ORYANTALST

Tuhaf ve Tehlike Dolu Bir Hayatn

Aydnlanan Srr

Evi REN

SELDA SOMUNCUOGLU

TOM REISS

Oryantalist

TOM REISS The New York Times, The Wall Street]oumal, The New Yorker ve baka
gazetelerde siyaset ve kltr zerine makaleler yazmaktadr. Halen ei ve kzlaryla
New York'ta yayor.

The Orientalist. Solving the Mysters ofa Strange and Dangerous Life
2005 Tom Reiss

Bu kitabn yayn haklan Asl Karasuil Telif Haklan Ajans'nn araclyla

Random House'dan [Random House Inc'e (New York) bal
Random House Publishing Group'un bir markasdr] alnmtr.
lletiim Yaynlan 1386 ada Dnya Edebiyat 205
ISBN-13: 978-975-05-0671-0

2009 lletiim Yaynclk A. .

1. BASKI 2009, stanbul

EDITR Levent Cantek

KAPAK Suat Aysu
UYGULAMA Hsn Abbas
DZELT! Begm Gzel
D1Z1N zgr Yldz
BASKI ve C1LT Sena Ofset
Litros Yolu 2. Matbaaclar Sitesi B Blok 6. Kat No. 4NB 7-9-11
Topkap 34010 stanbul Tel: 212.613 03 21

tletiim Yaynlan
Binbirdirek Meydan Sokak lletiim Han No. 7 Caalolu 34122 stanbul
Tel: 212.516 22 60-61-62 Faks: 212.516 12 58
e-mail: iletisim@iletisim.com.tr web: www.iletisim.com.tr

TOM REISS

Oryantalist
Tuhaf ve Tehlike Dolu
Bir Hayatn Aydnlanan Srr
The Orientalist
S olving the Myste ry of a S trange and D angerous Life
EVREN

Selda Somuncuolu

C?

Bana seyahat etmeyi reten Lolek'e

ve ok uzaklara gitmemi engelleyen ]ulie'ye.
Karlam olmalann dilerdim.

Editrn Notu: Oryantalist yazarnn kulland kinik dil okurun dikkatini ekecek
tir. Olgulardan ziyade olaylar ve srkleyicilii ne kartan yazar, bir oryantalistin
servenini okura aktarrken oryantalist bir edayla yazmaktadr. Hal bu olunca, ki
tapta sz geen corafyalarn sosyal ve siyasi zgllkleri, lke tarihlerine ilikin
yorum ve betimlemeler eksik ve yanllklar ierebilmektedir: Konstantinopol'n
1923'ten sonra lstanbul olduunu iddia etmek gibi ... Yazarn yorumlarnn, Kur
ban Said'in gerei ve aklcl umursamayan ama srarla gerei ifa ettiini iddia
eden siyasal romantizmini hatrlatt ok ak. Eletirel tarih tartmalarna hakim
olan "aslolan gerek deil anlatdr dsturu, Oryantalist'i nemli lde biimlen
dirmi grnyor. Okurun eletirel ve mesafeli bir gzle okuyacan dnerek,
Trkiye tarihi ile ilgili yorum ve speklasyonlar bata olmak zere kitaptaki hibir
blme mdahale etmedik, orijinal haliyle brakmay tercih ettik.

indekiler

Teekkrler..

....................................................................................................................................................

G!Rl Kurban Said'in zinde ..................................................................................................13

KISIM 1
BLM

Devrim

.................................................................................................................................

39

BLM 2 Yaban Yahudiler .......................................................................................................... 73

BLM 3

Dou'ya Yolculuk

.....................................................................................................

91

BLM4 Ka .......... ........................................................... ............................................................... 125

BLM5 stanbul, 1921 .......................................,...................................................................161
BLM6 Minareler ve pek oraplar.........................................................................181

KSIM2
BLM 7

BLM B

BLM 9

Alman Devrimi
Berlin Duvar

....................................................................... ................................

........................................................................... ................................

Binbir Trl Alk

...............................................................................................

207

.235
.267

BLM o Weimar Dnemi Medya Yldz........................................................ ...287

BLM Yahudi Oryantalizmi .......................................................................................315
BLM 12

Cehenneme Dn

..........................................................................................

.335

KISIM 3
BLM 13

BLM 14

BLM 15

Potada Byk Bir Lokma

..........................................................................

Mussolini ve Bayan Kurban Said

Positano

.......................................................

.371
.395

.........................................................................................................................

Kullanma zinlerine Teekkrler

..............................................................................................

431
457

Seilmi Kaynaka

459

Dizin

483

...............................................................................................................................

...............................................................................................................................................................

Teekkrler

Hayata 1942 ylnda veda etmi bir adamn yaam yksnn

izini srdm bu aratrma srasnda, getiimiz yzyln ilk
yansn yaam ok sayda harika insanla tantm. Seksenli ve
doksanl yalarnn sonunda olan bu insanlardan bazlarnn
bu sre iinde dnyadan ayrlm olmalarndan znt duyu
yorum. zellikle de, Lev'i ocukluunda tanm olan Bakl
Meryem Aarbekov'un ve hem Bak hem de Virjinya'da gr
tm Zleyha Assaldulayeva Weber'in Lev Nussimbaum'un
maceralarn ve hayatnn nasl sona erdiini okuyamadan g
m olmalarna zlyorum. Ayn duygularm Jenia Graman
iin de geerli. Evlenmeden nceki soyad Almuth Gittermann
olan. ]enia Graman, genliinde Nazi Almanyas'nda dans
olarak alm. 1950'lerde, antasnda Berlin'deki bir kitap
sergisinde bulduu Ali ve Nino kitabyla lngiltere'ye gm.
ok etkilendii bu roman ngilizceye eviren ve mrn bu
nu yaymlatmaya adayanjenia ile lngiltere'de bir hastanede ta
ntm. Geirdii iki ar felten sonra konuma yetisini nere
deyse tamamen kaybetmiti. Ama onunla anadili Almanca ile
anlaabileceimizi sezdim ve bylece gizli kalm bir sr an
birdenbire ortaya dkld.
almam srasnda gelen iki lm haberini ise gerekten
9

hi beklemiyordum. Bunlardan biri, Harper Collins'teki edi

trm Robert Jones'unkiydi. Kitapla ilgili dizginlenemez he
yecan ve akac tavrlar hastalanana kadar hi eksilmemi
ti; kendisine kran borluyum. Dieri ise Berlin'deki Modem
Dou Merkezi'nden Profesr Gerhard Hpp'n lm. n
c Cumhuriyet dneminde yaayan Mslmanlar zerine de
rin aratrmalar olan Hpp, Lev'in Almanya'daki ilgin kari
yerini ayrntsyla biliyordu. Onunla zaman iinde dost olduk
ve doduu kentin sk sk uradmz karanlk mekanlarnda,
ar Prusya yemekleri eliinde, birbirimize Lev'le ilgili hikaye
ler anlatp bilgi dei tokuunda bulunduk. Dr. Hpp'n ken
disi de gizemli ve hznl bir adamd, kutuplarn kefi konu
lu pullar toplamas dnda onu keyiflendiren nadir konular
dan biri de Lev-Essad-Kurban'n hayatyd. Her grmemizde
byk bir ilgiyle kitab ne zaman bitireceimi sorard. Sonucu
grmesini salayacak kadar hzl almam olmaktan byk
znt duyuyorum.
Bak'den Viyana'ya kadar birok kentte, saysz insan bu
aratrlmas zor konunun izini srmemde bana yardmc oldu;
kitab yazdm sre boyunca eitli dostluklar kurdum, her
birine konukseverlikleri, cmertlikleri ve refakatleri iin teek
kr ederim. Alessandro Andreae, Fuad Akhundov, Norma Bra
ilow, Leela von Ehrenfels, Barones Mireille von Ehrenfels Ae
ille, Emir Ferman-Ferma, Kontes Raimonda Gaetani-Pattison,
Noam Hermont, Peter Mayer ve Peter Viereck'e zellikle teek
kr borluyum.
Daniel Menaker, kitabn yazlmas ve yaym boyunca ban
dan sonuna kadar bana bilgece klavuzluk etti. Tina Bennett'in
dikkati, anlay ve ilgisi hi eksilmedi. Noah Strote binlerce
belgeyi elemeden geirdi, John Glassie ise bykl kkl
bir sr konuda t ve telkinlerini esirgemedi.
u kiilere de itenlikle teekkr etmeliyim: Fabrizio Andre
ae, Leni & Mario Attanasio, Franzie Baumfeld, Anna Balclinet
ti, Dan Bora,Jean Bower, Martijn Ernst Buijs, Rich Conaty, Ro
molo Ercolino, Giorgio Fabre, David Fairman, Nicoletta Fla
tow-Rispoli, Leon Friedman, Ingrid Flp-Miller, Deborah
10

Garrison, Klara Glowczewska, Basia Grocholski, Murray Hall,

Stephanie Higgs, Therese Kirschner-Mgle, Reingard Kling
ler, Felix Koch, Walter Loewendahl (oul) , David Mabbott,
Richard Murphy, Erturul Osman, Peter Reiss, David Rem
nick, Steven Sanders, Kont Franco Sersale, David Sheen, Yz
ba Brian Sheppard,john Spalek, Melanie Thernstrom, Daniel
Thiesen, Adam Watson, Dorothy Wickenden vejanet Wygal.
Aileme, zellikle de kitab yazdm srada gsterdii son
suz sabr ve olumlu deerlendirmeleri iin eimjulie'ye ve bir
an nce bitirmem iin beni yreklendiren kzlarm Lucy ve
Diana'ya teekkr ederim.

11

GiRi

Kurban Said' in zinde

Souk bir kasm sabah Viyana'nn dar sokaklarnda yryerek

Kurban Said smm aydnlatmaya sz vermi bir adam grme
ye gittim. Fitilli kadife takm elbiseli, kr kr suratl bu iri
yar adam Said'in ak roman Ali ve Nino'yu yaymlamak iste
yen Overlook Yaynevi'nin bakam Peter Mayer'di. Mayer, ki
tap konusunda ok heyacanl konuuyordu: "Hani Vermeer'in
bir tablosuna bakarsn, ilk bata bir dinginlik duygusu ge
lir insana, ama perspektifinden mi, kullanlan ktan m ne
dir, baktka duygularn zenginleir - ite bu roman da by
le bir ey." Ali ve Nino Rus Devrimi arifesinde Kafkasya'da ge
en bir ak hikayesi. tk basm 1937 ylnda Almanya'da yapl
m; yetmilerde eitli dillere evrilmesiyle yeniden gn
na km, kk bir klasik olmu. Ne var ki, yazarnn kimli
i hibir zaman akla kavumam. Herkes Kurban Said'in
Kafkasya'daki, petrol kenti Bak'de domu bir yazarn tak
ma ad olduu konusunda hemfikirdi. Ancak kimileri onun
gu!ag'larda ldrlm milliyeti bir air, kimileri petrol mil
yoneri bir babann gzel sanatlara dkn olu, kimileri ise
ayandan ald yara sonucu ltalya'da len Viyana kafelerinin
mdavimi yazarlardan biri olduunu sylyordu. Kajkasya'nn
Oniki Gizi adl kitabnn kapak fotorafnda gizemli yazarmz
13

dal bir sava gibi giyinmiti; banda kalpak, zerinde fi

ekliiyle uzun bol bir tnik palto, belinde de haner vard.
Mayer'le, OverlookYaynevi'ne romann gerek yazaryla il
gili itirazda bulunan Heinz Barazon adl bir avukat grmeye
gittik. Barazon, Kurban Said'in gerek kimliini bildiini, Ali
ve Nino'nun yeni basksnda bu bilginin yer almas gerektiini,
aksi halde yazarn miraslarnn avukat olarak kitabn yaym
lanmasn durduracan iddia ediyordu . Avukatn brosu, bir
takm yal kadnlarn ellerinde ine ve iplikle bir masaya ei
lerek oturduklar bir dkkann yanbandayd. Anschluss* d
neminden kalma mobilyalarn bulunduu lobiye girdik. Mayer
heyecanla kolumu skt, "Bu nc Adam!" dedi. Barazon'un
grnts de -akll sesi, kambur srt ve byk ayaklan olan
ufak .tefek bir adamd- bu dehet verici Souk Sava havas
n bozmuyordu. Kitap raflaryla dolu bir koridordan geerek
odasna ulatk; inanlmaz bir grltyle yryordu. "Kurban
Said'in kimliini kefetmek iin uzun bir yoldan geldiniz," de
di, "Birazdan her eyi anlayacaksnz. " Barazon bizi, kanepeye
uzanm, ok iri ve donuk gzleri olan, zayf, gzel bir sar
nn bulunduu bir odaya ald, "Pardon, bu Leela," dedi.
"Umarm beni mazur grrsnz. " Leela krlgan ve kesin
ifadeli bir sesle konuuyordu. "Hastalm nedeniyle yatmak
zorundaym. Uzun sre oturamyorum."
Barazon dorudan konuya girdi: Ali ve Nino adl roman
Leela'nn babas Baron Omar-Rohf von Ehrenfels'in ikinci ei
Barones Elfriede Ehrenfels von Bodmershof tarafndan yazl
m. Barones Elfriede 1980'lerin banda, kocasndan epey son
ra ldnde eserin tm haklar Leela'ya gemi.
Ardndan ortaya hikayesini destekleyecek belgelerle do
lu kaln bir dosya kard: Yayn antlamalar, yasal katlar ve
otuzlarn sonundan kalma Nazi kartal ve gamal halaryla m
hrl yazar listeleri. Baslm Kitaplar'n nc dneminde
ki benzeri, 1935-39 Deutscher Gesamtkatalog'un yazarlar bl
mnde yer alan "Said, Kurban" maddesi altnda kesin bir ifa(*) Avusturya'nn 1938'de Hitler tarafndan Almanya'ya zorla balanmas, ilhak
.n.
14

deyle "Ehrenfels, v. Bodmershof, Elfriede, Barones'in takma

ad" yazyordu.
Nazi belgelerine gre her ey ok netti. Yani Barones Elfrie
de, Kurban Said'di - ama nedense ben bu hikayenin doru ol
duuna inanmyordum.
Kurban Said'in kimliiyle ilgilenmeye kentteki yeni petrol pat
lamas hakknda bir yaz yazmak amacyla 1998 baharnda git
tiim Bak'de balamtm. Kentte 1 9 1 7 Rus Devrimi ile bir
likte sanki zaman durmu, petrol patlamas ile yaam belirti
leri yeniden grlmeye balamt. Bak, ou Avrupal pek
bilmese de, Avrupa'nn en doudaki ucu olmakla vnen
Azerbaycan'n bakenti. Iran'a yaknl ve halknn byk b
lmnn ii Mslman olmas Azerbeycan'a dair grlerde
nyargya neden oluyor. Kentteki en etkileyici kamu binasnn
bir cami deil de, Monte Carlo'daki byk bir kumarhanenin
kopyas olduunu kefettiinizde ise bu yarg biraz deiiyor.
Bak bin yldr kat idelojilerin ve dinlerin tesinde kalma
y baarm bir kent. Adnn Farsa baadiyekubiden, yani "esen
rzgarlar" deyiminden geldii syleniyor. Gerekten de, deni
ze doru uzanan lle kapl bir yarmadann ucunda kurulmu
bu kent, dnyadaki en rzgarl yerlerden biri. Doksan yedi ya
nda zarif bir adam bana, genliinde bulvarda dolarlarken
kumdan gzleri kr olmasn diye tm ailesinin zel yaplm
iri pilot gzlklerini gece elbiseleriyle bile taktklarn anlatt.
Bak'ye hareketimden nce, Iranh bir arkadam, kenti ve
Kafkasya'y bir nebze tanmam iin herhangi bir turist rehberin
den daha faydal olacana inand Kurban Said'in Ali ve Nino
adl romanm okumam nermiti. Byle bir eserin varln duy
mamtm; sonunda 1972 Pocket Books yaynevi basm bir kop
yasna ulatm. Kitabn kapa beni artt. lki sevgilinin sprey
boyayla yaplm resmi altnda Life'tan alnma u szler yazlyd:
"Eer Kurban Said, Erich Segal'i en oksatanlar listesinden kar
mazsa, kim karabilir!"1 Oysa kitap 18. yzylda geen bir eser1

Kurban Said, Ali and Nino (New York, 1972, Pocket Books). [Trke basks:
Ali ve Nino (stanbul, 2004, Everest Yaynlan).]
15

di ve sanki Candide* gerek karakterlerle byk bir okuyucu kit

lesini etkilemek zere yeniden yazlmt. Blmler mekanizma
y ileri doru hareket ettiren minyatr bir dili kadar ksayd. The
New York Times'n kitap tanumcs "Kendinizi gml bir hazi

neyi ortaya karyor gibi hissediyorsunuz" diye yazm.2

Roman, Mslman bir genle Hristiyan bir kz arasndaki
ak ve aralarndaki ilikinin zaman iindeki geliimini anla
tr. Eski Azerbaycan'daki kltrel hogr ortamnda, srekli
alsalar da, genelde mutlu bir iliki sz konusu: "'Ali Han, sen
aptalsn. Allahtan Avrupa'dayz. Eer Asya'da olsak oktan r
tnmek zorunda kalrdm ve sen beni gremezdin.' Teslim ol
dum. Bak'nn kararsz corafi konumu dnyann en gzel
gzlerine bakmama izin veriyordu."3
Azerbaycan tarihine gre lke srasyla Byk lskender,
Moollar, Osmanllar ve Acemler tarafndan ele geirilmi. So
nunda "kararsz corafi konumu", 1825'te Ruslarn gelmesiyle
belli bir zme ulam. Rusya'nn arlk dneminde izledii
Kafkasya'ya yaylma siyaseti sayesinde -ki Lermontov, Tolstoy
ve Pukin tarafndan gereki bir anlatmla romanlatrlm
tr- Avrupa Bak'y, Bak de Avrupa'y kefetmi. Tm dnya
da petrol; hem de pek ounu. O zamanlar Bak'de bu kay
na yer altndan karmak iin kuyu amaya bile gerek yok
mu, petrol yzeyde, siyah glckler halinde, bazen kocaman
gller oluturacak ekilde ortalktaym - hatta bazen petrol
yle gl akarm ki, Hazar kylarndaki evler ham petrol se
linin altnda kalrm. Surlarla evrili bu ileri karakol kenti k
sa zamanda filizlenmekte olan dnya petrol endstrisinin mer
kezi haline gelmi ve dnya ham petrol ihtiyacnn yarsndan
fazlasn arz etmeye balam.4 Elde edilen karlarla ortaya ahar

( * ) Voltaire'in Candide,
yor - ed.n.

ou l'Optimism (Candide ya da iyimserlik) kitab kastedili

Christopher Lehmann-Haupt, "A Passage to the Caucasus" , The New York Ti

mes, 28 Nisan 1971.

Kurban Said, Ali and Nino (New York, 2000, Anchor Books), s. 6.

Robert W. Tolf, The Russian Rockefellers: The Saga of the Nobel Family and the
Russian Oil Industry (Stanford, 1976); Charles van der Leeuw, Oi! and Gas in
the Caucasus & Caspian (Surrey, 2000).

16

tl malikaneleri, camileri, kumarhaneleri ve tiyatrolaryla, Rot

hschildlerin,* Nobellerin ve o dnemde "petrol baronlar" diye
adlandrlan dzinelerce yerli Mslman ailenin yaad mt
hi bir 19. yzyl kenti km. yle ki, o zamanlarn nl ar
kcs Mir Babayev5 topranda bulunan petrol yznden pet
rolc olarak anlmay yeleyerek doldurduu eski plaklar bu
lup tmn imha etmi. Hac Zeynelabidin Tagiyev6 ise bir
depremin ardndan topra petrolle kaplandktan sonra zen
ginlemi; Mslman dnyann ilk kz okulunu yaptrm.
Kentte byk bir inaat kargaas yaanmaya, Maribi saraylar
la Gotik tarzda devasa evler, Bizans kubbeleri ile Rokoko tarz
ssl kkler yan yana dikilmeye balanm. Kendilerini ahla
ken yozlam burjuvalar olarak niteleyen Bolevikler zerleri
ne ullanana kadar yerli halk, kltrl Avrupallar ya da "mo
dern Mslmanlar" olarak hayat srm.
Bak petrol elbette Stalin'in Be Yllk Planlar'nn da ener
ji kayna olmu, lkinci Dnya Sava srasnda Hitler de Ba
k petrolyle yakndan ilgilenmi. 7 yle ki, tm Rusya seferi
ni kenti ele geirmek zere yrtm. Eyll 1942'de general
leri Hitler'e Kafkasya eklinde byk bir pasta sunmular. Bu
olay anlatan bir haber filminde de gsterildii gibi, Fhrer BA
K dilimini kesmi8 ve st dzey bir komutanna, "Bak pet
roln ele geiremezsek sava kaybederiz," diye barm. Ni
tekim Kafkasya'dan tek bir bl bile yardma armadan
Stalingrad'da Altnc Ordu'nun tamamn feda etmi. Eer bir
leik Nazi ordular Bak'y ele geirmi olsalard, Avrupa ile
Asya arasnda kpr olan en stratejik topraklar denetimle
ri altna alarak dnyann en byk enerji kaynaklarndan biri
ne sahip olacaklard. Ayrca Sovyetler Birlii petrolsz kalacak,
Naziler her adan sava kazanm saylabileceklerdi. Oysa za(*) Tpk Nobel ailesi gibi silah ve petrol ticareti yapan Alman Yahudi ailesi - ed.n.
5

Fuad Akhundov ile yaplan grme, Bak, Mays 1998.

Van der Leeuw, Oil and Gas, s. 54.

Daniel Yergin, The Prize: The Epic Quest for Oil, Money, and Power (New York,
2003), s. 334-340.

Fuad Akhundov'un tarihi film ve Bak fotoraflan koleksiyonu.

17

fer bir yana, Bak srar Rus cephesinde byk bir yenilgi ge
tirdi. yldan ksa bir sre sonra Sovyet silahl kuvvetleri Ba
k petrolyle ykl depolaryla Berlin kaplarna dayandlar.
1945'ten sonra Rus zaferine salad yakttan dolay dl
lendirilmek yerine, Azerbaycan, kimi yurttalarnn Sibirya'ya
srldn, petrol endstrisinin ise rmeye brakldn
grd. 19. yzyl sonu zengin petrol kenti bilerek grmezden
gelindi, unutuldu. Issz ve rktc bir yere dntrld.
yle ki, bugn bile, sakinlerinin gizlice terk ettikleri Paris'in
isli Sa Yaka mahallelerinde dolayormu hissine kaplaca
nz bir kent grnmndedir.
Bak'deki rehberim, Interpol iin alan ama zamannn o
unu ehrinin gizli kalm gemiini ortaya karmaya ayran
iriyar bir gen, Fuad Akhundov'du. Sovyet dneminde by
m olan Fuad hayat boyunca etrafnda rmeye braklm
malikaneleri ina eden kayp kltr merak etmi; kentin tari
hini konak konak, ev ev aratrmaya girimi. Tmn aileden
biriymi gibi tanyor. Rus yapm klstr arabasyla kenti do
larken, "Eski sahiplerinin ocuklarn tanyp tanmadklarn
renmek iin bu yaplara girip ktm," dedi. "Polis olduum
iin genellikle hibir ey bilmediklerini syleyen insanlarn
ok nemli bilgiler verebileceklerini biliyorum. Soruturma
zanaatini kullanarak insanlarn zaman iinde lm bykan
ne ve babalarndan ya da ebeveynlerinden dinledikleri eyleri
hatrlamalarn saladm."9 Fuad, 19. yzyl romanlarn ant
ran, akc bir lngilizceyle konuuyor, rnein bir yere gidecei
zaman yle sylyordu: "Hrmetkar hizmetiniz sizden izin
istiyor, nk baz acil polisiye konularla ilgilenmesi gerek."
Birlikte Bak'nn Ortaa surlarn, 19. yzyl malikaneleri
ni, Zerdt tapnaklarn ve Binbir Gece Masallan'ndan frlam
saray bahelerini dolarken o, srekli olarak ve byk bir he
yecanla anlatyordu: "Buradan baknca kendi dnyam gryo
rum; kent kalesinin kaln duvarn, kaplarna oyulmu Arap
a yazlaryla saray kalntlarn. Labirent gibi sokaklarnda de
veler yryor; bilekleri o kadar ince ki, onlar okamak isti9
18

Fuad Akhundov ile yaplan grme, Bak , Mays 1998.

yorum. nmde efsaneleri ve turist rehberleriyle evrili bo

dur Gen Kz Kulesi uzanyor. Kulenin ardndan deniz bal
yor; ehresiz, kuruni, huzursuz Hazar Denizi. Onun ardnda
da sivri ulu kayalar ve allaryla l; durgun, dilsiz, fethedil
mez, dnyann en gzel manzaras."
Sylediklerinin hepsinin Ali ve Nino'dan alnt olduunu
fark etmem biraz zaman almt.
Kentin herhangi bir yerindeyken havay koklamas bile
Fuad'n romandan bir alntya balamasna vesile oluyor, sk
sk imparatorluk dnemindeki Viyana tarz bir yapnn -bir za
manlar n cephesinde nl komnistlerin portrelerinin asld
yerde imdi delikler var- nnde duruyor, tarihsel bir olay
anlatrm gibi unlar sylyordu: "Buras Ali'nin, yannda ku
zeni Aye ile birlikte Nino'yu ilk kez grd kz okulu. Bun
dan eminim, nk girii 1918 atmasnda yklm olan es
ki Bak Rus Erkek Lisesi'nin orijinal kapsndan yaklak drt
yz adm uzakta."
Btn bunlar ehov ve Pukin'in anlatt yerlere yaplan
marazi edebi turlardan birindeymiim gibi hissettiriyordu ba
na, ama Fuad'n Ali ve Nino'ya kar duyduu sevgi tamamen
baka bir nedene dayanyordu. Sabahn nde bo Interpol
binasnda oturduumuz bir gece bana bunlar aklad: "Bu
roman lkemi, ayaklarmn altnda duran, Sovyet sisteminin
gmd dnyam kefetmemi salad. Bu kitap, petroln sa
lad refah dneminde Hristiyan bir kz ile Mslman bir er
kek arasnda geen bu Romeo-juliet hikayesi, Sovyet Bak'de
byrken zerime kapanm olan kefen rtsn ekip ald.
Kltrel ve insani amalarla, Dou ile Bat'y birletirip yeni ve
modern bir hayat yaratma gayesiyle dolu bu fantastik dnya
hakknda, bir dnem boyunca Bat'nn en kanl yzyle insan
lk d Bolevik Devrimi tarafndan kapatlan cenaze rtsn
kaldran kitaptr bu. Biliyor musun, Kurban Said benim kader
izgim sanki. Onsuz burada, kendi ehrimde kapal halde yaa
yacak, burnumun dibindeki kederli ama harika hayat gerek
ten hissedemeyecek, anlayamayacaktm."
Fuad'n Ali ve Nino taknts Bak'de birok kii tarafndan
19

paylalyordu. Tantm eitimli Azeriler kitab ulusal ro

manlar olarak kabul ediyor, anlatlan her soka, her meydan
ve okul binasn bana gsterebileceklerini sylyorlard. Kimse
nedenini bilmiyordu ama, 1930'lardan kalma bu kk ak ro
man, 1990'lann sonunda byk ilgi grmeye balamt. D
klen bir eski malikanedeki msrife denmi evinde ran
l bir film yapmcsn ziyarete gittiimde bana romann filmi
ni yapma planlarndan sz etmiti. (Bu i iin para bulama
ynca, bir James Bond filminin Bak'de geen sahnelerini ek
mi.) Baka bir gn de Ulusal Edebiyat Demei'nin Stalin d
neminden kalma binasna gittim. Dernein bakan bana kita
bn yazan hakknda Azeri akademisyenlerle hkmet evrele
ri arasnda srmekte olan tartmalar anlatt. Ona gre Kurban
Said'in kimlii uzun sredir speklasyonlara konu oluyormu,
neyse ki artk konu aydnla kavumu: Kurban Said, Azeri
yazar josef Vezir'in takma adym ve oullar Vezirovlar, hat
rasn taze tutmak ve onun Azerbaycan'n ulusal romannn ya
zar olarak tannmasn salamak iin urayorlarm.
Ne var ki, Vezir tarafndan yazlm baz ksa hikaye ve ro
manlarn kopyalarn edindiimde bu iddiann ciddiye alnma
sna ardm. Vezir, ateli bir Azeri milliyetisiydi; eserlerinde
aka etnik ve kltrel karmn ahrazl bir fikir, anavatana
ihanet olduunu ne sryordu. Oysa Ali ve Nino'da Kurban
Said etnik, kltrel ve dinsel karmay tutkuyla savunmak
onaylanmas gerektiini syler. Romann en hararetli blmle
rinde devrim arifesindeki kozmopolit Kafkasya -yzlerce rkn
ve belli bal tm dini gruplarn sadece ticaretten pay kapma
amacyla kavga ettikleri Kafkasya- anlatlr; halklarn birbirle
.
rinden kopmalarnn korkun ve kanl sonulara yol aabilece
i mesaj veriliyor gibidir.
Bundan birka gece sonra, Londra ve Moskciva'dan gelen
gen petrol zenginleriyle bir diskoda olmam gerekirken, Vezi
rov kardelerden biriyle grme yapmak iin Interpol ofisini
kullanmam konusunda Fuad' ikna ettim. Vezir'in olu, Azeri
Parlamentosu'nda babasnn Ali ve Nino'yu yazdn, ama farkl
etnik kkenden iki kii arasndaki akn anlatld blmlerin
20

kt niyetli bir evirmen tarafndan romana sonradan eklendi

ini syleyecek kadar ileri gitmi bir adamd. Soruturma oda
sndaki havann gerei renmeme katks olacana dair belli
belirsiz bir midim vard, ancak Sovyet tarz sarkk gri giysile
ri iindeki bu dazlak kafal ciddi adamla bulumamn sonucun
da elime, Bak'de yaayan herhangi birinin romanda hak iddia
edebilmek iin ne srebilecei sradan delillerden oluan bit
mek bilmeyen bir belge selinden baka bir ey gemedi.10
Kitabn bendeki ngilizce kopyasnn giri blm de pek
aydnlatc deildi: "Kurban Said takma addr ve bunu kulla
nan adamn gerek ad konusunda kimse kesin bir ey bilme
mektedir. Aslnda Tatar aslldr ama nerede ve nasl ldn
ne ben ne de baka biri bilmektedir." 1 1
N ereye gitsem sanki Kurban Said beni takip ediyordu.
Bak'de kaldm Hyatt Regency Oteli'nin hediye dkkannda
satlan tek ngilizce kitap, stnde lekeler olan karton kapakl
Dou'da Kan ve Petrol. Kapakta bir Hazar petrol kuyusu nn
de poz vermi bir grup krk apkal petrolcnn sar fotora
fnn hemen stnde "Ali ve Nino'nun yazar", "Essad Bey" ve
parantez iinde de "Lev Naussimbaum" tarafndan yazlmtr
eklinde bii ibare vard. Kurban Said'e ne olmutu peki? Aze
ri bir edebiyat tarafndan yazlm nszde konuya yle bir
aklama getirilmeye allyordu:
Bu kitaptaki hikayelerin anlatcs Essad Bey, Yahudi dinine
gemi ve Lev Naussimbaum adn alm bir yazardr. Bir s
re sonra Berlin'e gm, oradaki Alman entelektel evreye
katlmtr. Otuzlarn banda Viyana'ya gitmitir. Nihayet g
zel roman "Ali ve Nino"yu Kurban Said takma adyla yaym
lamtr. 1 938'de Alman saldrsndan kamaya alrken tu
tuklanmtr. Ardndan ltalya'ya gm, 1942 ylnda kendi
ni ayandan vurmu, bu yarann ktlemesi sonucunda l
mtr. 1 2
10 Orhan Vezirov ile yaplan grme, Bak, Mays 2000.
1 1 John Wain, nsz, Ali ve Nino (New York, 1996, Overlook Press), s. 5.
12 Morteza Negahi, nsz, Blood and Oil in the Orient: Petro!eum lndustry and
Trade in Azerbaijan (Bak, 1997), s. iii-iv.
21

Dorusu 1 920'lerin sonunda Almanya'ya g etmeden he

men nce birinin Yahudi dinine gemesine akl erdiremedim.
Ama neden Essad Bey, adm nce "Lev Naussimbaum", ardn
dan da Kurban Said olarak deitirmiti? Azerbaycan'n mil
li roman Naussimbaum adl biri tarafndan yazlm olabi
lir miydi? Bu iki ismin Kurban Said ile ne ilgisi vard? Dou'da
Kan ve Petrol'n altbal "Azerbaycan'da Petrol Endstrisi ve
Ticareti" idi. Ali ve Nino'nun yazaryla bu kitab yazann ayn
kii olduklarn dnmek olduka zordu.
Derken romanla petrol kitab arasnda garip benzerlikler ol
duunu fark ettim:1 3 Dilencilrle aristokratlarn, Hristiyan
larla Mslmanlarn belli bir gn buluup birbirlerini aala
yan nkteli iirler okuduklar, birisinin kazand belirlenene
kadar ter iinde svp saydklar ozan atmalarnn yapld
ky dellolar gibi. (Romanda birinci gelene duygular sorul
duunda yle yant veriyor: "Kazanan yok efendim. Eski za
manlarda kazanan olurdu. O gnlerde sanatn itibar yksek
ti.") Romandaki anlatm daha kendinden emin olmakla bir
likte, devrim ncesi Azerbaycan'n Oz lkesine benzer nitelii
her ikisinde de ok belirgindi. Her ikisinde de var olan hzn
l ortam ozanlarn attklar kylerin Dalk Karaba'da bu
lunmalar ile iyice glenmi. (Dalk Karaba, 1990'larda kirli
bir Mslman-Hristiyan snr savanda harap edildi, ne var ki
bu kez kullanlan silahlar mecaz ve tebihler deildi.)
Bir gn Teymur Bey Aarbekov'un, merdiven boluundaki
boyalar dklm dans eden kzlar freskosu ile rmeye b
raklm malikanesinde dolarken, Fuad bana binann ilk sa
hiplerinin kzlaryla -Aarbekov ailesinin (imdi Aarbeyli,
Sovyet sonras Azeri hkmeti herkesin adn Trkeletiri
yor) son iki yesi Sara ve Miriam ile- tanmak isteyip isteme
diimi sordu . Biri doksan iki, dieri doksan drt yalarnda bu
iki kadn Bak'nn eski petrol milyonerlerinden birinin halen
yaayan ocuklaryd. Bir an iin onlar, burada, malikanenin
13 Said, Ali and Nino (2000) s. 40-47 ile Essad Bey, Blood and Oil in the Orient
(Londra, 1931), s. 291-297'nin karlatrmas.
22

rutubetli kelerinden birinde bulacamz dndm, ama

yle olmad. Ufak beyaz arabamza binip ge Sovyet dnemi
ne ait i karartc bir binaya geldik. Arka merdivenlerden ya
l kardelerin daha genci olan Miriam'n kk dairesine gir
dik. Ablas Sara bir aydanlk ve st toz kapl bir kutu iko
latayla birlikte oturmu bizi bekliyordu . Kardelerin olaans
t byklkteki kitaplklar, amarhaneleri, kilerleri ve ye
mek masalar ile on iki kedi bu kk eve sdrlmt. O anki
grnmlerinin tersine, iki karde de ayrcalkl bir eitimden
gemiti; Miriam jeolog, Sara ise Azerbaycan'n nde gelen Or
taa tarihilerinden biriydi.
Benimle ocukken rendikleri dillerde, Almanca ve Fran
szca konutular. Devrimden nceki yaamlarn anmsayp,
. babalarnn her milletten ve her kesimden insan malikanele
rine davet ettiini anlattlar. Ayrcalkl ve ok zengin bir aile
den (Bak'deki drt caminin ikisini ailesi yaptrm) olmalar
na ramen, toplumsal konuma gre deil, zeka ve eitime da
yal bir sekinlii yelediklerini sylediler.
Bir yn tozlu fotoraf -operaya giden fesli ve gece kostm
l erkekler, Rolls-Roycelar; yan sra yryen develer- gs
terdiler. Evlerinde her evreden ok sayda insann arland
n; ziyafetlerde, oyunlarda ve hayli savurgan partilerde Hris
tiyan, Mslman ve Yahudi ailelerin, kapitalist dzenin btn
ocuklarnn bir araya geldiini anlattlar. Her eyden nemli
si, Aarbekov'un Avrupa kltrne ok nem verdiini syle
diler. ocukluklarnda Bak'y, sklkla Bat'ya yaplan seya
hatler sayesinde, slamn ve Dou'nun Avrupa's olarak gr
yorlarm.
Sara, Alman giysileri iinde, kk sarn ocuklarla birlik
.
te ekilmi bir fotorafn gstererek, "Babam genellikle alr
d, ama anneme hep 'ocuklar Avrupa'ya gtr,' derdi," dedi.14
"Bu 1 9 1 3'te Baden-Baden'de ekildi, gzellik yarmasnda
birinci geldiimde. Kardeim Miriam alam, anneme 'Ama
sen hep benim daha gzel olduumu sylerdin, neden Sara bi
rinci oldu?' diye sormutu. Annemse 'nk sen ok kk14 Miriam ve Sara Aarbekov ile yaplan grme, Mays 1998.
23

sn,' diye yantlad. 'Gelecek sene geldiimizde de sen kaza

nrsn'. Ne yazk ki teki yl Birinci Dnya Sava patlak verdi,
sonra da Bolevikler geldi ve bir daha Avrupa'ya gidemedik. "
Aarbekovlar son bir resim daha getirdiler, Byk Sava'n
arifesindeki Noel partisinde ekilmi bir grup fotoraf. Sara'nn
kemikli parma yzler zerinde gezinirken iki karde resim
deki ocuklarn -petrol baronlarnn, kuyu sahiplerinin ve hiz
metlilerin ocuklar; Azeri, Ermeni, Alman, Fransz, Rus, Ms
lman, Yahudi, hepsi bir aradaydlar- isimlerin!, milliyetlerini,
dinlerini ve 1920'de Kzl Ordu'nun istilasndan sonra onlara ne
olduunu hatrlamaya altlar: !kinci srada ingene earbyla
gzel, pembe yanakl bir kz; arkada, aacn yannda Kazak gibi
giyinmi Hintli grnml uzun boylu bir ocuk; yz tam g
rlmeyen ama byk olaslkla Nobel soyundan gelen, dme
leri sk sk iliklenmi giysisiyle kk, sarn bir ocuk. Fo
torafta, nc srann ortasnda kepe kulakl, biraz kibirli
ama gzpek ve dorudan kameraya bakan, kollarn kstaha
kavuturmu, devrik Lord Fauntleroy yakas grnecek ekilde
iliklenmi, kadife ceketli kk bir ocuk daha vard.
"Bu kk Liova Nussimbaum,'' dedi Sara. Kz kardei de
ban sallayp glmsedi, "Bizden iki ya kk Yahudi bir
oland," dedi.
"Gerekten mi?" diye sordum, Kan ve Petrol'n kapanda
ki ismi hatrlayarak. sminin Liova -Lev'in Rusa'daki karl
- Nussimbaum olduuna emin misiniz? Tam ismi byle mi?
"Evet, evet Liova, kk Liova Nussimbaum. ocuklarn en
zekisi oydu. ehrin zengin iadamlarndan birinin ok zeki k
k Yahudi olu. Annesini hi tanmad, ailesi bu yoksunluu
nun stesinden gelmek iin elinden geleni yapt. ok kibar ve
iyi kalpli bir oland, ok kkken bile akc bir Almanca ko
nuurdu. Sanrm dads Alman'd. "
Fuad, "Muhtemelen Baltk kkenli bir Alman'd, o zaman
lar Baltk Alman veya Fransz dad tutmak ok yaygnd," diye
araya girdi. Zaten fotorafta ocuklarn yannda bir ift iriyar
gen kadn grlyordu; parti iin giyildikleri belli, payetli sa
kil gece elbiseleri iinde sert bakl iki kadn.
24

"Bak'y terk etti, sonra ltalya'da ldn duyduk," dedi

yal kadn.
Bak'y terk eden Lev Nussimbaum'un, yani Essad Bey'in, ya
ni Kurban Said'in Avrupa'da ve Birleik Devletler'de ne ka
vumu bir adam; ar'n ve Stalin'in oksatan biyografileri
nin yazar; hatta New York ve Los Angeles'ta yaymlanan re
simli gazetelerde skandal haberlerin konusu olmu biri oldu
unu ok sonralan renecektim. 1935'te gemiyle New York'a
geldiinde Times u bal atm: " ar'n Biyografi Yazan Bu
rada: Essad Bey, ar'n Anlalmadn Beyan Ediyor."15 Lev
Nussimbaum 1 920'lerde Berlin'de yaam, Pastemaklar, Na
bokovlar gibi nl srgnlerle birlikte dolam, 1 930'larda
ise Viyana, New York ve Hollywood'un vazgeilmez kiisi ol
mu. Ne var ki, hayattayken bile, Atlantik'in iki tarafnda da
hi kimse onun kim olduunu ve ona nasl davranacaklarn
bilememi. Troki bile oluna 1 93l'de srgndeyken yazd
mektupta "Kim bu Essad Bey?" diye sormu.16
Bulunmu mektuplar, el yazmalar, Roma'daki faist polis ar
ivleri, Avusturya'daki bir 14. yzyl atosu ve "yabanc dilde
ki her eyin"17 neeli yeni sahipleri tarafndan atld Hollywo
od Hills'teki Art Deco bir malikanede yaptm aratrmalar yo
luyla, geen yzyln en karanlk dnemine ait unutulmu bir
dnyaya, Nussimbaum'un gizemli hayatnn labirentine adm
attm. Ksa sre iinde Kurban Said'in veya Essad Bey'in kim
olduu sorusunu bir tarafa brakp Lev Nussimbaum'un kim
lii zerinde durmaya baladm. Bu onun gerek ad, ona do
duunda verilen isimdi ve almalarm boyunca anladm ki,
tarihi masala evirmekle sulanan bu yazar aslnda srekli
kendini kefetmeye alm bir adamd. Weimar dneminin
medya yldz, Mussolini ile iyi ilikiler kurmu profesyonel bir
"oryantalist" , Bak'de babasnn malikanesinde Kipling okuya15 "Czar's Biographer Here: Essad Bey Declares Ruler Was Not Understood," The
New York Times, 1 1 Mart 1935, s. 19.
16 Lev Troki, Lev Sedov'a Mektup, 13 Eyll 1931.
1 7 Potts ailesiyle yaplan grme, Los Angeles, Haziran 2001.
25

rak ar korunakl bir ocukluk geirmi, her daim Yahudi ol

masna ramen, nianls dahil, Berlin'deki herkese Mslman
bir prens olduunu sylemi biriydi.18
Lev Nussimbaum, bir anlamda, 19. ve 20. yzyllarda ok
grlen ama imdilerde unutulmu bir tipin ar bir rnei,
yani Yahudi oryantalistti. Bu olguya ilk kez Viktorya dnemi
lngiltere'sinde, William Gifford Palgrave ve Benjamin Disrae
li gibi asimile olmu son derece etkili ailelerin gen erkekleri
nin "Doulu kkleri"ni aramak iin ktklar l yolculukla
ryla tank oluyoruz. Palgrave rneinde, Doulu kken mera
k onu sahte ve tehlikeli bir hayat macerasna srkleyecek ka
dar ileri gitmi: 1850'lerde T:E Lawrence'n Ortadou'ya gel
mesinden elli yl nce- Cizvitler iin alt halde (ne garip
tir ki, 18. yzylda ailesinin kurtulmaya alt bir ismi yeni
den kullanmaya balayarak, Cizvitlerin kendisini "Peder Co
hen" diye armalarn istemekteymi) , kendisini Mslman
bir doktor olarak tantp III. Napolyon tarafndan desteklenen
bir entrikayla Bedevi Araplar isyan etmeye kkrtmak iin
Arabistan'a gelmi. Palgrave, yani Peder Cohen, Vahabileri H
ristiyanlatrmaya da alm. Anlar, Lawrence'nkiler kadar
ok satan ngilizce kitaplardan biri olmu.19
Yahudi oryantalistler Dou'yu, egzotik teki'yi kefede
cekleri bir yer olarak deil, tersine kendi kklerini bulacak
lar yer olarak grmlerdir; Araplar onlarn kan kardeleri
dir - Disraeli'nin dedii gibi Araplar ata binmi Yahudilerdir.20
Ancak Disraeli o dnemde yaygn olan smrgecilik sonra
s dncelerden farkl bir gre sahiptir; Kralie Victoria'ya
Hindistan'n imparatoriesi olmas gerektiini fsldarken, ak
lnda Dou'nun Bat tarafndan dorudan hakimiyet altna
alnmas fikri yoktur. Aksine, o Dou'yu putlatrmaktadr, bu
-

18 Essad Bey'in Pima Andreae'ya mektubu, 22 Eyll 1941.

19 William Gifford Palgrave, Travels in Central and Eastern Arabia (Londra,
1871). Ayrca bkz. Benjamin Braude, "Jew' and Jesuit at the origins of Ara
bism: William Gifford Palgrave", Martin Kramer, ed., The]ewish Discovery of
Islam: Studies in Honor of Bernard Lewis (Tel Aviv, 1999) iinde.
20 Beaconsfield Kontu, K. G. (Benjamin Disraeli), Tancred or the The New Crusa
de (Londra, 1877), s. 233.
26

nedenle de her iki dnyann iyi ynlerinin hemhal olduu bir

imparatorluk dler - pan-Oryantal bir Britanya imparatorlu
u. Britanya imparatorluu olmaldr, nk ngiliz'in pratik
aklselimiyle organize olacaktr; ayn zamanda da "oryantal"
olmaldr, nk Dou'nun bilgisi ve derinliiyle ynetilecek
tir. Dou'nun bu nitelii ise Batllara orada yaayan Doulu
larca, yani Yahudilerce anlatlacaktr.
Antisemit yergi, elbette Yahudilerin Avrupa dndan geldik
leri, Doulu bir rk olduklar ynndedir. Oysa Yahudi oryan
talistler kendi kadim l gemilerini kucaklayarak bu yergi
yi tersine evirmilerdir. Onlar Dou'daki kayp "kardelerine"
ynelmiler, slamiyet de dahil tm semitik kltr Bat'ya an
latmaya almlardr.21 Terimin en dar anlamyla Yahudi or
yantalistler Dou dinleri, dilleri ve antropolojisi konularnda
uzmandrlar, buna ramen Dou aratrmalarnda Yahudilerin
ciddi varlklarnn grmezden gelinmi olmas alas bir du
rumdur.*
Akademisyenlerin dnda, Lev Nussimbaum'un yapt gibi
"Doulu kimlik" hayalleri yznden kendilerini kaybetme aa
masna gelmi Yahudiler de vardr. Yahudi oryantalistler, Be
devi ya da dervi klnda yaptklar uzun seyahatlerde Yahu
di olmayan yerli Arap din adamlarndan farkl olarak ruhsal bir
dnm iindedirler. Siyonizmden ok etkilenmilerdir; o
u, Filistin'de kurulacak "pan-Semitik" ve Mslmanlkdo
rultusunda dnya grne sahip Yahudi devletinden yanadr.
kinci Dnya Sava'ndan sonra Yahudi oryantalizmi fikri ta
rihin derinliklerine gmlr, Ortadou'da Yahudilerle Msl
manlar arasnda atmalar ykseldike de kkl tarihsel ba
lar kopar. Mslmanlarla Yahudilerin bugn bir arada olama21 Bemard Lewis, "The Pro-Islamicjews," Bernard Lewis, Islam in History: Ideas,
Peop!e, and Events in the Midd!e East (Chicago, 1993) iinde.
( * ) Edward Said etkileyici kitab Oryantalizm'de 19. ve 20. yzyl lslam almala
r alanna Yahudilerce yaplm katky dikkate almaz; bunun nedeni Siyonizm
ve emperyalizmle ilgili savlarn karmaklatrmama kaygs olabilir: ilk Yahu
di oryantalistler, byk bir din olarak grdkleri lslamiyete ve saygn kabul et
tikleri Mslman dnyaya genelde ya daha akademik ve tarafsz bir gzle ya
da ou Hristiyan akademisyence izlenmi olan horgrnn tutumun tersine,
imrenerek bakmlardr.
27

malannn nedeni ok aktr. Gemite iyi geinmi olmalar

nn nedenleri ise ok uzakta kalmtr; alm tarihsel yarn
teki tarafndadr.
Lev Nussimbaum'un gizemi peinde komak beni Rus Devrimi
ile Birinci Dnya Sava'nn yaratt mltecilerin, devletsiz in
sanlarn karanlk dnyasna ve Almanya'daki Nazizm ile kin
ci Dnya Sava'nn temellerini atan olaylara yneltti. Lev, biri
Rusya'da, qieri Almanya'da meydana gelmi ama farkl adlar
altnda anlan iki devrim arasnda skm kalmt. Koca im
paratorluklar birka yl iinde hi iz brakmadan ortadan yok
oluyor, ynlarca insan hayatn kaybediyor ya da Lev gibi ora
dan oraya kap duruyordu.
Lev'in fotoraflarn grdmde aklma gelen ilk ey, k
mekte olan Avusturya Macaristan mparatorluu'ndan ve
nc Reich'tan kap 1930'larda New York'a gelmi olan
byk amcam Lolek oldu: Neredeyse birbirlerinin adayd
lar. Lolek ve hayatta kalm arkadalar -ki bir zamanlar kk
bir kentin telefon rehberi kalnlnda bir adres defterini dol
duracak kadar oktular- ocukluumun kahramanlarydlar.
Bu insanlar incelikli dnce ve zekalaryla Manhattan'n Was
hington Tepeleri'ndeki kelerinde kendilerine zg bir dn
ya yaratmlard. En sevdiim ocukluk hatralarm arasnda
Lolek'in ge Habsburg mparatorluu'nda byrken bandan
geen olaylar anlatt anlar vardr; "bir kralnn olmas" fikri
beni ok etkilerdi, stelik bu iyi bir krald ve o ldkten son
ra dnya karanla dmt. Lev'in slam dinini semesini ve
ar'a duyduu sevgiyi, bir para byk amcamn sosyalizme
ve Kayzer Franzjosefe besledii sevgiye benzetmeye baladm.
Ayrca, Lolek'in 1920'lerde, herkesin dnyay yeniden kur
mak dncesinde olduu ve her eyin mmkn grnd
-mmkn olanlardan biri gerekletiinde arkadalaryla ailesi
ne yazk ki hazrlksz yakalanmlard- gelecek fikriyle yaa
d maceralar vard. Byk amcam Lolek, 20. yzyln ilk ya
rsn kendisinin, arkadalarnn ve ok gl olduu iin Bo
a dedikleri aabeyijanek'in bandan geen gln macera28

lar olarak anlatrd. Lolek, bykbabam Janek'i ok ge olma

dan Fransa'dan kmak iin svire snrn yryerek geme
leri konusunda ikna etmeye alm. "Bykbabann bir aile
si vard, onlar geride brakmay asla dnmedi. Oysa benimle
gelebilir, aileyi sonradan aldrabilirdi," derdi.
Byk amcamn mizah anlay -Viyana tarz mizahn ken
- dine has ekli- kimi zaman Marx Biraderlerinkine benzer asap
bozucu nitelikte Nazilerden kama hikayesine dnrd. Ben
de her frsatta, Gestapo'nun evinde arama yapt srada bal
konda saklanan ve bt_n odalara girip ktklar halde byk
bir ans eseri yakalayamadklar kz arkadann hikayesini ye
niden anlattrrdm. Kkrdarken bana, "Ama biliyorsun, bu hi
de komik bir yk deil, yakalam olsalard onu ldrrler
di," derdi.
1995 yaznda Lolek ldnde, benim iin doduu Avus
turya Galiya'snn kendine zg kltr ile 19. yzyl sonu
Viyana's da yok oldu. Aslnda onun hayatta kalm olmas bi
le bir mucizeydi. Habsburg mparatorluu 1919'da dtn
de Lolek Avusturya pasaportu tayormu. Janek'inse kardei
ile ayn kyde domu olmasna karn Polonya pasaportu var
m. Byk amcam Lolek'in hayatta kalp New York'a gelme
si, ama bykbabamjanek'in 1942'de Fransa'dan Auschwitz'e
yollanmasnn nedenlerinden biri de bu olmal.
ou Yahudi ocuk gibi ben de (hatta Yahudi olmayanlar
bile) bir zaman sonra geri gidip Nazileri yeneceimiz hayalle
riyle bydm. Lev Nussimbaum ise bu hayali gerekletire
cek mizata bir insanm. Bolevikler, Bak'y ele geirdikle
rinde o ve babas deve kervanlaryla Trkistan llerine ka
mlar; Lev daha sonra ayn numarayla Bolevikleri atlatp
Avrupa'ya gitmi , 1 923 ylnda, Osmanl mparatorluu'nun
son gnlerinde Berlin'deki Osmanl bykeliliinde slamiye
te gemi. stelik daha on sekizine gelmeden yaad bu olay
lar maceralarnn henz balangcdr.
Bence genliindeki kalarndan ve kimlik deitirmele
rinden daha da nemli olan, Lev'in hayat boyunca 20. yz
yl ideolojilerinin ona dayatt rolleri reddetmi olmasdr. Bi29

rinci Dnya Sava'ndan sonra Almanya'daki Yahudilerin b

yk blm asimile olmak iin ellerinden geleni yaparlar
ken, Lev etnik yabanc olarak ortaya kmaktan, uzun elbise
leri ve saryla Berlin ve Viyana kafelerinde boy gstermek
ten hi vazgememi. Ne var ki, l savas kimlii sonun
da akln bandan alm. New York'ta yaayan einin milyo
ner ailesinin yanna gidip kurtulma frsatn tekrar tekrar ka
rm, Avrupa'da kalmay yelemi. Viyana'nn Nazilerce i
gal edilmesinden sonra kat Kuzey Afrika'dan, sanki kendi
sini onu yok edecek glerin yrngesine sokan garip bir e
kim varm gibi, hi vakit kaybetmeden yine faist Avrupa'nn
merkezine dnm.
Lev otuz yana gelene kadar ou uluslararas ne kavu
mu, biri ebedi bir bayapt olmak zere, on alt kitap yaymla
m. Ama onun gerek dehas ok ynl kimliini kendisinin
kurmu olmasndadr: 1942 ylnda lmne kadar Lev faist
kodamanlar hep artr, tpk maskeli baloda bir hrsz gibi,
cretkar hile ve desiselerle iktidarn merkezine kadar yaklar.
Hem komnist hem de Nazi basks altnda kalan Lev ka
ba kuvvete kar hayal gcyle arpr. O hem bir Yahudi,
hem bir Doulu, hem de bir Alman'dr -bunlarn tm dar
dan etiketlenip kategorize edilmeyi reddeden muhalif bir bey
nin rndr- ve bunlardan birini dierlerini yok saymak u
runa sememitir. Derbeder ve batan karc bir kiidir, ama
hi de suland gibi bir dolandrc deildir. ldeolojik bir
Houdini'ydi denilebilir belki, rk ve din meselelerinin idam ce
zas kadar kesin olduu bir dnemde o rk ve dinci kyafetler
iinde dolaarak herkesi artr.
Lev, aratrmalarm srasnda karton kutulara, giysi dolaplar
na ve amar ekmecelerine tklm zaman ve an kalntlary
la, eski evrak ynlaryla evimi doldurmaya balad. Drt yl
akn bir sre boyunca, pek ok aratrmac tarafndan peine
dlm ama gzlerden kam yzden fazla zel mektu
bu ortaya kardm. Bulduklarm arasnda yaymlanmam bir
ka kitabn el yazmalar (bir Kafkas fantezisi, bir faizm tarihi
30

ve Waldorf-Astoria ile kaynpederinin Park Avenue'daki evin

de geen bir romann ilk blm) ; genliinde Almanya'ya ilk
geldii srada tanm olduu Berlinli bir snf arkadann an
larnn elyazmalar ve en nemlisi, Lev'in kendini anlatt ve
lm deindeyken yazd gizli kalm alt defter -konudan
konuya atlayan, savruk ama yaam konusunda en net bilgiyi
veren kendi mikroskobik el yazsyla yazlm defterler- vard.
Elli yl akn bir sredir fark edilmeyen mektuplar, Milano
dndaki bir villada gn na kt. Bunlar, Mussolini dne
minde salon davetleri yapm olan Pima Andreae ile Lev ara
snda yldan fazla bir zaman boyunca srdrlm, olduk
a garip, bazen batan karacak kadar etkileyici yazmalar
dan oluuyor. Hayran olduu Essad Bey adl yazarn ltalya'da
a susuz, ektii kan hastaln saaltacak ilalardan yoksun
bir ekilde kslp kaldn duyan Pima, hi dnmeden ona
mektup yazm. Lev'in monarizm konusunda kendine has g
rleri ve Stalin Rusyas hakkndaki nefreti dolaysyla kitapla
rn beenen Pima, ona kendisi olduunu fark etmeden Kur
ban Said'in kitaplarn nermi. Sava yznden be parasz ,
ok hasta ve talyan gizli polisince ev hapsinde tutulmakta
olan bu adama Pima para yollam.
1939 ile 1942 yllar arasnda Lev'in hayatta kalmasn sala
yan Pima'dr. Esas nemlisi de "entelektel bir ak ilikisi"ne22
dnen yazmalar sayesinde Lev'in tamamen kaybetmi ol
duu d dnya ile son balants olmutur. Aslnda Pima da
en az Lev kadar sorunlar olan bir kadndr; Lev ona her eyini
anlatr, ama bir trl gerek kimliini sylemeye cesaret ede
mez. Aralarnda Ezra Pound gibi Amerikallarn, ya da kimi za
man Rapallo'daki villasnda kalan Mussolini ailesinden insan
larn olduu, nde gelen faist ve Nazi aydn evresine ev sa
hiplii yapan yar Alman yar talyan bir aileden gelen gl
bir kadndr Pima.
Pima, Lev namna Mussolini'ye ve yazar dostuna elinden ge
len yardm yapacana sz veren, Lev'in "Mr. Ezra" diye ad22 Pima Andreae, "Denkmal and Essad Bey" (Yaymlanmam Essad Bey ile Pima
Andreae Mektuplamalan'nn nsz), s. 2.
31

!andrd birisine mektuplar yazar. 22 Haziran 1942 tarihli

ok garip bir mektupta Lev, Pima'ya byk bir heyecanla y
le der:
Sonunda devlet beni birdenbire hatrlad. hafta iinde, yal
nzca hafta iinde yeniden para alacam - eer hala hayat
taysam tabi. nk her eye ramen yaamak istiyorum. El
bette sava ksa sre iinde biz kazanacaz ve ondan sonra
bir yere gitmeden mutlaka sizi ziyaret edeceim - baka trl
s olmaz. Zafer ne heyecan verici bir deneyim olacak! 23

Mektuptaki "biz" Nazi Almanyas'dr.

Belgeler btn bu garip olaylan perinliyordu, bu hikayenin izi
ni srerken tantm insanlar da ayn lde tuhaftlar. Lich
tenau Kalesi'nde grmeye gittiim Barones Ehrenfels bunlardan
biriydi - bu, Kurban Said olduu ne srlen barones deil, o
baronun ilk eiydi. imdiki nc barones, bir k gn sabaha
kar saat drtte, anlann anlatp beni kalenin kulelerinin birin
de bulunan, tavana kadar aileye ait evrak ve fotoraflann yl
olduu buz gibi bir odaya gtrd. Daha uygun bir saatte gr
emememizin nedeni kadnn Alman-srail kumpanyas tarafn
dan sahnelenecek bir rock opera yazyor ve bunun iin her gn,
gece yars uyanp almaya balyor olmasyd.
Birleik Devletler'de ise Peter Viereck ile ok ilgin bir
leden sonra geirdim. Babas George Sylvester Viereck, Lev'in
"New York" tan, bazen birlikte yaz yazdklar -Hollanda'da
birlikte Kayzer Wilhelm'in evine gitmilerdi- bir arkadayd.
Hearst, gazete ajansnn nde gelen grmecilerinden, muh
temelen Hitler'le grme yapm ilk Amerikal gazeteci ve fa
natik bir Almansever olan Viereck,24 bir insann hem Nazi hem
de yahudisever olabileceini ispat edecek bir kampanya bala
tacak kadar ii ileri gtrm, hem Hitler'le hem de Sigmund
Freud gibi insanlarla ilikilerini srdrebilmi ama sonunda
23 Essad Bey'in Pima Andreae'ya mektubu, 22 Haziran 1942.
24 George Sylvester Viereck, "Hitler the German Explosive", American Monthly
15, no. 10 (1923):
32

Nazi ajan olarak hapsedilmi biri. Viereck gibi aaal ve e

likilerle dolu tipler bence dnemin karmaasn temsil edi
yor, yle ki, nde gelen Amerikan dergilerinden biri 1931 y
lnda kadrosunda Lev Nussimbaum, Leonard Woolf, Joseph
Gbbels ve Thomas Mann'n olduunu syleyip reklam yapa
biliyor.
Szn etmem gereken biri daha var. " Kurban Said"in
lm deinde yazd gizemli defterleri bana veren, ken
disi de bir o kadar gizemli olan bir kadn. ltalya'dan, Lev'in
mezarnn (tpk apka giymi zayf bir adam grnmn
de, tepesinde mermer saryla beyaz bir stun) bulunduu
Positano'dan yeni dnmtm. Viyana'ya, biraz umutsuzca da
olsa Lev'in son editr ve yayncs Therese Kirschner'i bul
mak zere bir ziyaret daha yapmaktaydm. Bu hanm, Lev'in
1 930'lardaki Avusturyal yaynclarnn "Ari" asistanyd ve
Yahudi iverenleri kamak zorunda kaldklarnda irketi on
te bir deerine satn almt.
Berlin'de konutuum, Almanya'da slam uzman biri bana
Kirschner'in hala Viyana'da oturduunu, son kocas Mgle'nin
soyadm tadn ama gemii hakknda herhangi biriyle g
rmek konusunda ok isteksiz olduunu sylemiti.
Bayan Mgle'nin ad telefon rehberinde yoktu, ben de eski ya
ynevinin olduu adrese gittim ve kapdaki listenin en tepesinde
"Mgle" yazsn, hemen altnda da 1940'larda kendi adn verdi
i "Therese Kirschner Verlag" logosunu grdm. Zili almamak
iin kendimi tuttum ve otele dnp ilgilendiim tek eyin Essad
Bey adl bir yazar olduunu, kendisinden onunla veya eserleriy
le ilgili herhangi bir bilgi edinip edinemeyeceimi soran dikkat
li bir mektup yazdm, otel grevlisiyle adresine gnderdim. Yir
mi dakika sonra, ben lobide kahve ierken bir grevli Frau The
rese Mgle isimli birinin beni telefona istediini syledi. En res
mi Almancamla onu akam yemeine davet ettim.
Bayan Mgle'nin kk ama cretkar bir yz vard. Dok
san alt yandayd ama ok daha gen gsteriyordu . Yazar
larndan sanki uzun yllar ncesinden rencilerini hatrla
yan bir retmenmi gibi bahsediyordu. ou Yahudiymi,
33

llhak'tan hemen sonra Viyana'dan kamlar, ama yaynevi iki

yl daha bu yazarlarn kitaplarndan para kazanmaya devam et
mi. Bayan Mgle gidenlerle ilgili olarak garip bir fkeyle ko
nuuyor, hatta yazarlardan biri hakknda "Tek kelime etme
den, ilerini benim zerime ykarak ekip gitti," diyordu.25
Bayan Mgle'nin hafzas frldak gibi dnmeye balam
t. Simalar, e-yazmalarn, dnen paralar ve sulamalar
bir bir hatrlayp anlatmay srdrd . Arada 1 94S'ten sonra
Afrika'daki ocuk derneklerine yapt balardan da sz et
ti. Srekli ayn nakarat yineliyor, "Ben kt biri deilim, kt
lk yapmadm, insanlar kurtardm, yle ok insana yardm et
tim ki, her eyleriyle ilgilendim, ac ekenleri grmeye dayana
myordum," diyordu. Neyse ki, kaan Yahudi yazarlarn arka
larnda braktklar her eyle ilgilenmek gibi ar bir grev bizi
tekrar Essad konusuna getirmekteydi.
Sonra Bayan Mgle'nin gemite yaynevinin ofisi olan dai
resine kadar yrdk. Ali ve Nino'dan konutuk -"byl, ger
ekten en iyi eseri"- ve bana Kurban Said adyla yazd te
ki kitab, (Der Mann der Nichts von der Liebe Verstand) adl ro
man okuyup okumadm sordu. Hi duymadm syledim.
Kurnazca bakt ve kalkp baka bir odaya gitti. nce bana
aybal krknden bir palto daha gstereceini dndm
-daha nce eitli modellerden epeyce gstermiti- ama elin
de kurdeleyle balanm deri kapl alt kk defter demetiy
le dnd. nme koyup kurdeleyi zd ve "Elli yldan be
ri bunlar ekmecemde saklyorum. Satp bir servet yapabilir
dim, ama ben agzl biri deilim, hi kt bir insan deilim,
deil mi?" dedi.
Kaln kahverengi deriden kapa olan ilk defteri elime al
dm. Sararmaya balam krlgan ilk sayfada ocuk yazsna
benzer bir ekilde "Kurban Said" ; ismin altnda Der Mann, der
nichts von der Liebe verstand -Ak Hakknda Hibir ey Bilme
yen Adam- onun altnda ise "Roman. Birinci Kitap" yazlyd.
Sakar bir karalamayla yazlm ilk satrn yksek sesle ve Al
manca olarak okudum:
25 Therese Mgle ile yaplan grme, Viyana, ubat 1999.
34

Ac; yaamdan, lmden, aktan, sadakatten ve vazifeden da

ha gldr.26

Koyu mrekkeple yazlm satrlar izliyordum, ilk satrn

hemen altnda kitabn maksadn aklayan bir metin yer al
yordu: "Bu kitap edebi bir eser olarak tasarlanmad. imdi,
lmle kar karya olduum bu anda yaamma geriye dnk
olarak bir gz atmak amacndaym. Niyetim, olabildiince d
rst bir biimde sonuna geldiim garip hayatm yazya dk
mek."
Bayan Mgle, Essad Bey'in kendisine bu alt defteri, yani son
eserini, Positano'ya onu grmeye gittiinde verdiini syledi.
"Bunlar yaymlamam istemiti, yaymlam olsaydm bir ser
vet edinirdim, ama yapmadm. Okuyamadm da, ektii acya
tank olmak korkun olacakt, o nedenle hibir ey yapmadan
defterleri sakladm. isterseniz alp okuyabilirsiniz. "
Dairesinin bulunduu eski binadan ktm. O gece Viya
na Opera Balosu vard, insanlar balo giysileri iinde, yamaya
balayan karn altnda sralar halinde yrmeye alyorlard.
Defterleri slanmamalar iin gsme yasladm. Lev defterleri
neden Bayan Mgle'ye vermiti? O neden bana vermiti? Oi:la
ma dndmde kendimi yataa attm ve ilk defteri atm.
Kk mavi elyazs, dank ve imkansz bir hikayeyi anla
tyordu.

26 Kurban Said, Der Mann, der Hichts von der Liebe Verstand (yaymlanmam el
yazmas) , I, 3A-3B.
35

KISIM

BLOM 1

Devrim

Lev N ussimbaum, Bak'nn hogrl yksek kapitalist

kltrnn sarslmaya balad Ekim 1 9 05'te domutur.
Ekim'in l 7'sinde ar il. Nikola artan devrimci talepleri nle
mek iin halkna anayasal dzene geileceine dair dzmece
bir sz verir. lkenin her kesinde isyanlar, yamalar ve kat
liamlar yaanmaktadr. Bak caddelerinde Kazaklar at srmek
te, szde dzeni salamak iin halka saldrmakta, Azeri ve Er
meniler ise kozmopolit kentlerini Ortaa savalarnn srd
bir yere benzetecek eyler yapmaktadrlar. Zarif villalar, sa
hipleri belli bir eteyi fkelendirecek etnik ya da dini kken
den geliyorsa yamalanmaktadr.1
. lmekte olan bir imparatorluun son yllarnda domu bir
ok yazar gibi, Lev de on beinci doumgnnn hemen er
tesinde ken, insanlarn canlarn kurtarmak iin sofralar
n terk edip katklar bu dnemin dnyasn lkletirmitir.
Geriye dnp baktnda, Bak'nn gzel gnlerinin, kadimli
inden ve kenti idare edenlerin ak grllnden kaynak
lanm olduunu dnmtr. mr boyunca, eski dinlerin
ve imparatorluklarn kurmu olduu karmak alar, yeni ve
1

Robert Tucker, Stalin as Revolutionary 1879-1929: A Study in History and Ace

monality (New York, 1973), s. 101.
39

totaliter kurallarn getirerek ykan devrimlere kar gelmitir.

lev, devrimci siyasi dnm salayan gleri hep "kentin
eline dt, byyen bir delilik" olarak hatrlar:
Halkn yz birdenbire asld. Bu ask suratlarda her trden
melunluk ve hayvanilik, insan doasnn izin verdii en b
yk kasvet duygusu okunabiliyordu. Sanki yzn hareket
li blmleri daha nce zorla bask altnda tutulmu da, artk
gerek zgrlklerine kavuup kasvet duygularna, hayvanili
e ve "hr" ifadelerine brnmt. Bolevizm, insan yzleri

nin aslmasyla balad.2

Bak nfus kaytlarnda lev Nussimbaum'un doum izine

rastlanmyor. Ne de Tifs, Kiev, Odessa veya Zrih'teki dosya
larda bir kayt var. lev hayatnn ilk yllarna dair yaymlad
ok sayda belgenin birinde, 193 1 tarihli bir Berlin gazetesin
de, aslnda hibir yerde domadn dile getirir:
Nerede dodum? Varlma ilikin sorun ite bu soruyla bal
yor. ou kimse doduu evin ya da yerin adn bilir; yaam
nn ge bir evresinde, duygusal anlara kapldnda o yeri ve
ya evi ziyaret eder. Eer bu trden anlara kaplm olsaydm, .
ekspres trenin bir kompartmann ziyaret etmem gerekecekti.
Rus demiryollarnn ilk grevi srasnda, annem trenle Rus dev
rimcilerinin bulunduu Zrih'ten ailemizin oturduu Bak'ye
gelirken, Avrupa ile Asya arasnda yer alan Rus steplerinin or
tasnda domuum. Doduum gn, ar Ruslara anayasal d
zen vaat eden bir aklama yapm. Bak'ye geldiimiz gn
se kent devrim alevleriyle, ete katliamlaryla sarlm haldey
mi. Beni babama bir yem kab iinde getirebilmiler, o da ba
kcmla birlikte beni dar atmak istemi. te var oluum
byle balar. Babam petrol endstrisinde nde gelen bir sana
yici; annemse radikal bir devrimciydi. 3

Kurban Said, Der Mann, der Nichts von der Liebe Verstand (yaymlanmam el
yazmas), 1, 20A-21B.

Essad Bey, "Lebenslaufe von heute: die Geschichte meines Lebens" ; Die Litera
rische Welt 7, no. 5 (1931), s. 3.

40

Bu doum hikayesinde de grld gibi, Lev hayatn bi

imlendiren tarihsel ayaklanmann tam ortasna bir yumruk
gibi inmi. Ailesi ve kkleriyle ilgili baka birok anlatmnda
da bu temel olgulara yer veriyor.*
Tuhaflna ramen bu hikaye byk ihtimalle doru olma
l. Lev'in lmanya'daki mrebbiyesi Alice Schulte'nin de arala
rnda olduu kimi baka kaynaklar da ayn eyleri sylemekte.
Bayan Schulte 1940'larda, mr boyunca bakt ocuun ka
pana kstrld yere, ltalya'ya gidip bir manastra kapand
dnemde, Lev ile ilgili anlarn incelikli ve titiz bir ekilde ka
leme alm. Karmak yaamnn olaylarn anlaml bir biime
sokma sorumluluuyla yazlm grnse de, ortaya kan bel
ge hayal krkl yaratacak lde ksa. 1958 ylnda ldn
de manastr yaknndaki yoksullar mezarlna gmld iin
kendisinden daha ayrntl bilgi almak da mmkn deil.
Lev'in ilk kitab Dou'da Kan ve Petrol, kiisel tarihini Kaf
kasya tarihine balayan temel mitler hakknda bilgi veriyor.
Lev bu kitapta, babas Ab,raham' "Bak'deki herkes gibi ban
da Doululara zg koyun derisinden apka, elinde amberden
bir tespih"4 szleriyle, kentin cezaevinin nnde dolarken
resmediyor. Lev'in baka bir yerde yazd gibi, babasnn Trk
ve Acem soylular gibi yank tenli hatlar, "yeni gelien petrol
kentinin toplumsal hayatnda gelenekleri yaatabilmi bir Do
ulunun vakur, yorgun ama eyleme hazr yz ifadesi" vardr.
Kitapta babas, annesini ("kara gzl ok gen bir kadn, Rus
Bolevik Partisi'nin bir yesi") siyasi hkml olarak girdii
imparatorluk cezaevinden karyor ve evlenip onu haremine
katyor. Lev'in annesi ise evlendikten sonra evin idaresini ele
geirip haremi datyor.
(*) Doduu gn meydana gelen olaylar Lev'in hayat boyunca aklndan kmyor,
ancak hangi gn doduundan emin deil. Bazen tarhi 20 Ekim olarak veriyor,
bazen de ekim sonu veya kasm ba diyor; babas ekim demi, ama pek emin
olamam. Baka bir karklk da 1917 ncesinde Ruslarn kulland Jlyen
takvimi ile modern Gregoryen takvimi arasnda on bir gn fark olmasdr. Ya
ni Lev hem ekim hem de kasm'da domu olabilir. Hatta bir yerde doum g
nn New York'ta bir hafta boyunca kutladm sylyor.
4

Essad Bey, Blood and Oil in the Orient (Londra, 1931), s. 10-1 1.
41

Abraham Nussimbaum'un Acem ve Trk kanndan Msl

man bir soylu -ya da Avrupa kkenli Yahudi'den baka her
hangi bir ey- olmas, Lev'in tercih ettii bir tahayyl. Ba
ba Nussimbaum Tiflis'te, Rus idaresindeki Kafkasya'nn resmi
bakentinde, 24 Austos 1875'te domu. (Onun doum belge
si var.) Ailesi Kafkasya'ya, Yahudi Yerleim Blgesi'ndeki b
yk merkezlerden Kiev veya Odessa'dan gelmi Akenaz Ya
hudilerinden. O dnemde pek ou imparatorluun baka
yerlerine kamay becermise de, Rus Yahudilerinin Yerleim
Blgesi'nden baka bir yerde almalarna ya da seyahat et
melerine izin yoktur. Yahudi Yerleim Blgesi, 1 772, 1 793 ve
1 795 yllarnda Byk Katerina tarafndan g kullanlarak il
hak edilmesine kadar eski Polonya Milletler Topluluu'nun5
-Belarus, Litvanya ve Bat Ukrayna- topraklarndan olu
maktadr. * llhak'tan sonra milyonlarca Ortodoks ve Katolik
Slav'n yan sra, yaklak yarm milyon Yahudi genileyen Rus
lmparatorluu'nun tebaas haline gelir. Polonya topraklarnn
fethine kadar Rus lmparatorluu'nda hemen hi Yahudi yok
tur. mparatorluk farkl etnik ve dini kkenlerden gelen ka
labalk nfusuna eklenen Yahudilerle nasl ba edeceini bi
lemez. Rusya'nn Yahudi sorununa resmi zm, onlar yi
ne Polonya tarasnda tutmak olur. Bylece tarihteki en byk
getto, yeni "Rus" Yahudilerini barndran byk bir corafi ha
pishane yaratlmtr. Yerleim Blgesi denilen topraklar ta
radr, ktlklarn ve baka ekonomik sorunlarn yaygn olduu
antisemit bir yerdir. 6
5

W. Bruce Lincoln, The Romanovs: Autocrats of ali the Russias (New York,
1981), s. 344-350.

( * ) Rusya, Prusya ve Avusturya krallarnn snrl toprak igalleri ile balayan bu

sre, l 790'larda, Lehlerin Fransa'dan esen rzgarlardan etkilenerek krallg
kaldrmalar ve bir anayasa taslag hazrlamalarndan sonra, Polonya'nn
paralanmasyla sonulanmtr. arie Katerina, Polonya'nn "demokra
tik dncelerinin kt etkisi"ni bertaraf etme giriimine nderlik eder.
Katerina'nn bu zm -yani Polonya'nn, batdan Alman, dogudan da Rus
ordularnn bastrmasyla paralanmas- 1939 sonras dnemin bak asyla
sanki Hitler-Stalin paktnn 18. yzyldaki ilk provasdr.

6
42

David Vital, A People Apart: The]ews in Europe, 1 789-1939 (Oxford, 1999),

s. 82.

