxen
mt nghing, cc pha ca dy
clinoenstatit clinoferrosillit vi
cng thnh phn MgSiO3 FeSiO3,
nhng km bn vng hn v bn
vng nhit cao hn, do t ph
bin hn, so vi cc pha tng ng
ca orthopyroxen.
Min gin on v min mc
xen. Trong pyroxen min gin on
rng ln gia augit v pyroxen trc
thoi (khng phi l solvus, v hai pha
ny khng ng cu trc; solvus thc
s ch c augit v pigeonit) tn ti
dc cc vect CaMg1 v CaFe1
trong pyroxen, nh hnh 6.12 gii
thiu. Biu TX (hnh 6.14) cho
thy phm vi ca min gin on
30
6.6.2. c im ho hc
31
pyroxen natri: natri chim v tr M2, cc cation nh Al, Fe3+ hay Cr chim M1,
vi cc v d ln lt l jadeit, aegirin v kosmochlor.
Ngoi ra, hai ph nhm nh l pyroxen calci-natri, tiu biu l omphacid v aegirin-augit
v pyroxen liti nh spodumen. Cc bng 6.7 v 6.8 gii thiu s liu ho phn tch ca mt s
pyroxen trong v ngoi nc. Kt qu tnh ton sau nhm xc lp cng thc ho hc cho
mi khong vt.
Nhng ch khuyt do Si b li trong v tr T c ion AlIV lp vo, b sung cho hai v
tr t din trn n v cng thc. C th thy y khng t dy thay th ng hnh. Dy
enstatitferrosillit ch yu l nhng metasilicat ca magnesi v st ho tr hai. Nhng cation
khc nh Al, Mn, Fe3+, Ca, Ti, Cr v Ni thng xuyn c mt, nhng trong hu ht cc
(Mg,Fe)-pyroxen tt c cc thnh t ny cng li khng vt qu 10% ng lng gam.
Chrom v nickel thng gp trong enstatit giu magnesi ca metabasic v basic. Mangan
vi cha cao thng gii hn n ferrosillit trong magma v cc h tng st bin cht
trao i.
Donpeacorit l Mnpyroxen thoi c thnh phn Mg1,4Mn0,6Si2O6 v kanoit l thnh vin
ca dy clinoenstatit clinoferrosillit cha 31,2% th tch ca MnO. cha ca nhm c
th t 0,5 Al n v cng thc gp trong enstatit ca bin cht trnh cao ch yu thuc
tng granulit. cha ca Ca thng nh; gi tr cao nht nm trong cng thc
(Mg,Fe)0,97Ca0,03SiO3.
Cc khong vt diopsit v hedenbergit to dy ng hnh hon ton gia CaMgSi2O6 v
CaFeSi2O6. Nhm c mt trong hu ht cc khong vt ca dy, nhng s trao i Si Al
thng cha ti 10%. Trong mt s diopsit lng Fe3+ khng vt qu 0,25 ion trn n v
cng thc. Chrom thng xuyn c trong diopsit ca basic v metabasic; diopsit chrom l
khong vt cha mt lng ng k NaCrSi2 O6 (kosmochlor) hay CaCrSi2O6. cha
mangan thng thp (cha n 0,25% trng lng MnO) trong thnh vin giu magnesi ca
dy DiHd, nhng khong vt giu st ca dy c Mn nhiu hn (hedenbergit cha ti 4%
trng lng MnO).
32
Bng 6.7
S liu phn tch ho ca pyroxen
Cu t
1
2
3
SiO2
48,81
52,70
48,18
49.68
49,46
48,02
TiO2
0,01
0,34
0,70
0,56
0,57
0,46
Al2O3
0,74
1,84
1,06
0,78
1,79
13,39
Fe2O3
0,79
2,12
1,46
3,29
1,65
2,09
FeO
1,54
5,42
26,08
18,15
25,51
3,11
MnO
22,58
0,16
0,53
0,59
0,81
0,07
MgO
2,29
15,15
3,52
16,19
10,94
8,18
CaO
21,87
21,58
18,90
9,90
8,57
24,03
Na2O
0,07
0,49
0,23
0,65
0,23
0,31
K2O
0,02
0,01
0,04
0,15
0,05
0,06
H2O
0,32
0,10
0,20
H2O
0,35
0,00
0,20
0,07
99,40
99,96
100,70
100,04
99,78
99,99
Tng
1,990
1,947
1,941
1,905
1,945
1,760
Al
IV
0,010
0,053
0,051
0,034
0,055
0,240
Al
VI
0,026
0,027
0,000
0,000
0,028
0,338
Fe3+
0,024
0,059
0,036
0,033
0,049
0,058
Ti
0,000
0,009
0,021
0,016
0,017
0,012
Mg
0,139
0,834
0,211
0,925
0,641
0,447
Fe
0,053
0,167
0,879
0,582
0,839
0,095
Mn
0,780
0,005
0,019
0,019
0,027
0,002
Ca
0,955
0,854
0,816
0,407
0,361
0,944
Na
0,006
0,035
0,017
0,048
0,018
0,022
0,001
0,000
0,002
0,008
0,003
0,002
2+
=2
Johannsenite. Aravaipa mining district, Arizona, USA (Simons, F.S. & Munson,
E.,1963, Amer. Min, 48, 1154-58).
Augite, pyroxen diorite, Feather Fiver area,.northern Sierra Nevada, USA
(Heitanen,A.,1971,Contr. Min. Petr., 30. 161-76).
Ferroan augite, ferrodiorit, Skaergaard, east Greenland (Brown, G. M., 1960, Amer. Min.,
45. 15-38).
Ferroan augite, hipersthene-augite basalt. O-sima Island, Japan (Kuno, H., 1955, Amer.
Min., 40. 70-93).
33
Ferroan pigeonite, dolerite, Yamagata Prefecture, Japan (Aoki, K., 1962. J. Japonese
Assoc. Min. Petr., Econ., Geol., 47, 41-5).
Aluminian diopsit, eclogite, Knockorman, ayrshire, Scotland, UK (Bloxam, T. W. &
Allen, J. B., 1960. Trans, Roy. Soc. Edingburgh,64. 1-27).
Bng 6.8
S liu phn tch ho ca pyroxen ly t lamproit Lai Chu [12]
Nm Hon
Nm Hon
Cc Pa
Simangkhang
Pn H
Pn H
SiO2
53,80
53,40
92,90
52,80
51,30
54,30
TiO2
0,15
0,20
0,43
0,09
0,27
0,11
Al2O3
1,10
1,11
1,47
1,72
3,96
0,64
Cu t
FeO
3,36
4,57
5,67
6,93
7,13
3,85
MnO
0,00
0,15
0,17
0,26
0,22
0,14
MgO
17,23
16,79
16,55
14,22
13,49
18,74
CaO
23,70
23,39
21,96
22,42
21,57
20,89
Na2O
0,30
0,37
0,31
0,86
1,11
0,30
Cr2O3
0,42
0,15
0,29
0,04
0,03
0,21
IV
1,96
1,95
1,94
1,96
1,91
1,98
0,00
0,00
0,01
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,01
0,00
Z*
1,96
1,95
1,95
1,96
1,92
1.98
AlVI
0,02
0,04
0,06
0,07
0,16
0,02
Fe
0,10
0,09
0,17
0,21
0,22
0,11
Mn
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
0,00
Mg
0,93
0,91
0,90
0,79
0,75
1,02
Ca
0,92
0,91
0,86
0,89
0,86
0,81
Na
0,01
0,02
0,02
0,06
0,08
0,02
Cr
0,00
0,01
0,00
0,00
0,00
0,00
XY*
1,98
1,98
2,01
2,02
2,07
1,98
34
6.7.
AMPHIBOL
Anthophyllit ()(+)
H trc thoi
Cummingtonit
(+)
H mt nghing
Tremolit ()
H mt nghing
Np
1,587 1,694
1,630 1,696
1,599 1,688
Nm
1,602 1,710
1,644 1,709
1,610 1,697
Ng
1,613 1,722
1,652 1,730
1,620 1,705
Ng Np
0,013 0,029
0,020 0,045
0,027 0,017
Np = x
Ng : z = 15 21
Ng : z = 28 10
(010)
(010)
(010)
nh hng
M.T.Q.
Nhm K.G.
Pnma
C2/m
C2/m
mng
a ~ 18,6
a = 9,5 9,6
a ~ 9,85
b ~ 17,9
b = 18,1 18,4
b ~ 18,1
c ~ 5,2 5,3
c = 5,30 5,35
c ~ 5,3
~102
~ 105
Z=4
Z=2
Z=4
35
6.7.2. c im ho hc
Cng thc cu trc ca amphibol l:
A(M4)2(M1)2(M3)1(M2)2(T1)4(T2)4O22(OH)2
36
37
38
39
Hnh 6.22.
Biu tam gic tremolit (Ca-amphibol) tschermakit glaucophan (Naamphibol), tng t biu ca pyroxen (hnh 6.12)
Hnh 6.23 gii thiu mi lin h gia cc pha u cui ca amphibol calci v natri. Ging
nh t gic vch bin ca hnh 6.21, y ca biu lng tr ny c 4 nh l tremolit, edenit,
pargasit v tschermakit. Trc ng l trao i kiu plagioclas; ging nh albitanorthit hay l
jadeit NaAlSi2 O6CaAlVIAlIVSiO6 Ca-tschermak (pyroxen nhn to). ng cho ni
tremolit v glaucophan l c ch trao i glaucophan hay jadeit (CaMg Na(M4)AlVI) v
song song vi vect diopsit CaMgSi2O6NaAlSi2 O6 jadeit.
Ni chung, c ch thay th vi s gp mt ca Na(M4) v AlVI thng c xu hng xy
ra p sut cao; cn Na(A) v AlVI lin quan n nhng thay th xy ra nhit cao. Nh
vy, cc thuc tng phin lc, bin cht thp thng cha actinolit; phin xanh p sut
cao, nhit thp cha glaucophan; phun tro bin cht thuc tng amphibolit p sut v
nhit trung bnh thng cha hornblend pargasit.
40
Bng 6.9
S liu phn tch ho ca amphibol
4
SiO2
1
58,54
54,73
51,40
50,70
42,70
TiO2
0,21
0,74
0,32
0,45
0,79
1,46
3,88
5,45
18,26
Fe2O3
0,22
0,00
3,90
1,81
3,14
FeO
0,37
9,60
14,91
6,59
12,07
MnO
vt
0,16
0,33
0,17
0,75
Al2O3
MgO
24,45
17,94
11,22
15,89
8,42
CaO
13,59
12,76
10,17
12,22
10,65
Na2O
0,27
1,44
I,67
2,80
1,42
K2O
0,12
vt
0,09
1,23
0,49
H2O
2,12
2,27
1,90
2,08
2,13
H2O
0,00
0,00
0,04
0,05
0,00
100,47
100,57
100,25
99,80
99,80
1. Tremolit, marble, Gouverneur, New York State, USA, (Shido,F., 1959, Geol. Soc.
Japan J. 65,563-9).
2. Actinolit, hornblendde clinozoisit schist, Salcome Estuary, south Devon, UK (Tilley,
C. E., 1938, Geol. Mag., 75,497-511).
3.Ferro-actinolite, albite stilomelan actinolite schist, New Zealand (Hutton, C. O.,
1940, Dept. Sce. And Ind. Res., New Zealand, Geol. Mem., 5,90pp).
4. Edenite, amphibolite, Kushalnagar, Coorg. Districk, Mysore, India (Leake, B. O.,
1971, Min. Mag., 38, 389-407. Includes Cr2O3 0,48, NiO 0,06 per cent).
5. Aluminotschermakite: kyanniteplagioclasquartzchlorite
Lukmanier, Switzerland (Leake, B. E., 1971, Min. Mag., 38, 389-407).
schist,
Si
7,918
7,731
7,543
7,284
Al
0,082
0,243
0,457
0,716
1,78
Al
0,044
0,215
0,207
1,35
0,022
0,082
0,035
0,04
Ti
6,21
=8
3+
0,022
0,430
0,196
0,344
Fe
2+
0,042
1,134
2,453
0,792
1,470
Mg
4,928
3,777
0,040
3.402
1,827
Mn
0,019
1,830
0,021
0,009
Ca
1,970
1,932
0,474
1,881
1,662
Na
0,071
0,394
1,599
0,780
0,401
(1,2,3,5)
0,021
0,018
0,225
0,091
3 (4)
OH
1,913
2,139
1,861
1,993
2,069
Fe
Flodalera,
41
Silicat lp ba bt din hay dng brucit (xem cu trc CdI hay brucit, hnh 4.19):
3/3 v tr do cation ho tr hai (magnesi, st) chim.
Silicat lp hai bt din hay dng gibbsit (tham kho cu trc gibbsit trn hnh
4.19): 2/3 v tr M2 b chim bi cc cation ho tr ba (nhm, st).
Cc lp TO hay TOT xp chng dc theo [001], s phn cch nhau bng mt lp trung
gian b trng hoc cha cation, H2O, cation trao i + H2O, hoc bng mt lp bt din. Da
vo , silicat lp chia thnh cc nhm nh sau (bng 6.10).