Rusya, o dnem zaten zerlerinde hakimiyet kuramad ra

dikal dinsel inanlar lkesidir. Halknn byk bir blm,
yani "Eski nanllar"7 Ortodoks yneticilerini bile itikatlar
na kar gelen sapknlar olarak kabul etmektedir. "Eski nan
llar" , 17. yzylda Rus kilisesi ritellerini Rum Ortodoks uy
gulamalarna yaknlatrmak iin istenen kk deiiklikle
re bile kar gelmi, saylan milyonlara varan ve vahiye inanan
kkten dincilerdir. Sz konusu deiikliklerin nihai kurtulu
larn gletireceini dndkleri iin yle fkelenmiler
dir ki, arn "Deccal alaylan"na kar byk isyanlar kardk
lar gibi, binlercesi diri diri kendini yakarak gelimeleri protes
to etmitir8 (Lev doduunda 13 milyon kadar olduklar tah
min ediliyor) .
Rus halknn bir baka blm ise sa'y reddeden, yalnzca
Eski Ahit'i izleyen, cumartesilerini sebt gn sayp kimi Ya
hudi adetlerini de yerine getiren "judaist"9 Hristiyan'dr. Ju
daistleenler ana akm Volga Boyu Mnzevileri'nin de deste
iyle Rus Ortodoksisi'ni reformasyona uratacak kadar g
lenmi, gelecek yz yl boyunca gerek Yahudileri rahat
sz edecek bir tepkiye neden olmulardr. ar III. Ivan, onla
r Moskova'ya davet ettiinde, 15. yzyln son on yl boyun
ca Judaistler saray erkannda yle ok eyi deitirmeyi baar
mlardr ki, gelenekselciler bu eilimi durdurmak iin saysz
insan yaktklar idam cezalan uygulamlardr. Ortodoks din
adamlar da, btn bu "Judaistleme" sapknlnn balatc
lar olarak grdkleri Yahudilerin aforoz edilmesi iin arla
r raz etmeye almlardr. Aforoz izni , 1500'lerin ortasnda
kar. l 700'lerin sonunda Yahudi Yerleim Blgesi ele geiril
diinde ite bu nedenle imparatorlukta tek bir Yahudi yoktur.
Masonluk gibi Yahudi inan ve ilkeleri Oudaizm) de -ki zel
likle Rus Masonlar Kabala'y kabul edip tapnaklarna "Ko7

james H. Billington, The Icon and the Axe: an lnterpretive History of Russian Cu!
ture (New York, 1970), s. 138.

Abraham Ascher, Russia: A Short History (Oxford, 2002), s. 54-55; Billington,

The Icon and the Axe, s. 40, 62, 138.

Geoge Vernadsky, A History ofRussia (New Haven, 1969), s. 106-10; H.H. Ben
Sasson, ed., A History of the]ewish Peop!e (Cambridge, Mass., 1976), s. 814.
43

hen" semeye baladktan sonra bu ikisi birbirlerine benzeme

ye balamtr- Rusya iin fazlasyla tehlikeli ve bulac sayl
maktadr. 10
Rusya'nn sregelen dinsel bunalmlar, yetkililerin ye
ni Yahudi nfusu hzla dntrme arzularn pekitirir.
181 Tde ar I. Aleksandr'n bizzat kendisi srailli Hristiyanlar
Dernei'ni1 1 kurduysa da judaizm karsnda Napolyon'u yen
mekteki baarsna ulaamaz; Yahudi Yerleim Blgesi'ne snr
komusu olan yerlerde Yahudi olmayan serflerle tacirler "Ju
daistleme" iaretleri gstermeye balarlar. Rusya'da din, o d
nemde dahi ylesine babo ve abuk alevlenir haldedir ki,
Aleksandr 1825'te Karadeniz'e yapt bir seyahat srasnda l
dnde birok Rus onun gerekten lmediini, Fedor Kuz
mich adyla lkeyi gizlice dolaan "sahte 1sa"12 olduunu id
dia etmeye balar. 19. yzyl, "yabanc" unsurla, yani Yahudi
lerle ba etmek iin hem ar hem de devrimci muhaliflerinin
yaptklar entrikac planlarla geer. Zaman iinde entrikalarn
iddet ierii daha da artar. 1820'de zgr dnceli bir soylu
olan Kont Peste!, Yahudilere Kk Asya'da bamsz bir dev
let vermeyi, kitle halinde oraya gitmelerini nermitir.1 3 Yz
yl sonuna gelindiinde ise, son iki arn ba danmam olan
Constantine Pobedonostsev, Rusya'nn "Yahudi sorunu"nun
te birlerle zlmesi gerektiinden sz edecektir: Yahudi
lerin te biri g etmeli, te biri Hristiyanlamal, te biri
de alktan lmelidir.14 arn polisi Ohrana The Protocols of the
Elders of Zion (Siyon Liderlerinin Protokolleri) diye anlan sah
te bir belge dzenler; belge szde, Yahudilerin kresel bir dev
rimle her eyi ele geirme plandr. Baarszla urayan 1905
Devrimi srasnda Rusya'nn her yerinde tm dnyay sarsan
bir Yahudi kym gerekletirilir.
10 Billington, The Icon and the A.xe, s. 288.
11 Ben-Sasson, ed:, A History of the]ewish People, s. 813-814.
12 Robert C. Williams, Ruling Russian Eurasia: Khans, Clans and Tsars (Malabar,
2000), s. 64.
13 David Vital, A People Apart, s. 208-209.
14 Flora Solomon ve Bamet Litvinoff, Baku to Baker Street: The Memoirs of Flora
Solomon (Londra, 1984), s. 17.
44

Kafkasya, topraklar ok geni olan bu antisemit impara

torlukta nadir vahalardan biridir. Yahudiler burada aznlk
lar iinde kadim, kadim olduklar iin de imrenilen bir azn
lktr. Kafkasya'ya, M.S. 70'te kinci Tapnak'n yklmasndan
sonra kamlardr. Azerbaycan, Acem topraklarnn slamiyet
tarafndan fethedilmesi srasnda Bak'nn kuzeyindeki da
lk blgeye gelmi Babilli srgnlerin ocuklarnn yaad l
ke olmutur. Rusya'nn Yahudi olmayan judaistleri bile, bu
raya snm, ran-Azeri snrndaki vahi ormanlk toprakla
ra yerlemilerdir. Kafkasya'nn byk blmne hkmetmi
olan Mslman hanlarn gznde Yahudiler, Kitap'ta ad ge
en Halk olduklar iin Zerdt ve dier pagan kavimlerden bir
derece yksek bir konumdadrlar.
Akenaz Yahudileri, 19. yzyl boyunca Karadeniz'de bir
ka gn sren yolculuklar yaparak Yerleim Blgesi'nden
Kafkasya'ya gelmeye devam ederler. Glerin hz, 1 870'ler
deki petrol patlamasndan sonra artar. Lev'in bykbabasnn
Yerleim Blgesi'nden Tiflis'e 1850'lerde veya 1860'larda, ba
basnn ise Tiflis'ten Bak'ye 1890'larn banda gelmi olma
s ok muhtemel. Aile gemiinin bu blm hakknda Lev
bir ey sylemiyor, ancak Abraham Nussimbaum, tpk pet
rol zengini olmu baka bir Akenaz Yahudisi olan Ossip Be
nenson gibi, Bak'y gzne kestirmi olmal. Benenson'un
kz Flora, 1 880'lerdeki evliliinin hemen ardndan babas
nn Yerleim Blgesi'nde yaayan ailesinden ayrldn syl
yor: "Babamn 19. yzylda her Rus gencinin romantik ryala
rn ssleyen uzak Kafkasya'yla ilgili olumlu dnceleri vard.
Ama o pek romantik biri deildi, kklerinden koparak bu den
li uzaa gitmesinin nedeni daha ok damarlarndaki kumarbaz
kanyd."15
Flora Benenson, Lev ile ayn toplumsal evrede bym
bir kadn. Milyoner olan Benenson ve Nussimbaum aileleri za
ten snrl bir Yahudi nfusu olan kentte byk olaslkla bir
birlerini tanyorlard. Abraham Nussimbaum'un Bak'de hem
petrol kuyular vardr hem de petrol komisyonculuu yapa15 Solomon ve Litvinoff, Baku to Baker Street, s. 20.
45

rak servet sahibi olmutur. Benensonlar ise Bak petrol sa

yesinde Rusya'nn en zengin ailelerinden biri olmulardr. y
le ki 1 9 1 2'de St. Petersburg'da arn sarayn gren bir maliki
ne satn almlar. Flora, ailesinin St.Petersburg'daki Yahudile
re zg ilk Fsh (Hamursuz) bayram kutlamalarn, Lev'in ay
n yln sonunda eitli etnik gruplardan kiilerle birlikte katl
d Noel partisinden ok farkl ekilde hatrlyor: "Akam ze
ri her ey hazrd, ba uamz dier hizmetileri de alp anne
min odasna girdi, ilerini bitirdiklerini ve evi terk edecekleri
ni syledi. Anneme 'Siz bir Hristiyan ocuun kann ierken
biz yemek servisi yapamayz, Yarn dneceiz,' dedi. " 16 Rus
mparatorluu'nun teki kentleriyle Bak'nn fark buradadr.
Yerleim Blgesi'nde olsun, baka yerlerde olsun, yeteri kadar
paras olan bir Yahudi arn imparatorluunda istedii her yer
de yaayabilmekte, buna karn yalnzca Kafkasya'da Yahudi
olmann lekesini unutabilmektedir; Kafkasya'daki en kozmo
polit, en hogrl yer ise Azerbaycan'n bakenti Bak'dr.

Azer atein Farsasdr. Antik alardan beri hemen her ya

macn kendiliinden alev almasna neden olan petrol ve doal

gaz bolluu Azerbaycan' Acem lkesinin Mslmanlk nce
si dini olan Zerdtln merkezi haline getirmitir. nsano
lunun bildii btn dinler aslnda bu blgede kendine bir yer
bulmutur. Roma, hala Hristiyanlar ldryorken, Azerbay
can snrnda yer alan Ermeni ve Grc krallklar resmi olarak
Hristiyanl seen ilk lkeler olmutur. Mslman ordular,
sekizinci yzylda Arabistan'dan kp kuzeye yaylmaya ba
ladklarnda Azerbaycan'da yaayan kimi bamsz Hristiyan
lar, Zerdtler ve paganlarn bir blm Muhammed'e inan
may semiler. slamiyet blgedeki din kargaasna byk l
de son vermitir. Bundan yz yl sonra hal valyeler
Filistin'den srldklerinde Azerbaycan dalarn kendileri
ne yurt edinmi, krallklar kurmulardr; 20. yzyl bana ka
dar da antropologlar artacak ekilde varlklarn korumu
lardr. Acem lkesine kout gelien kltryle Azerbaycan, ni16 A.g.e., s. 42-43.
46

hayet lran ile birlikte resmen ii Mslman olan tek lke ha

line gelmitir - iilikte soylar Peygamber'in kuzeni ve damad
olan Ali'ye kadar dayanan kutsal ehitlere inanlmaktadr. Aze
ri hanlar, Acemlere sklkla hkmetmiler, 17. yzyldan itiba
rense hanedanln bana Azeriler gemitir.
Blgedeki Rus etkisi, 1 9 . yzyl banda arlk ordular
nn Kafkasya'y fethetmeleriyle balyor. Azeriler, lran'n tu. tucu iileriyle balarn koparp "Avrupal" oluyorlar. -1922'de
Bak'den Paris'e gelip Banine mahlasyla anlarn yazm
olan Umm-El-Banu Asadullayeva, "fanatik Mslman aile
si"nde kadnlarn yalnzca giysilerle, mcevherlerle, Paris ve
Moskova'dan alnan mobilyalarla ve kumarla (ifti olan ba
bas, topranda petrol bulunduktan sonra milyoner olmu) il
gilendiklerini sylyor. "iko, kll ve esmer" halalar, srek
li ttn ien, btn gn dedikodu yapan, "grlmemi bir tut
kuyla poker oynayan" kadnlarm. 1 7 ocukluunun getii
19. yzyl sonu Bak'snn genel havasn biraz alayl bir e
kilde yle zetliyor:
Kuran'a gre kumar yasaktr - Bak'de ise herkes kat oynar,
byk miktarda para el deitirir. Resmi olarak yasaklanma
m olan votka ve konyak gibi sert ikiler, Peygamber'in ha
ram sayd arabn yerini almtr. lnsan suretinin karl
mas [resmedilmesi] ayn ekilde yasaktr - fotoraflara
ise mteri yaar. Mslmanlar park manzaralar ya da ka
ln dkml perdelerin nnde yandan, nden srekli foto
raf ektirirler. 18

ABD'de petrole dayal gelime, 1 850'lerde Pennsylvania'da

alan ilk kuyuyla balamtr, oysa Bak'de iki yz yldr pet
rol vardr. Bak petrol, Zerdt tapnaklarn tututurmu
tur; Marco Polo, kenti ipek yolu tacirlerinin en nemli konak
lama yeri olarak tantmaktadr. Ancak yaklak iki yzyl bo
yunca srekli akmakta olan bu siyah altn, balarda Bak'y
inanlarnn merkezi yapm olan Zerdtlerden baka kimse17 Banine,Jours Caucasiens (Paris, 1945), s. 39.
18 A.g.e., s. 9 1 -92.
47

yi heyecanlandrmamtr. ilee, bir deri bir kemik, atee ta

pan mnzevi gruplar, ta Hindistan'dan kalkp yalnzca bitimsiz
alevlerle beslenerek hayatlarnn sonuna kadar ate kalelerinde
oturmak iin buraya gelmilerdir. Ham petrol, kentin sadece
birka bin sakininin geim kaynadr, ou iinse topra ze
hirleyen, insanlar petrolle kirlenmemi toprak aramak uruna
Azerbaycan'n steplerine, dalarna ve yaban ormanlarna s
ren sulu amurdan baka bir ey deildir.19 Gerekten de baka
hibir lkede bu kadar kk bir yzlmnde bu denli e
itli iklim blgesi yoktur.
Hazar'n sulan bile yzeyindeki petrol younluu arttn
da sklkla alev alrm. Bak'de geen ocukluk anlarn ya
zan bir gmen, "Buharlar birden patlayp geceyi aydnlatr,
alev dalgalan oluurdu," diyor.20 Petrol, 19. yzyla kadar asl
olarak kocakar ilac olarak kullanlm, saaltc zellikleri ol
duuna inanlm. Baz Kafkas kabileleri ise petrol kutsal bir
madde kabul eder, tapnrm. Buharn, Bak'y Kara Veba'dan
koruduu bile dnlyormu.21
1850'lerde Kafkasya'ya yapt seyahatte Alexandre Du
mas, efsanevi silahorlarnn zgr ruhuna ve cesaretine
sahip zaman d Azerbaycan halkna hayret eder. Gnl
ne "Bak'ye girmek, Ortaa'n en gl kalesine szmak gibi
bir eydi," diye yazm.22 Btn bunlar, o tarihten ksa bir sre
sonra deimeye balayacaktr. 19. yzyln ortasnda petrol
den yaplan gazya, kandillerde kullanlan balina yann ye
rini alr ve Aydnlatma a balar. Gazya birdenbire dnya
nn en kymetli rn olur; Rockefeller ile Standard Oil'i orta
ya karan g Bak kaynakldr.
Bak'de petrol kuyularna "pnar" ad verilir; daha nce grl
memi byklkte ve kuvvette kuyulardr bunlar. "Ya Hemi
re" ve "Altn Pazar" gibi lakaplar olan kaynaklar, denetleneme19 Daniel Yergin, The Prize: The Epic Questfor Oil, Money and Power (New York,
2003), s. 25-32, 57-58.
20 Solomon ve Litvinoff, Baku to Baker Street, s. 2 1 .
2 1 Yergin, The Prize, s. 20, 24.
22 Alexander Dumas, Adventures in Caucasia (Westport, 1975), s. 141.
48

yen kk birer petrol volkan gibidirler. Petrol, Bak sahilleri

ni siyaha boyar, Hazar kylan ahap ve kaynak tandan yapl
m petrol iskelelerinin younluundan geilmez. yle ki baz
yerlerde yaklaan gemiler kydan fark edilmez. Haziran 1873'te
alan ilk kuyuda, sahipleri denetim altna alana kadar petroln
drt ay boyunca havaya fkrd, on milyonlarca varil petroln
topraa akt syleniyor. Birka ay iinde bu tek kuyudan kan
petrol, fiyatlan yerle bir etmi, iki yl sonra bile kuyudan hala
otuz santim kalnlkta ve bir buuk metre uzunluktaki bir kolon
halinde petrol fkrarak kmaya devam ediyormu.23
1 9 0 l'e gelindiinde Bak , dnya petrolnn yarsn arz
eder hale gelerek hzla uluslararas bir kente dnyor. Rus
lar, Grcler, Osetyallar ve dnyann drt bir yanndan gelen
ler, yerli Azeri halkn nfusunu kat be kat ayor. 1856 ile 1910
yllar arasnda Bak'nn nfusu Londra, Paris ve New York'tan
daha hzl bir oranda art kaydediyor. tk on yl boyunca petrol
endstrisini elinde tutan Nobel kardeler, Uzakdou'nun petrol
talebini karlayabilmek iin tanker kavramn icat ediyor ve ilk
tankerlerini uygun bir ekilde, Zoroaster (Zerdt) olarak ad
landryorlar.24 Ailenin sahip olaca devasa servet, Azeri petro
lyle yaplyor, ancak kardelerden Alfred'in dinamiti kefetme
si onun daha nl olmasn salyor.
Her eit petrolc -sveliler, Yahudiler, Lehler ve Ermeni
ler- artk blgede faaliyettedir, ancak Nobel ve Rothschild gi
bi byk yabanc gruplann hakimiyetleri uzun srmyor. 19.
yzyln sonunda tanker ii ve retimin yans yerel petrolcle
rin eline geer. Petrol baronlar denilen kesim hem kyllerin
hem de feodal soylularn arasndan kar - topra kazan her
kesin bu ans vardr. (Nobeller, bu yeni baronlar ve kk
reticileri her frsatta satn almlar. Bak'deki ariv kaytlan
na gre Abraham Nussimbaum 1 9 1 3'te Byk Sava'n hemen
ncesinde elverili bir alverile kuyularnn byk blmn
Nobellere satm.)
23 Robert W. Taif, The Russian Rockefellers: The Saga of the Nobel Family and the
Russian Oil Industry (Stanford, 1976), s. 47-48.
24 A.g.e., s. 56.
49

Yeni petrol milyonerleri, Bak'y skc bir tara kenti ol

maktan karp dnyadaki en gzel slam kenti -Dou ile
Bat'nn iyi ynlerini birletiren bir vitrin- yapmaya kararl bi
rer hayrseverdirler. zellikle kendilerini kentin temsilcile
ri olarak gren Mslman petrol baronlar, servetleriyle gs
terili kamu ileri yapmak konusunda sorumluluk hisseder
ler. Avrupa'ya byk turlar dzenleyip orada grdkleri ma
likane, mze ve opera binalarnn kopyalarn ina etmek ze
re mimarlar tutarlar. Bak'y oryantal gemilerinde deil ok
sidental [Bat'ya zg] gelecekte demirlemeyi arzu etmekte
dirler. Baz Azeri Mslmanlar, kadnlarn eitimli olmalarn
dan ya da ortalkta, resmi binalarda boy gstermelerinden ra
hatsz olsa da, Bak'nn Dou ile Bat arasndaki bir kavak
olmas sayesinde, insanlar yeni modalara ve deiimlere ha
zrlkldrlar.
Dodge City, Ortaa Badat', endstriyel Pittsburgh ve 19.
yzyl Paris'i gibi muadilleri olan yzyl sonu Bak's, Bat'nn
byk uygarlk debdebesinin tm dnyaya yaylaca hlyas
na Birinci Dnya Sava ket vurmadan nce ina edilmi son
byk kenttir. 25 Olaanst zenginlerin yan sra, ok yok
sul olanlarn da yaad, gaz lambalaryla telefonlarn, de
ve kervanlaryla bir deri bir kemik Zerdt keilerin bir ara
da tezat oluturduklar bir yerdir Bak. Yzyl biterken ken
tin lgn, atmalarla dolu tarihi giderek olgunlamaya ba
lar; Avrupa'nn "Vahi Dou" kapsyken, dnyann en byk
petrol zengini kenti haline gelir. O dnemi anlatan bir ngiliz,
"Sanki uzak batda bir Amerikan kentindeymisiniz gibi. Her
eyde bir yenilik havas var, ayn kanl canl ortam. Herkes ok
mitli," diye yazm.26
Ancak 1905'te btn Rusya bir kan glne dner, impara
torluk ilk devrimini yapmaktadr. Huzursuzluk, Kore kyla
rndan St. Petersburg'un Nevsky Prospekt'ine kadar yaylr;
25 Audrey Altstadt-Mirhadi, "Baku: Transformation of Muslim Town", Michael
F. Hamn, ed., The City in Late lmperial Russia (Bloomington, Ind., 1986) iin
de, s. 284.
26 E.A. Brayley Hodgetts, Round About Armenia: The Record of a]oumey Across the
Balkans, Through Turkey, the Caucasus and Acemia (Londra, 1916), s. 155.
50

Bak de bundan nasibini alr. Devrim, ou devrimde oldu

u gibi, tarihin en kanllarndan biri olan sava felaketini de
beraberinde getirecektir. arn danmanlar, 1904-S'e kadar,
devrimci gerilimi azaltmak iin biraz olsun vatanseverlik a
lamak ve Kore sahillerinin ok gereksinim duyulan kerestesi
ne ulamak amacyla, bir Rus-Japon Sava kartmay ve ka
zanlacak hzl bir zaferin hayalini kurmulardr.27 Oysa Rus
lar tam anlamyla yenilgiye urarlar. Uzakdou'daki bu fela
ket -ar, Uzakdou halklarndan birine "kk, ksa kuyruk
lu maymunlar" diyordu-28 Rus lmparatorluu'nun krlganl
n ve can ekimekte olduunu gsterir: Yz binlerce asker
lm, Rus donanmasnn neredeyse tamam Japon filosu ta
rafndan batrlmtr. Yllardr srmekte olan arn basksn
dan ve sol eilimli tedhiten bunalan halk, sava kayplarnn
etkisiyle bir yl iinde isyanlara ve etnik temizlie balar, lke
genel bir enkaza dnr.
Yar yarya tkenmi Rus ordusu isyanlar bastracak konum
da deildir. Devasa arlk donanmasnn Japonlar tarafndan
batrlmayan tek filosu nl Karadeniz Filosu'dur. Potemkin ad
l muhteem sava gemisinin denizcileri 1905 Bahar'nda isyan
edip, komutanlarn ldrrler. Karadeniz ve Hazar Denizi ev
resinde kamu dzeni tmyle kmtr. Manurya'nn buz
h. tepelerinde ve Kore yarmadasnda mitralyzlerle ldrlen
ok sayda Rus, savan lmclln; ayn yl Rusya ilerine
kadar yaylan devrimci atmalar ise yeni siyasetin gayriinsa
ni yzn gzler nne sermitir - her ikisi de modem kitlesel
iddet aralarndan doacak dehetin habercisidir.*
Lev'in doduu yl izleyen sene yaklak bin alt yz dev27 Orlando Figes, A People's Tragedy: The Russian Revolution 1891 -1924 (New
York, 1996) s. 168; Ascher, Russia, s. 136-137. ,
28 Aktaran W. Bruce Lincoln, In War's Dark Shadow: The Russians Before the Gre
at War (New York, 1983), s. 236.
(*) Rus-Japon Sava'nda, mitralyzlerle binlerce kiinin birka saat iinde ld
rlebilecei grlmtr; siperlerdeki askerlerin zerine tmn birden ld
recek miktarda dalga dalga kurun yadrlr. Hem gazetecileri hem de gene
ralleri aknla uratan Mukden Sava'ndan karlmas gereken ders, sade
ce dipnot olarak kalacaktr. Uohn Ellis, The Social History of the Machine Gun
(New York, 1975), s. 65-68.]
51

let grevlisi terristlerce ya ldrlr ya da yaralanr29 - ki bu,

arn anayasal reform sz ile devrim krizinin bastrlmasn
dan sonra olmutur. Lev'in ocukluu boyunca terr eylemle
ri o denli sradanlamtr ki, birok Rus gazetesi imparatorluk
topraklarnda siyasi suikast ve bombalama sonucunda lenle
rin listesine yer verdikleri sayfalar yaymlamaktadr. Devrimci
iddet ile dinsel ve rk iddet birbirine karmtr. Tarihiler,
bu kymlar hkmetin planland grne katlmasalar da,
mektuplarndan da anlald zere, devrimin bir Yahudi en
trikas olduuna, kymlarn onlarla mcadeleye yardm ola
cana ve halkn "geleneksel deerleri"ni destekleyeceine ina
nan Nikola ve danmanlar, olanlara alk tutmulardr. Kar
lkl iddet ve ayaklanmalar birbirlerinden beslenmektedir. a
rn 17 Ekim'de anayasay ilann izleyen iki hafta iinde yakla
k yedi yz planl kym gerekletirilir.30
Her trden ekya, haydut, yobaz ve terrist, lke snrnda
ki bu kapitalist blgeye, ok eyler vaat eden Bak'ye inmekte
dir. Bolevikler yeni hareketlerini finanse edebilmek iin sol
dan saldrp banka ve hazineleri soyarlar; ar'n Kazaklar ise
sadan vurup isyanlar bastrmaya alrlar.31
Otuz be yl sonra, Lev lm yatanda srekli ayn eyleri
hatrlayacaktr: "Doduum gn sokaklarn Avrupa tarz kal
drmlarnda kan akyordu. Evler alevler iindeydi, uzun ye
leli kk atlarna binmi Kazaklar ehri uarak getiler. "32
Rus lmparatorluu'nun farkl blgelerinde sokaklarda akan
kan Yahudi kanyken, Bak'de, Lev'in "doumumda" diye "ha
trlad" kann ou Ermeni kandr. Ermeniler yzyllardr
Azerbaycan'daki etnik karmn bir paras olarak grece bar
ve refah iinde yaam, teki yerlerde Yahudilerin yapt tica
ret ve tefecilik ilerini yrtmlerdir; en zengin petrol baron
larnn bazlar Ermeni'dir. Ancak dengeler bozulunca, bu sa29 Anna Geifman, Thou Shalt Kili: Revolutionary Terrorism in Russia, 1894-191 7
(Princeton, 1993), s. 21.
30 Figes, A People's Tragedy, s . 197.
3 1 Altstadt-Mirhadi, "Baku" , s. 303-311.
32 Said, Der Mann, 1, 7B.
52

nayici aznlk artan krizden ziyadesiyle etkilenen kesim olur.

Gen bir Ermeni kznn, Armen Ohanian'n kk bir kz
ken bandan geenleri anlatt arpc hatralar "Dou'nun
Amerikan Dergisi" , Asia'da yaymlanr.* Ohanian, Lev'in do
duu yl Bak sokaklarnn sahne olduu kymn sorumlusu
olan Kazaklarn isyan gnlerinden sonra dzeni salamak ze
re kente arldklarn anlatyor: (Lev'e hamile olan annesi de
bu nedenle lsvire'ye gnderilmi, Bak'ye dnerken bir tren
kompartmannda mahsur kalmtr.)
Binlerce l sokaklarda yatyor, Hristiyan ve Mslman me
zarlklar dolup tayordu. Cesetlerin kokusu dayanlmazd.
Her yerde divane gzlerle ocuklarn arayan kadnlar, r
yen ceset kmelerini ortadan kaldrmaya alan erkekler g
rlyordu.
Koridorda bir uakla karlatk. "ar, halka anayasa ver
di," dedi. Gergin dudaklar beni etkilemiti. "Herkes istedii
ni yapmakta zgr. Bu nedenle -bu nedenle- Kazaklar mahal
leyi yakyorlar." Btn ehir alevler iindeydi, yanan kuyular
yznden petrolle kaplanm Hazar Denizi'nin dalgalar ejder
ha gibi alev pskrtyordu.
Yenilgiden sonra arn Rusya'ya verdii anayasay Kazaklar
ite byle kutladlar. 33

Devrim nihayet denetim altna alndnda, ksa bir sre iin de

olsa, arlarn otokratik, hantal imparatorluu kendini yenileye
bilecek gibi grnr. Ne var ki, 1905 katliamlar ve kargaas Bi(*) 1920'lerle 30'larda yaymlanm olan Asia (Asya) o yllarda "Dou" ile ilgili
haberlere byk bir ilgi duyan halkn aln gideren nemli dergilerden bi
ridir. Dergi zamann nde gelen yazarlarnn -John Dos Passos, Balfour Dek
larasyonu ncesinde Filistin sorununu ele almtr- bu Ermeni kz gibi sra
dan insanlarn yan sra, lngiliz bykelilerin, Hintli devrimcilerin, Osman
l kethdalarnn ve Srp sanayicilerin sesine de yer vermektedir. Asia bir yan
dan "Dou"nun romantik bir cazibe olarak sunulmasna katkda bulunurken,
bir yandan da oryantalistlere Bat emperyalizminin ktlkleri ve ne yaplma
s gerektii zerine mantkl makaleler sunarak, oryantalizmin baskc ve d
manca bir tutum sergilemek olmadn gstermitir.
33 Armen Ohanian, "The Dancer of Shamakha", Asia 22, no. 5 (Mays 1922), s.
343-;344, 396.
53

rinci Dnya Sava felaketiyle daha da ykselecektir. arlk reji

mi gn be gn basky artnr. Bilinmeyen kayplar arasnda Hazar
kysnda yer alan ama ne yapaca kestirilemeyen, ok etnisite
li kapitalist bir dinamo da vard ki, orada "herkes umut doludur".
llk balarda, Lev'in devrimci anne portresini, gsteri iin,
kendi trajik yaamm, aile iindeki dnyasnn kn sim
gelemek adna izdiini dnmtm: Lev'in babas, annesi
ni arlk hapishanesinden kararak mahvolmasna yol aacak
tohumu ekmiti. Babasnn Mslman bir soylu olduu tasav
vuru tamamen bir uydurmayken, annesini bir devrimci olarak
gstermesinin altnda bir gereklik yattn kefettim. Hat
ta ayn evde birbirleriyle hi uyumayan bu iki kutbun -pet
rol baronu ile bir komnistin- varl, Lev alt veya yedi yan
dayken annesinin, 191 1 veya 1 9 1 2'de, henz yirmilerindeyken
lmnn nedeni olabilir.
Lev'in yaymlam olduu aile tarihlerinde babas her zaman
karma Asyal soylardan gelme erk sahibi bir Mslman ola
rak izilmiken, annesinin grn, karakteri ya da aile ge
mii, sanki bir devrimcinin bu trden yklere ihtiyac yokmu
gibi, nadiren dile getirilmitir. Yalnzca kkrtc ve biraz da
abartl bir biimde, annesinin soylu bir Rus aileden geldii
ni ne srer. Yani Berta Slutzki -bu isim 1930'larda faist po
lis dosyalarnda yer alyor- o kader gnnde babas onu cezae
vinden karana kadar Kzl rzgarlara kaplm dkn bir ka
dndr: Devrimci alkanlklar olsa da gnahsz, soylu bir ge
mie sahip gen bir kadn. Lev'in lmnden sonra yaymlan
m ayrntl bir lm ilannda annesinin bu geni eceresi y
le yer alyor: "Sluzki slalesi, Rus soylu ailelerine dayanr; ai
lenin ba Kara Vasil'in saraynda grevli Boyar Sluzky'dir. iV.
lvan'n iktidar srasnda Sluzky ailesinin bir yesinin boynu
vurulmutur. Sluzky soyu, Rus Hanedanlk Armasnn nc
Kitab'nda yer almaktadr."34
34 Giamil Vacca-Mazzara, "Mohammed Es'ad Bey: Scrittore Musalmano dell'Azer
baigian Caucasico" (Essad Bey'in lm ilan), Oriente Modemo 22, no. 10
(1942), s . 434.
54

Lev, annesini bu kadar ayrntl olarak hibir zaman tarif

etmemi (en azndan, soy aacnn iki taraf iin de " ku
ak ncesini kapsayan Ari atalara sahip olduunu kantla
yan belgeler"35 gstermesi iin zorlanana kadar) . Hatta anne
sine dair anlatmlarnda sanki bilerek belirsizlikler eklemi.
Babasnn gemii hakkndaysa yazarlk kariyeri boyunca ve
"Dou'dan gelen profesyonel adam" olarak takdim edildii yl
larda bile, hep eitli deiiklikler yapt masallar anlatm.
Ne var ki, Berlin ve Viyana'da yllarca birlikte yaarlarken ba
basyla tanm olan yakn arkadalar bu samalklara inan
mam, baba Nussimbaum'un bozkrdan gelen feodal bir mlk
sahibi olmadn grmler. almalarm srasnda, bu zarif
adam tanm, halen hayatta olan kiilerin izini buldum; Ms
lman olmadnn grnnden aka belli olduunu sy
lediler.
Lev'in annesine dair bir ey bulamayacam korkusuyla
mitsizlie dmek zereydim. Kendisi veya Lev'in onun hak
knda bir ey yazp yazmadn hi kimse hatrlamyordu. En
artc olansa, deri kapl alt defterde, dank lm dei
hatratnda, kendisi iin bir anlam olan herkes hakknda ms
rife savurduu binlerce kelime olduu halde, annesi hakkn
da buz gibi tek bir cmleye yer vermesiydi: "Annem beni dn
yaya getirdi - benim iin yapt tek ey buydu."36 Defterlerde
kendisine ac veren dier insanlar es geilmemiti, hafif fkey
le de olsa ayrntl metinlerle tantlmlard. Ama eser boyunca
annesine dair yalnzca hayaletimsi bir yank seziliyordu.
Konuyla ilgili yeterli bilgi edinemeyeceime karar verdiim
sralarda lsrail'den birinin bana ulamaya altn rendim.
Lev hakknda yazdm bir makalenin The New Yorker'da ya
ymlanmasndan yllar sonra biri beni aram ama bundan ha
berim olmamt; o kii sonra Ali ve Nino'nun srailli yayncla
rna bavurmu, onlar da New York'taki ajansmn adn ver
miler. Bu kez beni hemen buldular ve Lev Nussimbaum'un
kuzeninin bana ulamaya altn sylediler.
35 Essad Bey'in Giovanni Gentile'ye yazd mektup, Eyll 1938.
36 Said, Der Mann, III, 4B.
55

Lev Nussimbaum'un bir kuzeni mi vard? Bunun tam aradm

kii mi, yoksa ie yaramaz biri mi olduu merakyla beklemeye
baladm. Sonunda, olduka ll bir dille yazlm bir e-pos
ta geldi. Mekruh.un sahibi, "Lev Nussimbaum'un (Assad Bey,
Kuthan Said) ackl hikayesi" [aynen byle sylyor] ile ilgi
lendiini, nk son on yldr yapt aile tarihi aratrmalar
srasnda Lev'in, ya da ailesinin ona dedii ekliyle, "Liova"nn,
bykannesinin kuzeni olduunu rendiini yazyordu. Be
nimle iliki kurmasnn nedeni olarak da Lev'in yaymlanma
m hatratn okumu biri olarak, ailesiyle ilgili "giz perdesini
kaldrabilme" olaslm bulunduunu dile getiriyordu. zel
likle de "Lev'in annesinin o daha sekiz yandayken intihar
konusunda ve drt yl boyunca evli kald Alman hanm hak
knda" bilgi istiyordu.
Hemen yant verdim, ardndan da lsrail'de yaayan bu adam
la uzun bir telefon grmesi yaptm.
Ayn Lev Nussimbaum'dan bahsettiimizden emin olmak
iin ilk bata ona New Yorker daki makalede olmayan hibir
bilgi vermedim. rnein, faist arivlerdeki belgelerde grm
olduum anne adn -"Berta Slutski" (Lev bu ad yaymlan
m ya da yaymlanmam hibir yazsnda geirmiyor)- sy
lemedim. Slutzkin ailesinin tm gemiini kendiliinden an
latmaya balaynca ayn kiiden bahsettiimize karar verdim.
19. yzyln sonunda byk teyzeleri Tamara ve Sophie, ba
larnda sonradan Nussimbaum adl Bakl bir milyonerle ev
lenmi olan korkusuz ablalar Berta ile Belarus'tan Bak'ye gel
miler. Yani Lev'in annesi Yahudi'ymi. Rus soylusu olmak bir
yana, tpk babas gibi Yahudi Yerleim Blgesi'nden gelmi A
kenaz Yahudisi'ymi.
Birdenbire resim netlemeye balamt. Lev, mr boyun
ca annesinin Yahudiliini en yakn arkadalarnn yannda bi
le insafszca reddetmiti. Arkadalar onun babasna atfetti
i Mslman soyunun bir uydurma olduunu bilmekteydiler,
ama ortalkta olmayan annenin hem Hristiyan bir Rus soylu
su hem de bir komnist olmas konusuna pek dokunamam
lard. Emekli bir bilimadam olan lsrail'deki kuzense, ailesinin
'

56

gemiini kimyadaki periyodik tablo kesinliinde aratrm

t ve Lev'in annesinin Bak'ye, Belarus'taki Petrovii adl ok
yoksul bir kyden geldiini sylyordu. Aile ad olan Slutzkin,
Berta'nn babasnn atalarnn oturduu Petrovii'ye elli kilo
metre mesafedeki Slutzk kentinden gelmekteymi. Berta'nn
annesi hem ana hem baba tarafndan Yahudi'ymi. (Annesinin
kzlk soyad Ratner; Slutzkin'den sonra Katz adl biriyle daha
evlenmi.)
Lev ou zaman, st dzey faistlere bile, rk konular hak
kndaki grlerini dile getirmi, Yahudi sorununun rk ve ka
bile balarnn karmak ve ok ynl olduu Kafkaslar'da ge
erlilii olmadn sylemitir. (Lev bunu yle belirtiyor:
"Hi istisnasz tm Kafkas halklar Yahudilerden baz eyler
almtr, bazen dualarnda Eski Ahit'ten bir kelime kullanr
lar, bazen len kocann kardeiyle evlilik gibi Yahudi gelenek
lerini yerine getirirler. Kafkas halklar arasnda Yahudilere has
yz tipi de ok yaygndr.")37 Ne var ki, Yerleim Blgesi'nden
gelen Yahudi bir anne, reddedilemez bir gerektir, bu yzden
bertaraf edilmelidir. Babas ise herkese Mslman bir mlk sa
hibi, arkadalara ise Yahudi bir i adam olarak tantlabilir
di; Lev de bu ve benzeri eyleri anlatm ve yazmtr. Her eye
ramen Lev'in annesi Slutzklu saf Rus olmak zorundayd. Son
yllarnda Lev'in, Berta iin Yahudi olmayan bir gemi yarat
ma abalar iddetlenir. lmne yaklarken kendisini dinle
yen herkese Ari rktan geldiini ne srmtr. 1942'de Pima
Andreae'ye yle yazar:
Evet, insanlarn annemin Yahudi olduuna inanmas iin bir
sr neden var. Soyu artk var olmayan bir yerden, Slutzk'tan
geliyor. Slutzk hkmdarlarna Rusada Slutzki denir. Ka
ra Vassili zamannda bile o topraklar onlara aitti. Kendileri
Moskova'dan gelmi soylu kimselerdi, tebaalarn topraklarn
da yaayan insanlar oluturuyordu. Yoksul halkn eskiden so
yad yoktu, yani Slutzk tebas aile isimleriyle deil, ilk adlary
la, rnein lvan, Slutzki serfi, ya da Rusa, Ivan Slutzkin ola37 Essad Bey, The Twelve Secrets of the Caucasus, s. 196.

57

rak arlrlard. Tek bir Slutzki ailesi vardr, ama aralarnda

Litvanyal ve Yahudilerin de olduu ok sayda Slutzkin olabi
3
lir. Ben de birkan tanyorum. 8

srailli kuzenden Berta'nn ailesi ve kkleri hakknda Lev'in

bildiklerinden daha fazla ey renebilirdim. Ne var ki, mektup
larnda da dile getirdii zere, babas ve yakn akrabalar Berta
hakknda konumak istemezlermi. ("Hibir ey bilmemen da
ha iyi, gerekten." Herhangi bir ey sylemesi iin bann eti
ni yediinde Berta'nn kz kardei Sofia, bir keresinde Lev'e byle
demi.)39 Bu kuzen beni, Lev'in ocukluunun bulank sularn
da gezinmemde pek de iyi bir rehber olmad sonradan ortaya
kan, baka bir akraba ile tantrd. Bu kii, Nazilerden kamak
iin ksa bir sre ltalya'ya gitmesi dnda, mr boyunca Paris'te
yaam, 1923 doumlu zarif bir ihtiyar olan Noam Hermont'tu.
Noam, hi tanmamt ama Berta onun teyzesi oluyordu. Anne
si, yani Berta'nn kzkardei Tamara, Lev'i yakndan tanyormu.
Hatta Noam on yandayken Lev'le Paris'te karlamlar; Lev'in
"hi glmsemediini" syledi.40 Kendisinden Berta'nn gemii
hakknda yalnzca temel baz bilgiler alabildim.
Bay Hermont ile ilk konumamzda Berta ile kz kardeinin
Belarus'tan Bak'ye babalar ld iin geldiklerini rendim;
anneleri tekrar evlenmi ama onlara bakamam, yani yetim
kalmlar. Berta'nn intihar ettiini de syledi. Nedenini kimse
tam olarak bilmiyormu; o zamanlar ailesiyle yaamakta olan
annesi, Berta'nn "devrimci dnceleri olduunu" , evde kav
ga ktn sylemi. (Lev, Pima'ya Bak'deki evlerinde anne
sine ait "devrimci mektuplar" bulduunu syler.)41 Noam ile
Paris'te bulutuumuzda, annesinin ona Berta'nn asit ierek
intihar ettiini sylediini dile getirdi.42
Ailesi Lev'e intihar konusunda hep "korkun bir kaza", "ok
zc" gibi aklamalar yapm. Nadiren de olsa Berta hakknda
38 Essad Bey'in Pima Andreae'ya yazd mektup, 7 ubat 1942.
39 Essad Bey'in Pima Andreae'ya yazd mektup, 16 Haziran 194 1 .
4 0 Noam Herrnont ile yaplan grme, Paris, Temmuz 2003.
41 Essad Bey'in Pima Andreae'ya yazd mektup, 26 Kasm, 1940.
42 Noam Herrnont ile yaplan grme, Paris, Temmuz 2003.
58

konutuklannda srekli st rtl, kapal, thmet altnda b

rakc eyler syleniyormu. rnein Sofia Lev'e, "Doru olan
yapt. Baka seenei yoktu. Ama zaman bunun bir hata olduu
nu gsterdi. Daha fazlasn syleyemem sana," demi. Baka bir
zamansa Tamara, Paris'te alayarak, "Aslnda sulu olan iki kii
var, sen ve baban" diye aklam.43 Elbette btn bunlar Lev'i
delirtmektedir, ne anlama geldiklerini anlayamaz. Pima'ya yaz
d mektuplarda da sknts belli; zellikle daha alt yedi yan
dayken sulu olarak grlmesi ona ok strap vermi.
Berta, Bak'deki devrimci harekette yer alm olabilir miydi?
Onu parampara eden bu sadakat ikilemi miydi? Byk ola
slkla yle. Yahudi Yerleim Blgesi 19. yzylda hem erkek
hem de kadn devrimcilerin gelimesine uygun bir ortamdr.
1900'lerde Berta geldiinde Bak'de de birka yldr devrimci
bir hcre mevcuttur. Kentin drtte birini oluturan ve proletar
ya olmaya ok msait petrol iilerini44 kendi yanlanna ekme
ye alan Menevik ve Bolevik gruplar birbirleriyle mcadele
etmektedirler. Lev'in Pima'ya yazd mektuplarn birinde sz
ettii bir ey de olduka arpc. 1940 ile 1941 arasnda yazd
ok sayda mektupta Lev, Pockennarbige'ye, yani "opur"a, ya
da genellikle "Seminerci" diye bahsettii joseph Stalin'e kfr
ediyor. O zamanlar ad Joseph ugavili olan, ama ounlukla
Koba ismiyle bilinen Stalin, 1907'den itibaren, yirmi yedi yan
dayken Bak'de yerleiktir. (ocukken geirdii iek hastal
nedeniyle gerekten yz opurdur.) * Kimi zaman cezaevinde,
43 Essad Bey'in Pima Andreae'ya yazd mektup, 16 Haziran 1941.
44 Tucker, Stalin as Revolutionary, s. 105.
(*) Stalin genlik yllanna ait kaytlar rtbas etmitir. (Birok kaynaa gre, ka
riyerine arn gizli polis tekilat Ohrana'da balam olmas sayesinde bunu
yapm olmas mmkn.) Koba takma adn, Aleksandr Kazbegi'nin yazd,
1840'larda Kafkasya'da geen bir ak ve intikam roman olan Baba Katili adl
kitaptan ald bilinmektedir. Hayali bir kahraman olan Koba, Rus igalcilere
kar savaan merhametsiz bir Robin Hood'dur. Romanda bol bol Grc val
yelerin romantik gelenekleri ile gizemli Kafkaslara zg da kanunlar anlatl
maktadr. Lev de Boleviklerden kaarken bunlar rnek almtr. Birbirleriyle
tezat yollara gitmelerine ramen, "Essad Bey" de, Stalin de saldrgan dnyaya
kar gelen isyanclarla valyelerin meskeni olarak grdkleri bu dalk bl
genin hlyal romantikliinden ok etkilenmi olmallar.
59

ama ounlukla yeraltnda olmak zere 1912'ye kadar bu kent

te yaamtr. 1899'da papaz olmasna bir yl kala Tiflis'teki tla
hiyat Semineri'nden atlm, Grcistan'daki devrimci harekete
katlmtr. Byyen Bolevik harekete maddi kaynak bulmak
amacyla zorla "kamulatrma"y -banka ve hazine soygunlar
n- rgtlemesiyle (Lenin'in de onaylad bir taktiktir) n ka
zanmtr.45 Bu dnemde hareketin baka bir nemli fon kayna
da zenginlerden alnan balardr.
Lev, annesinin "Seminerci"ye yardm ettiini anlatr, hat
ta 1940 tarihli bir mektupta Stalin'in ona "Annen gemite ba
na sk sk yardmc oldu," dediini yazacaktr.46 Ayn mektupta
"opur bizle yaarken annem hakknda bana ok ey syledi"
eklinde tuhaf bir cmle de var. Bu, muhtemelen 1920'lerin
Bak'snde, Lev ile babasnn canlarn kurtarmak iin kentten
kamalarndan, Stalin'in de zafer kazanm Boleviklerle ge
ri gelmesinden ksa zaman nce olmutur. Lev, devrime tank
lk etmi olma konusunu abartyor olabilir mi? Bunu bilmek
mmkn deil. Ama Pima'nn dnemin koullarn ayrntla
ryla anlamasn istiyor olabilir. Lev, birok yerde Stalin'in an
ne ile babasnn karlamasnda ve aralarnda geenlerde ro
l olduunu ima ediyor. Berta, Bak'ye geldiinde henz ha
reket iinde nemli birisi olmayan Stalin ile ayn yata olma
l. Stalin'inse paras olan biriyle evlenmi bir sempatizan arayp
bulmak iin her trl nedeni vard.
Yine de kltrl, refah iinde yaayan Nussimbaum ailesi
ni Koba ugavili'yle ayn resme koymak olduka zor. O d
nemde Stalin sakall, favorili, gelecein lisan olduuna inand
Esperanto tutkunu bir ekya ile dogmatik, radikal bir ren
ci arasnda salnan bir adamdr.47 Ancak aralarnda en azndan
yle bir ba olabileceini kefettim: Ksa bir makalesinde, yir
mi yl sonra Pima'ya yazd mektuplarda kulland ayn keli45 Geifnan, Thou Shalt Kili, s. 1 12-1 15.
46 Essad Bey'in Pima Andreae'ya yazd mektup, 26 Ekim 1940.
47 Edward Ellis Smith, The Young Stalin: The Early Years of an Elusive Revolutio
nary (New York, 1967), s. 58; Alex de jonge, Stalin and the Shaping of the Sovi
et Union (New York, 1986), s. 67.
60

melerle, Lev, "Annem mcevherlerini satarak, Bak'nn o za

manki elektrik idaresi mdr Krasin ile birlikte Stalin'in ya
sad komnist matbaasna mali yardmda bulunuyordu," di
yor.48 Bu cmleyi en az alt kere okudum. Krasin hakknda
aratrma yapmalydm. nce bu ismin Rus Devrimi'nin nem
li kiilerinden biri, Lenin'in hem yakn arkada hem rakibi ol
mu Leonid Krasin'le bir ilgisi olamayacan dndm. Oysa
ayn insand. Krasin, Stalin'le birlikte 1917'den nce Bak'deki
nde gelen Boleviklerden biriydi. Alan Moorehead'in The Rus
sian Revolution (Rus Devrimi) adl kitabna gre Krasin,
ifte hayat yaayanlarn mkemmel bir rneiydi. Yetkililer
onu iyi bir mhendis olarak biliyordu; oysa o eitli alanla
ra mdahale etmi gizli bir Bolevik ajitatryd. Yasad bir
matbaa iletiyor, sempatizan liberallerden para topluyor, ajan
lar Rus snrndan geiriyor, ek i olarak da terristler iin

bomba imal ediyordu.49

Yani Krasin ile Stalin, Bak'de ayn ileri yapmaktadrlar.

Bununla birlikte, Stalin'in Bak'nn petrol komisyoncusuna
ulamas mmkn deilken, "k giyimli, bilgili, kltrl, ku
sursuz tavrl ve ok etkileyici"5 Krasin yok etmeyi planlad
Abraham Nussimbaum'un akam sofrasna kolaylkla otura
bilen bir adamdr. Gerekten ifte bir hayat.51 Berta'nn gerek
kimlii ortaya ktktan sonra baka bir k yolu bulamam
olmasn yava yava anlamaya balamtm. Evde kan kav
galar kk kardei Tamara hatrlyordu. Kocasnn ats al
tnda, onun mahvna alan bir sabotajc olduu anlalmt.
Berta'y asit imeye gtrecek denli bir kederin nasl bi ey ol
duunu bilmiyordum ama dnebiliyordum. (Noam, "Kor
kun ac ekiyordu," demiti.)52
48 Essad Bey, "Essad Bey: el und Blut im Orient", Das Tagebuch il, no. 5 ( 1930),
s. 195.
49 Alan Moorehead, The Russian Revolution (New York, 1958), s. 79.
50 Timothy Edward O'Connor, The Engineer of Revolution: L.B. Krasin and the
Bolsheviks, 1870-1926 (Boulder, Colo., 1992), s. 46.
51 A.g.e., s. 71.
52 Noam Hermont ile yaplan grme, Paris, Temmuz 2003.
61

Lev'in dnceleri ise ok ak. Yazmalarnda annesinin

"su ilediini" , "o zaman bunu yle grdn ve hala da y
le dndn" sylyor.53 "Babamn ve daha az olsa da be
nim, hayatmz zehirledi. "54 Mektuplarnda annesine duydu
u fke Stalin'e kaydrlr: "lkemi, evimi, her eyimi elimden
ald. "55 Lev, 193 l'de Stalin hakknda yazlm ilk biyografiler
den birini yaymlar. Kitap oksatanlar listesine girer; alt bal
"Bir Fanatiin Kariyeri"dir.

Bir annenin yeralt devrimci harekete mensup bir kadn olmas

olduka olaand, ancak farkl zaman ve yerlerle karlatrl
dnda, 1900'lerin Rus lmparatorluu'nda pek de anlalmaz
deil. Yzyl biterken Rusya'nn en rabet gren devrimci par
tisinin iddet yanls kanad olan Toplumsal Devrim in M
cadele rgt'nn neredeyse te biri kadnlardan olumakta
dr. Gen kadnlar bomba yapp patlatmakta, suikast planlayp
gerekletirmekte, fanatiklikte, kendilerini feda etmede ve per
vaszlkta erkeklerle eit olduklarn gstermektedirler.56
Bu kadnlar, 1878 ylnda St. Petersburg polis efinin kar
sna kp devrimci bir renciye yaptklarn protesto etmi
olan Vera Zasulik'i kendilerine rnek almaktadrlar.57 Dier ri
caclar gibi kuyrua giren Zasulik, sras gelince antasndan
kk bir tabanca karp etrafa ate etmeye balam ve polis
efini ar yaralam. Davas srasnda jri, delilleri grmezden
gelmi, saldrsn harekete geiren "efkat" duygusunu gz
nnde bulundurarak onu susuz bulmu: Bayan Zasulik, e
fi renciye dayak atlmas emrini verdii iin vurmutur. Za
sulik, bylece devlet yetkililerinin hedef alnmasnn uygun ol
duunu dnen, deiimden yana salon liberallerinin kahra
man haline gelir.
53 Essad Bey'in Pima Andreae'ya yazd mektup, 16 Haziran 1941.
54 Essad Bey'in Pima Andreae'ya yazd mektup, 18 Mays 1941.
55 Essad Bey'in Pima Andreae'ya yazd mektup, 24 Haziran 1941.
56 Geifman, Thou Shalt Kili, s. 12-13.
57 Edward Crankshaw, The Shadow of the Winter Palace: Drift to Revolution, 18251917 (New York, 1976), s. 252-255.
62

Buradaki sorun, Bayan Zasulik ve yoldalarnn Rus tari

hindeki en liberal hkmete kar iddet uygulam olmala
rdr. Onun jrili bir mahkemeye karlmas da zaten ar 11.
Aleksandr'n Rus adalet sistemini liberalletirmi olmas saye
sinde gereklemitir. iddet yoluyla otokrasiye son vermeyi
hedefleyen ve geni bir yelpazeden destek bulmu olan radikal
solcu gruplarn "mcadelesi", liberal reformlarn bozulmasn
da da baarl olur. iddet yanllarnn katletmeyi baardkla
r tek ar, ldrlmesinden yirmi yl nce balad nemli re
form almalar nedeniyle "zgrlk ar" adn alm olan
ilerici hkmdar 11. Aleksandr'dr.
11. Aleksandr, 3 Mart 186l'de, Abraham lincoln'den iki yl
nce, Rus serflerine zgrlk veren belgeyi imzalayarak kle
lii kaldrmtr. Elbette Amerikan cumhuriyeti ile Rus otok
rasisi arasnda zorlama bir kyaslama yaplmamal; ancak z
grlk ar geni topraklarnn kart gruplarn iddetli a
tmalaryla tehdit edildii bir dnemde lkesini kurtarmak
iin yar klelik olarak adlandrlan bu dzene son vermitir.
Rusya'da kleliin kaldrlmas ynndeki hareket 1850'ler
den beri adm adm ilerlemektedir. Turgenyev'in serflerin de
insan olduklarn anlatt Avcnn Notlar adl kitab Rusya'nn
Tom Amcann Kulbesi'dir. Serflerse, iyi niyetli soylularn hi
anlayamadklar bir ekilde dnmektedirler. Gen Kont Leo
Tolstoy bunu kendi serflerini azat edip iledikleri topra on
lara satmaya altnda anlar. Serfleri onun zgrlk teklifi
ni reddetmekle kalmaz, byle bir fikrin kendisine bile sert bir
biimde kar karlar. "natlar beni yle fkelendirdi ki, ken
dimi denetleyemez hale geldim," diye yazyor gelecein n
l Rus yazar. Ardndan ar Aleksandr'a neredeyse isterik bir
mektup gnderip serf konusunun ok tehlikeli olabileceini
bildiriyor: "Kyamete dalmak zereyiz. syan ateini krkle
meye tek bir sulu el yeter, sonrasnda hepimiz alevler iinde
kalacaz. " 58
To!stoy'un kylleri, doutan kazanlm kolektif bir hak
olarak grdkleri topraklarn neden satn almalar gerektiini
58 Aktaran Crankshaw, The Shadow of the Winter Palace, s. 167.
63

anlamamaktadrlar. Klelerden farkl olarak serfler vergi verip

askere giderler; 19. yzyl ortalarnda sahip olduklar miktar
ok az da olsa, toprak sahibi olabilmektedirler. Rusya'da un
van sahibi soylularn Avrupa'daki gibi mlkiyeti miras yoluyla
geen byk topraklar yoktur. Bat'da gelitii ekliyle feodal
hak ve ykmllkler de gelimemitir. Bat'da kyller efen
dilerine sadktr, efendiler daha yukardaki efendilere, onlar
da krallarna sadktrlar. Rus lmparatorluu'nda ise kurucusu
lvan'dan bu yana her eyin sahibi tek bir kiidir, o da ardr.
Dier herkes, soylu olsun, rahip ya da serf olsun, bir kapris u
runa kpeklere atlabilen, krbalanabilen imparatorluk malla
rdr. ou da bu ilemlere maruz kalmtr.
l 790'larn banda Fransa kral giyotine giderken mpara
torie Katerina insanln kurtuluu iin kendine has gr
lerini uygulamaya geirir, devrimi engelleme abasyla zel
likle soylulara eitli haklar verir. Rusya'da daha nce ar ve
ya arieden baka hi kimse hak sahibi deildir, dolaysyla
bu byk bir ilerleme, aydnlanm bir sivil toplumun olu
maya balamas anlamna gelmektedir. Rus soylular krba
lanmaktan, vergiden ve keyfi tutuklamalardan kurtulmular
dr; hibir soylu artk hak sahiplerinden oluan bir jri nn
de mahkeme edilmeden canndan, malndan veya unvann
dan olmayacaktr. Ancak sahip olduklar yeni haklar kulla
nan soylular, kyllerine giderek daha fazla kle muamele
si yapmaya balarlar.59 Katerina dneminde Rus soylular ku
mar borlarn karlamak, genelevlerde altrmak gibi ne
denlerle serflerini kendi aralarnda ya da ak pazarlarda alp
satarlar. Pukin gibi kimi Rus soylular yaplan kyaslama
ya iddetle kar kmlarsa da, Avrupallar ile klelik kar
t Ruslar bu durumu Amerika'nn kle pazarlarna benzet
milerdir.
1 830'larda bir Rus soylusunun itibar, sahip olduu "can
lar"n saysyla llmektedir. Ancak Rus soylular, Avru
pa'nn asillerine benzemek arzusuyla, insanlar topraklarna
59 Richard Pipes, Russia Under the Old Regime (New York, 1974), s. 150; Geoffrey
Hosking, Russia: People and Empire (Cambridge, Mass., 1997), s. 198-200.
64

baml klan bu modas gemi dzenlerinden giderek utan

maya, kendilerini sulu hissetmeye balarlar. Klelie son
verme hareketi, zgrletikten sonra serflere kk toprak
paralar satmak ya da yarc olmalarna izin vermek dnce
sindedir. Ne var ki, serfler soylularn kendilerine herhangi bir
ey satmaya haklar olduunu kabullenmezler. Zaten serfler
arasnda bir eit organik sosyalizm dzeni srmektedir: Yerel
idare, yani mirlik, hane halknn byklne ve ihtiyacna
gre toprak zerinde alma hakk tanmaktadr. (nl anar
ist Prens Kropotkin gibi baz reformcular sosyalizm fikirleri
ni kendi ailelerinin sahip olduklar serflerin komnal ilikile
rini lkletirerek oluturmulardr.) Serfler, madem ar z
grlklerini verdi, Kk Baba da doal olarak toprak stn
deki haklarn tanmal diye dnmektedirler; topraksz z
grlk neye yarayacaktr? Bu yorum farknn sonular ok
ykc olmutur.
1850'lerde tahta kan ar il. Aleksandr lkesini batan aa
modernize etmeye azimlidir.60 Serflere zgrlk vermesinin
yan sra, dier kurumlarda da reformlar yapar. Sansr kal
drarak basn; profesrlk ve akademik almalar zerinde
ki devlet denetimine son vererek niversiteleri; Rus ordular
n bir eit askeri klelik dzenine sokan yirmi be yllk mec
buri hizmeti kaldrarak orduyu, gizli devlet mahkemelerinin
yerine kamuya ak jrili mahkemeler kurarak adli sistemi ye. niler. zgrlk ar, Rus Yahudilerinin yaam koullarnda
da byk iyilemeler gerekletirir.61 1833'te Yahudi Yerleim
Blgesi'nde domu olan Pauline Wengeroff, "Bykannenin
Anlar" adl kitabnda, kendisinin ve ailesinin il. Aleksandr
"altm milyon kyly topraa baml olmaktan ve Yahudi
leri zincirlerinden kurtardnda" ne kadar mitlendiklerini
anlatmaktadr. ar, Rus kentlerinin kaplarn atnda Yahu
di genlerin "niversitelerde Avrupa tarz eitim grme arzula
r karlanr. Bu harika aydnlanma dneminde Yahudiler tm
60 W. Bruce Lincoln, The Romanovs: Autocrats of all the Russias (New York,
1981), s. 575-580; Ascher, Russia, s. 1 10- 1 16.
61 Ben-Sasson, ed., A History of the]ewish People, s. 820.
65

lkede gzel sanatlarn ykselmesinde, bilimin gelimesinde

rol almlardr."62
O gnlerdeki iyimserlii yeniden hatrlamak, bunu izleyen
korkun dnemi anlayabilmek iin nemli glasnost, "aklk"
kelimesi ta o zaman icat edilmitir.
Aleksandr dneminde baz muhalif sekin ocuklar niver
sitelerdeki yeni zgrlkleri ktye kullanarak giderek iddet
lenen kltr kart rgtlenmelere katlrlar. Turgenyev, Ba
balar ve Oullar romannda altm kuann genlerine ileri
de yaygnlaacak yeni bir kelimeyle "nihilist" adn takar. D
nm noktas 1874'n "deli yaz" olan olaylarda Rus renci
ler Halka Doru63 ad verilen bir hareketle tm okullar ray
dan karrlar. Kyller gibi, onlara zenerek giyinip ellerinde
kullanmay bile bilmedikleri tarm aletleriyle; erkek renci
ler tulum, krmz gmlek ve taranmam salaryla, kadnlar
sa bol beyaz tunik, siyah etek ve ksa salaryla ehirlerden kr
lara doru yrrler.64 Yz yl sonrasnn hippileri gibi toprak
ta almay, atlar tmar etmeyi, tahl ekimi yapmay planlar
lar. Oysa "Halk" , grnlerinden kukulanp rencileri ye
rel polise ihbar eder; genler aknla der. Kyllerin ken
dilerini reddetmesinden ok yaralanmlardr; gerisin geri e
hirlere dnerek dzeni baka yollarla sarsmaya karar verirler.
(Lev konuyla ilgili olarak "Rus nihilizmine zg barbar giysile
re brnm Fransz Devrimi ideali, st snflardan St. Peters
burglu genleri etkilemiti," diye yazacaktr.)65 Halkn radesi
adl terrist bir rgt olutururlar.66
-

62 Pauline Wengeroff, "Memoirs ofa Grandmother", The Golden Tradition: ]ewish

Life and Thought in Eastem Europe, Lucy Dawidowicz, ed. (New York, 1967), s.
163.
63 Figes, A People's Tragedy, s. 136-137.
64 Hosking, Russia, s. 349-356. Daha ayrntl bir tartma iin bkz. Franco Ven
turi, Roots of Revolution: A History of the Populist and Socialist Movements in Ni
neteenth Century Russia, ev. Francis Haskell (Chicago, 1983), s. 469-506.
65 Essad Bey, Nicholas II: Prisoner of the Purple (New York, 1937), s. 54.
66 Bkz. Geoge Vernadsky ve digerleri, ed. Source Book for Russian History from
Early Times to 191 7, cilt 3 (New Haven, 1972), s. 664.
66

Lev, annesinin gemiini deitirip onu dm bir aristokra

ta dntrm, Berta Slutzkin'e Halkn radesi terristlerinin
en nls olan Sofya Perovskaya'yla ayn gemii yaktrm
tr. Sofya tpk annesi gibi hiddet dolu gen bit kadndr. Hal
kn radesi ise, Lev'in, annesinin de dahil olduunu iddia etti
i Sosyal Devrimcilerin habercisi bir rgttr. Ama Lev'in an
nesi harekete katlan ounluu Yahudi ve yoksul kadnlardan
biriyken, Sofya Perovskaya klasik bir 19. yzyl Rus devrimci. sidir: Ynetici snftan, ama snfndan soumu, snfna kin
besleyen bir zengin ocuu.67
Lenin68 de dahil birok devrimcinin babas gibi, Sofya'nn
babas da kkl ve nde gelen bir aileden, toplumda nem
li yeri olan bir adamdr.* Hatta, radikal bir renci grubu olan
Cehennem'in yelerinden biri tarafndan 1866'da ara kar ger
ekletirilen suikast giriimi srasnda St. Petersburg'un genel
valisidir ve bu olaydan sonra grevine son verilmitir. Bir yz
yl sonrasnn Baader Meinhof veya Kzl Tugaylar terristi gibi,
Sofya da iine doduu ynetici snftan, babasndan, ordudan,
hatta yolda olan erkeklerin hibir ey yapmayp srekli konu
malarndan nefret eder.69 Kutsal olduuna inand iddet ey
lemleri sayesinde saltanat kan dklsn, devrim olsun istemek
tedir. Devrimciler, zgrlk ar'n yapt reformlarn Rusla
r rehavete sokacandan endielidirler. Onlar toplumun yay gi
bi gerilmesinden, sonunda da krlmasndan yanadrlar.
67 Lincoln, The Romanovs, s. 445; Crankshaw, The Shadow of the Winter Palace, s.
263, 266, 269.
68 Essad Bey, Lenin (Italya, 1937), s. l; Dmitri Volkogonov, Lenin: A New Biog
raphy (New York, 1994), s. 8-9.
(* ) Sovyet tarihiler, basit bir kyl aileden geldii izlenimi vermek iin Lenin'in
gemiini arptmlardr. Vladimir llyi Ulianov, 1900 ylnda tutuklandn
da kendisini toprak sahibi asil bir ailenin yesi olarak kaydettirmitir. Lev de
1938'de yazd Lenin biyografisinde "konuurken, Rus asillerinin tipik ko
numa tarz olan hafif bir slk sesi karrd," diye yazar. Lenin'in annesinin
babas serf sahibi, vaftiz edilmi Yahudi bir doktordu. (lmnden sonra,
Lenin'in kz kardei Stalin'e ailesinin Yahudi atalarn anlatm, Stalin'den an
tisemitizm ile savaa yarar olaca dncesiyle bunu aklamasn istemitir.
Ne var ki, bu bilgiler gizlenir, ancak komnizmin yklmasndan sonra aydn
la kavuur.) Lenin'in baba tarafndan byk dedesi ise bir serftir.

69 Lincln, The Romanovs, s. 443.

67

188 1 ylnda Sofya, arn Klk Saray'dan kp kentte ya

paca gezinin gzergahn ele geiren be kiilik terrist gru
bun lideridir.70 arn geecei sokaklarn birinin altna tnel
kazp dinamit yerletirmeyi dnmektedirler. ar'n araba
s zerindeyken tm soka havaya uuracaklardr; o srada
sokakta bulunan yzlerce olmasa da, onlarca insann lme
si ilerine gelir, nk bylece alev alacak nihilist bir devrim
onlara ok mmkn grnmektedir. Terristler sokak ze
rinde bir giri kat kiralarlar; altndan tnel kazmaya balar
lar, paravan olarak da sokaa bakan odada bir peynirci dk
kan aarlar. Gn geldiinde Sofya eylemi yapacak arkada
larna yerlerini almalarn ve soka uurmaya hazrlanmala
rn emreder.
Ne var ki, son dakikada ar gzergahn deitirince aylar
sren tnel kazma almalar boa kar. Sofya, soukkanl bir
ekilde B plann uygulamaya koyar. Halkn lradesi'nin bomba
yapmcs Nikolay yeni bir el bombas icat etmitir - iki kk
ie nitrogliserinle doldurulmu metal bir top. Sofya su ortak
larna arn arabasnn nne gemelerini ve ellerindeki pat
layclarla saldrmalarn iaret eder. llk terrist korkup kaar,
ikincisi, on dokuz yanda bir olan, hedefini ararak arn
arabasnn arka tarafna isabet eden ve iki Kazak' yaralayan,
kalabalk iinde duran bir frnc ran da ldren bombay
atar. Olay bu kadarla bitebilecekken Aleksandr, baka bir araca
gemesi iin yaplan tm yalvarmalar dinlemeyip saldrganla
yzlemek, yarallara moral vermek amacyla kanla kaplanm
karlar iinde yrmeye balar. nc bir suikast kalabal
yararak arn dibine kadar sokulup bombasn atar. Patlamay
la birlikte kendisi de lr. Aleksandr korumalarna sokakta l
mek istemediini, kendisini Klk Saray'a gtrmelerini syle
yecek nefesi ancak bulur.
Aleksandr, Halkn lradesi'nin onu yere ykt gn, tarihin
gidiatn deitirebilecek, Rusya'y snrl da olsa anayasal d70 1 Mart 188l'de olanlar The Romanovs, s. 443-446; Venturi, Roots of Revolution,
s. 709-720; Crankshaw, The Shadow of the Winter Palace, s. 270-27l'de anlatl
maktadr.
68

zene kavuturacak bir dizi yasal reform ve kanuni dzenleme

ye imza atmtr. Saldrnn stnden geen birka saatin ar
dndan da lr. Yerine geen III. Aleksandr'n babasnn kat
line tepkisi rktc olur, babasnn reformlarnn tamam
n birka gn iinde tersine evirir.71 Halkn radesi hkmet
le atekes imzalamak iin ak bir mektup gnderir, bir dizi ta
lepte bulunur; ardan toplumu hemen dntrmesi istenir.
III. Aleksandr ise anlamak bir tarafa, rgtn tm yelerini
yakalatr - Sofya Perovskaya seksen bin kiinin nnde aslr.
Sonrasnda ar tm abasn terristleri de, liberalleri de aynn
gzetmeksizin bastrmak zere harcar. ld gn babasnn
imzalad reformlarn yerine polise ve yeni kurulan yerel giz
li servislere snrsz yetki veren bir dizi yasa getirir. Rusya artk
tam manasyla bir polis devleti olmutur.
il. Aleksandr'n katledilmesi, Rusya'da siyasi reform mitle
rini tmyle sndrr. Terrizm ve devrim, III. Aleksandr'n
bask dneminde byr, yerine geen olu kt kaderli II.
Nikola'nn duyarsz ynetimindeyse patlar. Sofya Perovs
kaya'nn bombalar, Halkn lradesi'nin fermann -"siyasi bir
kalkmaya yol amak"- umulandan ok daha geni anlamda
yerine getirmede baarl olur. Onun soukkanl srar ve bir
ka tp nitrogliserinle giriilen eylem, dolayl bir ekilde, ge
lecek yzylda on milyonlarca insann alktan lmesine ve
gulag'larda can vermesine yol aacaktr.
En azndan Lev byle dnmektedir. mr boyunca da
"eytani ve akl almaz isyan"72 fikrini gelitirir. 1935'te yazd
ve oksatan kitaplarndan biri olan son ar Nikola'nn biyog
rafisi, bykbabasnn katledildii gnle balar. Aleksandr'n
katlinden sonra arlk ailesinin karanlk, kukularla dolu bir
yola girdiini yazan Lev, " olaanst gzellikte gzleri, in
ce uzuvlar ve zarif, kk elleri olan bu zayf olan -Rus hal
knn tek hkmdarnn torunu, mparator Hazretleri Gran
dk arevi Nikola Aleksandrovi- dnyadan kopuk, ardan
71 Lincoln, The Romanovs, s. 446-447; Crankshaw, The Shadow of the Winter Pa
lace, s. 270-271.
72 Essad Bey, Nicholas II, s. 53.
69

ok, bir tutuklu gibi yaamaktadr," der.73 Sofya'nn gizli plan

larnn baarya ulamasndan nceki yllarda bile, arlk ailesi
nin Cehennem, lm ve Halkn radesi gibi gruplarn pe pe
e dzenledikleri saldrlardan kl pay kurtulduklarn, "impa
ratorluk ailesinin ldrlme korkusuyla her yabancdan, her
misafirden, her uaktan phelendiklerini, saraydan dar her
adm attklarnda bir felaketle karlatklarn" anlatr.74 Hi
bir etkinlik gstermemi olan Nikola'nn baka trl ok ku
ru olacak olan biyografisinin en arpc blmleri, Lev'in gen
areviin bykbabasnn katlinin zerinde yaratt psikolo
jik etkileri ve ailenin hayatna kasteden terr yllarn anlatt
satrlardr:
nsan serseme eviren olay yznden Nikola'nn gen akl,
sarayn dnda yalnzca bombalarn, komplolarn ve lmn
olduuna inanmaya balamt. Bykbabasna kar dzenle
nen, kendisinin de yan bilinle tank olduu entrikalar elbette
ocuk ruhunda ve zihninde sr dolu izler brakacakt.75

Bu satrlar olduka arpc, nk anlatlan il. Nikola deil,

Lev Nussimbaum'un kendisi aslnda. Lev grnrde dokuz di
le evrilmi, uluslararas n kazanm bir biyografi yazmtr,
ama kitapta st rtl biimde kendi portresini izmektedir.
Kendini Yahudi bir mlteciden gsterili bir Mslman yazar
ve maceracya dntrdnde bile, aslnda Nikola ile kendi
arasndaki benzerlikleri derinletirmektedir. 1940'ta Pima'ya
"ar ile benim karakterlerimiz ayn. Ben de olsam tpk onun
gibi yapardm," diye yazyor.76
Siyasi devrimler konusunda karmak zmlemeleriyle n
l olan Lev, bir anlamda devrimi kendi ailesindeki elikilerle
ve bunun korkun sonularyla ilikilendirerek yorumlamtr
- "babas, petrol endstrisinin nde gelen patronlarndan biri;
annesiyse radikal bir devrimci." Terrizmin ve irticann top73 A.g.e., s. 5.
74 A.g.e., s. 9.
75 A.g.e., s. 44.
76 Essad Bey'in Pima Andreae'ya yazdg mektup, 3 Mart 1940.
70

lumu ke srkledii yllarda doan Lev, bu tarihi ykm

kendi paralanm kiiliinde yanstr. Doduu dnemin top
lumsal koullar onu hem ok korunakl hem de tm korku
lara ak klmtr. Kavramaya balad ilk andan itibaren de
gemie hep zlem duymutur.

71

BLM 2

Yaban Yahudiler

Lev en eski fotorafnda Kafkas kyafetleriyle poz vermi ola

rak grlyor: zerinde fieklii ile k beyaz bir tunik palto,
banda, biraz yana yatk byk beyaz bir krk kalpak; ellerin
den birini kalasna koymu, dieriyle bir binici krbacn ilgi
sizce tutuyor. Bir iki yl sonra, 1913'teki Noel partisinde giye
cei volan yakal kibirli Fauntleroy takm yerine, da sava
lar gibi giyinmi olan bu gen erkek, gsterili ve kaygsz bir
havada. Yedi yandan fazla olamaz.
Da savalar gibi giyinmi olsa da, Lev'in tek bana evden
kmasna hibir zaman izin verilmemitir. 1905 ile 1 9 1 7 dev
rimleri arasndaki dnemde Bak'de yaayan zengin aileler s
rekli karlma ve gasp tehdidi altndadrlar. Boleviklerin ve
Sosyalist Devrimcilerin yayd korkuya saysz kk terr r
gt elik etmektedir. Bunlar ilke olarak anarizmi ya da sos
yalizmin karanlk yorumlarn benimsemilerse de, kendilerine
taktklar isimlerden asl amalarnn terr olduu aka bel. lidir: lm iin lm, Kzl Fiek Birlii, Terrist-Bireyciler,
Kara ahin Anaristleri-antajclar.1 "Kamulatrmalar" ve diAnna Geifman, "The Anarchists and the 'Obscure Extremists"', Anna Geifman,
ed., Russia Under the Last Tsar: Opposition and Subversion 1874-191 7 (Oxford,
1999) iinde, s. 94-1 10.
73

er siyasi terr biimleri Kafkasya'da eskiden beri yaygn olan

yol kesme gelenei ile harmanlanmtr.* (Nisan 1907'de eit
li rgtlere mensup terristler sadece tek bir kk kentte elli
i adamn ldrmler.)2 Blgeye genelde Bolevikler hakim
dir, ancak bazen Tifs ve Havalisi Dehet Grubu gibi sosyal de
mokrat hizip gruplar da boy gstermektedir.3
lm yatanda yazd defterlerde Lev, Bak'deki havay
yle anlatyor:
Babam o zaman milyonerdi, tpk Amerika'nn vahi bats gi
bi, bizim kentimiz de bu milyonlardan pay almak iin sava
an ekya ve soygunculardan geilmiyordu. ocuu kar
lan anne-babalarn dndakiler iin ocuk karmak sradan
bir olayd. Bu nedenle prens ailelerinde bile, Avnpa'da olma
yan bir ocuk koruma ve yetitirme tarz gelimeye balad.4

Nussimbaumlarn aile dostu Asadullayevler byle bir o

cuk karma olay yaam. Banine Asadullayeva, bykbaba
snn Bak'de iki kez karldn ve her seferinde byk pa
ralar karlnda brakldn anlatyor.5 Lev'in "baka bir o
cuk koruma ve yetitirme tarz"6 ile kastettii, mahiyetinde si
lahlanm korumalar ve bakclar olmakszn dar kamyor
oluudur:
( * ) Lev'in Stalin biyografisinde, gelecein Sovyet lideri olacak gen devrimcinin
Kafkasya'da yaarken gasp eylemlerinin yan sra, etnik iddete maruz kalabi
lecek olanlara antaj yapmak gibi baka uzmanlk alanlan olduunu da re
niyoruz. rnein Ermeni kart isyanlarn kt bir blgede Ermenilere bir
adamn yollayp belli bir cret karlnda ailelerini koruyabileceklerini bildi
rirmi. Elbette dnya devrimine "ba" talep etmek de dzenli grevleri ara
snda yer alyor. Kimse Koba ugavili ile ters dmeyi gze alamad iin ia
damlannn da bundan kanmalar pek mmkn deil. Alice Schulte, anlarn
da Lev'in babasnn da hemen herkes gibi korunmak iin para dediinden sz
ediyor. (Biographie Essad-Bey, yaymlanmam el yazmalar, s. 1.)

Anna Geifman, Thou Shalt Kil!: Revolutionary Terrorism in Russia, 1894-191 7

(Princeton, 1993), s. 22-23.

A.g.e., s. 145.

Kurban Said, Der Mann, der Nichts von der Liebe Verstand (yaymlanmam el
yazmalar) , 1, 9A.

Banine, Jours Caucasiens (Paris, 1945), s. 93-97.

Said, Der Mann, 1, SB.