Bng 6.10
Bng phn loi silicat lp (theo Baronnet A., 1988)
Cc loi lp
Lp trung gian
Silicat lp hai bt din
TO lin tc
B trng
Kaolinit
H2O+cation trao i
Haloysit
TOT lin tc
B trng
Pyrophyllit
Cation
Mica
Silicat lp ba bt din
Serpentin
Talc
Mica
42
Gin on
H2O+cation trao i
Montmorillonit
Chlorit
H2O zeolit
6.8.
Vermiculit
Chlorit
Paligorskit Sepiolit
MICA X2Y46Z8O20(OH,F)4
43
Trong cc mica ph bin nh muscovit, phlogopit v biotit, cation phn b khng trt t.
V d, (Fe,Mg) trong v tr bt din v (Si,Al) trong t din. Thng s mng ca mica chu
nh hng ca s thay th ion: thng thng mica hai bt din v ba bt din phn bit nhau
bng v tr ca hiu ng (060) trn biu nhiu x tia X. i vi hai loi mica trn, d060 ln
lt bng 1,50 v 1,53 1,55. Nhng cu trc mica m t trn l m hnh l tng. Trong
thc t, cc t din SiO gn vi nhau thnh l vi tam gic kp, tc l vi i xng ba
phng (khng phi su phng). Sai khc ca l t din ko theo s bin dng ca l bt
44
din: khong cch gia cc oxy nh phn no km ph hp vi kch thc ca cnh bt din.
Cu trc hai bt din c nhiu sai hng hn so vi cu trc ba bt din (xem di y).
Mi vect thay th c trong amphibol cng gp trong mica. Nhng vect chnh l:
KNa1
FeMg1
AlVIAlIVMg1Si--1
NaAlIV 1Si1
Muscovit v paragonit l nhng mica hai bt din ph bin nht. Muscovit thng gp
trong phin st bin cht thp v trung bnh. Thay th tschermak thng xy ra trong c hai
mica, mc du mica thay th ny thng mang tn phengit. Thng thng mica phengit cha
nhiu magnesi v silic, bi v thay th phengit l MgSiAl1 Al1, ngc vi thay th
tschermak.
Hnh 6.27
S dch chuyn tng i ca l t din xp chng Cc t din hng nh vo nhau,
nhng khng i nh. Chng x dch tng i a/3 theo mt hay nhiu vect
6.8.2. c im ho hc
Thnh phn ho hc ca mica biu th bng cng thc tng qut sau:
45
X2Y46Z8O20(OH,F)4
trong , X l K, Na hay Ca, Ba, Rb, Cs, v.v; Y l Al, Mg, hay Fe, Mn, Cr, Ti, Li,
v.v; Z l Si hay Al, Fe3+ v Ti.
Mica hai bt din
Bng 6.11
Cng thc ho hc gn ng ca mica
Mica
ph
bin
Mica gin
Muscovit
Paragonit
Glauconit
Margarit
X
K2
Na2
(K,Na)1,22,0
Ca2
Y
Al4
Al4
(Fe,Mg,Al)4
Al4
Z
Si6Al2
Si6Al2
Si77,6Al1,00,4
Si4Al4
Mica ba bt din
Mica
ph bin
Mica gin
Phlogopit
Biotit
Zinnwaldit
Lepidolit
Clintonit
X
K2
K2
K2
K2
Ca2
Y
(Mg,Fe2+)6
(Mg,Fe,Al)6
(Fe,Li,Al)6
(Li,Al)5 - 6
(Mg,Al)6
Z
Si6Al2
Si65Al23
Si67Al21
Si65Al23
Si25 Al53
Mica chia ra hai lot: mica hai bt din v mica ba bt din vi lng cation trong v tr Y
tnh trn n v cng thc ln lt l 4 v 6 tu ho tr (+3 hay l +2). Mi lot li chia tip
tu bn cht ca ion chnh trong v tr X. Trong mica ph bin, X thng cha K hay Na,
nhng trong ci gi l mica gin X thng c Ca. Mica cn c phn chia chi tit hn,
da vo cc thnh phn trong X, Y v Z; iu ny th hin bng cng thc gn ng trong
bng 6.11. i vi muscovit v paragonit, khi t l Si/Al vt qua 6 : 2 th in tch dng di
d s c cn bng; bi v v tr Y s c s thay th tng ng ca cation ha tr hai cho
nhm ha tr ba.
Phn ln mica c c im l cha nc trong thnh phn; s liu phn tch ha cho thy
cha ny nm trong khong 4 5 % H2O+, ngoi nhng mica vi cha fluor cao (bnh
6.12).
Tnh cht vt l
Cc khong vt mica u c quang du m v Np gn vung gc vi mt ct khai hon
ton (001). Lt mng vung gc vi mt ct khai cho thy du ko di dng. Hu ht cc
mica u l tinh th hai trc quang; mica hai bt din c gi tr gc 2V trung bnh, mica ba bt
din c gi tr gc 2V nh; s t mica l tinh th mt trc quang r rt. Trong mt (001) ca
bn mica c lng chit sut rt yu, nhng trong mt vung gc vi (001) th gi tr ny ln
hn.
Mica mu c tnh a sc mnh v hp ph mnh nht l i vi sng sng dao ng
song song vi mt ct khai, tr nhng bit l him hoi. Mica hai bt din thng c mt
quang trc vung gc vi (010), mt s khc (tr vi ba biotit vi loi cu trc 2M1) c mt
quang trc song song vi (010). Mi mica u bc l song tinh (lut song tinh mica) vi
mt phn cch {001} v trc song tinh [310]. Tinh th hon thin thng cho thy cc mt
{110} v do vy chng u c mt ct ngang (// mt ct khai) gi lc gic.
46
Bng 6.12
S liu phn tch ho ca mica
1
SiO2
48,42
49,50
40,95
38,32
34,73
49,76
TiO2
0,87
0,08
0,82
2,89
2,83
0,22
Al2O3
27,16
3,50
17,28
15,21
16,67
25,31
Fe2O3
6,57
21,20
0,43
1,49
3,50
0,80
FeO
0,81
2,50
2,38
15,58
21,70
3,20
0,01
vt
0,22
1,21
0,42
MnO
MgO
vt
4,90
22,95
13,17
5,95
0,09
CaO
vt
1,16
0,00
0,74
0,00
0,05
4,35
Li2O
Na2O
0,35
0,13
0,16
0,20
0,41
0,61
K2O
11,23
8,58
9,80
8,01
9,35
9,20
0,62
0,91
3,96
4,04
vt
H2O
4,31
5,69
4,23
H2O
0,19
0,61
0,48
99,91
97,86
100,13
O F
97,86
99,87
Ca
Na
K
F
OH
2,81
0,33
100,39
101,95
0,39
1,67
100,00
100,00
100,28
5,677
2,323
8,000
5,499
2,501
8,000
6,641
1,359
8,000
100,00
0,26
99,91
Al
Ti
3+
Fe
Fe2+
Mn
Mg
Li
3,01
0,07
2,959
0,089
0.672
0,091
3,811
0,092
1,952
2,044
0,179
0,009
2,433
0,319
0,001
1,114
4,055
0,038
1,670
1,708
0,562
0,084
0,340
0,276
4,776
6,038
0,034
1,746
1,780
0,335
0,322
0,166
1,930
0,028
2,980
5,761
0,117
0,057
1,514
1,688
0,610
0,337
0,417
2,873
0,162
1,404
5,803
0,126
1,889
2,015
2,623
0,023
0,080
0,357
0,047
0,018
2,336
5,484
0.007
0,157
1,567
1,731
3,916
3,916
4,000
4,000
0,278
3,946
4,224
4,000
4,000
0,456
3,179
3,635
1,672
2,503
4,175
1.
Muscovit, low-grade psammitic schist, Inverness-shire, Scotland, UK (Lambert,
R.St.J., 1959, Trans. Roy. Soc.Edingburgh, 63, 553-88).
47
6.8.2. Muscovit
H mt nghing () K2 Al4 [Si6Al2O20](OH,F)4
Np = 1,552 1,576
Ng Np =
c s
Nm = 1,582 1,615
2V = 28 47
0,036 0,049
a5,2; b9,0
Loi 2M1 :
Loi 1M :
nh hng
dhkl,
Ng = 1,587 1,618
Np : z = 0 5;
9,95 (10); 3,37(10);
c20; 93;
c10; 101;
Nm : x = 1 3;
2,66 (8); 2,45 (8);
Muscovit l mt trong nhng mica ph bin nht v hnh thnh trong nhng mi trng
a cht a dng. c im cch in v cch nhit ca n lm cho muscovit tr thnh vt liu
quan trng cho cng nghip. Tnh ct khai hon ton vi cc phin bn chc, tnh thu quang
cao nht trong cc mica, thng bt gp di dng bn kh rng, c cha st tng i
thp, khng c sai hng cu trc v bao th (trc ht l bao th oxit st) lm nn gi tr kinh
t ca nhng mica nh muscovit v phlogopit.
c im cu trc
Nh m t trn, trong muscovit nguyn t nhm phn b mt cch ngu nhin cng
vi silic trong phi tr bn, t l Al : Si = 1 : 4. Nguyn t kali chim ht v tr vi phi tr
12 gia cc lp TOT; gn kt cc lp ny theo trnh t kiu 2M1. Mt s mu ht mn trong
trm tch v a bin cht trnh thp c cu trc kiu 1M v 1Md ( trt t thp).
Nguyn t natri th ch ca kali lm gim d002 trong cc hiu ng nhiu x tia X; nhm
thay th silic lm tng hiu ng d060.
c im ho hc
48
Muscovit c s thay th ng hnh ca K bng Na, Rb, Cs, Ca, Ba; ca AlVI bng Mg,
Fe , Fe3+, Mn, Li, Cr, Ti,V v (OH) bng F. (Si6 Al2) c th bin thnh (Si7 Al)
2+
(1)
(2)
Nm
lc
<
Ng
lc sm
49
Eastonit
c im cu trc
Trong cu trc ca phlogopit v biotit, v tr bt din (v l thuyt, chng u b chim ht) b
b trng t 5,6 ti 6 tnh trn n v cng thc. Ph bin nht l bin th a hnh 1M, nhng 2M
v 3T cng thng gp. Cu trc 1Md c cc lp TOT sp xp km.
St ho tr hai v magnesi phn b ngu nhin trong khoang bt din c ln. Silic v
nhm cng khng trt t trong khoang t din. St ho tr ba l ion thng gp nht trong
50
khoang bt din c nh. Cu trc ca phlogopit giu fluor thng cha cc vng trt t gn,
Fe2+ i km OH v Mg vi F.
Do bt din ca st ho tr hai v magnesi ln hn ca nhm, cc t din trong biotit b
xon vn nhiu hn so vi trong muscovit. Cng nhiu nhm th chn silic th hin tng ny
cng pht trin, cho ti khi s gim tng ng ca d001 t gii hn.
S thay th ca st ho tr hai cho magnesi trong biotit lm cho thng s b tng. Nhng
khng th dng t l Fe/Mg xc nh thng s mng; v nhng thay th ca st ho tr ba,
nhm v fluor cng nh hng ti kch thc ca c s.
c im ho hc
Bng 6.11 gii thiu cc cng thc ho hc ca mica. Trong t nhin thng him c
phlogopit v biotit ch c st trong v tr Y. S thay th ca nhm cho st/magnesi v cho silic
(km theo cn bng in tch) khng th vt qu cc gii hn tng ng (Mg,Fe)5Al v
Si5Al3. Trong mica giu magnesi cc thay th ny thng t ph bin hn. Thay th ca nhm
cho st v magnesi cng c th cn bng bi s xut hin ca cc trng trong v tr Y (xem
di). Phlogopit ca lamproit thuc loi giu Mg, ring ca lamproit Lai Chu hm lng
nguyn t ny trong khong 3,68 4,62 nguyn t trn n v cng thc. S liu tnh ton
cho thy (bng 6.12) s nguyn t Al c mt ch nm trong khong 2,02 2,08, ni cch khc
y hu nh khng c s thay th ca nhm. Mc d vy, s nguyn t Si y mc
thp nht (5,04 5,34 Si trn n v cng thc), tc l trong anion phc thiu xp x mt
nguyn t silic; c th c mt trng gi nh cho Si4+(?). Trong khi , titan c th dng
ht s lng nguyn t (0,08 0,68 trn n v cng thc) thay th nhm ti v tr ca
st/magnesi. Nh ni trn, s thay th ca nhm trong v tr Y phi sinh trng
2Al3+ + = 3(Fe2+/Mg)
Sau titan vo ch ca st v magnesi thay cho nhm theo s :
3Ti4+ + 3 = 4Al3+ + 2
Nu nhm b titan thay th ht, th chnh l:
Ti4+ + = 2(Fe2+/Mg).
Di y l nhng thay th khc.
a) Thay kali trong v tr gia cc lp bng natri, calci, bari, rubidi v cesi. Trong ,
natri c th c mt vi hm lng cao hn, nhng khng vt qu 0,5 nguyn t tnh trn n
v cng thc. S ny trong phlogopit ca lamproit Lai Chu l 0,06 0,14 (bng 6.13). Bari v
calci gp trong phlogopit Lai Chu thng xuyn hn, cn mangan th ch c trong phlogopit
ca cc lamproit i chng (West Kimberley, Leucit Hills, Murcia Almeria).
b) Thay th trong v tr bt din Y gia cc nguyn t nh mangan, titan, st ho tr ba v
liti. cha mangan t khi vt qu 0,2 nguyn t tnh trn n v cng thc; phlogopit giu
mangan c tn manganophillit. Ion liti ho tr mt c th c trong v tr Y ti ch ca st v
magnesi. in tch dng thiu ht s c b sung bng nhm phi tr su v bng s thay
th ca silic cho nhm phi tr bn, nh vn thng xy ra trong lepidolit v zinwalit. Titan
c mt trong v tr bt din, thng trong trng hp ny n thay th nhm. in tch dng
d s trung ho bng nhm thay silic v bng s xut hin trng. Nhit tng to thun li
cho qu trnh thay th ny. St ho tr ba thay th nhm cng quy m tng t, nhng qu
trnh ny ph thuc iu kin oxy ho. Biotit giu Fe3+ gi l lepidomelan. Do nguyn nhn
51
Nm Hon
Nm Hon
Cc Pa
Simang-khang
Sin Cao #
Pn H
SiO2
38,13
36,42
37,44
40,67
38,13
40,45
Al2O3
12,94
12,68
13,07
13,21
13,28
13,60
FeO
9,56
12,89
8,39
4,81
10,24
4,34
MgO
18,71
18,29
18,57
23,68
18,67
23,96
TiO2
5,87
2,72
6,77
0,93
4,76
0,92
CaO
0,02
0,06
0,08
Na2O
0,28
0,58
0,58
K2O
0,04
0,62
0,51
0,53
10,18
9,67
9,50
9,39
9,88
9,31
Cr2O3
0,10
0,05
0,04
0,90
0,07
1,62
BaO
0,51
0,49
0,16
0,19
0,19
96,00
93,65
94,77
95,77
94,93
94,44
52
Si
Al
Z
Fe
Mg
Ti
Cr
Y
Ca
Na
K
Ba
X
5,04
2,02
7,06
1,04
3,68
0,58
0,00
5,30
0,00
0,06
1,72
0,02
1,80
5,04
2,06
7,10
1,48
3,76
0,28
0,00
5,52
0,00
0,14
1,70
0,02
1,86
5,00
2,04
7,04
0,92
3,68
0,68
0,00
5,28
0,00
0,14
1,62
1,62
1,76
5,34
2,04
7,38
0,52
4,62
0,08
0,00
5,22
0,00
0,14
1,56
0,00
1,70
5,06
2,08
7,14
1,12
3,70
0,46
0,00
5,38
0,00
0,12
1,68
0,00
1,80
5,24
2,06
7,30
0,46
4,62
0,08
0,16
5,32
0,00
0,12
1,54
0,00
1,66
6.9.
PYROPHYLLIT-TALC
53
Waals) yu hn. D thy y nguyn nhn ca cng thp v s lch lc trong trnh t
chng xp cc lp TOT vi nhau.
Mt trong nhng khc nhau ca hai khong vt ny l thnh phn cation. L bt din
trong pyrophyllitc dng hydrargillit (cation nhm chim 2/3 s khoang), trong talc n c
dng brucit (magnesi chim ht s khoang bt din).
6.9.1. Pyrophyllit
Al4[Si8O20](OH)4
Nhm k.g.
C1
dhkl,
Tng t muscovit, trong pyrophyllit l brucit gia hai l t din silic oxy (xem hnh
4.21) to nn lp TOT trung ho in tch. Pyrophyllit thng c cu trc hai lp mt
nghing 2M, t gp pyrophyllit mt lp ba nghing 1Tc.
Pyrophyllit cho thy i cht sai st nh so vi thnh phn quy nh trong cng thc ho
hc: thm mt t nhm phi tr bn thay cho silic, bt mt t nhm phi tr su do b magnesi,
st ho tr hai, st ho tr ba v titan th ch. Mt lng nh calci, natri v kali c th hin
din. Ngoi ra, phn no OH b F th ch, ri OH thay cho O lm xut hin lc hydro yu lin
kt cc lp vi nhau. Thc nghim DTA cho thy pyrophyllit c th mt nc khong nhit
t 450C, sinh ra pha pyrophyllit khan gi bn, do phn ng 2OH H2O + O
Trong t nhin pyrophyllit thng gp dng vy nh, dng kim to tia v i khi ht
nh kt khi cu c tr. So vi talc v muscovit, pyrophyllit c gc 2V ln hn. Lng chit
sut ca n c gi tr ln hn ca kaolinit.
6.9.2. Talc
Ba nghing hay mt nghing ()
Np,Nm,Ng
Ng Np
0,05; 2V = 0 30
nh hng
c s
H ba nghing
H mt
nghing
a 5,29
a 5,29
b 9,15
b 9,15
c 9,45
c 18,9
90,5
100
99
54
99
Nhm k.g.
Z=2
Z=1
C2/c hay
Cc
C1
nh hng
dhkl,
61,71
0,09
0,30
4,09
29,09
95,28
62,5
0,50
0,10
1,32
0,01
0,12
30,08
4,70
100,05
3
62,69
0,49
0,76
29,93
0,30
0,03
0,02
5,48
99,70
55
Ti
Cr
Mg
2+
Fe
Ni
Mn
Ca
Na
K
OH
Y
0,009
5,582
0,440
4,00
6,03
0,010
5,835
0,140
0,120
0,001
3,99
6,13
5,631
0,080
0,041
0,003
0,003
4,61
5,76
1. Talc, talcchloritoidchlorit schist, Gran Paradiso, Cogne, Itali (Chopin, C., 1981, J.
Petr., 22, 62850. Probe analisis : all Fe as FeO).
2. Talc, contact-metamorphosed antigorite schist, south-west Alpe Zocca, Itali
(Tromsdorff, V. & Evans,B. W., 1972, Amer. J. Sci., 272. 423-37. Probe analisis : all Fe as
FeO; H2O assumed).
3 Talc orebody, Trimouns, French Pyrnes (Noaack, Y., Decarreau, A. & Manceau, A.,
1986, Bull. Min., 109, 253-63).
Khoang bt din c hai loi, chng ch khc nhau cht t v kch thc; php phn tch
ph Mossbauer cho thy khi st thay th ng hnh cho magnesi n thng chim khoang
M2. Hai khong vt c biu nhiu x tia X tng t; nhng gi tr dhkl ca talc thng ln
hn, chng hn d060 = 1,52, trong khi ca pyrophyllit l 1,49. Gia cc lp TOT khng c
cation trao i, cng khng c cc phn t nc; bi vy, tc dng ca dung mi hu c v
ca nhit 700 khng nh hng ti gi tr dhkl.
c im ho hc
Talc thng ch c cht t bin i trong thnh phn ho hc (bng 6.14); i khi mt
lng nh nhm v titan thay cho silic, mt lng nh mangan hay nhm v mt lng trung
bnh ca st (ho tr hai v ho tr ba) c th thay th magnesi. Tuy vy, mt s mu cha ti
hai nguyn t st trong n v cng thc.
Talc cha hm lng tng i nh ca calci v kim; chng c th thay th cho
magnesi, nhng cng rt c th chng nm xen lp hay di dng tp cht. Vi ba s liu
phn tch cho thy cha nc cao khc thng, nhng mt s c l duy tr dng nc
hp ph.
Talc b phn hu nhit khong 800C cho enstatit v cristobalit:
Mg3Si4O10(OH)2 3MgSiO3 + SiO2 + H2O
Talc c th hnh thnh t hn hp MgO v SiO2, nhit di 800C v p lc hi
nc gia 0,5 v 2kbar. Talc thng cng sinh vi forsterit, t hp ny thay bng enstatit
nhit cao (cng vi serpentin p sut cao). Tp hp talc + enstatit l tng ng vi
anthophillit, sn phm ca p sut cao v nhit thp. Vic thm FeO s gy tc dng r rt
i vi nhng phn ng ny: n lm gim nhit bn vng ca talc.
6.10. KHONG VT ST
56
SiO2
46,20
44,46
51,25
56,59
51,46
50,25
34,04
TiO2
0,09
0,15
0,17
0,06
0,05
0,03
Al2O3
39,20
36,58
23,53
20,06
2,20
4.44
15,37
Fe2O3
0,23
0,36
2,02
3,19
24,70
0,50
8,01
0,07
0,33
FeO
MnO
0,03
0,03
0,02
MgO
0,07
0,18
3,32
3,10
3,27
23,81
22,58
CaO
0,06
0,19
0,59
0,68
1,45
1,70
0,00
Na2O
0,09
0,01
0,05
2,17
1,06
0,76
0,00
K2O
0,21
0,51
7,61
0,45
0,24
0,10
0,00
13,80
13,38
5,87
13,67
15,34
7.25
19,93
H2O+
4,05
5,26
10,76
Tng
99,95
100,12
100,02
100,00
99,80
99,69
99,93
H2O
3,981
4,01
7,163
7,776
7,950
7,513
5,44
Al
0,019
0,837
0,224
0,050
0,487
2,56
4,00
4,01
8,00
8,00
8,00
8,00
8,00
Al
3,962
3,89
3,040
3,026
0,351
0,296
0,32
Ti
0,006
0,01
0,018
0,006
0,006
0,003
3+
0,015
0,02
0,212
0,330
2,872
0,056
0,96
Fe
2+
0,01
0,039
Mn
0,003
0,004
0,003
Mg
0,009
0,02
0,692
0,635
0,753
5,306
4,72
3,99
3,95
4,00
4,00
3,99
5,67
6,00
Fe
Mg
0,64
Ca
0,006
0,02
0,088
0,100
0,240
0,272
0,023
0,06
1,357
0,079
0,047
0,019
Na
0,015
0,00
0,014
0,578
0,318
0,220
1,46
0,76
0,60
0,51
57
OH
7,980
8,04
4,000
4,000
4,000
H2O
4,00
8,64
1. Kaolinit, St. Austell, Cornwall, UK; Contain 1-2 per cent mica (Jepson, W. B. &
Rowse, J. B., 1975, Clays and Clay Min., 23, 310-17).
2. White halloysite, Bedford, Indiana, USA (Kerr, P. F.,Hamilton, P.K. & Pill, R. J.,
1950, Reference clay minrrals. Amer. Petrolium Inst. Res. Proj., 49, Columbia Univ., New
york, Includes P2O5 0,18).
3. Illite, Aymestry Limestone, Showers End, Worcs, UK (Srodon, J. & Karlinger, M. R.,
1986, Clays and Clay Min., 34,368-78. Includes P2O50,02. Containes 7 per cent smectit
layers).
4. Montmorillonite, Creme, Recoaro Terme, Vicenza, Itali (Brigatti, M. F., 1983, Clay
Min., 18, 177-86).
5. Nontronite, Andreasberg, Germany (Brigatti, M. F., 1983, Clay Min., 18, 177-86).
6. Saponite, Ballarat, Inyo Co., California, USA (Post, J. G., 1984, Clays and Clay Min.,
32, 147-53. Includes NiO 0,07).
7. Vermiculit, Kenya (Mathieson, A. McI.. & Walker, G. F., 1954, Amer. Min., 39, 23155).
Tuy vy, thng s ny c th thay i gi tr: tng (trng n) do nc hay dung mi hu
c b hp ph, nm chn vo gia cc lp; gim (co rt) do mt c nc hp ph v nc cu
trc. Khong vt st ht thy u l silicat ngm nc, nhit cao sau khi mt nc, chng
bin thnh vt liu chu la.
Nhng trang sau s cp n cc khong, tr nhm nm. Tuy c nhiu im chung nh
cc khong dng lp, paligorskit v sapiolit c dng si mnh. Cu trc ca chng cng c
nhm chc (Al,Si)2O5 dng l, nhng cc bt din (Al, Mg, Fe) khng kt thnh lp m thnh
chui, li cc knh cha cc phn t nc v cht hu c.
Bng 6.16
Mt s c trng chnh ca cc nhm khong vt st
Kaolinit
Illit
Smectit
Vermiculit
T:O
1:1
2:1
2:1
2:1
L
bt din
Hai
bt din
Hu ht hai
bt din
Hai v ba bt din
Hu ht ba
bt din
Cation
trao i
Khng c
Ca, Na
Mg
Nc xen
lp
Haloysit:
1 lp
Phn t H2O
Mt t trong
hydromica
1 lp H2O
(Na-smectit)/2 lp H2O
(Ca-smectit)
2 lp
phn t
H2O
Thng s
c
7,1
(haloysit:10)
10
Khng xc nh,
14,4 khi ngm
nc
Glycol
Ch haloysit
hp ph
Khng tc dng
2 lp pt glycol, 17
1 lp pt glycol, 14
Cng thc
Al4Si4O10(OH)8
KAl4(Si,Al)8
M (Y ,Y )46
3+
2+
2+
3+
2+
M (Y ,Y )4-6
58
ho hc
t bin i
O20(OH)4
(Si,Al)8O20
(OH)4.nH2O
(Si,Al)8O20
(OH)4.8H2O
Nung
200C
Haloysit co rt,
c = 7,4
Khng bin i
Co rt,
c = 10
Phn lp,
c gim
Nung
650C
Kaolinit
Metakaolinit,
c 7
c 10
c 9,6 10
Co rt
c n 9
1,55 1,56
1,56 1,57
24 50
1,54 1,57
1,57 1,61
< 10
1,48 1,61
1,50 1,64
Khng xc nh
1,52 1,57
1,53 1,58
<18
Chit sut
Np,
Ng, 2V
Khong vt st phn bit nhau cch chng mt nc, cch chng phn r v bn cht
ca sn phm phn hu. Thnh phn ho hc (xem bng 6.15) bin ng tu thuc quy m
trao i ca Si, Al v Mg vi cc cation khc, tu thuc bn cht v s lng ca cation v
nc chng hp ph.