74

At binmeyi renirken uak arkamdan koard, drdn

cs de ata binmi ve silahlanm halde, kasvetli, sava su
ratyla peimden at srerdi. Yanmzdan geenler durup ba
na glmserlerdi. Beni sevdikleri iin glmsediklerini d
nr, ben de onlara glmserdim. Meer beni hor grdkleri
iin glmsyorlarm. Sonradan insanlarn birbirlerine m
rebbiyemin, arbal bir Alman olan Alice'in, atmn arkasn
dan kuyruunu tutarak kotuunu anlattklarm rendim . ...
imdi gzmde canlandrdmda ben de erkez kyafetli bu
solgun ocuu hor gryorum, nk btn bu malikane ve
etrafndaki arazi petrol parasyla meydana getirilmiti.
Bir ocuun doktorlar ve korumalar arasnda hapis hayat
yaamas samalktan ok bir trajediydi. Evdeki merdivenler
den bile kamazdm, st kata hadm bir uak tard beni. 7

"retmenler, uaklar ve oyuncaklarla sarlm, arkada

sz";8 Lev'in hissettii bu yaltlmlk, yanl konulan bir kalp
hastal tehisinden sonra iyice artm, babas dar kma
sndan iyice endielenmeye balam. Annesinin lmnden
sonra Alman bir mrebbiye tutulmu. Bayan Schulte, Lev'e se
ve seve analk etmi, olaanst ini kl, birok lkede s
ren hayat boyunca peinden hi ayrlmam. Lev, ilk ad Ali
ce olan dadsn Ali diye aryormu. Bayan Schulte, evre
sindeki dier ocuklar drt yanda balad halde, Lev'in se
kizine kadar okula gitmediini, zel retmenlerden ders ald
n sylyor.
Lev'in evdeki eitimi annesinden kalma devasa ktphane
nin yardmyla srdrlm. Lev, "Tek bir kii bile kitapla
ra dokunmamt. Ben okumay rendikten sonra ktpha
nenin anahtarn aldm ve her istediimi okumaya baladm.
Kimse beni rahatsz etmezdi. Babam ktphanenin bana mi
ras kaldn, istediimi yapabileceimi sylerdi," diyor.9 An
nesinden kalan tek eyin "kitaplar, kitaplar, kitaplar" olduu-

A.g.e., 1, lB, 2A.

A.g.e.; 1, 2A.

Essad Bey'in Pima Andreae'ya yazdg mektup, 8 Mays 1941.

75

nu hatrlyor: "Gnlerce hi kalkmadan koltukta oturur, Arap

ozanlar, Acem bilgeleri ve Trk sipahileri anlatan kitaplar
okurdum. " 1 0
Bayan Schulte'ye gre, Lev dar kabildii zamanlarda ,
"camilerin, minarelerin, dar sokaklarn ve kk evlerin bu
lunduu Asya meydanna gitmekten ok holanrm. " 1 1 Ken
tin surlarla evrili eski Mslman blgesinde saatlerce yr
yerek, zerinde Ortaa Arapas yazlar bulunan kaplardan
geer, antik emelerin olduu bahelere gire ka, dar sokak
larda dolarm. Sokaklar onu kenti tehdit eden karklk
tan uzak, sakin bir vaha olarak grd dolambal, yar y
kk han saraylarna ulatrrm. Lev, "Eski, harap saraylara
duyduum sevgi giderek bu yaplarda domu insanlara duy
duum sevgiye dnt," diye yazyor. "Gemiteki bakanla
ra ait saraylarla dolu kentin etraf lle evriliydi. Sekiz yam
dayken evimizin terasnda hi hareket etmeden, tembel tem
bel oturur, saraylar ve l hakknda iirler yazardm. Saray ve
l benim iin sakin, kadim, sessiz bir ihtiamn zyd. " 1 2
Ali ve Nino'da Lev, gen bir Mslman prens olan Ali'yi ken
dinden yola karak yazmtr. Ali de ailesinin evinin terasn
da uzanp yatan, Hazar Denizi boyunca sralanm saraylara
bakarak hayal kuran bir airdir. O da Lev gibi modern kentten
rker. Lev'in kahramannn Mslman ailesi ok genitir. Ro
mann ortalarna doru Ali ile Nino kap ailenin Acem lke
sindeki akrabalarna snrlar. Lev'se yalnzca hayallerine ka
abilmektedir:
Okuduum, duyduum ve dndm her ey bu hayaller
de birbirine karrd. Geni kum llerini, Arap atllar, rz
garda dalgalanan kar beyaz cbbelerini, yzlerini Mekke'ye
dnm dua eden nebileri grr; surlarla, llerle, akl almaz
karmak yazsyla, slami Dou'nun her eyiyle bir olmak is
terdim. nk burada, Bak'mzde slami Dou, Avrupa kl10 Said, Der Mann, 1, ISA.
1 1 Alice Schulte, Biographie Essad-Bey, s. 1 .
12 Essad Bey, "Lebenslaufe von heute: die Geschichte meines Lebens", Die Litera
rische Welt 7, no. 5 (1931), s. 3.
76

trnn zafer trampetleri eliinde yaplan trenlerle mezara

gmlmt. 13

Lev'in lslam ve Dou ile zdelemesi, daha on yanda bi

le deilken balyor: "Bugn bile ne bu duygunun nasl olu
tuunu ne de nasl aklayacam biliyorum. Belki bu da ba
na bilmediim bir atadan kalan mirastr. Ama biliyorum ki,
btn ocukluum boyunca her gece Arap yaplarnn hayali
ni kur9.um. Ve biliyorum ki bu, hayatmn en gl, en belir
gin duygusuydu."14
"Liova btn bunlardan ok etkileniyordu. Ayrca Yahudi bir
ocuun Mslman bir isim seerek din deitirmesi o zaman
ki Bak'de imdi olduu kadar dehet verici deildi."15 Yal
kadn koltuunda ne eilmi yedii kirazlarn ekirdeklerini
yere tkrrken bir yandan da Azeri televizyonunda kendi g
rntsn izliyordu. Sigaradan kalnlam sesi tpk bir spor
spikeri gibi kyor, aksanl ama mkemmel bir lngilizceyle
konuuyordu. Bu hanm, Banine'nin kuzeni Zleyha Asadulla
yeva idi. Kedileri olan yal kzkardelerden by Sara Aar
bekov 1999 ylnda lmt. Yani Zleyha artk Sovyet nce
si Bak'nn petrol zengini gnlerini bilen son canl kaynakt.
"Liova" Nussimbaum'un ocukluuna dair pek ok ey hatrla
dn syledi: "Liova byk aabeyimin en iyi arkadayd. Si
ze neden Essad adn aldn syleyebilirim. ok sevdii aa
beyimin adyd Essad. Bir sre birbirlerinden hi ayrlmadlar.
Liova'nn pek arkada yoktu. Biliyorsunuz babas dar k
masna izin vermezdi."
Bakanlk saraynn dibindeki bir otelin Stalinist dnemden
kalma byk bir sitinde oturuyorduk. Beton balkonundan
Hazar Denizi zerinde seyreden pasl tankerlerle balk tekne
leri grnyordu . Zleyha'nn babas bir zamanlar dnyann
en zengin Mslman petrolcsym. (Seksen yl ncesinin
13 Said, Der Mann, l, 16A.
14

A.g.e., 1, 15B.

15 Zleyha Asadullayeva ile yaplan grme, Bak, Haziran 2000.

77

ast-st dzenini hatrlayp "Halleri vakitleri iyiydi ama Aarbe

kovlar aslnda o kadar zengin deillerdi ! " dedi.) Aile armalar
n Bak ve evresinde birok binann zerinde grmtm. Ba
bas, emsi Asadullayev byk bir hayrsevermi. Dier birok
lar gibi Asadullayevler de 1920'de devrimden kamlar. Z
leyha neredeyse seksen yl, nce Trkiye'de, sonra Washing
ton kentinin banliylerinde olmak zere, Azerbaycan dnda
yaam. imdi ise, doksanlarna geldii bu gnlerde, ailesini
srgn eden lkesi onu nl biri olarak barna basmaktayd.
Dnya'nn nde gelen petrol irketlerinin lobicileri ile temsil
cilerinin kente akn ettii, yllk Bak "petrol fuar"nda, bir za
manlar birok kimseyi ok zengin etmi bu kentin timsali ola
rak modern petrol arayclarnn uuruymu gibi boy gsteri
yordu. "Tc:m, sana hayatm anlatsam inanmazsn, yalan syl
yorsun dersin," diye balad cmleyi kesip kendisini cumhur
bakan ile Exxon, Chevron ve Royal Dutch/Shell'in temsilcile
riyle konuurken gsteren televizyona iaret etti.
Zleyha, Lev'in slamiyeti semesini ve hayat hikayesini aa
beyinin yaamna yknerek anlatmasn garipsemiyordu: "Be
nim ailemin yaad ekilde Mslman olmak, evrensel bir
dine sahip olmak demekti; dogmalara deil geleneklere say
g gstermekti." Babas kendisinin ya da kz kardelerinin ce
nazeler dnda barts takmalarna izin vermezmi: "Bar
ts ona gre bir gericilik iaretiydi, bizim inandmz slam
da gericilik yoktu. imdiki gibi, Naziler ya da Bolevikler kadar
kt olan bu korkun fundamentalistler gibi, deildi. slami
kimliimizde hibir katlk yoktu. Tam tersine. O zamanlar di
ne kar olan Bolevikler katyd. Bizler iine doduumuz a
n kltrne ak yaardk."
Zleyha, aabeyi Asad'n Lev ile yazmalarn bulma sz
vermiti. Ertesi yl Washington dnda, emekliliini geirdii
yerde onu ziyaretim srasnda bundan sz ettim. ok daha ya
l gsteriyordu, ama bana Bak'ye yapaca bir dahaki seyahat
te "cumhurbakanna bundan sz edeceine" dair bir sz daha
verdi. O anda sanki yzne kan gelmi, daha gen gstermeye
balamt. Ne var ki, o yazn sonunda, petrol fuarna son kez
78

katldktan sonra ld. Yani, bildiim kadaryla artk dnya

nn hibir yerinde Bak'nn eski petrol baronlarndan hibir iz
kalmad; en azndan o zamanlar hatrlayacak ve anlatacak ka
dar yal olan biri.
Lev sonraki yllarda petrol milyonerlerinin dnyasn ve ve
bitirememise de, gelime andayken bundan nefret etmi,
olanak bulduu her an kentin eski Doulu blgesine kam
tr. Devasa saraylarn kalntlar arasnda yrrken kendisini
bir prens gibi hayal eder; kalbinden hasta olmayan, haneriyle
kendini koruyabilen, etrafnda yarm dzine koruma ve dads
olmadan dolaabilen bir prens.
Byk kemerli kapnn zerindeki duvarda yok olmu bir
gemiin kutsal arabesk simgeleri diziliydi. Gl, kavrama
s zor harfler ve zarif sslemeler. Saatlerce bakar, hlyalara da
lar, kendimden getiim bir eit meditasyona girerdim. Sa
atler sren gerek bir mutluluk haliydi. Eve dndmdeyse
eski tembel, hastalkl, ie yaramaz kiiliime brnrdm. 1 6

Lev, Azerbaycan'n kk airetlerinin tmnden etkilen

mitir. Babas izin verdiinde korumalar ve Bayan Schul
te eliinde bu geleneksel "Kafkas tipleri" ile bulumaya kr
lara giderler. Azerbaycan yerleimin youn olduu bir lke
dir, Bak'den herhangi bir yne doru birka saatlik at sr
yle eitli kltrlere ve alara seyahat edilebilmektedir. Kan
ve Petrol kitabnda ve daha sonra yazd Kajkaslar'n Oniki
Gizi'nde lev'in nerede kendi gezip grdklerini anlatt, nere
de hayal rn eyler yazd pek belirgin deil. rnein kar
lat "Yezidiler" Amazonlara benzeyen, erkeklerin alma
snn yasak olduu, kadnlarnsa silah tad, kocalarn se
tii ve pantolon giydii bir kabiledir. 1 7 Sonra, mavi gzl, k
zl sal Kevserler vardr. Zincirden yaplm zrh giyen, kl
ve zerinde ha resmi olan kk kalkanlar tayan Kevser
ler "Hal lkesi'nin byk valyelerini" (yani Hallar) ata16 Said, Der Mann, I, 18A.
17 Essad Bey, Blood and Oil in

the Orient (Londra , 1931), s. 48-50.

79

lan sayarlar.18 Lev bu topluluklar okuduklar ve duyduklaryla

ssleyerek anlatm. Bak'den ya da Tiflis'ten bir gnlk me
safedeki blgeler kentlilerin gznde egzotik, atavik yerlerdir;
da folkloru eitli ayialarn, dedikodularn ve alayc hikaye
lerin anlatlmasna yol amaktadr.
Lev, Bak'nn gneyinde Asurlularn soyundan gelen son
topluluu bulur; antik tapnaklara oyulmu heykellere benze
yen yzleri vardr. 19 Kuzeyde ise, dada kurulu kk Kuba
krallna yapt seyahatte, Yahudi bir ocuun Mslman bir
sava olma isteini kkrtan insanlarla, Kipta ya da Beni sra
il denilen, Azerbaycan'n dal Yahudileriyle karlar.20
Bu Yahudi kabilesinde erkekler Mslman komularndan
pek de ayrt edilemeyecek ekilde hanerler tamakta, botlar
giyip kalpaklar takmaktadrlar. "Her zamn silahlydlar, lke
deki dierleri gibi, Kiptalar da hayvanclk yapan, sava, g
er bir kabileydi. Kimi zaman han snrnda, ticari kervanlara
saldrp soygun bile yapyorlard."21 Lev'in Kafkas savas giy
sileriyle kkken ektirdii fotorafta muhtemelen bu Kip
ta etkisi var.
Yahudi Yerleim Blgesi'nden Bak'ye gen Akenazlarn
ou, yeni yurtlarnda yerli Yahudilerin bulunmasn olaa
nst bir ey olarak karlam.22 Flora Benenson aknlkla
Azeri Yahudilerin "Doulu giysileriyle pek de Yahudi'ye ben
zemediklerini; Kazaklardan daha fazla Kazak gibi grndkle
rini; erkeklerin sivri ulu hanerler (kingal) tadklarn, tepe
den trnaa telkari ilemeli kaln kumalarla sarmalanm ka
dnlarnsa pek ortalkta dolamadklarn" anlatyor.23

18 Essad Bey, Twelve Secrets of the Caucasus (New York, 1931), s. 1 18-126.
19 Essad Bey, Blood and Oil, s. 53.
20 Essad Bey, Der Kaukasus: seine Berge,
105.

Vlke und Geschichte (Berlin, 1931), s.

21 Valery Dymshits, "Jews of the Caucasus: Mountain jews" , Sergi Katalou, Fa

cing West: Oriental]ews ofCentral Asia and the Caucasus (Zwolle, 1999) iinde,
s. 108.
22 Valery Dymshits, "The Eastemjewish Communities of the Former USSR", Fa
cing West iinde, s. 1 1.
23 Flora Solomon ve Bamet Litvinoff,
Solomon (Londra, 1984), s. 26.
80

Baku to Baker Street: The Memoirs of Flora

Lev, dal Yahudilerin kkenleri hakknda retilmi kuram

lar okumaya balar. Tarihilerle etnologlarn bu insanlar zeri
ne almalar, SS'lerin Yahudileri dogmatik kuramlaryla mah
kum ettikleri Nazi dnemine kadar srmtr. Aratrmalarn
bazlar bu gruplarn Babil'den kovulmalarndan sonra yzyl
larca Acem lkesinde yaayp Azerbaycan'n kuzeyine gm
kayp kabilenin soyundan geldiklerini iddia eder; dal Yahudi
lerin ounun dilinin Ortaa Farsasnn bir az olmas da bu
iddiay bir lde destekliyor. Kuba'da Yahudilerin liderleriyle
yaptn grme srasnda ben de, toplumlarnn kkeniyle il
gili konuurken, hep gneyi iaret ettiklerini fark etmitim. Ba
na elik eden Fuad araclyla "Acem lkesi mi? Atalarnz bu
raya gneyden mi geldiler?" diye merakla sordum.
"Evet, evet," dedi ilerinden biri, lran hals motifli takkesi
ni dzelterek.
Biraz daha soruturduktan sonra Fuad adamn yzyllar n
ce atalarnn buraya gneyden, ama bulunduumuz noktann
on mil kadar gneyinden geldiklerini sylediini anlatt; "Ya
ni, halknn kkeni hakknda hibir fikri yok. Bu Yahudiler en
az bin yldr bu dalarda yayorlar," dedi yardmsever Inter
poll tarihim.
Lev, balarda dal Yahudilerin Babil'den srlenlerin so
yundan geldiklerini iddia eden kuram kabul eder. Buna g
re Yahudiler, nfusun ounluunu oluturan halkn Trkis
tan ve Moolistan llerinden buraya gelmelerinden ok n
ce Azerbaycan'a gelmilerdir. Yani lkenin en eski yerleimci
leri arasnda onlar da vardr. zerinde durduu baka bir ku
ramsa, Kiptalarn Azerbaycan'a gmeden nce eitli derebey. likler kurmu kayp kabile olduu savdr. Bu sava gre Kipta-
lar, "yzyllar nce gl bir krallk yaratan, Acem ahna sa
dk ama bamsz prens aileleridir. O dnemde Yahudilik ayr
calkl snflarn dini olduu iin, yalnzca sava kast, soylu
lar ve kral Yahudi'dir."24
Btn bunlar Lev'i ok ilgin bir kurama, Nazileri bile ha
yal krklna uratabilecek ekilde, Yahudilerin Sami rktan
24 Essad Bey, Blood and Dil, s. 101-102.
81

dmanlar deil, Aryan rka mensup mttefikler olabilecekle:

ri iddiasna-vardrr: Azerbaycan Yahudileri, 8. ve 9. yzyllar
da, ncil sonras dnemde, kitle halinde Yahudilii semi olan
Trke konuan sava Hazar kabilelerinin soyundan gelmek
tedirler. Lev bylenmi gibi, "Bir zamanlar Volga'nn ardn
daki steplerden Hazar Denizi kylarna kadar tm topraklar
kaan ad verilen Yahudi bir imparatorun hakimiyetindeydi.
ki yz yl boyunca kaan, Dou'nun en kudretli adamyd; her
ey onun tebaasyd, Hristiyan krallar bile ona hara vermek
zorundayd," diye yazm.25 Azeri Mslmanlarn yerli Yahu
dileri "bir yanllk sonucu (Kipta hata yapanlar demektir) "26
Yahudi dinini semi eski Mslmanlar olarak kabul ettikleri
ni dnmektedir.
Ancak kaann "hata"snn asl nedeni bakadr. Hazarlara
ait en eski tarihsel kaytlar M.S. 6. yzyldan kalmadr; 70'le
rin sonunda, hem Trklerle hem de Hunlarla kan ba olan bu
Fin-Ural Altay kabilesi, Karadeniz'den Hazar'a tm Kafkas mil
letlerinin hakimidir.27 Peygamberin lmnden sonraki yzyl
da Anadolu'yu ve Acem lkesini silip geen lslam ordular, top
raklarna geldiklerinde, askeri gc yksek Hazarlar, Araplar
la savarlar. Hazar kaan Mslman savalara geit vermez
ve Hazarlar slam dnyas ile Hristiyan dnya arasnda nem
li bir tampon devlet haline gelirler. Yani eer 7. ve 8. yzyllarda
Araplarla Hazarlar arasnda bu savalar gereklememi olsayd,
Rus Slavlar da slamiyete gemi olacaklard.28
Hazarlar kitle halinde Yahudilii benimsedi.klerinde, in
san kurban eden amanist kabilelerdir. Efsaneye gre 730 ve
40'larda hkm srm olan Kaan Bulan iki byk dini, s
lamiyet ile Hristiyanl incelemi ve her ikisinin de Yahudi
likten tredii, Yahudiliin ikisinden de mantkl olduu so
nucuna varmtr. Tarihiler, kaann daha baka dncele25 Essad Bey, Twelve Secrets of the Caucasus, s. 192.
26 Essad Bey, Blood and Oil, s. 105.
27 Kevin A!an Brook, Thejews ofKhazaria (Northvale, N.J ., 1999), s. 13. Aynca bkz.
Ken Blady,jewish Communities in Exotic Places (Northvale, N.j., 2000), s. 117.
28 Brook,
82

The]ews of Khazaria, s. 157-162.

ri olduuna da inanyorlar: birbirine temelden tezat olan bu iki

dinden birini semek zorunda kalmak istemeyen kaan, ikisi
nin de kayna olan bir dini seerek sayg greceini hesapla
mtr. Yahudi literatrnde kaann bu karar soylu bir davra
n olarak lmszletirilmekle birlikte, alay konusu olmaktan
da kurtulamamtr; Yahudilii seerek Hristiyanlarla Msl
manlardan daha fazla sayg bekleme kurnazl, herkes tarafn
dan hor grlmeyle sonulanr.29
Nedeni ne olursa olsun, 8. yzyln ortalarnda Hazar soy
lular ile sradan insanlar Yahudilii benimsemi; Bulan ve
onun yerine geen kaanlarn hkm srd izleyen yzyl
da btn Kafkasya'da sinagoglar ve haham okullar ina edil
mi. Ortaa'n balarnda Hristiyan Avrupa, Bizans ve Msl
man Acem lkesinde Yahudilere zulmedilirken, Hazarlar Kaf
kasya'ya gelen Yahudiler iin snak olmu.30 Yahudi Hazarlar
ayn zamanda hogr sahibi bir toplum; Rum Hristiyanlara,
Mslman ranllara ve pagan Slavlara Yahudilii benimseme
seler de kucak amlar.31 Her dini temsil eden yedi kiiden olu
an bir st mahkeme kurmular. O dnemin Arap tarihilerin
den biri, Hazarlarn Tevrat'a gre, dier kabilelerinse kendi din
lerinin kurallarna gre yarglandklarn kaydediyor.32
Kafkasya'da "Yaban Yahudiler"in avlanmaya balanmala
r ok daha yakn bir gelecekte ortaya kmtr. lsa Mesih'in
kutsalln reddeddikleri halde Yahudilerle ayn inanc pay
lap tapnan ve Rus serflerinin soyundan geldii bilinen Sa
botnikler iin de bu geerli. Sabotnikler33 haham kanunlarn
dan bihaber, muhtemelen dier Yahudilerle temas etmeksi29 Ken Blady,Jewish Communities
1 1 7. Aynca Brook, s. 124-125.

in Exotic Places (Northvale, N.]., 2000), s. 1 16-

Brook, The]ews ofKhazaria, s. 1 17-118. Aynca Blady,]ewish Communities, s. 1 17.

Blady,]ewish Communities, s. 1 16-1 1 7. Ayrca bkz Siman Dubnow, History of
the]ews in Russia and Polandfrom the Earliest Times Until the Present Day (Phi
ladelphia, 1916), s. 22.
32 Brook, The]ews of Khazaria, s. 64.
33 james H. Billington, The Icon and the Axe: An Interpretive History of Russian Cul
ture (New York, 1966), s. 288. Aynca bkz. Dubnow, History of the]ews in Rus
sia and Poland, s. 401-403.

30
31

83

zin ve dorudan Eski Ahit'ten etkilenerek kendiliklerinden bu

dini semiler. Baka ilerin yan sra, mayasz ekmek piir
me konusunda uzmanlar; bazlar kendi seimleri olarak b
tn yl mayasz ekmek yemekte. Snnet oluyor, btn erkek
lerin haham olacaklarn vaaz ediyorlar. Aydnlanma sonras
dnemin bu kylleri lsa'ya deil, yaknda dnyaya gelip ev
renin srlarn aklayacak, gizli gleri olan bir filozofa inan
yorlar. 181 Tde Sabotnikler, ardan tekrar din deitirme talep
lerini kabul etmesini rica ederler; tam da bu srada ar, Yerle
im Blgesi'ndeki btn Yahudileri Hristiyanla dndrmeye
uramaktadr; Yahudilii benimsemeye balayan bu kyller
yznden kplere biner. Rusya'nn en byk Yahudi tarihisi
Simon Dubnow'a gre:
Tm yerleim yerleri yaklp ykld, binlercesi Sibirya ve
Kafkasya'ya srld. Basklara dayanamayan birou ise Orto
doks inanc benimsedi, ama grnte, ou gizlice mezhep

lerinin gereklerini yerine getirmeyi srdrd. 34

Srlenlerin byk blm Kafkasya'ya, uyumsuzlarn,

din deitirenlerin ve melez iman sahiplerinin dnyasna ge
lir. Azerbaycan'da, zellikle gneyde, lran snrnda bu tr "ye
ni Yahudi" topluluklarnn bulunduu bilinmektedir. En tuha
f da 19. yzylda Sabotniklii benimseyen, gizliden gizliye or
todoks Yahudiler kadar Sabat kurallarn uygulayan Kazaklarn
bulunmasdr.35 1905 Devrimi'ne tanklk etmi gzlemciler
Kazaklarn ou iddet gstererek olaylarda yer alrken, "Ya
hudi" Kazaklarn atlaryla gelip Ukrayna'daki isyanlar engelle
meye altklarn anlatmaktadr. *
34 Dubnow, History of the ]ews

in Russia and Poland, s. 403.

35 Yo'av Kamy, Highlanders: A]oumey to the Caucasus in Search of Memory (New

York, 2000), s. 340-344.

(*) Sabotnik miras, izleyen bir buuk yzyl boyunca tuhaf arptmalara ve d
nmlere urayacaktr. Vichy Fransas'nn yasal kemekei iinde Sabotnik
Beyaz Rus gmenlerinin, her trl ispata ramen kendilerini Yahudi olarak
snflayan, mallarna el koyan ve tmn Auschwitz'e yollamaya hazrlanan
Fransz brokratlarna kar mcadele ettiklerine dair belgeler bulmak mm
kn. [Richard H. Weisberg, Vichy Law and the Holocaust in France (New York,
1996), s. 214-228.]
84

Lev, Kafkasya Yahudilerinin kken ayrm gzetmeksizin t

mnden gn be gn daha fazla etkilenir. Yerli Yahudilerin ba
tan km ve baya grdkleri "Yabanc Yahudiler"i dman
bellediklerini anlar: "zgr gerler arn Yahudilerini, kendi
leriyle ayn haklara sahip din kardeleri olarak grnyorlar."36
Lev, yerli Yahudilerin Mslman komularyla silah alverii
yaptklarn, gizlice kan kardelii yemini ettiklerini bile iddia
eder. Kafkas Yahudileriyle Kafkas Mslmanlarnn kan kar
dei olduu dncesi Lev'in kendisini melez biri olarak gr
mesinde etkili olmutur: Ona gre, "vahi, merhametsiz sava
larla, atllarn ve akilerin uygun elbiseler giyseler Galiyal
hahamlardan ya da sradan insanlardan pek de ayrt edileme
yecek olduklar"37 bir blgeye zgdr bu durum. Yahudi ka
n tadn ortala ilan etmese de, "Kafkas rklarnn' birou
Yahudi kkenlerini gururla itiraf eder, bunun saygn bir ey ol
duunu bilirler," diye yazmtr. *
Lev, Yahudilerle Mslmanlarn Bat'ya ve onun kitlesel id
detine kar birlikte mcadele ettiklerini de dnr. Bole
viklerden ka maceralarn anlatmaya baladnda Azerbay
can'n Kzllarca istilas srasnda Kipta ayaklanmasndan n
celikle bahsetmesi tesadf deil.38 Lev, dal Yahudilerin, ka
derlerinden endie duyan babasna yaadklar blge olan
Kuba'nn genel valiliini teklif etmi olduklarn iddia eder. El
bette bu hikayeyi babas hakknda uydurduu masallar ere
vesinde dnmek gerek. Onun gznde babas yumuak ba
l bir i adam deildir; isyankar dal Yahudileri ynetecek bir
36 Essad Bey, Blood and Oil, s. 104.
37 Essad Bey,

Twelve Secrets of the Caucasus, s. 196.

(*) Lev'in Kafkasya'nn yaban Yahudileriyle ilgili sadece Hazarlar da iermeyen

fantezisi akla yatkn baka belgelerce de desteklenmekte. Zamann lsrail cum
hurbakan ltzhak Ben-Zvi The Exiled and the Redeemed (Srlen ve Kefalet
deyenler) adl kitabnda yle diyor: "Hazarlarn din deitirmesi tekil ya da
grlmemi bir olay deildi; o zamanlar Yahudilik, bata Grcler ve Ermeni
ler olmak zere, birok Kafkas kavminde yaygn olan bir dindi. Komekler bu
gn Yahudi atalarnn izini srebilmekteler, konutuklar Tattik dili de soyla
rn dal Yahudilere balamaktadr." [ The Exiled and the Redeemed (Philadelp
hia, 1957), s. 257.]
38 Essad Bey, Blood and Oil, s. 106.
85

konumda, Bak'deki yetkililerin ve haydutlarn rkt sert

bir Mslman soylusudur.
"Han saraylarna ne kadar sevgi duyuyorsam, Devrim'den de o
kadar nefret ediyordum," der Lev.39
Koba'nn zorbalklar ve Krasin'in daha kibar para bulma
eylemleri, gnlk olaylarn tesiriyle kaynamakta olan devri
min habercisidir. Bununla birlikte , 1 9 1 4'ten nceki on yl
lk dnemde arlk Rusya'snn zirveye ulat sylenebi
lir. l 905'te patlayan iddet ve anari olaylar nihayet bastrl
m; ailesinin yardan fazlas terristlerce katledilmi olmas
na ramen, arn bana buyruk babakan Peter Stoly-pin, *
uzlama ve reformlar yoluyla imparatorlukta dzeni, istikra
r salam, ekonomik bymeyi gerekletirmitir.40 1 9 1 2'ye
gelindiinde Rusya'da refah dzeyi iyiden iyiye yksektir.
Rus gazeteleri devrimci huzursuzluklar yerine profesyonel
gre msabakalarna yer ayrmakta; St. Petersburg'un kaba
relerinde ftrist iir geceleri dzenlenmektedir.41 Rusya hzla
bymekte, Bak ise lkenin sanayi merkezi haline gelmek
tedir. Fransa hkmeti, iktisat Edmond Terry'yi 19 14'te i
lerin nasl gittiini bildirmesi iin Rusya'ya gnderir (Fran
sa, Rusya'ya kredi veren lkelerin banda geliyordu) . Terry
parlak bir grle dner: "Rusya yzyl ortasnda Avrupa'ya
hkmedecek. "42 Ekonomik gelimeye, Rahmaninof, Diaghi
lev, Stravinski, Malevi ve Mayakovski'yi ortaya karan sa
natsal ilerlemeler elik etmektedir. Ne var ki, ykseli ksa
mrl olur.
39 Said, Der Mann, 1, 20B.
( * ) Stolypin baarlarnn kurban olmu, Rusya'da burjuva reformlar yapmann
mmkn olmadn ispat etmek isteyen nihilist terristlerce 19l l'de ldrl
mtr.
40 W. Bruce Lincoln, In War's Dark
(New York, 1983), s. 340-348.

Shadow: The Russians Before the Great War

Tum-of-the-Century Cabaret: Paris, Barcelona, Berlin, Munich,

Vienna, Cracow, Moscow, St. Petersburg, Zurich (New York, 1987), s. 303-320.
42 Aktaran Edvard Radzinsky, The Las Tsar: The Life and Death of Nicho!as Il
41 Harold B. Segel,

(New York, 1993), s. 1 19.

86

Austos 1914'te byk arlk ordusu -dnyann en byk

ordusudur- Bat'ya doru yrr ve Birinci Dnya Sava'nn ilk
byk atmasnda Avusturya ordusunu yener. Lev'in Rus m
paratorluk Lisesi'ndeki ilk ylnn sonundaysa, Almanlar ilerle
yen Rus ordusunu, dokuz yl ncesinde Japonlar karsnda al
d yenilgiye benzer bir ekilde bozguna uratr. arlk gle
rinin bu beklenmedik yenilgisi tpk 1904-S'teki gibi, tm im
paratorlukta, St. Petersburg'dan Vladivostok'a kadar, isyanlarn
kmasna yol aar. Her zaman zenginliin merkezi olan Bak,
devrimci kargaann da merkezi haline gelir. Bayan Schulte, du
rumun ktlemesiyle birlikte babasnn korkup Lev'i hemen
okuldan aldn yazyor.43
1918 ylnn baharnda hem Beyazlarla Kzllar arasnda hem
de Boleviklerle teki siyasi partiler arasnda i sava patlak ve
rir. Bolevikler tek bir seim bile kazanamam, hatta az da ol
sa oy bile toplayamamlardr. Lenin ise zm bilmektedir:
Bolevikler ete yasalarn yrrle sokar, yamalar ve soylu
larla kendi halindeki burjuvalara kar tehditlerini sertletirir
ler.44 191 Tde demokratik koalisyon hkmeti yamalar ve te
rr nlemeye alr, ama Bolevikler destekleyici politikala
ryla halk terrnn kurumsallamasn salayan ilk admlar
.
atarlar. ar'n gizli polisinin yerine kurduklar eka'ya aldk
lar eski rgtten kalma ayn polisleri, devletin dmanlaryla
mcadele etmeleri iin yeni yetkilerle donatrlar. arlk polisi,
tekil olaylar dnda temel terbiye ve ahlak kurallarna uymu
bir kurumken, eka snf savann kurallarndan baka hibir
eyle kstlanmaz.
Lenin "sertlik" sulamalar karsnda, 1913'ten itibaren tak
ma ad "elik adam"a dnm olan Koba ugavili iin ye
ni bir grev gelitirir.45 Kafkasya'nn bu byk soyguncusu
nu, bu zorbay, Boleviklerin aznlk ilerinden sorumlusu ola43 Alice Schulte, Biographie Essad Bey, s. 1 .
44 Richard Pipes, The Russian Revolution (New York, 1990), s. 533-555, 822-825;
Orlando Figes, A People's Tragedy: The Russian Revolution 1 891 -1924 (New
York, 1996), s. 520-525, 627-649.
45 Simon Sebag Montefiore,
s. 30.

Stalin: The Court of the Red Tsar (New York, 2004),

87

rak kuzeye getirir. Kasm 1 9 1 7'de Uluslardan Sorumlu Ko

miser, elik Adam, zellikle "Transkafkasya'daki Trkler ve
Tatarlar" ile "Kafkas Dallar"n kapsayan ve aznlk ulus
lar devrimci hizaya getirmeyi amalayan "Rus Halklarnn
Haklar Deklarasyonu"nu hazrlar.46 Yolda Stalin, dnyada
ki en sinsi ve riyakar szlerden birini vermekte, yklm Rus
lmparatorluu'nun aznlk uluslarna haklarn bildirmektedir:
"Ayrlp bamsz bir devlet oluturmak da dahil, kendi kader
lerini zgrce tayin etme haklarn."
Bakller kentlerini on yldan fazla bir sre boyunca terri
ze etmi bu dzen bozucusuna gvenemeyeceklerinin farkn
dadrlar. O yln baharnda Bak'nn sokaklar bir yanda Bol
evik yanllarnn br yanda kartlarnn oluturduu grup
larn barikatlaryla dolar.
gn boyunca, sokaklarda silah sesleri duyulurken Lev,
babas, Bayan Schulte ve dierleri, malikanenin mahzeninde
konserve, fstk ezmeli ekmek ve havyarla beslenerek yaarlar.
Lev, bodrumdaki yatanda gece gndz makineli tfek ses
lerini dinler.47 Sokaklarda olan biteni, kimin kimi vurduunu
bilmek mmkn deildir, ama Abraham Nussimbaum mahze
ni terk etmeyecek kadar akll bir adamdr. Yetikinler bir k
eye ekilmi ne yapacaklarn, Rus pasaportlaryla nereye gi
debileceklerini, yanlarnda ne gtrebileceklerini tartmakta
drlar. Lev ise baka bir kede sokaktan gelen sesleri dinler,
olan biteni izlemeye alr. Mahzenin duvarnda sa st ke
de bir pencere vardr, ama kimse makineli tfek atlar olduu
srada oraya yaklamaya cesaret edemez.
Mahzende saklanarak geen bu gnler, dlerinde Trk sa
valarla Acem prensler olan on iki yandaki bu hayalci o
cuk iin bir oyun gibidir. Lev o anda iki farkl benlii olduu
nu yazm; biri korkak ve skkn bir ocuk, dieri ayk ve se
rinkanl bir gzlemci. nc gn silahlar susunca yzn ca
ma gmm. Btn soka, harabeye dnm muhteem ma46 Yeni basm, Robert V. Daniels, ed., A Documentary History
1 (New York, 1960) iinde, s. 125.

of Communism, cilt

47 Essad Bey, Blood and Oil, s. 92-1 1 1 ; Kurban Said, Der Mann, 1 , 22A.
88

likanelerini, krk faytonlar, eilmi sokak feneri direklerini,

salm rtleri ve l develeri grebiliyormu.48
Lev yolda yatan insan cesetlerini de grm elbette, ama
bunlar ilk bata onu ok etkilememi, nk ii doldurulmu
bebeklere, saman ynlarna benziyorlarm. Sonra pence
re karesine hayat boyunca unutamayaca bir grnt girmi:
Bo sokaklarda at arabalarnn gcrtlar duyuluyordu. Bir,
iki, ... tm kervan ceset yklyd. lnsan cesetleri. Uzuvla
r paralanm, kan damlayan, dmann vahi nefretiyle ezil
mi cesetler. Bazlarnn elleri ve ayaklar arabalarn yanlarn
dan sarkyordu. Arabalar ilerledike kollarla bacaklar sallan
yordu. Sanki hala canlydlar ama burun ve gzleri oyulmu
tu. l kadn, erkek ve ocuk bedenlerinden olumu bir da.
Her arabann ardnda baka bir araba. Arabalarn srcleri
nin yzleri de tpk cesetlerinki gibiydi. Sonra kervann gei
i bitti ve tekrar makineli tfeklerin sesi balad. Mahzene ge

ri dndm. 49

Lev ile babasnn malikanelerinin bodrumunda saklanmala

r zerine dndmde hep aklma mahzene inmemi baka
bir petrol baronunun akbeti geliyor. Bak'nn byk evlerini
turladmz bir gn Fuad bana Evlilik Saray olarak bilinen bir
bina gstermiti. Sahibi Bak'den kamayan birka petrol mil
yonerinden biriydi. Malikanesinin hikayesi 191 7 Devrimi g
neye ulatnda kapitalist Bak'nn urad korkun sonu
tam manasyla sergiliyor.
Evlilik Saray, Muhtarov adl ky kkenli bir petrol baro
nu tarafndan yaptrlm: l 900'lerin banda zengin olduktan
sonra gney Rusya'da her yere cami ina etmeye balayan bu
milyoner, ayn zamanda seyahati ve yabanc dilleri seven bir
adamm. Terek nehri yaknlarnda yaptrd bir cami ina
atn grmeye gittiinde asil bir dal ailenin kzyla tanm
ve ona ak olmu. Kzn ailesi onu yeteri kadar asil grmedii
iin evlilik talebine olumsuz yant vermi. Muhtarov'un kzla48 Kurban Said, Der Mann,

I, 22B-24A.

49 A.g.e., l, 23B-24A.
89

rnn adna byk bir cami yaptrmasnn ardndan aile damat

adaynn samimiyetine inanm ve evlenmelerine izin vermi.
ift, balayna Avrupa'ya gitmi. Birbirleriyle yeni rendikle
ri Franszca ve ngilizce konuuyorlarm. Gen gelin Fransa'da
memlekete dnnce oturmak istedii evi grm. Beendi
i yap Gotik bir katedralmi. Muhtarov hemen Polonyal bir
mimarla anlam (sava ncesinde Avrupa'nn en iyi mimar
lar Polonyallard) . Birka hafta sonra Bak'ye gelen mimar,
Muhtarov'un gen karsnn Fransa'da grd katedralin bir
eini ina etmeye girimi. Yap 191 1-12 ylnda tamamlanma
ya yz tuttuunda Bak'deki muhteem malikanelerin en g
zeli olmaya adaym. Ne var ki, inaatn bitimine az bir zaman
kala iilerden biri, atya Arthur valyelerinden birinin ger
ek boyutta bir heykelini monte ederken dp lm. len i
inin kars kederinden intihar etmi. Gen gelinse adna yap
lan bu sarayda bu zntyle artk yaayamayacana karar ver
mi. Kocasn biraz daha fazla para harcamaya ikna ederek Ev
lilik Saray'ni yetim kzlar iin yatl bir okula dntrm. Bir
kapris uruna ina edilmi bu Gotik katedralde bir dnemin ye
tim Mslman kzlar Batl bir eitim grm, ou da St. Pe
tersburg ve Moskova'da okumaya devam etmi.
1920'de Kzl Ordu Bak'ye girdiinde okul boaltlm. Bir
iftiyken byk bir hayrsever haline gelen Muhtarov ken
ti terk etmeyi reddetmi. Salonunda yeleinin cebinde bir si
lahla Bolevik "kyller"i beklemeye balam. Halk adna evi
terk etmesini isteyen iki Kzl Ordu askeri, mermer merdiven
leri krarak, heykelleri devirerek atlaryla salona girdiklerinde,
Muhtarov nian alp ikisini de vurmu. Sonra silahm kendine
evirip gsne ate etmi.
Ayn gnlerde Abraham Nussimbaum ise komiserlere rvet
vermekte, son pazarlklar yapmakta ve lkeyi terk etmeye ha
zrlanmaktadr. Tekneyle Hazar'n dousuna doru yola ka
cak, yanna olunu ve modaya uygun Avrupal takm elbisesi
nin pantolon paalarna dikilmi olarak parasn, mcevherle
rini ve petrol senetlerini alacaktr.
90

BLM 3

Dou'ya Yolculuk

:J;;'

Lev'in Dou'su, aslnda yalnzca onun hayalinde. olan dou

deildir. Gerekten de, Ortaa Hal valyelerinin ve m
cevher kakmal hanerler tayan dal Yahudilerin soyun
dan gelen insanlarla evrili olarak bym, onlarn hikaye
lerine yatkn bir ocukluk geirmitir. Ne var ki, 1 9 1 7 Devri
mi, nce dncelerini egzotik geleneklerden ve anl mace
ralardan uzaklatrm, ardndan da tmyle ve hayal ettikle
rinden ok daha fazla Vahi Dou dnyasna, Trkistan'n k
zl kumlarna, Acem lkesinin balktan kalelerine doru bir
yolculua srklenmesine neden olmutur. Lev'in bu yolcu
luklarna dayanarak, ama kat gereklerin yerine renkli hika
yeler anlatarak yazd kitaplar onu ileride edebiyat dnyas
na sokacaktr.
Lev'in glgede kalm, ounlukla da kendi isteiyle karart
t hayat yolunun izini srmeye, Essad Bey adyla yaymla
d ve genelde dnemin yaygn efsanevi tarihyazm modas
na uyarak kaleme ald dzyaz kitaplarna kukuyla yakla
arak baladm. lm yatandayken yazd hatratna, "Ger
ek yalnzca polis kaytlarnda bulunur," 1 diye bir not dKurban Said, Der Mann, der Nichts von der Liebe
yazmas), 1, 5B.

Verstand (yaymlanmam el
91

m. Bununla birlikte, yllar boyunca topladm ona dair her

trl ipucu, hayat hikayesindeki en olmadk unsurlarda, an
latt garip hikayelerin tmnde hep bir doruluk pay oldu
unu ortaya koydu. Yazdklar kendi olaanst yaamndan
deilse bile, mutlaka ya aile fertlerinin ve arkadalarnn ba
ndan gemi, ya da Trk gazetelerinden, Alman antropolo
ji metinlerinden falan alnmt. En az gvenilir olan anlatm
lar ise kendi hakknda, ismi, rk ve milliyetine ilikin verdi
i bilgilere dairdi. 1930'larda faist nezarethanelerde tutulmu
kaytlarn dosyalarn incelerken de anladm ki, Lev Nussim
baum hakknda gerein bulunabilecei en son yer polis ka
ytlaryd.
Yaamnn bir sonraki evresine, yani babasyla igal altn
daki Bak'den nce Trkistan'a, sonra gneye, Acem lkesi
ne, ardndan tekrar Azerbaycan'dan geip Grcistan'a yaplan
maceral seyahatlere dair, Lev'in yazdklar dnda baka kay
nak yok. Azerbaycan'da bulunduum srada o kadar fazla kii
den o kadar ok samalk dinlemi; aptalca kaytlar, ayn me
tinde baka baka anlamlar, yanl eviriler ve bo bilgiler gr
mtm ki, Lev'in bu dnemini aratrmak iin kendi eserle
rinden baka belgelere bakmakla elime, varolan mitleri zengin
letirmekten baka bir ey gemeyeceine karar verdim. Dev
rim ncesi kaytlarn ou ya kaypt ya da yok edilmiti. Kaf
kas halklar zaten kayt tutmakla deil, baka eyleriyle n sal
mlardr. Lev de, birdenbire yerin alev ald bir lkede, ya
llarn hikayeler dzd, inanlmaz gzlemlerin yapld bir
gelenek iinde bymt.
Lev, Orta Asya, Acem lkesi ve Kafkasya'da geen ka
hikayesini Kan ve Petrol'de anlatr. Kitapta, Rus l Sava'nn
en dramatik sahnelerine kendisini de yerletirip Zelig* benze
ri dolaplar evirerek zaman ve mekan kaydrmas yapar: r
nein Grcistan'daki Gence kuatmas srasnda on yan
daki Lev elinde makineli tfeiyle eka'ya yakalanr. Oysa ve
fakar Alice o gnleri anlatrken Lev'in Gence'nin yaknndan
(*) Woody Allen'n ynetip baroln oynad Zelig (1983) adl filmdeki Leo
nard Zelig karakterine gnderme yaplyor ed.n.
-

92

bile gemediini, eka tarafndan yalnzca bir kez, o da okul

niformasnn asker giysisine benzetilmesi sonucu taciz edildi
ini kaydediyor.
Lev'in Kan ve Petro l'de kendisini soylu Mslman babasy
la seyahat eden gen Essad Bey rolnde gstermesi2 bile, kitap
ta bolca yer alan hayal rn unsurlar konusunda bir uyar. Bu
seyahat, birok ayrnt gerek de olsa, bir efsane; Lev'in ken
disine bitii oryantalist kken hayali: Sarayl Mslman bir
prens; her trl devrimci bozguncuya korkusuzca kar gelen
on iki ya da on yanda akll bir olan. Ne var ki, sonunda
Lev'in anlatt olaylarn ouna, Gence'deki dnda, en olma
yacak durumlara bile, tank olduuna karar verdim. Otobiyog
rafileri, mektuplar ve lm yatanda doldurduu defterler bu
aylarn en ayrntl belgeleri. Yine de bunlar basn bltenleriy
le, o dneme ait baka an kitaplaryla ve tarihilerin yazd
metinlerle karlatrdm. Burada anlatacan yolculuk hikaye
si geree, Lev'in sonradan yazdklarndan daha yakn.
Lev'in anlatmyla; Bak'de kurulmu Sovyet'e katlan kuze
ni bir gece byk bir haber getirir. Moskova, Bak komiseri
nin hakimiyetinin gevemeye baladndan endielenmekte,
Lenin'se kapitalist kan emicilerden bazlarnn halk adna in
faz edilmelerinin iktidar glendirecei dncesindedir. Ab
raham da tutuklanp vurulacak olan "on eski kan emici" liste
sindedir. 3 Yani Bak'y terk etme zaman gelmitir.
Lev ile babas Hazar' geerek douya, Trkistan'a, yani
Mslman Orta Asya'ya, komnist glere kar savaan bir
avu hkmdar ve kabilenin yaad Rus topraklarna gitme
ye karar verirler. Hazar kysndaki Kzl Su ile daha ilerdeki
Semerkant ve Buhara gibi kadim kentler bir nceki yzyl bo
yunca Rusya'nn bu blgelere yaylmasyla bym, demir
yolu alaryla donatlmtr. Buna ramen Trkmenlerin o.
u hala at srtnda ger hayat yaamaktadr. Abraham olu
na Trkistan'da akrabalarnn yaadn, eer buluabilirlerse
kendilerine kucak aacaklarn, ayrca varacaklar Kzl Su'da
2
3

Essad Bey, Blood and Oil in the Orient (Londra, 1931), s. 12-13.
A.g.e., s. 1 12.
93

hi tanmad biri tarafndan ilgilenilen mallar bulunduu

nu, yani en azndan kalacak bir yerleri olduunu syler.*
Bir gece yars Lev'le babas bir tekne kiralamak zere lima
na inerler. anslarna Abraham'n petrol tankerlerinden birin
de alm olan bir denizcinin idaresinde bir tane bulurlar.
Adam kamalarna yardm etmeyi kabul eder.
Ama nereye kaacaklardr? Geri Almanlar, Birinci Dn
ya Sava'n kaybetmek zeredirler, ama kmekte olan Rus
mparatorluu'nun topraklarnn byk blm, Boleviklerin
Merkez Gler'le yapt bar anlamas gerei brakt blge
ler, yaklak bir milyon kiilik Alman ordusunun igali altn
dadr. Savatan ekilen Rusya'da halklar bu kez de birbirleriyle
savamaya girimi; Kzllarla Beyazlara blnen eitli gruplar
arasnda i sava balamtr. Kzllar radikal devrim yanlsdr
lar, Bolevikler onlara nderlik etmektedir. Beyazlarn ise bir
hareket olarak baarsz olmalar yznden, neden yana olduk
larn sylemek zor. Geriye kalan herkes, lml sosyalistlerden
liberal demokratlara, tutucu monaristlerden firari Mslman
hanlara kadar herkes, Beyazlar oluturmaktadr.
Rusya'nn gneydousunda, llerle kapl Trkistan'da K
zllarla Beyazlar, her koldan ve her tr nedenle blgeye akn
eden Alman, ngiliz ve Osmanl ordularyla karlamakta
drlar. Almanlar top mermileri iin pamuk almak, Trkler
Boazlar'dan Buhara'ya uzanan pan-Trk imparatorluk d
lerini gerekletirmek, ngilizler ise Hindistan' Trklerden ve
Almanlardan korumak iin gelmektedir.4 Bu verimsiz toprak
lar, arn igal ettii Mslman blgelerin en ucunda, Rus s
lam dnyasnn orta yerindedir, ama Ruslarn hakimiyeti bura
larda Kafkasya ve Krm'dakinden ok daha snrldr. Bu ssz
(*) Kan ve Petrol'de Lev babasndan duyduu Trkistan ve Acem lkesindeki ai
le balantlarn abartm, Abrahan Nussimbaum'un Tiflisli olduu bilindii
halde, aile ikametgahnn Semerkant olduu yalann bile uydurmutur. Bu,
Lev'in hayat boyunca uygulad, kklerini en douya, lslam dnyasnn ve
ln en dibine ekme stratejisinin bir parasdr. Elbette Abraham'n tpk ken
disi gibi, Yerleim Blgesi'nden kp baka yerlere yerlemeyi baarm Rus
Yahudisi kuzenleri de olabilir.
4
94

John Keegan,

The First World War (New York, 1999), s. 383-385.

yerlerde Avrupa etkisi ya da herhangi bir modernizm belirti

si grlmez. Trkistan'n yzlm ABD'nin yzlmnn
yaklak yars kadardr. lleri ve kra da yamalar dou
da Himalayalara ve Afganistan'a uzanmaktadr. Ruslar, blge
yi 19. yzylda, arlk ordularnn gnde elli mil karelik toprak
igalleriyle smrgeletirmilerdir.5 Dostoyevski'nin ada ve
Ruslarn tarihteki kutsal rollerini kuramlatran "bilimsel Slav
cln" kurucusu Nikolay Danilevski , Trkistan'n nemini
arn igal amalarnn tesine geerek yle vurguluyor: "Av
rupa bize, yani evlatlklarna, dnya sahnesinde hangi rol bi
iyor? Uygarl Dou'ya tama ve savunma roln. te bize
verilen yksek grev budur. O halde haydi Dou'ya ! "6
Oysa Trkistan'da toprak igal edilemeyecek kadar geni,
insanlar denetim altna alnamayacak kadar vahidir. Dolay
syla Ruslar, hkmranlklar ok eskiye, Altnordu Devleti'ne
ve Cengiz Han'a dayanan yerel hanlarla kestirmeden bir dizi
pazarlk ve anlama yaparlar. Hanlar "ulus"larnn mutlak ege
menliinden Rus paras, endstriyel aletler ve silah karln
da memnuniyetle vazgeerler. Bu maddi karlklarn yan s
ra, Orta Asya'daki pamuun efendileri olarak stlendikleri ye
ni rollerine daha sk sarlmalarn salamak iin her biri gene
ral ve mareal rtbesiyle dllendirilir. 7 Yn takkeli Trk
men savalar, Kazaklarla birlikte arlk ordusunun en gste
rili demirba haline gelir.*
Trkistan halknn ou, devrimden sonra yakn gemi
teki Rus "fatihlerine" srt evirir, baz kabileler isyan ederler.
5

David Fromkin, A Peace to End Ali Peace:

1 91 4-1922 (New York, 1989), s. 475.

lvar Spector, The Soviet

Londra, 1959), s. 17.

A.g.e., s. 35.

Creating the Modern Middle East

Union and the Muslim World 191 7-1 958 (Seattle ve

(*) Rusya ile lngiltere arasndaki Byk Oyun un son turu Orta Asya ile Uzakdo
u ticaret yollarnn denetimi balamnda, Trkistan'da oynanmtr. 1850'ler
le 60'larda Kafkasya'nn denetimi salandktan sonra, Ruslar yzlerini Msl
man Kokand, Buhara ve Hiva hanedanlklarn igal etmek zere Hazar blge
sine evirirler. Bu feodal krallklar, tam manasyla lngiliz denetimindeki Hin
distan, Afganistan ve Acemler arasnda skp kalm, dolaysyla Oyun'un m
kemmel kartlar haline gelmilerdir.
'

95

Rus kkenli smrgeciler ise Boleviklere yakndr. 191 7'de

Semerkant'ta kendi Sovyetlerini kurarlar, Trkistan halk
n resmen zgrletirirler.8 Oysa Trkmenler, Rus radikalleri
eliyle zgrlemek istememektedirler; Boleviklerle herhangi
bir hain yabancyla arpr gibi mcadeleye giriirler. Kom
nistlerin gazetesi lzvestia tm Rus lmparatorluu'nda "zgr
lk gneinin doduunu, yalnzca Trkistan'n bu deiim
lerden uzak kaldn" yazar.9 Moskova'daki Bolevik hkme
tin Trkistan'a mdahalesi kanlmaz grnmektedir, ancak
Lev ile babasnn Kzl Su limanna ulatklar 1918 yaznn so
nunda henz harekete gememilerdir. *
Bir zamanlar Timur'un byk l imparatorluunun giriin
de yer alan ve minarelerinin insan iskeletleriyle yapld sy
lenen Kzl Su, kentin kenarndan geen ve ancak deve sr
clerinin ykanabilecei kirlilikte krmz bir suyun akt neh
rin adyla anlmaktadr. tarafndan gnete yanan yksek
kayalarla evrili, sokaklar ssz ve glgesiz, plak yryenin
ayaklarnn yand bu kent, Lev'e bir Ortaa kalesi gibi g
rnr. 1918 ylnda Kzl Su'da bulunmu Amerikal bir gaze
teci, "kalnabilecek en kt delik olma ayrcalna sahip" di
ye yazm.10
Lev ile Abraham'n kente girilerinde karlatklar ilk g
revliler pek de dman grnmezler; Bak'den gelmi bu
mltecileri dikkate deer bulmazlar. Devrim yaygaras s
rasnda kent ve evresi kendi balarna Kzl Su Sosyalist
Cumhuriyeti'ni ilan etmilerdir. Boleviklerle balar olma
sa da, yeni dzenin otoritesine boyun eilmi, kentteki herkes
ya bir bakanlk ya da baka bir yetkiyle donatlmtr. Abra
ham mallaryla ilgili sorular sormaya baladnda, karlarn
da yreye zg tavrlaryla sertleen askerler bulurlar. Neyse ki
8

A.g.e., s. 36.

A.g.e., s. 103.

(*) Kzl Su, Sovyet sonras dneride Trkmenistan'n Trkmenba kenti olmutur.
10 Edward Ross, Russia in Upheaval (New York, 1918), s. 70.
96

 mallarndan sorumlu adam "ikincil i olarak" dileri bakanl

yapmaktadr, yani siyasi evrelerde sz geen biridir. Ken
tin geici yurttalar komitesi annda Lev ile babas iin kahra. manca bir karlama treni dzenler. Kan ve Petro l'de Lev, ken
ti boydan boya geerlerken onlara eskortluk yapan ileri gelen
lerin "geit resmi"ni komik bir ekilde anlatr: En nde di
leri bakan vardr. Adam kardee duygularla ona sarldnda
Lev kolunun sklmaktan ardn sanr, ama sonra bu gste
rili adamn giysisinin kolundan srayan bir tahtakurusu tara
fndan srlm olduu anlalr.1 1
Bakann kalmalarn nerdii ve oturulabilir yerlerin en iyi
si olduunu syledii konutta da ayn sorun yaanr. "Bcekle
rin ve ykanmayan kadnlarn bulunduu bir ortamda yaama
ya alamadm," diye yazyor Lev. 1 2 Efsanevi "Dou"nun Or
ta Asya'daki bu yaln hali pek ekici deildir. Lev, babasndan
kalacak baka bir yer bulmasn ister. Bylece Nussimbaumlar
Avrupa tarz tuvaleti ve Hazar'n teki kysndan gelmi kibar
beylerin katlanabilecei dzeyde temiz olan baka bir yere ge
erler. Buras Kzl Su kent sinemasdr.
Lev geirdii bu birka yl sonralan hatrladnda Kzl Su
sinemasnn hayat boyunca kald en gzel, en zel yer oldu
unu teslim edecektir; bu sre boyunca bilardo masalarnda,
eek srtnda, deve hrgcnde ve de bir sinagogda uyumutur.
"Belki de bu, Hazar Denizi ile Timur'un mezarnn bulunduu
yer arasndaki tek sinemayd, pek film gsterdii sylenemezdi,
ayrca yetkililer yabanc konuklarna saygdan gsterimleri ta
til etmilerdi," diyor Lev. Bu durum, bir gn sorun olur, nk
"halk tekrar film seyretmek istemektedir." Bylece kent yneti
mi, "halkn bu elence kaynann zaman zaman kullanlmas
na izin vermelerini ister." Dnemin koullar dnldnde,
Lev'in "halkn arzusuna boyun edik" demesi nornal.13
Sinemada geen hayat, ara sra film gsterilse de, olduka s
kcdr. Yerliler koca hayvanlarn birbirleriyle toslatklar ko
1 1 E55ad Bey, Blood and Oil, 5. 1 18-1 19.
12
13

A.g.e., 5. 1 19.
A.g.e., 5. 1 19.
97

dvlerine ok merakldrlar, rengarenk uzun giysileri ve be

yaz trbanlaryla byk kalabalklar halinde toplanp bahis oy
narlar. Aslnda tabansz olan bu hayvanlarn, horoz ya da boa
dvlerinin tersine, kzgn kazklar ve sivri ulu demir kaba
ralarla drtlmeleri gerekmektedir; birbirlerine saldrdklarn
da da kanlar iinde kalp hemen geri ekilir, kalabaln arasn
dan svarak "eref alan"n terk ederler. Sonuna kadar daya
nan ko, ieklerle sslenir ve ampiyon ilan edilir.
Lev, vaktinin ounu kentteki tek Avrupalyla, Kzl Su'ya
otuz yl nce emekli olduktan sonra karsyla birlikte gelmi
olan Alman Baron von Osten-Sacken ile sohbet ederek geir
mektedir.14 Baron, "renkli" insanlarla iliki kurmad, yer
li nfusun tamam da byle olduu iin, evinden pek da
r kmamaktadr. Bak'den gelen gen mlteci ile konumak
tan o da memnundur. Lev onunla yapt sohbetlerin Alman
ya ile ilgili tartmalarnn balangc olduunu sylyor. Gn
lk olaylardan, Trkista; ve Mslman Rusya'dan pek konu
mazlar; baron, en kat Alman milliyetilerinin ou gibi, ora
da domad halde, yalnzca anavatanndan sz etmek iste
mektedir.
Lev, babas dolaysyla Kzl Su emniyet amiri ile de tanr.
Prens Alanya adl Grc adam, arn dmesinin hemen nce
sinde radikal bir sosyalist olmu, Kzl Su Cumhuriyeti'ni y
netenlerle ibirlii yapmtr. Prens, Lev'e blgede kanunlar
uygularken karlat sorunlar anlatr. Kzl Su'da ekonomik
durum mitsizdir; mrekkepten tasarruf etmek iin i ticarette
kullanlan kat paralarn yalnzca bir yz basldr (Lev nere
deyse hi deeri olmayan bu katlarn bo yzne vakit geir
mek iin hicivli drtlkler yazdn hatrlyor) . Ayrca srek
li baslan sahteleri yznden ynetimin ba derttedir. En iyi
sahte para Acem lkesinden gelmektedir. Maliye bakan ne ya
pacan bilemez. Sonunda, lkede olan bitenleri daha iyi an
lamamz da salayacak bir tamim yaynlanr: Halk kuku duy
duu kat paralan suya batracak, boyalar akarsa parann ger
ek, akmazsa sahte olduunu anlayacaktr.
14
98

A.g.e., s. 122-123.

Kzl Su'da kaldklar sre boyunca giderek daha fazla mah

rumiyet yaamaya balarlar. Azerbaycan artk Boleviklerin
elindedir ve snr trafii durmutur. Abraham rant elde ettii
mallarnn yan sra, yredeki ak mermer ocaklarna da bir par
a ilgi duymaktadr. Ama Rusya'ya ve Bak'ye ihra yollar ka
paldr, hibir ekilde ticaret yaplamamaktadr. Yalnzca k
k Trkmen tekneleriyle Acem lkesine gidilebilmekte, yet
kililerse mhimmat ve ekmek karlnda Acemlere krk sa
tan ger kabileleri vergi almak zere sk skya denetlemekte
dir. Daha ilerdeki kentlerse ya birbirlerine dman olan kabi
lelerin ya da Boleviklerin elindedir.
Kentin kahvehaneleri ve pazarlar uzaktaki Byk Sava ha
berleriyle alkalanmaktadr. Lev, Almanlarn Trkler iin,
atelendiinde mermisinin lstanbul'dan Bak'ye ulat yeni
bir silah, ar bir top imal ettiklerini duyar. Aslnda byle bir
silah yoktur, ama Mnchausen-vari* hayal rnlerinin gerek
lerden daha tuhaf olmad bir ortam sz konusudur: lki yaz
nce ar dnyann en byk ordusuna komutanlk etmi, ar
dndan tebaas tarafndan katledilip ldrlm, byk Rus
Ordusu rzgara karm ve yok olmutur.
Lev, yeni Sovyet hkmetinin Trkleri yattrmak abasyla
Sovyet Rusya'da lslamn gerei olarak alkol ve haremi yasak
layacan da duyar. 1918'in o vahi gnlerinde her ey mm
kndr. Bolevik parti iinde arlk tebaasna nasl davranl
mas gerektii konusunda hakiki bir aknlk vardr. Sovyet
Rusya Rus lmparatoruluu'nun yeniden domu hali mi ola
caktr? Yoksa, ilkeleri gerei emperyalizmin her biimine kar
duracak, Rusya'nn eski halklarna kendi sosyalizmlerini kur
ma izni mi verecektir? Stalin lkeye bal halklar zgrle
tirmeye gerek grmez. Lenin'se, buna katlmaz, ama teoride:
Mslman halklarn ancak sanayi proletaryasna sahip olduk
tan sonra bamszlk kazanacaklarn; ama elbette, seyrek bir
nfusa ve verimsiz topraklara sahip avclkla geinen ger ka
bilelerin ve ilkel ifilerin yaad Trkistan gibi yerlerin en
(*) Zihni sinir icatlar olan Alman fantastik roman kahraman

.n.
99

azndan bir yzyl daha Boleviklerin bamszlk listesinde yer

alamayacaklann dnmektedir.15
Aynca, Bolevikler anlamalann yalnzca kat paralan ol
duunu bilmekte, devrim srasnda faaliyet gsteren teki po
pler partileri ap zafer kazandklan iin kendilerinden emin
hareket etmektedirler. stelik cinayet her trl vaat anlama
sn hkmszletirir. Ne var ki, hayat baka trl akar; Kzl
Su kenti Boleviklere kar giriilen soukkanl bir iddet eyle
miyle adn duyurur. Lev bu olay Kan ve Petrol'de anlatacak,
nl olacaktr. llk Bak Sovyeti'ni idare etmi ve Abraham ile
Lev'in kamalarna yol aan uygulamalarn kahraman olmu
yirmi alt Bak komiseri Kzl Su'da katledilir. 1 6 Talihlerinin
birdenbire dnmesiyle, komiserler ayn ka rotasn izleyerek
Bak'den Kzl Su'ya gelmilerdir.
Rus , Ermeni, Grc ve bir Mslman Azeri'den oluan
bu komiserler 1 9 1 7- 1 8 yllarnda Kafkasya'y kasp kavuran
Stalin'e bal bir gruptur; ilerinden ikisi Lenin'in dostudur.17
Bak bir sre sonra Alman ve Trk birlikleri ile Azeri milliyet
i gler tarafndan kuatlnca, Lev'in szleriyle, "kendilerini
dnya proletaryas adna gvenceye almaya"18 karar veren ko
miserler, Azeri bakentini terk ederler. Haftalar nce Lev ile
babasnn getii yollardan, ama Hazar' daha byk bir tek
ne ile, bir petrol tankeriyle geerek kaarlar. (Denizden ba
ka ka yolu yoktur, nk milliyetiler Bak'y karadan ta
mamen sarmlardr.) Yola koyulduklarnda komiserler kuze
ye, Hazar Denizi'ne ulaan Volga azna, yani Rus topraklan
na gitmeyi isterler. Ancak tankerin kaptan devrim kargaasn
dan korktuu iin Rusya'ya gitmekten ekinmektedir. Geriye,
gneye, Acem lkesine gitmek kalr, ki Ingilizlerin igali altn
da olduu iin bu da imkanszdr. O halde douya Trkistan'a,
15 Fromkin, A Peace to EndAll Peace, s. 475-477.
16 Genel bilgi iin bkz. Tadeusz Swietochowski ve Brian C. Collins, Historical Dic
tionary ofAzerbaijan (Lanham, 1999), s. 33.

17 Peter Hopkirk, The Spy Who Disappeared: Diary of a Secret Mission to Russian
Central Asia in 1918, (Londra, 1991), Reginald Teague-Jones tarafndan yaz
lan nsz, s. 9.
18 Essad Bey, Blood and Dil, s. 128.
,
1 00

Kzl Su limanna gitmek tek kar yoldur. lev, "Marksizmin

diyalektik kuram imdi Rusya'y kesinlikle istemeyen denizci
leri Kzl Su limanna gitmeye ikna etmek
iin kullanlacakt,"
.
diye yazyor.19
lev, petrol tayan buharl geminin limana girdii sra
da Prens Alanya ile birlikte kyda beklediklerini sylyor. O
gnlerde tandk bir petrol tankerinin grntsyle karla
mak nadir ve sevindirici bir olaydr. nce herkes gemide sade
ce mltecilerin olduunu zanneder. Ama Boleviklerle dv
mekten ciddi yaralar alm denizci klna brnm adamlar
tekneden inmeye balaynca, prens kendinden memnun ylk
bir glmsemeyle lev'e dnp, "Gemide kim var biliyor mu
sun? Azerbaycan'n komnist hkmeti ! " der. 20
Alanya'nn emriyle polisler komiserlerin sarglarn annda
kelepelerle deitirirler. 21 (Baka bir rivayetse polis amirinin
radikal sosyalist bir devrimci, Grc bir prens deil, bir Kazak
olduu eklinde.) lev, cezaevi dolu olduu iin gtrldkleri
mahkeme binasnn arkasna yaplm geici hapishaneye ka
dar tutsaklar izlediini sylyor. eri girememi olsa da, so
ruturma baladnda durduu yerden dipik vurularnn se
sini, lk ve barlar duymu. Sonra ona, komiserlerin ngi
lizlere ya da Beyaz Ruslara, nlerine ilk kim karsa onlara tes
lim etmek zere, lkenin i blgelerine gnderildii sylen
mi. Baka bir rivayete gre -Kzl Su'nun radikal sosyalist g
rl hkmetinin, kendinden biraz daha st dzeydeki baka
bir kentin radikal sosyalist grl hkmetinden bu nem
li Bolevik tutuklulara ne yapacaklarna dair emir alana kadar
- komiserler gnlerce kt koullarda hcrelerde tutulmular.
lev, gece vakti tutuklularn elleri kelepeli, gardiyanlar e
liinde cezaevinden karldklarn grdn iddia ediyor:
"ou solgun, ama sakindi. Dou'da geceleyin bir yere gt
rlmenin ne anlama geldiini bilecek kadar iktidarda kalm
lard. lerinden yalnzca biri, ki benim bir akrabamd, direni19

A.g.e., s. 129.

20 A.g.e., s. 130.
21 A.g.e., s. 1 3 1 .
1 01

yordu. Askerler onu yakasndan tututup kasaplk koyun

srklediler. Her admda bir dikilip tekdze, ksk bir !
le ve akl bandan gitmi bir halde 'Gitmeyeceim, gitmf
ceim,' diye inliyordu. Bugn bile bu kelimeleri, ikence
m, insanlktan km, bu hayvani sesi duyar gibiyim."22
olup biteni daha sonra renir. Yirmi alt tutukluya nce k
di mezarlar kazdrlm, ardndan vurulup teker teker uk
lara atlmlar. * O gece Lev sinemaya dnemez, sokaklarda
lar. Ertesi gn polis efini grr, ama adam infazla ilgili 1
bir ey sylemez; Acem lkesinde bulunan kz arkadand
Trkistan'a getirebilirse onunla evleneceinden sz eder.
Lev on iki yandayken tank olduklarn geriye bakp Ka
Petrol'de anlattnda yirmi yandadr, yani verdii ayr:
lara kukuyla yaklamak gerekiyor. rnein Boleviklerin
nl ehitlerden birinin Lev'in bir akrabas olmas konus
nasl karlayacaz? Ciddiye almak olduka zor. te yanc
annesinin eylemleri gz nnde tutulduunda bu adam a
den biri de olabilir; aile dostu olmas ise ok muhtemel. Ay
tutuklularn cezaevinden karl sahnesi Lev'in birok y
snda tekrar tekrar gemekte; lm yatandayken yazd c
terlerde tandn syledii adamn darya karken "melf
ini" yazyor.
Sovyetler, ldrlen yirmi alt Bak komiserini ehit i
eder; Lev'in Kan ve Petrol kitab yaymlandnda da tartn
balar. (Lev bu eseriyle, komiserlerin katillerinin izini sren
konuyla ilgili bir kitap yazan Troki'nin dikkatini ekmitir
Olaylarn resmi Sovyet aklamalarnda, katliamn olduu
ce yz elli kilometre uzakta olduuna dair belgeler bul
duu halde, Reginald Teague-Jones adl bir ngiliz gizli aj
sulanr ve hakknda yakalama emri karlr. ngiliz, hayat
sonuna kadar Ronald Sinclair adyla saklanmak zorunda i
lr. 1988'de ldnde Londra'da yaymlanan The Times,
22 Said, Der Mann, I, 26B.
(*) Baz rivayetlere gre komiserler lene kadar dvlp snglenmiler. So&
kanl bir ekilde vurulduklarna dair bir kant yok.
23 Hopkirk, The Spy Who Disappeared, Sonsz, s. 205-206.
1 02

nn gerek kimliini aklar ve komiserlerin katili olmakla su

land iin yetmi yl boyunca saklanm olduunu bildirir.24
Lev'in yazdklar, olayda dorudan rol olanlarn dnda
kalan herkes tarafndan ok tartlr. Prens, denizciler ve ko
miserlerin katline katlm olan hemen herkes, devrimin kar
gaa dolu ilk ylnda ldrlr, ya da Teague-jones gibi orta
dan kaybolur. ngiliz ajannn lmnden sonra, 1991 yln
da yaymlanan gnlkleri ise Lev'i ou ynden doruluyor.
Teague-j ones, o dnemde ngiliz ordusundan loj istik des
tek alan sosyalist devrimcilerden olumu rakip baka bir ko
miteyi suluyor. Bolevikler, solcu dmanlarna yaplan sz
konusu ngiliz yardmna sinirlenmiler, belki de bu neden
le Troki, yirmi alt komiserin idam emrini verdii gereke
siyle Teague-jones zerinde durmutur. Teague-jones yetmi
yl gizli tuttuu gnlklerinde, komiserlerin Kzl Su'ya geli
lerinden gnler sonra, ilikide olduu bir sosyalistten bilgi al. <ln, "tutuklularn ounun sessizce vurulduklarn" ren
diini yazyor.25
Ekim aynda Lev ile Abraham Boleviklerden ve dier radi
kal sosyalistlerden uzaa, daha douya, le doru yolculuk
larna devam ederler.26 Eski Dou'nun kalan son kalesine, bir
emirin idaresindeki bakent Buhara'ya gitmeye alacaklar
dr. Eer kaldysa eski dzenin iktidar elinde tutan tek kii
si olarak emirin kendilerine kucak aacan dnmektedir
ler. Lev ile babas tren yolculuu yapamazlar; devrim nedeniy
le demiryollaryla seyahat etmek tehlikeli hale gelmitir. De
miryolu iileri, mitralyz mfrezesiyle birlikte, Boleviklere
katlan ilk gruptur. Demiryollar ekas ise gizli polisten ok
daha felakettir. Dneme ait bilgiler, gerekli en kymetli meta
y, yani ulam denetledii iin, demiryollar brokrasisinin
devasa, mekanize bir hkmran olduu ynnde. 1 9 1 8 yl
nn Rus mparatorluu'nda hem ka hem de i ve a olanak24 Hopkirk, The Spy Who Disappeared, nsz, s. 9-13.
25 Teague-Jones,

The Spy Who Disappeared, s. 121.

26 Essad Bey, Blood and Oil, s. 136-139.

1 03

lan ok kstldr. Yakt sorunu da vardr. Bak'deki talan ve

ekilen petrol sknts yznden demiryollar ulamnda ya
kt olarak odun atei kullanlmaktadr. Ancak lde yeteri ka
dar odun yoktur, baka maddelerden yararlanlr. Lev ile ba
basnn Trkistan'da bulunduklar srada en gzde yakt ku
rutulmu, tuzlanm balktr.27 Kaya kadar sert olan bu mad
de byk miktarlarda kullanlarak trenlerin kydan i kesim
lere ulamn salamaktadr. Hareket halindeki trenlerin baca
lanndan zaman zaman kzarm balklarn frladna ve a hal
.
kn bunlan yakalamak iin trenlere saldrdna tanklk eden
yerliler var.
Abraham Nussimbaum hibir ekilde Demiryollan ekas'yla
karlamak istememektedir; daha nce denedikleri daha gven
li rotay izleyerek yolculua deve kervanyla karlar. Lev, "Vah
i l kabileleri, kum frtnalar, deve zerinde gitmekten eki
len mide bulants ve susuzluk. Tm tren yolculuuna yelen
di," diye yazyor. Silahl gerler Kzl Su ile Buhara arasnda yer
alan tehlikeli gei noktalarnda rehberlik edeceklerdir. Bylece
kendilerini Trkistan llerine vururlar. Yolculuun ou deve
ve eek zerinde yaplr, mmkn olduunca Bolevik etkisinde
ki kentlerden uzak durulur. Sahra'da onlara kimi zaman babas
nn ad, kimi zaman da l insanlarnn yabanclara kar gster
dii konukseverlik yardmc olur.
Elli develik bir kervandrlar, ilerinde Lev'in horgry
le bahsettii, "o zamana kadar imparatorluk operasndaki l
sahneleri dnda Dou hakknda hibir ey bilmeyen" Rus ai
leler vardr. Ama kervanbana (ondan alvar diye sz etmek
tedir) byk bir sayg duyar. Lev yazd kitaplarda kervan
bann lde kendini Avrupallarn drt duvar arasnda oldu
undan daha gvenli hissettiini vurguluyor: "lde kaybol
mas, yolunu kaybetmesi imkanszd . . . sonsuz genilikteki bu
yerde kendisi ile btn vahalar, btn kabileler arasnda hi
kopmayan bir ba vard."28 Kervanba, olan biten her eyi ve
kumun renginden kervann konumunu sezebiliyor, bir hayvan
27 A.g.e.,

s.

139-140.

28 A.g.e., s. 143.
1 04

gibi, ok uzaklardan bile suyun kokusunu alabiliyormu. Ay

rca l kumunun develerin arln tayamayacak kadar in
ce olduu, tm kervann kuma gmlme tehlikesiyle karla
abilecei korkun kum ukurlarndan kamay da iyi biliyor
mu .. Lev bir kpein byle bir ukurda boulduu dehetli
. bir sahneyi anlatyor. Kervanbann baka kervanlar iin hem
bir uyar hem de yiyeceklerinin bitmi olmas ihtimaline kar,
birka taze ekmei slak bezlere sarp bir kazkla kuma gm
dn anmsyor. Kendi kervanlar da bu tr direklere ska
rastlam, kervanba bazen bunlar kararak gmlm yiye
cekleri tazeleriyle deitirmi. Ekmeklerin zerine baz iaret
ler de iziyormu, Lev bunlarn l hakknda bilgi veren bir e
it gizli kodlama olduunu sylyor: "Hi kukusuz bu insa
nolunun icat ettii en ilgin gazete." Lev, kervanbann yn. temlerini anlamak midiyle onunla "felsefenin her trnden,
dinlerden, savatan, gzel kzlardan, hatta edebiyattan" konu
tuundan, ama tm abalarnn boa ktndan sz ediyor:
"Byle bir ulalmazlk ve suskunlukla hi karlamadm. San
ki insan deildi; ot gibi yaayan skc bir alim gibi, tm dikka
tini le vermiti. "29
Balarda Lev arabesk ryalarnn gerekleiyor olmasn
dan mthi bir keyif alr. Ancak ok gemeden ln tekd
zeliinden sklr, yolculuun bitmesini, yeni maceralarn onu
bu dz, deimeyen hayattan ekip almasn dilemeye balar.
Trkistan'daki bu ka maceras Lev'e sonradan, Berlin, Vi
yana veya N ew York'taki bir daireden baknca romantik gele
cek olsa da, yaplan bu kervan yolculuu o anda bir ikence gi
bidir. Kervanbann yz vermemesi bir yana, Bakl bir o
cuk olarak l yaamnn kabalndan, gerlerin su olmad
iin ellerini ve yzlerini .kuma srerek temizleme alkanlk. !arndan aknla dmektedir. ln "skclndan, kas
vetinden ve alk, yorgunluk ve hastalktan ekilen straptan"
insan gsz dmektedir.30 Bu arada doast yeteneklerine
hayret ettii hekimlere hayran kalr. Kervann hekimi tpk or29

A.g.e., s. 145-146.