Khong vt st l thnh t chnh ca mt loi trm tch, m sau khi lng ng v kt cht
sn sinh phin st hay st. Chng thng l sn phm ca phong ho v bin i nhit
dch, loi hnh thay i tu thuc iu kin ho l v bn cht ca m; v d feldspat, mica,
phun tro thu tinh hay cc khong vt fema. Khong st ng vai tr quan trng trong kin
trc v tnh cht ca t trng.
Khong vt st tp hp trong cc nhm sau:
Nhm kaolinit, gm kaolinit, dickit, nacrit v haloysit.
Nhm illit, gm illit, hydromica, phengit, bramalit, glauconit v celadolit.
Nhm smectit, gm montmorillonit, beidelit, nontronit, hectorit, saponit v sauconit.
Vermiculit
Nhm paligorskit, gm paligorskit v sepiolit.
6.10.1.Kaolinit
H ba nghing hay mt nghing () Al4 [Si4 O10] (OH)8
Np,Nm,Ng
NgNp; 2V
c s :
nh hng :
dhkl chnh, :
C1
c im cu trc
Vi T : O = 1 (bng 6.16), kaolinit c n v cu trc gm hai l TO; l t din v l bt
din dng gibbsit. Nhm chc (Si4O10)4 hnh thnh t nhng t din SiO4 gn kt thnh l
(do cc vng lc gic ghp li). y cc t din gn nh ng phng, nh ca chng u
hng v pha i. Ti tm lc gic gia 6 ion oxy nh ny c ion OH, cc anion O2 v
59
Hnh 6.28
Cu trc tinh th kaolinit
a) Cu trc l tng ca lp TO chiu trn mt (001);
b) Cu trc nhn dc trc [010] v [100] cho thy cc lp chch nhau
c im ho hc
Thnh phn ho hc ca kaolinit t bin ng. Mt lng nh cation nh Fe, Cr, Ti, Mg
v K c mt, nhng khng phi trong cu trc khong vt, m di dng tp cht nh anatas,
rutil v mica. Mc du c mt s khong vt ba bt din, ng cu trc vi kaolinit nh
60
serpentin, amesit, berthierin, cronstedtit, nhng thay th ng hnh trong kaolinit ca (Mg, Fe)
cho Al l khng ng k: kaolinit vn l cu trc hai bt din.
Haloysit c thnh phn bin ng hn. AlIV thay th cho Si nhiu hn. Mt na trong
4H2O trong cng thc ca n (Al2O3.2SiO2.4H2O) tn ti di dng ion OH v s cn li c
mt gia cc lp di dng cc phn t lin kt yu. Hu ht chng b thi loi ngay nhit
trong phng, ti mi trng khng bo ho nc.
Nng lc trao i cation ca kaolinit ch bng 1/20 ca illit, 1/40 ca haloysit v 1/100
ca smectit. c bit, kaolinit c nng lc trao i anion mnh hn so vi hu ht cc khong
vt st. Xen gia cc lp c cc ion OH d b thay th.
Tnh cht vt l
Ct khai {001} rt hon ton cho cc tm mm do, nhng khng n hi v i khi c
kch thc kh ln. Kaolinit khng chu tc ng ca cc dung mi hu c, trong khi cc
khong st khc c th thay i ch s chit sut khi tinh th c cc cht ny thm nhp vo.
i vi cc mu ht mn ch c th o gi tr trung bnh ca chit sut. Chit sut ca haloysit
(khong 1,530) thp hn ca kaolinit. Trn nh hin vi in t phn ln cc ht kaolinit c
dng cnh thng v i khi dng tm di vi gc ca cc cnh l 60.
Halloysit thng c dng ko di, dng phng cu v dng khng u n. Trn nh hin
vi in t si halloysit c dng ng, dng cun ko di dc trc y. Halloysit cng c dng tm
v kaolinit cng c dng si.
T trng ca khong vt st c l khng d xc nh; ln ca n bin thin cng vi
trng thi hydrat ho. Kaolinit c t trng khong 2,63g/cm3, trong khi gi tr ny t thay i
th t trng ca halloysit dao ng t 2,55 i vi trng thi mt nc n 2,0g/cm3 tu
cha nc. T trng ca dickit v nacrit l khong 2,6g/cm3 v bin thin cho ti gi tr l
thuyt.
Khi trng thi ngm nc, kaolinit v cc khong vt st thng c tnh do, tuy nhin
iu ny cha c gii thch tng tn. c do ti a, chng i hi mt lng nc
hp l. Bng chng cho thy, cc phn t nc phn b trong cu trc ca tinh th khong st
phi theo mt trt t nht nh. C l lin kt hydro l lc gn chng vi nhau, vi nguyn t
oxy v vi ion hydroxil mt ngoi ca lp TO.
Du hiu phn bit
Cc tnh cht quang hc c th s dng phn bit kaolinit vi dickit v nacrit. Dickit
quang dng c ch s khc x thp, v gc tt Nm : x = 1420. Nacrit quang m v gc tt
ny c gi tr ln hn. Montmorillonit c ch s khc x thp so vi sericit, c hai khong ny
u c lng chit sut ln hn. Khi phn bit cc khong kaolinit ht mn vi nhau v vi
cc khong vt st khc cng nh vi cc silicat lp (khng phi l st), cn s dng phng
php nhiu x tia X i vi cc mu nguyn, mu nung, mu x l glycol; cn kt hp vi
phng php DTA, vi x l mu v vi cc thc nghim khc. Kaolinit thng khng chu
tc ng ca HCl long, nhng serpentin v chlorit d dng b acid ny phn hu.
6.10.2.Illit
H mt nghing () K1,5 1,0 Al4 [ Si6,5 7,0 Al1,5 1,0 O20 ](OH)4
Np,Nm,Ng :
1,54 1,57
1,57 1,61
1,57 1,61
61
2V < 10
NgNp ~ 0,03
nh hng :
c s (loi 1M) :
Nm ~ (001)
a ~ 5,2;
b ~ 9,0;
d001 ~ 10; Z = 1
c im cu trc tinh th
V cu trc tinh th, illit cng vi smectit v vermiculit l nhng khong st ging mica,
nhng illit cn c thm nt ca mica l cha kali, cation xen lp chnh. Hu ht illit u n
v cu trc c s TOT, hai bt din ging muscovit, mt s khc ba bt din ging biotit.
Cng thc tng qut ca illit l:
KYAl4(Si8-Y, Ali)O20(OH)4
trong , y < 2 v thng xp x 1,5. Vy, illit khc muscovit v ho hc l c nhiu silic
v t kali hn; cn v vt l hc l kch thc ca ht st < 2m.
Vi T : O = 2 : 1, n v c s ca cu trc tinh th illit l lp TOT. L bt din
AlO4(OH)2 kiu gibbsit nm gia hai l t din (Si,Al)O4 hng nh vo trong; n ging n
v c s ca pyrophyllit (xem li hnh 4.21). Cc lp ny lin kt nhau bng lp cation K xen
gia.
Hu ht illit cha t cation xen lp so vi muscovit, cho nn cc lp lin kt vi nhau yu
hn, km u n hn. Illit c th nhn bit bng hiu ng 001 mnh ca nhiu x tia X. Illit
cha t hoc khng cha nc hay dung mi hu c, d001 khng thay gi tr, d c x l nhit
hay khng.
Illit t nhin cha cc lp smectit, xen k u n hoc ngu nhin. Thnh phn khong
vt st phong ph nht ca trm tch l tp hp cc lp illit/smectit (I/S). Khi n v cu
trc c s ca smectit xen vi illit th thng s mng d001 tng gi tr v mu khong vt mang
thm nhng c trng ca smectit; chng hn trng n khi x l glycol, co rt khi x l nhit,
cation K c th thay bng Na khi x l NaCl. T l smectit trong mu I/S c th nh lng
c.
c im ho hc
L bt din ca illit cha 4 Al trong n v cng thc, ging nh trong muscovit. L t
din s c d in tch do illit c t s Si/Al cao hn. S lng ion K tuy nh (< 2K/vct,
bng 6.15, pt 3), cng trung ho in tch m d ny. Khong vt phengit cng c t s
Si/Al cao v in tch dng d s trung ho bng vic (Mg,Fe2+) thay cho AlIV. Trong
hydromuscovit, lng kali thp hn 2K/vct; in tch m di d s trung ho bng ion
hydroxoni H3O+ xen vo gia cc lp hay bng vic thay th mt s anion O2 OH. Mt
s illit l hn hp ca hai loi: mt vi khong 2K/vct, mt vi khong 1,1K/vct, cho thnh
phn trung bnh khong 1,55K/vct.
Thut ng sericit thng dng m t mica trng ht mn, c th l muscovit hay
paragonit. i khi, n cng c p dng cho mt th st vi thnh phn bin i t
muscovit theo mt trong nhng cch ni trn. Illit thng cha mt t Ca, Na thay cho K
cng nh Mg, Fe thay cho AlVI; nhng ion ny c th va nm xen lp va nm trong lp
illit.
V nng lc trao i cation, illit xp hng cao hn kaolinit, nhng thp hn hn so vi
haloysit, smectit v vermiculit. D sao, trong t illit cng thng l dng b phong ho thiu
62
63
6.10.3.Smectit
1
2
Ba bt din ( Ca,Na)0,7(Mg,Fe,Al)4[(Si,Al)8O20](OH)4.nH2O
H mt nghing ()
Np,Nm,Ng
Ng Np, 2V
nh hng
mng c s,
64
Smectit thng bc l s chng xp lp khng trt t, sinh ra trn biu nhiu x tia X
nhng hiu ng tri rng thay cho nhng vch r nt. Mt s smectit hai lp bc l trt t
tng phn, sn sinh trn biu mt s hiu ng sc nhn bn cnh cc hiu ng khng r.
Smectit tri qua vng x l kh t k tip vi dung dch cha K c th cho cu trc trt t
tt (C2/m, 10) vi cation K c nh ti khng gian gia cc lp.
Smectit kt hp vi cc silicat lp khc theo nhng trt t khc nhau, thng gp nht
l illit/smectit v chlorit/smectit. Mt s tn khong vt ra i dnh cho cc cu trc trt t
cao, v d rectorit (illit/smectit), tosudit (chlorit/smectit), alietit (saponit/talc). Cu trc vi
trt t hon ho c d001 l tng gi tr ca hai thnh phn. Vi trt t tng phn, cu trc c
thng s d001 nm gia cc gi tr ca hai thnh phn. Cng c th gp hn hp cc lp ca
hai khong vt smectit (montmorillonit v beidelit).
Bn cnh nc v cc cation trao i, mt s ion hu c nh akylammon v cht lng
hu c nh glycol v glicerol cng c mt trong khng gian gia cc lp. Cc lp cht ny
nh v y theo s nguyn, gp phn duy tr trt t chung ca cu trc, lm cho d001 tr
thnh c s ca dng khong vt. Di tc dng ca glicerol, haloysit v vermiculit trng
n, khin cho d001 tng ln ln lt n 11 v 14.Cn i vi smectit, kt qu l 17.
Khi nung nhit gia 100 v 200C, smectit mt nc xen lp, d001 gim cn khong
10. Nung n 500C lm cho d001 gim tip, cn t 9,6 n 10 tu bn cht ca cation xen
lp.
c im ho hc
Thnh phn ho hc ca tt c cc smectit u ging nh ca pyrophyllit hay talc. Mi
s thay th ca ion ho tr thp hn vo cc v tr bt din v t din u c km theo s b
sung tng ng ca cation trao i. Quy m trung bnh ca s thay th ny i hi b sung
khong 0,7 cation ho tr mt (hay tng ng) tnh trn n v cng thc v nhng cation
ny thng c th trao i.
Nhm smectit c nhiu s khc nhau v thay th ng hnh (trnh by c phn l tng
ho, bng 6.17). Chng hn, montmorillonit v hectorit hu ht thay th trong v tr Y, trong
khi beidelit v saponit ch yu trong Z. Ngoi nhng thay th gii thiu trong bng, smectit
c nhiu trng hp thng gp khc. V tr Y c th cha mt lng nh Fe2+, Mn v Ni.