30 A.g.e., s. 141.
1 05

taalardaki meslektalar gibi bir doktordur; ama geleneksel

tp eitimi yerine ilahiyat, edebi tarih, mantk ve dilbilgisi oku
mutur: "Kimi zaman bir dervi, kimi zaman Kuran rencisi,
kimi zaman da airdi." Lev onun yreye zg baz hastalklar
iyiletirmesine tank olur. rnein, tek bir krmz lekeyle ba
layp yzn tamamm krmz yara kabuklaryla saran pindinka
adl korkun bir deri hastaln tedavi eder. 31 llk leke hekim
tarafndan yerel bir merhemle ovulursa hastalk kontrol altna
alnabilmekte, mdahale edilmedii durumdaysa yara gzle
re kadar yaylp krlkle sonulanabilmektedir. "Hep pindinka
olmaktan korktum, ama ansm varm hastal kapmadm,"32
diye yazar Lev, yllar sonra ayanda kara bir leke ile balayan
kendi hastalna dokundurarak.
Kervan yolculuu giderek tehlikeli hale gelir: lde faal
olan ekya gruplar dman Bolevikler karsnda glenmek
tedir. Trkistan blnr, lkenin byk bir blmnde milli
yeti Mslman bir hkmet kurulur, bamszlk ilan edilir;
geriye kalan ksm Boleviklerin eline geer. Sonunda Bole
vikler kazanr, ancak dalarda ve kum tepelerinde yerleik g
erler yllarca egemenlik altna alnamazlar.
Emir ise minareleri ve kubbeleriyle kadim bir kent olan
Buhara'daki saraynda insafszca hkm srmektedir.33 Riva
yete gre yakn bir zamanda, Ortaa'daki gibi, mahkumla
r "lm Kulesi" olarak n salm Kalyan Minaresi'nin tepe
sinden atmtr. Rusya'y yzyllar boyu idare etmi olan Ta
tar hanlarnn soyundan gelen Emir, arn deil, kendisinin
Rusya'nn meru hakimi olduuna inanmaktadr. Bununla bir
likte, imparatorluk ordusunun general niformasn tamak
ta, Buhara'ya Rus gmenlerin gelmesine ve kltrel emper
yalizme ses karmamaktadr. nk imparatorluk Rusya'sna
boazna kadar borludur.34 Tpk amzn bir nc Dn
ya lkesinin Washington'a bal olmas gibi, Buhara da eko31 A.g.e., s. 157.
32 A.g.e., s. 157.
33 Fromkin, A Peace ta End All Peace, s. 486.
34 Essad Bey, Blood and Oil, s. 183-185.
1 06

nomik ve askeri ynden St. Petersburg'un yardmlaryla ayak

ta durmaktadr.
Devrimle beraber her ey deiecektir. Lev, "ar devrim ta
rafndan tahtndan indirildiinde, emir endielendi. General
niformasn kard ve .kraliyet konseyini toplad. lkenin ile
ri gelenlerini selamladktan sonra, yirmi drt saat iinde lke
deki Ruslarn tmn ldrmeleri emrini verdi. Aklama ola
rak da Rusya'nn imdi ok zayflam olduunu , byle bir im
kan bir daha bulamayabileceklerini syledi," diye yazyor.
"Bizden farkl konuan ve dua eden bu yabanclarn tmn
ldrn"35 eklindeki tyler rpertici emir, Lev'in kk ba
yapt Ali ve Nino'nun en can alc blmdr. Lev'in ilke ola
rak devrimden nefret etmesinin nedeni, devrimin kitle katlia
m! iin bahane olmasdr. Buhara'daki Ruslar yaadklar k
k mahallede, ar silahl askerlerin gzetiminde kslp kalr
lar. ktidardakiler durumlarn tartrken gn boyunca d
ar kamazlar. Bir yoruma gre, maliye bakan emirin nn
de diz km ve Ruslar balanana kadar ayaa kalkmay
reddetmi; Lev bunu, Berlin'de ikisi de mlteci olarak bulu
nurlarken bakann kendisinden dinleyecektir. Oysa Bolevik
lerin bekleyecek hali yoktur, "birka yz Sovyet askeri tara
fndan Buhara zgr, bamsz ve egemen bir cumhuriyet ya
plr," diye yazar Lev souk bir kinaye ile: "Emir Afganistan'a
kat; eski yeni tm prensler, bakanlar, saray erkanndan kii
ler ve valiler de kaabildiklere yerlere. "36
Lev bu prens ve bakanlarn bir ksm ile 1920'lerin Berlin'in
de buluur.37 Buhara saray erkan, bu kenti yeni bakentle
ri yapm olan binlerce Beyaz Rus soylusuyla Berlin'de bir ara
ya gelir. Bu tarihte Lev Nussimbaum da artk onlar gibi bir
Mslman'dr. Essad Bey adyla mltecilerin ihtiaml gnle
rini, d yklerini yazan nl bir yazardr. Tarih sahnesin
den yakksz biimde inmi olmalar ve mlteci toplumunun
bilinen ksknlkleri gz nne alndnda, Berlin srgn35 Kurban Said, Ali and Nino (New York, 2000), s. 140-141.
36 Essad Bey, Blood and Oil, s. 188.
37 A.g.e., s. 176.
1 07

!erinin ilk kez deve kervanyla gelmi Yahudi bir mlteci ola
rak tandklar bu gen adama gven duymam olmalar ok
mmkn.
Emirin Afganistan'a kayla birlikte milliyeti Mslman
larla Beyaz Ruslardan oluan bir grup ayaktakm le da
lr, hem kendi aralarnda hem de Boleviklerle arpmaya ba
larlar. atmay denetleyen tek ey ksa sre sonra ayrlacak
olan ngiliz-Hindistan ordusudur. Sahrann etkili sesi Winston
Churchill, her ne kadar gvenilmez ve onurlarn satmaya ha
zr olsalar da, ngiltere'nin Orta Asya'daki Mslman krallkla
r savunmak zere blgede kalmasndan yanadr. 38 Ancak ngi
liz ordusu, bir gecede kayzerle sava brakp Boleviklerle sa
vamaya balayacak hareket kabiliyetine sahip deildir; plan
rik alacak kadar olumlu grlmez. ngiliz-Hindistan ordusun
da grevli bir yarbay 1920'de Trkistan'dan dner dnmez y
rek paralayc bir tasvirle ngilizlerin Trkistan'dan ayrlma
larnn Asya'daki Mslmanlar iin ne anlama geldiini anla
tan bir yaz yazmtr. Yarbay ve askerleri ekilmeye hazrlan
dklar srada Buhara'dan gelen bir heyet kalmalar iin yalvar
maktadr:
"Bize bin adam, yalnzca bin adam brakn, o zaman dma
na engel olabiliriz." Onlara askerlerimizin yorgun oldukla
rn dinlenmeleri gerektiini bildirdim. Ama adam "O halde
500 adam brakn, byk ngiliz mparatorluu elbette bizi
korumak iin 500 kii ayrabilir," diye srar etti. Yantm "500
adam brakmak mmkn deil" oldu. Bunun ardndan ok
dokunakl son ricasn dile getirdi: "Tek bir ngiliz brakn o
zaman; halkm Byk Britanya'nn kendilerini terk etmeyece
ini anlasn, Boleviklere kar direniimizi srdrelim." Bu
nun bile mmkn olmadn, tm birliklerin ekilmesi emri
nin alndn syledikten sonra, heyet bakan znt iinde,
"Bu durumda biz Trkmenler iin hibir mit kalmad. Kendi
bamza ayakta kalamayz ... " dedi.
38 Fromkin, A Peace ta End All Peace, s. 473, 488.
1 08

Rusya'nn alevler iinde olduu bu dnemde Byk Britan

ya yalnzca btn bir Acem lkesini deil, Trkistan' da et
kisi altna alabilecek bir konumdayd; tek bir asker brakma
sa bile, bu hassas gnlerde Trkmenleri desteklemeyi srdr
meliydi. (Hibir zaman savamadmz, ileride de savama
mz gerekmeyecek) 2.000.000'luk serseme dnm Muham
med mmetinin dostuluunu kazanm olurduk. ... Bu ans

mz kaybettik. 39

Karkl daha da artrmak zere, ar'n ordular tarafn

dan yakalanp Buhara'daki kamplarda tutulan yar a drt
yz bin Alman ve Avusturyal sava tutsa, Bolevikler tara
fndan serbest braklr.40 Mslman Orta Asya'nn ortasnda
evlerine gitme imkanlar olmayan sava tutsaklar patlamaya
hazr bir gtr. Bazlar yerli kadnlarla evlenip askerlik n
cesi yaptklar inaat iilii gibi ilere girerek yaamaya ba
lamlarsa da, ou yeni becerilerini kullanmay daha uygun
bularak paral askerlere, kiralk katillere dnr. Bolevikler
bunlara yksek cretler derler. (Kimi zaman verilen szde
durulmaz; Buhara'y almalarnda Kzllara yardm eden Avus
turyal sava tutsaklar paralarn isteyince kitle halinde ld. rlrler.)
Buhara'nn Abraham ve Lev iin artk uygun bir yer olma
d aka belli olmutur. Bakent mitralyz ateiyle inlemek
tedir. Caddelerde kasap nlkleri gibi kanla lekelenmi beyaz
gmlekli adamlarn dolatklarna tank olunur. Kol gezen id
det yle ktdr ki, lmcl grip salgnnn balamasyla, vu
rularak ldrlmemi ya da paralanmam bedenler bu kar
gaada hastala yenik derler. 1918-20 aras dnyann o g
ne kadar grmedii ekilde, kresel kyamet yllardr. Avru
pa ve Asya'nn yzyllardr istikrarn korumu nde gelen mo
narileri birdenbire ortadan kalkar. Orta Asya'nn hanedan
lklar dnyann gz nnde deildir, ama Lev, "kzl yld-

39 Dudley Carleton, "The Fate of the Turkonans", Blachwood's Magazine 207,

n . 1, 251 (Ocak 1920), s. 87-88.
40 Peter Hopkirk, Setting the East Ablaze: Lenin's Dream of an Empire in Asia (New
York, 1984, s . 13-14, 24-26, 32-33, 37-38, 53.
1 09

zn gc altnda ezilen l" den birbiri ardna den "anl eski

krallklar"dan41 ok etkilenmitir.
Abraham bundan sonra atlacak adm dnmektedir. Bol
evik tehlikesinden uzak Afganistan'a, douya gitmek mm
kndr, ancak nfuzlu birilerini tanmyorsanz orann da
kendine zg riskleri vardr. Ayrca bu, "en doudaki Avrupa
kenti"ne, yani Bak'ye dnmek isteyen biri iin rotadan iyice
uzaklamak anlamna gelmektedir. Ayn nedenle in ve Hin
distan da seenekler iinde yer almaz. Bolevikler ise gerisin
geriye batya gitme yollarnn tmn kapatmlardr. ar yan
ls yenilmi Beyazlar da tehlikelidir, nk tpk Kzllar gibi,
onlarn da grdkleri her kervan durdurup saldrdklar sy
lenmektedir. Gneyden baka ka yolu yoktur. Nussimba
umlar Acem lkesine gitmekte olan Rus ve Mslman mlte
cilerin kervanna42 dahil olurlar.*
Buhara ile Acem lkesi arasnda yer alan l sakindir; ker
van kazasz belasz ahn egemenlii altndaki topraklara gi
rer. Trkistan gibi, kuzey Acem lkesi de yerleimin youn
olmad, ama kltrel anlamda daha eski ve medeni bir yer
dir. Kervan gnlerce, kimi zaman oraya buraya serpilmi be
reketli vahalara, tozlu ve ssz eski kent ve kale harabeleri
ne rastlayarak l boyunca yol alr. Yerleim olan kentler iki
metre derinlikte, alt metre ykseklikte balktan yaplm
surlarla evrilidir; Ortaa kentleri gibi kaplar sabah alp
gece kapanmaktadr. Surlar modern silahlara kar dayank
l olmasa da, apulcu ekya ve ger kabileleri kentten uzak
tutmakta etkilidir. Kuzey Acem lkesinde isyanc grup Krt
lerdir, ancak Azeri aznlkla birlikte Acem ordusunun byk
blm de Krtlerden olumaktadr. Acemler savamay sev41 Essad Bey, Blood and Oil, s. 174.
42 A.g.e., s. 190.
(*) Acem lkesi Nazi etkisiyle ismini l935'te degitirni, lran olmutur. Baz lran
llar, kan itibaryla Sami komularndan ok Almanlara yakn olduklarn hala
gururla sylerler. lran "Ari rkn lkesi" anlamna gelmektedir. Bu tanmdan
holanan ve 1935'ten itibaren lkenin diktatr olan Rza ah Pehlevi, 1978'de
Ayetullah Humeyni tarafndan devrilen ogluyla devam eden bir hanedanlk
kurmutur.
110

mez, kastlardan oluan bu toplumda silah altna girmeyi ken

dilerine yaktrmazlar. lev Ali ve Nin o da bunu yle anla
tyor: Ali, Acem kuzenine Bak'y Boleviklerden kurtarma
planlarndan sz ederken, etraftaki Acemler alayl bir ekil
de ailelerinde bir asker olduunu daha nce duymadklar
n sylerler:
'

[Ali dnr] , soylu bir Acem'in gznde asker olmann aa

bir snftan olmak anlamna geldiini unutmuum. ... Iran
Tann'nn gzetimi altndayd, dnyada parlamak iin klca
ihtiyac yoktu. Uzun yllar nce kahramanln ispat etmiti.
. . . Prens makineli tfek yerine iiri yeliyor, belki de silahlar
dan ok, iir bilgisi olduu iin. 43

iirin ve sanatn, ideoloji ve silahtan daha nemli olduu bu

lke, lev'e ilham kayna olur; kervan ar aksak yrrken za
man iinde geriye doru bir yolculua ktn duyumsar. m
renerek, "Acem lkesinde hibir ey canl deil, ne yozlam
Kaar prensleri, ne de saban sren ve Hafz'n, Saadi'nin be
yz yllk dizelerini syleyen ifiler. Gnmzn dikkat ek
meyen ypranm giysileri iindeki halini dnnce, buras
gerekten eski air ve dnrlerin, kutsal yaratcya adanm
iirleri gururla ezberleyenlerin lkesi," diye yazar.44
Acem lkesi elbette capcanldr: Ormanlar kurtlar, kaplan
lar, tilkiler ve yaban domuzlaryla doludur; Arap olanlar kadar
ayaklarna abuk olmayan ran atlarnn pei sra gzellikleriy
le n salm aslanlar komaktadr. lke tarmsal olarak da zen
gindir: Dnyann en iyi buday, pamuu, ekeri, zm ve
ttn burada yetitirilmektedir. lev gittii her yerde ttn ve
hahan yan sra, binlerce eidiyle bahe ve vahalarda aan,
Acem ak iirinin nl gllerinin kokusunu da duyar. Kaar
krallnn ahlar sanki tarihten alnm bir mabet yaratm
lardr; insanlar incir ve meyve aalar altnda, glleri damtp
deerli parfmler reterek, kilim dokuyarak, haremlerini kol
layp iir dzerek yaamaktadrlar. Nice ozanlarn gelip getii
43 Said, Ali and Nino, s. 213-214.
44 Essad Bey, B!ood and Oil, s. 174.
111

bu edebi mezarlkta Lev, modern dnyann saldrsna henz

uramam bir lke bulur.
Birinci Dnya Sava ertesinde Acem lkesinde geen bu
kervan yolculuu bazen lncil Kua'nda* dolamak gibidir.
Lev, "Acem lkesinde yalnzca din canl," diye yazyor;45 ger
ekten de dinsel alan birok tuhaf koldan, mezhepten ve giz
li topluluktan olumaktadr. lsmaililer, eytana tapanlar, Baba
iler, Bahailer ve evrenselci Mslmanlar etkin dini gruplardr.
Evrenselci Mslmanlar 19. yzyl ortalarnda dnyaya geri
gelmi olan Mslman bir mesihe (ayn yllarda joseph Smith
Mormon Kitaplar'n bulmutur) ve btn dinlerin birleece
i bir milenyumda yaadklarna inanan bir mezheptir.46 Ana
akm Mslmanlar Bahaileri kafir kabul edip zulmetmektedir
ler.* Acem lkesinde slamiyetin egemenlii 7. yzylda, yz
lerce yl Acem saraynda ikili itikatn srdrm olan yerel di
nin, Zerdtln yenilmesi ve yasaklanmasyla salanm
tr. Ancak Mslman fatihlerle birlikte Kuran'a inanan, ama
kendilerine "Ali taraftar" ya da ii diyen ve lkeye fatih deil,
mlteci olarak gelen baka dindarlar da olmutur. iiler Acem
lere Muhammed Peygamber'in yolunu izlediklerini iddia eden
Araplara gvenmemeyi retmilerdir.
iiler, lslam halifeliinin, yani dini liderliin, Muhammed'in
lmnden sonra kuzeni ve damad Ali'ye dmesi gerektii
ne inanyorlar. Ali zehirli bir klla ldrlene kadar, yalnzca
drt yl halifelik yapmtr. Katlinden ksa bir sre sonra oul
lar Hasan ve Hseyin hak iddia etmeye almlarsa da, benzer ekilde ortadan kaldrlrlar; Hasan zehirlenir, Hseyin ise
Ali'nin de katledildii, gnmzde Irak snrlar iinde bulu(*) inci! Kua, Amerikan'n kkten dinci ve Evangelist Hristiyanln gl etkisi altndaki gney eyaletlerine verilen isim - .n.
45 A.g.e., s. 190.
46 A.g.e., s. 191-97.
(*) 1980'lere kadar Acem lkesinde antisemitizm grlmezken, anti-Bahaizm ol
duka yaygndr. Gnmz mollalarnn ounun kafasnda ise bu ikisi birbiri
ne gemi durumda. Ayetullah Humeyni'nin mritleri Siyonist-Bahaist-Ameri
kan entrikalar uyarsnda bulunmaktalar. (Roy Mottahedeh, The Mantle ofthe
Prophet: Religion and Politics in Iran (New York, 1985), s. 238-240, 388-389.)
112

nan Kerbela kentinin yaknlarndaki bir lde Snni sava

lar tarafndan ldrlr. Muhammed Peygamber'in torunu
Hseyin'in Tanr yolunda kendini feda edip ehit dmesi, iz
leyicisi iiler iin, tpk lsa'nn armha gerilmesi gibi, ilahi bir
olay, lslam'n temel trajedisidir. iilik karmak ve deiken
bir ideoloji; yreden yreye farkllk gsteriyor, ama temelde
tek bir inanca dayal: Peygamberin hak sahibi ardllar ldrl
mtr, lslam Alemi'nde adaletsizlik hkm srmektedir, do
laysyla llahi Krall kurmak iin bir Mehdi'nin, yani ii bir
mesihin gelmesine kadar, dnya hak yolunda olmayacaktr.
Acem lkesinin dalar ve kentleri Hseyin'in ektii ac
lara yaklan atlarla yanklanr; lke tiyatrolarnda ehit olu
unu canlandran oyunlar oynanr. Lev kervann urad her
yerde bunun izlerini grmektedir, Muharrem'e rastlayan bir
, gn kentin birinde durduklarnda da bizzat tank olur.47 Top
lumun her kesiminden erkekler sokaklara dklm, eylem
lere katlmaktadr. Her yerde mzik duyulmakta, sanki New
Orleans caz festivalinin Ortadou versiyonu yaplmakta
dr. Mzisyenler davulla:r, fltleri ve zille;iyle at yakmak
ta, Lev'den daha byk olmayan gen erkekler gsleri p
lak, kendilerini dverek ve "Hasan, Hseyin, Hasan, Hse
yin" diye alayarak yrmektedirler. Kalabalklar kendileri
ni krbalayanlar tevik ederek arkalarndan gelmektedir. ii
din adamlar btn kente yaylm, dini ak ynlendirmekte,
sylevler vermektedir.
ehit Hseyin'in acsn paylamann sadakatin en byk l
t olduu bu lkede, Lev'in dikkatini eken en ilgin tipler
nce kadn sand uzun sal erkekler olur. Gsterili salar
nn zerine bazlar turuncu klahlar giymilerdir. Tm p
lak ayakldr, dini bayramlarda kimisi demir halatlardan ve
keskin baklardan yaplm kk krbalar tamakta, srtla
rn, omuzlarn bunlarla dvmekte, feryat figan at yakmak
tadr. Bazlarnda ise ivi ve maden paralaryla kapl budak
l sopalar vardr. Bazlarnn da sa ellerinde zerine iir dize
leri yazlm asalar bulunmaktadr. Bunlar, maddi karlk bek47 A.g.e.,

s.

200-204.
113

lemeden , yani drste dini dorular alamaya alan der

vilerdir. Sema yapan dilencilerden oluan bu dini mezhep Su
fi hareketiyle tm Asya'ya yaylmtr. Sufilik, tm dini ayrm
larn zerinde, slam'n ilmi ve vecit (Gnostik ve ekstatik) ge
leneidir. Lev yle yazar: "Bu mezhepte tacirler, savalar,
prensler, hatta yabanclar bile bulunuyor. Sokakta pejmrde,
uzun sal bir dilencinin sizle Almanca, Franszca ya da ngi
lizce konumas grlmemi bir ey deil. Dou'da eitim ile
zenginlik birbirlerinden ayr eyler. Bir dervi hkmetin en
byk alacakls da olsa dilenci olmaldr. . . . Derviler hi dur
makszn kentten kente dolarlar; gelmekte olan dnyann so
nu hakknda pazarlarda vaaz verir, gururla lkedeki en iyi in
sanlarn kendi aralarndan ktn iddia ederler."48
Lev, Acem lkesindeki ii Mslmanlr gsterili ve eki
ci bulur. Bu, slamn en lgn biimi, yabanclarn ve isyanc
larn birlikte sergiledikleri fedakarane bir danstr. Bak'de ol
mayan bu eyden, etrafndaki bu ham dinsel evkten ok ho
lanr. iiliin hakszla maruz kalanlara verdii destek Lev'in
slam hakkndaki grlerini besleyecektir: Kaba kuvvetin ve
adaletsizliklerin hakim olduu dnyaya kahramanca direnme
kalesidir slam.
ii zlem Acem evkine yn veriyor olsa da, bu lke ayn za
manda ok sayda ufak zalim yneticinin hakimiyetinde bir
yerdir. Mezandaran ve Gilan kentlerini geerlerken kervanla
r canl renklerde rtlere brnm Acem bir atl tarafndan
durdurulur. Kendisini blgenin yneticisi Cafer Han'n ula
olarak tantan atl, Han'dan selam getirdiini ve yolcularn t
mnn ldrleceini bildirmek istediini syler. nfaz bizzat
gerekletirecek olan Han'n gelmesini beklemelerini rica eder.
Lev, Azerbaycan ve Buhara'daki i savatan sa kp, Ker
bela'da Hseyin'in ehit dmesinin elemiyle yaayanlara ta
nk olmasnn hemen ertesinde Binbir Gece Masallar'ndan fr
lam bir delinin ellerinde lecek olmalarndan byk bir endi
eye kaplr. Ancak Abraham Nussimbaum daha aklldr. Lev,
48 A.g.e. , s. 195.
114

ona ikence gibi gelen, kimi zaman dosta olsa da, kt bir a
ka gibi sren konumalar dikkatle dinler. Ulak o kadar ki
bar ve tedbirlidir ki, neye varmak istediini kestirmek imkan
szdr. Abraham bkmadan konumaya devam eder, sonun
da ulak, "lrseniz paranz ne ie yarar?"49 dediinde, her ey
akla kavuur.
Mlteciler rahat bir nefes alrlar: Adam yalnzca, Kafkaslar'da
bym herkesin bildii bir eyin, rvetin peindedir. Ama
bu rvet isteme tarz o kadar atafatldr ki, neredeyse canla
rm kurtaracak fiyat renemeden lme gideceklerdir. Ulak,
topraklarna hibir teklifte bulunmadan girerek Han' kk
drdklerini ve rvetin yalnzca parayla ilgisi olmadn
aklar: "Yksek itibarl kiilerin Han'a armaan vermeyi red
dettikleri duyulursa darda herkes ne der?"
Lev, olayn komikliinin altn "te bu nedenle bizi ldr
mek istemi," diye izer.50 Abraham ise byk bir ciddiyetle
saraya iletilmek zere bir teklifte bulunur. Gidip gelen atllar
trafii balar. Sonunda yant alnr: "Mali danmanlarnn ne
risini ve imdiye kadar yeterli miktarda kan dklm olduu
gereini dikkate alan Han, yle yle olmasna karar vermi
tir." Lev ve Abraham Han'a ekinde "armaan" parann olduu
gsterili bir mektup gnderirler. Ulak tpk Ortaa valyele
ri gibi atna atlayp frlar. Kervana tekrar ulatnda Majeste
leri Cafer Han'n kendilerini konuk olarak arlamak zere da
vet ettiini bildirir.
Kervan yolculuu srasnda Lev Acem lkesindeki dini yaa
m renmitir, imdi Cafer Han'n saraynda siyasi hayata ta
nk olacaktr.51 Her sabah onda Han'n devlet ilerini yrtt
toplantlara katlr. Bu toplantlarda Han aslnda sadece te
baasndan ald, altn ve gm paralardan canl tavuklara ve
un uvallarna kadar deien her eit rveti kabul etmekte
dir. Hkmetin bu ciddi ii kimi zaman bir para muziplik
le blnmekte, rnein avluda gvercinler uurulmaya bala49 A.g.e.,

s.

215.

50 A.g.e., s. 215.
51 A.g.e., s . 216-222.
115

ynca Han durup bunlar teker teker vurmaktadr. Ancak bun

da bile ciddi bir vergi tahsili sz konusudur: iko hkmdar
kular her vurduunda birisi kalkp onu tebrik etmekte, krali
yet anana birka sikke atmaktadr.
Lev Acemlerin debdebeli unvanlardan holandklarn da
burada kefeder. Binlerce unvan sz konusudur ve her biri a
hn bizzat kendisi tarafndan ihsan edildii iin srekli dei
mektedir. Lev tmn aklnda tutmaya alrken ok elenir.
Yllar sonra Batl dinleyicilerine saray unvanlaryla ilgili hika
yeler anlatmaktan ok holanacaktr:
rnein, "Adalet Kayas" ldnde onun konumuna "Ana
vatann Klc" atanr; "Bilgelik ncisi" ise "Anavatann
Klc"nn yerine gelir. lm olmadnda bile yer deitir
meler yaplabilmekte, dolaysyla hi kimse kesin olarak rne
in, "mann Hamisi"ne gnderilen bir tavsiye mektubunun
ona deil de, eski "Gizlinin Koruyucusu"na ulap ulamad
n bilemez. 52

Lev saraydan ne zaman ayrlacaklarn merak etmektedir.

Han'n konuklar m, tutsaklar m olduklar belli deildir; sor
mak da kibar bir davran olmayacaktr. Lev'in ar silahlar ku
anm ama plak ayakl iki askerden oluan ve onu her yerde
izleyen korumalar vardr. Pis sokaklardan geerlerken, tpk
Bak'deki hizmetileri gibi, onu kucaklarnda tarlar.
Lev iin Eski Dou, zellikle ehvet dolu Acem lkesi, ger
ek dinin gizemleriyle tant yer olmasnn yan sra, bir cin
sel belirsizlikler hazinesidir.53 Bir gece Han, babasyla birlik
te kaldklar odaya bir bitscho, yani bir elence olan gnde
rir. Lev olana elik eden hizmetliye bu onuru kabul edemeye
ceklerini "nk ilgilerinin baka alanda" olduunu aklar.54
Yakksz bir andr. Hizmetli zrler dileyerek ekilir. Tam
yer yataklarna uzandklar srada hizmetli geri gelir. Yannda
bu kez tlden peelerinin ardndan merakla onlara bakan iki
52 A.g.e., s. 208.
53 A.g.e., s. 219-222.
54 A.g.e., s. 221 .
116

gen kz vardr. Lev bu hikayeyi Kan ve Petrol'de anlatrken, ar

tk reddetmelerinin mmkn olmadn belirtir, "Kibar olmak
zorundaydk," der.
Han, gen bitscho'sunun cazibesiyle mutlu olmaktan kendimi
zi mahrum brakmamza elbette bozulmutu. Ertesi sabah gel
diinde bize sanki kendi zarif duygularn takdir edemeyen
vahi barbarlarmz gibi davrand. Bana, kendi zevkine hitap
eden Acem tarihinin gzellikleri konusunda sonu gelmeyen
hikayeler anlatt, dk zevkler peinde olan gnmz gen
liinin rmlnden ikayet etti, olduka karmak bilgi
hazinesinin tmn ortaya serdi.
Ona bitscho'lar dnda klasik olan her eyden holand
m sylediimde hemen yumuad ve beni hareminde bir ak
am yemeine davet etti. Haremine girmemem gerektiini bi
liyordum, tarihin zenginliklerine ok dkn olan bu adam
beni de bir bitscho olarak gryor olabilirdi. Haremin dnda,
gc konukseverlik kurallaryla snrl olduunda, gvendey
dim. Yanmdan ayrlrken bana Hafz'n bir el yazmasn ver
'
di, ask suratla ve tabii ki iirsel bir dille, resmi bir sevgi ak
lamasnda bulundu. Ben de doal olarak ona sevgilerimi ilet
tim. Ancak eminim ki, eer kervanmz silahl atllarla korun
muyor olsayd bana duyduu bu sevgi platonik kalmayacakt.

Lev'in Han'n nermeleriyle ilgili yazdklar Dou'ya dair an

latt hikayelerin ounda hissedilen benzer bulanklkta: As
lnda Lev Nussimbaum hibir zaman bir bitscho ya da baka
bir cinsel taleple batan karlmamtr; tam tersine tm yol
culuk boyunca gittikleri her yerde gen Lev kendisini erkekle
rin arzu nesnesi olarak duyumsamtr. Cafer Han'nkiler kur
tulduu tek cinsel kucaklama istei deildir. Hatta Lev dei
ken sevgi ynelimlerine dair bu "Acem-Yunan gelenei"ni Es
ki Dou'nun srdrd cazip bir nitelik olarak alglar; k
m Acem lkesinin modern uygarln bozmad bu zellii
ni koruduunu dnr. Bu durum onda kkl bir antropolo
jik ve iirsel ilgi uyandrm, bunu z olarak olmasa da ekilsel
anlamda zmsemitir.
117

Boucu konukseverlik gnlerinden sonra Lev ile Abra

ham nihayet gitme izni alrlar. Kervan kuzeybatya, Hazar k
ysndaki Enzeli'ye gitmek zere hareket eder. Buradan da
tekneyle ngilizleri lkeden srm olan Trklerin elindeki
Azerbaycan'a gidebileceklerdir. Nussimbaumlar iin Trkler
en ideal igal gcdr; Azerbaycan da bir Trki millettir. Abra
ham mallarn geri alma konusunda kararl, her ikisi de mem
leketleri Bak'nn zlemi iindedir. Ne var ki, daha pek yol al
mamken yeni sorunlarla karlarlar.
Acem lkesinin kuzeyi, Cafer Han'n da uyard gibi, Cengeli
lerin isyanyla alkalanmaktadr.55 Cengeliler yani "Orman
Kardeleri" yerel atelet geleneini brakmaya ve Acem topra- .
ndaki yabanclara kar silahlanmaya karar vermi fanatik bir
ii mezheptir. Yerli Mslmanlardan oluan bu grubun Bat'ya
kar dmanl Rus Devrimi'nin kvlcmyla yaklm ba
ka bir al ateidir. Cegeliler kuzeyde, devrimci propagandann
ana yata olan Azerbaycan snrnda ok gldrler.
1905 ylnda Rusya ve Kafkaslar'da yaygnlaan devrim a
rlarna baz Acemler de kulak vermi, balarda lml ve z
grlk olan devrimci bir hareket olumutur. 1906'da ah,
seme hakk getiren bir anayasa ile parlamenter monariyi ka
bul eder. Ama sanki 1950'lerdeki Amerikan CIA mdahalesi
ni nceler gibi, ngilizlerle Ruslar, aha kanl bir kar devrim
sahnelemesinde yardm ederler, vekiller ierideyken yeni ina
edilmi parlamento binas yaklr. 1 9 l l'e gelindiinde zgr
lk Anayasal Devrim oktan bastrlmtr.56
Acem devrimcilerin anayasal demokrasi talepleri Avrupa
llarn bu mdahalesinden sonra Bat kart cihada dn
r. zgrlk kart gericiliin ykseldii 1 9 1 2 ylnda gez
gin bir dervi, btn yabanclarn Acem lkesinden karl
masn amalayan slam'n Birlii adl bir parti kurar.57 Alt yl
sonra, Boleviklerin Rusya'da uygulad iddet eylemlerinden
55 A.g.e., s. 222-224.
56 Ira M. Lapidus, A History of Islamic Societies (Cambridge, 1988), s. 578-579.
57 Bkz. Mottahedeh, The Mantle of the Prophet, s. 56-57, 219.
118

esinlenerek, hareketi krsal alana kaydran dervi, partiyi Cen

geliler mezhebine dntrr. Mezhep yanllar rktc bir
grntye sahiptirler; "son inansz da kutsal ran topran
terk edene kadar salarn ve trnaklarn uzatmaya" yemin et
milerdir.58 Her trden fanatik bu harekete katlr; tek istekle
ri imanszlar ldrme ya da inanszlk ana son verme an
sn elde etmektir. Lev ile Abraham'n bulunduu kervan bo
altlm kylerden geerken etrafa salm cesetler ve pasl si
lahlar grlr.
Kendilerine Cengeli diyen irkin, kl kuanm bir grup se
fille karlatklarnda Lev bunlarn devrimci deil , dpedz
soyguncu olduklarn dnr. Soyguncularn nderi, par
lak gzl gen bir Acem ne kp yle der: "manszlar, orta
ya kn ve tm malnz gerek inananlara teslim edin."59 Ker
vanba rvet nerir ama soyguncular sesini kesmesini syler
ler. Elebalar kendisini tantr, yolculuklar hakknda sorular
sorar. Sonra isteyenlerin eteye katlabileceini bildirir. Lev ve
Abraham "kibarca" bu teklifi reddeder, deerli neleri varsa ve
rirler. Soyguncular herkesin stn arar.
Lev, "Bana sra geldiinde, basoyguncu onun sevgilisi olmak
isteyip istemediimi sordu; mit dolu bir gelecek vaat ediyor
du," diye yazyor. Yerel adetlerden habersiz olan Lev, Meed
li bir imamn sevgilisi olduu, bu bilge adam zor bir dnem
de terk etmek istemedii eklinde bir yalan uydurur. "Allah'n
hizmetkarnn otoritesi sayesinde kurtuldum," diyor. Son anda,
soyguncular develeri de alp gitmeye hazrlanrlarken, kervan
ba da onlara katlr. Lev ile Abraham ln ortasnda rehber
siz kalrlar. En yakn yerleim yerine yryerek ulamaya al
acaklardr. tk evi grdklerinde artk afak skmektedir.
Bitap dm baba oul kentte dolamaya balarlar. Ne para
lar, ne develeri, ne de onlara elik eden kimseleri vardr. Camiye
gitmeye karar verirler. Modern kilise ya da sinagoglarn tersine,
camiler ou zaman avlusu, toplant salonlar ve kahvehaneleri
olan kapsaml yaplardr. Mslmanlar arasnda yetimi Yahu58 Ag.e .

s.

224.

59 A.g.e., s. 226.
119

dilerimiz kendilerine burada barnak bulacaklarn bilmektedir

ler. Gerekten de yalnzca barnak deil, bir gnlk uzaklktaki
Enzeli'ye gitmelerine yetecek kadar para ve yiyecek de salarlar.
Ancak tam kenti terk edecekleri srada (Lev atla m deve ile mi
belirtmiyor) atl bir ulak belirir, Demir Komite'den geldiini bil
dirir.60 Bu, sonradan Rza ah Pehlevi olacak olan Rza Kuli'nin
nderliinde, lkede iktidar giderek artmakta olan ve kendi
kendisini bar kurmakla grevlendiren faist bir rgttr.
Ulak mhrl deri bir torba getirmitir. Torbay aar ve iin
den kum dklmeye balar. Kavun byklnde kanl bir e
yi ekip kardnda bunun bir insan kafas olduu anlalr.
"Buraya gelirken size rahatszlk vermi olan hainin kafa
s bu," der adam;61 kendilerine iyi yolculuklar dileyen Demir
Komite'den kk bir sayg gsterisi olduunu belirtir.
Lev ile Abraham adam kafay istemedikleri konusunda ikna
etmekte zorlanrlar: Grmek bile ilerini rahatlatmtr, ama
kabul etmeleri mmkn deildir. Sonunda ula, kafadan kur
tulsa m, yoksa geri mi gtrse diye dnrken ylece bra
kp giderler.
Nihayet baba oul liman kenti Enzeli'ye ularlar. Bak'deki si- .
yasi ortamn uygun olduu burada da teyit edilir: Lev'in "biz
den biri" dedii yksek nfuzlu bir avukat iktidardadr; ar
tk gvenle dnebileceklerdir. Devrim bitmitir. Eskiye dn
balamtr.
Liman kentinde dolanp duran baka Kafkas mltecilere
rastlarlar; yanlarnda aileleri ve Koi korumalar olan bir grup
petrol kuyusu sahibine katlrlar. Birlikte Hazar' geip lkele
rine gideceklerdir.62 Paralarn birletirip olduka eski gr
nen bir tekne alrlar. Aslnda elli kiilik olari tekneye iki yz
kii doluurlar.
kisi daha nce Abraham'n petrol tankerinde alm olan
drt kaptanl bir mrettabat kiralarlar. Koiler ve baka kaba
60 Essad Bey, Blood and Oil, s. 230.
61 A.g.e., s. 230.
62 A.g.e., s. 231-241.
1 20

saba adamlar gemici olarak hizmet edecektir. Normal buhar

l gemiler Enzeli'den Bak'ye on iki saatte gitmektedir, ancak
onlar kendilerine iki kat sre tanrlar. Teknede iki gn yete
cek kadar yiyecek ve su vardr. ngiliz askerlerine grnmemek
iin limandan karanlk basnca ayrlmaya karar verirler. Lev, en
zor eyin dikkat ekmeden gemiye binmek olduunu kaydedi
yor. Yolcular sessizce kk kayklarla gemiye yanaacak, halat
merdivenle gverteye karcaklardr; tmnn binmesi saatler
alr: "Sonunda drt kaptanla haydut gemiciler yelkenleri atlar
ve eve dn yolculuumuz balad. Kimse evlerine dnen bu
neeli insanlarn o gece ka ie arap itiini hatrlamyor."63
ngiliz projektrlerinden sa salim kurtulup Enzeli limann
dan ktklarnda byk bir kutlama balar, sonra herkes uy
kuya dalar. Lev kadnlarn kamarasnda kalmaktadr, bir sr
hn dolu konumaya kulak misafiri olur. Erkeklerin tartma
larndan ok daha dehet doludur bu konumalar. Azerbaycan
nfusunun yzde doksanna verilmesi gerektiini dndkle
ri cezalardan sz eder kadnlar. Lev de uykuya daldnda rya
snda ac eken Bolevikleri grr: Cezalandrclar nnde in
lemektedirler. Ne var ki, iniltiler yalnzca ryasnda deildir.
Uyandnda kamarasnn darda kopan frtnadan rkm in
sanlarla dolmu olduunu anlar. Sarsak gemileri, birka ayda
bir Hazar Denizi'ni etkisi altna ald bilinen ve gerek deniz
ciler sayesinde atlatlabilen o frtnalardan birine yakalanmtr.
Derken, frtna iddetini azaltt srada, karanln iinden
gizemli bir gemi kar; silahlarna baklrsa bu bir sava gemi
sidir. Ne gariptir ki, gemi hala arlk donanmasnn imparator
luk sava bayran tamaktadr.
Sava gemisindeki denizcilerin devrimden habersiz olduk
lar anlalr. ar aylar nce vurulduu halde, hem subaylar
hem de denizciler ara ballklarn srdrmektedirler. Bu fa
natik kralclar hayatta kalabilmek iin Emperyal Rus Deniz
Gc'nn devriye gezen bir sava gemisini ele geirmilerdir,
1917'den beri de denizde dolamaktadrlar. Kendilerininki gi
bi kiralk mlteci gemilerini yamalayarak geinen kralc m63 A.g.e.,

s.

232.
121

rettabat, talihsiz mltecilerin gemisine kar. Limana demirle

mi olan antiemperyal gleri bombalamak iin Bak'ye gittik
lerini bildirirler. Yolcular Bak'nn artk Almanlarla Trklerin
elinde olduunu syleseler de denizciler iin bunun bir anla
m yoktur. Bolevikler ile Rusya, Almanya ve Trkiye arasnda
imzalanm olan bar antlamasn tanmamaktadrlar. Kendi
leri iin hibir ey fark etmemitir, yalnzca savaa katlan ta
raflar oalmtr: Artk Almanlar, Trkler, Bulgarlar, Avustur
yallar . . . ve kendi Bolevik yurttalaryla savamaktadrlar.
Bak'ye dnmek isteyen Lev'i, Abraham', teknede kim var
sa herkesi vatan haini ilan ederler; iindekilerle birlikte gemiyi
batrma tehdidinde bulunurlar. Onlar ne yapacaklarna karar
verirlerken mltecilerden sessizce beklemelerini isterler. Ken
dileri de eski byk dklerden birinin doumgnn kutla
mak iin sava gemisine dnerler. Mltecilerin gemisinin kap
tan teleskopla sava gemisini izlemektedir. Derken ar yanls
korkun denizcilerin birbirlerini yumruklamaya baladklarn
grr. Sessizce demir alr, oradan uzaklarlar.
Ne var ki, ksa bir sre sonra yolcularn karsna baka bir
sorun kar. Gemileri yandan aldklar bir darbe soncu de
linmitir, su almaktadr. Yanlarnda ise yalnzca kk bir el
pompas vardr. Erkekler bununla urarken gemideki baz
ocuklarn ciltlerinde tuhaf siyah noktalar belirmeye balad
grlr. ocuklardan biri-lr. Kaptan hastaln kara humma
olduunu sylese de Lev bunun veba olduunu dnmekte
dir. Pompa da iyi almamaktadr. Suyu boaltmak iin elle
rinde kovalarla bir insan zinciri kurulur. Gemi yava yava bat
maktadr. Kararm, yaralanm gemide korku ve kargaa ba
gsterir. Koiler insanlar soymaya, kadn hizmetileri taciz et
meye balar. Lev ile Abraham bir kurtarma kaynn tabanna
saklanrlar. Silah sesleri duyulur.
"Gemi tpk bir tmarhaneydi," diye yazyor Lev. "A,
m ve dalgalar zerinde yar bilinsiz olarak yol aldk. "64
Kendisini yanndaki tek kitapla, Don Kiot'un Rusa basksy
la avutmaya alr. Bir sre baba oul, sakin sakin lm ze64 Said, Der Mann, I, 26B.
1 22

rine konuurlar. Aslnda Bak liman ok uzakta deildir, ama

gemi batyor, hastalk yaylyorken bu ksa yolu salimen alma
anslar ok dk grnmektedir.
Derken birdenbire, tpk ucuz romanlardaki gibi kurtarlr
lar. Denizdeki beinci gnlerinin leden sonrasnda ufukta
Alman bayra tayan buharl bir gemi grnr.65
Alman denizcilerin ok saygl davrandklarn sylyor Lev.
Mltecilerin tm batan gemilerini terk edip Alman gemisine
binmeleri iin davet edilir. Geminin mrettabat, kaptanlar bi
le, kendi kamaralarn boaltp aralarndaki prenslere, petrol
baronlarna ve politikaclara yerlerini verirler. Kaptan Bak'de
istikrar saland konusunda bir kez daha teminat verir; pet
rol vinleri ve iskeleler hasar grmemitir; Bolevik, ngiliz,
tm dmanlar kenti terk etmitir.
Ertesi gn Alman gemisi Bak limanna girer. Lev, eski ken
ti, saraylar, Ortaa kalntlarn, zledii her eyi olduu gi
bi yerli yerinde grr. Gerekten, byl, masal gibi bir kent
tir Bak; yolculuklar srasnda grd her yerden daha ha
rika bir yerdir. Bakl saygdeer bir avukat olan yeni baba
kan, korumalar ve bamsz Azerbaycan bayran tayan bir
askerle birlikte onlar karlamaya gelir. Tehlike dolu aylardan
sonra gemiden indiklerinde, Lev Alman askerlerini farkl gr
meye balamtr bile. Askerlerin syledii arknn szlerini
anlayabilmektedir: "Ormandaki kular ne gzel akyor. Evim
de, kendi lkemde yeniden buluacaz. " 66
Lev ile babas evlerinin giri kapsnda iki Trk askerinin bek
lediini grrler. Biri Alman dieri Trk iki subay evlerinde ika
met etmektedir. Kendilerini evin sahibi olarak tanttklarnda
Almanlar hemen tanacaklarn bildirirler. Abraham, evde ok
oda olduunu, kalmalarn rica eder. Ama onlar reddederler.
Masalar ters evrilmitir. Ley bunun ardndan ne geleceini
dnmez bile, nihayet evlerinde olduunu bilmek onun iin
,
yeterlidir. Nussimbaumlar "anavatanlarna" dnmlerdir.
65 Essad Bey, Blood and Oil, s. 239-241.
66 A.g.e., s . 241.
1 23

BLM 4

Ka

Nussimbaumlarn Trkistan ile Acem lkesinde sren yolcu

luklar yalnzca birka ay srm olmal. Bu sre zarfnda Ba
k inanlmaz sayda siyasi dnmden geer, kuatmalar g
rr; Sovyetler, ngilizler, Kazaklar, Sosyal Devrimciler, Alman
lar ve Trk "lslam Ordusu" ile bir dizi ittifak yaplr.* Erme
ni nfusun byk blm ise kymlarla yok edilmitir. Lev,
Bak'ye dndnde, kent on bin askerden oluan Trk birli
i ile saylar yzlerle ifade edilen Acem kuvvetinin elindedir.
Kentin Ortaa'dan kalma surlar yakn zamanda en az
ayr ordu tarafndan bombalanm olmasna ramen Lev,
Bak'nn Avrupa ve Asya'ya zg mimari tarzlarn karm
yaplarna dokunulmam olduunu grr. Ceset tayan at
l arabalar gitmitir. Hazar'n souk ekim rzgar, Ortaa'dan
kalma camilerle saraylarn avlularnda esmekte, petrol baron
larnn gzel sanatlar eseri malikaneleri ile opera binalarnn
(*) lngiliz-Kazak-Sosyal Devrimci koalisyonu kurulduunda Lenin o kadar tela
lanr ki, Bak'y geri almak iin kayzer kuvvetleriyle Bolevik birliklerini bir
letirmeyi amalayan gizli bir anlama nerir. Eer gereklemi olsayd, bu
anlama ile tarihte hi grlmemi bir ey olacak, iki tezatlar koalisyonu bir
biriyle kapacakt: Bolevik-Kayzer koalisyonuna kar ar yanls-monarist
Sosyal Devrimciler koalisyonu. [David Fromkin, A Peace to End ali Peace: Cre
ating the Modern Middle East 1914-1922 (New York, 1989), s. 355, 359-360.]
1 25

dizili olduu bulvarlara sonbahar yapraklar savrulmaktadr.

Eski binalarda kurun delikleri grr Lev; ok yakn bir ge
mite kenti sarm olan "siyasi eylemler"in ne kadar yakc ol
duuna iaret eden yeni bir yap daha fark eder: Daraalar. 1
Daraalarnn kuatmadan sonra dzeni salamak zere Al- .
man ve Trk yetkililerce dikildikleri, insanlarn iledikleri su
lar bildiren, "yarm kilo ceviz ald iin" yazl yaftalarla asl
dklar sylenir. Lev, levhalarn etkisini yle belirtiyor: "Fe
tihten nce Bak her trden suun kol gezdii bir yerdi; ele
geiriliinden be gn sonra ise, drstlk, gvenlik ve dzen
timsali oluverdi." 2 Aylar sren kuatmann ardndan dzen ge
tirilmeye allan kentte yiyecek almak ve fiyatlar ykselt
mek en byk sular arasnda saylmtr.
Sonunda isyan gnleri bitmi, kuyular petrol pompalamaya
balamtr. Metropol Oteli'nin Hazar'a bakan balkonunda ta
km elbiseli petrolcler bir kez daha purolarn tttrp, am
panyalarn imekte, ama bu kez dik bal Acemlerle ve Trk su
baylarla sohbet etmektedirler. "Dikkatimi ilk eken, Bak fatihi
bir Trk paas oldu," diye anlatyor Lev: "Etraf, tebrik etmek
ve dostluk gstermekte birbirleriyle yanan bir grup Alman yet
kiliyle evrilmiti. Ben babama tercmanlk yapyordum. " 3 le
ri kurallara uygun bir ekilde yapmaya kararl ve halktan arma
an ya da rvet almay reddeden Alman yetkililerden ok etki
lenir Lev; onlara tercman olmaktan memnundur. "Genel kan
ya gre, bir fatihin kendisine ait bir ey iin deme yapmas uy
gun deildir, ama onlar bunu anlamyordu. Dou'da daha nce
hi byle tuhaf fatihler grlmemiti," diye yazyor.4
Armaan ve rvet konusunda Trkler, Almanlar kadar
uyumsuz deillerdir, ama elbette her ikisi de Boleviklerden
ok daha iyidir. Baba oul l yolculuu sayesinde devrim
kabusunu yaamaktan kurtulmulardr. Acaba Lev eski haya
tna, korumalarla, kitaplarla, kostml partilerle, eski kentin

2
3
4

Essad Bey, Blood and Oil in the Orient (Londra, 1931), s. 242.
A.g.e., s. 249.
A.g.e., s. 251 .
A.g.e., s. 25 1 .

1 26

tozlu harabeleri arasnda yapt hlyal gezilerle geen yaa

mna geri dnebilecek midir?
Alman-Trk igali yalnzca birka hafta srer. Ekim 1918'de,
Bulgar cephesindeki bozgundan sonra, Merkez Kuvvetler zor
duruma der. Trk ve Alman kurmaylar bar talebinde bu
lunurlar. Kasm banda Almanlar Bak'nn idaresini ngilizle
re teslim etmeye zorlanrlar. Acem lkesinden geri arlan n
giliz birlikleri yeni grevlerinden hi de memnun kalmazlar,
. nk daha haftalar nce kendilerini kovan Trklerle Alman
lara yardm etmi olan yerel hkmet yerli yerinde durmakta
dr. ngilizler Bak'ye, ilk geldiklerinden daha da kibirli bir e
kilde girerler.5
Bunu izleyen birka ay boyunca Kafkaslar'da savatan ve
devrimden uzak bir yaam srdrlr. Hatta Azerbaycan, s
lam dnyasnn ileyen ilk demokrasisini hayata geirir; ka
dnlar Mslman toplumlarn tarihinde ilk kez seme hakk
na kavuur. 6 Petrol zengini Bak'ye damgasn vurmu olan
en ilerici, en retken Dou-Bat karmas dzen yine i ban
dadr. Fesatlk ve gizli anlamalar her daim bu petrol kentinin
kendine zg tarz olmutur, dolaysyla bir oulculuk l
t olan petrol sayesinge, siyasi ortam artk daha canldr. Ku
kucu ngiliz kumandan bile Azeri devlet adamlarndan, zel
likle de parlamentonun yeni szcs Profesr Rasulzade'den
etkilenmitir. 1919 Paris Bar Konferans'nda Bakan Wilson,
Rasulzade'den, "idealler; zgrlk, hak ve hukuk kavramlar
bakmndan benimle ayn dili konuan Azerbaycanl ok vakur
ve ilgin bir beyfendi," diye sz eder.7
galcilerle Azeriler arasndaki ilikiler gelimektedir. Ancak
Lev ngilizlerin memnun kalmadklar her eyin, "medeniyet
ilkelerine ters olduu iin" sona erdirilmesinden yana oldukla
rn kavrar.8 Bunun ardnda, ngiliz birliklerin bir an nce ile5

Tadeusz Swietochowski, Russian Azerbaijan: 1 905-1920 (Cambridge, ngiltere,

1985) , s. 141.

Bkz. Charles van der Leeuw, Azerbaijan: A Quest far Identity (New York, 2000),
s. 1 1 7- 1 18.

Mark Elliott, Azerbaijan with Georgia (West Sussex, ngiltere, 1999), s. 43.

Essad Bey, Blood and Oil, s. 254.

1 27

rini bitirip evlerine gitme ve Azerbaycan' yalnz bana brak

ma tehdidi yatmaktadr. Seilmi hkmet bamszlk ilan et
mek iin cokuyla hazrlk yapmakta, ama herkes ayn soruyu
sormaktadr: Demokratik Azerbaycan kendini kuzeydeki g
l Boleviklerden koruyabilecek midir? ngilizler kenti boalt
tklarnda herkes byk bir heyecan iindedir. Artk Abraham
Nussimbaum gibi iadamlar, Rus mparatorluu'nun ya da
koruyucu ngilizlerin ileri karakolu olmaktan km bamsz
lkelerinin bakentinde, kendi balarna i yapabileceklerdir.
Lev, "ktidar ele geiren petrol lordlar iin o dnem hayatlar
nn en iyi dnemiydi," diye yazyor.9
Lev bir yl kadar sren bu bamsz Azeri Cumhuriyeti gn
lerini olaanst iyimserlik dnemi olarak deerlendiriyor.
Lev'in okul arkada Asad'n kz kardei Zleyha Asadullayeva
ile yaptm grmede ben de birok insann byle dnd
ne ikna oldum. Zleyha unlar anlatt: "Hepimiz bamsz,
modern Mslman cumhuriyetimizden gurur duyuyorduk.
Mslman dnyada o gne kadar hi duyulmam bir ekil
de, biz kadnlara oy hakk tannd. Eitimli devlet adamlarn
dan oluan drst bir hkmetimiz vard. Her ey gerek ol
mayacak kadar gzeldi, gerekten gzeldi ! Yneticilerimiz ko
runaksz olduumuzun farkna varamadlar. "10
Azeri Parlamentosu , komularyla bir dizi siyasi ve ekono
mik anlama imzalar. Bunlardan biri (kendi karlar tam ma
nasyla korunmam olsa da) Hollandal Shell ile yaplan deva
sa petrol arama anlamasdr. 1 1 Kafkasya'da gelecek vaat eden
bir bar salanmtr, Rusya ise i savala boumaktadr. Ne
var ki bu sakinlik ok ksa srer.
Lev, Kan ve Petro l'de yine akllara ziyan bir rastlantdan, ba
basnn Azeri hkmet yelerine verdii kk bir akam ye
meinden sz ediyor. 1 2 Yemekten sonra konuklar purolarn
ierlerken sohbet, askeri birliklerin nasl yerletirilecei konu9

A.g.e., s. 256.

10 Zleyha Asadullayeva ile yaplan grme, Bak, Haziran 2000.

11 Van der Leeuw, Azerbaijan, s. 1 1 7-118.
12 Essad Bey, Blood and Oil, s. 261-263.
1 28

suna gelir. Ticaret bakan ile Bak'nn askeri valisi, dierleri

gittikten sonra Ermeni snrndaki huzursuzluk hakknda ko
numaya balar. Ermeni snr lkenin gneybatsndadr; sa
vunmay glendirmek iin kk Azerbaycan ordusu, snr
devriyeleri de dahil, kuzeyden alnp bu blgeye yerletirilmi
tir. Abraham, snrlardan birini korurken dierini savunmasz
brakmann, stelik daha gl olan bir dmann kuzey sn
rnda olduu dnldnde, uygun olmad kansndadr.
Askeri vali lke kaynaklarnn ancak buna yettiini, ncelik
ler konusunu dikkatle tartm olduklarn ileri srer. Bakan da
cumhuriyet hkmetinin Sovyet Rusya ile ok ksa bir zaman
nce nemli bir anlama imzaladn bildirir. Devlet adamla
r purolarn bitirip kalkarlar. Lev, balkondan valinin arabasna
binmesini izler: "Sokaktan gemekte olan gece bekisinin vali
yi selamlayp 'ok yaa' dediini grdm. "
Ayn gece, evine vard srada birka silahl adam yaklap
bakana tutuklandn bildirir. "Kimin yetkisiyle?" diye sorar
bakan.
"Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti ekas'nn em
riyle," olur yant.
Lev ile babasn ise hizmetliler Boleviklerin kenti aldklar
haberiyle uyandrrlar: "Kaba suratlar, pespaye giysileri, ey
tans Bolevik srtlar ve petrol kentimizin zenginliklerine
gz dikmi kskan, a Rus gzleriyle Kzl birliklerin giriini
pencereden grdm. "
Gece boyunca trenler dolusu Sovyet askeri, Rus-Azerbaycan s
nrn geip sahile inmi, sessizce Bak'y kuatmtr. Yanla
rnda Boleviklerin en rktc silah, Tm Rusya Kar Dev
rim ve Sabotajla Mcadele Olaanst Komisyonu, yani eka
vardr. ekaclar be yl iinde, siyah deri ceketleri ve omuzla
rna kayla aslm mavzer silahlan ile arlk gizli polisinin bir
nceki yzylda ldrdnden daha fazla sayda insan katle
deceklerdir. 1 3 Hayatnn byk blmn ar'n Sibirya hapis13 Ronald Hingley,

11e Russian Secret Police: Muscovite, Imperial Russian, and So

viet Political Security Operations (New York, 1970), s. 1 18-126.
1 29

hanelerinde geirmi nde gelen sosyalist Rus yazarlardan Vla

dimir Korolenko o dnemde yle yazyor: "Eer ar, blge po
lis brolarna, hem Sibirya'ya srgn etme hem de vurma yetki
si tanm olsayd, imdi grdklerimize benzer eyler ancak o
zaman olurdu."14 eka srmek yerine, "kamaya" alan herke
si kk el tabancalar ile vurup ldrmeyi yelemitir.
Azeri hkmet direnmenin bir ie yaramayacana karar ve
rir ve hzla bir teslim anlamas kaleme alnr.15 Belgede lke
yi ele geiren komnistlerin "tek bir bakan, parlamento ye
sini ya da petrolcy ldrmeyecei, tmnn zgrce lke
yi terk etmesini salayaca" hkm vardr. 1 6 Buna ramen bir
aya kalmaz katliamlar balar. eka, tpk baka yerlerdeki gi
bi, Azerbaycan'da da kendine zg " tasfiye" yntemlerini i
leme koyar; ldrlme nedeninden ok ldrlmeme nede
ni gerekmektedir. Kurbanlarn ou kendi mezarn kazar. Sk
gzetim altnda tutulan ihracatlar dnda, petrolclerin ou
hapse gnderilir; yaknlarndan
rvet almak daha elverili g.
rlmektedir.17
Dnyann altnn stne gelmesine ilk tank olduunda
korkmu ve kafas karm olan Lev'in bu kez baskn duygula
r irenme ve fkedir. Yeni rejimin mutlak ykc gc, nnde
duran her eyi saygszca yok etmesi, imdiden efsane olmu
tur. Lev'e gre, 20. yzyl ncesinin Boleviklerle karlatrla
bilecek tek gc, blgeyi fethettikleri srada insafszca katliam
yapm olan Moollardr. Bununla birlikte, onlar ayn zaman
da 191 Tye kadar, yirmi yzyl boyunca srm gelenein m
kemmel temsilcileridirler; teslim aldklar halklarn kltrn
den etkilenmi, kimi unsurlarn benimsemilerdir. Oysa Bol
eviklerin eskiye inanlar yoktur; onlar iin gemi gemite
kalm bir forml aamasdr yalnzca, pis bir laboratuar eriyii
gibi artk ondan kurtulmak gerekmektedir.
14 Vladimir Korolenko, "Guilty ! " , The Atlantic Monthly 129, no. 6 (Haziran
1922), s. 817.
15 Swietochowski, Russian Azerbaijan, s. 182.
16 Essad Bey, Blood and Oil, s. 262.
17 Swietochowski, Russian Azerbaijan, s. 185.
1 30

Yeni komnist hkmetin merkez organ eka'dr. Kendisi

ni phe edilmez biimde "saygnlkla" kantlayamayan ya da
petrol endstrisi iin vazgeilmez olduunu ispatlayamayan
herkes tutuklanr. Lev, tasfiye kurbanlarnn sokaklardan ge
irililerini izler.18 lerinden biri, bir memur, onu tanr; el sal
lar, boynuna iaret ederek gelmekte olan sonunu bildirir. Bu
adamlarn giysileri altna sakladklar demir ubuklarla ken
dilerini gtren askerlere saldrdklarn duyar sonradan Lev:
Resmi infaz, hem tutuklularn hem de muhafzlarn lmne
dvtkleri bir kavgaya dnmtr.
Bu, henz balangtr, katliamlarn hz giderek artar.19 Her
gn yzlerce insan tutuklanr. Aralarnda bankerler, soylu
lar, retmenler, renciler, gazeteciler ve Koiler vardr. Bak
ekas'nn banda "denizcilik deneyimini kullanan" Rus bir
denizci vardr.20 Tutuklanan hkmller teknelerle eka'nn
karargah kk Nargen adasna gtrlmekte,21 muhafzlar
zaman kazanmak iin hkmlleri yolda ldrmekle, ceset
leri denize atmaktadrlar.22 nsanlar hi iz brakmadan birden
bire ortadan kaybolurlar. Onlara ne olduu konusunda en ya
kn akrabalar bile soru sormaya cesaret edemez; soru sorduklarnda kendilerinin de Nargen adasna gnderilecekleri kesin
dir. eka, tutuklama ve ldrmelerin yan sra, baka yollar
la da Bak'deki devrimci ruhu canl tutmaktadr. Lev'in evi
nin nndeki meydan, Engizisyon dnemindeki gibi, atee at
ma cezasnn infaz edildii bir alana dntrlr. nl "kan
emiciler"in mumdan kuklalar hazrlanr: Bakan Woodrow
. Wilson, Fransz cumhurbakan Geoges Clemenceau ve ngiliz
babakan David Lloyd George, takm elbiseleri ve monokllar
ile "odun ynlar zerine atlr, Enternasyonal eliinde kuk
lalar yava yava yaklr."23 Bu etkinlikler lke apnda gste18 Essad Bey, Blood and Oil, s. 263.
1 9 Van der Leeuw, Azerbaijan, s. 125.
20 Essad Bey, Blood and Oil, s. 264.
21 Van der Leeuw, Azerbaijan, s. 125.
22 Essad Bey, Blood and Oil, s. 264.
23 A.g.e., s. 265-266.
131

rilmek zere Bolevikler tarafndan filme de ekilir.24 Lev, yl

lar sonra bu filmlerden birini Berlin'de bir sinemada seyrede
cek, Alman basnnn filmin ynetmeni hakknda olumlu ele
tirilerde bulunduunu nakledecektir.
Lev'in Boleviklerin uygulad basklara dair anlan 1920'le
rin sonunda yaymlandnda, hem kendisi hem de Alman
okurlar Almanya gibi modern bir Avrupa lkesinde byle ey
lerin imkansz olduuna inanmaktadrlar. Ne var ki, Kan ve
Petrol'n yaymlanmasndan yl sonra Nazi Devrimi ger
ekleecek, tutuklama ve katliamlar balayacak, Boleviklerin
Bak'de sergiledikleri yakma eylemlerinin ok daha by
Berlin'de uygulamaya konulacaktr. Nazilerin kurduu "gizli
siyasi polis" Gestapo, eka'y model alacak, byk bir evkle
yntem ve becerilerini incelemeye giriecektir.25
eka yetkililerinin Nussimbaumlann evine terifleri uzun
srmez. Abraham Nussimbaum'a "eski bir asalak, kan emici ve
sulu" olarak lme mahkum olduunu sylerler.26 Bununla
birlikte, eer gzetimleri altnda olmak kaydyla petrol ends
trisinde, "proletarya iinden deneyimli petrolcler kana ka
dar" hizmet etmeyi kabul ederse, infaz sresiz olarak ertelene
bilecek, tama sektrnde yardm olaca dncesiyle sula
n balanacaktr; Bolevikler Rusya'nn kuzeyine bir an nce
petrol ulatrmak zorundadrlar. Abraham, Bak Sovyeti'nde
almaya raz olur. Yeni hkmetin petrol yneticilerinin kar
sna karlr ve kendisine artk bir "kan emici" ya da "sulu"
olmad, "pheli ancak geici ve yeri doldurulmaz bir asa
lak" olarak hayatn srdrebilecei bildirilir.
Lev'in Pima'ya Stalin'in onlarda kaldn syledii dnem
bu olmal.27 (Stalin, 1 920'de ksa bir sre iin Bak'ye geli
yor; nerede kaldn belgelemek mmkn deilse de, Bol
eviklerin malikaneleri karargah yaptklar biliniyor.) Ayr
ca Lev 1 934 ylnda New York Herald Tribune'dan bir gazete24 A.g.e., s. 266.
25 Bkz. Edward Crankshaw, Gestapo, Instrument of Tyranny (Londra, 1956).
26 Essad Bey, Blood and Oil, s. 265.
27 Essad Bey'in Pima Andreae'ya yazd mektup, 3 Mays 1940.
1 32

ciye Stalin biyografisi iin malzeme toplamaya ayn at altn

da kaldklar srada baladn sylemi.28 stenmeyen konuk
Stalin'i anlatt sahneler birer kara mizah rnei: "Genellikle
karsna otururdum. O da dnya devriminin ok yakn oldu
undan sz eden aptal bir kitap okumakta olurdu. " Kimi za
man Lev dayanamayarak, "Tanrm yeterince insan ldrme
diler mi?" diye kar geliyor. Stalin'in yant, "Daha ne istiyor
sun, senin hayatn baladk ya! " oluyor.29 Bunlara inanacak
olursak, Stalin'in btn gece Lev ile annesi hakknda sohbet
ettii de dorudur.
Lev, Pima'ya " opur bizde kalrken bana annem hakknda
ok ey anlatt," diye yazm.30 "O zaman nemli bir konum
dayd -'hayli iri bir hayvan'- bana eskiden annemin ona yar
dm ettiinden sz etti. Btn gece konutuk. Annem iin, 'O
harika bir insand, kendisini gizli tutmas gereken bir azizdi.
Her eyini feda etti, zaferden mit kesmesi onun hatas dil
di,' dedi." Teyzesi Lev'e "O zaman yapt doruydu. Hata ol
duunu zaman gsterdi,"31 derken bunu kastetmi olabilir mi?
Lev'in annesi, tpk Bolevikler gibi, tam da zaferin kysnday
ken mitsizlie mi kaplmt?
Stalin belli bir sre Bak'deki "hamileri" olmusa da, Nus
simbaumlar sonunda bu ayrcal kaybederler. Nazileri nce
leyen baka bir uygulamayla Bolevikler resmi bir "talan hafta
s" dzenlerler; "uyanan proletarya" , burjuvalarn evlerini i
gal etmeye ve istedikleri her eyi almaya tevik edilir. "Prole
tarya" olmayanlar sessiz kalp olan biteni izleyecek, kar
kanlar devlete kar gelmi saylacak, lmle cezalandrlacak
lardr. "Proletarya", ellerinde k mobilyalar, hallar, yiyecek ve
.iecekler, amarlar, semaverler ve kymetli antikalarla sr
ler halinde sokaklarda dolamaya balar. nsanlar srtlarnda
ki giysilerden baka her eyi vermek durumunda kalrlar. Zen28 William Leon Smyser, "He Has Lived His Stiries", New York Herald Tribune,
16 Aralk 1934.
29 Essad Bey'in Pima Andreae'ya yazd mektup, 15 Aralk 1941.
30 Essad Bey'in Pima Andreae'ya yazd mektup, 26 Ekim 1940.
31 Essad Bey'in Pima Andreae'ya yazd mektup, 16 Haziran 1941.
1 33

ginlerin, yani kendi toplumsal snfnn yamaland bu talan,

Lev'in zihninde yle yer etmi:
Petrol kuyusu sahipleri bu talan haftasn bir oyun gibi algla
d. Hkmetin petrol endstrisine el koymasndan ve banka
larn kamulatrlmasndan sonra milyonlarca para kaybetmi,
her gn vurulma korkusuyla yaam bu insanlar mutfak ara
gereleriyle, yemek takmlaryla ilgilenecek halde deillerdi.
Orta snfn durumuysa daha da beterdi. Hali vakti iyi bir i
iden daha zengin olamam bu kesim, elinde kalan son mal
da vermek zorunda kald: Haremlerine girilen erkekler onur
larn kurtarmak iin intihar ettiler. Orta snf evlerde harem,
evin tek hanmnn ocuklaryla yaad odadr. 32

Yoksul Mslman ailelerde ipek araf ve yastk klflanyla evin

en deerli varl haremdir. 33 Hane gelirinin nemli bir bl
m evcimenliin ve kadnln simgeleri olan bu araflara har
canr. imdi bunlar "dnya devrimi gayesiyle" alnmaktadr.
Nussimbaumlarn evinde de her ey talanc bir grup tarafn
dan yamalanr. Lev ile babas bu hrszla pek aldrmazlar,
daha byk sorunlar vardr. "Bolevikler ekip gitmeden bi
ze rahat yz yoktu, ya vurulup ldrlecektik ya da kap gi
decektik. lki durumda da mobilyalara gereksinimimiz olmaya
cakt," diye yazyor Lev.
Yamadan sonra Nussimbaumlarn "yirmi drt dakika" iin
de evlerini terk etmelerini isteyen bir emir kad ile eka'dan
bir adam gelir. Bu , standart bir Bolevik tahliye emridir;
"saatler"in yerini, "dakikalar" almtr. eka, Abraham'n i
yerinde bir odada kalmalarna izin verir, ama yanlarnda odaya
koyacak hibir eyleri yoktur.
Lev bu srada, "Proletarya'nn pislie tahamml yoktur!
Devrim dman snftan herkes Bak sokaklarn sprp y
kayacaktr," diyen bir tamim karldn yazyor.34 lleri ya32 Essad Bey, Blood and Dil,
33 A.g.e., s. 267.
34 A.g.e., s. 268.
1 34

s.

267.

larna gelmi zarif erkek ve kadnlarn elleri ve dizleri zerin

de yerlere eilmi sokak temizleyileri, Bolevik devriminden
Nazi devrimine tanm baka bir grntdr. ktidar eline
alm bu g, hibir otokratik arn ya da sultann hayal bile
edemeyecei vahilii hayata geirmektedir.
Lev artk on be yandadr, babas ile plan yaparlar. Bu kez,
hala bamsz olan Grcistan zerinden batya gideceklerdir.
Babann olunu almadan kamayaca varsaymyla, birliktey
ken srekli izlenmektedirler. Onlar da ayr ayn gitmeye karar
verirler. Lev daha az izlendii iin nce kacak, Grcistan s
nrna yakn, eski kent Gence'ye ulaacaktr. Azerbaycan'n i
kesimlerinde yer alan, milliyeti muhaliflerin merkezi olan bu
kentte ailenin dostlar bulunmaktadr. Abraham da olunun
kamasndan birka ay sonra, Bak dndaki petrol yatakla
rn denetlemek maksadyla yola kacak, seyahati srasnda
Gence'ye gitmek zere ortadan kaybolacaktr. Sonra da baba
oul Azerbaycan-Grcistan snrnda buluacaklardr.
Lev ksa bir sre sonra Bak'den le doru gitmekte olan
bir yk trenine biner. Riskli olabilecek yolcu vagonlar yerine,
hayvan ve kylleri tayan vagonu yelemitir. Steinbeck ro
manlarndaki gezgin tarm iileri gibi, yerde oturarak seyahat
eder Lev; ovalardan, llerden ve dalardan geerken kendisi
ni evinde gibi hisseder. "Kyllerin tm komnistlere svp
sayyordu, sanki petrolclerin arasndaydm," diyor. Tren sk
sk askerler tarafndan durdurulur. "Beyazlar" aranr, "aptal
yerliler"e svlr, herkese tehditler yadrlr. Ama kondk
trler gibi, eka yeleri de sarhotur.
Babasyla Azerbaycan-Grcistan snrnda buluabilirlerse
bir ileple Karadeniz'i ap Avrupa'ya gidebileceklerini bilmek
tedir Lev. Orada gvende olacaklardr. llerden sonra yem
yeil kylerden, bahelerden geerler. Petrol yataklar geri
de kalmtr. Ara sra trenden inen Lev aalardan meyve top
lar, bunlar yolculuk ettii insanlarla paylar. "Sanki Kzllarn
eli Zerdt topraklarna hi dememiti, mevsim bahard" di
ye yazyor.

135

Lev, Azerbaycan'n eski bakenti Gence'ye ulatnda,, "milli

yeti" eylemlerin merkezi sanlan kentin oktan Bolevikleti
ini anlar. Bak'den bildii iaret ve afilerin aynlarn burada
da grmtr. Yine de, zellikle kentin Mslman yarsnda
Bak'de olmayan bir eyler olmaktadr; pazarlarda insanlar K
zl "zgrletiriciler"ine yksek sesle svmektedirler. Kentin
havas Lev'i heyecanlandrr, babasnn gzetiminden kurtul
mu bir ekilde hayat boyunca evirecei entrika ve dmenle
rin balangc olacak ilk deneyimini yaar. Dosta davranan bir
tccar onu bir grup milliyeti isyanc ile tantm. Asl amala
r Bak'y kurtarmak olan bu insanlar, bakentlerini bilen bir
yeye sahip olmann nemli olduunu dnmektedirler. Ba
larda Lev de grubun merkezinde olmaktan gurur duyar. Ancak
iine girdike hemen herkesin gruba kabul edildiini anlar:
"Neredeyse herkese ak bir entrika iindeydik," diyor. Yetki
lilerin bu gevek grubu ortaya karamayacak kadar etkisiz ol
malarna da hayret ediyor.
Milliyeti entrikaclar yakalanmazlar ve kararlatrdklar
gn btn kentin katld bir eylem yaparak Bolevik Rus y
neticileri devirip, iktidardan atarlar. Kzllar katletmeye yemin
etmi Beyaz Rus srgnlerden de yardm almlardr. Gence'de
yeteri kadar Bolevik asker yoktur, bylece eylem Bak'de ger
ekletirilmesinden ok daha kolay bir biimde baarl olur.
Lev, kendisinin de stratejik bir kpr stnde mevzilenmi
makineli tfekli adamlar arasnda olduunu iddia ediyor.35 a
tmaya girip girmediini bilmiyoruz, ama askerlik kariyerinin
bir gnden fazla srmedii kesin.
Bu olaylar anlatt Kan ve Petrol'de Lev Nussimbaum ken
disini her zamanki gibi Mslman Essad Bey, babas Abraham'
ise asil bir Mslman olarak sunuyor. Bununla birlikte, kitapta
bir Yahudi gibi dndn gizleyemedii blmler de var.
rnein Gence isyann anlatt bir yerde yle diyor:
Bizlerle ittifak yapan Beyaz Ruslar lkelerinin geleneine uy
gun olarak Yahudilere kar bir kym nerisinde bulundular.
35 A.g.e., s. 273.
136

Bizse onlar tersledik. "Vurun Yahudi'ye, Kurtarn Azerbay

can'" yazan afiler hazrlamlard.