Khng nhng th, trong t nhin cng tn ti trng hp trung gian vi cc c im ca hai
hay nhiu khong vt ca nhm smectit. V d, montmorillonit c mt phn Si b thay th bi
Al, ri beidelit v nontronit c mt t Mg. Nh th, montmorillonitbeidelitnontronit l mt
chui dung dch cng (bng 6.15, mu 4, 5 v 6). Chui montmorillonitbeidelit c th biu
th bng cng thc:
Al4YMgY(Si8XAlXO20)(OH)4.XX + Y
trong , X l s cation xen lp ho tr mt v ho tr hai. i vi montmorillonit y > x,
i vi beidelit y < x. Trong smectit nhm ny, lng trung bnh tnh trn n v cng thc
ca Al, Mg, Fe3+ v Fe2+ trong bt din ln lt bng 3,0; 0,7; 0,4 v 0,4 v Al trong t din l
khong 0,4/vct. Cn lng Fe2+ trong nontronit thng ln hn 3, trong
montmorillonit/beidelit nh hn 3 nguyn t tnh trn n v cng thc.
Bng 6.17
Thnh phn cation trong smectit, pyrophyllit v talc vi s thay th ng hnh
Z
X (cation trao i)
65
Hai bt din
Pyrophyllit
Si8
Al4
Montmorillonit
Si8
Al3,3 Mg0,7
(0,5Ca,Na)0,7
Beidelit
Si7,3Al0,7
Al4
(0,5Ca,Na)0,7
Si7,3Al0,7
3+
Fe4
(0,5Ca,Na)0,7
Talc
Si8
Mg6
Saponit
Si7,2Al0,8
Mg6
Nontronit
Ba bt din
(0,5Ca,Na)0,8
Hectorit
Si8
Mg5,3Li0,7
Sauconit
Si6,7Al1,3
Zn4-6(Mg,Al,Fe )20
(0,5Ca,Na)0,7
3+
(0,5Ca,Na)0,7
66
6.10.4.Vermiculit
H mt nghing () (Mg,Ca)0,60,9(Mg,Fe3+,Al)6,0(Si,Al)8O20(OH)4.nH2O
Np,Nm,Ng:
Ng Np :
nh hng:
c s:
1,520 1,564
0,02 0,03
Np (001)
a 5,3
1,530 1,583
2V = 0 18
M.T.Q. (010).
b 9,25
1,530 1,583
c 14,4
67
97
Z=1
N.K.G. C2/m
68
69
70
khi nhit cao chng thng c t trt t hn. Tng ng vi qu trnh ca Al-Si i vo
trng thi trt t l s h gim i xng ca feldspat: feldspat nhit cao h mt nghing tr
nn ba nghing.
Feldspathoid l nhng alumosilicat c thnh phn tng t, nhng khng giu silica nh
feldspat. Cu trc tinh th ca chng c khung t din gn vi khung ca bin th silica
(tridymit v cristobalit) hn l vi khung ca feldspat. Hy quan st hai i din chnh ca
chng l nephelin v leucit.
Nephelin Na3 K(AlSiO4)4 thuc h su phng. Khung AlSiO4 l cc lp t din trong
(0001) ging ca silicat lp (phillosilicat), nhng cc t din lin k ca vng su th thay
phin nhau, hoc hng nh ln (AlO4) hoc hng dnh xung di (SiO4). Cc anion oxy
nh ra (ti nh) dng lm cu ni cc lp lin li thnh khung. Trong s cc khong trng hnh
thnh c n 75% l dnh cho natri, 25% cn li l v tr ca kali.
Leucit K(AlSi2O6) c hai bin th a hnh. Di 625C bin th bn vng l thuc h bn
phng, phn na hnh 4/m, gi su phng vi a = 13,04; b = 13,85. Trn nhit ny l
bin th lp phng, ton hnh m3m, a = 13,43. Bin i a hnh ny khng lm bin dng
nhiu s cu trc. N bao gm cc vng su t din gn vi nhau thng qua cc vng bn
t din. Cng nh nephelin, leucit c nhm v silic phn b vi trt t cao.
Nhm zeolit thuc cc tectosilicat vi khung t din rt a dng. Trong cu trc thng
c nhng hang ln thng vi nhau bng ng ng rng; v d, morddenit v chabasit (xem
hnh 5.25 v 5.26). Ti y, c cc phn t nc t gn vi khung silicat (nc zeolit). Chng
c th thot ra, ri nhp tr li; tu thuc s bin ng ca p lc ring phn ca hi nc
hay ch nhit ca mi trng. Cc phn t nc ny c th b cc phn t hay nguyn t
th chn, nh kh H2S, NH3, CCl4, Ar, Xe, Ne, v.v hay kim loi nh Hg. T , zeolit dng
lm tm by phn t trong bm chn khng, lm tm ry phn t tch lc cc phn t
kch c khc nhau.
y l nhng alumosilicat cha nc, m in tch m ca khung t din (Al,Si)O4 do
cation cc loi trung ho nh Ca2+, Na+, K+, Ba2+, Sr2+, Mg2+. Cng thc ho hc ca zeolit
thng p ng t s sau:
(CaO+Na2O+K2O+BaO+SrO+MgO)/Al2O3 = 1.
Nm trong h ng ng, nhng cation ny va lin kt vi khung t din va lin kt
vi cc phn t nc bng lc lin kt tng i yu. Chng d dng trao i ln nhau; v d:
cation calci trong dung dch d dng thay ch ca cation natri trong cu trc theo s Ca2+
2Na+. T , zeolit dng lm cho nc cng. Trong ng dng cng nghip, chng
hn trong cracking hydrocarbur, zeolit nhn to thng c dng ngy cng nhiu.
Da vo cu trc v dng quen tinh th zeolit chia lm 3 loi :
71
6.11. FELDSPAT
Feldspat kim
c s
Microclin
nhit thp
Albit
nhit thp
Albit
nhit cao
Sanidin
nhit cao
Anorthit
a()
8,590
8,138
8,160
8,604
8,17
b()
12,966
12,785
12,873
13,029
12,87
c()
7,223
7,158
7,110
7,176
14,17
90,65
94,26
93,52
90
93,1
115,96
116,60
116,43
116,02
115,9
87,65
87,68
90,27
90
91,3
C1
C2/m
P1
N.K.G.
C1
C1
6.11.1.c im cu trc
Tng t cc bin th a hnh SiO2, cu trc feldspat gm mt khung v hn ca cc t
din SiO4 v AlO4. Trong , t din vn ch cha Si (nh trong cc dioxit silic), nay (khi
chuyn sang feldspat) mt s t din cha Al thay cho Si. Cng vi vic c thm Al, cu trc
phi nhn Na+ (hay K+ hay Ca+) vo nhng hang hc ca n. Khi ch c mt Si4+ (trn n v
cng thc) b thay th bi mt Al3+, cu trc c th c trung ho bi mt K+ hay mt Na+.
Tng t, khi hai Si4+ (trn n v cng thc feldspat) b Al3+ thay th, in tch ca khung c
th c cn bng bi cation ho tr hai Ca2+. iu ny c th hin nh sau:
Khung Si4O8 Na(AlSi3O8) Ca(Al2Si2O8).
Khung c bn ca cu trc feldspat c th minh ho bng s cu trc ca sanidin, bin
th nhit cao ca KAlSi3O8 vi nhm khng gian C2/m (hnh 6.29). Trong cu trc ny,
nguyn t nhm v silic phn b khng trt t, hon ton ngu nhin trong hai v tr tinh th
hc ring bit, T1 v T2. Ion K+ lin kt vi 9 oxy gn nht, trong mt khong rng v ti v
tr c bit trn mt i xng gng vung gc vi trc y.
72
Khung t din SiAl gm cc vng bn t din (gn vi nhau qua nh chung). Cc vng
bn ny gn vi nhau thnh chui song song vi trc x (hnh 6.30). Chui dng khi vung
vn gi cc mt ct khai di gc vung v dng quen gi bn phng c trng ca
feldspat.
Cu trc ca microclin, bin th a hnh nhit thp ca KAlSi3O8, c i xng ba
nghing (nhm khng gian C 1 ) v thiu mt gng cng trc xoay bc hai so vi sanidin
nh trn hnh 6.30.
73
trong cch phn b AlSi. Albit nhit cao, h mt nghing v AlSi phn b km trt t,
gi l albit mt nghing (monalbit). Anorthit l Ca-plagioclas nhit thp, cng h ba
nghing vi nhm khng gian C 1 v trt t hon ho ca Al-Si trong cu trc. Nhit
tng cao lm cho cu trc anorthit c mng tm khi vi nhm khng gian I 1 .
Ti vng nhit trong khong 300 v 800C, s thay th ng hnh xy ra rt hn ch
trong feldspat KNaCa (xem hnh 5.3 v ch gii). c tnh ny cn r nt hn, khi p sut
tng cao. Bi vy, feldspat c th kho st trn hai h hai hp phn: albitK-feldspat v
albitanorthit.
Hnh 6.30
Cu trc tinh th feldspat
a) Vng bn t din kt ni thnh chui dng sng song song trc OX; b) S gn kt
cc chui dng sng, oxy khng th hin trn hnh
S thay th gia cc feldspat kim biu th bng vect KNa1. N cho thy min gin
on nh trn hnh 6.32. Nhng chuyn ho v cu trc ca chng, lm xut hin hng lot
bin th:
Feldspat kali: microclin nhit thp microclin nhit va sanidin nhit thp
sanidin nhit cao;
Feldspat natri: albit nhit thp albit nhit va albit nhit cao.
Dy feldspat kim (NaAlSi3O8KAlSi3O8) l dung dch cng lin tc ch nhit cao.
Th d, cc thnh phn ca dy sanidinalbit cao bn vng iu kin nhit cao, nhng
khi nhit h dung dch y tr thnh hai pha ring bit bn vng: albit thp v microclin.
Hnh 6.32 cho thy khong thnh phn rt hp ca hai pha ny. Nu chm ri h nhit ca
pha feldspat ng nht San50Al50 vi ion K + v Na+ phn b ngu nhin, th n s b phn r;
cc ion kali v natri s phn d, bi v khi nhit h s chnh lch v bn knh ion tr nn
khng thch hp so vi yu cu ca cu trc v kch thc tr nn cht ch. Ion Na+ s
khuch tn to nn nhng min giu natri v K+ s li khai lp thnh min giu kali. S
74
phn r ny sinh ra kin trc mc xen mang tn perthit; cc tm albit mnh nm dc {100}
trong pha ch K-feldspat. Hin tng mc xen him gp l albit cha cc tm K-feldspat.
nh ca min mc xen ph thuc vo p sut; khi P = 1kbar, n khong 670C; P =
5kbar, n khong 715C. Biu hai cu t ca feldspat ny bc l hai c im l min
mc xen rng ln ca feldspat v s thay i trng thi cu trc ca chng xy ra cng vi s
bin thin nhit . Hai c im c s dng xc nh nhit bin cht. V nguyn
tc, mi gi tr nhit v p sut ca mi trng ng vi thnh phn ca mt trong hai
feldspat giu K v giu Na.
Trong trng hp ny, thnh phn feldspat (nn) i khc do qu trnh phn r dung dch
cng. iu ny c th dn n kt qu sai khi nh gi nhit . Cho nn, c d liu xc
thc v thnh phn th ngoi feldspat phn nn, cn tnh n c tng tm mc xen.
Vi s h tr ca k thut vi thm (microsond) iu ny thc thi kt qu v feldspat
kim c s dng nh a nhit k hu hiu. Trng thi cu trc ca feldspat cng c khai
thc nhm mc tiu ny. Bi v, khi nhit tng th ni chung cu trc ca feldspat kali tr
nn km trt t hn. Trng thi cu trc c th xc nh bng phng php quang hc v bng
nhiu x tia X. y l cch tin li nhm nh gi nhit trong vng gneis thch anh
feldspat.
Al:
albit
San:
sanidin
Mi:
microclin
Hnh 6.32
Biu TX ca feldspat kim
Dy dung dch cng c vng gin on rng ln t khong di 700oC tr xung
Dung dch cng gia KAlSi3O8 v CaAl2Si2O8 rt hn ch. Mc du vy, cc thnh phn
ca dy plagioclas NaAlSi3O8 v CaAl2Si2O8 v thc cht l cc dung dch cng hon ton
iu kin nhit cao. Cng thc tng qut ca plagioclas vit thnh:
Na1xCax(Si3xAl1+ x)O8,
vi x bin thin t 0 n 1. Quan h pha trong plagioclas l rt phc tp; bi v khng th
bin i albit thnh anorthit bng thay th lin tc CaAl cho NaSi, m khng thay i cu
trc. Vn ny lin quan ti trt t ca Al/Si trong v tr t din (tham kho 5.3). V
vy, feldspat c nhiu trng thi cu trc khc nhau v mt s min gin on (hnh 6.33, theo
Smith, 1974).