Lev, "teki" Mslmanlarn neriyi reddettiklerini, kendisi

ninse Yahudileri ldrmeye aran afileri toplayp yrttn
ekliyor. Ruslara, "vahi Rusya'da deil, uygar Azerbaycan'da
olduklarn unutmamalarn" sylemi, "bunun zerine Rus
larn Ermenileri kymdan geirmeyi" nerdiklerini belirti
yor. Yurttalarnn bu fikri de kabul etmediklerini, Msl
man Azerilerin yalnzca namus ve almak iin ldrdkle
rini, Bak'deki kymda Ermenilerden zaten alm oldukla
rn, bu nedenle "gerek olmadka kan dkmek istemedikle
rini" anlatyor. (Yllar sonra Berlin'deyken de u sonuca var
yor: "Ruslarn mantkl bir adm atmalarn salamak kolay ol
mad,")
Entrikaclar ile etraflarndaki avantaclar "Doulu bir din
ginlik iinde" , yani yava ve etkisiz bir biimde, mcadele
yi tm lkeye yaymay planlamaktadrlar. Ne var ki, bu sra
da Bak'de bulunan Bolevik ynetim Gence'deki darbeyi duy
mu, kenti kuatmak iin yirmi bin askeri seferber etmitir. s
yan ileriye gtrme planlar henz gerekleemeden entrika
clarn lkenin geri kalanyla ve dnyayla balar kopartlr.
Bolevikler halkay giderek daraltrlar. Grubun, lkenin baka
yerlerinde de benzer isyanlar olduundan, Boleviklerin tm
ne ayn ekilde mdahale ettiinden haberi yoktur. Rusya'nn
her yerinde ve Orta Asya'da ayn eyler olmaktadr: Direnen
kent ve kasabalar kuatlmakta, yaltlmakta ve yok edilmek
tedir.36 Gence'de nce kentin Ermeni kesimi igal edilir, son
ra da Ermenilerle Mslmanlar ayran kprye ulalr. Ken
te adn veren rmak artk kurumutur, ama baharlar az bir su
yun akt nehir yata yerinde durmaktadr. Lev'in hayal ale
minde bu kpr nemli bir rol oynar: Ali ve Nino'nun kahra
man, Lev'in ikinci benlii Ali Han, Ruslara kar son eylemin
de makineli tfeiyle kpry savunanlardan biridir: "Kurun36 Kr., Tadeusz Swietochowski ve Brian C. Collins, Historical Dictionary ofAzer
baijan (Lanham, 1999), s. 56-57; van der Leeuw, Azerbaijan, s. 125.
1 37

lar ellerinin arasndan tespih taneleri gibi kayyordu. "37 Bol

evik askerler tarafndan ldrldnde Ali Han kuru nehir
yatana der. Gence kprsn savunanlar arasnda Lev'in
olup olmadn bilmiyoruz, ancak hcum srasnda Bolevik
lerin ou lr. Buna ramen, Mslman blgeyi ele geirirler
ve savunmaclarn her iki blgeyle de ilikileri kesilince, Bole
vik hcumu baarya ular.
Gence'de bu kpry bulmak amacyla Interpol'den arkada
m Fuad ile dolatk. Yetmi yllk Sovyet ynetiminin ardn
dan kprnn yerini bilen hi kimse kalmamt. O gn ya
nn dzine kadar kprye gtrldk ve nihayet amur kap
l bir nehir yata zerinde, kullanlmayan, ie yaramaz bir ya
pyla karlatk. Ta kprnn yan yznde devrimden kalma
kurun delikleri hala grlebiliyordu. Kprnn yan banda
ki kede, Boleviklerin ilerledii eski Ermeni blgesi tarafn
da, bir akl sal hastanesi var.
atma sona erdiinde, eka "inceleme" balatr. Lev,
"Mahkeme ilemleri tahmin edilecei gibi ok basitti. sim,
meslek ve ya soruluyor, yantlar not ediliyor, yz davadan
doksannda 'vurulma' hkm verilip annda uygulanyordu.
'iddet' olarak adlandrlp hafifletilemeyecek, dpedz rgt
l bir kitle katliamyd," diye yazyor.38
Lev, baarsz darbenin ardndan nasl katn hibir yer
de aklamyor (ne de, deneyimsiz, kitap kurdu bir gencin bu
entrikaclara nasl katldn) . O dnemde dnen dolaplara
ve kendi ilikilerine dair anlatt hikayelerden oluan anlan 1929 ylnda Almanya'da yaymlandnda, liberaller tarafn
dan ilgiyle karlanm; antisemitik saclarsa Yahudi kkeni
ni gizleyen birinin Boleviklerden ka yksnn de yalan
olaca sebebiyle nemsememiler. Daha yirmi drt yanday
ken yaymlanan bu ilk hatrat gerekten de bulank fanteziler
le ssl; o yanda korkudan tir tir titreyecei anlar byk bir
cesaret gsterisi olarak sunulmu. Ne var ki, Lev sonradan tu37 Kurban Said, Ali and Nino (New York, 2000), s. 274.
38 Essad Bey, Blood and Oil, s. 275.
1 38

haf bir cesaret yetenei olduunu kantlyor. Otuzlu yalarnn

bandayken faistler karsnda bile aptalca riskler almay sr
dryor. Lev'in hayatta kalma becerisini hayal kurma gcne
balamak mmkn; nk o, yaldzl kafes iinde bym,
kendisini gerekten dramatik olaylar iinde bulana kadar ma
ceral ryalara dalm biri.
Ayrca, Bolevik D evrimi'nin, Trkistan ile Kafkasya'da
inanlmas iyice g, gerek d bir yn de var. Devrimcile
rin byk ounluu kazandklar baarnn aknl iin
de; yzlerce yllk toplumsal ve siyasi gelenei birka kanl
gn veya haftada paralayabildiklerine kendileri de inanam
yor. lm yatanda yazd defterlerde Lev bunu yle an
latm:
eka tarafndan tutuklandmda gldm. Tanr bilir niye?
Ama gldm. On drt yamdaydm, ama Dou ltlerine
gre yetikin saylrdm. Her ey bir macerayd, komik, he
yecan dolu bir macera. Elbette, birka hafta, birka ay iinde
[devrimin] tm izleri silinecekti. Herkes byle dnyordu,
Kzllar bile..39

Lev'in paasn zor kurtard Gence hikayesini gerekten

komik ve heyecan dolu bir macera gibi yorumlamak mmkn.
Hikayenin kahramanlar ve ana temas, bu gnleri izleyen da
ha karanlk ve tehlikeli olaylardan onun nasl syrldn da
aklar nitelikte.
Birka gn boyunca bir evin bodrumunda saklanan Lev bir
plan yapar. Sokaktan gemekte olan bir askere eka merke
zine nasl ulaacan sorar. Daha nce hi kimse eka'y na
sl bulacan sormad iin aran asker, gerekli bilgiyi verir.
Lev, eka'ya gider ve komutan grmek istediini syler.
Rusa, "Yolda ltfen kenti terk etmem iin bir izin belgesi ve
rin," der. Subay onun kim olduunu renmek istediinde,
"Astrahan'dan bir iinin gen komnist oluyum," diye ya
ntlar Lev: "Komnist Genlik rgt adna Gence'de bulu39 Kurban Said, Der Mann, der Nichts von der Liebe Verstand (yaymlanmam el
yazmas), 1 , 29A-30B.
139

nuyordum. Proletarya dmanlarnn saldrsna uradm. Eve

dnp mcadele eden ii saflarna katlmak istiyorum." (Lev,
Rusasnn kusursuz, kendisinin sakin ve "Beyaz" taraftar bir
subay olmayacak kadar gen olmas sayesinde, yalannn kabul
grdn iddia ediyor.)
"Katlarn?" diye sordu eka subay.
"Beyaz isyann ardndan yaplan parti kongresinin karar
uyarnca katlarm yok ettim."
Adam beni dikkatle inceledi, biraz dnd ve sordu:
"Yolda Lenin halklarn kendi kendilerini ynetmeleri hakk konusunda ne syler?"
"Bamszla kadar kendi kendini ynetmek! " dedim.
"Ekonomik anlamda komnizm sonunda neye ular?"
"Geici bir ekonomik anariden sonra, sistematik retime,"
diye yantladm. Bunlar ilk Bolevik igali srasnda ezberledi
im Buharinci komnistlerin alfabesine gre ve hi duraksa
madan syledim.40

Lev snavdan gemitir; adam srtr ve izin belgesini verir.

Doruca tren istasyonuna giden Lev'e bu kez oradaki yetkili,
"Gence ekas kenti terk etme izni verebilir. Ancak trenle yol
culuk edebilmek iin Demiryollar ekas'nn izni gerek," diye
barr.41 Lev derhal istasyondan ayrlmaya karar verir ama De
miryollar ekas'nn askeri izin belgesini geri vermez; phe
lendii iin belgeye el koymutur. Lev ylece ekip gitmek zo
runda kalr.
Lev, civar kyleri ve babasyla buluaca Grcistan snrna
nasl ulaacan bilmeden kenti yaya olarak terk eder. Btn
bir gn hi kimseye rastlamadan yrr. Akama doru bahe
lerin, sra sra aa ve allarn dikili olduu bir yere varr. Ani
den allarn arasnda bir tfek az fark eder ve biri, "Bir olan
geliyor! " diye seslenir.
Bu cmle Almanca sylendii iin Lev heyecanlanmtr, el
lerini kaldrr ve o da Almanca olarak kim olduklarm sorar.
40 Essad Bey, Blood and Dil, s. 275-276.
41 Essad Bey, Blood and Oil, s. 277.
140

"Helenendorf blgesi savunma kolu," diye yantlar ses, al

lara yaklamasn ister.42
Birka bin ansl Almandan oluan ve tpk Kara Orman top
luluklarna benzeyen bir grubun Azeri l ile Kafkas dala
rnn etekleri arasnda yaadn bylece kefeder Lev.43 Bu
ras, Napolyon savalar ncesinde Almanya'nn gneybatsn
da bulunan Suabia'dan ktlk ve dini basklar yznden yz
yl kadar nce gm kiilerce kurulmu Helenendorf ad
l bir kydr. ar 1 . Aleksandr, snr blgesini meskun ha
le getirip, Mslmanlara kar korumak amacyla bu insanla
ra Kafkaslar'da toprak vermitir.44 Byk bir azimle tm Avru
pa'y ap Fransa'dan Grcistan-Ermeni snrna ulaan bu in
sanlar, Ayzorlar, Kiptalar, Osetyallar ve ani gerlerinin ara
snda bir Alman kolonisi kurmular. 1 9 1 0 ylnda yaymlan
m bir Alman aratrmasna gre, ilk Suabialar, 1816 ile 1817
yllarnda Kafkasya'ya, "zgr ve mutlu topraklar" olduklarna
inandklar bu snr blgesine, on be vagonluk trenlerle gel
miler.45 Etraflarnda dnen bitmez tkenmez airet kavgala
rna ve Dou'nun karmak kadim geleneklerine hi aldrma
dan alan bu Almanlar, Azerbaycan'n biricik konyak ve a
rap reticileri olarak zengin olmular.
Alman kolonisi, Azeri siyasetine hi bulamam; kim ik
tidardaysa ona vergi deyerek yaamlarn srdrmler. a
rap mahzenlerini yamalayan yerli airetlere kar her zaman
dikkatli olan kyller, o gnlerde de Gence'deki milliyeti is
yan ve Bolevik baskdan duyduklar endie nedeniyle gz
c korumalar grevlendirmi, Boleviklerin saldrlarna kar
Helenendorfu kolayca teslim etmeyecek ekilde, etkili ve ihti
yatl bir savunma gc hazrlamlar. Zaten o srada Bolevik
ler de onlarla ilgilenemeyecek kadar megullerdir.
42 A.g.e., s . 277.
43 A.g.e., s. 278-282.
44 Elliott, Azerbaijan with Georgia, s. 191.
45 H.H. Schweinitz, Helenendorf: Eine Deutsche Kolonie im Kaukasus (Berlin,
1910), s. 3.
1 41

Lev, kye sndnda kendisini birdenbire Almanya'ya gel

mi gibi hisseder. evresindekiler "Rafine Almanca" konu
mamaktadrlar elbette ama Lev yz yldan fazla bir sredir
Kafkasya'da yaadklarn gz nne alarak, kyllerin atala
rndan kalan Suabia azn hayran olunacak kadar saf ve ak
c bir ekilde kullandklarm dnr. Bunu baarmak iin me
er aralarndan bazlarm Almanya'ya aratrma yapmaya gnde
rir, anavatanlarndaki herhangi bir kyden geri kalmamaya al
rlarm. Okullarna retmenleri Almanya'dan getirtir, Alman
doktorlar ie alr, Alman din adamlarndan papaz seerlermi.46
Gzclerle birlikte kente girer girmez herkes tarafndan ho
karlanr Lev. Elbette snmak iin gelmi herkese byle dav
ranmamaktadrlar; Almanca konumas byk bir etkendir.
Hatta Helenendorflular kendileriyle ayn az kullanmaya a
lmasndan ok memnun kalrlar. Lev haftalarca "tatildey
mi" gibi yaadn belirtiyor; rettikleri araplar imi, on
larla kiliseye gitmi ve Alman kzlara "kur yapm". Etraflarn
da, adr ve kilden kulbelerde yaayan gerlerle tuhaf bir te
zat oluturan Almanlarn, pazar leden sonralar verilen kon
serlerine ve kahve ikramlarna katlm. Boleviklerden kat
n bilmelerine ramen, hi soru sormadan onu bir sreliine
kalmaya gelen ama faturalarn deyemeyecek kadar az paras
olan bir yaz misafiri olarak kabul etmiler.
Lev yllar sonra, aznlklara gn be gn dman kesilen
Almanya'da bir srgn hayat yaarken, Helenendorflularn
Alman'dan ok Kafkas kltrnn temsilcileri olduklarn, Av
rupa ile Asya arasnda yer alan bu dalk blgenin yabancla
ra gerekten kucak am olduunu dnr. Hem mlteciler
le yabanclara konuksever davranp hem de kendini savunma
y baarm kk bir aznln kurduu bu kent, Lev'in hayal
lerindeki Kafkasya'nn timsali olur.
Civarda yaayan Azerbaycan kylleri kendi topraklarm i
leyen ve kendilerinin sahip olmadklar bir konfor iinde yaa
yan bu Alman "koloniciler"e imrenmektedirler. Helenendorf
lular, komularnn hayran kaldklar Suabia tarz iki katl,
46 Essad Bey, B!ood and Oil, s. 281 .
142

yksek atl, tuladan yaplm, ta temeller stne oturan ev

ler ina etmilerdir. Lev, bu Almanlarn kltrlerine uzak dur
duklar komular gibi koyu renk sal ve tenli olduklarn fark
eder; ou grnleri itibaryla Azerbaycanllara benzemek
tedir. Oysa Helenendorflular yerlilerle karmamaya ok dik
kat etmektedirler. Lev bu konuyu da kendi muzip mecazlary
la ele alyor:
"Renkli" yerlilerle hibir ekilde ilikileri olmayan Alman ko
loniciler yaknda "renklenecekler". Alman kolonicilerin yaa
mn bilen herkes bunun altnda herhangi bir "rk utanc" ol
madn anlar. Yerlilerle kolonicilerin karmas ihtimal da
hilinde bile deil; byk ihtimalle ten rengi iklimden geli
yor. Bununla birlikte, Helenendorf civarnda yaayan Ayzor
larn yeni kuaklar arasnda sarn ocuklarn bulunmas, bir
Alman'n Ayzor bir kadnla ilikiye girerek kendisini aala
mas sz konusu olamayacandan, hayrete ayandr.47

Almanlarla yerlilerin karmasnn arkasnda bir "rk utanc"

olmadna dair bu gr, Lev'in otobiyografisinde yer alyor.
Oysa yaymland srada Almanya'da Nazi iktidar yaklamak
ta, irkn insanlarn kaderini belirlediine inanan fikirler yk
selmektedir; kitap sert bir tavrla karlanm olmal.

2000 ylnda Fuad'la birlikte Helenendorf kyne gittim. Se

yahatimiz srasnda yolumuzu kaybettik, ar silahl Aze
ri askerlerle karlatk. Ky tam Ermenistan snrnda . . . Aze
ri ve Ermeni birlikler yllardr deimemi bir hat zerinde,
spor olsun diye ara sra birbirlerine ate ayorlar. Bolevik
Devrimi'yle birlikte burada sanki Birinci Dnya Sava donup
kalm; seksen yldr uykuya yatm bir virs, yeniden faaliyete
geme; iin Sovyetler Birlii'nin kn beklemi.
Nihayet, tpk Lev'in tarif ettii gibi grnen Helenendorfu
bulduk. Tek bir deiiklik dnda, Almanlar gitmiti. Stalin
1941 'de kolonicileri kitle halinde Sibirya'ya srm. 48 (ou
47

A.g.e., s. 282.

48 Elliott, Azerbaijan with Georgia, s . 191 .

1 43

orada lm, kk bir aznlk ise 199l'de Almanya'ya dn

meyi baarm.) Bakl mlteci bir olan hatrlayabilecek bi
rini bulma ans tamamen kaybolmutu. Binalar yerli yerinde
duruyordu ama insanlar oktan gitmiti.
Yal bir kadnla karlatk. Almanca konutuumda Aze
ri Trkesiyle kark ve duraklayarak Almanca yant veren
bu hanm, annesi yerli airetlerin birinden geldii iin srl
mekten kurtulmu. Babas ise ilk kolonicilerdenmi. Karla
tmz dier herkes kolonicilerin srlmelerinden sonra kye
yerletirilen Azeri ailelerin torunlaryd. Azeriler kendilerinin
ina etmedikleri bu gzel ky olduu gibi korumak iin elle
rinden geleni yapmlar. llerle kapl lkelerinde ei benzeri
olmayan bodrum katl yaplaryla gurur duyuyorlar. Raflarnda
arap, iki ve meyve konservelerinin dizili olduu, ahap bir
merdivenle inilen bu serin ta odalar ben de grdm.
Lev'in anlatt kyn sosyal faaliyetlerinin, pazar ayinleri
nin ve gnlk kahve ikramlarnn yapld kiliseyi de buldum.
Hayran kalnacak kadar iyi korunmu, krmz tuladan cephe
siyle salam bir Lutheryan yapyd. ieri girdiimde, sralarn
skldn, binann bir spor merkezine dntrldn
anladm. Azeri genler byk bir gayretle ve ter iinde etraf
ta koturuyor, basket toplarn rakiplerini ap krsden daha
yksekteki potaya atmaya alyorlard.
Lev, bir gece bu kilisede mlteci bir Ermeni'nin cann kur
tarp salimen kamak iin dua ettiini duymu. Kyde baka
mlteciler olmasna ramen bu adam dikkatini ekmi. nk
o da babas gibi petrol iindeymi ve Bak'den buraya kadar se
maveri ile birlikte, eski bir kamyonla gelmi. Semaveri ve kam
yonu hayatta sahip olduu tek varlklarm. Lev zellikle kam
yonla ilgilenmi.
Ermeni'yle ortak amalarn, yani snra nasl ulaacaklarn
tartmlar.49 Ermeni'de, lke ii ve dnda balk a satn al
mak zere grevlendirildiini belgeleyen bir kat varm. Bu
belge sayesinde "Yol" ekas'n ikna ederek Bak'den buraya
kadar kamyonuyla gelebilmi. Ancak kamyonun daha fazla gi49 Essad Bey, Blood and Oil, s. 282-83.
1 44

decek hali kalmam. ok uzak olduu iin snra yayan gitmek

mmkn deildir. Demiryolu ekas da baka bir sorundur.
Ayrca iadamlannn yalnz seyahat etmeleri ok zordur. ste
lik o bir Ermeni'dir ve Mslmanlar tarafndan ldrlmese bi
le, eka tarafndan sosyal asalak sulamasyla her an tutuklana
bilir. Sonunda Lev ile birlikte seyahat ederlerse birbirlerine des
tek olabileceklerine karar verirler. Lev'in Ermeni'yi Mslman
lardan korumas, onun da "balk belgesi" ile ikisini toplum
sal snflarndan dolay ldrlmekten kurtarmas zerine ku
rulu hikayeleri yledir: Ermeni, Balklk Bakanl'nda grev
li proleter bir uzmandr, a almakla grevlendirilmitir; Lev ise
onun adan anlayan gvenilir yardmcs. Ermeni, Lev iin bir
belge hazrlar. Uygun bir zamanda tali yollan kullanarak snra
varmak zere yola kacaklardr.
Krsal blgeler aniden tehlikeli olmaya balaynca yaptklar
plan biraz ertelemek zorunda kalrlar. Bolevikler kentlerde ik
tidarlarn pekitirmi, basklarn krsal kesimlere yaymak iin
harekete gemilerdir. Kyler "asilleri teslim etmeye" zorlan
makta, "kan emicilere" yataklk yaplan yerler bombalanmakta,

yaklp yklmaktadr. Lev, herhangi bir soylunun, hakann ya

da "kapitalist kpek"in bulunamayaca kadar kk kylerde,
bahtsz bir kylnn ky iin kendisini feda ettiini, toprak
sahibiymi gibi ortaya ktn sylyor. Halknn asilleri tes
lim etmeyi reddettii kyler gerekten yaklp yklm; birou
ise ky kurtarmak iin yerel eka'ya ihbar edilmi.
eka, Lev'in bulunduu gnlerde Helenendorfu da Bole
vikletirmeye balar.5 Korkak kkrtclar dardan gelerek
gerek mltecilerin arasna karrlar. Kimin kim olduu belli
deildir. Lev ile yeni arkadann yola kmalarn hzlandran
muhbir ise kimliini gizleme ihtiyac bile duymayan biridir.
Ne Kafkasyal ne de gney Rusya'dan olan bu adam Letonyal
dr. Onun nderliinde kyde bir "sosyalleme gecesi" dzen
lenir. Danslarn edildii gecede muhbirin ibirlikileri kalaba
ln arasna karp Bolevik marlar sylemeye balarlar. E
lence biterken kendisi de kp bir konuma yapar. Bu kkrtso

A.g.e., s. 283.
145

c konumann ardndan herkesin ayaa kalkp Enternasyonal'i

sylemesi istenir.
Gsteriden sonra askerler Lev'i tutuklayp eka subay ol
duu anlalan Letonyahnn karsna karrlar. Adam, Lev'i
Enternasyonal sylenirken ayaa kalkmamakla, kardevrim
cilikle sular. Lev, hi duraksamadan kendisinin Azerbay
can Balkl Gelitirme Birlii iin balk alar keif kolu g
revinde bulunduu hikayesini anlatr. Letonyah bunun ko
mik olduunu, llerle evrili bu dalarda, stelik i savan
ortasnda byle bir eyin olamayacan syler ama havyar,
Azerbaycan'n ikinci byk endstri kolu olduu iin pek de
emin olamaz. Birliin adn ve adresini sorar, Lev de istenen
bilgileri verir.
1920 ylnda eer Azerbaycan'da telefon ya da faks olsayd,
Lev paay biraz zor kurtarrd. Letonyal eka, yoldan sada
katsizliini birlie bildireceine ve konuyu bizzat aratraca
na yemin eder. Lev'e de Bak'den hakknda bilgi gelene kadar
koloniden ayrlmamasn emreder. Bunun zerine bir an n
ce kamak gerektiini anlayan Lev, gidip Ermeni'yi uyandrr.
O gece, eski kamyonla, semaveri de yanlarna alarak yola
karlar. Ne var ki yakn kylerden ilkine ular ulamaz kam
yon bozulur. Kyden iki at satn alrlar. lki kayp kovboy gibi
at srtnda yol alrlarken snra ulaana kadar insanlar balk a
yalanna inandrabilmek tek umutlar olur.
Azerbaycan-Grcistan snr blgesi orkide tarlalaryla kapl,
vahi atlarn otlad ve koyun srlerinin karayolunda gezin
dii yemyeil bir yer. Bir zamanlar Bak'de ocuk hastalklar
hekimi olup, imdi ofrlk ve emlaklk yapan Fuad'n am
casnn kulland eski bir BMW ile Lev'in getii yollar izle
meye altk. Bu blge, Kafkasya'nn en iyi yemekleri ve iki
leriyle nl olduu iin, Dr. Rauf bize srclk yapmaktan
memnundu.
Lev, gelen konuklarn asil insanlar olduunu anlayan k
yn ileri gelenlerinin onlar hogeldin konumalaryla karla
dklarn, kyn sahip olduu ne varsa, altn, kadn ya da ko146

yun, kendilerine sunduklarn yazyor. Sunulanlar almay red

dettiklerinde kyller ellerini pp "hibir eylerini almayan
konuklar"51 erefine ziyafet veriyorlarm. Lev ile Ermeni'nin
planlan beklediklerinden daha kolay yrr. Mslman ky
lerde Lev Ermeni'ye, Ermeni kylerinde de Ermeni Lev'e ke
fil olur, sorun yaamazlar. Ayrca elbette iki Baklnn ortak
ynleri, da insanlaryla olandan daha fazladr, dolaysyla da
iyi anlamaktadrlar.
Fuad ve Rauf Amca ile birlikte yaptmz seyahat srasn
da onun gibi karlanmam olsaydk, Lev'in szn ettii bu
ar konukseverlie zor inanrdm. nsanlar yoksulluklarna
ramen bize sahip olduklar ne varsa sundular. Lokanta falan
yoktu, ama girdiimiz her kk kyde bizi bir ziyafet bek
liyordu; tozlu yollarda her zaman karmza bizim iin aa
'
lardan taptaze meyveler koparan, glden alabalk karan ya
da akam yemei iin bir kuzu ya da kei kesen biri kyor
du. (Lev Ali ve Nino'da Kafkas konukseverliini yle tarif edi
yor: "Evinize gelen, elinde biricik olunuzun paralanm ka
fasn tutan bir konuk olsa dahi, onu kabul etmeli, yiyecek ve
iki sunmalsnz.")52 Kafkasyallar bize de, iki yz yldan faz
la bir sre nce buralara gelmi Aleksandr'n ordularn selam
ladklar gibi, konukseverlik gsterdiler. Lev'in kamaya al
rken bile doduu lkeye kar duyduu sevginin neden art
tn anlamak hi zor deil. Kamp atei etrafnda verilen ziya
fetler srasnda Lev ile yol arkada, eski hakanlara ve gl ak
na len blbllere yaklm trkleri, telli kemana benze
yen ve ello gibi alnan sazn elik ettii Hafz ile Saadi'nin i
irlerinden bestelenmi arklar dinlemiler. Ayrca gzel bir
kadn ile kama atan bir erkein yapt bak dansn izlemi
ler. Bu dans, Hazreti Hseyin ve onun Kerbela'da ldrl
nn hikayesi: Kamal adam dmanlar uzaklatrp kurtar
mak zere baklan kadnn etrafna saplyor; kadn dans ede
rek srekli kayor, adam kovalyor. Ardndan adam kamalar
dan birini yere koyuyor ve kadnn basmasn istiyor; bu, kad51 A.g.e.,

s.

287.

52 Said, Ali and Nino, s. 253.

147

nn zerindeki iktidarnn iareti. Sonra kadn havaya sikkeler

atyor, bu kez adam kamalarnn hibirini drmeden bunla
r yakalamak zorunda.53
Lev.'in dneminde kyller okuma yazma bilmemekle bir
likte dillerine ok hakimdirler. Acem lkesindeki gibi, burada
da ky ky dolap eitli armaanlar, yiyecek, iecek ve sev
gi karlnda iir okuyan, duruma veya yaananlara uygun di
ni ya da mstehcen msralar dzen gezgin ozanlar vardr. Lev,
en yoksul kylnn bile iyi iirden anladn, ozanlar dinle
mek ve msralar ezberleyebilmek iin ellerinde ne varsa ver
meye gnll olduklarn yazyor.54 Kafkas kltrnn asale
tini simgelediine inand "iir yarmalar"na son kez burada
tank oluyor. Bu yarmalarda evre kylerden ok sayda ozan
bir araya gelir, konumuna ya da zenginliine baklmakszn ye
tenei olan herkes davet edilirmi. Ak bir meydanda buluan ozanlar her konuda, genellikle dinleyicilerin ortaya att
bir tema zerinden, doalama olarak atmaya balarlarm.
Lev bu olay Ali ve Nino'da mkemmel bir ekilde anlatyor.
Ona gre, atan ozanlar eski da geleneklerinin modem dn
yada kaybolmaya yz tutmu deerler karsnda verdii m
cadeleyi simgelemekteler. Lev, "iir dalar"nda sergilenen bu
ok renkli cokuyu yle gzlemliyor: K aylarnda dizdikle
ri msralarn ilkbaharda, en mtevaz kulbeden saraylara ka
dar geni bir yelpazeden mekanlarda, yeni izleyicilere sunula-.
cak olduunu bilir sanatn ustalar; kansz dellolar olarak n
salm bu gelenein mekan dalardr. "Atan ozanlar"n ky
lleri, Hristiyanlarla Mslmanlar, tpk Ortaa'daki Avru
pa kentlerini doldurup at stnde mzrakla savaanlarn gste
risini izleyenler gibi, olaya tank olmak iin bir araya gelirler.
Kafkasya'nn gnmz bilginleri de hala bu snr blgesinin
geip gitmi kltrnn en iyi ve tek rnei olan bu romandan
alnt yaparak iirlerden blmler okumaktalar. Romandaki en
gzel anlatmlardan biri, iki "yiit ozan"dan sz edilen blm
dr. Gsterili uzun salar ve ipekten giysileri ile birbirlerinin
53 Essad Bey, Blood and Oil, s. 287.
54 A.g.e. , s. 291-296.
148

gzlerine hrsla bakan, kalabaln nnde alm atarak dola

an ozanlardan biri sonunda ilk dizelerini sylemeye balar:
"Giysilerin gbre kokuyor, suratn domuz gibi, yeteneinse
bir bakirenin gbeindeki ty kadar hafif. Be paraya iir d
zer, kendini satarsn."
Dieri vahice bard: "Pezevenklerin giydii tuniklerden
giymisin, sesin harem aasnn sesi. Senin satacak kadar bile
yetenein yok. Benim zengin yetenek soframdan arta kalan k
rntlarla geiniyorsun."
Sonra beyaz sal, nur yzl yal bir adam geldi ve yarma
konusu iki temay aklad: "Aras nehrini aydnlatan mehtap"
ve "Aa Muhammed ah'n lm''.
nce daha sakin olan ozan balad: "Aras'n zerinde parlayan mehtabn ei benzeri var m?"
"Senin yzn sevgilim," diye yantlad sert olan.
"Mehtabn altn sars yle yumuak ki! " dedi dieri.
"Hi de deil, sanki yenik bir savann kalkan," diye ya
ntlad sert olan. Sonra birbirlerine glmseyip ayn ve Aras'n
gzellii ile ovada gen bir kzn dalgalanan salar gibi esen
rzgar zerine ark sylemeye baladlar. 55

Dalarda at srerlerken Lev devrimden bu yana ilk kez kendi

ni gerekten gvende hisseder: "Burada petrol yok, Koi yok,
eka yok." Getikleri da eteklerinde yzyllk yksek kule
lere rastlarlar. Bunlar civar airet reislerinin balattklar bir
sava ya da soyguncularn saldrs srasnda kyllerin ka
p saklandklar eski ta yaplardr. O zamanlardan beri kule
ler insanlara snak olmu; sava bittiinde kyller nasl ol
sa zafer kazanan yeni iktidar sahiplerine belirlenecek vergileri
deyecek olduklar iin atan taraflar buralarda saklananlara
hi dokunmamlar. Bolevikler, bu blgeleri ele geirdiklerin
de "feodal artklar"56 olarak kabul ettikleri iin kulelerin ykl
masn emretmiler. Bugn bile ayrlar arasnda tek tk de ol55 Said, Ali and Nino, s. 45-47.
56 Essad Bey, Blood and Oil, s. 291 .
149

sa terk edilmi, tahrip edilmi kulelerin kalntlarna rastlamak

mmkn.
Lev'in Trkistan'da kervanla yapt yolculuk, onun l ve
lslam konulu kitaplaryla makalelerinin ilham kaynadr.
Ayn ekilde Grcistan-Azerbaycan snr boyunca at stn
de yapt seyahat de Kafkasya zerine yazdklarnn temeli
ni oluturuyor. Lev iki ilham kaynana, l ve da motifle
rine, devrimin, totaliter ynetimin ve dnya savann ezip
geen basklarna kar manevi alternatifler olarak sarlyor.
Kafkasya'da bir yandan Boleviklerle milliyetiler arasndaki i
sava srerken, bir yandan da snr blgesinde halk ilkel silah
larla simgesel Ortaa savalar yaparak, efsanevi bir dingin
lik iinde yaamaktadr. Kevserler (Grcler) gibi hal zrhlar
kuanm olsunlar, Pehlivanlar gibi sopa ve srklarla mzrak
ve gladyatr savalar yapsnlar, bu yerli cengaverlerle sava
lar Lev'e byleyici ormanlarnda, d dnyadan uzak, cesaret
ve nee iinde oyun oynayan byk ocuklar gibi grnyor.
Hayvanlar bile bir tuhaf geliyor ona: St ve yalarndan fayda
lanlan hantal hayvanlarn ateli kheylanlarm gibi mahmuz
land "inek yarlar" na tank oluyor.
Komu kylere korku salan ama zararsz, barl ve utanga
olduklarn kefettii "eytana tapan" Yezidilerle de bu yolcu
lukta tanyor Lev.57 Yezidiler, Avrupal satanistler gibi Tanr
y inkar etmeyen, Tanr'yla birlikta eytann da bu kainata eit
etkide bulunduuna inanan bir topluluk. Tanr iyi olduu iin
daha kolay teskin edilmektedir, oysa eytann sakinletirilmesi
zordur, bu nedenle ona daha ok zaman ayrmak gerekir. Mez
heplerinin kutsal sayd yedi melein en nemlisini simgele
yen altn tavus kuu biimindeki eytana tapyorlar. Ama bu
eytan naslsa tvbe etmi, gzlerinden akan yalarla cehenne
min hi snmeyen ateini glendirmitir. Altn tavus kuu
nu yattrmak, tvbesinin srmesi, dolaysyla atein devam
iin nemlidir. Lev, Yezidiliin kurucusunun mezar etrafn
da toplanan beyaz giysili insanlarn, ellerinde mealelerle g
nein batmndan doumuna kadar arklar syleyip dans ede57 A.g.e., s. 298-300.
1 50

rek eytana krettikleri bir ayin izler. Trene eytann yery

zndeki resmi temsilcisi olarak tannan Yezidilerin nderi ne
zaret etmektedir.
Lev'in modern dnyann dogmalar karsnda bir snak
olarak grd Kafkasya imgesini iyiden iyice pekitiren, Ye
zidilerin ky olur. Etnik anlamda Yezidiler Krt'tr. Dini
anlamda ise, slamiyet, Yahudilik, Hristiyanlk ve en etkilisi
Zerdtlk olmak zere, Kafkasya'daki belli bal tm dinle
rin, bir eit sentezi sz konusudur. Yezidiler gne ndan
rkerler, karanla daha yakn dururlar. Tanr'nn gz oldu
u iin gnee ve kainatn yaam kayna olan atee ayn e
kilde taparlar. Hem vaftiz hem de snnet olurlar. Hem sebze
hem de et oru cu tutarlar. Da ozanlarnn okuduklar iirler
.
gibi, anlatcsna gre deien, tamamen sze dayal bir kl
trleri vardr.
timatszln kadim olduu bu yrede bir Ermeni ile bir
Azeri'nin srekli birbirlerine kefil olmalar gerekiyorken, bir
tek Yezidilerin kynde ne Lev'e ne de yol arkadana tek bir
soru sorulmaz. Her frsatta zulmedilen, hakir grlen bu mez
hep yelerinin, Ermeni olmu, Azeri olmu hi kimseyle zel bir
dertleri yoktur; altn tavus kuuna tapanlar iin herkes birdir.
Lev, Nazi Avrupas'nda yaymlanm Kafkasya zerine ki
taplarnn ounda yrenin dinlerini ve etnik aznlklarn an
latrken kimi zaman sanki sz Yahudilere getirmek ister gibi
dir. Hi kimsenin gvenmedii, akld nyarglarn kurban
Yezidileri rnek olarak kullanr. Hristiyanlara gre onlar sa
tanisttir. iiler onlar Hazreti Hseyin'i ldren Halife Yezid'in
torunlar olduklar iin sular, eytan olarak grrler. Cinsel
konularda sapka davrandklar sylentisi dolaysyla da tm
dinler tarafndan kmsenirler, hatta Trkler onlar eytani
yollarla reyen homoseksel bir rk olmakla sular. 58
Yolcularmz sonunda Azerbaycan ile Grcistan' ayran
nehre ulatklarnda, Ermeni bir an nce karya geip zgr
le kavuma isteindedir. Ancak sadk bir refakati olarak,
babasyla buluaca nehir kenarna kadar Lev'i terk etmez.
58 A.g.e., s . 300.
1 51

Nehri izleyen yolu kullanmamaya karar verirler, nk Bole

vikler henz burada etkin olmasalar da, snr bir an nce de
netim altna almak iin kollar svamlardr.
Ancak tehlike Bolevik birliklerden deil, tam tersi bir grup
tan gelir. Bolevik kart bir milis oluturmu olan yre ky
lleri at stndeki yolcular devrimci sanp durdururlar.59 Lev
ile Ermeni, souk baklar altnda, petrol ii yapan Bakl ka
pitalist iadamlar ve devrim dman olduklarn sylerler.
Kyl milisler ikna olmazlar; stleri aranp balk olduklar
na dair belgeler bulununca da iler iyice ktleir. Okuma yaz
ma bilmeyen kyller hemen bir karara varmayp, yrenin tek
okuryazar bulunana kadar beklerler. O da belgelerin tutsakla
rn Bolevik grevliler olduunu doruladn syleyince ky
l milisler gerei anlamak iin eitli Ortaa yntemlerinden
sz etmeye balarlar.
Sonunda kyn yallarndan biri kar gelir ve kyde kalan,
kendisi de Bakl asil bir Bey'in tutsaklar incelemeyi nerdi
ini syler. Lev'le Ermeni rahat bir nefes alrlar, elbette Bak
l asil hemerilerine kendilerini ispat edebileceklerdir. Ne var
ki, bu nemli misafiri tutulduklar kulbeye getiren kabile re
isinin yanndaki adam grnce gzlerine inanamazlar. Kafkas
milli giysileri iindeki -Batum'dan Bak'ye kadar herkese kul
lanlan krk kalpa, apraz fieklii ve haneriyle- bu adam
Abraham Nussimbaum'dur. Lev zincire vurulmu bir haldedir,
ama nihayet snrdaki buluma noktasna ulamtr.
Nussimbaumlar sevin iinde nehri geip Azerbaycan' geri
de brakrlar.
Grcistan'da nereye gitsem kendimi bir uurumun, geidin
ya da bir vadinin kenarndaymm gibi hissettim. 2000 yln
da gittiim bu lkede grdm Grc Ortaa azizlerine ve
kll kalkanl J-Ial valyelerine ait olaanst byklk
teki heykellere arpldm. Mukaddes ii din adamlaryla Su
fi cenki azizlerin yaad bu dalarda bunlarn yeri olmazm
gibi geliyordu. Ama buraya aittiler. Buras hibir zaman rahat
59 A.g.e., s. 301-302.
1 52

yz grmemi bir ileri karakoldu; hemen hemen btn kl

trlerden eitli kabileler yreye gelmi, kimi dalarda yok ol
mu, kimi birok savaa ramen yzyllarca burada tutunma
y baarmt. Grc bakent Tiflis'te, Lev de, "Ermeni erile
re, Krt falclara, Acemli alara, Osetyal papazlara, Ruslara,
Araplara, lngulara ve Hintlilere" rastlam.60
Grcler herhangi bir dil grubuna bal olmayan kadim ve
tuhaf bir dil konuuyorlar* (filologlar dillerini Fin-Ural-Al
tay ve Japon dillerine balamaya alyorlar) . Bu kk da
lkesinin sakinleri belki de yabanclarla iliki kurmakta eski
den beri deneyimli olduklar iin gl komularyla iyi gei
niyorlar. Asaletleri, bamszlklar, enlikleri ve yredeki dier
halklarn tersine, iip sarho olmalar gibi nitelikleri sayesin
de herkese seviliyorlar. Grcistan Kafkaslar'n lskoya's gibi.
Lev Ali ve Nino'da, "Burada arap ierler, dans ederler, glerler
ve ark sylerler; elik zemberek gibi sert ama kvrmldrlar.
Avrupa'ya alan kap buras m yoksa? Hayr, elbette deil. Bu
bizden, ama bazlarmzdan da bir o kadar farkl, bir para. Bir
kap ama nereye alyor?" diye yazm.61
Grcistan dnyada Hristiyanl benimseyen nc l
ke. . . Ermenistan bata olmak zere blgedeki Hristiyan kral
lklarn aksine, Mslman komularyla hep iyi ilikileri ol
mu. Grcler Romallardan yz yl nce, 4. yzylda Hris
tiyanl benimsemiler. 1 1 . yzylda efsanevi krallklarna
Kuds'ten Kafkaslar'a gelen Hal valyelerini buyur etmi
ler. Lev, Tiflis'in kuzeydousunda yer alan Kevserya'daki hal
kltr kalntlarndan ok etkilenmi. Kayp kabileler ile soy
lu geleneklerin yaam bulduu bu lkenin cmertlii ve ko
nukseverlii ile simgelenen bu kltr zerine yazlar yazm.
1 6 . ve 1 7 . yzyllarda genileyen Osmanl mparatorluu
Kafkasya'daki Hristiyanlk mirasn tehdit etmeye baladn
da, Grc asillerin birou gneylerindeki bu gl komu60 Said, Ali and Nino, s. 130.
(*) Grcce, Mingrel, Laz ve Suan dilleri gibi, yalnzca o blgelerde konuulan
mikrodiller ailesinden biri.
61 A.g.e., s. 1 19.
1 53

yu yattrmak iin Islamiyete gemi. Aksi durumda muhte

melen Grcler de Ermeniler gibi rzgara karm olacaklar
d. Grcler slami kltr bilinli bir ekilde, ayklayarak be
nimsemiler, kendilerine zg bir Avrupa-Asya, ya da Hris
tiyanlk ve lslam karm yaratmlar; bamszlklarn by
le korumular.
Abraham Tiflis'i ocukluundan tanmaktadr, ama Lev da
ha nce hi Hristiyan bir lkede bulunmamtr. Yllar sonra
Grcistan' feodal yaamn son nefesini veren kahraman ola
rak anmsamakla birlikte, Lev'in bu lkede yaadklar eser
lerinde anlattklarndan daha sert. Trkistan, Acem lkesi ve
Azerbaycan'da Boleviklerden kaarken yaad maceralarn
tersine, buradaki zorluklar baka ve kabadaylk gsterileme
yecek trden. Baba oul, yabanc bir lkede yoksul ve pasa
portsuz, ama hi deilse artk beraberdirler. ("Parann ne ol
duunu srgndeyken anladm: Para, giyeni hayattan koruyan
zrhl bir gmlek.") Bolevikler tarafndan kuatlm, ama hala
bamszln koruyan Grcistan Cumhuriyeti, 1920'de arlk
imparatorluunun yurtta binlerce insann gei noktas olur.
Herkes Nussimbaumlar gibi Grcistan'n Karadeniz'deki liman
kenti Batum'a gitmeye almaktadr. Petrol iinin zirvede ol
duu son krk yldr Azeri petrolnn Avrupa'ya ihracnda Ba
turu liman nemli bir rol oynam, yan sra Boleviklerin et
kisiyle ii huzursuzluklarnn da fazlasyla yaand bir kent
olmutur. (Bak ile Batum'u balayan boru hatt dnyann ilk
petrol boru hattdr; hala hizmet veren hat, Sovyet sonras pet
rol ticaretinin de nemli bir ayan oluturmaktadr.) Devrim
ncesinde boazlardan geen Alman, talyan, Fransz, Yunan
ve Rus bandral byk gemiler Karadeniz'i ap Batum'a gel
mekteyken, 1921 ylnda Rus petroln tayan ayn gemiler
mltecileri tama grevini stlenecektir.
Karadeniz'deki bu petrol liman sanki arlk Kazab!anka'sdr:
Bat'ya kamak isteyenlerin Trkiye'ye, Akdeniz'e ve Avrupa'ya
ulamak iin kullandklar bir kap. Lev anlarnda kenti dol
durmu, k belgesi almay bekleyen, "kederli baklara sa
hip" mltecilerin yaratt izdihamn dehetini kaydediyor:
1 54

"Rusya'nn her yerinden dolandrclarla milyonerler eski dn

yann kenarnda oturmu kendilerini Avrupa'ya gtrecek bir
gemi bekliyor. Buraya gelmeden nce karanlk kelerde giz
lenmi bir sr garip insan. Biz yaknlarmzla ve eski alan
larmzla birlikte, bir hayat kadnyla paylatmz bir apart
man katnda kalyorduk ve bekledik, bekledik, bekledik. N eyi
bekliyorduk? Ya Boleviklerin yenilmesini ya da Avrupa'ya gi
decek bir gemiyi. "62
Lev, deniz kenarnda yrrken atlarn zerinden Kafkas
Dalar'nn beyaz zirvelerini grebiliyor, kklnden beri
tand havada asl kalm petrol kokusunu duyuyormu. Li
manda tayacak ykleri olmad iin tankerler sralanm y
lece beklerken, tren istasyonundaki vagonlar bo bo durmak
taym. Oysa denizin tesinde, grnmeyen bir yerde lstanbul,
Avrupa, Dnya vard diyor: "O sralar sk sk Avrupa'yla ilgili
bir rya gryordum. Geni, tertemiz bir sokak. . . Akamst,
insanlar yrye km. Aralarnda ben de varm. Hi kim
se silah tamyor, nk oras Avrupa, orada silah sesleri du
yulmaz. Bir eve yaklayorum. Kk bir anahtarla kapy a
yorum. Kapda demirden srgler, nbetiler yok. Oras Avru
pa, orada kimse kapy krp eve girmez . . . . Arzuladm her ey
orada . . . denizin te tarafnda. "63
lkeden kmak iin pasaporta ihtiyalar vardr, imparator
luktan ve ksa mrl Azeri Cumhuriyeti'nden aldklar belge
ler artk hibir ie yaramamaktadr. Lev ile babas iki sava ara
s yllarda hzla byyecek bir lkenin vatandalan, yani "dev
letsiz insanlar" arasna katlmlardr. Abraham are arama
ya balar. Deerlendirebilecei baz kaynaklar vardr; kentin
yars gmrkten karlm altn klelerini ve mcevherleri
toplamaktadr. Tm ehir bir alclar piyasasna dnmtr.
Lev ise iinde bulunduklar durumun tadn karmakla
meguldr: "Her yerde, kafelerde, caddelerde, palmiye aa
larnn altnda, haddinden fazla sayda gzel kadn var."64 Lev
62 Said, Der Mann, 1, 32A-33A.
63 A.g.e., 1, 35A-35B.
64 A.g.e., 1, 33A.
1 55

gzellikleriyle n salm Grc kadnlara dair bir zamanlar

duyduu bir hikayeye iyiden iyiye inanmaya balar: Trk sul
tan tebaasndan erkeklerin Grc kentlerine gitmelerini ya
saklam, nk gidenlerin kadnlarn gzelliine kaplp dn
meyeceklerinden korkuyormu.65 Rusya'da ise Grc kadnlar
vahi mizalaryla tannyor, sava Kelt kadnlaryla karla
trlyor. Lermontov 1841 tarihli "Tamara" adl iirinde egzotik
bir dansz anlatyor: Zina yapan ve sevgililerini ldren Gr
c bir kralie olan Tamara, odasn bekleyen harem aasn a
may baaran sevgililerini tuzaa drp her sabah ba kesik
bir adamn cesedini Terek nehrine attryormu. Aslnda bu i
ir byc bir kadn ldren Tamar efsanesinden alnma.66 Or
tal birbirine katan Grc kadn imgesi gerek bir olayla da
pekitirilmi: 19. yzyln banda Rusya'nn Grcistan' ilha
k srasnda Grc kralie Miriam arlk generali I.P. Lazarev'i
yatak odasna alp gsne bir haner saplayarak ldrm.67
Ne var ki, cretli baklaryla sahilde dolaan ve Lev'in kal
bini alan kadnlar Grc deil, kendisi gibi mltecidirler. Lev
Bak'deyken arkada olan ba ak zengin kzlar dnda, so
kaklarda hep bartl kadnlar grmtr. Burada bu kadar
ok ba ak kadnla karlamak onu artr. Yirmi yl sonra
yle yazyor: "Kadnlarn zarif yzlerini grmek mmknd.
Duruma gre, sklarak veya glmseyerek gzlerini yere evi
rir, ya da fkeyle bakann yzne bakard. Baka bir dnyann
acayip grntleriydi bunlar. "68

Lev, Batum'da kendisine bir arkada bulur. Ad Aleksi Mdi

vani olan bu Grc ocukla kzlarn peine derler. Aleksi,
Batum'un imparatorluk dnemindeki valisi ve Abraham'n tan
Zekeriya Mdivani'nin oludur. On be yalarndaki bu iki gen,
kentin sahil kafelerinde sarho olup sonunda suratlarna tokat
yemeye varacak kadar, Rus mltecilerin kzlarna aslrlar. Hat65 Essad Bey, Blood and Dil, s. 310.
66 Susan Layton, Russian Literature and Empire: Conquest of the Caucasus from
Pushkin to Tolstoy (Cambridge, lngiltere, 1994), s. 200-201.
67 A.g.e., s. 210.
68 Said, Der Mann, 1, 34A.
1 56

ta Lev ilk dellosunu da bylece yapar; Pima Andreae'ya yazd

bir mektupta anlatt bu olay hi de inandrc deil. Bir kafede
otururken gya kap alm, "gzelliini anlatacak kelime bul
mann mmkn olmad melek gibi biri" ieri girmi. Kzn ya
nnda aabeyi varm. Lev bu Rus gzeline "annda ve tutkuyla"
ak olmu ve konuma cesaretini bir trl toplayamadan her
yerde peinde dolamaya balam. Gnn birinde kz bir kafe
ye girmi, peinden de kendisi. Kz aynada apkasn dzeltirken
onu seyre koyulmu. Birdenbire, "kzn harika dudaklar ald
ve aynaya doru 'Seni irkin Kafkas delikanl,' diye pfledi" di
yor Lev; ok utanm ve hemen oray terk etmi.
Birka saat sonra kumsalda mehtapla parlayan palmiyelerin
altnda oturup Rus kzn, kar sahildeki Avrupa kentlerini ve
"Boleviklerin be ay iinde dp dmeyeceklerini" d
nrken, aniden arkasndan iki el uzanm. Kendisini bomaya
alan bir soyguncunun kocaman elleriymi bunlar. Adam bo
azn yle skmaktaym ki, Lev barp yardm bile arama
m. Yannda babasnn ona verdii, ama bir trl uzanamad
bir tabanca varm. Sonunda tabancay eline alp saldrgana
dorulttuunda adamn Rus kzn aabeyi olduunu anlam.
Lev yle devam ediyor:
"Ate ederim! " diye bardm. Adam glerek, "Ate mi eder
sin? Buna yan msait mi? Ne dediini bilmiyorsun. Ben
Yksek Kraliyet Mahkemesi haznedanym," dedi. Elimde si
lah olduu iin sakince yant verdim. "Eer sen arkadan sal
dran bir korkaksan, ben de bu aalamann hesabn soracak
cesarete sahibim." . . .
Adam dello talep edecek durumda olduuma sonunda ik
na oldu, ama onun silah yoktu. ...
"Bu lde hangi silahtan bahsediyorsun (Batum'u l san
yordu). Burada yapld gibi yapmamz gerekecek. Senin bil
mediin bir ekilde, yani bir haner ve sol ele sarlm bir r
t ile." 69

69 A.g.e.
1 57

Bir saat sonra kumsalda bulumular. Aleksi Mdivani ve karde

i David, Lev'in tan olmular. Rus ise yannda gsterili ad

lar olan iki Acem getirmi. Lev, Rus'un Acem arkadalar ol

masn ve bunlarn da sanki St. Petersburg sarayndan gelmi
ler gibi Rusa konuuyor olmalarn ok tuhaf bulduunu yaz
yor. Grcler gibi haner ve rt ile dvmeye baladklarn. da, palavradan olsa da, lmne kadar mcadeleye devam ede
ceklerine her ikisi de inanmaktadr. Oysa Lev'in Pima'ya v
nerek yazd gibi, Rus'un koluna savurduu bir darbe ile "ilk
kan" grldnde dv sona ermi. Ardndan barmlar,
hatta Rus kz "irkin Kafkas gen" dedii Lev ile tanmak is
temi. Ama Lev'in istei ve ilgisi artk kalmam, ya da o y
le diyor. *
Lev'in kz peinde kotuu gnler, nihayet babasnn gerekli
a katlarn edinmek iin bir doktora rvet vermesi ve Kleo
patra adl bir talyan gemisine bilet almasyla sona erer. Batum
hkmeti nezdinde hala etkili bir kii olan Zekeriya Mdivani
sayesinde Lev ile Abraham'a Grc pasaportu salanmtr. Ze
keriya da "prens" oullar ile birlikte Kleopatra'ya biner. Yz
lerce mltecinin imdi stanbul olan Konstantinopol'e kadar
srecek drt gnlk yolculuu bylece balar. Lev, "Ne garip,
insan, hayatnn hangi gnlerinin elemle, hangilerinin mutlu
lukla getiini ok nadir hatrlyor. Avrupa'nn kaplar ardna
kadar almt," diye yazyor.70 O gn mutluluunun balan
gc olarak duyumsam.
(*) Genellikle gerek bir ak ilikisinden ok, esip grlemeyle sren Lev'in ro
mantik kariyerinin balangc bu olay (zaten Valentino'nun da iyi bir makarna
y her zaman bir kadna tercih etmi olduunu unutmayalm). Lev'in arkada
Aleksi Mdivani'nin aklar ise dnyaca biliniyor. Bir yldan ksa bir sre ev
li kalp boand Woolworth mirass Barbara Hutton ile evlendiinde ok
tan uluslararas bir kadn avcs olarak n salm Aleksi. Boanmalarndan son
ra kadn kendisini Avrupa soylularyla ve aktr Cary Grant ile avutmu. Aleksi
ise milyon dolarlk bir nafaka alp konup Budapete'de Mercedes'iyle bir aaca
bindirmi. Amerikan yksek sosyetesi, Kafkas prensini Hutton'n hayatn ze
hir etmekle sularken, Lev her zaman bu kibirli ithamlar karsnda arkada
n savunmu. (Lev, Aleksi'nin mutsuz ilikisini kendisinin baka bir mirasyedi
hanmla yapt ykc evlilikle kyaslyor, ama bu arada Aleksi'nin gerek bir
prens olmad bilgisini vermekten de geri durmuyor.)
70 A.g.e., I, 36A.
1 58

Kleopatra'nn gvertesinde o ve babas yeni evrelerine,

mltecilerin dnyasna katlrlar. Bak'deki petrol evresini

andran, zarif ama pejmrde bir kalabalktr bu. Sanki baa d
np tekrar Hazar kysndaki evlerine gelmilerdir, ancak bu
kez batya doru hareket eden bir kenttedirler; servetlerini giy
silerinin ilerine dikilmi olarak yanlarnda gtrmektedirler.
Siyasetiler, prensler, Boleviklerden nefret eden her trl in
san; sanki tm dnya gemidedir.
Lev, Helenendorfta tant ve "balk a" almak bahanesiy
le birlikte katklar Ermeni ile gemide tekrar karlar. "Na
sl olduysa bir yerde Hollanda konsolosu olmu,"71 dedii eski
bir tanda da rastlarlar. Srgn sohbetleri ve dedikodular va
kit kaybetmeden balar. yle ki, sonraki yllarda jigolo, kap
c, dolandrc, tuvalet temizlikisi olarak veya ticaret yaparak
yaamlarna devam edecek bu eski imparatorluk ileri gelenle
rinin anlattklar hikayeler, yaptklar konumalar hi bitme
yecektir. Kardevrim, strateji, jeopolitik ve maliye konularn
daki tartmalar srp gidecek; Kafkaslar'n stratejik nemi ve
Bat'nn Boleviklerin blgede uzun sre kalmasna izin verme
yecei zerine grler durmakszn sralanacaktr.
Kleopatra Grcistan sahillerinden kar kmaz, mrettebat
yolculardan yiyecek ve iecek bedellerini altn karl deme
lerini ister. Lev, gemi iinde "ryadaym" gibi dolamaktadr;
barlara, orkestra salonlarna, aydnlk odalara girip kar. Yeni
lkesinin yzen simgeleridir bunlar.72 Zihinsel, duygusal ve fi
ziksel olarak ok yorgundur. Kirin, pasn, terin ve kann iinde
geen ka aylarndan sonra, kavutuu "temiz garsonlar, ay
dnlk koridorlar, dzenli yemekler" Lev'in annda kolal beyaz
'araflara ylmasna neden olur.

71 Essad Bey, Blood and Oil, s. 316.

72 Said, Der Mann, 1 , 36A.
1 59

BLM 5

stanbul, 1 92 1

Gemi Kafkaslar' geride brakp sallantda olan Osmanl lmpa

ratorluu'nun bakentine doru yol alrken Lev'in keyfi yerin
dedir. Kleopatra birka gn sreyle Karadeniz'in Anadolu ky. s boyunca seyreder. Lev Hali'le ilgili kitaplardan bildii efsa
nevi camileri, kiliseleri ve saraylar nihayet grr.1
Deniz suyuyla dolmu eski bir dere yata olan Hali altn
gibi parlamaktadr; efsaneye gre Trklerin gelmekte olduu
nu anlayan Bizansllar deerli neleri varsa bu dereye atmlar.
(Oysa Bizansllarn bu tela gereksizdir; 29 Mays 1453'te ken
ti ele geiren Fatih Sultan Mehmed dzinelerce sinagog ve ki
lise ina ettirir, dnemin byk Avrupa bakentlerinin hibi
rinde grlmedii kadar ok sayda yabancy kentte yaama
ya davet eder.) Hali'in dubalar stne kurulmu kprleri,
saraylarn ve camilerin yer ald eski lstanbul'u "Frenkler"in
yaad ticaret limanna balar. Kprlere yerletirilmi be
yaz cbbeli adamlar yayalardan gei paras almaktadrlar. s
panyol Engizisyonu'ndan kaan binlerce Yahudi gelip Arapla
rn, Rumlarn ve Ermenilerin arasnda yaamaya balamtr.
Galata'nn en yksek tepesinde buraya 14. yzylda yerleen
Cenevizlilerce yaplm ta yapl izleme kulesi bulunmaktadr.

Essad Bey, Blood and Oil in the Orient (Londra, 1931), s. 316-317.
1 61

Byk kentlerin ou su kenarna kurulmutur ancak stan

bul gerek bir su yolu zerinde bulunuyor; kentin hem gne
yine hem de kuzeyine gemi ve sandallarla yolculuk yapmak
mmkn. Ky boyunca iki bin yllk servetin ve gelimenin r
nekleri grlyor. Bu sulara sahip olmak Avrupa ile Asya ara
sndaki ticaret ve silah yollarn denetlemek anlamna geliyor;
Osmanl Trkleri de yaklak be yz yl boyunca kenti idare
etmilerdir.
Kleopatra limana doru yol alrken Lev krmz, beyaz, mavi
lngiliz bayraklar tayan gri renkte modern sava gemileri g
rr. 19 14'te Almanya yannda savaa girmi olan Osmanl im
paratorluu, 192 l'de hala bu kararnn bedelini demektedir.
Tpk ikinci Dnya Sava ertesi Berlin gibi, stanbul da bln
mtr: Franszlar eski stanbul'u; ngilizler Galata ve Pera'y,
yani Frenk mahallelerini (Trkler, Avrupal Hristiyanlar hala
bin yl nceki igalci Hal topluluklarnn ismiyle anmaktadr
lar) ; talyan ve Yunanlar ise kentin kk bir blmn de
netimleri altnda bulundurmaktadrlar. Hatta Birinci Dnya
Sava'nn sonuna doru Japonya, Trk-Alman kart koalis
yona katld iin, kentte Japon askerleri bile bulunmaktadr.2
Almanya'yla kurulan ani ittifak, 1908'de kanl bir darbe ile
iktidar ele geirmi komplocu ve milliyeti diktatrlerden
oluan Jn Trklerin tasarsdr. Jn Trkler balarda evren
sel insan haklarndan, rk ve din eitliinden bolca sz etmi, .
Ermeni, Rum, Yahudi, Arap ve Krtlerin yaad ok kavimli
Osmanl mparatorluu'nu modern bir yapya kavuturma s
z vermilerdir.3 u cmle darbecilerin nderi Enver Paa'ya
ait: "ster sinagoga, ister kiliseye, ister camiye gidelim, bu ma
vi gk kubbe altnda yaayan hepimiz kendimize Osmanl de
mekten gurur duyuyoruz. "4
Ne var ki, evrensel Osmanl kardelii ksa zamanda uup
2

Mansel, Constantinople, s. 381 .

Howard M. Sachar, Emergence of the Middle East: 1914-1924 (N ew York, 1969),

s. 12.

Essad Bey ve Wolfgang von Weisl, Allah ist gross: Niedergang und Aufstieg der
islamischen Welt (Leipzig-Viyana, 1936), s. 68.

1 62

gider ve yerini daha sert, dlayc bir ideolojiye brakr. Jn

Trkler, "pan-Turanclk" peindedirler: Btn Trkler, Rus
steplerinde bulunan ve Turan denilen topraklardan Anado
lu'ya gelmilerdir. Yani Osmanl lmparatorluu'nun Avrupa'ya
ve Ortadou'ya ynelmesi yanltr. Yaplmas gereken Rus
ya ve Orta Asya'daki Turan halklarn birletirmektir. Lev,
Allah is Great (Allah Byktr) adl kitabnda Turanclkla
Almanya'daki "kan ve toprak" dncesini karlatryor. Ona
gre, Turanclar, Almanlarn yaamn filizlendii toprak fikri
ne kout bir biimde, Trklerin geleceinin Dou'da olduu
nu dnyorlar. 13. yzyl ve daha ncesinde atalarnn yaa
m olduu Rus topraklan zerinde hak iddiasnda bulunmak
yalnzca Osmanllara zg deil, Moollar ve Hunlar gibi dier
Turanclara da ait bir gr. *
Birinci Dnya Sava'nda Trk-Alman ibirliini perinleyen
kii bizzat Enver Paa olmutur.5 Berlin'de Osmanl askeri ata
esi olarak hizmet eden Enver, miferlere ve parlak izmele
re dkn; Wagner'in operasndan bozma Gtterdammemng
cum-]ihad [ Glterdammerung vastasyla Cihad] szleri azn
dan dmyor. (Kayzer Wilhelm de lslamiyet'i setii dediko
dusunu yayarak bu oyuna katlyor.) 1908'de sava bakam ol
duu srada Jn Trkleri iktidara tayan Enver'in Kayzer Wil
helm tarz by, ilerin sonunda nereye varacann da bir
gstergesi. Olup bitenler, tarihteki en dramatik "kendi kendi
ni smrgeletirme" olarak tanmlanabilir: Jn Trk darbesi,
hzla modernleme ve uluslararas bir g olma drtsyle Os
manl lmparatorluu'nu Almanya'mn askeri smrgesi haline
getirmitir. Baz diplomatik mizahlar bunu "Deutschland ber
Allah" [Almanya Allah'n zerinde] diye adlandrmaktalar.6 Ne
(*) R u s dileri bakanlar 1 8 . yzyldan b e r i , dnya hlkimi Sper Rus
lmparatorluu'nun yeni bakenti olaca ngrsyle, Osmanl bakentine s
tanbul deil, argrad diyorlar. Pan-Turanclar ise, Ruslarn lstanbul'u yeniden
ele geirme lklerine misilleme olarak Rusya'nn yansn igal etme beklenti
si iindeler. [Essad Bey ve Wolfgang von Weisl, Allah ist gross: Niedergang und
Aufstieg der is!amischen Welt (Leipzig-Viyana, 1936), s. 7-8, 47, 153-157.]
5

A.g.e., s. 26-27.
A.g.e., s. 34.
1 63

var ki, lmcl bir admdr atlan; her ey yldrm hzyla ger
ekletirilir. Enver, Osmanl ordusunu Almanlara aar; yirmi
be bin Alman subay ve avuuna kumandanlk yetkisi veri
lir. Prusyal bir subay, Trk Hava Kuvvetleri'ni kurar; iki Al
man sava gemisi Hali'e gelir. Gemilerin fesli Alman mrette
bat Rus bykelisinin yalsnn dibinde "Deutschland ber Al
les" mar sylemektedir.7
Jn Trkler, Osmanl mparatorluu'nu tam manasyla uu
rumun kenarna srklemilerdir. Birinci Dnya Sava s
rasnda Trkiye'nin oynad byk rol artk hatrlanmyor.
Akllarda kalan yalnzca Trklerin Gelibolu'da ngiliz, Avus
turyal ve Yeni Zelandal askerlerden oluan keif gcne kar
kazandklar zaferdir. Dier cephelerin tmnde Trk ordu
su byk kayplar vermitir. Kafkasya'da Enver'in kadim Trk
yurdunu tekrar ele geirme plan dorultusunda, Ruslarla sa
vaan yz binden fazla Trk askeri lmtr.8 Plana gre,
nce Bak alnacak, ardndan Trk ordusu Hazar Denizi'nden
petrol tankerleriyle Kzl Su'ya inip Trkistan'a girecek, Buha
ra, Semerkant ve nihayet Moolistan' ele geirecektir. arlk
ordularysa devrim arifesinde stanbul'a son bir atak hazrl
iindedirler. Eer Rusya savata kalm, yani Bolevikler ha
kimiyeti ele geirmemi olsalard, stanbul bugn argrad ola
rak anlacak, Ortadou ise Emperyal Rusya'nn bir federasyo
nu olacakt. Trkler planlarnn zayflndan ve acelecilikle
rinden bozguna urarlar. Enver, Trk birliklerini Kafkasya'ya
k mevsiminde paltosuz ve izmesiz gndermitir. Ne var ki,
fanatiklii gn be gn artan darbeci jn Trkler, Turan hayali
nin gerekleememesinin suunu bakalarna yklerler. Sonu
1915 Ermeni kym felaketi olur.
Sultanla iyi geinen Ermeniler, Osmanl ynetimi altnda,
tpk Azerbaycan'da olduu gibi, i ve siyaset alannda nem
li konumlarda bulunmaktadrlar. 19. yzyln sonlarna doru,
Hristiyan olmalar sebebiyle Rusya kendini Ermenilerin koru
yucusu ilan eder, ayrlk bir Ermeni hareketi kkrtp silahl
7
8

A.g.e., s. 14-26.
Ag.e., s. 182.

1 64

eteler oluturmaya giriir. Bunun zerine Sultan Abdlhamit

("Kzl Sultan"), Rusya'da ar'n Yahudilere kar uygulam ol
duundan ok daha ar, binlerce Ermeni'nin ldrld bir
kym balatr. Birinci Dnya Sava srasnda da benzer bir Rus
kkrtmas ve Trklerin misillemesiyle, ama bu kez Jn Trk
ynetiminin daha eytani uygulamalaryla Ermeniler hedef al
nr. Osmanl kendi tebaasndan Ermenilere kar gizli bir sava
ilan etmitir .. 1915 baharnda erkek, kadn, ocuk ayrt etmek
sizin Ermenilerin toparlanp yaadklar yerlerden srlmele
ri emri verilir.9 Dou Anadolu'nun ve Suriye'nin ssz toprak
larnda saysz insan lr ya da ldrlr. Kurbanlarn byk
blm llerde alktan ve susuzluktan krlmtr; Ermenile
rin ezeli dman Krtlerden oluan ekya etelerin saldrs
na urayarak lenler de vardr. Kyma isyan eden Trk subay
larn ou vatan hainlii ile sulanr. l says hakknda kesin
rakamlar bulunmamakla birlikte, bir yl iinde, yzbinlerce in
sann -1.5 milyona varan rakamlar da var- katledildii tahmin
ediliyor.10 1 9 1 6'da Jn Trk hkmeti olayla ilgili diplomatik
bir savunma hazrlar ve lmlerin isyan bastrmak iin yapl
m bir "savunma"1 manevrasnn sonucu olduunu aklar. Bu
aklama kk deiikliklerle gnmze kadar Trklerin res
mi tezi olmaya devam etmitir. Askeri nedenler bu kadar sayda
sivilin katledilmesini merulatrsa bile, Jn Trklerin ne sr
d tez -ki Birinci Dnya Sava tarihileri tarafndan genel
likle kabul grr- kesinlikle yanltr. Osmanl Trkiye'sinde
ciddi bir ayrlk Ermeni hareketi gndeme gelmitir ancak bu
kk bir grubun hareketidir; Ermenilerin ou, zellikle sava
srasnda (yalnzca hyanet etmekle sulanmamak iin de de
il), emperyal devleti sebatla desteklemitir. 1 1
1 9 1 8'de, ynetimlerinin onuncu ylna gelindiinde, Jn
Trk hkmeti Osmanl lmparatorluu'nu yerle bir etmi,
9

Norman M. Naimark, Fires of Hatred: Ethnic Cleansing in Twentieth-Century

Europe (Cambridge, Mass., 2002), s. 22-35.

10 A.g.e., s. 40-41.
1 1 Efraim Karsl ve Inari Karsl, Empires of the Sand: The Strugglefor Mastery in the
Middle East, 1 789-1 923 (Cambridge, Mass., 1999), s. 153.
1 65

milyonlarca Trk askerinin lmne neden olmu, kendi sivil

halkna kar kitle katliamlar gerekletirmi bir iktidardr. *
Mttefik Kuvvetler stanbul'a yaklatklarnda bir grup liberal
milletvekili ile Osmanl sarayna mensup kiiler bir araya ge
lir ve Jn Trk nderlerini tutuklama giriiminde bulunurlar.
Jn Trklerin ileri gelenleri Alman torpidolaryla Berlin'e ka
arlar.12 Bunun ardndan kurulan Mttefik yanls hkmet aci
len bar talebinde bulunur. Yeni Osmanl sultan Vl. Mehmed
ve sadrazam, son iki yz yldr imparatorluun ayakta kalma
sn salayan ngiliz ve Franszlarla ilikilerini tazelemeye al
acaktr.
ngilizler, liberal Osmanllarn talebine Hali'e demirleye
cek olan Agamemnon adl bir sava gemisi gndererek yant
verirler. Uluslararas birleik bir ordu da stanbul'u igal ede
rek, "Avrupa'nn hasta adam"n paralamaya balar. (Hasta
adam sz ilk kez ar 1. Nikola tarafndan 1850'lerde Rusya
salnn zirvesinde grnrken kullanlm; Rus mparator
luu, 1917'de birdenbire hastalndan kurtulur, Osmanl'nn
hasta adaml ise bir sre daha devam edecektir.) Osman
llar, stanbul'un ngiliz, Fransz ve talyan birlikleri tarafn
dan igalinin, imzaladklar atekes antlamasna aykr oldu
unu syleseler de, bunun bir faydas olmaz. ngiliz sava ba
kan ve eski Hindistan valisi Lord Curzon stanbul'un ulusla
raras bir kent olmasndan yanadr; dnyann en nl camisi
Aya Sofya'nn Kuran'dan alnm yazlarndan arndrlarak ye
niden Hristiyan kilisesine dntrlmesi ynnde bir kampanya13 yrtr. ** Kampanyaya Vatikan da katlr, talyan h(*) Bugn 'jn Trk" sfat kstaha her eyi silkeleyip atmak isteyenler iin kul
lanlmakta. Ancak deyimin dile nasl girmi olduunu bir kez daha dnmek
te yarar var. Jn Trklerin en nemli nitelii modern dnyaya soykrm tan
trm olmalardr. Genliin dinamik enerjisine iaret eden "frtna asker" de
[Nazilere ait bir deyim-ed.n.] benzer armlar olan bir deyim.
12 Sachar, Emergence of the Middle East, s. 249.
13 Philip Mansel, Constantinople: City of the World's Desi re (New York , 1996), s.
383.
(**)lstanbul'un l 453'te Trkler tarafndan fethine dair aslsz hikayelerden biri
de, Osmanllarn dnyann en muhteem Hristiyan kilisesi St. Sofia'y dn
yann en byk camisi Aya Sofya'ya dntrmek iin bozduklar uydurma1 66

kmeti Konstantinopolis'in Roma imparatoru tarafndan ku

rulduu gerekesiyle kentin talyanlara braklmas gerektii
ni ileri srer. 1 4
Blgenin sava ertesindeki haritas, Osmanl mparatorluu'
nun elinde, kurulduu dnemdeki topraklardan baka bir ey
kalmadn, Trklerin yaad i blgelerin bile Yunan, Fran
sz ve talyanlarn eline getiini gstermektedir. Osmanl
lar, Ermeni kymndan dolay kendilerine uzak duran Birle
ik Devletler'i Versailles Konferans'ndaki pazarlk masasnda
yanlarnda bulamadklar iin, iine dtkleri ikilemden leh
lerine bir sonu karamazlar. 1919 ylnda Amerikan halk ve
hkmeti nezdinde Ermenistan'n kaderi nem kazanm ko
nulardan biridir: Birleik Devletler'in d politika tarihinde
ki en byk parasal destek, "Mazlum Ermenistan" adyla ger
ekletirilmi bir kampanyada salanr.1 5 yle ki, 1917'de Ba
kan Wilson srf Amerika'nn bu en popler yardm kampanya
sna engel olmamak iin Amerika'nn Birinci Dnya Sava'na
giriini geciktirmitir. Versailles Bar Konferans'nda padia
hn temsilcileri, imparatorluun Jn Trk darbecilerin ve Al
manlarn oyununa geldiini ne srerek, kym ve srgn s
rasnda yaanan alktan lmleri knarlar. Ne var ki, yeni Os
manl hkmetinin bu alttan alan tavr zayflk olarak yorum. lanr.16 Mttefikler, anayasal monarinin Bat karlarna da
ha uygun olduunu dnmektedirler. Osmanllarla anlama
ya varmak yerine, Trkleri her ynden sktrrlar; szde He
len mparatorluu'nu yeniden kurma giriimleri dorultusunsdr. Trklerin kiliseyi camiye evirdikleri dorudur ancak yamaladklar ya
da bozduklar gerek deildir. Bunu yapan, Bizansl Hristiyanlann adlandrd
ekilde, "Latin Hallar"dr. Yani, Mslmanlarla savamaya gelirken Hris
tiyan kenti Konstantinopolis'te konaklayp Ortodoks Hristiyanla ait ne var
sa yamalayan Fransz ve Alman Katolik Hallardr. Osmanllar Hristiyan
lar tarafndan yamalanm dnyann bu en byk Hristiyan kilisesini aslnda
korumaya almlardr. [ "The Byzantine Monuments: Hagia Sofia", Ecumenical
Patriarchate of Constantinople (www. patriarchate.org) . ]
14 A.g.e., s. 384.
15 Sachar, Emergence of the Middle East, s. 340-346.
16 Justin McCarthy, The Ottoman Peoples and the End ofEmpire (Londra, 2002), s.
120-21.
1 67

da Yunanlarn Trkiye'nin baz blgelerini igal etmelerine

izin verirler.
Milliyeti Mustafa Kemal iin bu byk bir frsattr. Musta
fa Kemal, ngilizleri Gelibolu'da malup etmi, Alman yanls
Jn Trklerin muhalifi, yksek rtbeli bir subaydr. Milliyetili
i lmldr, ne Kayzer Wilhelm by vardr ne de Ermeni halk
nn kymnda rol oynamtr. Mttefiklerin stanbul'u igal ettii
Kasm 1918 ile Nisan 1919 tarihleri arasnda padiahla grme
lerini srdrm, Osmanl tahtnn sadk bir koruyucusu olduu
izlenimi vermitir. 30 Nisan 1919'da blgeyi "etkisizletirmek"
ve Mttefiklerle yaplan atekese uyulduunu gzlemlemek ze
re Anadolu'ya gitmekle grevlendirilir. Elbette o bunun tam ter
sini yapacaktr. Anadolu'ya geer gemez yklan imparatorluun
yerine bamsz bir Trk devletinin kurulmasyla sonulanacak
Kurtulu Sava'n alatr. 1 7 Aiatrk, kurtulutan sonra stanbul'a
gelecektir ama Lev ile babas ve de Sovyetler Birlii'nden yz bin
lerce baka mlteci, ondan nce,stanbul'dadr.
gal kuvvetlerinin temsilcileri, yanlarnda uysallkla onlara e
lik eden bir Trk yetkili ile birlikte Kleopatra'ya karlar. Bir
dzine doktor ve ok sayda polis onlar izlemektedir. Dok
torlarn elinde yolcularn pis Asya'dan beraberlerinde getirmi
olabilecekleri, dolaysyla girilerine engel tekil edebilecek
hastalklarn uzun bir listesi vardr. okuluslu polis gcnn
temsilcilerinde ise siyasi ve baka sular belgeleyen kapsaml
listeler bulunmaktadr. Nussimbaumlar incelemeleri yneten
ngilizlerin ilerini snfsal ltlere gre yrttklerini grp
rahatlarlar. 18 Lev, herhangi bir rvetin sz konusu olmamas
na memnundur, insanlarn snfsal konumlar nasl bir incele
me yaplacan belirlemektedir. nc snf yolcular tehdit
olabilecekleri kukusuyla ya karantinaya alnrlar ya da sonra
dan soruturulmak zere tutuklanrlar. kinci sf yolcular ise
doktor koridorundan getikten sonra, eer hastalk tamyor
larsa soruturma iin polise gnderilirler.
17 A.g.e., s. 388.
18 Essad Bey, Blood and Oil, s. 316-317.
1 68

Lev ile babasnn bekledii birinci snf salonundaysa be

yaz sal bir profesr candan bir tavrla yolcularla el skmak
ta, her birine veba, tifo veya kolera tamadklarn belgeleyen
salk karneleri datmaktadr. Ardndan siyasi komisyona u
rayan birinci snf yolcularn seyahat belgeleri, siyasi kuku
ya yol aacak siyasi bir kimlikleri olmadn onaylamak zere
damgalanr. Abraham, Asya'nn geri kalmlndan, buna kar
lk Bat'nn ne kadar yumuak ve modern tavrl olduundan
sz eder.
Nussimbaumlar gemiden ayrlp uluslararas bir otele gi
derler. Yolda her yerde haki renkli niformalar ile ou si
yah ve kahverengi tenli askerlere rastlarlar. Mttefikler, milli
yeti bir isyandan giderek daha fazla endielendikleri iin ken
ti askeri birliklerle doldurmular, on bin Hintli askerin yan s
ra, Msr ve Filistin'den de binlerce asker getirmilerdir. ngi
lizler, Mslmanlarn halifesi sfatyla padiah Atatrk'e kar
bir fetva karmaya zorlam, ngiliz destekli "Hilafet Ordusu"
Ankara'y almak zere batya hareket etmitir.19
Lev, Osmanl monarisinin khnemi ve keye skm ha
linden ok etkilenir. Olan bitenlere ierlemektedir ama impa
ratorluun kadim kentinden bylenmeden edemez. stanbul
yzyllardr Mslman hogrsnn bakentidir, imdi de s
lami modernliin, oryantalist aydnlanmann merkezi, mlte
cilerin sndklar imparatorluun bakentidir.
Kasm 1920'de Beyaz Ruslarn en nl kumandanlarndan
General Pyot Nikolayevi Wrangel, yz binden fazla Rus'u s
tanbul'a tayan 1 26 gemiyi Hali'e demirler.20 Yllarca stan
bul'u ( "argrad") ele geirme hayalleri kurmu olan Slav ya
ylmaclar, nihayet kentin kapsna dayanmlardr. Ne var ki,
bu arlk ordusu fatihlerden deil, mltecilerden olumakta
dr. General Wrangel'in yanndaki Ruslarn yardan fazlas as
ker deil, Beyaz Ruslarn son kalesi Krm'dan ayrlan blk
prk kk filoya kmay baarm kyller, esnaf, monar
istler, Yahudiler ve antisemitlerden oluan sivillerdir. Gene19 Mansel, Constantinople, s. 391-393.
20 A.g.e., s. 398.
1 69

ral Wrangel ve adanlan, eski dman Osmanl'nn yetkililerini

artc lde kendilerine kucak am bulurlar. gal kuvvet
lerine bal ngiliz ve Fransz subaylar yirmi be binden fazla
Rus'u Gelibolu'da kendi eski kamplarnda konaklatarak lojis
tik bir gsteride bulunurlar. Osmanllarn kaak Ruslara kar
tavr, sanki lmekte olan bir imparatorluktan lm bir impa
ratorluun temsilcilerine sunulan bir iyi niyet yaklamdr. s
tanbul, "yurtdndaki Rusya"nn ya da mltecilerin tanabilir
vatanlarn adlandrdklar ekliyle, "Gmenler"in geici ka
rargah olur.21 Kentteki Beyaz Rus ordusu giderek bymekte
dir; ngiliz, Fransz ve talyanlardan oluan igal gc askerle
rinin saylar be katna ular. Ortala, Beyaz Ruslarn kentin
denetimini Mttefiklerden devralaca sylentileri yaylr. Oy
sa Rus askerler yalnzca mltecidirler; dnyalar darmaduman
olmu, bir ay sonra nerede olacaklarn bilmeyen gsz in
sanlardr. Bolevik hkmet yaknda pasaportlarn hkmsz
klacak, tpk Lev ve Abraham gibi, hepsini dnemin paryala
rna, devletsiz yurttalara dntrecektir. stanbul'un byk
bulvarlar ve caddeleri taksi sren, pazarda giysi, kitap ve altn
sikke satan Rus subaylarla dolar. ou atr, yenilerini alacak
paralar olmad iin byk blm paavraya dnm pan
tolonlar, ayakkablar giymektedir.
Lev, 1932 ylnda Berlin'de yaymlanm White Russia: Men
Without a Homeland (Beyaz Rusya: Vatanlar Olmayan nsan
lar) adl kitabnda kimi mltecilerin aresizlikten icat ettikle
ri ve gizliden gizliye yaptklar baz "garip iler"den sz edi
yor: Giriimci bir tip "ksa zamanda tm kente yaylan yeni bir
spor icat etmiti: Hamam bcei yarlar. Ruslar zellikle b
yk bcekleri topluyor, zeri camla kapatlm bo bir sigara
kutusuna koyuyor, yartryorlard. Seyirciler bunu izlemek
iin para dyorlard."22 stanbul'un tiyatrolaryla gece kulp
leri de ksa srede Ruslarn tekeline geer. Mlteciler, "Black
Rose" ve "Petrograd Patisserie" gibi iletmeler am, buralarda
hizmet eden Rus garson kzlar, mzik, yiyecek ve ikiler kadar
21 W. Chapin Huntington, The Homesick Million, Russia-out-of-Russia,

s.