75
Ab: albit
monAb: albit mt nghing
hAb: albit nhit cao
mAb: albit nhit va
lAb: albit nhit thp
Pg: min gin on
Peristerit
Hg: min gin on
Huttenlocher
Vg: min gin on Voll
I-An: anorthit mng tm khi
P-An: anorthit mng
thy
nguyn
Hnh 6.33
Biu TX ca feldspat plagioclas
S cc vng gin on cn gy tranh ci
65,76
64,66
63,68
4
64,46
5*
6*
67,27
66,97
0,08
0,01
0,04
Al2O3
20,23
19,72
19,57
18,55
18,35
18,75
Fe2O3
0,18
0,08
0,29
0,14
0,92
0,88
FeO
0,24
MgO
0,10
vt
0,05
0,00
0,00
0,00
BaO
0,63
0.34
CaO
1,19
0,34
0.40
0,17
0,15
0,36
Na2O
8,44
3,42
1,56
0,49
6,45
7,88
K2O
16,07
7,05
5,39
3,29
11,72
14,21
0,37
0,18
0,04
0,08
0,01
H2O
0,08
0,04
0,06
0,08
0,03
Tng
100,35
100,12
100,46
99,94
100,35
100,31
H2O
76
11,719
11,794
11,730
11,938
12,030
11,932
Al
4,249
4,240
4,249
4,050
3,868
3,938
0,024
0,011
0,040
0,019
0,124
0,118
3+
Fe
Ti
0,011
0,001
0,005
16,00
16,04
16,02
16,01
16,02
15,99
Mg
0,027
0,014
Na
2,916
1,209
0,557
0,176
2,236
2,722
Ca
0,227
0,066
0,078
0,033
0,029
0,069
0,748
2,727
3,430
3,797
1,609
1,226
Ba
0,044
0,024
3,96
4,00
4,05
4,01
3,87
4,02
Or, %
20,0
68,1
83,1
94,8
41,5
30,5
Ab, %
73,6
30,2
13,7
4,4
57,7
67,8
An,%
6,4
1,7
3,2
0,8
0,8
1,7
6.11.2.c im ho hc
a) Feldspat kim ch yu l cc dung dch cng trong khong t KAlSi3O8 n
NaAlSi3O8. Nhng thng thng chng cng cha mt lng nh CaAl2Si2 O8 trong dung
dch cng, thng t hn 5% trong vng gia Or100Ab0 v Or60Ab40, nhng cc thnh vin
giu natri cha nhiu An hn. Cc ion khc c th c lng hn ch nh Ba, Ti, Fe2+, Fe3+,
Mg, Sr v Mn.
Bng 6.18 & 19 gii thiu s liu ho phn tch ca feldspat kim. Nh nhng tnh ton
k tip, cc bng ny lit k s lng ion cc loi ng vi 32 nguyn t oxy. Vi hm lng
77
Pn H
Pn H
SiO2
63,89
64,42
63,56
64,19
63,32
63,62
Al2O3
18,93
18,17
19,53
18,73
18,99
20,05
FeO
0,32
0,35
0,03
0,42
0,32
MgO
0,08
0,10
CaO
0,12
0,29
0,86
0,07
0,30
Na2O
0,68
0,38
3,90
0,60
3,27
5,23
K2O
15,88
15,73
10,52
15,28
11,56
8,09
BaO
0,13
0,27
SrO
0,13
0,10
100,16
99,81
98,40
98,87
97,89
98,27
0,03
0,96
11,80
11,96
11,72
11,92
11,80
11,68
Al
4,12
3,96
4,24
4,08
4,16
4,32
15,92
15,92
15,96
16,00
15,96
16,00
Fe
0,04
0,04
0,00
0,04
0,04
Mg
0,00
0,00
Na
0,24
0,12
1,36
0,20
Ca
0,00
0,04
0,16
0,00
3,76
3,72
2,48
3,60
2,76
1,88
Ba
0,00
0,00
Sr
0,00
0,00
4,00
3,88
4,00
3,80
3,92
3,88
San,%
94,00
95,87
62,00
94,73
70,40
48,45
Ab,%
6,00
3,09
34,00
5,20
29,59
47,42
An, %
0,00
1,03
4,00
0,00
0,00
1,16
1,84
0,16
4,12
78
Bng 6.20
S liu phn tch ho ca plagioclas
1
2
3
SiO2
67,84
67,41
64,10
58,10
52,42
49,06
44,17
TiO2
0,00
0,00
Vt
0,09
Vt
Al2O3
19,65
20,50
22,66
26,44
29,70
32,14
34.95
Fe2O3
0,03
0,07
0,14
0,04
0,36
0,27
0,56
FeO
0,02
0,17
0,15
0,13
0,08
MgO
0,04
0,10
0,25
0,03
0,08
0,20
0,00
CaO
0,00
0,81
3,26
7,84
12,65
15,38
18,63
Na2O
11,07
10,97
9,89
6,48
4,01
2,57
0,79
0,29
0,36
0,05
1,10
0,21
0,17
0,05
0,56
0,15
0,17
0,03
0,13
0,84
0,06
0,06
0,03
0,17
100,37
100,75
100,27
99,65
99,95
100,24
K2O
H2O
H2O
0,30
Tng
99,80
11,964
11,785
11,267
10,413
9,540
8,990
8,237
Al
4,085
4,225
4,695
5,586
6,373
6,942
7,683
Fe
0,004
0,009
0,018
0,005
0,049
0,037
0,078
16,05
16,02
15,98
16,00
15,97
15,97
16,00
3+
Mg
0,011
0,026
0,065
0,008
0,022
0,055
Fe
0,003
0,025
0,023
0,020
0,012
Na
3,785
3,718
3,370
2,252
1,436
0,913
0,285
2+
Ca
0,152
0,614
1,505
2,467
3,020
3,723
0,066
0,080
0,011
0,252
0,049
0,040
0,012
3,87
3,98
4,08
4,04
4,01
4,03
4,03
Ab, %
98,0
93,5
82,5
56,0
35,7
22,7
7,1
An, %
0,3
4,5
17,2
37,7
63,1
76,3
92,6
Or, %
1,7
2,0
0,3
6,3
1,2
1,0
0,3
Albite, pegmatit, near Court House, Amelia Co., Virginia, USA (Kracek, F. C. &
Neuvonen, K. J., 1952, Amer. J. Sci., Bowen vol., 293-318).
Albite, with quartz and sphene in crevice in amphibolite, Val Devero, Itali (Azzini, F.,
1933, Atti Accad. Sci. Veneto-Trentino-Istriana, 23, 45-65).
Glassy oligoclase, pegmatit, Kioo Hill, Kenya (Game, P. M., 1949, Min. Mag., 28, 6827).
Andesine antiperthite, two-pyroxen granulite, charnockite series, Madras, India (Howie,
R. A., 1955, Trans. Roy. Soc. Edinburgh, 62, 725-68).
Gem-quality labradorite megacryst in cinders in basaltic pyroclastic deposits, Crater
Elegante, Sonora, Mexico, (Gutman, J. T. & Martin, R. F., 1976, Schweiz. Min. Petr. Mitt.,
56, 55-64. Includes SrO 0,105).
79
Dng tinh th pht trin dc trc z. y l mt trong nhng dng quen thng gp
nht. N gm cc hnh n pht trin tt, nh {001} v {010}, cng vi hnh n
{110} thm vo, chng sinh ra mt i ni bt song song vi trc z.
Ngoi ra, feldspat giu natri nhit cao anorthoclas thng c tinh th hnh mt thoi.
Ct khai hon ton ca nhm khong vt ny l {001} v {010} thng lm vi nhau gc
vung trong bin th mt nghing; nhng tinh th ba nghing th gc ny khng vung.
b) Hin tng song tinh
Song tinh l mt trong cc hin tng mc xen theo quy lut tinh th hc, y l mc xen
i xng ca hai (hay nhiu) tinh th thuc cng mt cht. Hai hay nhiu c th ca tp hp
song tinh lin quan bng yu t i xng thng khng c trong mi c th ring bit. Yu t
i xng mi (yu t song tinh) c tc dng a c th ny ti trng vi c th kia. Cn phi
phn bit song tinh vi cc tp hp ngu nhin, cn s dng cc phng tin nghin cu hnh
thi (bng gic k phn x) v cu trc tinh th (bng nhiu x tia X). Yu t song tinh bao
gm ba thao tc i xng: (1) phn chiu qua mt gng, gi l mt song tinh; (2) xoay 180
80
quanh mt hng tinh th hc chung cho c hai c th, gi l trc song tinh; (3) nghch o
qua mt im gi l tm song tinh.
Lut song tinh quy nh yu t no trong ba thao tc l c trng cho mt song tinh v
trc hay mt song tinh nh hng ra sao. Hng ca trc song tinh biu th bng k hiu trc
ca i, th d [001]. Mt song tinh k hiu bng ch s Miller, chng hn (010). Hai c th
gn kt vi nhau qua mt b mt chung, gi l mt ghp song tinh. Mt ny thng l mt
song tinh, nhng iu ny khng phi l bt bin. Nu lut song tinh c th xc nh ch bng
mt song tinh, mt ny lun song song vi mt mt tinh th gi nh, nhng khng bao gi
song song vi mt mt i xng. Trc song tinh l trc i hay l php tuyn ca mt mt
(mng) tinh th; nhng khng th l trc i xng bc chn.
Song tinh tip xc c mt ghp song tinh xc nh v n c mt song tinh; v d ( 111 )
trong spinel. Mt ( 111 ) ch l mt trong 4 hng c th c v tng ng v tinh th hc
trong hnh n bt din {111} ca h lp phng. Song tinh xuyn ct do cc c th xuyn v
lng vo nhau. N c mt ghp song tinh khng u n, nh trong fluor, pyrit hay orthoclas.
Lut song tinh y thng xc nh bng trc song tinh, chng hn l [001] trong orthoclas.
Song tinh a hp l do ba hay nhiu phn lin kt i xng v theo cng mt lut song
tinh. Nu tt c cc mt ghp k tip u song song th kt qu l song tinh lin phin. Th d,
song tinh ca albit, calcit. Trong trng hp cc mt ghp ny khng song song, th y l
song tinh dng vng, nh trong chrysoberyl, rutil hay aragonit. Khi song tinh lin phin do
nhng phin mng to nn, mt tinh th hay mt ct khai s c kha sc; l do mt ny
giao ct mt ghp v do cc c th lin k ngc nhau (i xng nhau di tc dng ca yu
t song tinh) v nh hng.
Tp hp song tinh thng c i xng cao hn so vi i xng ca tng c th; bi v
mt hay trc song tinh l nhng yu t b thm cho n.
c) Lut song tinh
Song tinh trong khong vt nhm feldspat hnh thnh theo ba cch khc nhau:
81
mt cnh gi nh (tc l trc ca i) lm trc song tinh, mt ghp song tinh song song vi
trc ny v lut khng c mt gi nh xc nh.
Bng 6.2
Cc lut song tinh ca feldspat
Trc song
Tn lut
tinh
Nhn xt
Trc giao
Albit
(010)
(010)
a hp,ch c h ba nghing
Manebach
(001)
(001)
n gin
Baveno (phi)
(021)
(021)
n gin,him c plagioclase
Baveno (tri)
( 021 )
( 021 )
n gin,him c plagioclas
Lng tr (phi)
(110)
(110)
Lng tr (tri)
(1 0)
( 110 )
Carlsba
[001] (trc z)
n gin
Periclin
[010] (trc y)
(h0l)
a hp,ch c h ba nghing
Ala
[100] (trc x)
Song song
a hp
Phc hp
Albit-Carlsbad
(010)
a hp
Albit-Ala
(010)
-nt-
Manebach-periclin
(001)
-nt-
Manebach-Ala
(001)
-nt-
X-Carlsbad
(100)
-nt-
X-periclin
(100)
-nt-
82
-Tridymit
Trc thoi (+)
-Cristobalit
Bn phng ()
Np = 1,544
Np = 1,469 1,479
Np = 1,487
Ng = 1,553
Nm = 1,470 1,480
Ng = 1,484
Ng = 1,473 1,483
Ng Np = 0,009
Ng Np = 0,002 0,004
2V
40 90
nh hng
Ng Np = 0,003
Np = y; M.T.Q. (100)
T trng
Song tinh
2,65
2,26
2,33
-Thch anh
-Tridymit
-Cristobalit
Ba phng
Su phng
Trc thoi
Su phng
Bn phng
Lp phng
4,913
5,01
5,04
5,03
4,97
7,13
8,74
5,404
5,47
8,24
8,22
6,92
P3121
P6222 hay
C2221
P63/mmc
P41212 hay
Fd3m
c s ()
N.K.G.
P6422
P43212
Thch anh l mt trong nhng khong vt phong ph nht v l thnh phn chnh trong
trong nhiu magma, trm tch v bin cht. N cng l khong vt ph v th sinh trong
mch v trong m khong bin cht trao i.
Cc bin th chnh ca silica tn ti di dng bn vng nh sau:
Thch anh : bn vng nhit kh quyn cho n 573C.
Thch anh: bn vng t 573C n 870C, v gi bn t trn 870C.
Tridymit : c th tn ti nhit kh quyn cho n 117C, nhng khng phi l dng
bn vng trong iu kin y.
Tridymit : c th tn ti trn 117C v l dng bn vng t 870C n 1470C. Trn
nhit ny c th tn ti dng gi bn. Nng chy 1670C.
Cristobalit: c th tn ti nhit kh quyn v n tn 200 275C, nhng khng
phi l dng bn vng.