13.

22 Essad Bey, Das weisse Russland, Menschen ohne Heimat, (Leipzig, 1932), s. 64.
1 70

ilgi ekmitir (Trk restoranlarnda yalnzca erkek garsonlar

bulunmaktadr) . alan kadnlar uzun boylu, sarn ve soylu
snftandr ya da yle olduklar sylenmektedir. yle ki, itibar
l bir restoran olan Le Grand Cerde Moscovite'te garson kzla
ra "des" diye hitap edilmektedir.23 Lev'in arkada Azeri Ba
nine Asadullayeva, 1945 tarihli jours Caucasians balkl gn
lnde yle yazyor:
lstanbul'da ok ilgi eken yerlerin banda Rus kulpler ge
liyordu. Bunlar yava yava "Bat"ya yneldiler, sonunda da
Paris'e yerletiler. ehir Rus gmenlerle doluydu. Erkekler
birbirleriyle mnakaa eder, mcevher satar, trl iler yapar
larken, kadnlar daha ok courtesan'lk [paral ve itibarl er
keklerle birlikte olan fahie] peindeydiler. En k gece kul
b Black Rose'du. Kocam beni sk sk oraya gtrrd. Birbiri
ardna Rusa arklar sylenir, ie ie ampanya iilirdi. M
davimlerden biri bana tm samimiyetiyle, "Buraya glmeye

deil, alamaya gelinir," demiti. 24

Srgnler her eylerini kaybetmi, Kzllara kar savamay

brakmlardr; uzun bir elencedeymiesine yalnzca hayat
ta kalmaya abalamaktadrlar. Desler sorun olur. Evli ve dul
Trk kadnlarn kurduklar bir dernek, stanbul valisine bir di
lekeyle bavurup kentin erkeklerinin "morfin, kokain, eter ve
alkol gibi lmcl zehirlerle hayatlarn mahvettiklerini, buna
uursuz Rus kadnlarn sebep olduklarn" bildirirler. Dileke
de Ruslara ait restoranlar, barlar ve kafe antanlar "gen Trk
erkeklerin yzlercesinin salklarn, servetlerini ve onurlar
n kaybettikleri bela girdaplar" olarak tanmlanr. 25 Caz ku
lpleri de ayn ekilde skandallar yaratan yerlerdir. Bunlardan
biri, kendisi de bir eit Beyaz Rus srgn olan Amerikal si
yah bir giriimci tarafndan iletilen caz kulbdr. lstanbul'a
arliston ve fokstrot danslarn getiren bu Amerikalnn ilk caz
kulbn St. Petersburg'da at, devrimden sonra ar yan23 Mansel, Constantinople, s. 399.
24 Banine,jours Caucasiens (Paris, 1945), s. 274.
25 Mansel, Constantinople, s. 400.
1 71

ls caz sever mterilerinin peinden Boaz'a geldii sylen

mektedir.26
Lev, gndzleri stanbul'un "tatan peri masallar" iinde
dolar, sanki evindeki ktphanenin yaayan bir rneini bul
mutur. stanbul'u, Bak'nn ok daha byk lekte bir ben
zeri gibi alglamaktadr. Daha nce ne kadar kk bir yerde
yaam olduunu fark eder; saraylarla dolu kendi kenti bir o
cuk iin olduka uygundur, ama imdi her eyin merkezinde
olduunu dnmektedir.
Bat'ya gemek iin son admn atan Lev, aslnda Dou'nun
kalbindedir. stanbul'un paradoksu da buradadr. Bir Avrupa
kenti olan stanbul btn geleneklere saygl ve hogrldr;
bunun altnda da Mslman oluu yatmaktadr.27
Atatrk, 1 923'te, Lev ile babasnn ayrlmalarndan sonra,
kenti geri aldnda Beyaz Ruslarn "srgndeki hkmeti"
stanbul'u aceleyle terk eder. Boaltlan Rus eliliine Sovyet
grevliler gelir. Konstantinopol'n lks hayat srlen ulusla
raras bakentlik yllar bitmitir, iki yl sonra kentin ad stan
bul olarak deitirilir. ou1 Paris, Sao Paolo ve New York'ta
yoksulluk iinde lecek olan gmenler gitmi, deslerini,
mcevherlerini ve kafe antanlarm birlikte gtrmlerdir.
stanbul'un Mttefiklerce igal edildii gnler, ngilizlerin
geri ekilmesi ve ge de olsa Atatrk'e kucak amalar sonra
snda unutulup gider. Ne var ki, igal kuvvetlerinin lkede do
urduu memnuniyetsizlik btn bir yzyl boyunca yankla
nacak, giderek Bat kart bir Mslman fkeye dnecektir.
Lord Curzon'un Aya Sofya'y kiliseye dntrme giriimi ve
halifeliin kaldrlmas, o dnemde bile slami tepkilere neden
olmutur. galcilerin stanbul'a yaptklarndan doan korku
ve isyanla alevlenen ngiliz kart pan-slamik "Hilafet" hare
keti, 1919'dan 1924'e kadar btn Gney Asya'y sarar. Delhi,
Bombay [Mumbai] , Karai ve Gney Hindistan'daki Mslman
eyalet Kerala'da kitle isyanlar gndeme gelir. Hilafet nderle

26 A.g.e., s. 399-400.
27 Kurban Said, Der Mann, der Nichts von der Liebe Verstand (yaymlanmam el
yazmas), 1, 36B.
1 72

ri, dnya Mslmanlarnn yaad blgelerin byk blm

ne hkmeden ngilizlerin imdi de halifelii yok etmeye al
tklarm, Bat'mn slam bozmaya alan eytani bir makine ol
duunu ve bin yllk savan hala srdn yksek sesle dile
getirmektedirler. ii mezhebinin smaili tarikatna bal Hintli
lerin nderi Aa Han gibi lml Mslmanlar da isyana katlr.
Hindistan'daki ngiliz yneticiler Londra'ya stanbul'daki ida
renin lmllatrlmamas halinde Hindistan'n kaybedileceini
bildiren endie dolu telgraflar ekerler.28
ki yl sonra ngilizlerin deil, Atatrk'n halifelii kaldr
Mslmanlar iin kt bir srpriz olur. Atatrk, slami n
derlerin uluslararas boyuttaki hareketini Trkiye'nin iileri
ne mdahale olarak kabul etmi, halifeliin buna duyulan tep
ki nedeniyle kaldrld bildirilmitir.
Bak'ye lk gidiimin ardndan New York'a dndm srada,
dorusu Osmanl mparatorluu hakknda pek bir ey bilmi
yordum. Eve geldiimde inanlmaz bir kaynak beni bekliyor
du. Kurban Said, yani Lev Nussimbaum aratrmalarm sra
snda hep bama geldii gibi, hayat bana yine gzel bir rast
lant sunmutu. Dnya savalar ncesinde meydana gelmi
nemli olaylarla ilgilenen birini bulmaktan mutlu olduunu
dile getiren yal bir beyle tantm. Kuzguni sal, mavi gz
l, Trk-ngiliz melezi bir New Yorklu olan komum April,
beni ve eimi bir gece akam yemeine davet ederek, bizi evli
lik yoiuyla edinilmi bir kuzeniyle tantrmak istediini sy
ledi. Modas gemi gsterisiz bir Brooks Brothers takm giy
mi bu bey, Osmanl mparatorluu'nun veliahtlarndan Ertu
rul Osman'd. Alt yzyl boyunca Mslman dnyasna hk
metmi kadim sarayn yaayan en yal erkek yesi olan Ertu
rul Osman, iler baka trl olsayd imdi Trkiye'nin padia
h olacak kiiydi.
Osman Bey, dk gz kapaklan ve sivri kalaryla Muhte
em Sleyman ve teki padiahlarn portrelerinden tandm
bir yze sahipti; onlardan daha zayft ve ipek sark yerine si28 Mansel, Constantinople, s. 39 1 .
1 73

yal rg kravat takyordu. Erturul, 1290 ylnda bir meydan

savayla Seluklular malup ederek Osmanl Devleti'ni kur
mu efsanevi Osman'n ilk ad. Tantm Osman Bey ise, sek
senine dayanm yana ramen genlere has mimikleri olan,
olaanst etkileyici bir adam; kendimi eski tarz bir Harvard
l grnmndeki Muhteem Sleyman ile konuuyormu gi
bi hissettim.
Osman Bey'in hanmnn tahttan indirilmi Afgan kralyla
akrabal var, ama kocasnn geldii soydan daha fazla gurur
duyduunu sylyor. Bana, "Afgan Krall nedir ki? Hi de o
kadar eski deil. Bu adam, benim kocam, insanlk tarihinin en
uzun imparatorluunun gerek veliahtdr," dedi.
Osman Bey'se onu dostane bir glmsemeyle, "mparator
luun eski olduu doru, fakat artk imparatorluk diye bir ey
olmad iin ben de veliaht deilim, hayatm. Sadece teknik
olarak tacn sahibiyim, ama bu bile beni hi ilgilendirmiyor,"
diye yamtlad.29
lki yandaki kzm Osmanl tacnn mirassnn sam e
ker, April birbiri ardna lezzetli Trk yemekleri ikram ederken,
ben de Osman Bey'den Osmanl tarihi hakknda zel bir ders
alma ansna eritim. Syledii eyler tarih kitaplarnda anlat
lanlardan farklyd. Osman Bey, futbolculardan sz eder gibi,
padiahlar birbirleriyle karlatryor, haremlerinin bykl
n, elerinin giysileri iin saray hazinesinden ne kadar har
cadklarn, Avrupa karsndaki tutumlarn ve Bat'ya bakla
rm tek tek sralyordu. rnein, byk byk amcasnn ei
nin birdenbire Avrupa tarz giysilere merak sarmasnn ardn
dan Paris'e gidii hakknda unlar syledi: "St. Germain des
Pres'deki her maazadan alveri yapt, neredeyse hazineyi if
lasa uratacakt ! 1860 ylnn lstanbul'unda haremdeki hi
bir kadn zerinde en yeni, en moda Parizyen giysiler olma
dan ortaya kmazd. " Tarihe, liberalleri ve Ermenileri iddet
le cezalandran, imparatorluu baskyla yneten en son padi
ah olarak gemi olan bykbabas Abdlhamit'in, yani Kzl
Sultan'n yanl anlalm olmasna ok ierliyordu.
29 Erturul ve Zeynep Osman ile yaplan grme, New York, 2000.
1 74

"Bykbabam tahttan indirmek istemelerinin bir nede

ni de sonucun felaket olacan bildii iin Almanya safnda
yer almaya itiraz etmesiydi. Bykbabam Kayzer'le iyi dost
tu. Trkiye'de, Kayzer'in padiaha kardeim diye hitap ettii
ve 'eer bir sava olursa benim yanmda olacaksn,' dedii bir
mektup bulunuyor." Bu mektup 1890'larda, padiahn ulusla
raras itibarnn tm zamanlarn en dk dzeyinde olduu
bir dnemde, Trkleri Almanya'nn tarafna ekmek iin ba
latlm kampanya:nn bir paras olmal. Hac Wilhelm'in Arap
atna tnemi, her daim bandaki sivri miferi geleneksel s
lami balkla sarlm haldeyken lde ekilmi bir resmi var.
Osman Bey, "Bykbabam nazik bir ekilde onun tarafnda yer
almayacan bildirdi. Baka bir deyile, onu reddetti. Sava
karsa Almanlarn, dolaysyla da bizim kaybedeceimizi bili
yordu," diye aklad.30 Ona gre byk hatalar bykbabasn
dan sonra gelen "Mehmed Amcas" tarafndan yaplm. Sultan
Mehmed, Jn Trklerin szn dinlemi, imparatorluu ngil
tere ve Fransa'dan uzaklatrp Almanya'ya yaknlatrm. z
leyen yllarda tahta kan btn amcalarnn, 1922'de padiah
deil, yalnzca halife olan kuzeni Abdlmecit de dahil, hibiri
nin baarl olamadn szlerine ekledi.
Osman Bey zerinde pek durmad ama Jn Trklerin fela
ketle sonulanan Almanya ile yakn ilikiler dneminden son
ra tahta gelen son Osmanllar aslnda kozmopolit ve ilerici ki
iler. stanbul'un ksa "caz yllar"nda taht, bir sre nce d
t etnik milliyetilik felaketinin stesinden gelmi, yzyllk
hogr gelenei yeniden canlanmtr.31 Kentin Krt bir em
niyet amiri vardr, Krte gazeteler yaymlanmaya balam
tr; Ermenilere dokunulmamakta, kadnlarn etek boylar k
salmakta, peeler kaldrlmaktadr. Ne var ki, bu son Osmanl
. lar halk arasnda hi de sevilmez. Sorun Trk halknn zgrlemeye hazr olmamas deildir; byle olmad ksa sre son
ra Atatrk sayesinde grlecektir. Sorun, imparatorluk Avru
pal gler tarafndan paralanmaktayken, son Osmanllarn
30 Ayn grme.
31 Mansel, Constantinople, s. 400-401 , 413.
1 75

modern, liberal ve Batl her eye; hzl arabalara, hzl kadnla

ra, Osman Bey'in deyimiyle, "lks hayata" byk bir ilgi duy
malardr. Bu yzden de halk tarafndan vatan hainleri olarak
grlmektedirler.
Resmi konumu net olarak belli olmasa da, 1 922'ye gelin
diinde Atatrk "yeni" Trkiye ulusuna tamamyla hakim
dir. Hkmet merkezini Anadolu'nun kk ve ssz kenti
Ankara'ya tam, Trk siyasetini stanbul'un entrikalarndan
arndrmtr. Osmanl saltanatnn dnyevi haklarna son ver
mi, yani padiahlkla halifelik unvanlarn birbirinden ayra
rak, tarihte bir ilki gerekletirmi, taht yalnzca dini bir erke
dntrmtr. Atatrk'n halifelii de padiahlkla birlikte
kaldrmas, geri kafal Trkler, zellikle de dini kurumlar iin
fazla ileri bir adm olaca iin, henz ona dokunulmaz. Bir i
sava olaslna kar nce saltanat kaldrlm, en akll, en
saygn saray adam halife yaplmtr.
Halifelie atanan ve ciddi bir Rnesans adam, yetenekli bir
aratrmac, ressam, mzisyen ve air olarak bilinen, belki de
tac giyen en ilerici hkmdar olan Osman Bey'in kuzeni Ab
dlmecid, 1924'te bir Amerikan dergisinde yle tanmlanyor:
"Alman ve Fransz filozoflarn okuyan, ngiliz filozoflarn
okuyabilecek kadar ngilizce bilmediine hayflanan bir kii.
'Bir sr zorluk ve mutsuzluk' dourduu iin siyasetten ho
lanmyor. " Abdlmecid dergiye yabanclarn Trkiye'ye gel
melerine byk nem verdiini de sylemi: "Buraya gelmeleri
lkeye ok yararl olur. Brakacaklar parayla okullar ina eder,
filozof ve bilim adam olmak iin her trl yetenee sahip ol
duklar halde, imdiye kadar yalnzca iyi savalar olabilmi
bu talihsiz milletin insanlarn aydnlatabiliriz."32
Dnyadaki Snni Mslmanlarn ruhani nderinin ak
a slamiyetin stnln inkar ediyor oluu artc: Ara
trmac sultan, Amerikal gazeteciye, " tm insanlarn birbirle
rini karde kabul ettii, rksal ve dinsel dncelerin sona er
dii, Tanr'nn szn tam olan Musa, sa, Konfys, Bu32 Constantine Brown, "The Tragicomic Exit of the Osman Dynasty" Asia 24, no.
6 (Haziran 1924), s. 449.
1 76

da ve Muhammed peygamberlerin tmnn gsterdii ekil

de yaayan insanlarn bulunduu bir dnya" hayal ettiinden
sz ediyor.
3 Mart 1 924'te Atatrk hilafeti birdenbire kaldrr. Aydn
Abdlmecid'in kabul etmesi iin ikna edildii halifelik gre
vinin zerinden henz bir yldan biraz fazla bir zaman ge
mitir. Mart'n 23'nde stanbul valisine Ankara'dan "Byk
bir nezaket gsterilmek kaydyla, halifenin afak skmeden
Trkiye'den ayrlmas"nn salanmasn isteyen bir emir ge
lir.33 Hanedanlk soyundan erkeklere lkeden ayrlmalar iin
yirmi drt saat verilmitir. Kadnlarla dierlerinin gn var
dr. Halifeye 7.500$ denecek, Osmanl ailesinin teki ye
lerinin her biri 500$ alacaklardr. Hanedan yelerinin elleri
ne daha nce hi para verilmemitir; tm harcamalar hazine
den para ekme konusunda sonsuz yetkilerle donatlm hiz
metkarlar tarafndan yaplmaktadr. Birounun kendi bala
rna giyinmeyi bile bilmedii hanedan yelerinin pasaportlar
na bir daha Trkiye'ye gelemeyeceklerine dair damgalar bas
lr. stedikleri herhangi bir Bat lkesinde yaayabilecekler, an
cak -tekrar padiahlk veya halifelik iddiasnda bulunabilecek
leri endiesiyle- hibiri Mslman bir lkede ikamet edeme
yecektir.
Vali, Abdlmecid'e kaderiyle ilgili bilgi vermek zere saraya
geldiinde Mslmanlarn halifesini kanepede uzanm Mon
taigne okurken bulur. (Bu olay Osman Bey'in latif szleriy
le aktarmak istiyorum, zaten ertesi gn kamuoyuna valinin ta
nkl ile ayn aklama yaplm: "Vali ve polis yetkilisinin
kendisini grmekte srar ettiini bildirdiimde, Halife Hazret
leri Montaigne'nin Denemeler'ini okuyordu. ")34 Vali, byk bir
zntyle halifeye srgne hazrlanmas iin yalnzca drt sa
ati olduunu syler.
Gnn gazeteleri sarayn birdenbire nasl bir telaa kapld
n anlatyor: ou yetmiini gemi harem kadnlar feryat fi
gan etrafta kouturmakta, harem aalan onlardan daha yk33 A.g.y.,

s.

450.

34 Ag.y., s. 451.
1 77

sek sesle feryat etmektedirler. Yzlerce hizmeti eski moda ki

lim antalar ve lks giysi bavullarn karm, ilerine bula
bildikleri her eyi, vazolar, antika kahve fincanlarn, lamba
lan, eski niformalar, ipek giysileri, el yazmalarn, silahla
n doldurmaktadr. Alt yz yllk hanedanl, sona eren bir
toplant mekanym gibi nasl toplayabilirsiniz ki? Dnyann
en eski imparatorluk ailesinin ayaklarna braklm yzlerce
yllk hediyeleri ne yaparsnz? Hizmetiler de bilememi, de
lirmi gibi her eyi antalara atmlar. Sonunda polis efi ve
adamlar ie karm da bavullara Bat tarz giysilerin ve yatak
araflarnn konmasna yardm etmiler.
Sabahn drdnde halife ile ailesi atalarnn sarayndan k
m, birka saat iinde Avrupa'ya giden teki sarayl srgnle
re katlmlar. Dnya'nn I Halife Hazretleri -yemek yedi
im kuzeni beyfendi gibi- sradan bir Osman Bey olmu. Ab
dlmecid ksa bir sre sonra, hi kimse tarafndan tannmadan
ve 100 milyon Mslman'n ruhani sorunlaryla uramak du
rumunda kalmadan, Paris kafelerinde Montaigne'ini rahata
okumu olmal.
Amerikal gazetecinin sorusunu ben de Osman Bey'e sordum:
"Hibir zaman Mslmanlarn sultan ya da halifesi olamaya
canz bilmek nasl bir duyguydu?"
" Pek etkilenmedim aslnda. Srgn edilmem gerekmedi,
nk zaten lke dnda, Viyana'daki Theresiana'da yat
l okuyordum. Aynca . btn dnya karklk iindeydi - be
ni en az Osmanl lmparatorluu'nun kmesi kadar etkilemi
olan ey, Avusturya lmparatorluu'nun da ksa sre nce da
lm olmasyd. Fakat gerei sylemek gerekirse, en ok fut
bol iin endieliydim. O yl Theresiana'nn takm kaptany
dm," diyen Osman Bey, yetmi yl nceki takm arkadalar
nn isimlerini hatrlamaya alt. "Ben hari tm Avusturya
lyd," dedi glerek.
Yalnzca aristokratlarn bulunduu bir okulda okumann ve
rnein takmlara ayrlarak futbol ma yapmann nasl bir ey
olduunu sordum.
1 78

"Yok, yalnzca aristokratlar yoktu. nk kten hemen

nce okula daha fazla sayda sarayl ya da soylu olmayan
renci almak iin bir program balatlmt. Malarda ise tpk
sizin lkenizdeki gibi taraftarlk sz konusuydu. "35
Padiah olma hakkn kaybetmesi hakknda ne dnd
n, saltanat kaldrlmam olsayd Trkiye daha iyi bir durum
da olabilir miydi diye de sordum.
Osman Bey, "Monari ld. Kral Faruk'un tahttan indirildi
inde syledii gibi, 'Yaknda dnyada yalnzca be kral kala
cak: Maa kral, kupa kral, sinek kral, karo kral ve ngiltere
Kral,"' diye yantlad.36
Ei de bu szlere katlmakla birlikte, gnmzde insanla
rn Osmanl mparatorluu'nun mirasn unutmu olduklarn,
her eyi yanl anladklarn ve bilgilendirilmediklerini syledi.
Osman Bey bu szlere omuz silkti ve eimin on yandaki
kedisinin saln sordu. Kedileri sevdii akt. Gecenin kala
nnda koridorda dolanan yal ve iman kedimizden sz ettik.
Osmanl veliaht ile sevimli ei kedimizin beslenme alkan
lklaryla, uykusuyla ve yabanclarla ilikisinin nasl olduuy
la ciddi ciddi ilgilendiler, hatta biz dardayken ona bakabile
ceklerini bile sylediler. Biz de bu teklifi seve seve kabul ettik.
Kalkmzdan nce Osman Bey'in ei akln megul eden
konuya tekrar dnd: "Kocamdan sonra Osmanl soyu ile il
gili bilgilerin ok daha fazla sulandrlacak olmas ok zc.
Kimse bu tarihi onun bildii kadar bilmiyor. "37
Osman Bey alakgnlllkle, "Bence yle deil," dedi.
Ei birden "Syle, kimse bir ey biliyor mu! " diye parlad einin ailesinden birini kastediyordu. "Tarihle ilgilenen kim,
dnyann bu en eski ve en byk imparatorluu kimin umu
runda?"
Lev'in umurundadr. 1921 ylnda igal altndaki stanbul so
kaklarn arnlar. Irklarn ve dinlerin kaynat dnyann
35 Erturul ve Zeynep Osman ile yaplan grme, New York, 2000.
36 Ayn grme.
37 Ayn grme.
1 79

bu en eski imparatorluunda hayatn anlamn bulur. 38 Babas otelde teki srgnlerle konuup kama planlar yaparken,
o bylenmi gibi etrafta dolamaktadr. Onun baka bir yere
kamasna gerek yoktur, nk ocukluunun gndz dle
rinin dnyasndadr.
lm yatanda tuttuu deftere yle yazm: "Saraylarn,
vezirlerin, saray memurlarnn arasnda gnlerce deli gibi do
latm. Halifenin kentinde sokaklarda yryordum, uyuturu
cu alm gibi bam dnyordu. O ben miydim? Trl duygu
ve dnceleri olan bu yabanc. . . Sanrm yaamaya lstanbul'da
baladm. 15 yandaydm. Dou'nun yaam eklini grdm.
Avrupa zlemiyle dolu olsam da, lene dek bu hayatn beni
cezbedeceini biliyorum. "39

38 Said, Der Mann, !, 37A.

39 A.g.e., 1, 36B-37A.
1 80

BLM 6

Minareler ve pek oraplar

Camiler ve gece kulpleri arasnda geen birka haftadan son

ra Nussimbaumlar tekrar yola derler. teki Beyaz Rus g
menler gibi Bakl srgnler de lstanbul'u esas var nokta
s yolunda bir durak olarak grmektedirler. G'n gayrires
mi bakenti Paris'tir. Sekin Ruslar zaten Franszca okuyup ya
zabilmektedirler. arlk Rusya'nn kapitalistlemesine yatrm
yapm olanlarn banda Fransa vardr. (Marseillaise mar a
li.rken sivil Fransz cumhurbakannn yannda durarak se
lam veren ama anayasa dncesine bile katlanamayan son a
rn grnts pek ilgintir.)* Devrimden nce Boleviklerin
eitli etkinliklerinin merkezi haline getirdikleri Paris'in ba
z mahalleleri, devrimle birlikte el deitirmi, Kzllar iktida
ra gemek iin buralar terk ederken, yerlerine Beyazlar ge
mitir.
Osmanl hanedan yeleri gibi, gmenlerin bazlar da Bul
garistan zerinden giden Dou Ekspresi'ne binerler. Bani(*) Fransa'nn Birinci Dnya Sava'ndan "zaferle" km olmasna ramen, 1919
ile 1939 yllan arasnda mali uurumun snrna gelmesinin nedenlerinden bi
ri, arlk Rusya'ya (ve Osmanl lmparatorluu'na) parasal yardmda bulunma
sdr. Bolevik ve Trk devrimleri birok Fransz yatrmcy zarara uratm,
Fransa'y 19 18'den sonra Almanya'dan byk para destei almak zorunda b
rakmtr. [ Gordon Wright, France in Modem Times (N ew York, 1995), s. 306.]
181

neAsadullayeva bu yolculuu tek bana yaptn, trende

ki "adamlardan birinin ya da birkann" ehvete kaplp sal
draca korkusuyla kendisini kompartmana kilitlediini ha
trlyor. Paris yaknlarna ulatklarnda bartsn kard
n -hem simgesel hem de gerek anlamda- Bat'ya modern,
bamsz bir kadn olarak ayak bastn sylyor. 1 Rus sr
gnlerinin baka bir hedefi de Berlin'e gitmektir. Nussimba
umlarsa ltalya'nn Adriyatik sahillerine giden bir gemiye bin
meye, "gerek Avrupa"nn izmesi, ltalya'ya ulamaya ve see
neklerini orada dnmeye karar verirler.2 Mlteci kalabalk
lar lstanbul'dan mmkn olduunca abuk ayrlp bir an nce
herhangi bir Avrupa limanna ulamaya altklar iin Avru
pa ile Dou arasnda ileyen gemilerin eski keyfi kalmamtr.
talyan denizcilerin ou bilet bulamayan yolculara kendi ka
maralarn satmaya balar; neyse ki, Nussimbaumlar bindikleri
gemide yatacak dzgn bir yer bulmay baarrlar.
Lev, srgnlerin yzen dnyasna geri dner dnmez lstan
bul'da deneyimledii "Dou"yu zlemeye balar. tlgisi sultana
ve saraynadr; saltanat, hilafetle birlikte byk bir kurumdur.
slamn mahir bakentinin camilerinde, pazarlarnda hayatnn
anlamn bulmutur sanki. Avrupal giysiler iinde Bat'ya do
ru yol alrken dardan nasl grnrse grnsn ve Grc
pasaportunda ne yazarsa yazsn, Dou'ya, kaybedilmi ihtia
mn ve gizemin mekanna ait bir insan olduundan iyice emin
dir. Dnyay devrimci kargaadan koruyacak pan-lslamik bir
ruh hayal etmeye balar. Tm devrimler, hrs dolu siyasi hare
ketler -modern siyasete dair her ey- midesini bulandrmak
ta, iine korku salmaktadr; temelleri uzak gemite olan kalc
kurumlardan ifa bulmaya alr.
Monarizmin, mutlakyetin bile, onun iin zel bir ekici
lii vardr. Gerici ve mutlakyeti bir rejimde, Amerikan tar
z bir dinamizmin yeermeye balad bir zaman ve yerde b
ymtr. arlk Rusyas'ndaki ktcl antisemitizme raBanine, jours Caucasiens (Paris, 1945), s. 80-83.
2

Kurban Said, Der Mann, der Nichts von der Liebe Verstand (yaymlanmam el
yazmas), 1 , 40A-40B.

1 82

men, monarinin gemite ve imdide olduundan daha baka

bir ey olabilecei dncesiyle yetimitir. Lev'in monarizm
den beklentisi modem bir Amerikalnn zgrlk demokra
siden beklediklerinden, yani rahat braklma hakkndan farkl
deildir. O, eski zgrlk yorumu balamnda, yrekten bir
muhafazakardr. Bir Yahudi'nin zalimliin ve zulmn kol gez
dii Avrupa'da muhafazakar olmas zor olacaktr elbette. Ama
byk imparatorluklarn ocuklar iin 20. yzyl balarndaki
Avrupa'nn genel grn ok caziptir. Woodrow Wilson'n
emperyal kimliklerin uluslarn "kendi kaderlerini tayin etme"
hakk lehine silinip gideceine dair grleri 1918'de zafer ka
zandnda, Osmanl ve Habsburg imparatorluklarnda yaa
yan uluslar bu ans, birbirlerinin boazn kesmek uruna
kullanrlar.3 Emperyal dzenin sonunun gelmesiyle Avrupa'da
ve Yakndou'da bir dizi kym balamtr. Yahudilerin ou,
hayat belli llerde uygar ve gvenli klm eski imparatorla
r iin yas tutar.4 Birinci Dnya Sava yznden km b
yk imparatorluklarn en hogrls Osmanl mparatorlu
u, tpk Habsburg mparatorluu gibi, hkmdarlarna bo
yun emeleri sayesinde uyum iinde yaayan dzinelerce etnik
grubun oluturduu gevek ynetilen bir federasyon gibidir.
Hristiyan uluslarn byk blmnn dm emperyal
gemilerine zlem duymalar gerekmez; atalarnn yaadkla
r topraklar kendi denetimleri altna aldklarnda ne yapacak
larn bilmektedirler. Yahudilerse eski monariler ykldnda
kendilerine ne olaca hakknda hibir ey bilmemekte, ama
hi de iyi eyler olmayacan tahmin etmektedirler. ingene
lerle birlikte atalarndan kalma bir yurt iddiasnda bulunama
yacak tek topluluk olan Yahudiler* hem Habsburglar hem de
Osmanllar sonuna kadar, hatta sonrasnda da desteklemeyi
3

Margaret Macmillan, Paris 1919: Six Months That Changed the World (New
York, 2002), s. 10-14.

Stanford]. Shaw, The]ews of the Ottoman Empire and the Turkish Republic (New
York, 1991), s. 169, 176, 207-208.

(*) Filistin bir Osmanl eyaleti olmakla beraber, genellikle stanbul, zmir ve
Bagdat'ta yaayan Osmanl mparatorlugu Yahudilerinin orayla bir baglants
yoktur. Siyonist emeller Avrupal ve Rus Yahudilerin ryasdr.
183

srdrrler; ou ok etnisiteli monarizm mealesini tama

ya devam eder.
Lev, "ar'n tacn brakt gnden beri mzmin bir monar
istim. Balarda yalnzca duygusal nedenlerle, dm olma
larna duyduum sempati sebebiyle byleydi, sonralan gide
rek daha bilinli bir monarist oldum," diye yazyor.5 Rus Ya
hudileri arasnda byle bir sadakate rastlamak zor - St. Peters
burg'daki sarayn sk sk ve ak ak ldrlmelerinden yana
olduu biliniyor. Hangi milletten olurlarsa olsunlar Kafkasya
llarn Rus imparatorluk ynetimine dair kark duygulan var.
Lev'in monarizme olan ballnnsa dm ar'a duyduu
sadakatle dorudan bir ilgilisi yok. (Bununla birlikte, Paris'te
yaayan yan Acem eski bir arlk subay tarafndan nderlik
edilen Avrasyal Gen Ruslar adl ar yanls tuhaf bir hareke
te de katlm.)
Lev, Osmanl kimliini ltalya yolundayken benimsemeye
karar veriyor; oysa o dnemde herkes, Trklerin ou bile, bu
kimlii reddetmektedir. Hem kendisi hem de Osmanllar iin
ok ge olduu halde, hayatnn anlamn bulduu bu klt
re o anda balanr. Gitmekte olduu lkenin kylarna ulat
srada, yann binyldan daha fazla hkm srm Osman
l mparatorluu da kendi sonuna yaklamaktadr. O ise yeni
kimliinden ok memnundur. Kendi hayal ettii bir monar
inin izinden gidecektir artk: Osmanl'nn, arlk Rusya'nn,
Hazar'n kadim Yahudi krallklarnn ve Kevserya'nn hal ka
bilelerinin miraslarnn harmanland, Avrupa ile Asya ara
snda bilinmeyen bir yerde varlk bulmu bir monaridir zih
ninde kurduu; yeni kimlii ise, yar Acem, yar kim bilir ne,
Kafkas savas bir soyun devamdr. Avrupa'ya, Dou'dan
gelen devletsiz bir Yahudi olarak deil, Osmanl fesi takm
biri ya da bazen hissettii ekilde, bir Kazak olarak ayak ba
sacaktr.
Paris'teyken Noam Hermont bana, "Kuzenimin tavrn an
lamak iin Pukin okumalsnz. Liovoka, eitimli btn Rus
genleri gibi, Pukin'in kitaplarn okumutu. O kitaplarn
5
1 84

Essad Bey, "Lebenslaufe von heute" s. 3.

kahramanlar kimlerdir? Rus askerleri ve Kafkas savalar,

yani Hazarlar! Liovoka bir Rus subay olamazd, Yahudi'ydi.
Dolaysyla bir Hazar oldu! " demiti.6
ltalya'ya yolculuk olaysz geer. Bununla birlikte Lev, bir gn
gverte altna iner, karanlk ve nemli tnellerde dolar; m
rettebatn nerede yaadn merak etmektedir. Gemicilerin
bulunduu pek ilgin olmayan yerlere girip kar. Sonra slak,
metal bir koridordan, zgara pencereli bir kapya ular. Oday
gzetlemeye balar.
Uzun bir masa ve sandalyeler vardr odada; sanki bir yemek
ya da toplant mekandr. Ama duvarlarda denizcilik haritalar
ya da gemicilerin beendii artist ve dans kz posterleri yeri
ne, dev boyutlarda Lenin ve Troki portreleri aslmtr. Bak'
den hatrlad, ama talyanca yazlm sloganlar da grr.
Gverteye ktnda bir denizciye resimlerden bahsederek
grdkleri hakknda sorular sorar.
"Ah, evet komnist Bastille'imizi grmsn," der denizci
gururla.7
.
Gemi daha kyya yanamadan, Lev ltalya'y da sonusuz bir
hedef olarak deerlendirmeye balar. Gemide grd mret
tebat odasndan, devrimci iddetin, kaan srgnlerden ok
daha hzl bir ekilde yayldn anlamtr. (Byle dnen
yalnzca o deildir elbette; devrimin Avrupa'ya ihra edilme
si gerektii Lenin'in bilinen politikalarndan biridir.) ngiliz
ve Amerikan kuvvetlerince desteklenen Beyaz Ordu bile, tpk
Lev, Abraham ve dier mlteciler gibi, stanbul'dan kamtr.
gn sren yolculuun ardndan yolcular gney Adriya
tik'teki talyan liman kenti Brindisi'ye ayak basarlar. Lev, ba
basyla gemiden iner inmez sokaktaki herkese dikkatle bakma
ya balar. "Avrupal bunlar, sokakta yryen, tavernalarda otu
rup tpk Avrasyallar gibi yiyip ien Avrupallar. teki dnya
buymu demek," der.8 192l'in bahar aylardr. Lev, hibir so6

Noam Hernont ile yaplan grme, Paris, Temmuz 2003.

Said, Der Mann, l, 40A, 40B.

A g. e l, 38B-39A.

.,

185

kak atmas ve ban an duymamalanna arr. 9 Ksa bir

sre sonra, endielerinin tekrar balayaca Roma'ya giderler.
lstanbul'daki gibi, geici olarak ehir merkezinde bir otele yer
leirler. Lev evresindeki tarihten, barbarlara kar yzyllarca
sava vermi Roma'dan yine ok etkilenmitir. Bir leden son
ra srgn bir Rus arkadayla Veneto Caddesi'nde dolarlarken
gen erkeklerden oluan bir grubun yry yaptn grr.
Cadde boyunca askeri admlarla ilerleyen, mar syleyip slogan
atan bu genler ellerinde ar sopalar sallamaktadrlar.
Her ey aktr. Komnistler Roma'y da alm, orduyu, poli
si ve resmi binalarn ele geirmilerdir. Ardndan gelecek ey
leri hayal edebilmektedir Lev: Roma konseyi mallara el koya
cak, insanlan tutuklayacak, Coliseum'da kitaplar ynlar ha
linde yaklacaktr. Eline yapt arkadan ekitirmeye ba
lar. lm yata hatratnda bu olay gln bir tiyatro sahne
siymi gibi anlatyor:
"Nereye?" dedi arkada.
"Bavullarmz toplamaya."
"Ne iin?"
"Fransa'ya giden son treni yakalamak iin."
"Ne diyorsun sen? Neden?"
"Tannn, grmyor musun? Her zaman byle balar. Bole
vikler. Gemideyken sezmitim zaten. talya iin artk ok ge.
Zavall lke! Kamamz gerek." 1 0

Rus arkada, Lev'in anlayamad bir ekilde kahkahay ba

sar. "Ama bunlar faist ! " der.
Lev, sinirlice etrafna bakar. ltalya'da Kzllarn kendilerine
ne dediklerinin ne nemi vardr? Arkada aptaln tekidir. Daha
nce faist diye bir kelime duymamtr. Avrupa da duymam
tr stelik: Eski Roma'da, otoritenin bir iareti olarak, Romal
sivil memurlarn nne braklan baltasyla birlikte balanm
sopa ynlarna fasces denilirmi. Modem talyancaya fascio yn- olarak geen bu kelime, milliyeti sz daarcnda "kar9
10

A.g.e., 1, 40B.
A.g.e., 1, 41A-42A.

1 86

<lelik hareketi"ni, dayanmay vurguluyor; ltalya'nn Birin

ci Dnya Sava'na katlmasnda etkili olmu. 19 19'da Mussoli
ni szc kendi hareketine uyarlayarak fascismo, yani faizm
kelimesini ortaya atyor. 1 1 1920-21 k yeni hareket iin nem
li bir dnem; Lev'in tank olduu yryse faistlerin milliyet
i sahnede ilk boy gsterilerinden biri.
Srgn arkada, Lev'e sakince faistlerin ne olduunu ak
lar. Siyah gmlekli bu gen adamlar komnizmi getirmek de
il, tam tersine lkelerini komnizmden korumak peindedir
ler. faistler zel giriimin ve mlkiyetin, lkenin eski gelenek
ve greneklerinin korunmas iin almaktadrlar.
Lev, Veneto Caddesi boyunca yrylerin uygun adm
geilerini izler. Daha nce grd Bolevik kartlarnn t
m eski dzenin kalntlar, arlk yanls subaylar, Mslman
kabile reisleri ve babasnn arkadalar gibi lml liberal va
tanseverlerdir. Onun bildii, ileriye bakan, modern ve rgt
l genlik gruplar hep Kzl yanlsdr. Oysa burada, ltalya'da
dikkate deer bir ekilde Kzl tehdide kar direnen genliin
ta kendisidir.
Birka gece sonra Lev baka bir faist gsteriye tank olur.
Tannm Bolevik nderlerden birinin Levlerin kald yerin
karsndaki bir otelde olduu haberi yaylmtr. Otel birden
bire "Aa, aa, aa ! " diye baran gen erkekler tarafn
dan sarlr. Lev de odasnn penceresinden eilip onlarla birlik
te barmaya balar: Aa, aa, aa!
Garip bir duyguya kapldm. Haklarnda bir ey bilmediim,
faist denilen ve Bolevik kart olan bu insanlarla kendimi
bir hissettim. Dillerini anlamadm, dncelerine yabanc ol
duum bu kitle ile scak, ho bir dayanma iindeydim sanki.
Yalnz olmadm o zaman anladm. Ama bu anlk bir duyguy
du. Ardndan gerekle yz yze geldim: Kk bir oda, yans
boalm bavullar, endieli babam; gn ilk aamas. 1 2
1 1 Robert O. Paxton, "The Five Stages of Fascism",
70 (Mart 1998), s. 1-23.
1 2 Said, Der Mann,

The]oumal of Modem History

l, 42B.
187

lleriki yllarda faizm, uygar kurumlan ve bireysel haklan hi

e sayan tutumuyla gndeme gelecektir. Ancak 1921 ylnda ka
ba kuvvet ve ykclk, Lev'in ve baka birok kiinin deneyimle
dii gibi, henz solcu devrimcilerin tekelindedir. (eka binlerce
kiiyi katletmitir, oysa ltalya'daki faist darbeyi izleyen ilk ylda
kan atmalarda l says yzlere ulamam, Roma'ya Yr
y srasnda bir dzineden az insan lmtr.) Winston Chur
chill ve George Bernard Shaw'un bilinen onamalannn yam s
ra, The New York Times ve Cleveland merkezli Plain Dealer gibi
Amerikan gazetelerinde de Mussolini'nin parlak nderlii ve in
sancl amalar hakknda hayranlk yazlar yaymlanmaktadr.
1925 tarihli bir Times makalesinde Mussolini, Sezar ve Napol
yon ile karlatrlr; Roma'ya yaplan yryte Kara Gmlek
lilerin, "tpk mabetlerden paraya tamah edenlerin kanlmala
n gibi, siyasetileri kovalad" grne yer verilir. 13 Times mu
habirlerinden Walter Littlefield, Mussolini hkmeti tarafndan
dllendirilir. 14 Yazar ve gazetecilere her zaman byk nem
vermi olan Mussolini de bir gazetecidir.
Bu olumlu grler Amerikan ynetiminin genel bak a
sn da yanstmaktadr. 1 5 Mussolini, Theodore Roosevelt'le
karlatrlrken, Kara Gmlekliler bir eit Faist Svari
Birlii'ne benzetilir. 1 6 Will Rogers, ltalya'ya yapt bir gezi
de Mussolini ile grtkten sonra yle yazar: "Diktatr
lk en mkemmel ynetim ekli, elbette doru diktatr
bulmusamz. " 1 7 1 920'lerde Washington'daki Cumhuriyeti
ynetim Mussolini'yi aka desteklemitir. J.P. Morgan arac
lyla faist hkmetin yz milyonlarca dolar deerinde kre
di ve bor almasna katkda bulunulur. Mussolini ile Cum
huriyetilerin ilikileri yle yakndr ki, Bakan Coolidge d
neminde talya bykelisi olan Richard Washburn Child, Il
13 P.W. Wilson, "Mu550Jini Dream5 of a Spiritual Empire",
27 Aralk 1925.
1
14 John P. Diggin5, Mussolini
N.] ., 1972), 5. 25.

15 A.g.e., 5. 146-156.
16
17

A.g.e., 5. 61.
A.g.e., 5. 27.

188

The New York Times,

and Fascism: The View from America (Princeton,

Duce'nin "otobiyografisi"nin gizli tutulmu asl yazardr18 ABD diplomasi tarihinin unutulmu tuhaf gereklerinden biri
de bu. Meslek hayatn Rockefeller'i ktlemekle geirmi n
l gazeteci Ida Tarbell ise 1926'da McCall's adna ltalya'ya git
mi ve dnnde Mussolini'nin "hayran kalnacak derecede
sosyal bir hayat" srdnden takdirle bahsetmitir.19
1920'ler ABD ile Avrupa'nn, devrimin Sovyetler Birlii'nden
kp yaylacandan, Bat demokrasilerini bozacandan deli
ce rkt bir dnemdir. Demokrasinin Boleviklik karsn
da tutunabilecek bir seenek olmad daha nce grlm
tr. 1 9 1 7 ubat'nda ar Nikola kansz bir darbe ile drlp
Rusya'da hukuk kurallarna uygun bir ynetim kurulduunda,
ABD, Rus Devrimi'ni 1 776'ya benzeterek kutlam, Washing
ton yeni Rus demokrasisini tanyan ilk byk g olmutur.
Ne var ki, ubat Devrimcilerinin acemi. davranlar kendi son
larn hazrlamakta gecikmez. Rus liberalleri, Amerikan tarz
anayasal haklar konusunu kaba bir ekilde yorumlamlar, uy
gulamalar ABD'dekinden daha tavizsiz boyutlarda olmutur.
Dnyann en ar otokrasisi bir gecede en ar demokrasiye
dntrlr. Rusya'nn anayasal dzene getiinin ilan edil
dii 1 9 1 7 ubat'ndan sekiz ay sonra, Bolevikler sonu alama
dklar ani bir komplo dzenlemi, ardndan bir baka ayak
lanmayla baarya ulamlardr. Lenin komiserlerini toparlar
ken, Troki de zrhl aralar, makineli tfekler ve toplarla K
lk Saray'daki demokratik hkmetin ofislerine saldrmtr.*
Bat, mesaj almtr. Anayasal dzen taraftarlaryla senatr
ler Kzllar yenmek iin ne yapmak gerektiini bilemezlerken,
talyan modeline gre rgtlenecek yeni bir hareketin, demok
rasilerin ihtiyacn giderebilecei grleri ortaya atlmaya ba
lar. Elbette sonunda Nazilik, Kzl Tehdit'in yerini alacak, Av
rupa demokrasilerini yok eden Kzllar deil, Naziler olacaktr.
18
19

A.g.e., s. 27-28.
A.g.e., s. 27.

(*) Rus demokrasisini o gn savunanlar, sarayn etrafnda askeri nizamda konu

lanm olan Rusya'nn ilk kadn mfrezesidir; Boleviklerin bu savunmay ma
kineli tfeklerle etkisiz klmalar zor olmaz.
1 89

Ancak bunda da komnistlerin parma olduu, birbirlerinden

olduu kadar lml demokratlardan da nefret eden Alman ko
mnistleriyle Nazilerin 1 932'de Weimar Cumhuriyeti'ni ala
a etmek iin ibirlii yaptklar gz ard edilmemelidir. Lev
Nussimbaum, Stalin, Lenin ve baz eski ilk komnistlerin ok
satan hayat hikayelerini yaymlayarak Bat'nn bu korkularn
pekitirmede nemli bir rol oynamtr.
1921 Bahar'nda Lev ile Abraham faizmin bakentindedir
ler, ama burada fazla uzun kalmazlar. Rus gmenlerin ou
gibi, Paris'e giderler.
Nussimbaumlar, Fransa bakentinde "l canlar" zerinden
geinmek zorunda kalrlar. Petrol ihracatlar, Gogol'n n
l romannda lm serflere iaret eden "l canlar" terimi
ni, Boleviklerce el konulan kuyular iin kullanmaktadrlar.20
Petrol kuyular yok olmutur ama Abraham gibi petrolcle
ri Paris'te canl tutan hareketli petrol piyasasdr. St. Germain
des Pres zerindeki zarif kafelerde sk pazarlklar srmektedir.
Standard Oil, Royal Dutch ve Anglo-Persian temsilcileri bata
olmak zere, bir ngiliz kontunun ya da baronunun, hatta Tek
sasl bir petrolcnn veya temsilcisinin pazarl kkrtmak
iin ortaya kt da grlmektedir bu piyasada. Wrangel'in
ordusunun 1920 Sonbahar'nda yenilmesiyle Rusya'da i sava
bitmi, ancak Sovyet ynetimi alk ve ekonomik kle yz
yze gelmi, iktidar sarslmaya balamtr.
Byk blm yoksul olmakla birlikte, Gmenler diye ad
landrlan Beyaz Ruslarn kimileri ilk gnlerde pantolon paa
larna gizlenmi varlklar sayesinde iyi bir hayat srdrmekte
dir; rehine verilecek prlanta kolyeler, pazarla sokulacak z
kaynaklar hala mevuttur. Berlin'deki kapclarn tmnn Rus
dkleri ve Paris'teki taksi ofrlerinin de -Vladimir Nabokov'un
Lolita'snda Amerika'ya g etmi Albay Taksovi'inde olduu
gibi- Beyaz Rus subaylar olaca gnler henz gelmemitir.
Bakl petrol baronlarnn ellerinde nemli bir koz vardr.
Emperyal Rus paras deersiz, arlk tahvilleri sradan kat
20 Said, Der Mann, 1, 43B.
1 90

paralaryken, Bakl petrolclerin kardklar hisse senetle

ri birok kii tarafndan hala dnyann en byk endstri ha
zinelerini aabilecek bir anahtar olarak grlmektedir. Bunla
rn satlaca yerse Paris'tir. Petroln yan sra, eker, kmr ve
elik de kafelerde yaplan iin konusudur. Rus mallarnn he
men hepsi bu umutsuz ve soyut kumara srlmektedir; ancak
Kafkas petrol en deerli kattr. Oyun elbette Bolevikliin
geici bir olgu olup olmad, daha ne kadar ayakta kalabilece
i tahminleri zerine kuruludur. Gmenlerin ou yeni reji
min yenileceine yrekten inanmaktadr; baka bir gelecek ha
yal edememekte, bu grlerini her frsatta dile getirmektedir
ler. Batllarsa, zellikle Wrangel'in ordusunun o yln balarn
da Boazlar'dan ayrlmak zorunda braklmasndan sonra, iyi
ce kukuya kaplmlardr. Gmenler gelecee dair mitleri
ve vatanseverlikleri nedeniyle balarda varlklarn satmakta is
teksiz grnrler. Bu da yabanc iadamlarrida onlarn Bole
viklerin ksa srede gidecekleri dorultusunda bir ey duyduk
lar ya da bildikleri kansn uyandrr. Yabanclarn giderek
hrslanmalar, Kafkasyallarnsa daha da gnlsz olmaya ba
lamalaryla piyasa speklasyonlar iyiden iyiye artar.
1921'de Paris henz Rus gmenlerin bakenti deildir. Ra
kamlara gre bu ayrcalk hala lstanbul'dadr. Fiyatlarn dibe
vurduu, kiralarn ucuzlad ve ok canl bir yaynclk sek
trnn gelitii Berlin ise hzla ne gemektedir. Entelekt. eller, zellikle de yazarlar, Berlin'e akmaya balamtr; sanat
atlyeleri bir araba dolusu deersiz para karlnda kirala
nabilmekte, bask makineleri yok pahasna edinilebilmektedir.
Rus endstrisinin Abraham Nussimbaum gibi eski kaptanlar
ise Bat'nn byk piyasalarna daha yakn olduu iin Paris'te
toplanmlardr. Berlin yklm, Paris ise zafer kazanm bir
bakenttir. Versailles Konferans'nn delegeleri ile uluslararas
ordularn kalntlar uzun ayrlklarndan sonra lkelerine tek
tek geri dnmektedirler.
arlk imparatorluunda Mslman soylular arasnda b
ym olan Lev'in Paris'in burjuva hayatna uyum salama
s sosyolojik bir eitimden gemesini gerektirir. u safa sz1 91

ler onun: "Metroda ikinci, hatta nc snf yolcular vard.

Bense, burada ortalama bir hayat sren normal insanlann ya
adn, normal koullarda yalnzca birinci snf yerlerin oldu
unu sanyordum. "21 Fransz Devrimi'nden kaan eski rejimin
birka bin kiiyi gemeyen soylulan, yani ilk gmenler, lke
lerine zaferle dndkleri iin, gmen kelimesini daha iyimser
bir anmla kullanmlardr. Oysa 192l'in gmenleri fark
ldr ve ok daha fazla sayda insan kapsar. Kesin rakam sy
lenemese de, tannm bir uzman o yl 2.935.600 gmen ol
duunu hesaplam; Amerikan Kzl Ha ise ayn dnem iin
1.963.500 kiiden sz ediyor. Kesin rakam belirlenememesinin
bir nedeni de mltecilerin ounun zerlerinde gn gemi
ya da hkm kalmam kimlik belgeleri olmas.22
Rusya'dan kitleler halinde gelen gmenler modem zaman
lann ilk mlteci krizini olutururlar; yzyln geri kalannda
kurumlaarak yaanacak talihsiz birok krizin de balangcdr
bu. Eski Avrupal srgnler, Protestanlkla birlikte ortaya
kan Pritanlar ve Huguenotlar [Fransz Protestanlan] gibi, ge
nellikle dini mezhep yelerinin oluturduu kk ve zgn
gruplardan oluur. Say ve nem bakmndan Beyaz Rus g
menlerle bir tek l 492'de Yahudilerin lspanya'dan kanlma
lan karlatnlabilir. O dnemde de yzyllardr var olan bir
dnya, Beyazlann kullanmay sevdikleri ekliyle, "gemi kaza
sna uramtr". Elbette, Ruslann imdi, 20. yzyla girerken,
Yahudilerin bin yl boyunca ektiklerini yanstan bir konumda
bulunmalan, Rusya'nn antisemitizmin bakenti olmas bala
mnda tarihsel bir ironi.
"Beyaz Rus" terimi, ilk kez Nikola'y deviren demokratik dev
rimi savunmak zere 1917 Bahan'nda kurulmu bir grup ar
yanls subay iin kullanlm. Bunlar arasnda birtakm dini fa
natikler ile Batllamaya ve reformlara kar isyanlar rgtleyen
gizli bir antisemit grup olan Kara Yzler'le ilikili an gerici bir
ekirdek de var. Bu gruplar, Bolevizmin yan sra, demokrasi21

A.g.e., I, 43A.

22 Marc Raeff, Russia Abroad: A Cultural History of the Russian Emigration, 19191 939 (New York, 1990), s. 24.
1 92

nin, anayasal merutiyetin, hatta snrl bir hkmet idaresinin

bile, 1 789'dan beri dnya apnda ileyen Yahudi Mason komp
lolarn sonucu olduuna inanmaktalar. (Hatta bu komplola
ra Moollarla inlileri katan grler bile var.) Bununla birlik
te, Beyaz Rus gmenler bu ar gruplar dnda kalan ok daha
yaygn bir kesimi kapsyor: Bolevikle;in Rusya'daki demokra
tik hkmeti gasp etmi olmalar, sosyalistler de dahil btn si
yasi partilerin ciddi muhale[etiyle karlanmtr.
General Wrangel'in banda bulunduu Gney Ordusu'nun
1920 balarndaki grnm Bolevik kart hareketin zafer
kazanm olsa , ne gibi sonular douraca zerine biraz fikir
verebilir. Dier Beyaz nderlerin tersine, Wrangel'in yz kzar
tacak bir tavr yoktur; "gl yasal bir hkmetin ve yasalara
saygl bir ruhun olmamas Beyazlarn amacna leke srm
tr," aklamas, onundur. Wrangel, Ukrayna ve Krm'da Be
yaz Ruslar iin ksa mrl bir vatan oluturur oluturmaz ra
dikal gerici gruplar bertaraf etmi, sosyal gemileri ne olur
sa olsun btn Ruslarn gvenliini salamaya odaklanm
tr. artc derecede esnek ve uzak grl siyasi dncele
ri hep gzden karlm olan Wrangel, kyllere zel mlki
yet hakk veren toprak reformu da dahil, bir dizi temel reform
balatm bir eyalet hkmeti kurmutur. Yaratc politikala- .
r sayesinde, aralarnda monari yanllar, Menevikler, Yahu
diler, zbekler, Ermeniler de olmak zere, Krm'a gelmeyi ba
aran her trden Rus, burada gvence bulmutur. Hkme
ti kamak zorunda kalnca, direkleri bile eri, kk filosu ile
lstanbul'a gitmek zere denize alan gemilere, Rusya'nn geni
bir kesiminden ok eitli insan akn etmitir; Entelektel ve
meslek sahibi Ruslarn ou zaten olanak bulduka 1918'den
beri lkeden kamaktadr ama gn gerek balangc, mil
yonlarn yklm hayallerini temsil eden Wrangel'in bu kk
filosudur. 192l'de Bolevikler snrlar kapatmam olsalard
milyonlarn on milyonlara ulamas bile sz konusu .
Lev, Paris'teki srgnlerin bavullarnn her an dnebilecekle
rini simgelemek zere hep yar boaltlm olduundan bahse1 93

diyor. Kadeh tokuturmalarnn sonu her zaman "Gelecek se

ne Bak'de, Petrograd'da ya da Moskova'da," diye bitermi.23
Paris'in gzellii ve Rusya'da olup bitenlerden uzak olmak,
gmenlerin kardevrimin ke banda olduuna inanmalar
m kolaylatrmaktadr. Srgnler, nasl olsa ksa bir sre son
ra vatanlarndaki mlkiyet haklarna kavuacaklarn varsay
dklarndan rehin verdikleri mallan sayesinde byk otellerde
kalmaya devam etmektedirler.
inde bulunduklar durumu geici grmeleri Ruslarn bir
birlerine tutunarak Fransz toplumundan uzak durmalarna
da yol am. nk onlar gerek gmen deil, mltecidir
ler; geici olarak devrimden, savatan ve siyasetten uzak, ko
runakl bir yer bulmu insanlardr. Yeteri kadar votka tketip
kafelerde vakit geirdikten sonra tekrar bir araya gelecekleri
ne, mcadeleyi srdreceklerine inanmaktadrlar. Wrangel'in
ordusundan baz subaylar birlik ruhlarn korumak iin bar ve
kafelerde dzenli toplantlar yapmlar. Bu sayede, zellikle,
askeri gelenekleri yzyllar ncesine dayanan, kimliklerine s
k skya bal Kazak alaylar gerek bir birlik salayabilmiler.
Ama onlar bile dil yznden, zellikle lkenin baka yerlerine
dalmaya baladklarnda, bu niteliklerini kaybetmiler. Sr
gndeki konteslerden biri, Natalya Sumarakov-Elston,24 "Can
nes civarnda tavuk iftlikleri olan ok sayda Kazak vard.
Hibir zaman Franszca renmediler," diye yazyor.*
23 Said, Der Mann, I, 43A.
24 Michael Glenny ve Norman Stone,
(New York, 1990), s. 270.

The Other Russia: The Experience of Exile

( * ) 1926 ylnda Milletler Cemiyeti ve eitli Fransz yardm kurululan asimile ol

mayan bu da insanlannn bazlann Gney Amerika'ya gitmek zere tevik et
miler. Paraguay, Bolivya ve Peru'nun i kesimlerinde toprak verilecei ilanla
n Rusa gazetelerde yaymlanm, bar duvarlanna aslm. Fransa'daki Kazakla
nn be yz katlan bu teklifi kabul etmi ama birka ay sonra ylanlar, vampir ya
rasalar ve sivrisineklerle nasl mcadele ettiklerini anlatan hikayelerle geri dn
mler. Kazak albaylardan biri, "Neden Paraguay'dan geri dndm" adl bir dizi
makalesinde, eski ii taksi ofrlne dnmek iin geri geldiini sylyor. G
menlere, eer tek seenekleri Ill. Aleksandr Kprs'nden atlamaksa, Paraguay'a
gitmelerini neriyor - bu kpr, o dnemde Paris'te yaayan srgnlerin intihar
etmek iin setikleri gzde yerlerden biri. [Robert johnston, "New Mecca, New
Babylon": Paris and the Russian Exiles, 1920-1945 (Kingston, 1988), s. 81.]
1 94

Milyonlarca gen Fransz'n sava srasnda lm ya da sa

katlanm olmas ve grip salgm yznden Fransa'da 1921 y
lnda ciddi bir igc sknts grlmektedir.25 Kol emeine,
madencilere ve fabrika iilerine byk bir talep duyulur ama
srgnler arasnda yaygn olan tp, hukuk ve retmenlik gi
bi mesleklere pek ihtiya yoktur. Rus gmenler, tpk onla
rn ardndan gelecek Alman Yahudileri gibi, i bulmak iin faz
la niteliklidirler. Heidelberg'den gelmi bykbabam da ben
zer eyler yaam: "ocuk Psikolojisi ve Her Ya iin Grafo
loji" yazl tabelalar asarak para kazanmaya alm ama yeni
mahallesinin sakinleri daha nce byle bir meslek duymadk
lar iin baarl olamam.
Eski arlk subaylar, hareket zgrl salad, kendi
kendilerinin patronu olabilmeleri ve elbette gsterili nifor
malar giyebildikleri iin, taksi ofrl yapmaya balam
lar. Yine srgndeki bir kontes, tand baz asillerin bu iler
de alrlarken klksz ama gsterili grndklerini anlat
yor: "Cannes'daki Rus pler ok nlyd. Askeri nifor
malaryla zarif ve ihtiaml duruyorlard ! Herkes onlara bay
lyordu. p olarak alan Rus bir albayn alt katnda otu
ran bir ngiliz hanm tanyordum, adam kadna her hafta Tatt
ler nshalar veriyordu. Kadn bir gn neden Tattler okuduu
nu sormu, adam da 'Arkadalarmn izini kaybetmemek iin,'
diye yant vermi." Kontesin babas da gaz ve elektrik idaresi
iin alyormu. "Arkada Baron Prittwitz de sayalar oku
yordu," diyor.26 Bu insanlarn Fransa'dayken kendilerini va
tanlarnda gibi hissettikleri tek zaman, belki de, bir film ir
. ketinin Cannes yaknlarndaki bir dada Kafkas ky yarata
rak tm gmenlere figranlk rol verdii muhteem iki haf
ta olmutur.
Gmenlerin o dnemde Fransa'da alabilmek iin bir
kimlik kartna sahip olmalar zorunludur. Rengarenk olan bu
kimlikerin, gri-mavi olanlar iilere, san olanlar tann iile
rine, turuncular giriimcilere, yeil olanlar da "serbest meslek
25 A.g.e., s. 73-80.
26 Glen ve Stone,

The Other Russia, s. 269.

1 95

sahipleri", renciler ve isizlere verilmektedir.27 Bu kimlikler

on dokuz sayfadan oluan ve sahibinin yaamn ve gemii
ni ayrntlaryla bildiren kapsaml bir belge; yani irmi yl son
y
ra Fransz polisinin Yahudileri tutuklamak iin ihtiyac olacak
tm bilgiler mevcut. Bunun yan sra, almak isteyen herke
sin yerel polisin iznini almas gereklidir. Giderek almas zor
latrlan bu kartta elbette herkesin gz vardr. *
Lev, 1 9 2 1 ylnn Paris'inde ksa bir sreliine tatildeymi gi
bi yaar. On alt yandadr, babasnn l canlar konusunda
ans yaver gittii srece o hala bir milyonerin oludur. Abra
ham, gazetelerin hisse senedi piyasalarn gsteren tablolarn
incelerken o da kk ilanlar okur; ie yarar bir eyler yapt
izlenimi uyandrmaya almaktadr. Parmayla i ilanlar
n batan aa tarar, en ilgin grnen, zellikle tarihi ve efsa
nevi armlar olan isimleri ve adresleri daire iine alr. Son
ra sanki i grmesi yapmaya gidermi gibi bir taksiye biner.
Adrese ulatnda arabadan iriip cadde boyunca bir aa bir
rukar yrr: "Bazen bir taksiye binip ofre sokan ismini ve
numaray verir beni oraya gtrmesini isterdim. Vardmzda
binann nnde dikilir kendime, 'Demek buras Paris'teki Bo
naparte Caddesi,' der, ok mutlu olurdum."28
Ne var ki, tehlikeden uzak, sorumsuz bir hayat sren Lev
mutlu deildir. Kent, ounu tand birok Kafkas gmeniy27 Johnston,

"New Mecca, New Babylon", s. 75.

(*) l 930'larn Ekonomik Bunalm yllarna gelindiinde, Fransa'daki Rus gmen

lerin durumlar o kadar ktleir ki, kk bir trafik suu bile snrd edil
meleri iin bahane olur. Komu lkeler ounlukla girilerini engelledii iin,
yryerek snn geip tekrar Fransa'ya dnen gmenler cezaevlerine ya da te
merkz kamplarna gnderilirler. Vatansz gmenlerin yaad bu korkun
olaylar ve hayal krklklar -ki 1920'lerin saysz film ve romanna konu ol
mutur- 1930'larn vatansz Yahudilerinin durumlar ok daha kt olduun
dan, unutulup gitmitir. Oysa unutulmay hi hak etmezler. 1930'larn sonun
da Yahudi kkenli sosyalist bir Fransz olan Leon Blum, Halk Cephesi hk
metinin babakan olduunda zgrlk yasalar getirmise de, ksa sre sonra
Naziler gelince kendisi de Buchenwald'a gnderilmekten kurtulamamtr. Be
yaz Ruslarn, Fransz komnist siyaseti Blum'un salad olanaklardan fazla
syla yararlanm olmalar da baka bir ilgin durumdur.
28 Essad Bey'in Pima Andreae'ya yazd mektup, 5 ubat 1942.
1 96

le doludur, ama o onlarla pek anlaamaz. Genliinde yaad

trl heyecan ve tehlikeden sonra, pek de farknda olmadan
dt Paris'te, bu lks yerde ("Trende domu bir insan ra
hat bir otelde kendini kt hissedemez," diye yazm olsa da)29
ksa sre sonra yalnz olduu duygusuna kaplr.
Neden bilmiyorum ama Paris'te silahl korumalar olmadan ve
tek bama dar kabildiim halde, bu zgrlm hi de
ie yarar bir ekilde kullanmadm. Babam gmenlerle bulu
up beraber olurken, ben tm zgrlme ramen yalnz
dm. Tantm birka kiiyi de pek yle sevmedim, belli ki
onlar da benden ok holanmadlar. 30

Bu dnemde akrabalar da kukusuz gen Lev'in biraz tuhaf

olduunu anlamaya balarlar. Sinemaya, tiyatroya ya da mze
lere gitme tekliflerini reddeden Lev, zorla gtrdklerinde de
sessizce oturup gzlerini bolua diker, gergin ve skkn biri
gibi grnrm. Kendisinin de itiraf ettii gibi, ailesi onu bi
raz aptal bulmaktaym.31
Bununla birlikte, parkta otururken Parisli gen kzlann ef
faf ipek orapl ince uzun bacaklarna bakmaktan keyif alr.
okbilmi bir havas vardr ama kendi yanda ve genellikle
baka bir gmen kzla bulumak sz konusu olduunda, ko
numa yetisini dahi kaybeder. "Bir keresinde gmenler ara
sndaki en gzel kzla tam bir saat birlikteydim. Bir odann
iinde yalnzdk. Ben o bir saat boyunca gazete okudum ! " diye
yazyor Lev. Sokakta grd kadnlar hakknda kt eyler
dnmeye cesaret edemez, ipek orapl bacaklar lstanbul'un
"ince minarelerine" benzetmekle yetinir.32
Lev'in Parisli akrabalan arasnda ok rahat olmamasn an
lamak mmkn. rnein, anne tarafndan en zengin kuzenle
ri, 1890'larda Rus Ortodoksluuna gemi Leitesler, Champs
Elysees'de byk bir otelde kalmaktadrlar. (Lev'in annesi29 Essad Bey'in Pima Andreae'ya yazd mektup, 28 Nisan 1941.
30 Said, Der Mann,

l, 43B.
Ag.e., l, 44B.
32 A.g.e., I, 45A-45B.
31

1 97

ni saf kan bir Rus soylusuna dntrmesinin nedeni de bel

ki bu.) Leites ailesinin bir oullar arlk svari alayndandr ve
stanbul'da Wrangel'in Beyaz Ordusu'na mensup bir subay ola
rak bulunmutur. Lev'in kuzenlerinden biri de sava ncesin
den beri Paris'tedir ve bu kadn aileye rehberlik eder.
Lev, Pima'ya yle yazm: "Onlarca akraba iinde benim
sevdiim tek insan bir talyanla evli olan Tamara'yd. O da be
ni seviyordu. Ailede zengin olmayan bir o vard. Biraz garip
olacak ama onun benim teyzem mi, kz kardeim mi olduu
nu bilmiyorum. Benden yalnzca birka ya byk. Birlikte b
ydk biz. Bazlar onun kardeim, bazlar da teyzem olduu
nu sylyor. Babam da bazen yle, bazen byle konuuyor."33
Tamara aslnda Lev'in teyzesi, Berta'nn kk kz kardei
dir ve Bak'ye geldiinde Lev'den ok byk deildir. Evlendi
i "talyan" da aslnda stanbul'da talyan uyruu edinme an
s yakalam baka bir mlteci Rus Yahudisi. 1920'lerde igalci
Mttefik Kuvvetlerin ou gmenlere vatandalk hakk tan
madklar iin bir Rus'un talyan vatanda olabilmesi sk gr
len bir ey deildir; buna ramen Wrangel'in subaylarndan ba
zlar bunu baarmlar. Yirmi yl sonra, Tamara'y, kocasn ve
oullar Noam' gaz odasna gitmekten kurtaran da bu olmu.
Noam Hermont ile Paris'te bulutuumda Lev'le aralarn
da ok belirgin bir benzerlik olduunu grdm. Lev'in yllar
ca mektuplar, hatratlar ve polis kaytlarndan derlemeye a
ltm hayat hikayesi, kendimi onun tek yakn hissetme
me neden olmaya balamt. Fotoraflarndan tandm kii
nin tpks, ama daha yal olanyla karlamak benim iin ol
duka artc oldu. Noam'n yz ok zgnd, gze arpan
bir burnu ve anne tarafndan gelen karmak bir glmseme
si vard.
Noam'la saatlerce konutuk, eski fotoraflara baktk. Ne ya
zk ki, Tamara'nn bolca resmi varken Lev'in annesinin hi
yoktu. (Bana hep kadns gelmi olan Lev'in yz ifadesi, Ta
mara'da da var ve tabii ona daha ok yakyor.) Noam anne
sinden hi gitmedii Bak'ye dair ok hikaye dinlemi. Yahu33 Essad Bey'in Pima Andreae'ya yazd mektup, 28 Nisan 194 1 .

1 98

di Yerleim Yeri'ndeki bir kyden yeni gelmi on yandaki bir

kz iin "devrimci" bir abla ve milyoner kocasyla yaamak ga
rip bir deneyim olmal. stelik Berta'nn kendisini ldrme
si ve Bak'de huzursuzluklarn balamas ile hayat iyice zor
lamtr. Noam, Ermeni-Azeri atmas srasnda Abraham'n
saldrya urayan insanlara nasl evini atn annesinden din
lemi. Tamara, Mslman linilerden kamaya alan Erme
nilerin korku dolu yzlerini, ayn ekilde Ermeni etelerden
kaan Mslmanlar, hi unutmam. Noam, "Nussimbaumlar
Yahudi olduklar iin evleri de bir eit tarafsz blgeydi. Hangi
taraf saldrrsa saldrsn Yahudi evlere dokunulmam. Byle
ce Bay Nussimbaum ihtiyac olan herkese evini am," dedi.34
N oam baz kitaplar zerine tartrken, Ali ve Nino romannda
Lev'in kendisini Mslman olarak sunduu teki kiilii konu
sunda kukulan olduunu dile getirdi. Romanda izilen etnik ve
kltrel ilikileri biraz romantik bulduunu, Liovoka'nn bunu
belki de hayalinde canlandrd eski Bak'y anlatabilmek iin
yaptn syledi. Bak'den 1919'da ayrlan ve lstanbul'da evle
nen Noam'n annesi ile babasnn Paris'te Kafkas gmenler ara
snda yaarken edindikleri yakn dostlarndan biri de Bak ope
rasnn prima donnas ve nl bir arkc olan kocasym. Na
om yle anlatt: "Yahudi kadnn kocas Ermeni'ymi. Evle
ri btn Kafkasyallar ve teki gmenler iin byk bir sos
yal merkez olmu. Her yl prima donnann doum gnnde par
ti verilir, insanlar piyano alar, opera sylerlermi. Gukosoflar,
Paris gmenleri arasnda ok poplermi. "35 Gmenlik haya
tn Rus lmparatorluu'ndaki hayatlarndan daha mutlu geiren
mltecilerden biri de Tamara olmal. Lev'in teki akrabalarn
dan daha kt koullarda yaasalar da, kocasyla birlikte Bota
nik Park'na bakan bir otelde kalyorlarm.
Lev, anne tarafndan akrabalaryla yaad bu dnemde, o
cukluu hakknda dnmeye balyor. Sanki babasyla o dev
rim cehenneminden kamlar, ama annesini geride brakm
lar gibi hissetmektedir. Oysa yllar nce annesi onlan terk etmi34 Noam Hermont ile Paris'te yaplan grme, Temmuz 2003.
35 Ayn grme.
1 99

tir. Yine de ailede herkes nedense onu bir devrim kayb olarak
grmektedir. Babas sessizliini koruduu iin akrabalarna an
nesiyle ilgili sorular sormaya alr. Tamara, Berta ldnde o
evde yaamaktadr; oluna asit ierek intihar ettiini sylemi
tir ama bu bilgiyi on alt yandaki yeeni ile paylamamaktadr.
Belki Lev iin_bylesi daha iyi diye dnmtr; ancak hi kim
senin konumuyor olmas Lev'in dikkatinden kamaz. Champs
Elysees'de oturan zengin kuzenlerini kastederek, "Paris'teki drt
prens sanki birer buz parasyd. Konuyu atmda pencereden
dar bakar, hava hakknda konuurlard," diyor.36
Babas byk ihtimalle gerei bilmektedir ama bunu Lev'e
hibir zaman sylemez. Szn etmeye dayanamam ya da
kendisini sorumlu tutmu olabilir. Lev'in bildii kadaryla, Ab
raham ge bulduu kansn srekli dnyordu ama kendisi
nin hi dnmediini belirtiyor.

1921 ylnda Lev'in gelecei hakknda ciddi kararlar alnma

ya balanr. Babas ve akrabalar eitimi hakknda konumak
tadrlar. Nedenleri aklanmasa da, Lev'in bir Fransz lisesine
gitmesine herkes kardr. zellikle Abraham Nussimbaum la
fn bile ettirmez; belli ki Paris'in olu zerindeki etkisinden
memnun deildir. Lev "ciddi" bir eitim almak iin yurtd
na gitmelidir.
Ilk akla gelen ngiltere olur. Dou'da bir babann oluna ve
recei en iyi eyin ngiliz eitimi olduu yaygn bir grtr.
Lev, akrabalarnn yle dndklerini sylyor: "ngiliz ei
timi iyi olmal, nk ngilizler dnyay idare ediyor."37 Za
ten baba Vladimir Nabokov da olunu ngiltere'de bir okula
gndermitir. Ama Lev'in akrabalar "hayatnda hi gerek kar
grmemi on alt yanda Bakl bir ocuun kt hava ko
ullarna uyum salayp salayamayaca" konusunda kuku
ludurlar.38 Ayrca, Abraham Nussimbaum'un ngilizlerle ara
s hi iyi deildir; Osmanl mparatorluu'nun yenilmesinden
36 Essad Bey'in Pina Andreae'ya yazd mektup, 16 Haziran 1941.
37 Said, Der Mann, il, lA.
38 A.g.e., il, lA.
200

ve paralanmasndan onlar sorumlu tutmaktadr. Ya da Noam

Hermont'un iddiasna gre, bir petrol ii nedeniyle ngiltere'ye
kzgndr. (Britanyallar, o dnemde Hollanda ve Nobellerle
birlikte Kafkas petrolnn en byk rakibidir.)
N e var ki, bu tartmalara son noktay bambaka bir ey
koyar; en azndan Lev yle hatrlyor. nde gelen Bakl
lerden biri, on iki yandaki olunu daha sava baladn
da ngiltere'ye yollamtr. Savan ve devrimin ardndan ge
en yedi yldan sonra, 1921 ylnda ngiliz eitimini tamamla
yp bir yetikin olarak dnen olanla babas Paris'te tekrar bir
araya gelirler. Lev anlarnda, "Herkes byk bir merak iin
deydi; baba ise byk bir gurur duyuyordu," diye yazyor.39 Ne
var ki, hem ailenin heyecan hem de babann gururu ksa sre
de hayal krklna dnr, nk Bak ltlerine gre, o
lann aptala dnd ortaya kmtr. Baba, Rusay da Azeri
ceyi de unutmu oluyla ancak bir tercman araclyla konu
abilmektedir. Olan adnn Yusuf olmasna ramen kendisi
ne "Joe" denmesini istedii gibi, eski ismiyle hitap edildiinde
kahkahay basmaktadr. Lev, "Yusuf veya joe, her ikisi de m
tevaz ve soylu isimler, fark etmez, ama," diye devam ediyor:
syledikleri ok tuhaft. Futbol veya at yanlan hakknda ok
ciddi eyler anlatyor ama bu gibi nemsiz eylerin dnda so
rular sorulduunda susuyordu. rnein biri Bolevikler ve sa
va konusunda dncelerini renmek istediinde ancak be
yanda bir ocuun syleyecei eyler ileri sryordu. Bun
dan da te, zihin kantnc ve doal olmayan bir ekilde giyin
mekteydi. Sanki pantolonu boazna kadar ekilmi gibiydi.40

Zeki ve akll bir ocuk olduu iin, YusuPun bu tuhaflkla- .

r Bakl gmenler evresinde ngiliz eitimi alm olmas
na balanr.
Abraham Nussimbaum YusuPla karlar karlamaz ngil
tere fikrinden vazgeer. (nemli bir karardan byle bir neden39 A.g.e., ll, 2A.
40

A.g.e., II, 2A-2B.

201

den dolay dnlmesi pek akla yatkn olmasa da, mlteci aile
lerden gelen herkes bu tr eilimlerin normal olduunu bilir.
Kendi "srgn" akrabalarm arasnda da, kstl kaynaklar ve
i olanaklar yznden hayatlar daralm, yeni yaamlarnda
yanl adm atmaktan korkan ve teki mltecilerin deneyimle
rine byk nem veren insanlar vard. Eer birinin olu baa
rsz olmusa bundan herkes ders almalyd. Ayn ey bakala
rnn da bana gelmemeliydi.) Fransa ve ngiltere bylece ihti
maller arasndan elenir. Abraham Lev'i eitim iin gnderecei
baka bir lke aramaya ynelir.
Tam bu srada, kaderin bir cilvesi olarak, genliini Alman
ya'da geirmi bir amca Paris'e gelir. Bu amca, Hamburg'dan
ok uzak olmayan Kuzey Denizi kysndaki kk adalardan
birinde eitim grmtr. Okulu hakknda pek vc eyler
sylemese de, Abraham ve teki akrabalar anlatt kadary
la amcann ald eitimden, yksek fikirlerinden ve disiplinli
tavrlarndan bylenirler.41 Soylu Rus erkekleri zaten eitim
leri iin hep Almanya'ya gitmekte, Yahudilerse zellikle ora
da okumay yelemektedirler. Alman deerleri ve kltry
le yorulmu birka yllk bir hayat Abraham'n dncelerine
ok uygun der; akrabalar da ayn grtedirler. Lev de, zaten
Alice sayesinde Almancay iyi konumakta, amcas gibi birok
Rus, eitim ve edebiyat yaamnn sunduu frsatlardan yarar
lanmak iin Almanya' da cirit atmaktadr.
Ayrca, "l canlar zerinden yaplan ticarete ve akrabala
rn birbirleriyle yardmlamalarna ramen" para konusu da
nemli bir sorundur.42 ngiltere dillendirildii gibi ok paha
ldr, Fransa ise herkesin malumudur; oysa Almanya ucuz
dur. Baka bir tartmaya gerek duyulmadan karar verilir; el
bette olann fikri alnmaz. Lev ksa bir zaman sonra, herkes
e nerilen Kuzey Denizi adalarna gitmek zere, Paris'ten ay
rlacaktr.
Yolculua hazrlanrken yanna yepyeni bir ey aldn, bu
nun bir monokl [tek gzn nne konan mercek] olduunu
41
42
202

A.g.e., il, 3A.

A.g.y.

yazyor Lev: "Almanya'da her kibar erkein, tpk lngiltere'de

emsiye tamak gibi, bir monokl sahibi olmas gerektiini
biliyordum. "43 Yine babasyla, ama bu kez birinci snf yatak
l bir vagonda douya, Almanya'ya giderlerken, Lev yol boyun
ca monokln eitli gz hareketleri ile yerinde tutma altr
malar yapar. Her ikisi iin de kaderlerini belirleyecek bir yol
culuktur bu.

43 A.g.e., Il, SA.

203

KISIM

Berlin, 1919.

BLM 7

Alman Devrimi

Nussimbaumlar 1921 baharnn sonlarna doru Fransa sn

rndan Almanya'ya giri yaparlar.1 Lev parmaklar arasnda
ki monokl sinirli sinirli evirmektedir. Trenin penceresin
den ksa bir sre nce ar siper savalarnn verildii gri top
raklara bakarken aklnda tek bir ey vardr: Devrim ! Birinden
kamlarken imdi gerisin geri baka bir devrimin iine yu
varlanmaktadrlar. Deli olmalydlar. Ruslarn, devrimin kalbi,
Rusya'dan bile daha devrimci olduunu syledikleri Alman
ya'ya gitmektedirler. Ailesinin eitimi ile ilgili ald karardan
beri lkedeki siyasi karklklar Lev'in zihnini megul etmek
te, kendisini "iler ktleirse brakr gelirim. Benim devri
mim, benim lkem deil ki" eklinde rahatlatmaya alsa da,
gelen haberler yznden tedirgin olmaktadr. 2
Kkken Bak'de grdkleri Lev'in devrim korkusunu bir
eit histeri haline getirmitir. Gerekten de o yllarn olayla
rn yorumlamak bile histeriye yol aacak trdendir; bir nce
kinin derin yaralar sarlmadan ard ardna kt haberler aln1

Gerhard Hpp, "Mohammed Essad Bey eder die Welten des Lev Abramovic
Nussenabaum", Essad Bey, Allah ist gross: Niedergang und Aufstieg der islamis
chen Welt (Mnih, 2002) iinde, s. 387.

Kurban Said, Der Mann, der Nichts von der Liebe Verstand (yaymlanmam el
yazmas), II, 4A.
207

makta, sinirler harap olmaktadr. Almanya'da iki yldan faz-

la bir sredir iddet dolu bir devrim hareketi yaanmakta ama
dnyann teki yerlerinde gndeme gelen akl almaz dei
im girdaplar burada olup bitenlerin uluslararas arenada fark
edilmesini engellemektedir. Sovyetlerin zaferi ve Beyazlarn
Rusya'dan kamas; Osmanl lmparatorluu'nun kmesi ve
Trk Kurtulu Sava; Versailles Antlamas ile Habsburg mo
narisinin yklmas ve Avrupa'da onlarca yeni devlet ve birli
in ortaya kmas; Avrupa, Asya ve Amerika'da hala her hafta
on binlerce can almaya devam eden kresel grip salgn; bun
larn tm Alman Devrimi'nin dnyann dikkatinden kamas
na neden olmutur.
Bayan Schulte'den ocukluunda dinledii Almanya hakkn
daki hikayeleri dnmek Lev'in iini bir nebze olsun rahat
latmaktadr. Alman vatanda kimlii tad iin onu Bak'de
brakmlardr. Bak ile Balkanlar arasnda kim bilir nerede k
slp kalm olan Bayan Schulte'yi zlemektedir Lev; onunla
tekrar bir araya gelebilmeyi dler. Abraham da Lev'e Alman
kltrne ve halkna dair iyi eyler alamtr. Bak'nn i
gali srasnda Alman sava tutsaklarna barnak saladklarn
da, hem Lev hem de babas Alman subaylarn nazik ve dosta
tavrlarndan etkilenmilerdir. Ne var ki, snra yaklatka ka
ranlk dncelere kaplmadan edemez Lev.3
Devrimci deiimin ilk iaretlerinin Almanya ve Rusya'da ben
zer olduu grlyor: Sava meydanlarnda alnan yenilgiler
den sonra imparatorlar tahttan indirilmi, monari dzeninin
yerine demokratik koalisyon hkmetleri kurulmutur; ardn
dan her iki koalisyon da sa ve sol kanattan radikaller tarafn
dan saldrya uram, arada kalmtr. Almanya ile Rusya dev
rimlerinin ileriki safhalarnda grlen temel fark ise, Rusya'da
lmllarn ar saclardan gelebilecek tehditler karsnda a
n solculara teslimiyet gstermi olmalar; Almanya'da ise, a
n solculardan korkan lmllarn ar saclarla yaknlam ol
malardr. Her ikisinde de izlenen bu stratejiler geri tepmi3
208

A.g.e., il, 4B-5A.

tir: Rusya'da solcular katliamlar gerekletirerek totaliter bir

ynetim kurmular, Almanya'da ise ayn kanl totaliter hk
meti saclar oluturmulardr. Yeni Alman demokrasisinin
nderleri, tpk Lev gibi, Rusya'da hortlayan Kzl Devrim'in
ve Bolevikliin batya doru yaylmasndan korkmaktadr
lar. Sac devrim -faizm, Naziler- henz ekillenmemitir.
Moskova'daki lml demokratlarn Lenin'in anayasal dze
ni koruyaca midiyle iktidar ele geirmesine izin vermele
ri gibi, Berlin'deki demokratlar da antidemokratik sac gleri
anayasay savunacaklar midiyle serbest brakmlardr. Oysa
her iki g de anayasay delme peindedir. Almanya'da sa g
rl bir Lenin henz yoktur ama kanl bir kemekein ardndan ve ok ksa bir sre sonra, ortaya kacaktr.
Gerekten de 1 9 1 8 - 1 9 yllarnda henz kimse sac bir
Lenin'den endie duymamaktadr. Btn gzler baka bir sz
de kurtarc solcuda, Karl Liebknecht'tedir. Szn saknma
yan bu muhalif sosyalisti herkes Alman Lenin'i sanmaktadr.
Liebknecht'in devrim srasndaki destekisi ve orta da Vera Za
sulich ile Sofya Perovskaya'ya zenen ama hi kimseyi ldrme
ye almam olan Rosa Luxembourg'dur. Zaten Bolevik lt
lerine gre en radikal Alman sosyalistleri bile "gerek" birer dev
rimci olamazlar, nk terr ve silahl eylem gelenekleri yoktur.
Lenin'in de dedii gibi, biletlerini almadan bunlar bir tren istas
yonuna bile saldramazlar. Liebknecht, Mnih'te yllarca rgt
lenmeye alm ama sonunda Alman sosyalistlerinden midini
keserek Zrih'e yerlemi, devrimi orada beklemeye balamtr.
Boleviklerin lm anlamna gelen "lkinci Enternasyonal" de
Almanlarn iidir. Marx'n Birinci Enteinasyonal'inin sulandrl
m bir tekrar olan lkinci Entemasyonal'de sosyalizm devrimci
olmaktan karlp evrimci bir harekete dntrlm, sendika
ve parlamento ii eylemler hedeflenmeye balanmtr. Kuram
sal adan elbette Avrupa'daki ve dnyann teki yerlerindeki
sosyalist partiler hala dnya apnda Marksist bir devrim ama
c gtmektedirler ancak Alman Sosyal Demokratlar gibi parti
ler yle uzlamac bir yola girmilerdir ki, artk Marksist bile sa
ylmamaktadrlar.
209

Lenin, Berlin'de bulunduklar srada Liebknecht ile Luxem

bourg'a ve banda olduklar Sosyal Demokrat Parti'den kop
mu Spartaksler* adl fraksiyona gvenmektedir.4 1 9 1 7 y
lnda Alman Genelkurmay eliinde kapal bir trenle -Chur
chill, tpk bir virs ya da imdinin biyolojik silah gibi kapa
l geldi diyor- Petrograd'daki Finlandiya lstasyonu'na geldi
inde, kendisini karlayanlara Liebknecht'in kayzeri devire
rek devrimi gerekletireceini umduunu sylemi. Ne var ki,
Spartakslerde Boleviklerin merhametsizlii yoktur, dev
rim Almanya'da hzla yaylmaya baladysa da tamamen farkl
bir yne doru gidecektir.
19 17-18 yllarndaki Alman hkmeti General Ludendorff
ile Mareal Hindenburg bakanlnda yar asker! bir diktatr
lktr. (General Ludendorff 1923'te Hitler'in baarsz ve ya
sad darbe giriiminde rol oynamtr; Mareal Hindenburg
ise 1933'te Hitler'in yasal bir ekilde iktidara gelmesine yar
dm etmitir.) Ludendorff grn itibaryla, henz kelime
icat edilmemi olsa da, Nazi yanls ve daha akll bir taktiki
dir. Dou'da Cermen rkna uygun geni bir Lebensraum, ya
ni "yaam alan" kurmay hayal etmektedir; sonralar kresel
bir Siyonist komplo teorisi de gelitirmitir.5 Almanlarn o
unluu Byk Sava'tan galip kma vaatlerini tuttuklar ve
Dou'daki topraklar ilhak edildii srece, szmona kayze
rin nclndeki Ludendorff-Hindenburg hkmetini des
teklemektedir. 1918 Bahar'nn ilk gnlerinde verilen bu sz
ler tutulmu gibidir; Rusya, yaplan bar antlamasyla byk
(* ) Bu isim, Ocak 1 9 1 6'da kayzerin doum gn dolaysyla datlan devrim
arsnn yapld mektup ve bildirilere atlan "Spartaks" imzasnn ar
dndan ortaya kmtr. Birinci yzylda kard isyanla neredeyse Roma
lmparatorluu'nu devirecek bir gce erimi Romal kle Spartaks'ten ilhamla
yazlm mektuplar, ana akm "vatansever" Sosyal Demokratlar arasnda skanda
la neden olmutur. Sk sk hapsedilen ak szl Liebknecht'in "Spartaks" ol
duu sonradan anlalacaktr. [Richard M. Watt, The Kings Depar: The Tragedy
of Gennany: Versailles and the Gennan Revolution (New York, 1968), s. 129.]
4

Adam B. Ulam, The Bolsheviks: The Intellectual and Political Triumph of Commu
nism in Russia (New York, 1968), s. 330.

Gordon A. Craig, Gennany, 1866-1945 (New York, 1978), s. 373-393; Nornan

Cohn, Warrant far Genocide: The Myth of the ]ewish World Conspiracy and the
Protocols of the Elders ofZion (Londra, 2001), s. 149.

210

bir toprak parasn Almanya'ya brakmaktadr. Bolevik Rus

ya ile 3 Mart 1918'de imzalanan Brest Litovsk Antlamas'nda,
tarihi A.j.P. Taylor'n hesaplamalarna gre, Rusya toprakla
rnn "neredeyse Avusturya-Macaristan ve Trkiye kadar bir
blmn" Almanya'ya vermitir.6 Alman mparatorluu top
rak kazanmnn yan sra, lkeye katlan bu eski Rus toprak
larnda yaayan 56 milyon kiiyle nfusunu ikiye katlam, el
de ettii ham madde rezervleriyle eski rezervlerinin iki kat
tan daha fazlasna ulamtr. Estonya, Finlandiya, Litvanya,
Letonya, Polonya, Rusya, Romanya ve Ukrayna yeni Alman
lmparatorluu'nun, en azndan kat stnde, paralan hali
ne gelir. Bu, miktar ve yaygnlk asndan Napolyon'un fetih
leriyle karlatrlabilecek, Alman tarihinde daha nce hi g
rlmemi bir byklktr.*
Ne var ki, !kinci Cumhuriyet ancak alt ay srer. Maddi kaza
nmlar gvence altna almak ve elde edilenleri lkeye tamak
amacyla Finlandiya'dan Azerbaycan'a kadar yaylm bir milyon
asker feda edilir. Alman halk yan a yaamaktadr; ngiliz do
nanmas lkeye mal giriini engellemekte, yeni topraklar yete
ri kadar smrlememekte, insanlarn hayatlar zenginleeme
mektedir. 1918 Yaz'mn sonunda Alman ordusu iyiden iyiye za
yflar; askerler kt beslenmekte, stelik spanyol gribiyle m
cadele etmektedirler. Salgn, izleyen yln bana kadar sava ka6 . A.J.P. Taylor, The Course of GennanHistory (Londra ve New York, 1988), s. 208.
( * ) Kayzer Wilhelm Almanya's, bilindii adyla ikinci Reich (Cumhuriyet) d
nemi, bu adan gelecek nc Reich (Cumhuriyet) dneminden de ile
ridedir. stelik Ludendorffun sivri miferli ordusu ileride Hitler'e kskan
lk krizleri geirtecek ekilde, "Dou'da yaam alan" da elde etmitir. An
cak, 1 9 1 7- 1 8'deki "douya ilerleyi" Nazi ilkelerinden ok farkl olarak Ya
hudi yanls bir harekettir. 1918'de yz binlerce Alman askeri Rusya'daki Ya
hudi Yerleim Blgesi'ndeki kyleri igal edip Yahudileri hem arn basksn
dan hem de yerel antisemitizmden kurtarmtr. Ludendorff, bu stratejinin Rus
ve dnya Yahudilerini Almanlarn safna katacan dnmse de, yle ol
mam, tersine 1941'de trajik bir kargaaya bile neden olmutur: Dou Avru
pa ve Rusya'daki baz Yahudi kyler igalci Nazi ordularna 1 9 18'deki gibi ola
cak dncesiyle kucak amlardr. [Steven E. Aschheim, "Strange Encoun
ter: Gernany, World War 1 and the Osjuden", Brothers and Strangers: The East
European ]ew in Gennan and Gennan]ewish Consciousness 1800-1 923 (Madi
son, Wisc., 1 982) iinde, s. 139-84.]
211

yplanndan, hatta kinci Dnya Sava'na kadar geecek srede

insan eliyle ya da doal felaketlerden dolay gerekleecek lm
lerden daha fazla olmak zere, tm dnyada tam 20 milyon can
alr. 1918 Eyll aynn sonunda Bulgarlarn teslim olmalar ile
Almanya'nn gney kanad korumasz kalr, dier byk mt
tefiki Osmanl Trkleriyle karadan ba kesilir. 1917'deki kuze
ni ar gibi, kayzer de artk Yahudi-Mason bir komplonun ilerle
mekte olduuna inanmaktadr. Dou'daki "Yahudi-yanls" i
galin miman olan ama bir sredir zihinsel dengesizlik belirtileri
gstermekte olan Ludendorff da ayn fikirdedir. Birlikte ve tela
iinde Siyonist Filistin plann ne srmeye, Yahudilerin dnya
y ele geirecekleri'ne dair komplo teorisinden medet ummaya
alrlar.7 Fakat artk ok getir, yenilmilerdir!
Ludendorff ve kurmaylar aresizlik iinde k yolu arama
ya balarlar. 1918 yl Ekim ay banda, Alman ordusunun ta
mamen yok olmasn nlemek amacyla, Mttefiklerle atekes
pazarl yapmaya karar verirler.8 Ancak Mttefikler askeri bir
diktatrlkle pazarla oturma yanls deillerdir. Ludendorff
hi gecikmeden Almanya'y zgrlk anayasal monariye d
ntrmek iin gerekli admlan dikte etmeye balar; kayzerin
liberal bir akrabas yeni monarinin ilk anslyesi olmas iin
ikna edilir. Ne var ki, Mttefikler, Almanya'nn bu giriimleri
ne kukuyla bakmaktadr; atekes pazarlklar btn bir ekim
ay boyunca srer. Trkler 30 Ekim'de ayn bir atekes imzala
yp, Avusturyallar da 3 Kasm'da tek tarafl atekes ilan edince,
kat stnde Bak'den Brksel'e kadar her yerin hakimi kin
ci Cumhuriyet birdenbire tek bana kalr. Askeri nderler haf- ,
talar ncesinden savan kaybedildiini bildikleri halde bunu
Alman halkna ve cephedeki milyonlarca askere sylemedikle
ri gibi, ilerlediklerine, zaferin yakn olduuna dair bltenler
karmaya da devam etmilerdir. Elbette yenilginin kulaktan ku
laa yaylmasn nleyememilerdir.
Devrim, Rusya'da olduu gibi, Almanya'da da denizcilerle
7
8
21 2

Howard M. Sachar, Dreamland: Europeans and]ews in the Aftermath of the Great

War (New York, 2002), s. 222.
Craig, Germany, s. 397.

balayacaktr: 3 Kasm'da Alman mparatorluk Donanmas'nda

grevli askerler, subaylarnn ngiliz Donanmas ile son kez (ve
lmne) savamak zere denize alma emirlerine uymayp
isyan ederler. Kayzerin sava gemilerine kzl bayraklar eki
lir, subaylar denize atlr, Alman Devrimi'ne zg bir yaratc
lkla levazm kamyonlarna makineli silahlar monte edilir. li
ve denizci sovyetleri gn iinde kuzey Almanya'daki nem
li liman kentlerini ele geirip Berlin'e doru yrye geerler.
Gneyde, Avusturya cephesi dm, Bavyerallar birahanele
rine havan toplaryla saldrlaca korkusuyla paniklemiler
dir. 7 Kasm'da kansz bir devrimle kzl bayrak Mnih'e diki
Hr. Vatan paralanmaktadr.
9 Kasm Cumartesi akam Ludendorff ve beraberindeki ge
neraller bir plan yaparlar. Suu bakalarna, demokratlara, ter
cihen de sol kanattan olanlara ykleyeceklerdir. Parlamento
daki en byk solcu grubun, oulcu Sosyal Demokrat Parti'
nin bakan Friedrich Ebert'le irtibata geerler. Ebert bunun
bir vatani grev olduunu, yerine getireceini syler. O tarihte
henz on bir yanda ve ileride Sebastian Haffner adyla nem
li bir Nazi kart gazeteci olacak olan Raimund Pretzel, o hafta
sokaklarda grlen manzaray yle anlatyor:
O pazar silah seslerini ilk kez duydum. Sava boyunca tek
bir silah sesi duymamtm. Ama o gn, sava bittii halde,
Berlin'de ate ediliyordu . Ar ve hafif makineli silahlarn ses
leri arasndaki fark anlamaya, atmann nerelerde olduu
nu tahmin etmeye alyorduk. Sonradan ortaya kt ki, ra
kip devrimci gruplarn kraliyet ahrlarn ele geirmek iin gi
ritikleri anlamsz bir kavgaym. Devrim, zafer kazanmt.9

Vatansever gen Pretzel, drt yl sren sava boyunca her gn

polis merkezinin panolarna aslan haberleri izlemi, Almanya'
nn kazand zaferlerini duyuran bltenleri okumu:
Kasm'n 9'unda ve lO'unda hala, "Dmann cepheyi yarma
harekat durduruldu'', "Birliklerimiz merte direndikten son9

Sebastian Haffner, Defying Hitler: A Memoir (New York, 2002), s. 24.

213

ra nceden kararlatrlm pozisyonlara geri ekildiler" ha

berleriyle dolu ordu bltenleri yaymlanyordu. Ayn l l'in
de, her zaman yaptm gibi mahallemizdeki polis merkezi
ne gittiimde ordu bltenini gremedim. Simsiyah pano bom
bo bana bakyordu. Yllardr her gn ruhumu canl tutan, r
yalarm besleyen panonun sonsuza kadar bombo ve simsi
yah kalaca korkusuyla birden rperdim. Yrmeye bala
dm, cepheden haber veren bir yerler olmalyd. Mahallemi ta
nyamyordum. Duygularm, i dnyas tamamen km on
bir yanda bir olann duygularn nasl anlatsam ki... Btn
dnya, tpk sokaklar gibi, birdenbire yabanc ve rktc ol
mutu. Belli ki, bu byk oyunun benim anlayamadm gizli
kurallar vard. Bir hile, bir hata yaplm olmalyd. Dnyada
olup bitenler bu kadar aldatcysa eer, insanlar istikrar, g
veni, gelecei, emniyeti nerede bulacaklard?

10

11 Kasm Pazartesi gn, lkenin yeni Sosyal Demokrat

hkmetinden delegeler Almanya'nn Byk Sava'tan e
kildiini bildiren atekes antlamasn imzalarlar. Kayzer, al
tn ve fildii kaplamal bir trenle Hollanda'ya srgne yolla
nr. Berlin'de kargaa hkm srmektedir. oulcu Sosyal De
mokratlar ile Spartaksler arasnda solcu bir fraksiyon olan
Bamsz Sosyalistler'e mensup bir kundak, Emil Eichhorn,
bir grup isyancyla birlikte emniyet tekilatnn merkezine y
rm. 650 hkmly serbest brakp silahlandrm ve ken
disini de "Halkn Devrimci Berlin Polis Tekilat"nn ba ilan
etmitir. Bakentin eitli yerlerinde solcu eteler gazete bro
larn, hkmet binalarn, dkkanlar, telgrafhaneleri ele ge
irirler. Kayzerin karargahna kurulmu Ebert ve parlamenter
ler ise iktidarlarna kadeh kaldrmakta, bir yandan sonular
n halka duyurduklar toplantlar yaparlarken, bir yandan da
gizli pazarlklarn srdrmektedirler. Mttefik glerle yap
lan toplantlarda uzlalan anlama maddeleri halka duyurul
maktadr; kapal kaplar ardnda ise Alman ordusundaki sa
c generallerle sokakta srmekte olan devrimci huzursuzluun
10 A.g.e., 55 25-27.
214

nasl stesinden gelinecei, dzenin nasl salanaca tartl

maktadr. Generaller, solcu devrimi bastrmak iin "gerekli her
trl zora bavurma" artn kabul ederlerse, yeni hkmetle
ibirlii yapacaklarn bildirirler. Bylece Almanya'nn ilk de
mokratik hkmeti aalayc teslimiyetin tm sorumluluu
nu ve suunu stlenmeleri karlnda ama sonunda kendile
rinin mahvna da yol aacak bir ekilde, siyasi iktidarlarn sa
c ordu mensuplarna devrederler.
Aralk ay boyunca cepheden dnen Alman askerleri Berlin'e
yrrler. Devrimci denizcilerin kafalar karmtr; "Marksist"
parlamenter hkmetin kendi yanlarnda olduunu sanmakta
drlar. Askerlerin dndkleri kent, giderken braktklar disip
linli, dzenli Prusya bakenti deildir artk. Cepheden dnen
askerlerden biri olan George Grosz, devrim srasnda ve son
rasnda Berlin'i en irkin ve arpc ynleriyle izen otobiyog
rafisinde, "Ahlaki snrlarn tm kaybolmutu," diye yazyor:
Kent karanlk ve souktu, sylentiler alm ban gidiyordu.
Sokaklar katil ve kokain satclarnn kol gezdii vahi vadiler
gibiydi. lnsanlarbildiklerini tamamen reddediyor ama fslty
la, Kara Reichswehr'den, yeni oluturulmu bir Kzl Ordu'nun

gizli manevrasndan konumaktaydlar. 1 1

Berlin sokaklarnda gruplar halinde rengarenk bayraklar ta

yan, siyasi sloganlar atan silahl adamlar dolamaktadr; ta
bancalarn yan sra makineli tfeklerle kurunlar sklmakta, el
yapm bombalar patlatlmaktadr. Grosz yle devam ediyor:
Kentliler korkudan yan delirmi haldeydi; evlerinin drt du
varna gvenemiyor, atlara kp grdkleri her eye, gver
cinlere, insanlara ate ediyorlard. Oran ya da byklk algla
n

amt. atdaki avclardan biri yakalanp ate ettii adam

kendisine gsterilince, "Komutanm, onun byk bir gver

cin olduunu sandm," diye yantlad. 1 2

1 1 George Grosz, George Grosz: An Autobiography (Berke!ey, 1997), s. 1 19.

12 A.g.e. , s. 1 19.
215

Grip salgnnda len Almanlarn says siperlerde lenlerden

daha fazladr; yalnzca Berlin'de o aralk aynda gnde yz
kii hastalktan knlr.13
Savatan bkm askerler, silahlarn barakalarnda brakm
ya da piyasada satm olarak evlerine dnmektedirler. Grosz,
"Her yerde silah ve cephane satlyordu. Benden sonra terhis
olmu kuzenim bana salam bir makineli tfek satmay ner
di. Taksitle deyebileceimi syleyip, elindeki baka silahlarla
ilgilenebilecek birilerini tanyp tanmadm sordu," diyor.14
Savatan henz bkmam askerlerse silahlaryla birlikte b
lk komutanlarnn peine taklp "Serbest Mfreze" (Frei
korps) denilen mafya tarz milislere dnmlerdir.1 5 Bunlar,
cephede Fransz ve ngiliz siperleri arasndaki bamsz top
raklara intihar saldrlar dzenlemi nl sekin mfrezeler
de grev alm, gz kara Alman siper askerlerinden olumak
tadr. Bu tr saldrlara nderlik etmi gen subaylarn tm
cesur, fiziksel gleri yerinde ve fanatik kiilerdir; bir sonraki
kuaktan Nazi SS subaylar kendilerine bunlar rnek almlar
dr. Bununla birlikte, Serbest Mfreze'ye katlanlarn birou
sava srasnda herhangi bir eylem iinde yer almam, yani si
per savann kanl ilerinde boy gsterememi, dolaysyla bunu frsat bilen sradan erlerdir.
Batl gler, bir yandan Alman ordusunu kstlama ynn
de yasal dzenlemeler yaparlarken, te yandan, byk olas
lkla Sovyet Rusya'dan gelebilecek tehdit nedeniyle, Serbest
Mfreze'nin silahl ve i banda kalmasna gz yumarlar. Ni
tekim 1918 Sonbahar ile 1919 K'nda oluturulan yeni bi
rimler douya, Bolevizme kar alm yeni cepheye ynelir
ler. Sovyet igali endiesiyle "Yardm et! " yazan krmz pos
terlerle askere alma arlar yaplmaktadr.16 Ve Serbest Mf
reze birimleri resmi bir emir olmakszn Polonya, Litvanya ve

13 Alexandra Richie, Faust's Metropolis: A History of Bertin (New York, 1998), s.

295-296.
14 Grosz, George Grosz, s. 1 19.
1 5 Richie, Faust's Metropolis, s. 305.
1 6 Sefton Delmer, Weimar Gennany: Democracy on Trial (Londra, 1972) , s. 57-65.
216

Letonya'ya, yani 1 94 l'de Nazi igaline urayacak blgelere

doru yol alrlar. 1918-19 yllarnn unutulmu "Serbest Mf
reze cephesi'' aslnda birok adan gelecein Nazi igallerinin
doduu ve snand blgedir.
Dou'daki arpmalarn nedeni yalnzca " Kzl Tehdit"
deildir; tarihsel balar da sz konusudur. tk Serbest Mf
reze, 1 8 1 3 - 1 5 yllarnda Napolyon'a kar verilen "zgr
lk Sava"na katlan gnlller tarafndan oluturulmu
tur. Napolyon'un imparatorluu kme aamasndayken tm
Avrupa'da Fransz D evrimi'nin ordularn geri pskrtmek
amacyla, kendilerine Viyana Mfrezesi, Potsdam Mfrezesi,
talyan Mfrezesi vb. adlar vermi gnll ordular ortaya k
mtr. Bunlar kk gruplar halinde, kendi silah glerine ve
nderlerinin kararlarna dayanarak yeni bir toplum yaratma
peindeki asker yurttalarn kurduu serbest mfrezelerdir.
Dolaysyla -hem 18 13'te hem de 1918'de- devrimcidirler ve
bu ilk mfrezeler bir sonraki yzyln gerilla savalarnn ve
devrimcilerinin atalar saylrlar.
19 18'de Dou'ya kar yrye katlan askerlere ekici ge
len baka ve daha eski bir ilinti daha var. Baltk lkelerinde
oluan mfrezeler kendilerine Estonya, Letonya ve Litvanya
eklinde deil, Cermen adlaryla, Kurland, Livonia gibi isim
ler verme konusunda srarllar. Bunun nedeni, on nc yz
yldan itibaren barbarlara kar ta Moskova'ya kadar ilerleye
rek Baltk eyaletlerinde uzun sre hkm srecek olan feodal
krallklar kurmu Cermen valyelerinin bu Ortaa Hal se
ferlerine atfta bulunuyor olmalar (ina ettikleri Ortaa kale
leri gnmze kadar gelmitir) . 1918'in Hallar ite bu top
raklar yeniden ele geirme sevdasyla savamaktadrlar. Al
manca konuan ama sadk birer Rus vatanda olan yz binler
ce Baltk Alman, Rus Devrimi'ne kadar St. Petersburg'dan bir
ka yz mil uzakta, yar feodal kentlerde yaamtr. Bolevik
ler gelince bunlar arasndan bir avu soylu lkeyi terk ederek
Almanya'da srgn hayat yaamaya balar; ileride de Nazile
rin iktidara gelmelerinde merkezi roller oynayacaklardr.
Serbest Mfreze askerleri, Kzl Ordu ile girdikleri bu sa217

valar srasndaki deneyimlerini gnlklerinde, yaymladk

lar an, iir ve romanlarda anlatmlar. lerinden biri, mf
rezelerin amacnn "kendilerinin de Polonyallara ve Tatarla
ra kar savaan Tarikat valyeleri ile ayn ii yaptklarn is
patlamakt," diyor. Mfreze yelerinin eserleri sonradan hem
Almanya'da hem de evirileriyle teki lkelerde SS mensuplar
nn en sevdii kitaplar arasna girmi. Bunlardan birinde, "Ge
mii dndm. Sanki bir Tarikat valyesi olarak yeniden ha
yat bulmutum. Aradaki alar birdenbire yok olmutu," deni
liyor. oksatan kitaplardan Riders in the East (Dou Svarileri)
adl eserin yazar Emst von Salomon, 17 gnll olarak Kzllara
kar savamak iin dou cephesine geldiinde sanki baka bir
hayatta burada bulunduu hissine kaplm. Topran kokusu
onu etkilemi, "sanki her eyi, midi ve tehlikeyi iinde barn
dryordu , tuhaf bir iliki kurduum bu rktc topraklarda
kendimden getim," diyor. Baka bir mfreze gazisi, iinde bu
lunduu zrhl ara Alman atolarn ykntlar arasndan geer
ken kendine yle sorular sormu: "Siyah hal kk bayran
dalgalandn grp armlar myd? Bir zamanlar burada
yaayanlarn beyaz cbbelerinde grdkleri iaretin aynsnn
keplerimizde de olduunu fark etmiler miydi?"18
Rusya'da sren i savan snrlarna ulatklarnda serbest
mfreze askerleri ilgin yntemlerle ortama uyum salarlar.
Alman birliklerinin varl aslnda atekes :maddelerine ayk
rdr; Fransa, eer Almanlar Polonya ve Baltk topraklarn bir
an nce terk etmezlerse, Beyazlar destekliyor olsalar da, ser
best mfrezelere kar asker gndereceini bildirir. Mfreze
komutanlar adamlarna Ruslara zg tyl kepler ve kalpak
lar giymelerini, Kafkaslar gibi fieklik kuanmalarn ve kendi
lerini Rus diye armalarn emrederler; yle de yaplr.19 By- .
lece, mucize olmuasna Baltk topraklarndaki Beyaz ordu
nun asker says birdenbire yeni ve ok disiplinli birliklerin ka
tlmyla on binler dzeyinde artar; Beyaz Ordu, Alman ve Rus
1 7 Ag.e.'den alnt, s. 234.
18 A.g.e.'den alnt, s. 235.
19 A.g.e., s. 232.
21 8

halk arklar eliinde Kzl Ordu'ya kar savamak iin hare

kete hazrdr.
Btn abalarna, sayca stn ve tedbirli olmalarna ra
men, Serbest Mfreze sava Beyaz Ordu lehine eviremez
ler. Beyazlar kaarlarken gen Cermen valyeleri de evlerine
dnerler; kzgn ve batan aa silahldrlar, ksa srede yeni
cumhuriyeti harabeye evireceklerdir.
Kont Harry Kessler gnlne yle yazm: "Noel sabah,
makineli silah sesleriyle balad. Hkmete bal birlikler de
nizcileri saraydan ve imparatorluk ahrlarndan atmaya al
yorlard. Noel Panayr kan dklrken yapld. "2 Kont Kess
ler, Alman Devrimi'ni ve sonrasndaki, dnyann en byk kl
trlerinden birini be alt yl iinde barbarlk batana dren
sonrasndaki akl almaz olaylar anlatan en iyi rehberlerden bi
ri. Kessler, bu yllarn olaylarm hem sokaktan hem de dne
min siyasi ve devrimci kiileriyle, Albert Einstein ve jean Coc
teau gibi nde gelen aydnlaryla beraber izlemi, yar trlanda
l, yar Alman, liberal eilimli ve Oscar Wilde zppeliine sahip
bir asil. 5 Ocak 1919'da Berlin hkmeti, Polis efi Eichhom'u
tutuklama karar alnca, Alman Devrimi ikinci aamasna girer.
Bundan sonra olanlar, devrimci Berlin'in inanlmaz fotorafla
r sayesinde tm dnya renecektir. syankar denizcilerle si
viller, gazete kad rulolarndan yaplm barikatlarn ardn
da omuz omuza, karabinalaryla katlarn arasndan nian ala
rak, ar silahl Serbest Mfreze'ye kar mcadele ederler. Fa
kat Spartakslerin de olduka fazla makineli tfei vardr.
Kont Kessler, "gerek Marksist Devrim"in Berlin'deki ilk hafta
snda yaananlara rnek olarak 8 Ocak 1919 aramba gn
nn olaylarm komik bir slupla gnlne not etmi:
Brandenburger Kaps'nn tepesindeki makineli tfek atee ba
ladnda Tiergarten'daki kalabalk lk la dald. Sonra
ortala bir sessizlik kt. Bire eyrek vard. Silahlar yeniden
atelendiinde Parlamento binasna doru gidiyordum. Sparta20 Charles Kessler, der. ve ev. Berlin in Lights: The Diaries of Count Harry Kess!er
(1918-1937) (New York, 1999), s. 40-41 .
219

kslerin ate menzilindeydim. Yanbamdan geen kurun

lar kulaklarmda nlyordu. Yedi buukta Frstenhofta yemek
yedim. Demir kaplar kardaki Potsdam Tren Istasyonu'na
Spartaksler tarafndan yaplacak bir saldn beklentisi nede
niyle kapanmak zereydi. Tek tk silah sesleri zaten hi kesil
memiti. iyi aydnlatlm Cafe Vaterland'a geecek uygun bir
an yakaladm. Kurunlarn her an pencerelerden geme olas
lna ramen orkestra mziini yapyor, masalarn hepsi do
lu grnyordu; sigara bfesindeki hanm sanki gneli bir ba
r gnndeymiiz gibi tm ekiciliiyle mterilere glms
yordu. 21

Serbest Mfreze, Berlin'in devrimci mahallelerine zrhl

aralarla, tanklarla, alev makineleriyle, ar makineli tfekler
le ve havan toplaryla saldrrlar.22 Zamann fotoraflar, ze
rinde "Dur! Bu izgiyi Aanlar Vurulacaktr! " yazan sokak ba
rikatlarnda gencecik sac askerlerin beklediklerini gsteri
yor. Bunlar hi ayrm gzetmeksizin herkese, zellikle Bole
vik sempatizan olabilecek kadn ve erkeklere ate etmekte
dirler; sivil halka kar cephe alnm, askeri olanla siyasi olan
birbirinden ayran snrlar ortadan kalkmtr. Savan henz
bitmediini dnen, daha dorusu devam etmesinden kar
lar olan subaylar fanatik askerleri ynlendirmektedirler. Ar
tk dman sivil halktr ama siviller ne buna hazrdr ne de si
lahlar vardr. Serbest Mfreze askerleri iinse bu sava, biro
unu izleyen yllarda. hcum taburlarna ya da toplama kam
p muhafzlna hazrlayacak, soukkanl ve vahi bir derstir.*
2 1 A.g.e., s. 54-55.
22 George L. Mosse, Fallen Soldiers: Reshaping the Memory of the World War (New
York, 1990), s. 168-171.
(*) Dou'dan dnen askerlerin ou siyasi konumlan ne olursa olsun, sosyopat
belirtiler gstermektedir. Adam ldrme ve tecavz, sava sonras Berlin'de s
radan eyler haline gelir; daha nce hi su ilememi birok erkek insanlktan
uzak iler yapar. Kendileri de cephelerde savam nl Alman ressamlar, poli
sin ektii fotoraflardan alarak dehet verici cinsel katliam ve paralanm
ceset grntlerinin resimlerini yaparlar. Otto Dix bir arkadana bu cinsel k
ymlar sanat yoluyla ifade edememi olsa, kendisinin de byle bir ey yapmaya
itilebileceini itiraf etmi. [Beth Irwin Lewis, "Lustmord", Berlin: Culture and
Metropolis (Minneapolis, 1990) iinde, s. 123-136.]
220

Spartaksler avc silahlaryla atlara karak, hem duyar

sz burjuvalara hem de vahet dolu askerlere kar ellerinden
geleni yapmaya alrlar; Kzl giriim bastrlmtr. Nihayet
Saptakslerin Spandau'daki karargah da bir mfreze timi
tarafndan ele geirilir. 15 Ocak 19 19'da Berlin'in Lenin'i, Karl
Liebknecht, "kamaya alrken" srtndan vurulur. "Kama
ya alrken vuruldu" sz sac devrimcilerin aznda propa
ganda slogan olacaktr. Artk Lenin'den alntlanan "ahlaki za
yflk" ve "burjuva duygusall" gibi sfatlar dorudan doru
ya ama Kzl devrimcilerden kendilerini ayrmak zere bana
"Yahudi" veya "Yahudi Bolevik" gibi eklemeler yaplarak, Na
ziler tarafndan kullanlmaktadr. Askerlerin Liebknecht'le ay
n gn gz altna aldklar "Kzl Rosa"ya ne olduu bilinmi
yor. Kont Kessler gnlne, "Muhtemelen o da ldrld
ama cesedi bulunamad," diye yazm.23
nderlerinin lm ya da ortadan kaybolmu olmasna ra
men, devrim Berlin'de bir sre daha devam eder. Spartaks
ler, avc silahlan ve makineli tfekler tedarik ederler; hkmet
ve Serbest Mfreze askerlerinde bu silahlarn yam sra, ar
makineliler, tanklar ve uaklar da vardr. Her iki taraf da kamu
binalarn, kiliseleri ve okullar igal edip kendilerine kale ilan
etmektedirler. 1 9 1 9 Mart'mn gazeteleri Berlin sokaklarnda
her gn yzlerce kiinin ldn haber vermektedir.24 Ame
rikal gazeteci Ben Hecht -The Front Page'in gelecekteki senar
yo yazar- olaylar Chicago Tribune'a yazmak zere Almanya'ya
gelmitir. lkesine yle bir telgraf haberi geer: "Almanya si
nir krizleri geiriyor. Haber nitelii olan salkl hibir ey
yok."25 Hecht, 20 yl sonra Yahudi soykrmna muhalefet eden
tek Amerikal gazeteci olacaktr; bunu daha o gnlerde, 1919
Bahar'nn Berlin'indeyken ngrmtr. Moabit Cezaevi'nin
bahesinde askerlerin devrimci tavrlar olduu gerekesiyle ya
da Spartaksler gibi giyindikleri iin topladklar insanlar
cezalandrmalarna tank olur: "25 kiilik birimler halinde er23 Kessler, der., Berlin in Lights, s. 58.
24 A.g.e., s. 82-83.
25 Ben Hecht, A Child of he Cenury (New York, 1954), s. 283.
221

kek, kadn ve ocuk cezaevinin bahesinde yrtlyordu.

asker zerlerine makineli tfeklerle ate etmeye balad, hep
si hareketsiz kalana kadar ate srd."26 Bu bilgiyi kendisi de
ayn ile grevli bir time komutanlk yaptktan sonra ldrm
bir temenden devralan Hecht, cezaevini gren bir aaca tr
manarak olan biten her eyi gzleriyle grm.
Rusya'nn bana gelenler yznden panie kaplm sradan
Almanlann ruhsal durumlan o kadar ktdr ki, lkelerinde
ki bu yeni sac glerin dzen ve ahlak kurallar gibi burju
va deerlere kar ayn dmanl beslediklerini gremezler.
Serbest mfrezenin ahlak, ki onlar da her bakmdan Bolevik
ler kadar devrimcidir, muhafazakarlk ve lmllk maskesinin
arkasna gizlenmi byk bir yalandr. Gerek muhafazakar
lar geleneksel deerlere inanrlar; onlara greyse, Byk Sa
va bar dneminin ahlaki ve toplumsal yapsnn anlamszl
n, rmln gstermitir. Savan gerisindeki siyaset
hilelerle doludur, oysa sava gerektir. lte bu gereklik iin
de sac devrimin "Yeni Adam" domutur. 1920 ve '22 ta
rihli oksatan kitaplan Storm of Steel (elik Frtnas) ve Batt
le as Inner Experience (sel Deneyim Olarak Sava) adl eserle
rinde Emst]nger ''Yehi Adam, hcum askerini" selamlamak
ta; Avrupa'y zgrlk lgnlndan kurtaracak, "zeki, g
l ve iradeli yeni bir rk"a kucak amaktadr.27 Bu yeni adam
iin, tpk Kzl devrimciler iin olduu gibi, toplumun yasalar
ve ahlaki kurallar yalnzca birer burjuva zaafdr. Cephede ce
saret, merhametsizlik ve yoldalk deerlerinin nemi vardr.
Serbest Mfreze ideolojisinin temel ilkesine gre cephe, toplu
mun tmn kapsar.
Terrn bir eidinden delicesine rken bir lke, baka bir
terr meru klm, dmanlar tarafndan deil, kendi eliy
le yok edilme raddesine gelmitir. Alman Anayasa Mahkeme
si 19 19'da bir eit "yasa-st" acil bir kanun karr.28 Toplu26 A.g.e., s. 291 .
2 7 Ernstjnger, "Fire", Anton Kaes v e dierleri, der., Th e Weimar Republic Sour
cebook (Berkeley, 1994) iinde yeniden yaymlanm, s. 19.
28 Mosse, Fallen Soldiers, s. 1 7 1 .
222

mun devrim tehdidi altnda olmas gerekesiyle, cinayet suu

ileyenlere normal yasalar artk uygulanmayacaktr. Mahkeme,
Serbest Mfreze yelerinin Polonya ve Baltk lkelerinde Bol
eviklere kar gnll savarlarken iledikleri siyasi cinayet
sularna dayandrlmaktadr. Serbest Mfreze'nin yeni adam
ve domakta olan Nazi hareketi bu dzenlemeleri kendi lehine
kullanmaktan hi ekinmeyecektir.
Sosyal Demokrat ynetim tepki olarak Serbest Mfrezenin
yetkilerini genilettike, devrim tm lkeye hzla yaylmak
tadr. Komnistler, Almanya'nn hemen her kasabasnda ve
kentinde Bolevik hcreler, devrimci konseyler (sovyet) ku
rarlar. Alman komnist devriminin Berlin'den sonraki en b
yk deneyimi, ilk kurulduunda neredeyse zararsz ve gere
kst bir komiklie sahip Mnih sovyetinde yaanr. Berlin'de
sa ve sol devrimciler sokaklarda birbirlerine ate ederlerken,
gleryzl tiyatro eletirmeni Kurt Eisner, Mnih'te kentin
devrimci olmayan burjuva sakinlerini bile glmseten ama
bir eit Nazi dnemi ncesi kardelik gsterisi olan Dada
ist bir devrimin ban ekmektedir.29 Ne var ki, Aryanl
n "ispat" etmek isteyen yan-Yahudi antisemit biri tarafndan

Eisner'in gpegndz vurulmas ile glmsemeler son bulur.

stelik Eisner, o gn istifasn vermek zere Mnih sovyeti
ne gitmekteyken vurulmutur. Eisner sonras Bavyera Devri
mi giderek radikallemekle birlikte, srad hayalci niteliini
hep koruyacaktr. Yeni nderleri Erich Mhsam ve Ernst Tol
ler kabare sanatlardr. Mnih sovyetinin dileri bakan Dr.
Franz Lipp adna Papa'ya tehdit telgraflar eken, sovyetin is
tedii lokomotifleri gndermeyen lsvire'ye sava ilan eden
eski bir akl hastasdr. Bavyera Merkez Komitesi'nin baka
n Toller, tuhaf eilimleri olan birok kimsenin niin devrime
kapldn otobiyografisinde yle aklyor: "Hep grmezden
gelinmilerdi, dnyay cennete dntrecek fikirlere sahip
tiler ve nihayet kendilerine bir ans verileceine inanyorlar
d. Aralarnda, btn eytanlklarn kkeninde pimi besinler
olduunu; buna altn standardnn yol atn; tm ktlk29 Sachar, Dreamland, s . 230-35.
223

lerin temiz olmayan i amarlarndan veya makinelerden ya

da herkesin konutuu evrensel bir dil olmamasndan; doum
kontrolnden ya da ok sayda dkkan olmasndan ileri geldi
ini iddia edenler vard. "30
Nisan 1919'da "Bolevik ynetim" yanls bir grup, balarn
da sk Lenin taraftarlar olmak zere, Kzl Terr zamannn
geldiini dnr, palavradan Mnih devrimini ykar. Mnih
sovyeti iindeki burjuvalarla soylu snftan herkes hapse at
lr, mallara el konur, muhalif basn susturulur, okullar kapat
lr. Gerek bir Kzl Terr uygulanmamaktadr ama. Alman so
lunun yeteri kadar merhametsiz olmamasndan doan bu bo
luu Alman sa memnuniyetle dolduracaktr. Serbest Mfreze
sanki Fransa'da ya da Belika'da bir kentmiesine havan top
laryla karadan ve havadan Mnih'e saldrr.31 Kzl savunmac
lar ancak gn direnebilirler. Serbest Mfreze kenti ele geir
diinde aralarnda komnistler, sosyalistler, hatta ilahiyat fa
kltesi rencileri de olmak zere, binden fazla kiiyi ldrr.
ve daha fazla insann bir araya geldii gruplar sovyet kura
caklar kukusuyla datlmaktadr.
Ertesi yl Almanya bu kez hem sadan hem de soldan da
ha da fazla devrimci eyleme sahne olur. Mart 1920'de eski im
paratorluun dileri yetkililerinden Dr. Wolfgang Kapp, Ge
neral Ludendorffun yardmyla bir darbe giriiminde bulu
nur. Serbest Mfreze'nin devrimci kollarndan Ehrhardt Tu
gay ki Hitler'in henz aklnda bile yokken bu askerlerin mi
ferlerinde gamal ha iareti bulunmaktadr, Brandenburg
Kaps'ndan hcum eder. 32 Sosyal Demokrat hkmet kaar;
Serbest Mfreze'ye kar Serbest Mfreze'den yardm alnama
yaca iin, lke apnda genel grev arsnda bulunulur. i
ler arya olumlu yant verir ve pazartesi gnnden itibaren
lkede her ey, gazeteler, elektrik santralleri ve su pompalar
durur. Alman iiler ok disiplinlidir, grev baaryla uygulan30 Emst Toller, I Was a Gennan: TheAutobiography ofa Revolutionary (New York,
1991), s. 1 6 1 .
3 1 A.g.e., s . 237-240.
32 Richie, Faust's Metropolis, s. 319-320.
224

maktadr. Kapp'n etesi hayal krkl iinde lsve'e kaar. *

Baarsz Kapp darbesinin peinden komnistler Alman Devri
mi iin bir kez daha ie koyulurlar. lke apndaki grev sac
devrimcilerin iktidarna son vermitir; Spartaksler, seksen
bin kiilik "Ruhr Vadisi Kzl Ordusu"nu toplar, Almanya'nn
maden ve ar sanayiini ele geirmeye alrlar.33 Bu ii y
netmek zere Lenin en iyi adamlarn gndermitir; polis ve
ordu slerine saldrlar dzenlenir. Ne var ki, kendi safnda
ki solculara kar srekli yapt gibi, Sosyal Demokrat hk
met Spartaksleri bir kez daha ve devrimci sokak savan
Verdun'a hcum ediyormuasna ciddiye alan kudurmu Ser
best Mfreze'yi kullanarak arkadan vurur. Berlin'de ksa bir
sre nce sac bir devrim yapmaya alm ayn gamal hal
birlikler Ruhr Vadisi'ndeki solcular da ezip geerler.
lke apndaki byk kargaa, kasaba ve kentlerde patla
yan kk isyanlar ve sokak savalar dnda, nihayet sona er
mitir.
1921 Bahar'nda Lev ile babas Alman snrn getikleri sra
da lke tekin olmayan bir sessizlik iindedir.34 Nussimbaumlar
aslnda siyasi iddetten olabildiince uzakta, atmalarn zir
veye kt dnemde bile pek bir olay yaanmam bir blge
ye gitmektedirler. Lev'in kayt olduu okul Kuzey Denizi'nde
bir adadadr. Buras, bugn bile zengin Almanlarn yeledikle
ri, N antucket ya da Carolina kys aklarndakilere benzeyen
Avrupa'nn cennet tatil yerlerinden biri.
Nussimbaumlar, Almanya, Hollanda ve Belika snrlarnn
kesitii blgede kurulu Aachen'n kk istasyonuna ula(*) O zaman asker olan Hitler gya darbeye katlmak zere Mnih'ten ift kanat
l bir uakla Berlin'e gelmi, ama Kapp'n ahsi sekreteri Macar asll Yahudi
Trebitsch Lincoln'den bakasn bulamam. Lincoln gelecein Fhreri'ne dar
benin sona erdiini, isyanclarn lsve'e katklarn, yakalanmak istemiyorsa
kendisinin de Mnih'e geri dnse iyi olacan bildirmi: "Tutuklanmak iste
miyorsan seni bulmalarna izin verme. Burada kalp seninle konuamam, z
gnm, hoakal! " [Sefton Delmer, Weimar Germany: Democracy on Trial
(New York, 1972), s. 64.]

33 Craig, Germany, s. 43 1 .
34 Said, Der Mann,

IJ, 4A.
225

tklarnda etraflar heyecanl kalabalklarla, barp aranlar

la, kukulu yzlerle soru soranlarla, bayrak sallayan iiler ve
askerlerle sarlr. Lev, . "Devrim sancsnn yaand bildik tren
istasyonlar gibi," diye yazyor ve "ama" diye devam ediyor:
bir tayc gelip elimdekileri ald ve sessizce teki istasyona
tad. yle ardm ki, monoklm dt. Buna devrim mi di
yorlard? Bu katlan bile, henz Hamburg'a ulamadmz hal
de, kendimi iyi hissetmeme yetti. Demek ki her lke devrimi
kendine gre yapyor. Hi phe yok, hakknda ok kt eyler duyduum bu lkede insan pekala iyi yaayabilir. 35

Lev'le babas amcann verek bahsettii okulun bulundu

u gzel adaya varmak iin iki gn daha yolculuk edecekler
dir. Lev, yol boyunca hibir fkeli ii veya sert bakl asker
grmemi olmaktan memnundur. Alman dakikliine ve titizli
ine, burjuva nizama hayran kalr. Hibir olay kmamasndan
duyduu sevinci bastrmakta adeta zorluk ekmektedir.
Lev'in adndan hi sz etmedii adada aslnda yatl bir okul
yoktur; yalnzca sava ncesinde Almanya ve Orta Avrupa'da
ok rabet gren bir eit zel hastane, bir sanatoryum vardr.
Zengin Bakllerin Almanya'ya geldiklerinde kaldklar yerle
re benzemektedir; Nussimbaumlar bir an kendilerini lkele
rinde gibi hissederler. Adann byk blm geni bir parktr.
Merkezdeyse kk konutlarla iki ana binann bulunduu bir
kasaba vardr. Bu iki binann biri sanatoryum, dieri de "peda
gogyum" denilen ve "dinlenmeye gelen" ocuklarn okul eiti
mi alabilecekleri bir yerdir. Adada byk bir faaliyet srmekte
dir; doktorlar, hemireler, retmenler, hizmetkarlar ve idare
ciler konuklarnn salklar, eitimleri ve dinlenmeleri iin et
rafta koturup durmaktadrlar.
Baba oul, vakit kaybetmeden yneticileri grmeye gider
ler. Sanatoryumu babacan yal bir doktor, pedagogyumu ise
zayf gen bir retmen idare etmektedir. Paris'ten Bakl bir
petrolc ile eitimine burada devam edecek gen olunun ge
leceklerini amca kanalyla nceden renmilerdir. Dorusu
35 A.g.e., il, SA.
226

kendisinden "ocuk" diye sz eden, ardndan da babasn b

yk bir resmiyetle tantran, backsz ayakkablar giymi Pa
risli bir.zppe beklememektedirler. Abraham Nussimbaum,
Almanca bilmediinden olu konuurken sessizliini koru
makla yetinir.
Lev, hem kendisi hem de babas adna, Kuzey Almanya'da
devrimin stesinden gelinmi olmasndan byk bir memnu
niyet ve minnet duymaktadr. lke karklk iindeyken soy
lularla burjuvalarn sergilemekte olduklar bu aklcla da
ha nce hi tank olmamtr. mrenerek, "Devrime ramen si
lahlar atlmyor, polisler yerlerinde oturup grevlerini yapyorlar," diye yazyor.36
Lev'in anlattna gre, okul idarecileri yal beyefendi ve
monokl takan oluyla grrlerken aknlklarn gizleyeme
miler. Yeni lkesinde tuhaf grnl kimseler karsnda bi
le kibarlktan taviz verilmiyor oluundan ok mutlu olur Lev.
Helenendorftaki koloniyle yaad ve iki ylda bir Avrupa'ya
yaplan seyahatler srasnda tand Almanya ite byledir. Be
yaz ceketli alanlar, yeni biilmi imenler, kibar konuma
lar; devrim ncesinin lksleri, hepsi yerli yerindedir.
dareciler baba oulla hem beraber, hem de ayr ayr uzun ve
ayrntl konumalar yaparlar. Monokll "ocuun" kendi ya
t Alman erkek ocuklarla birlikte kalmas iin "fazla olgun"
olduunu, eitiminin de yine birlikte renim gremeyecek
kadar "zel" olmas gerektiini sylerler. ("Sonradan anladm
ki grnm ok sansasyon yaratm. Benimle 1 5 yanda
ki Alman ocuklar arasndaki fark korkuntu," diyor Lev.) So
nunda ona "yar konuk, yar renci, yani hem suda hem kara
da yaayan iki tabiatllar" gibi muamele etmeye karar verirler.
" 1 6 yanda normal biri" olana kadar sanatoryumda kalacak,
pedagogyumdaki retmenlerden zel ders alacaktr.37
Sanatoryum ile pedagogyum arasndaki fark tam manasyla
anlayamayan Nussimbaumlarn kafalar biraz karmtr. Yine
de bunu sorun etmezler ve yaplan dzenlemeyi kabul ederler.

36 A.g.e., II, 6B.

37 A.g.e. , ll, 7A.
227

Abraham'n l canlaryla ilgilenmesi gerekmektedir, Paris'e

dnmek zere trene biner.
Lev, sanatoryuma yerleir yerlemez Avrupa kltrn k
mseyen tavrlaryla herkesin dikkatini eker. Kendisine n
l bir kemancnn kald odann bitiiindeki oda verilmitir.
Kemanc ara sra mzik almalar yapmakta, penceresinin al
tna, baheye onu hayranlkla dinleyen konuklar toplanmakta
dr. Lev ne adamn nnden haberdardr, ne de mziine yat
kn bir kulaa sahiptir. "Dinleyenlerin aptal olduunu d
nyordum. stelik ne zaman len uykusuna yatsam almaya
balyordu," diyor.38 Lev, monokln dzeltip grlty dur
duracak bir eyler yaplmasn istemek zere idareye ikayete
gider ama ynetici glmekle yetinince, Lev de birka saat son
ra kemancnn kapsn alar. Adam onu byk bir ciddiyetle
karlar ve elini skar, "Gen adam, nesnel olacak ve kendi fik
rine katlanacak kadar zekan ve cesaretin olmal,'' der.39 Bun
dan sonra Lev, kemanc ile dost olur ve sk sk dama oynama
ya balarlar; Asyal grnml, acayip giyinen bu gen adamn
tuhaf n daha da artar.
Lev adada olmaktan gerekten memnundur. Hayatnda ilk
kez spora, tenis ve yzmeye ilgi duymaktadr. Kararm scak
kumlara uzanp Kuzey Denizi'nin dalgal, mavi bir l olduu
nu hayal eder. Derslerine pek yle nem vermez ama gelecek
teki mesleinin temelini oluturacak bir konuda iyidir; Alman
dilini kendine has ama mkemmel bir ekilde kullanma bece
risi kazanmaktadr. "ans eseri Avrupann en iyi yzyle" kar
lam olduunu dnr: "Scak, aydnlk, endieden uzak,
tatminkar ve uygar yzyle." Adada hayat "ty kadar hafiftir".
Karanlk mizac sanki yok olmutur: "Aniden sessizliime son
verdim. Konuuyor, dinliyordum. Meer syleyecek eylerim
varm, stelik dierlerinin de bana verecekleri. O zamana ka
dar yalnz ve kafas kark bir varlktm, bu ada hayatmn ksa
ama mutlu bir dura oldu," diyor.40
38 A.g.e., II, 12B.
39 A.g.e., II, 13A.
40 A.g.e., Il, 7B.
228

Genlerin ou teki insanlarla kendilerini ayran perdeyi ve

yalnzln ykn kar cinsten biriyle ilikiye girerek kald
m. Nihayet Lev de kendisine bir sevgili bulmu gibidir. Daha
dorusu, bir sevgilisi olabileceini kefeder, ki bu da gen biri
iin ayn anlama gelmektedir. Kzlarla ilk gerek temas konu
suna geldiinde Lev her zaman Dou-Bat kartlna, cinsleri
birbirinden ayran bartler ve teki grnmez bariyerler so
rununa taklyor. rnein, Bak'deki sosyal evresinde kadn
larn ou barts takmadklar halde, "bartl kadnlar
kadar gzel" eklinde cmleler kurmadan edemiyor:
Onlarla mmkn olduunca az ve sanki ok krlgan ama ayn
zamanda tehlikeli bir varla yaklar gibi, ok utanga ve say
gl ifadelerle konuulabiliyordu. Aslnda, en yakn akrabala
r

saymazsak, Avrupal manada bir kadn yoktu. Dokunulmas

yasak, yaayan heykeller gibi kadnlard hepsi.

Elbette dokunulabilecek, hatta baka eyler yaplabilecek
baka kadnlar olduunu biliyordum. Ama bizim anlaymz
da onlar kadn ya da insan deillerdi. tliki kurulmamas gere
ken, limandaki denizcilerin ya da yabanilerin ilgisini ekebile
cek hayvani yaratklard.4 1

Lev, Batum'dayken Rusya'nn Hristiyan blgelerinden gelen,

sarn; mavi gzl ve iyi gemilere sahip eitimli kadnlarn
da kendilerini para karl erkeklerin hizmetine sunduklarn
renmitir. Gmenler arasnda byle kadnlar grm, hat
ta ipek orapl bacaklar seyrettii Paris'te ve duygularn bas
trmak iin bunlar minarelerine benzettii lstanbul'da da faz
lasyla bu tarz kadn olduunu fark etmitir. Paris'teki kadn
lar iin yle diyor: "Gzel resimlere benziyorlard, onlarla ko
numak aklmdan bile gemedi, deil ki dokunmak. Ben ne
sarho bir denizciydim ne de bir yabani. Kadnlarn ne ie ya
radklarn tabii ki biliyordum. Bir gn, lkeme dndmde,
onlardan biriyle evlenecek ve ocuk sahibi olacaktm; ite bu
kadar basitti."
41 A.g.e., il, SB.
229

"Yeil adadaysa her ey farklyd: Kadnlar artk uzak yara

tklar deildi," diye devam ediyor Lev.42 Adada kendisinin veya
bakalarnn savunulmas, saknlmas gereken kuzenleri veya
kz kardeleri yoktur. Alman kadnlar dnyann en zgr ka
dnlardr. Sanatoryum okulundaki kzlarn byk ounluu
ise Hamburgludur, yani ngilizlere benzeyen grnmleriyle
birok Alman kzdan daha da zgrdrler. Lev kadnlarn ko
nukan, spor sevdals, "etten kemikten insanlar" olmalarna
aar. Onlarla tenis oynar, dans eder, "yar plak" -1920'lerin
mayolaryla- dalgalarla boumalarn izler ve ayn masada ye
mek yer. Kadnlar "gizleyemedikleri bir merakla" ona baktkla- .
rnda hissettiklerine ise kendisi de inanamaz.
Sarn olmalar onu hayrete drmektedir. Adadaki kz
lar sanki mumya mzesinden km bebekler gibidir. Daha
nce evresinde bu kadar sarn kadn hi grmemi, onla
ra hi bu kadar yakndan bakmamtr. Sanki bir tuhaflklar,
temel bir eksiklikleri vardr: "Balarda bana biraz komik gel
di, renksizdiler, sanki tamamlanmamlard. Lepiska sal bir
kz grdmde glmemek iin kendimi zor tuttuumu ha
trlyorum," diyor. Onlar ayrt etmekte de zorlanr, sanki bu
gen kzlarn yzleri kk farklarla hep ayndr. Zamanla
kzlar birbirlerinden ayrt etmeyi renir ama hibiri onu si
nirlerini bozmaktan teye heyecanlandrmaz. Gne batnca
gen erkek ve kzlar bahedeki randevularna kamakta, Lev
ise ay nda sarn iftlerin mutlu mutlu pmelerini iz
lemektedir. 43
Lev, kzlarla tenis oynamaktan ileri bir adm atamasa da, k
sa srede kzlar ona yaklamay baarrlar. Alman genleriyle
mahalle publarna gitmeye balar. mrnde ilk kez kendi ya
tlaryla birlikte vakit geirmektedir. Onlara pek benzemedii
iin, "Ben tuhaf bir yaratm, Paris'ten gelmi yabani bir Do
ulu," diyerek kendisini tantma ihtiyac duymaktadr.44 (Giy-
dii koyu renk elbiseler, takt monokl ve teki rencilerden
42 A.g.e., II, 8B-9A.
43 A.g.e., II, 9B- 1 1A.
44 A.g.e., II, 9A.
230

ayr, sanatoryumda kalyor olmas byle bir aklamay zorun

lu klmaktadr elbette.)
Gerek mi, kendi kurgusu mu bilinmez, Lev kumsalda her
kesin onu izlediini sylyor. Salkl sarnlarn arasnda ka
ra kuru , gizemli bir yabancdr o. Azerbaycan lleriyle ilgi
li dnceleri ve bunu Kuzey Denizi ile ilikilendirmesi -"gi
zemli birliktelik" diyor- hem cinsellikle ilgili kafa karkl
nn hem de Doulu znn bir yansmas gibidir: "Karmak
grntlerin ikencesi altndaydm; kumsalda yar plak ka
dn ve kzlar yan bamda dolanyor, evkle bana bakyorlard,

nk ben . . . ilgi odaydm. "45

Lev balarda sarn bir kz pmeyi hayal bile edemez. Sonra
Berlinli, kendisinden iki ya byk, kahverengi gzleri ve sa
lar olan gzel bir kzla tanr. Birlikte krek ekmeye gider,
tenis oynarlar. Geceleri dans etmeye de gitmektedirler. Bir ge
ce, dn yolunda Lev kza sarlmak iin cesaretini toplar. Sa
hilde bir aacn altnda dururlar, arkadan dalgalarn sesi iitil
mektedir. "nce direndi ama glmsyordu. Sonra artk di
renmeyi brakt," diye yazyor.46
Kz Lev'in san, gzlerini per. Sonra da Lev onu per. Kz
nefes nefese kalmtr, tatllkla ban geriye atar. Lev, kzn
ehvetli, yar ak dudaklarna bakar, ay nda parlayan di
lerini grr ve birdenbire denetimini kaybeder; romantizmden
eser kalmamtr. Kzda korkun bir ey vardr. Dudaklar ok
oburdur, dileri . . . ya o gzleri. Kendisine bakan kahverengi
Alman gzlerin ok yabanc, ok uzak ve cansz olduunu fark
etmitir. "O yzde insani olmayan bir ey, o gzlerde kuyu gibi
dipsiz bir derinlik vard," diyor.
Kibarca kendisini kzn kollarndan uzaklatrr. Kz bir ey
demez. O kendi tepkisine amaktadr esas; kza kar hayva
ni bir tutku duymamtr. Oysa kz gerekten gzeldir, ada
daki en gzel kzlardan biridir, ya da ona yle gelmektedir.
Kz eve gtrr, resmi bir ekilde eilip elini per, ayrlr
lar. Yalnz kaldnda nce sinirsel bir glme krizine tutulur,
45 A.g.e., il, lOB.
46 A.g.e. , il, l lA.
231

sonra da gzyalarna boulur Lev. Ardndan da bir saat bo

yunca ykanr. Kendisini kirli ve yalnz hissetmekte ama ay
ni zamanda ok tehlikeli bir durumdan kurtulduunu dn
mektedir. Bu olaydan sonra kahverengi sal kz ona hep nef
retle bakacak ama Lev, "gece' gibi karanlk, tutkulu gzlerin
korkunluu"nu47 hatrladka, yapmas gerekeni yapm ol
duuna karar verecektir.
Lev sonralan deniz kysndaki aalarn altna baka Alman
kzlar da gtrr. Doulu cazibesi ve kadnlar reddedip dur
masnn salad gizem kzlarn ilgisini ekmekte, giriimle
ri sonusuz kalsa da her zaman yeni kadnlar bulabilmekte
dir. Lev'in tavlam grnd ekici kzlarn tm, onun iffe
ti iin sergiledii horgrl tavrndan nasibini alr; duygu yk
l hali her seferinde birdenbire kat bir resmiyete ve kibarla
dnmektedir. stemediinden deildir btn bunlar, tersi
ne byk bir ak olmak iin can atmaktad. tk admlarndan
keyif de alr ama sarlr sarlmaz kzlarn dudaklar ile gzleri
ona "ok a" gelir, her seferinde "gece gibi karanlk ve tutku
lu" diyerek kendisini geri eker. Alman kzlarn aktan aa
sergiledikleri tutkularyla ba edememektedir: "Her seferinde
ama her seferinde, almadm ehvet grntleriyle karlar
karlamaz geri adm attm ve btn giriimlerim eilip el p
mekle son buldu." Sonradan o gnleri hatrladnda bu davra
nnn Batl kadnlarla her daim yaad sorunlarn ilk iareti
olduunu ileri sryor Lev.
Deniz kenarna gtrd kzlarn sayca okluu sayesin
de, Lev hi hak etmedii ekilde Doulu bir batan karc ola
rak nlenir; oysa adada geirdii btn bir yaz boyunca gerek
bir deneyim bile yaamamtr. Sonunda sarnlara bile el atar
ama yine hibir ey olmaz. Gnlerini dama oynayarak, aa
daki kayalk plajlarda develerin yrdn hayal ederek ve
hibfr surette ders almayarak geirir.
1921 Sonbahar'nda pedagogyumun yneticileri, babasna
olunun daha geleneksel bir ortamda eitim almasnn daha
iyi olacan bildiren bir mektup yazarlar. Bu arada Abraham
47 A.g.e., II, 14A.
232

da Paris'teki l canlar iini, Rus gmenlerin ekseriyetle yaa

dklar Berlin'e tamtr. Lev'e sanatoryumdaki rahat odasn,
kemancyla oynad dama oyunlarn, ay nda gzel kzlar
la yapt yryleri, hep yarda kalan romantik hayatn, terk
etmesi bildirilir.
Berlin'e giderken iki gn geirdii Hamburg'da, dnya Lev'in
gzne hala aydnlk ve zgr grnmektedir. Liman kentinin
sokaklarnda dolar, Rus Yahudilerinin Almanya'dan uzaa,
Amerika'ya gitmek iin gemilere binmeye altklar doklar
gezer. (Bu arada, Hamburg-Amerika arasnda alan gemicilik
irketinin kurucusu Yahudi Albert Ballin, Almanya'nn teslim
olmasna dayanamayp 1918 Kasm'nda intihar etmitir.) Ada
da yaad gnler, gen kadnlar ve aynda parlayan dalga
larn kenarnda geirilmi geceler Lev'i eski karanlk dnce
lerinden ve hezeyanlarndan uzak tutmutur. Ama ite yine ta
hayyllerinin dna gereklerin iine dm, bir kez daha
hazrlksz yakalanmtr. lm yatandayken yazd defter
lerde, "Her ey aniden tamamyla deiti; sanki garip bir sihir
baz tuhaf bir dmeye bast ve hayatma yepyeni bir yn verdi.
Berlin'e geldim ve yine ardm, buray da Kuzey Denizi'nde
bir ada sanyordum. Yanlmm. Kent beni, bir devin cceye
bakt gibi, aldrmazlkla karlad," diyor.48
Berlin'in 20. yzyla zg isli modernlii aslnda Lev'in hou
na gider. "Caddelerdeki dzen, kendi kendine olumu olaa
nst sadelik" onu ok etkilemitir. Oysa o, harap kadim du
varlara, dolambal sokak ve minarelere hayrandr. O sonbahar
onu selamlayan bu byk kentinse zgn bir sadelii vardr.
Ne yazk ki, Lev'in Berlin'e gelii l canlarn artk para etmedi
i haberiyle glgelenir. Sovyet rejiminin ayakta kalaca, bu ne
denle petrol senetlerinin deersizleecei beklentileri piyasala
r iyice daraltmtr. Hatta Abraham Lev'i okuldan paraszlk ne
deniyle alm bile olabilir. ( 1922'de Almanya, Rusya ile Rapal
lo Antlamas'n imzalamtr; karlkl ticari ve askeri karlar
sz konusudur. Bolevikler, Almanlarn gizlice silahlanmalar
na izin vermektedir. l canlar piyasas tamamen ker.)
48

A.g.e., II, 1 1 , 14A.

233

Abraham, her zamanki gibi ktr; 'boyal botlar ve bastonu

olmadan dar kmamaktadr. Lev salarnn briyantinli ol
duunu, paral takm elbise giydiini ve monokln doal
bir gvenle kullandm sylyor. Ne var ki, babasn ilk kez
bu kadar dm ve aresiz grmektedir. "l gnleri" bo
yunca yaadklar serven srasndaki kendine gveni, oluyla
kurduu koruyucu iliki artk kalmamtr. Lev, "Hayatta, ye
il adada retilenlerden daha nemli bir ey olduunu anla
dm. Develer, ller, retmenler, gzel kadnlar ve yeil deni
zin yam sra, ok nemli baka bir ey vard: Hayatn teki y
z, yani para," diye yazm.49

49 A.g.e., il, 15B.

234

BLM 8

Bedin Duvar

192 1 , Berlinlilerin byk blmnn gerekten yoksul bir ha

yat srdrd yldr. Sava sonrasnda ykselen enflasyon ve
Almanlarn iinde bulunduklar mitsizlik dnldnde, 1
Rus gmenlerin ve lkedeki teki yabanclarn grece daha
iyi koullarda yaadklar sylenebilir. Sava ncesinde 4 mark
1 dolara eitken, 192 l'e gelindiinde deiim oran 75 mark
1 dolar dzeyindedir (iki yl sonra iler daha da ktleecek,
440.000.000 mark 1 dolar edecektir.) Bu ortamda ellerinde rehin
verilecek mcevherleri ve svire bankalarnda hesaplar olan
Ruslar deiim oranlan sayesinde servet yapmakta ama mlkle
ri Rusya'da kalm eski sanayiciler byk bir zorluk iinde yaa
maktadrlar. Abraham'n da hemen hi nakit paras kalmam
tr. Paris'te brakt hisse senetlerini dikkatle takip etmesine ra
men, bunlar artk sata koyaca varlklar deil, yalnzca kayt
altna alnm deersiz katlardr. Nussimbaumlar iflas etmitir.2
Paris'e gidip Lev'in annesinin akrabalar ile yaama imkan
lar vardr ama bu onlar iin aalayc bir durum olacaktr;
"yurtlarna" dnmeleri ise sz konusu bile deildir. stelik Lev
1

Alexandra Richie, Faust's Metropolis: A History ofBerlin (New York, 1998), s. 321.