83
84
6.12.2.c im ho hc
1) Thch anh. Thnh phn thch anh thng rt gn 100% SiO2. Kt qu phn tch ho
hc cho thy mt lng nh cc oxit khc v mt s cht; chng c mt di dng bao th
85
khong vt khc hay cht lng lp y l hng trong lng thch anh (bng 6.22). S thay th
ca Al cho Si xy ra c km theo s xut hin ca ion kim nh Li+ hay Na+. Lng nhm vt
tm thy trong thch anh l hnh thnh trong mi trng bo ho nhm. Vic ny c th dng
lm nhit k a cht, bi v cha nhm thay i cng vi nhit kt tinh, tng vi tc
1 phn triu/3,6C. Trong bin cht trao i, thng s mng tng khi nhit bin cht
gim; l do hm lng tp cht tng. Hai khuynh hng i nghch ny tt dn n s ng
vc i vi hiu lc ca a nhit k nhm.
Bng 6.22
S liu phn tch ho ca thch anh
Li2O
Na2O
K2O
Trong
0,0005
0,0004 0,0002
m khi
0,0004
0,0000 0,0000
Hng
0,0038
0,0011 0,0001
Amethist
Al2O3
0,0008
0,0008
0,0001
0,0001
Fe2O3
0,0000
0,0005
0,0003
0,0216
MnO2
0,00002
0,00002
0,00005
0,00000
TiO2
0,0001
0,0002
0,0015
0,0004
2) Tridymit v cristobalit. Trong t nhin c thnh phn khc so vi cng thc SiO2 v
cha lng ng k nhm v kim. iu ny lin quan ti cu trc tng i rng, c ch cho
cc cation kim c ln. in tch thp ca chng trung ho bi s thay th Al3+ cho Si4+ trong
phi tr t din.
()
1,486 (1,550); 1,658 (1,740)
0,172 (0,190)
Anion phc (CO3)2 l n v cu trc bn vng, chng gn kt gin tip vi nhau thng
cc cation loi khc. N cng l n v cu trc c s ca mi carbonat v l cn nguyn ca
cc c im ring ca chng. Mc du lin kt C O l tng i mnh, nhng khng th so
vi lin kt cng ho tr trong CO2. Khi c mt ion H+, nhm chc carbonat tr nn khng
bn v d dng phn hu cho CO2 v nc:
2H+ + CO32 = H2O + CO2.
y cng l phn ng dng acid nhn bit carbonat.
Carbonat khan c ba khong vt l calcit, aragonit v dolomit. Ngoi ra, carbonat ng
thuc h mt nghing l azurit v malachit vi OH trong thnh phn. Cng nhm v ng
cu trc vi calcit (xem hnh 4.18) c 4 c th phn bit bng thnh phn cation: magnesit
(Mg), siderit (Fe), rhodochrosit (Mn) v smithsonit (Zn).
c im cu trc
86
Calcit c cu trc dn xut t cu trc halit (xem cc hnh 4.18, 5.11), nhng khng thuc
h lp phng t nht l do dng tam gic phng ca n v cu trc (CO3)2--. Nhm ny nm
trong cc mt phng vung gc vi trc chnh c (= L3). Xen k gia cc mt phng ny l mt
cha cation Ca2+ phi tr 6 vi O2. Mi oxy phi tr vi 2 calci v 1 carbon. Nh vy anion
oxy dng ht ho tr tnh in d, sau khi tham gia to thnh nhm chc.
Carbonat calci c hai loi cu trc vi s phi tr khc nhau ca calci l 6 trong calcit (ba
phng) v 9 trong aragonit (trc thoi). T l bn knh Ca : O (= 0,714) trong carbonat ph
hp vi phi tr 6 (0,732) v i khi 8. mng vi a = 6,42 v = 101,92 cha 4 n v
cng thc khng phi l mt thoi Bravais; dc cnh , cc nhm CO3 k tip nhau c hng
ngc nhau. Vy, mng ch thc phi l a (2 6,42) v = 101,92 cha 8 n v cng
thc, vn ph hp vi ct khai ph bin ca calcit {1011} .
c im ho hc
Mc d nhiu cation ho tr hai c th phn no thay th calci trong calcit, nhng thnh
phn ho hc ca n kh ph hp vi cng thc l thuyt. Calcit cha ti 20% MgCO3. Nu
Mg c nh d dng vo ch ca Ca th Ca c ln kh hp vi v tr Mg trong cu trc
magnesit. y l mt trong nhng dung dch cng quan trng trong t nhin. Calcit cha ti
42% mol MnCO3 v thc nghim cho thy con s ny c th t 50%. D Fe2+ thay th cho
Ca, nhng dolomit vn cha st nhiu hn so vi calcit. Lng Fe c th t 5 10% mol
trong cc mu t nhin. Ion Sr vo th ch ca Ca mt lng nh, nhng cation c ln ny
d dng vo ch Ca phi tr 8 ca aragonit. Trong khi ti kt tinh, aragonit ch chuyn thnh
calcit nu loi c Sr trong cu trc.
Nhm chc kh bn vng (CO3)2 c nng lc ho hp vi hng lot cation ho tr hai,
cho cc hp cht t nhin vi bn vng mc khc nhau. Ni chung, bn knh ion kim
loi l yu t quan trng xc nh loi cu trc. Carbonat ca kim loi vi bn knh ln hn
1 thng c cu trc loi aragonit. Bi v Ca c bn knh gn gi tr ti hn y, CaCO3 c
hai bin th a hnh vi c hai loi cu trc.
6.13.2.Aragonit
H trc thoi
()
Np: 1,5301,531
2V: 18 18,5
nh hng:
Song tinh:
c s:
dhkl ():
c im cu trc
Khi nhm CO3 ho hp vi cation c bn knh ln hn 1, kch thc ny tr nn khng
ph hp vi s phi tr 6 na, cu trc phi chuyn t ba phng sang trc thoi. l loi
cu trc aragonit vi nhm khng gian Pmcn. Mc du cation calci hi ln so vi s phi tr 6
ca calcit, n li hi nh i vi phi tr 9 trong aragonit. Carbonat ca cc cation ho tr hai
c ln nh Ba, Sr v Pb d c cu trc ca aragonit, khc khong vt ny, chng li bn vng
iu kin kh quyn, ging nh calcit.
87
6.13.3.Barit
H trc thoi
(+) Ba SO4
Np :1,636 1,637;
Ng Np : 0,012
nh hng :
a sc :
c s :
dhkl,
Cu trc tinh th
88
Barit c cu trc bao gm cc cation ho tr hai c ln phi tr vi anion phc SO4. Nhm
t din tng i u n ny c mt gng (vi to y = 0 v 1/2) i qua ion lu hunh v
hai ion oxy; hai ion oxy kia nm hai pha ca mt gng v cch u n. Ion Ba cng nm
trn mt gng v phi tr vi 12 oxy. Khong vt khc c cu trc tng t nh ca barit l:
Thng s mng
a ()
b ()
c ()
Barit BaSO4
Anglesit PbSO4
Celestin SrSO4
8,88
8,48
8,36
5,45
5,40
5,35
7,15
6,69
6,87
c im ho hc
Barit to dung dch cng lin tc cng vi celestin, mc du cc mu khong vt ny
thng c thnh phn ho hc rt gn vi cng thc BaSO4. Nhng pha cha Ba nhiu nht
trong lot ng hnh ny mang tn strontiobarit; pha u cui Sr l baritoselestin. Nhng ion
khc nh Pb, Ca c th thay Ba vi mt lng khng ng k. Trong t nhin, ch khong 6%
CaSO4 c th thm nhp vo dung dch cng ca cu trc barit. ho tan ca barit trong
nc rt nh, tng khi un nng v vi s c mt ca cc chlorur. Khi t nh, mt vi ht
barit phn hu v cho H2S bay hi.
Mt trong nhng du hiu phn bit barit ngun gc bin hay lc a l hm lng Th.
Chng hn, barit trong trm tch bin su cha khong 34 ppm, trong khi cc mu t lc a
ch c khong 0,1 ppm Th.
Khi bin i barit cho witherit BaCl2, nn n thng b carbonat, sulfat v sulfur thay th
gi hnh. ho tan rt thp ca n cho thy nu c s kt ta barit trong t nhin, th nguyn
nhn d bo l do trong dung dch cha Ba xy ra oxy ho, khin sulfur bin thnh sulfat.
Barit thng gp di dng tinh th hon thin, cng gp di dng tp hp ht ng
thc, si, l v.v Cc tinh m barit dng tm cha ct, li c mu hng, thng gi hoa
hng sa mc. Barit thng khng mu hoc trng khi tinh khit. Tp cht oxit, hydroxit st
v.v... lm cho n c mu vng v nu. Do c nhng nt tng ng vi Ba nn Ra c mt
trong barit, gy tc ng phng x, lm cho khong vt c thm mu lam. Ch s khc x v
lng chit sut gim nh do Sr thay th Ba v tng ln do Pb thay th. Gc trc quang tng
cng do nhng thay th ny v tng cc i khi SrSO4 t hm lng 50%.
6.13.4.Apatit
H su phng
Np = 1,624 1,666
Mu a sc:
mng c s:
dhkl, :
()
Ng = 1,629 1,667
yu v trung bnh
a = 9,32 9,64;
Z = 2;
2,80(10); 2,77(4); 2,70(6);
89
a,
9,36
9,61
9,42
9,32
c,
c/a
6,88
6,78
6,88
6,90
0,735
0,703
0,730
0,740
6.13.5.Corindon -Al2O3
90
Ba phng
Np,Ng, NgNp :
mng c s:
()
1,760 1,764; 1,768 1,772; 0,008 0,009
asp = 4,76; csp = 12,98. abp = 5,130; = 5517
dhkl () :
Cu trc tinh th
Nguyn t oxy xp gn vi lut xp cu su phng. Nguyn t nhm nm ti 2/3 s
khoang tm mt, 1/3 bt din trng nm xen gia cc i bt din AlO6. Dc theo cc hng
ta OX, OY v OU chng ghp i qua cnh chung, dc OZ l cc bt din AlO6 ghp i
qua mt chung. Kch thc mng c s ca corindon nhn to thng tng tuyn tnh cng
vi cha chrom. S c mt ca 1/3 khoang bt din trng vng ion Al3+ c nguyn nhn
ha tr tnh in (xem quy tc Pauling, 4.2.2) hay nng lng ca mi lin kt Al3+ O.
V ion nhm Al3+ c su ion oxy vy quanh, ha tr tnh in ca mi lin kt bng (3:6)
1/2. Mi oxy O2 chung cho 4 bt din cha nhm, ngha l nng lng ca n chia u cho 4
mi lin kt (2 : 4 = 1/2). Trn mt {0001} ch thy hai mi lin kt t mi oxy, tc l hai bt
din nhm chia nhau mt oxy ti nh (hnh 6.35,a). Trn mt thng ng {10 0} c th thy
tng cp bt din nhm chung nhau mt tam gic (hnh 6.35,b). Cation Al3+ bn trong bt din
c xu hng dch khi mt chung, nhm trnh lc y tng h.
-Al2O3 l corindon t nhin, cc bin th khc nh -Al2O3 su phng, c th cha kim
loi kim, Ca v -Al2O3 h lp phng u l cc sn phm tng hp. Khi nung chng u
bin i thnh corindon. Ruby mu v saphir nhiu mu l nhng corindon qu.
c im ha hc
Mc du corindon thng tinh khit, n c th cha mt lng nh cc ion khc, nh
Fe3+ (bng 6.24). Ruby cha mt lng chrom va phi (xem mu 3,4), trong khi mu ca
saphir lin quan ti s c mt ca st v titan. Corindon mu vng v mu lc cha mt lng
thay i ion Fe3+ v Fe2+; chng hn mu mu vng (s 5) c n 9,17% Fe2O3 v khng c
FeO. Corindon Lc Yn phn ln c mu ta v hng, dng quen gm lng tr su phng v
thp i su phng. Trong hoa, corindon thng i km vi calcit, phlogopit v margarit;
ring mu LI-1 c thm pargasit, clinochlor v graphit; mu AP-12 thm pargasit, clinochlor
v spinel; mu LI-108 thm pyrit.
Bng 6.24
S liu ha phn tch ca corindon vi cc mu ly t hoa Lc Yn [7]
1
2
3
4
5
LI-1
LI-108
AP-12
SiO2
0,20
0,01
0,137
0,542
0,94
0,028
0,064
0,058
TiO2
0,32
0,03
0,00
0,00
0,37
0,120
0,055
0,029
Al2O3
98,84
99,8
98,8
97,5
89,40
99,023
99,379
98,927
Cr2O3
Vt
0,06
0,945
1,81
0,000
0,000
0,020
Fe2O3
0,14
0,16
0,0147
0.0252
0,000
0,076
0,019
9,17
FeO
0,06
V2O5
0,00
0,0320
0,0582
NiO
Vt
0,00
0,00
0,000
0,000
0,000
MnO
-nt-
0,00
0,00
0,033
0,000
0,000
0,01
91
MgO
0,04
0,01
0,02265
0,0328
0,000
0,027
0,012
CaO
CuO
0,34
0,00
0,00237
0,0016
0,003
0,000
0,001
CdO
0,0168
0,0351
MoO3
Na2O
0,00448
0.0117
0,002
0.013
0,000
K2O
0,018
0,000
0,013
P2O
0,008
0,000
0,019
99,235
99,614
99,098
99,94
100,1
99,97
100,02
99,88
Dark blue corundum, contact altered marble, Urals (Gavrusevich, B.A.,1941, Doclady
Acad.Sci. USSR, 31, 686-8).
Corundum, South Africa (Carswell, D. A., Dawson, j.b. & Gibb,F. G. F., 1981, Min.
Mag., 44, p. 79-89).
Natural gem ruby, light in colour (Alexander, A. E., 1948, J. Gemmol., 1, no. 8, 4-8).
Natural gem ruby, dark in colour (Alexander, A. E., 1948, ibid).
Yellow iron-corundum, metamorphosed lithomarge (porcellanite) in dolerite plug.
Tievebulliagh, Northern Ireland (Agrell, S. O. & Langley, J. M., 1958, Proc. Roy. Irish Acad.,
59, B. 93-127, 1.785, 1.794).
Nh thy, tt c cc mu u c phlogopit bn cnh corindon. y l kt qu ca phn
ng gia carbonat v vt liu st trong qu trnh bin cht. Phn ng sinh ra corindon ny c
th vit nh sau:
CaMg(CO3)2 + KAl2[AlSi3O10](OH)2 = 3CaCO3 + KMg3[AlSi3O10](OH)2 + Al2O3 + 3CO2
dolomit
muscovit
calcit
phlogopit
corindon
Nguyn liu sn xut corindon vi khi lng ln l oxit nhm, gibbsit, boehmit,
diaspor hay bauxit. Khi nung n trn 450C chng cho corindon bn vng. Cng vi nhng
92
6.13.6.Spinel
H lp phng
a ()
Cng thc
Spinel
8,103
MgAl2O4
Hercynit
8,135
Fe2+Al2O4
Gahnit
8,08
ZnAl2O4
Galaxit
8,28
MnAl2 O4
8,383
MgFe2 O4
Magnesioferrit
3+
2+
3+
Magnetit
8,396
Fe Fe2 O4
Maghemit
8,34
-Fe2 O3
Ulvospinel
8,536
Fe Ti2O4
Franklinit
8,43
ZnFe2 O4
Jacobsit
8,505
MnFe23+O4
Trevorit
8,34
NiFe2 O4
3+
2+
3+
3+
Magnesiochromit
8,334
MgCr2O4
Chromit
8,378
Fe Cr2O4
2+
{111} ph bin
Song tinh
mng
dhkl :
2,44(9); 2,02(9);
1,552(9);
1,427(10);
1,053(10)
Lot Al
Spinel
Hercynit
Gahnit
Galaxit
3+
Lot Fe
Magnesioferrit
Magnetit
Franklinit
Jacobsit
Trevorit
Lot Cr
Magnesiochromit
Chromit
c im cu trc
Cng thc tng qut ca spinel AB2O4 (hay A8 B16O32, theo dung lng ca c s; a =
8,08 8,54,z = 8). Loi cu trc ny c c s l lut xp cu lp phng ca nguyn t oxy;
tm cation A c phi tr t din, 16 B nm trong khoang bt din. Nh vy, 3/4 khoang t
din v 1/2 khoang bt din cn b trng. a din phi tr cc loi tp hp thnh hai loi lp
93
c im ha hc
Lot spinel
Spinel, MgAl2O4 l khong vt ph bin nht trong lot ny. T spinel n hercynit
Fe2+Al2O4 l dy ng hnh lin tc (hnh 6.37). y l nhng spinel vi lng Fe2+ thay th
94
Hnh 6.37
Lng tr a cu t ca spinel
Mt y gm cc spinel thng, nh l spinel
vi cu trc lin thng
95
Hnh 6.38
H FeO-Fe2O3-TiO2 ng m ch dung dch
cng ch yu. ng nht ni cc pha cng sinh
nhit thp
Lot chromit
Magnesiochromit, MgCr2O4. Khong vt ny lun lun cha mt lng ng k Fe2+.
y l kt qu thay th ng hnh ca st v magnesi, n din ra lin tc cho n tn chromit
96
TiO2
0,02
Al2O3
64,85
60,7
38,18
Cr2O3
0,03
Fe2O3
2,21
FeO
13,70
34,7
10,50
MnO
0,01
0,2
0,08
MgO
18,74
4,3
3,30
ZnO
27,71
CaO
0,1
NiO
Na2O
K2O
P2O
Tng
99,84
100,0
99,77
4
0,27
Vt
0,21
68,85
30,78
6
0,09
0,32
21,6
43,8
19,0
4,3
33,2
43,2
Vt
0,2
6,86
9,26
0,30
17,2
Vt
100,11
99,9
99,6
0,057
0,083
0,022
Al
15,564
16,01
16,01
0,077
1,473
6,159
0,005
8,373
0,337
7,263
1,248
Cr
3+
Fe
15,886
Ti
0,003
15,97
16,01
16,01
16,05
5,678
1,434
1,148
0,087
6,199
Fe
2,332
6,492
2,049
7,896
10,502
1,873
Zn
4,775
Mn
0,002
0,038
0,015
0,061
Ca
0,024
8,01
7,99
7,99
7,896
23,48
8,17*
Mg
2+
4,154
0,058
15,86
* K c Ni 0,037
1. Ferroan spinel, sapphirine phlogopitetaaffciteapatite metasomatic rosk in pyroxenite.
Musgrave Rangers, Central Australia (Wilson, A. F. & Hudson, D. R., 1967, Chem. Geol., 2,
20915).
2. Hercynite, corundumspinelilmenite rock. Plossberg, northern Bavaria (Propach, G.,
1971, Neues Jahrb. Min., 115, 120 2).
97
3. Gahnite, Archacan iron formation, Malene supracrustal belt. Godthab area, western
Greenland (Appel, P. W. V., 1986, Min. Mag., 50, 175 77. Microprobe analisis).
4. Magnetite, Lovers Pit, Mineville, New York State (Newhouse, W. H. & Grass, J. J.,
1936, Econ. Geol., 31, 699 711).
5. Fquant ulvospinel in skeletal pseudobrookite in rapidli quenched dyke, White
Mountain batholith, New Hanpshire (Rice, J. M., Dickey, J. S. & Lions, J. B., 1971, Amer.
Min., 56, 158 62. Microprobe analisis).
6. Magnesiochromite, komatiite, Gorgona Island, Colombia (Echeverria, I. M., 1980,
Contr. Min. Petr., 73, 253 66. Microprobe analisis. Include NiO 0,191).
Bng 6.26
S liu phn tch ha ca spinel ly t Lc Yn, Yn Bi [8]
Cu t
Tm
Hng
Vng
Lam
Nu
AP12 [7]
SiO2
0,029
TiO2
0,199
0,205
0,246
0,206
0,164
0,216
0,006
Al2O3
71,015
69,953
70,857
71,276
71,539
70,948
73,948
Cr2O3
0,514
1,214
0,443
0,163
0,150
0,284
0,234
FeO
1,018
1,501
1,012
0,292
1,754
0,755
5,081
MgO
26,972
27,064
27,374
27,289
26,127
27,338
19,725
CaO
0,059
0,062
0,069
0,057
0,071
0,108
0,010
MnO
0,222
0,220
0,194
V2O3
0,246
0,038
NiO
0,053
Na2O
0,000
K2O
0,030
P2O
0,024
Tng
99,999
99,999
100,001
99,503
99,999
0,03
16,03
0,03
0,02
16,11
0,02
19,09
0,05
7,76
0,01
0,04
7,86
16,15
0,28
7,44
0,02
0,03
7,77
* K c Ni , K v P vi mi ion 0,01.
99,895
0,03
15,94
0,04
0,04
16,05
0,12
7,77
0,02
7,91
99,178
0,00
0,04
16,92
0,00
16,96
0,82
5,71
0,00
0,01
6,57*
Ph lc 2
H thng tun hon nguyn t ho hc vi cc loi cu trc tinh th
IA
1
IIA
C: xp cu lp phng,
I: lp phng tm khi,
K: cu trc vi s phi tr
K = 8 N (N l s hiu nhm)
IIIB
IVB
VB
VIB
VIIB
H: xp cu su phng,
M: cu trc phn t,
L: cc cu trc khc.
VIIIB
IB
IIB
IIIA
IVA
VA
VIA
VIIA
VIIIA
He
K
M
2
10
Li
Be
Ne
11
12
13
14
15
16
17
18
Na
Mg
Al
Si
Cl
Ar
C
3
C
4
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
Ca
Sc
Ti
Cr
Mn
Fe
Co
Ni
Cu
Zn
Ga
Ge
As
Se
Br
Kr
37
38
39
40
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
Rb
Sr
Zr
Nb
Mo
Tc
Ru
Rh
Pd
Ag
Cd
In
Sn
Sb
Te
Xe
H
6
56
57
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
85
86
Cs
Ba
La
Hf
Ta
Re
Os
Ir
Pt
Au
Hg
Tl
Pb
Bi
Po
At
Rn
359 360
55
87
88
89
Fr
Ra
Ac
Ph lc 3
Bn knh hu hiu (tnh bng ) ca cc ion ph bin trong khong vt
I
+
II
III
3+
Li
Be
0.59 (4)
0.74 (6)
0.92 (8)
0.16 (3)
0.27 (4)
0.45 (6)
0.11 (4)
0.27 (6)
2+
3+
IV
C
4+
- 0.08 (3)
0.15 (4)
0.16 (6)
4+
Na
Mg
Al
Sl
0.99 (4)
1.02 (6)
1.18 (8)
1.24 (9)
1.39(12)
0.57 (4)
0.72 (6)
0.89 (8)
0.39 (4)
0.48 (5)
0.54 (6)
0.26 (4)
0.40 (6)
2+
3+
Ca
Sc
1.38 (6)
1.51 (8)
1.55 (9)
1.59 (10)
1.64 (12)
1.00 (6)
1.12 (6)
1.18 (9)
1.23 (10)
1.34 (12)
0.75 (6)
0.87 (8)
2+
3+
4+
Tl
0.42 (4)
0.61 (6)
0.74 (8)
5+
3+
2+
Rb
Sr
1.52 (6)
1.61 (8)
1.66 (1)
1.72 (12)
1.18 (6)
1.26 (8)
1.36 (10)
1.44 (12)
2+
Zr
0.90 (6)
1.02 (8)
0.82 (6)
0.78 (7)
0.84 (8)
0.89 (9)
3+
4+
Cs
Ba
La
Hf
1.67 (6)
1.74 (8)
1.81 (10)
1.85 (11)
1.88 (12)
1.35 (6)
1.42 (8)
1.47 (9)
1.52 (10)
1.61 (12)
1.03 (6)
1.16 (8)
1.22 (9)
1.27 (10)
0.71 (6)
0.76 (7)
0.83 (8)
2+
2+
Cr
Mn
Fe
Co
Nl
0.36 (4)
0.46 (5)
0.54 (6)
0,62 (6)
Cr4+
0,41 (4)
0,55 (6)
Cr6+
0.26 (4)
0.83 (6)
0.96 (8)
0.74 (6)
0.90 (8)
0.55 (4)
0.69 (6)
Mn
0.63 (4)
0.78 (6)
0.92 (8)
0.65 (6)
Fe
3+
4+
Mn
0.53
4+
2+
5+
4+
3+
4+
Zn
Ga
Ge
0.46 (2)
0.77 (6)
0.60 (4)
0.74 (6)
0.90 (8)
0.47 (4)
0.55 (6)
0.90 (8)
0.39 (4)
0.53 (6)
2+
Cu
3+
2+
Cu
4+
2+
2+
3+
VI
2
VII
- 0.10 (3)
0.13 (6)
1.36 (3)
1.38 (4)
1.40 (6)
1.42 (8)
1.31 (4)
1.33 (6)
5+
Cl
0.17 (4)
0.29 (5)
0.38 (6)
1.84 (4)
1.81 (6)
3+
6+
0.12 (4)
0.29 (6)
2
As
Se
0.58 (6)
1.98 (6)
Br
1.96 (6)
5+
As
0.34 (4)
0.46 (6)
0.57 (4)
0.65 (5)
0.73 (6)
0.65 (6)
0.78 (8)
V
5+
4+
3+
Nb
Mo
Rh
Pd
Ag
Cd
In
Sn
Sb
Te
0.64 (6)
0.78 (7)
0.84 (8)
0.89 (9)
0.65 (6)
0.60 (6)
0.64 (4)
0.86 (6)
1.15 (6)
1.28 (8)
0.58 (4)
0.74 (6)
0.90 (8)
0.62 (4)
0.80 (6)
0.92 (8)
0.69 (6)
0.81 (8)
0.76 (6)
2.21 (6)
2.20 (6)
5+
6+
Mo
0.41 (4)
0.59 (6)
6+
4+
Ta
Re
0.64 (6)
0.69 (7)
0.74 (8)
0.42 (4)
0.51 (5)
0.60 (6)
0.63 (6)
Re
7+
0.38 (4)
0.53 (6)
2+
2+
5+
Sb
0.60 (6)
2+
3+
Ft
Hg
Pb
Bl
0.80 (6)
0.96 (4)
1.02 (6)
1.14 (8)
1.19 (6)
1.29 (8)
1.35 (9)
1.40 (10)
0.96 (5)
1.03 (6)
1.17 (8)