Kurban Said, Der Mann, der Nichts von der Liebe Verstand (yaymlanmam el
yazmas), il, 16A.
235

kendisini gerekst bir ekilde, yurdunda gibi hissetmekte

dir; sanki babas ile birlikte bildii bir dnyada srekli yorgun
argn yer deitirmektedir. ken Rus lmparatorluu'ndan
kamlar ama gerisin geriye yine oraya dnm gibidirler; za
ten 1921 Sonbahar'nda Almanlar da Berlin'e Rusya'nn ikinci
bakenti demektedirler.3
Lev ile Abraham Berlin'deki gmenlerin ou gibi, Char
lottenburg'da bir eve yerleirler. Eskiden kentin lks bat yaka
s olan bu blgesine Almanlar Charlottengrad (Ruslarsa Peters
burg) adn vermiler.4 Berlin 1918'den beri Ruslamakta, dev
rimden kaan Ruslarn neredeyse tm bakente akmaktadr;
yle ki, tramvay si\cleri Blowstrasse'ye geldiklerinde "Rus

ya" diye seslenirler.5 Berlin, corafi olarak Rus lmparatorluu'na

en yakn bakenttir, Almanya'ya giri vizesi almak kolay, hayat

sa ucuzdur. Charlottenburg'daki gmenlerin ou Rusya'nn

egzotik "Dou" blgelerinden, gneyden dolaarak stanbul,
Roma ve Paris zerinden deil, dorudan St. Petersburg veya
Moskova'dan, tren, araba ya da kendilerini gtrecek herhangi
bir arala Polonya'dan geerek gelmilerdir.
O sonbahar Moskova'dan Berlin'e gelmi olanlardan yazar Il
ya Ehrenburg, "Her admda Rusa konuan birini duyuyordu
nuz. Balalaykalar, zurnalar, ingeneleri, krepleri, kebaplar ve
tabii ki, kalp krklklaryla onlarca Rus restoran almt," di
yor. Berlin'de i bulmak zordur ancak kendi birikimleri ve ulus
lararas yardm kurulularnn destei ile Almanlarn kovalar
la para tadklar bu kentte Ruslara eitli frsatlar kmakta
dr. Ehrenburg anlarnda, "Maazalarda fiyat etiketleri her gn
deitirilmekte, mark srekli dmekteydi. Kurfrstendamm'da
srler halinde yabanc dolamakta , bulduklar lks mallar
yok pahasna satn almaktaydlar," diye yazyor.6 Gerekstc
3

Robert C. Williams, Culture in Exile: Russian Emigrts in Germany, 1881 -1941

(lthaca, N.Y. ve Londra, 1 972) s. 1 14.

Andrei Belyi, "Wie schn es in Berlin ist" Fritz Mierau, der., Russen in Berlin. Li
teratur, Malerei, Theater, Film 1 918-1933'te (Leipzig, 1987) aktarlyor, s. 56.

Richie, Faust's Metropolis, s. 287.

Aktaran Otto Friedrich, Before the Deluge: A Portrait of Berlin in the 1 920s (New
York, 1972), s. 82.

236

bir air olan Andrei Belyi ise birka yl sonra, "Almanca konu
ulduu duyulduunda kimse kulaklarna inanamyordu: Na
sl yani? Almanca m? 'Bizim' kentimizde ne aryorlar? atafatl
maazalarn nnde kollan, bacaklar olmayan, yakalarnda ni
anlaryla '14 ve '18 savalarnn gazileri dilenmekte, geenlere
olmayan uzuvlarn sergilemekteler," diyor.
Berlin, hep karlatrld Amerikan kenti Chicago ile ay
n zamanda bym, hzla ykselmi ama ayn hzla da k
m bir metropol.
19. yzyl banda Spree nehri zerine kurulmu bir garni
zon olan Berlin'de hemen herkes devlet memuru ve kent, Prus
ya krallnn o zamanki idari bakenti. Fransz kltrne d
kn Kral Frederick askeri gcn kullanarak ehre kltr a
lamaya alm. Bask altndaki Fransz Protestanlarn (Hu
guenotlan) ve Voltaire gibi radikal dnrleri, kente yeni fi
kirler getirsinler diye davet etmi. Ayrca, yetenekleri (ve siyasi
kiilikleri) sayesinde Prusya'nn Yahudi kart kanunlarndan
byk lde muaf tutulmu Moses Mendelssohn gibi yerli
Yahudilerin "en iyilerini" kendi yanna ekmi. Gz yumulan
bu Yahudiler ile yabanclar Berlin'de Franszca konuulan say
sz edebiyat salonu amlar ve kente giderek "Spree kenarn
daki Atina" ad taklmaya balam (bu isimle otokratik yne
ticilerin siparii zerine kentte ina edilen neoklasik binalarn
kastedildiini syleyenler de var) . Berlin'in o zamanlar "Spree
kenarndaki Sparta", yani hain ve sert bir askeri devletin ba
kenti olduunu ise herkes bilmekte.
Prusya krallarnn tm kenti bytme amalarnda baar
l olmu. 20. yzyla girerken Berlin artk Birleik Devletler'in
ardndan dnyann ikinci byk sanayi lkesinin nemli bir
bakentidir. Kentin nfusu, 1 877'de bir milyonken, 1905'te
iki milyona, 1920'de ise, yann milyonluk Rus nfusun dn
da, drt milyona ulamtr.7 Hkmet, sava ncesinde eki
len konut skntsn Prusya'ya zg askeri nlemlerle zmeye
7

Heidrun Suhr, "Fremde in Berlin: The Outsiders' View from the inside" , Char
les W. Haxthausen ve Heidrun Suhr, der., Berlin: Culture and Metropolis (Min
neapolis ve Oxford, 1990) iinde, s. 222.
237

alm, inanlmaz sayda kla benzeri "kiralk baraka" ina

edilmitir; yle ki, 1910 ylnda nfusun %90' bu evlerde ya
amaktadr. 20. yzyln balarndaki mimari zerine aratrma
yapan bir uzman, Berlin'i, New York'ta ancak yirmi kiinin ya
ayabilecei bir alanda ortalama seksen kiinin yaad "tatan
bir tabut" olarak tanmlyor.8 Ama bu tanmda cesur admlar
la ilerleyen metropoln iyi yanlar gz ard edilmi. Atina tarz
stunlu binalardan ve meydanlardan olumu mimarisinin ya
n sra, kentte eski krann hibir yerinde grlmeyen heyecan
verici bir ilerleme kaydedilmektedir. Ayrca o yllarda bakent
teki siyasi ifade zgrl artacak dzeydedir. Berlin'in e
lik miferli atl birlikleri ve imparatorluk ihtiamyla el ele ge
lien siyasi kabareleri dnyaca nldr; stelik bunlar birok
ynyle bir sonraki Weimar dneminin kabareleri kadar radi
kaldir. Btn bu gelimeler sonu olmayan bir byme ve re
tim sayesinde ve Almanya'nn giderek daha iyi bir konuma ge
lecei beklentisiyle srdrlmtr.
Lev ile Abraham savan, enflasyonun ve ktlklarn ardn
dan geldikleri Berlin'i yeni bir dnm iinde bulurlar. Ilya
Ehrenburg yle yazyor:
Sanki her ey kmek zereydi ama fabrika bacalar ttmeye,
banka memurlar astronomik rakamlarla ilerini yrtmeye,
fahieler zenle makyajlarn yapmaya devam ediyorlard. Her
ke banda, narin bedenli iftlerin salnarak dans ettikleri Di
cle denilen kk ve k dans salonlar vard. Caz salgn haline

gelmiti. ok sevilen iki ark hala aklmda: "Yes, we have no

bananas/Evet, muzlarmz yok" ve "Tomorrow's the end of the
world/Yarn dnyann sonu". Oysa dnyann sonu her gn bir
sonraki gne erteleniyordu.9

Bu dnemde speklatrler her eit mlk ve sanayi kuru

luunu kredi karlnda satn almakta, borlarn hzla de
er kaybeden lke parasyla bir ay hatta bir hafta sonra de
yerek servetlerine servet katmaktadrlar. yle bir ortamdr ki
8

A.g.e., s. 222.

Aktaran Friedrich, Bejore the Deluge, s. 82.

238

bu, biraz paras olan milyonerler, ksa bir sre sonra milyar
der olmaktadrlar. 1 9 1 9 Devrimi'nin Berlin'e tantrd ku
mar, uyuturucu ve iki de bu endieli ortama katkda bulun
maktadr. * Berlinliler kentlerine yeni adlar takmakta gecik
mezler. ok sayda gmen ve yabancnn bulunmas, radikal
politikalarn ve yaam tarzlarnn kol gezmesi, "Spree kysn
daki Manhattan" isminin ortaya atlmasna yol aar. Weimar
Cumhuriyeti'nin etrafndaki Avrupa imparatorluklar ker
ken, tpk Harlem ile Greenwich Village'n karmaalar gibi,
dnyann en yaratc sanatlar, yazarlar, filozoflar, mzis
yenleri ve alimleri kentin girdabna kaplp birbirleriyle ka
rmaktadrlar. Alman toplumunun bu serbest d, asln
da Berlin'in yneticilerinin isteseler de baaramayacaklar bir
eit kltrel ekim alan yaratmtr. Kent giderek kzmak
tadr; bu akkorun ekirdeinde de Ruslar vardr.
Berlin'de Rus kltr iinde yaamasna ramen Lev'in yal
. nzl, vatan zlemi giderek artar. Alman kiraclar daha ucuz
blgelere katklar iin Charlottenburg'da oda bulmak kolay
olmutur ama Lev ile babasnn yerletikleri odalar hi de ke
yifli deildir. Kendi kzlaryla oturan, binadaki dier kzlarn
yarsn satt kukusu uyandran ev sahibi, kiray zamannda
alamadnda fke nbetleri geirmektedir. Yine de, en azn
dan balarn sokacak bir yer bulmulardr. 1 0 Lev'in gidebilece
i bir okulun bulunmas ise daha zor olur. Birka haftay okul
aramakla geirirler. Alnan yantlar moral bozucudur; artk ta
nnm petrol milyoneri deil, yoksul ve devletsiz mltecidir
ler. Okul mdrleri Lev'in nceki eitiminden memnun kal
mazlar; baz konular hi bilmemekte, bazlarn ise gereinden
fazla bilmektedir. Alman eitimi almamtr, yani medeni de
ildir. Sanatoryumda geirdii aylar pek dikkate deer grl-

'

(*) 1 9 1 9 Devrimi srasnda Berlin'de bulunan bir Amerikan Kzl Ha grevli

si yle yazyor: "Devrimle birlikte dans olgusu ilgin bir ekilde da byk
bir gelime gsterdi; belki bu, Rusya ve Fransa'da olduu gibi, tm devrimler
iin geerlidir. Hemen btn kabareler ve kafelerin ou, leden sonra bala
yp btn gece devam eden dans programlan sunmaktaydlar." [Conrad Hoff
mann, In the Prison Camps of Germany (New York, 1920), s. 222.)
10 Said, Der Mann, il, 17A.
239

mez. Sonunda, tam herhangi sradan bir okulun Lev'i alacan

mit etmekten baka areleri kalmamken, kendilerine kucak
aan iyi bir yer bulurlar.1 1
,
O dnemde Berlin'deki gmen ocuklarn gittikleri iki
Rus okulundan biri Charlottenburg'daki Rus Lisesi'dir. 1 2 Ei
tim zel bir Alman kz okulunun binasnda verilmekte, Rus
larn okulu leden sonra te balamaktadr. Ders program
lar monari dnemindeki ocuk eitimi ilkelerine ve impara
torluk Rusya'snn geleneksel kltrne gre hazrlanmtr.
Genlerin bulunduklar lkenin kltrne asimile olup anava
tanlarn unutacaklarndan endie duyan Berlin ve Parisli g
menler, ellerinden geldiince okula mali destek vermeye al
maktadrlar. 13 Ne renciler ne de retmenler Almancaya ye
teri kadar hakimdirler, siyaseten de ylesi doru olduu iin
derslerin ou Rusa yaplmaktadr. Lev eitimine zaten im
paratorluk dneminde, Rusya'nn "dibindeki yurtd"nda,
Kafkasya'da bir arlk okulunda balamtr. imdi yine "yurt
dndaki Rusya" da, yani gmenlerin yurdunda baka bir
okulda bitirecektir. "En iyi Rus ailelerinin ocuklaryla" birlik
te okula gitmek Lev iin hem bildik hem de rahatsz edici olur,
nk babas artk zengin deildir.
Bu nedenle ocukluundan bildii yabanclama duygusunu
yeniden deneyimlemeye balar. Dier ocuklardan farkldr ve
onu onlardan ayran bu farkn etnik veya dini kkeninden do
lay deil, daha derin ve tanmlayamad bir ruh hali yzn
den olduunu bilmektedir Lev. Yeil adada yabancl besbel
li olduu iin bir ekilde rahat etmitir; hatta bu durum onu il
gin bir tip yapmtr. Orada, petrol kuyularna sahip bir ba
bann Paris'ten gelmi olu, ,monokl kullanan esmer bir ocuk
1 1 A.g.e., II, 16A.
12 Bettina Dodenhoeft, "Lasst mich nach Russland heim": Russische Emigranten in
Deutschland von 1918 bis 1 945 (Frankfurt am Main, 1993), s. 1 14-1 16; Gerhard
Hpp, "Mohammed Essad Bey oder die'Welten des Lev Abramovic Nussenba
um", Essad Bey, Allah ist gross: Niedergang und Aufstieg der islamischen Welt
(Mnih, 2002)'ye sonsz, s. 388.
13 Marc Raeff, Russia Abroad: A Cultural History of the Russian Emigration, 1919- ,
1 939 (New York, 1990), s. 48-57.
240

olarak ilgi eken tuhaf yaratktr. Ama Berlin'de, ou servetle

rini giysi ilerine saklayarak lkeden ayrlm Yahudi ailelerin
ocuklar olan Rus gmenlerle dolu bir snfta, kendisini te
ki insanlardan ayrm olan boluu yine duyumsamaya balar.
"Belki para duvar da bu duygumu artrmt," diyor Lev.14
Nussimbaumlarn ev sahibinin olmadk zamanlarda ve sarho
bir halde dairelerine girip kiray istemesinden Lev o kadar ra
hatszdr ki, kimi zaman avluda uyumaktadr. Almanya'da he
men herkes yoksuldur ama zenginlie alm gen bir adam
iin bu utan verici bir eydir.
Aslnda Lev'i snf arkadalarndan ve dier insanlardan ay
ran psikolojik bir duvardr ancak "para duvar" onu kst
l koullara almakta zorluk ektiinin bir iareti olarak, nev
roz krizleri geirtecek denli etkilemektedir. Parasz olmala
rna ramen Nussimbaumlar aslnda teki gmenlerin o
undan ve Berlin'de yaayan herkesten daha fazla yoksul de
illerdir. Lev'in snf arkadalar ilgin bir grup oluturmak
tadr; yaamnn sonuna doru yle demesi pek artc de
il: "Bugn hala etrafmda olan birka dostum o snfta edindiim arkadalarm . " 1 5 rnein Lev'in savunmac duruunu
ilk kranlardan biri Aleksandr Brailovski'ymi. Rus Yahudi
si olan Aleksandr'n ailesi Krm'daki Beyaz Rus topluluu ile
birlikte kam; mltecilerin Trklerden grd yaknl ve
lstanbul'u bildii iin, Lev'in kendisini Trk gibi gstermesi
nin nedenlerini snftaki teki ocuklara aklamakta yardmc
olmu. Baka bir yakn arkada ise resim yapmay ve iir yaz
may seven yine bir Rus Yahudisi, Anatoli Zaderman; Anatoli,
sonradan Paraguay'a, ardndan da Arjantin'e gitmi ve Sader
man adyla nl bir Gney Amerikal haber fotorafs olmu.
Zaderman ile Brailovski 20. yzyln ortalarna kadar hayatta
kalmlar; Berlin gnlerini, Lev'in tuhaflklarn, eskiye duydu
u hayranl hi unutmam, ocuklarna ve torunlarna anlat
tklar hikayelerde sklkla dile getirmiler.
Snfndaki ocuklarn bazlarnn Lev'den bile daha garip
14 Said, Der Mann, ll, 16B.
15 A.g.y.
241

gemileri var. Bunlardan Boris Alekin, Japonya'da bym,

Berlin'e gelmeden nce Paris'te yaam, komnistlere kar
Nazi niformasyla savarken hayatn kaybetmi biri.16 Mi
ron lsakarovi de milliyeti Almanlara katlp komnizmle sa
vaanlardan ama onun hikayesi bambaka:17 Miron, Talmud
(Yahudi kanun kitab) alimi olan Rus babasna isyan etmi ve
Litvanya'daki Beyazlarla beraber arpan Serbest Mfreze'ye
katlm. (Bir Talniud aliminin olu olarak Cermen valyelerine imrenip eteye katlmas ve onlarn da onu kabul etmele
ri, her halde ancak Bolevik Devrim'in Bat lkelerinde estirmi
olduu korku rzgarlar hesaba katlrak anlalabilir.) Lev'in
snfndaki, kzlar arasnda yazar ve air Boris Pasternak'n kz
kardeleri jozefina ve Lidya da var; Pasternaklar btn snf iin
anne babalk yapm. Baba Leonid Pasternak, Rusya'dayken n
l bir ressam, anne ise konser piyanistidir. Lev, Pasternak aile
siyle mutlu zamanlar geirdiini, onlara "Dou masallar" anla
tp gen kzlaryla flrt ettiini sylyor.18
Snftaki kzlardan biri de, simsiyah salar olan Valentina
Brodskaya. Valentina sonradan adm Vava Brodski olarak de
itirmi ve Marc Chagall'la evlenmi. Vava'nn en iyi arkada
ise snfn sarn gzeli, yazar Nabokov'un kz kardei, Elena
Nabokov. Aleksandr Brailovski, altm yl sonra bile Elena'nn
hayret verici fiziini hayranlkla hatrlyor: "Mavi gzl, pem
be yanakl (Rus folklorunda 'kan ve st' karm olarak tanm
lanr), dz kk burunlu, cmert dudakl bir kzd, sar lepis
ka salar ve arpc gzellikte bir bedeni vard."19
Elena'nn ailesi Lev'in evresindeki en renkli insanlardr;
henz aabeyi nl deildir ama baba Vladimir Nabokov,
gmen dnyasnda gerek bir kahramandr.20 Devrim ncesi
liberal Rusya'daki her eyin en iyisini temsil eden baba Vladi1 6 Hpp, "Mohammed Essad Bey" s. 388.
17 Alex Brailow, Survivors's Tale (yaymlanmam el yazmas), II, s. 88-89.
18 Alexander Brailow, The Oriental Tales of Essad-Bey'e nsz, (yaymlanmam
el yazmas) .
19 Brailow, Survivor's Tale, Il, s. 56.
20 Williams, Culture in Exile, s. 182-183.
242

mir, 1905'te, 1 9 1 7 ncesi mparatorluk Rusyas'nn en byk

siyasi partisinin, Kadetler olarak bilinen Anayasal Demokra
tik Parti'nin kuruluunda yer alm bir kii. On yl boyunca
parlamenter, kriminolog, gazeteci ve subay -ve arn hapis
hanelerinde tutuklu- olarak hizmet veren yetenekli Nabokov,
1 9 1 7'deki ksa Kerenski hkmetinde de grev yapm. Ka
detler, Lenin tarafndan "Halkn Dmanlarnn Partisi" ola
rak ilan edilip eka'ya yelerini ldrme ve tutuklama emri
verilince, Nabokovlar da Krm'dan lstanbul'a, oradan da ln
giltere'ye kamlar.
Baba Nabokov geni ailesini "yurtdndaki Rusya"ya daha
yakn olmak iin Londra'dan Berlin'e 1920 Sonbahar'nda ta
m. (Byk oul Vladimir, Cambridge'deki okulunu bitirmek
iin orada kalm.) Nabokov, Berlin'e geliinde gmenlerin
sesi, Rul (Dmen) adl gazetenin editrlne getirilmi. Gaze
tenin ilk says da anlaml bir ekilde, Wrangel'in yenildii ha
beri kente ulat gn baskya verilmi. Dmen, Katlet Parti
si ve Nabokov'un kendisi gibi, btn bu frtna iinde ortada
ki yerini korumu, ne ar saa ne de ar sola ynelerek, g
menleri olan bitenden nesnel bir ekilde haberdar etmeye zen
gstermi, gmenlerin bir eit The New York Times' olmu.
Gazetede yer alan, alay ve vgy ayn anda resmeden bir ka
rikatr, okuyucularn, yani Berlin'deki gmen topluluunu
bir araya getirme ve bilgilendirme roln btn gerekliiyle
gzler nne seriyor: Bo salona keman alan bir mzisyenin
resmi altnda "Dmen'de ilan edilmeyen bir konser" yazyor.
Lev'le babas Dmen'in dzenli okuyucular arasnda olmallar;
zellikle Abraham gnlk borsa listelerini ve l canlar da da
hil, imparatorluk mlklerine dair youn haberleri izlemek iin
mutlaka okuyordur. Gazete, Rus demokratlarnn her iki ka
nattan arlara ynelmemelerini, Batl anlamda gerek bir Rus
devrimine olan mitlerini korumalarn tavsiye ediyor.21
21 Ag.e., s. 183-186. Ayrca bkz. Mark R. Hatlie, "Die Zeitung Rul" ("The News
paper as Center of the Emigrant Community: The Case of the Newspaper
Rul"), Russische Emigration in Deutschland 1 918 bis 1941, Kari Schlgel, der.
(Berlin, 1995) iinde, s. 153-163.
243

28 Mart 1922'de Nabokov ile Paris'ten gelen baka bir liberal,

Dr. Pavel Miliukov, ktlk kurbanlar yararna yardm toplamak
iin Berlin Filarmoni Salonu'nu kiralyorlar. Geceye katlanla
rn Beyaz gmenlerle ilikilendirilen an-radikal, antisemit fa
natiklerle bir alakas yok. Ama aralarna, sz edilen an kanat
tan iki kii szm. Bu arada, Miliukov'un yeni Sovyet ynetimiy
le anlamaya varmann yaplacak en iyi ey olduunu dnd
n herkes biliyor ve bu nedenle de hedef tahtas haline getiril
mi bir lider. Konuma yapt srada an-radikaller salona da
lp Miliukov'a ate ediyorlar ancak vuramyorlar; ne var ki, kur
unlardan biri kalbine isabet edince Vladimir Nabokov lyor.22
Nabokov'u ldrenler aslnda birer piyon -hatta ilerinden bi
ri, nianls Bolevikler tarafndan ldrld iin akl sal
n yitirmi bir deli- ne var ki, Almanya'daki Rus gmenlerin
ldrmeye yatkn karanlk miraslar olduklar da bir gerek.
Balarnda Yahudilere dman olan ve kendisini arn drl
mesinin altnda Yahudilerin parma olduunu ispat etmeye
adam, Baltk Alman Fyodor Vinberg adl biri var. Vinberg,
bir yaync ve tek ii antisemit yaynlar yapmak, Yahudi Sovyet
yneticilerin listesini tutmak ve 19. yzyln sonundan itibaren
Almanya ve Avustuya'da ok rabet gren antisemit szlkler
hazrlamak. Lev, 1930'larda bu szlklerden birinde "Yahudi
hikaye dolandrcs" , masalc olarak yer alyor.23
Vinberg birka Baltk Alman ile birlikte Hitler'in Alman an
tisemitizmini canlandrmasna ve dnyadaki toplumsal ayak
lanma salgnnn nedeni olarak Yahudilerin gsterilmesine
yardmc olmu bir kii. Bu grubun iddias Siyan Liderlerinin
Protokolleri'ne dayanyor ve 1 789'dan 1 9 1 7'ye kadarki tm
devrimlerin dnyay mahvetmek isteyen Yahudilerin planla22 Bkz. Narman Cohn, Warrantfor Genocide: The Myth of the]ewish World Cons
piracy and the Protocols of the Elders of Zion (Londra, 2001), s. 156.
23 "Nussenbaum (Noussimbaum)" adl balk, Sigilla veri (Philip Stauffs Semi

Krschner) Lexikon der ]uden, -Genossen und -Gegner aller Zeiten und Zonen,
insbesondere Deutschlands, der Lehren, Gebr'luche, Kunstgriffe und Statistiken
der]uden sowie ihrer Gauner-sprache, Trugnamen, Geheimbnde, usw., 20. bas

k, cilt 4 (Erfurt, Almanya, 1931) iinde, s. 958.

244

r dorultusunda yapldn ileri sryorlar. Protokoller o d

neme kadar, yani otuz yldr eitli ekillerde ortalkta dola
an, Okrana'nn Paris brosunda 1 890'larn sonunda uydurul
mu bir metin. Kitapta "Siyon Liderlerinin" gizli mezarlk top
lantlarna szan bir Okrana ajannn ald notlar yer alyor. Bu
notlara gre, Yahudiler, Hristiyan uygarln ykmak ve Ya
hudilere ait dnya apnda bir polis devleti kurmak amacyla,
sava, ahlaki rme, devrimci dnce ve piyasa kapitalizmi
gibi aralarla Hristiyanlar arasna nifak sokmaktalar. Siyon Li
derleri de halklara yumuak bal olmalar iin tam istihdam,
yiyecek ve tbbi yardm gibi toplumsal karlar vaat ediyorlar.
Yani sosyalizm bu giriimlerin bir sonucu . . 24
Protokoller, Yahudi komplosunu hem bir komnist entrikas
hem de kapitalist fitne olarak sunmakta, her ikisinin de Yahu
di iktidarn gizleme amacnda olduunu ne srmektedir. y
le ki, her eyin arkasnda Yahudiler vardr ve amalar dorul
tusunda her trl arac kullanrlar. Bu kurama inanacak olur
sak her ey apak ortadadr; Yahudiler dnyaya hakim olmak
iin baka bir gezegenden gelmilerdir ve her ey onlarn so
ukkanl ve insanlk d planlarna gre yrmektedir. Pro
tokoller ilk kez 1903 ylnda St. Petersburg'da bir gazetede, di
zi makale halinde yaymlanr. Topluma asl "tantrl" ise
Rusya'daki 1905 devrimci huzursuzluk dneminde olur. a
rn ilgisini kazanm rahip Rasputin'in rakibi, Sergei Nilus ad
l mistik bir Rus Ortodoks din adam, The Great in the Small, or
.

the Advent of the Antichrist and the Approaching Rule of the De

vi! on Earth (Kk indeki Byk ya da Deccal'in Gelii ve

eytann Yaklaan Dnya Hakimiyeti) adl kitabnn sonuna

Protokoller'i ek olarak koyar. Nilus, dnya olaylarn kyamet

le aklayan ar utaki Rus din adamlar geleneinden bir ra

hiptir. 1905'teki kanl iddet olaylar Protokoller'de sz edi
len ngrleri onaylam, ardndan gelen Birinci Dnya Sava
ve 1 9 1 7 devrimlerinin yol at felaketler de buna eklenince,
kitapta yazlanlarn dnyann bu dnemdeki haline neredey
se bilimsel aklamalar getirdiine inanlmtr. Nilus, 1905'ten
24 Cohn, Warrantfar Genocide, s. 72-73.
245

sonra bu tuhaf eserine "ilk-kaynak" iddiasyla Protokoller'i ek

lemeyi srdrm, baka basklarn da yapmtr. 1 9 1 7'deki
basksnda ise baln da zamana uydurmu, He Is Near, at the

Door. . . Here Comes Antichrist and the Reign of the Devi! on Earth
(ok Yaknda, Kapda . . . te Deccal ve eytann Dnya Haki
miyeti Geldi) olarak deitirmitir. Bu baskda Nilus, Siyoniz
min kurucusu Theodor Herzl'in Rusya'daki Yahudi isyannn
sorumlusu ve Yahudi komplosunun merkezindeki kii oldu
unu ilk kez aklamaktadr.
ann ailesinin 1 9 1 7'de Ekaterinburg'da vurulmasndan son
ra, arieye ait kitap bulunduu syleniyor: ncil, Sava ve
Bar ve Nilus'un Protokoller ekinin olduu kitab. arienin
gnlne gre, Nikola sonlarn bekledikleri hapishanede aile
yelerine Rusya'ya ve kendilerine alanlan aklayabilmek ama
cyla yksek sesle Protokoller'den blmler okuyormu. (ok
etkilenen arie Aleksandra gya penceresinin eiine o gn
lerde bile yaygn bir antisemit simge olan gamal ha kazm.)25
1920'de ngilizce evirisi yaymlandnda Londra gazetesi The
Times, Protokoller1e ilgili u ciddi sorular soruyor:26 "Bu Pro
tokoller nedir? Gereklii var mdr? Eer varsa, hangi kt ni
yetli kiiler bu planlan uydurmu ve bundan eytanca bir zevk
duymulardr? Sahte deillerse eer, bazlar oktan gerek ol
mu, hatta daha da beterlerini yaam olduumuz esrarengiz
kehanetlerin gerisi ne zaman gerek olacak? lkemizi kanm
zn son damlasna kadar 'Alman Bar'ndan koruyup 'Yahudi
Ban'nn kucana dmek iin mi savunduk? " *
2 5 A.g.e., s . 127.
26 A.g.e.'de yaplan alnt, s. 168.
(*) 1 9 2 1 ylnda The Times Philip Graves imzal bir dizi sarsc makaleyle
Protokollerin uydurma olduunu ortaya koyup yn deitirir. Gen gazeteci
Graves, 1920'de Beyaz Ruslarla birlikte kam ve elinde ann gizli polis efleri
ne dayanan deliller oldugunu syleyen "anayasal monari" yanlts "Bay X" ile g
rtn yazyor. "Bay X" Graves'e eitli belgeler vermi. Bunlar arasnda Ma
chiavelli ile Montequieu'nun Cehennem Konumalan balkl 19. yzyla dair Fran
stzca bir III. Napolyon yergi kitap da var. Bu kk kitap ile Protokollerde
anlatlan her eyin, Yahudilerden sz etmeksizin, kelimesi kelimesine ayn ol
duu belirtiliyor. [Nonnan Cohn, Warrant for Genocide: The Myth of the ]ewish
World Conspiracy and the Protocols of the Elders ofZion (Londra, 2001), s. 78-83.]
246

Protokoiler'in etkisi en fazla Almanya'da grlr. Ludwig

Mller von Hausen (nam- dier Gottfried zur Beek) adl st d

zey bir Alman subay ile ibirlii yapan Vinberg, 1920'de ilk Al
manca evirisini yaymlar. Kitap annda oksatanlar listesine gi
rer. Hitler'in 1933'te iktidar ele geirdii srada, otuzuncu bas
ks yaplm kitabn yz binlerce kopyas dolamdadr. Vinberg
ve bakalarnn yaymladklar Protokoller ve konuyla ilgili teki
kitaplarla risaleler halkn byk ilgisini ekmektedir. Btn bu
klliyat Bolevikliin Yahudiler, Masonlar, Mslmanlar ve te
ki "Doulu" gulyabanilerin ban ektii, Asya kkenli eyta
ni bir entrikay maskelemekten baka bir ey olmad tezini sa
vunmak iin kullanlr. Vinberg, Rus Devrimi'ni New York k
kenli bankaclarn finanse ettiine dair elinde "belgeler" bulun
duunu iddia eder: Ona gre, 1905'te ipler Jacob Schiff ve Max
Warburg'un elindedir; 191 Tde ise Bolevikler gya Kuhn, Loeb
ve Ortaklar tarafndan desteklenmitir.27 Bu samalklar dnya
nn saygn birok gazetesinde bile yer alm, Jacob Schiff, at. davayla ilgiyi daha da artrmtr. Aslnda bu ithamlar ksmen
doru birka bilgi krnts zerine kuruludur. Schiff, gerekten
de Yahudi yanls baka zenginlerle birlikte, kymlarn sona er
mesi iin Amerikan hkmetinin Rusya'daki 1905 iddet olay
larna mdahale etmesi ynnde lobi almas yapmtr, devri
me yardm etmek iin deil. 1 9 1 Tde Amerika yine Rusya'nn i
lerine kartnda, bu kez parlamenter hkmeti bir arada tut
ma mcadelesi verirlerken liberal Katlet partisi yeleri Nabo
kov. ile Miliukov'a yardm etmeye almtr. Yani Schiff ile te
ki "Yahudi Wall Street" bankaclar ABD hkmetiyle birlikte
hareket ederek, Boleviklere yardm etmek iin deil, onlar dur
durmak iin Rusya ile ilgilenmilerdir. *
27 Bkz. A.g.e., s. 138.
(*) Baltk Almanlarnn baka dncelerinde olduu gibi, Yahudi bankaclann
Rus Devrimi'ni finanse ettikleri "olgusu" da, sonradan Nazi kanonuna uyarlan
mtr. Bununla birlikte, Protokoller balamnda yaplan komnist propagan
dada bu samalklarn yeniden canlandrlp kullanlm olmas, bu yalanlann
ne kadar gl olduklanna da iaret eder: Sovyetler Birlii iddialan tersine e
virerek, Yahudi Wall Street bankaclannn -yine Schiff ve Kuhn, Loeb ve Or
taktan kastediliyor- Nazizmin bata gelen mali destekileri olduunu ileri sr
mtr.
247

Vinberg'in mritlerinden Mnih'te mimarlk eitimi gren

Alfred Rosenberg, baka bir Baltk Alman olan Max Erwin von
Scheubner-Richter'in salad mali destei ve ilikileri saye
sinde Protokoller'i nemli birine tantan kiidir. Bu nemli a
hs, hayat boyunca bir daha baka hi kimseye, 1 9 1 9 ile 1 920
yllarnda Mnih'te faaliyet gstermi olan bu kk Alman
Rus gmen grubuna gsterdii kadar yakn ilgi gstermeye
cek olan Adolf Hitler'dir. Nabokov'un lmyle sonulanan
ama aslnda Miliukov'a kar yaplan beceriksiz giriimin arka
snda Vinberg vardr ve byk ihtimalle bu olayda Scheubner
Richter ile Rosenberg ona yardm etmilerdir.28 "Alman-Rus
lar" elbette Doulu tehditlerden gerek Almanlardan daha faz
la korkmaktadrlar; Almanya'daki antisemitizme "nihai zm"
fikrini tantran onlardr. Nihai zmden kastedilense, bir za
manlar Cermen valyelerin fethettii topraklar yeniden s
mrgeletirerek Dou'daki demografik yapy dntrmek ve
Almanya'nn snrlarn Moskova kaplarna dayandrmaktr.
Baltk Almanlar, Nazilerin Rus ynetici snfnn Rusya'y tek.
rar ele geirmesine yardm edeceini ummulardr. Ne var ki,
tam tersine, sonuta Nazilerin Rusya ideolojisinin gelimesine
kendileri yardmc olurlar: Rusya, Asya kkenli Yahudi-Bole
vikliin durdurulmas iin iddetin sonuna kadar kullanlaca
bir rk savann zorunlu olduu, hayallerdeki lkedir. stelik
Hitler, Baltk Alman .dostlarnn kafalarn kartracak ekilde,
Lenin ile Stalin'i kendisine model alacaktr, nk Bolevizm
de onu yenecek yntemlerin ipularn grmektedir. Kamuo
yuna hi aklamam, zel konumalarnda da ok nadir hah
setmi olsa da, yine ayn ngryle, Siyon Liderlerinin fikirleri,
Hitler'in rk sava modelinin temelini oluturur. Hitler, Yahudi
komplosunu Aryan komployla yenecek, Bolevizmle bizzat Le
nin tarafndan nerilen ve kullanlan yntemlerle savaacaktr.
Ama imdilik kaydyla Rus gmenler, Hitler'in en byk .
destekisi, ona yeni fikirler alayan yksek konumlardaki
dostlardr.
O bahar Elena Nabokov'un babasn kaybetmi olmasnn
28 Williams, Culture in Exile, s. 208-209.
248

zntsn Rus Lisesi'ndeki snf arkadalarnn tm payla

r. Bu olay, devrimin bastrld ama yeni ve daha tehlikeli bir
gelecee doru ilerleyen "istikrarl" bir Almanya'da hayatn ne
kadar krlgan olduunun da bir gstergesidir. Snftaki ren
ciler kendilerini Rus kabul etmelerine ramen hemen hepsi
ayn zamanda Yahudi veya liberaldir ya da her ikisi birdendir.
Vladimir Nabokov'un katli, ilerindeki ar sac birka dn
da gmenlerin byk ounluunun taraftar olduu Alman
burjuva anayasalclnn ve liberal monarist hareketin de sal
drya ak olduunu gzler nne sermitir.
Berlin o baharda suikastlarn kenti olur; Nabokov'un ld
rlmesi Lev ile babasnn devrim iddetinden kama mitleri
nin krlaca daha nemli olaylarn yalnzca balangcdr. Ta
rihi E.J. Gumbel, 1918 ile 1922 arasnda Almanya'da ou ra
dikal saclar tarafndan 376 siyasi suikast gerekletirildiini
hesaplam.29 Bu rakam daha sonra Almanya zerine kecek
devlet destekli iddetle karlatrldnda pek yksek grn
myor. Ancak btn bunlarn drt yl iinde yaplm olduu
unutulmamaldr. ( 1960'larda deil, yz Amerikal lide
rin ldrldn dnn.) Tannm kiilerin ldrlmele
ri Almanya'da da, tpk 19. yzylda Rusya'da radikal solcular
tarafndan yaplan suikastlar gibi bir etki dourmu, insanlar
toplumun kyameti andran bir deiim srecine girdiini d-
nmeye balamlardr.
1922 Bahar'nn suikastlar, Rusya'dan gelen yeni ve radikal
bir antisemitizm ile Mnih'te domakta olan Nazi partisi ev
resinde olumaya balayan hareketin gcn gstermektedir.
Bununla birlikte, Nazi partisinin Serbest Mfrezelerin giderek
artan etkisi ve iinde yer alanlarn Almanya'ya tantrd tu
haf genlik klt ile namus cinayetleri olmakszn pek bir yere
varmasnn mmkn olamayaca da belirtilmeli. Serbest Mf
rezelerin uygulad nihilist iddet birok adan Nazizmin za
ferinin nkoulu olmutur; tpk 1 870'lerde Sosyal Devrimcile
rin attklar bombalarn Lenin'in ortaya kmasn salam ol29 Howard M. Sachar, Dreamland: Europeans and]ews in the Aftermath of the Great
War (New York, 2002), s. 247.
249

malan gibi. Serbest Mfrezeler, Nazi hareketinin yaratlmasn

-da zorunlu son bileendir; nk aksi halde isyanclar, siyasi
ler ve onlarn ara sra kiraladklar suikastlar topluluundan
teye bir hareket gndeme gelemezdi. Tpk Bolevikler gibi
Nazilerin de iktidara gelmek iin genlik ynelimli, belirsiz ve
elikilerle dolu radikal savrulmalara son vermeleri gerekmi
tir. Ama Naziler bunun ncesinde, yani Serbest Mfreze lider
lerini bastrmak ve onlar iktidarn uzanda baka konumlara
getirip susturmadan nce, anarist iddetlerinin salad kaba
gten sonuna kadar yararlanacaklardr.
Zaten bu gen adamlar iktidar peinde deillerdir. Hatta
kendilerinin ne olduklarndan bile emin deillerdir. Onlar iin
Almanya, tamam sava alan olan dnyann yalnzca bir para
sdr; Emstjnger'in mehur deyimiyle, gkyznde her an ve
her yerde elik frtnalar patlayabilir. Setikleri hedeflere ba

karak giritikleri suikastlarn arkasndaki drty sylemek

de mmkn: 1 9 18 ile 1922 yllar arasnda ldrdkleri insan
larn ou Yahudi'dir (Nabokov hari), ayrca yalnzca radikal
solcular hedef alnmamtr. ktidardaki liberal koalisyonun
yeleri de, muhafazakar ve milliyeti partilerden Yahudiler de
vurulur ya da bombalanrlar. Yahudi ismi veya gemii olanlar,
hangi partiden olurlarsa olsunlar hedef alnmlardr. Hitler'in .
iktidara gelmesine daha on yl varken, Almanya'da Nazizmi
nceleyen gelimeler gndemdedir. 1922 Haziran'nn gneli
bir gnnde gen nemli bir Alman Yahudisi'ni katlederler.
Kuann en byk Alman kabul edilen ve gerekten lkesi
ne en yksek kademelerde hizmet etmi olan bu adam Walther
Rathenau'dur. O sabah iine giderken onu yolda bulan kurun
ve bombalar yeni ve korkun bir devrimin habercisi olmutur.
Walther Rathenau, General Electric'in Avrupa muadili AEG
imparatorluunun varisi bir Yahudi'dir. Babas Emil Rathenau
ise, 1881 Paris Fuar'nda grp patentini ald Edison'un elek
trik ampuln 1880'lerin banda Avrupa'ya tantan kii. Ula
tklar hedeflerle hibir zaman yetinmeyen 19. yzyl sonu Al
man Yahudi kuann bir temsilcisi olan gen Walther Rathe
nau, edebi denemeler yazan, kimya, fizik ve elektrik mhendis250

lii okumu bir aydn. O srada Bak'deki de dahil, dnyann e

itli yerlerinde enerji santralleri kurmu olan aile irketinin ba
nda bulunuyor. Rathenaular, AEG'yi dnyann en byk elek
trik irketi yapmay amalam bir aile. Walther yze yakn ai
le irketinin idari kademelerinde grev yaparken, bir yandan da
Yahudi asimilasyonunu ve Berlin'i "Spree kenarndaki Chicago"
yapmay savunduu makaleler yazyor ve edebi:, kltrel eleti
riler yapyor. Birinci Dnya Sava baladnda Almanya'daki en
nemli sanayicilerden biri ama ayn zamanda daha rasyonel, in
sani ve eitliki bir ekonomik dzenden yana grleri savunan,
azgn sanayi kapitalizmini eletiren nemli bir aydn. Yahudi ol
mas nedeniyle bir para kenarda tutulmakla beraber, hkme
te danmanlk yapyor, kayzerle yakn ilikileri bulunuyor; im
paratorun ekonominin salkl ve canl gidiatn tehlikeye so
kan politikalarm eletirmekten kanmyor. Sava patladn
da Almanya'da herkes sevinten deliye dndnde, arkadalar
onun gzyalarna boulduunu sylemekteler.
Hristiyanla hi dnmemi olan Rathenau, o dnemde Ya
hudiler arasnda yaygn olan Wagnerci Cermenlie yakn. Bir
kimsenin ilk adnn Siegfried olmas bile o dnemde Yahudili
inin kesin bir gstergesi. Rathenau, "Benim dinim teki din
lerin tmnn zerinde olan Cermenlik inancdr," diyor.30
Sava sonrasnn "arkadan vurma kuram"m bu kadar lgn
ve manasz yapann ve Alman Yahudilerinin gelen tehlikeleri
grmesini geciktirmi olann, dardan bakldnda bu yllar
da Almanya'nn karlarm gerekten savunanlarn banda n
l Yahudilerin gelmesi olduu sylenebilir.* Muhalif olmasna
ramen, sava baladktan sonra Rathenau generallere ve kay30 A.g.e.'den alnt, s. 254.
(*) Gnmzde, 19. yzyln en nemli Yahudi filozofu olarak kabul edilen nl
neo-Kant Hermant Cohen, 1915 ylnda Alman kltrnn stnln yay
ma grevinin modern Yahudilere dtn ileri sren bir makale yazmtr.
Cohen, tarihte kabul grm en nemli Yahudilerden biridir. 1930'da, yani an
tisemitizmin ahland ve Nazi partisinin oy sandklarnda zafer kazand yl
da, yine bir Alman Yahudisi olan Haham Max Dinemann ise, Fransz ordusunun
Ren nehrinin batsndaki topraklardan ekilii dolaysyla, bu olay lbranilerin
lde dolarlarken kurtanlmasna benzettii bir vaaz vermitir. [Hennann Co
hen, Deutschtum un]udentum (Giessen, 1915); Sachar, Dreamland, s. 243.]
251

zere kp nemli bir konuyu, Almanya'nn yiyecek, yakt ve

cephanesinin savamaya ancak bir ya da iki yl dayanabilece
i grn dile getirmi, generaller buna glmlerdir. n
k herkes savan birka ay iinde biteceini varsaymakta, hi
kimse planlama yapma gerei duymamaktadr. Onlara gre,
Yahudiler zaten hep byle istifidirler. Herkes dalga geedur
sun, Rathenau hibir kurum ya da kiiden destek ve para yar
dm almadan mparatorluk Sava Hammadde Ofisi'ni kurar.
Birinci Dnya Sava tarihileri, Almanya'nn bu kk ofis sa
yesinde sava iin gerekli kimyasallar, pamuk (silah ve nifor
malar iin), yn ve lastik sknts ekmeksizin fazladan iki yl
daha sava srdrebildii konusunda bugn hemfikirdirler.
Savan ardndan Rathenau yeni Alman Cumhuriyeti'nin hem
en saygn hem de en nefret edilen adam olur. Kapitalizme eleti
rel bakmaktadr, oksatan iki eser yazar. Bunlardan biri, "Yarnn
Sosyalizasyonu" adl kitap, Mnihli sosyalist devrimci Emst Tel
ler tarafndan "Bavyera'nn zenginliinin ve sanayisinin yeniden
datm iin rehber" olarak uyarlanmtr.31 Buna ramen, kay
zer sonras muhafazakar Alman hkmetleri Rathenau'yu ynet
tikleri devlet gemisinin bordasnda tutmak arzusunda olmular
dr; uluslararas saygnl olan bu sanayicinin Almanya'y Versa
illes pisliinden kurtaracandan umutludurlar. Rathenau teklif
leri kabul etmez. Doasnda olan mtevazlktan, vatansever ol
mamasndan ya da yksek bir mevki istememesinden dolay de
ildir bu tereddd. O, bir Yahudi'nin Almanya'da ok yksek
lere trmanmasnn tehlikeli olduunu bilmektedir. Ama Mart
1922'de, Vladimir Nabokov suikastndan birka hafta evvel, d
ileri bakan olmay kabul eder; bu, bir Yahudi'nin Alman h
kmetinde ald en st dzey grevdir. Haberi duyan annesinin
syledii tek eyse, "Bunu bana neden yaptn?" olur.
Onu, "Yapmam gerekiyordu, baka birini bulamadlar an
ne," diye yantlayan32 Rathenau, l talya'daki dnya ekonomi
konferansnda etkili konumasyla, Mttefiklerden tazminatlar
konusunda imtiyaz salamaya alr. Almanya Batl lkeler31 Hecht, A Child of the Century'den (New York, 1954) alnt, s. 304.
32 Sachar, Dreamland'den alnt, s. 249.
252

le ticaret yapmak istemektedir ama Fransa buna kesinkes kar

kmaktadr. Rathenau, pazarlarndan birini kaybetti diye ir
ketinin tamamen batmasna gz yumacak insanlardan deildir.
Eer Batl demokrasiler Almanya'ya yardm eli uzatmyorlarsa
o da "Rus kartm oynar".33 Rus delegasyonuyla gece yars yap
t bir telefon grmesiyle yaknlardaki ky kenti Rapallo'da
gizli bir toplant ayarlar. Pazarla oturduu kii bir zamanlar
Nussimbaumlarn akam sofrasn paylam, Bakl bomba
yapmcs kibar Leonid .Krasin'den bakas deildir. Krasin'in
terrist gnleri geride kalmtr, artk stn pazarlk yetenei
ni ve petrol bilgilerini Bolevizmin hizmetinde kullanmakta
dr. (Aslnda btn yapt, Bak petrol imtiyazlarn yeni Bol
evik rejim adna Batl irketlere satmak ve dolaysyla Abra
ham Nussimbaum gibi adamlarn hala byk umutlar besle
dikleri "l canlar"n deerini yok etmektir.)
Almanya ile Sovyet Rusya'nn o gnlerde pek kestirilemeyen
ama ileride korkun sonular douracak olan bu yeni ve zel
ilikisi, Bat'ya ve "Versailles galipleri"ne kar duyduklar or
tak nefret zerine kurulmutur. Toplantda alnan gizli karar
lar Alman ordusunun yasad bir ekilde yeniden silahlanmas
na, yirmili ve otuzlu yllar boyunca Alman askerlerin Rus top
raklarnda eitim almalarna izin vermektedir.34 1923'te on bin
lerce Alman "ii komandosu" Rusya'ya gelecek, yeni ve henz
uygulamas yaplmam yldrm harekat tekniklerini ren
meye balayacaktr; bu, hava gcyle desteklenen kk, yk
sek donanml, mobilize birliklerin kar taraf harekete gee
meden nce dman lkeyi alt etme tekniidir. Anlamaya uy
gun olarak, Almanlar Moskova dnda uak inasna balarlar,
Rusya'nn eitli yerlerinde zehir gaz imal eden fabrikalar ku
rarlar. Sovyetler Birlii'nin eitli yerlerinde alan yeni okullar
da Kzl ve Alman ordular havaclarn, tank subaylarn bera
berce eiteceklerdir. Yani, 1940'larda tarihte grlm en me
kanize muhaberelerde birbirlerini dorayanlar, 1920'lerde bir
likte talim yapm ordulardr!
33 A.g.e,,

S,

250.

34 Richie, Faust's Metropolis, s. 328.

253

Kont Harry Kessler, eski arkada Rathenau'yu Dileri Ba

kanl makamnda grmeye gittiinde, onu "kendi vatanda
larnn kinci dmanlklaryla" ba etmeye alrken bulur.
("Bata lngilizler olmak zere Fransz, ltalyan, Japon ve di
erleriyle ilikilerini samimiyetle yrtrken, Almanlarla ara
s ok bozuktu.") Rathenau, Kessler'e her gn tehdit mektup
lar aldn, polisin koruma vermek iin srar ettiini ama ken"
disinin bunu kabul etmediini syler. Kessler, "Bunu derken
cebinden de bir Browning kard," diyor.35 Nisan 1922'de Ka
tolik Kilisesi'nden Nuncio Pacelli (ki sonradan Papa XII. Pius
olacaktr) hkmete bir suikast giriimi haberi aldn, di
leri bakann ldrmek iin kt niyetli bir plan yapldn
ama bakaca bir ey bilmediini syler. 36 lngiliz meslektala
r, Rathenau'nun beklenen bu suikast giriimleri zerine derin
dncelere daldn kaydediyorlar.
Suikast gen, arkalarnda bir komplocular a ve ar
milliyetiler olsa da, tpk 1 870'lerin Rus terristleri gibi, pla
n kendi balarna gerekletirmilerdir. Terristlerden Ernst
von Salomon, ki ileride Serbest Mfreze hareketinin nde ge
len kahramanlarndan ve yazarlarndan biri olacaktr, hazrlk
lar srasnda, "Yakalandmzda bunu neden yaptmza dair
ne syleyeceiz?" diye sormu.37 tekiler onu, "Ne olacak ki,
Siyan Tarikat Lideri olduunu ya da aklna ne geliyorsa onu
sylersin. Gerek amacmz nasl olsa hibir zaman anlamaya
caklar," diye yantlamlar. *
3 5 Charles Kessler, der. v e ev., Berlin i n Lights: The Diaries of Count Harry Kessler (1918-1937), (New York, 1999), s. 155.
36 Sachar, Dreamland, s. 25 1 .
37 Friedrich, Before the De!uge'dan alnt, s . 107.
(*) ikinci Dnya Sava'ndan sonra von Salomon sat rekorlar kran Soruturma
adl, Amerika'nn Almanya'y Nazilerden arndrma abalaryla dalga geen,
yan-roman biiminde dank bir kitap yazm. Nazilik hakkndaki sorgula
masnda verdii yantlardan oluan bu kitap, Nietzsche, modem aletler ve ken
di aile gemii zerine alayc yorumlarla giderek samalayan bir eser. Yazarn
ve arkadalarnn "Nazi" gibi basit siyasi tanmlarn "zerinde" olduklar g
r ilenmeye allm. Gya yaanlan boyunca onlara Rathenau'yu neden
ldrdkleri sorulmu ve bazlar bunu "tamamen tesadf' olarak nitelendir
mise de von Salomon, Yahudi dileri bakann seme nedenlerinin ok plan
l olduunu, felsefi temelleri bulunduunu iddia ediyor.
254

24 Haziran sabah terrist bakann st ak arabas

n takip ederek saat 10:45'te arkadan yanarlar ve silahlarn
Rathenau'nun zerine boaltp el yapm bir bombay da ara
baya atarlar. Biri polis tarafndan vurularak, biri de intihar so
nucu lm iki kii dnda, terrist hcrenin tamam mahke
me nne karlr. Terristlerin kaarken kullandklar araba
nn srcs mahkemede Almanya'nn nde gelen sanayicile
rinden Rathenau'nun aslnda Siyon Liderlerinin Yahudilerin
Dnyaya Hakim Olma Planlar'nn bir kolu olan yeralt Bole
vik hareketinin nderi olduunu duyduunu syler. Weimar
Almanyas'nda bir jrinin bu ifadeye inanmas ok kolaydr;
drt yl sonra cezaevinden kan bu nihilist gen, hukuk oku
maya karar vermi, baarl bir dava vekili olmutur.38
Be yl sonra hapisten kan von Salomon ise, terristlerin ha
yatn anlatt Kanunsuzlar adl yine oksatan bir kitap yazar.
Almanya'nn "muhafazakar devrimcileri"nin kahramandr artk;
Ernstjnger ile Martin Heidegger'n yan sra baz solcu yazar ve
sanatlarn da dostu. Amerikan bykelisi William Dodd'un
sonradan komnist olan liberal grl kz Martha Dodd, onun
la ilgili hislerini anlarnda yle aa vuruyor: "Verdiim son
partide, Rathenau suikastnn su orta ve Kanunsuzlar'n yaza
n, sac siyaseti Emst von Salomon sayesinde ok dikkat ektim
(nl kiilerden oluan kalabalkta hakknda gizli fsldamalar,
sessiz i geirmeler oldu). ok deer verilen biri."39 Von Salo
mon, Nazilerle arasna mesafe koymu olsa da -Nietzscheci ide
alleri yznden- Serbest Mfreze maceralarn ve terrizmi an
latt eserleri SS subaylar tarafndan yanda bulmada kullanlan
ve ok okunan romanlar olmutur.*
38 Cohn, Warrantfor Genocide, s. 160-161.
39 Martha Dodd, Through Embassy Eyes: My Years in Germany (New York, 1939),
s. 84.
( *) Von Salomon sava ertesinde, 1956'da ekilen "Orman Tanras Liana" gibi
film senaryolar yazarak da bir kariyer edinmi. The Psycotronic Video Guide to
Fi lm'e gre, bu filmde "Tonga adl yerli bir sava ve Simba adl bir aslanla bir
likte yakalanp Almanya'ya gtrlen seksi gecelikler ve bikinilerle boy gste
ren sarn bir orman kz" anlatlmaktadr. Film rehberine gre, film "stsz
yerlilerle, byk caz orkestras mziklerinin tuhaf bir karmdr." [Michaelj.
Weldon, The Psycotronic Video Guide (New York, 1939), s. 84.]
255

Yllar sonra l says milyonlara vardnda, o ilk yllarda

gen "sac devrimcileri" harekete geiren fikirler ynn z
meye alan ciltler dolusu kitap yazlmtr. 1920'lerde kt
lk rzgarlarnn Dou'dan geldii konusunda herkes hemfi
kirken, bunu Avrupa'y tehdit eden Yahudi-Bolevik komplo
larla ilgili Nazi iddialar olarak deerlendiren sonraki tarihi
ler, sz konusu Dou etkisini hafife almlardr. Oysa bu nokta
nemlidir. Rus Devrimi'nin ve G'n Avrupa'ya yeni akmlar
soktuu bir gerektir. Baltk Almanlar Dou sorununu Yahu
dilerin, Moollarn, Mslmanlarn ve Slavlarn Bat'ya tecav
z olarak ele almlar, kimileriyse Dou'yu gericiliin nc ko
lu olarak grmlerdir.
Rathenau'nun ldrlmesi biroklarn, ki bunlardan biri de
Thomas Mann'dr, Alman kltrnn stnlyle ilgili g
rleri yeniden dnmeye yneltir. 18. yzyln sonundan iti
baren benimsenmi olan Batl toplumlarn temelinin maddi
yat Roma, Fransa ve Anglo-Amerikan kltrleri zerine de
il, tinsellii ve derinlii olan Alman Kltr zerine kuruldu
u gr eletirilmeye balar. Ren ve Elbe arasndaki toprak
larda kolgezen ilkelliin ve hayvaniliin gerek boyutlarn en
iyi ekilde dardan bir gzlemci ortaya koymaktadr: D .H.
Lawrence, Rus ve Cermen barbarlklarnn bir araya gelmesin
den oluan rktc ve yepyeni bir tinsel gcn doduunu,
Hunlarnkine benzeyen ama nihilizm ve modern gayesizlik gi
bi stnlklere sahip Avrasyal bir yabaniliin yeniden canlan
dn grebilmi bir yazar. Lawrence Almanya'ya Nabokov ile
Rathenau suikastlarndan iki yl sonra gelmi. Endielerini eve
yazd bir mektupta yle dile getiriyor:
Burada sanki btn hayat douya ekilmi. Cermen yaam
tarz Bat Avrupa'yla ilikisini yava yava koparyor. Alman
ya sanki boalm, byk bir tehdit altnda. Zamannda Ro
mal askerler de kara ormanlar byle, korkuyla ve snrlar
nn sonuna gelmi olduklarn anlayarak seyretmi olmallar.
Almanya iki buuk yl ncesine gre ok farkl. O zamanlar
hala Avrupa'ya akt, yeniden birlemek, uzlamak iin hala
256

Avrupa'ya bakyordu. imdi bu yok. Onu Avrupa'ya balayan

hibir ey kalmam.
Cermen ruhu bir kez daha douya, Rusya'ya, Tatarlara dn
me eilimine girmi. Tatarln tuhaf girdab yine ekim mer
kezi olmu, Bat Avrupa'nn ekiciliini alt etmi. nsanlar
Attila'y yaratm ykc dounun cazibesine yine kaplmlar.
Gen Sosyalistlerin [Nasyonal Sosyalistler demek istiyor]
oluturduu tuhaf eteler; gen erkek ve kzlar, maddiyatl
dlayan inanlar, yar mistik durular insan arpyor. Bun
lar, ilkel, birbirlerinden kopuk dolap duran dank eteler.
Sanki barbarlarn gizlendikleri yerlerden aniden frlamalary
la, her ey ve herkes eski ahengini kaybetmi.
Burada henz tamama ermemi bir eyler olmakta. Eski k
tann tlsm bozulmu; kadim, fkeli, yaban ruh tekrar orta
ya km. Ve bu, her trl gerekten ok daha nemli; bun
dan sonra yaanacaklarn sorumlusu olacak rktc bir olu
um gndemde. 40

40 Peter Viereck, Meta-politics: The Roots of the Nazi Mind'da (New York, 1941)
yaplan alnt, s. 270-271 .
257

Lev Nssimbaum,
alt yalanndayken
kalpak vefieklii ile.

Mslman-Yahudi Noel partisi,

Bak, 1913. (Lev, nc
srann en sanda, beyaz
yakal ve kepe kulakl olan.)

Voronov kardeler, Tossya Peovski ve

gelecein ynetmeni Mike Nichols olma
ihtimali olan sann bir bebek.

Beyaz giysiler iinde (byk olaslkla adadaki

sanatoryumda) .

1923 civan
Berlin'de
ekilmi
vesikalk bir

Jotoraf (Lev'in
snf arkada
Alexander
Brailow, Assad
Bey ve Kurban
Said olarak not
dm).

1922, Berlin Rus Lisesi'nde snf

arkada dier gmen ocuklarla

; , '.; ; , :; ;;;>:',;i::;;,,..,.r;:::::-::::::
:'.'.:'.
::;;:::::i:---"'cw
..J birlikte.

Ber!in, 1922 Rus Lisesi'ndeki snf arladalan.

Lev'in okuldaki dman, Georgie.

Gen yazar Lev.

Kafe Oryantalist'te doulu grnmyle.

Erika, milyoner kz ve Caz a airi.

Viyana etesi: soldan itibaren]ay ve Binks Dratler, Erika, Franzie (mahkemede Lev aleyhine
tanklk yapacak olan gen yldz aday) ve adlan bilinmeyen bir ift.

Dou'nun]immy Cagney'si haliyle ya da New York Herald Tribune'un dedii gibi:

"Essad Bey - Kavgadan nefret etse de, her eye meydan okuyor. "

"Erika-Essad" boanma davas ile ilgili gazete haberleri.

l!ohantti'd f:u.<'Dtr ln. hi wife Erlka, dinin h Ntw York

dul> btlore tlt preunt nploantnus.
APRES LA SCENE DE LA SEDUCTION,
CELLE . DE L'ENLEVEMENT

S o a n da le
m oflll qJJ21 in
enitJ i.1rdricle
route a octe ennoe e pasonue
pour 11 proce enaUonnel
dom un togrpne ue Musovn nen a veaee

Bir Fransz gazetesi, "Batan

kanna sahnelerinden sonra
kz kanna sahneleri",
"Avusturya'da dnya apnda
skandal", "Viyana Sosyetesi,

Baroln Mussolini Biyografisi

razannn Oynad Sansasyona!
Davay lzliyor", "Kim Hakl?
Kan m Koca m?"

Sunday Mirror Magazine.

ibt

The New York

Daily News.

Baron "Omar" Rol[ von Ehrenfels.

1939 Nazi kitabnda Ali ve Nino'nun yazan

olarak grnen Barones Elfriede von Ehrenfels.

1920'lerde yaplm Avrupay terk edip "Dou"da kendini aramaya gidenler konulu filmlerden
birinde pijamal Baron Omar-Rolf.

Hayatnn son yllannda

-otuz beinde bir ihtiyar
Cemil Vacca Mazzara ile
birlikte (uyuturucu ve
silah kaals Mslman
parat).

Positano'nun Amalfi sahiline hakim

tepesinde bulunan mezarlkta Lev'in
Mekke'ye bakan mezar ta.

BLM 9

Binbir Trl Alk

));:;

Sovyetler Birlii, generallerine zehir gaznn kullanmn ve

tank savann inceliklerini reten Alman mhendislere dal
kavukluk ededursun, Rusya'ya yakn bir zamanda eski d
zenin geri gelmesinin mmkn olmad artk anlalmtr.
Lev, gemite annesi ile ilikisi olduuna inand, imdi de
babasnn mallarn paraya tahvil etmesine engel olan Leonid
Krasin'den intikam alma hayalleri kurmaktadr.
Berlin, Walther Rathenau'nun da arac olduu yeni Rus-Al
man ittifak sayesinde gmenler asndan Beyazlarla Kzlla
rn neredeyse samimi ilikilere girdikleri bir kent haline gel
mitir. Sovyet yanls yazarlar Leonid Pasternak, Aleksi Tols
toy ve Ilya Ehrenburg Berlin'dedirler. Vladimir Mayakovs
ki ile Maksim Gorki'nin yollar da, 1922'de olmasa da, Yeni
Rusya'nn bakenti Berlin'den geecektir. Sergey Ayzentayn,
Berlinli sinemasevenler tarafndan bir kahraman gibi kar
lanr. Konstantin Stanislavski, Moskova Sanat Tiyatrosu'nu
Berlin'e turneye getirir.
Sovyet-Alman ittifak, sradan Almanlarn zihinlerinde Rus
lar bir sreliine de olsa yceltmitir. Rapallo Antlamas do
layl olarak gmenlerin iine yaramtr. Lev'in snf arkada
larndan biri unlar yazyor:
267

Arkadalarmla metroda giderken sohbet ediyorduk. eri

deki grlty bastrmak iin biraz yksek sesle konumak
taydk. Vagondakiler ikayet etmeye baladlar, ilerinden bi
ri yle dedi: "Sanki evinizdeymisiniz gibi davranyorsunuz,
Almanya'nn ektii aclar umurunuzda deil." Ben de y
le yantladm: "Rusya da ok ac ekiyor." Bunun zerine baz
yolculardan hi beklemediim bir tepki aldm: "Rusa konu
uyorlarm, brakn konusunlar." 1

Bununla birlikte, gmenlerin hayat resmi adan bu anla

mayla daha da zorlamtr. "Versailles galipleri"ne kar or
tak hareket eden Berlin ile Moskova arasnda etkin balar ku
rulmakta, bu sayede srgnlere gizli devlet destei yaplmak
tadr. (Alman-Sovyet dostluundan en az fayda salayan gru
bun ar monaristler, Nabokov'u katleden Mnih'teki rk
ete olmas da ilgintir, nk onlarn gz demokratik h
kmetin ne yaptnda deil, byyen Nazi hareketindedir.)
Sovyet Rusya, 7 Kasm 1 9 1 7'den sonra Sovyet vizesi olmadan
Rusya'y terk eden ya da be yldan fazla sredir yurtdnda
yaayan herkesin vatandalk hakkn kaybettiine .dair karar
nameler karmtr. Alman hkmeti bu kararname hkmle
rinin gereini yerine getirmeye balar. Gmenlerin i sava s:
rasnda kurulmu geici Beyaz hkmetlerden alm oldukla
r belgeler artk yetkililerce ie yaramaz katlar olarak kabul
edilmektedir.
Lev ile Abraham'n Batum'da Menevik Grc hkmet
ten aldklar belgeler de artk hkmszdr. Almanlar Gr
c hkmetlerle her zaman iyi ilikilerini korumular, bu k
k Hristiyan lke onlar iin Kafkaslar'a giriin anahtar ol
mutur; Alman sanayicilerin Grcistan'n zengin maden ya
taklarna ilgisi bilinmektedir. 1 9 1 6'da Grc monaristle
re Berlin'de bir eit srgn hkmeti kurma izni bile veril
mi, yal Prens Matchabelli* bakanlnda bir Alman-Grc
Alexander Brailow, Survivors's Tale (yaymlanmam el yazmas), ll, s. 113.
(*) Prens Matchabelli ksa sre sonra Grcistan krall iin mcadeleyi brakp
New York'a gecek, orada adn ve aile armasn verdii bir parfm sayesinde
servet yapacaktr.
268

Cemiyeti oluturulmu ,2 Almanlar bamsz Menevik Grc

Cumhuriyeti'ni Boleviklere kar desteklemilerdir. 1921 y
lnda, Lev "pedagogyum"dayken, Kzl Ordu Grcistan'a gir
mi, yneticilerini katletmi, bylece Nussimbaumlarn Grc
belgelerinin de bir deeri kalmamtr.
Polis, Lev'e ve babasna yasal katlar bulmalarn ya da bir
an. nce Almanya'y terk etmelerini bildirir. Paralar olsa, elbet
te bu belge sorununu zmeleri mmkn olacaktr; o dnem
de para hala her sorunun anahtardr. Lev'in snf arkadalarn
dan birinin dedii gibi, tarada "kk memurlara rvet vere
rek" her ey hallolmaktadr.3 Neyse ki kader Nussimbaumlara
altndan kalkabilecekleri bir zm sunar.
Lev, hayat boyunca sk sk olduu gibi, yine bir rastlant so
nucu, eskiden tand biriyle karlar. Birinci Dnya Sava
srasnda Ruslar Hazar Denizi'ndeki adalarn birinde sava esir
lerini tuttuklar bir kamp kurmulardr. Kampn komutan bir
Baltk Alman'dr ve hakknda herhangi bir yan tutma sula
mas olmasn diye esirlere zellikle sert davranmasyla nlen
mitir. Bak'de herkes kamptaki korkun koullar konumak
tadr. Lev ile Alman esirler iin zlen Alice, Abraham' onlara
yardm etmesi iin ikna ederler. Validen evlerinin birinci kat
n esirlerin bazlarn almak zere geici bir klaya evirmeleri
iin izin alrlar - vali, "ajan yuvas" diye evleriyle alay etmitir.
Lev, yaklak yirmi be Avusturyal, Alman ve Trk'n onlarda
kaldn, aralarnda "savaa aldrmadan Kafkasya'daki akraba
larn ziyarete gelmi bir Alman subaynn einin" de olduu
nu sylyor. Bu yardmlar o zaman da karlksz kalmam,
Lev "konuklarndan" piyano, keman, eskrim ve binicilik ders
leri alm. Ama asl karlk be yl sonra gelecektir. Pima'ya
yazd bir mektupta yle diyor: "Bir gn Tiergarten'da yr
yordum, bu Alman subaynn eiyle karlatm. Ona durumu
muzu anlattm, o da benimle emniyet amirliine geldi. Orada
Bak'deki evimizde kalm birka kii daha buldu ve bir pasa2

Robert C. Williams, Culture in Exile: Russian Emigres in Germany 1881-1941

(Ithaca, N.Y., 1972), s. 61, 151.

Brailow, Survivor's Tale, II, s. 46.

269

portla oturma izni aldm, hatta bu belgelerle artk niversiteye

bile gidebilecektim. "4
Lev'in ne tr belgeler edindii pe ak deil -zaten mr

boyunca vatandalk belgeleri hakknda srekli yalan syle

diini biliyoruz- yine de o bahar, Grc katlarn yenileriy
le deitirmeyi becermiler. (Baka bir mahareti de, gemi bile
tini Amerikan pasaportuna dntrmek; faist patronlarna
"gnll olarak Amerikan vatandaln setiini" bile syl
yor.) Lev ile babas polisten ayrca her gmenin elinde olma
s gereken Nansen pasaportlar da almlar. Lev, Mart 1922'de
edindii Nansen pasaportunu 1930 ylna kadar kullanm.
Berlinli bir uzman, Lev Nussimbaum'un 1930 yl sonuna ka
dar Almanya'daki Milletler Cemiyeti Mlteciler Yksek Komi
serlii temsilciliinden her yl Nansen belgelerini yeniledii
ne dair bilgi veriyor.5 Lev'in sahip olduu Nansen pasaportu
na ulaamadm ancak snf arkada Aleksandr Brailovski'nin
dul ei Norma, bana belgelerle dolu eski bir kutudan muhte
melen Lev'inkiyle ayn olan bir pasaport karp gsterdi. Ku
tuda 1920'lerde ekilmi Berlinli Rus rencilerin fotoraflar
da vard. Lev bu resimlerde lise mezunu btn genler gibi ne
eli ama biraz zayf grnyor.
Kutudan kan pasaport ackl bir belgeydi: Her biri baka
renk mrekkeple yazlm notlarn tm, Milletler Cemiyeti'
nin baarsz olmu -garip, yanl tarihlenmi, nihayetinde ge
reksiz- idealleri gibi, solmu, siliklemiti. Nansen pasaportla
r tekynl belgeler; pasaport sahiplerine i aramak iin gide
cekleri lkenin vizesi veriliyor ama i bulamazlarsa geri dne
cekleri bir yerleri yok. Kural olarak bu pasaportlarn sahipleri
ne ok daha efkatli davranmak gerekmektedir, yine de gerek
te tam tersi olmu. Nansen pasaportlar sanki lanetli belgeler
dir; Milletler Cemiyeti'nin n ve gc eridike bu belgelerin
geerlilii de kaybolur. (Bu arada, Birleik Devletler, Milletler
Cemiyeti fikrini ilk ortaya atan lkedir ancak kurulmasna ne .
4

Essad Bey'in Pima Andreae'ya 28 Ocak 1942 tarihli mektubu.

Kari Hoffmann, "Essad Bey, Oel und Blut im Orient", Deutsche Rundschau 57
(1930) s. 80.
'

270

onay vermitir ne de katlmtr.) Alex Brailow'un -Amerika'ya

gittikten sonra bu ismi kullanyor- pasaportunun katlarn aa
aa sonunda mutfak masasn kaplayacak byklkte bir belge,
bir define haritas ortaya kt. zerinde, Milletler Cemiyeti'nin
resmi "Nansen vergisi" damgas da dahil, eitli brokratik
damgalar, oturma izinleri ve vizelerden olumu koskoca bir
corafya vard, yllar nce pasaport sahiplerinin de anlam ol
duklar gibi, aslnda sahte bir define haritasyd bu.
Lev, Berlin'deki ilk yllarn acsn yle dile getiriyor: "Al
n binbir trls vard ama saklamann da bin bir yolu bulu
nuyordu. Ben de saklyordum. Ama niye gizlemem gerektiini
bilmiyordum. Bu, yalnzca bedensel bir alk deildi ama elbet
te o da vard. "6
Lev, snf arkadalarndan gizlemeye alt alk trleri
ni tek tek tanmlam. rnein "giyinme al" ; bu, onun zp
pe ruhu iin ok nemli. Lev, zarif babasnn bir gn bile tsz
giysiler ve cilasz izmelerle sokaa ktn hatrlamyor. Oy
sa o gnlerde ikisi de ypranm giysilerle dolamaktalar ve ye
nilerini alacak paralan yok. stelik Lev giyim tarznn salad
gcn farknda: Almanya'ya gelirken setii monokl bunun
bir gstergesi; aristokrat bir grnty ancak bir monokl bu ka
dar komike verebilir, o ayr. te yandan, seyahatlerinin en teh
likeli anlarnda bile babann giysi ilerinde tad petrol tahvil
leri ile altn rublelerin hayatlarn kurtard da bir gerek. Ama
zulalar sonunda boalm; Nussimbaumlar Dou'dan gelen yok
sul yabanclara hi de iyi gzle bakmayan bir yere gelmilerdir.
Lev, koullara yenik dt anlan yle anlatyor: "Yatp
uyuyordum. Baka bir alk tr de yaanacak bir yere duyu
lan alkt. Ev sahibi hakl olarak deme yapmayan pheli ya
banclar evinden karmak istiyor, kuku duyulan yabanc, ya
ni ben, ona lkemde milyonlarm olduundan baka bir ey
syleyemiyordum."7 Lev, ev sahiplerinin hayal glerinin snr6

Kurban Said, Der Mann, der Nichts von der Liebe Verstand (yaymlanmam el
yazmas), V, 12B-13A, ll, 17A.

A.g.e., il, 17A.

.271

l olduunu, alacakllann duygu hallerinin nasl birdenbire de

itiini ancak bir borlunun anlayabilecei ekilde yle ifade
ediyor:8 "Yzlerine para atldnda nasl da dalkavuk, nasl da
uysal oluyorlar; para vermediinizde ise eytan kesiliyorlar."*
Lev bu yllarda gentir; sorunlarnn ou da genlie dair
dir. Anlarnda sz ettii zorluklardan biri "sinema al" . Bu
nu neredeyse bir gurur meseles yapm; eer dier Rus ren
ciler sinemaya gitmilerse, o gidememi olmaktan utan du
yuyor. En kts de arkadalaryla bir film izlemeye karar ve
rip son dakikada bilet fiyatlar birdenbire artnca, bir bahaney
le vazgemek zorunda kalmas oluyormu. Bahane bulamayp
gitmesi gerektiinde de, babasnn kstl kaynaklarnn bu har
camayla tkenmeyeceini dnmeye alyor. Oysa teki
renciler sk sk sinemaya gitmekte, aslnda Berlin'deki herkes
srekli film izlemektedir. Yirmili yllarn kabare ve dans salon
larna duyulan tutku lsnde ve geici bir hevesin tesinde,
Berlin'de sanki manevi bir zlem gideriliyormu gibi, ar bir
"sinema al" sz konusudur.
yle ki, Alman Devrimi kargaas srasnda Berlin Avrupa'nn
hem Hollywood'u hem de Broadway'i olarak n yapmtr. Ber
linliler, lks alveri bulvar Ku Damm'da, UFA'ya ait r
ya tapnaklarna srler halinde akmaktadr. UFA, film en
dstrisini milliletirmek ve propaganda filmleri retmek ze
re 1 9 1 Tde kurulmu, Almanya'nn nde gelen bir film re
tim irketi. (Savan bitimine kadar Almanya'nn bat yakasn
da be yze yakn, dousunda ise yz sinema ina edilmi;
UFA, ngrlen roln ancak 1940'larda joseph Gbbels'in
idaresinde laykyla yerine getirecektir.)9 1920'lerin banda,
datmcln stlendii MGM ve Paramount sayesinde UFA
Avrupa'nn elence retim firmalarnn banda yer almakta
dr. Berlin'de rabet gren sinemalarn en by, filmlere eA.g.e., il, l 7B.

( *) Alman ev sahiplerinden yaknan Rus gmenlerin yazd ok sayda eser var.

Bunlar arasnda Nabokov'un Berlin'de [ Rusa) yazd romanlar, zellikle Ar
maan (Dar) adl kitab, gelecek nesillere kalm etkileyici eserler.

john Baxter,

272

The Hollywood Exiles (New York, 1976), s. 20.

lik eden yetmi kiilik senfoni orkestras ve iki bin seyirci ka

pasitesiyle UFA Saray'dr.
UFA sava propagandas yapmak zere tasarland halde in
sanlarn savan yol at kargaadan kamalarna hizmet eder.
Berlin'in banliys Babelsberg'deki geni alanlar sinema filmle
ri retiminde Hollywood'la yarr bir dzeydedir. Polonya Ya
hudisi bir terzinin olu olan Ernst Lubitsch, Hollywood'a git
melerinden nce Weimar dnemi Berlin'de ustalklarn geli
tiren ok sayda Alman ve Avusturyal ynetmenin ncsdr.
Ynetmenler bu huzursuz dnemin tm karmakln, Robert
Wiene'nin "Dr. Caligari'nin Muayenehanesi" ve Fritz Lang'n
"Metropolis"i gibi neo-ekspresyonist filmler ekerek de yanst
mlardr. Lev'in adalar daha ok Ernst Lubitsch'in "Mada
me Du Barry", "Anne Boleyn" ve "Firavun'un Aklar" gibi ta
rihsel filmlerine akn etmektedirler.*
Avusturyal romanc joseph Roth bir Alman gazetesine UFA
Saraylar ve Berlin film endstrisi hakknda unlar yazm:
"Berlin'in her sinemasn Mslmanlarn camisine benzetmeyi
artk braktm. Buradaki camiler sinema salonu, filmlerse Do
u'yu anlatyor." 10
Bununla birlikte, Berlin'in camilerinin tm sinema salonu de
ildir. Lev arkadalarna yetiememekten doan fkesini bu s
ralarda bir kenara brakr ve gerek olann peinde komaya
balar.
(*) Lang, Lubitsch, Erle Pommer ve teki Berlinli ynetmenlerin ou, yle ya da
byle Yahudi'dir; Alman Hollywood'u da bu gerein bir yansmasdr. Aktr
ler iin de ayn durum sz konusu. Nazi subaylarnn yer ald filmlerin en
nlsnn oyuncusu - "Casablanca"daki Binba Strasser- tipik Nazi rolleri
nin yaratcs Berlinli bir Yahudi, Conrad Veidt'tir. 1933 ylnda ibret iin ld
rlen bir Yahudi'nin hikayesi olan "Tatl Yahudi"de (Jew Sss), barol oynar
ken gerekten alam olan Veidt, "Casablanca"dan ald parann byk b
lmn, o srada Avrupa'da olsa bir kampta lm olaca bilinciyle lngiliz Sa
va Yardm Fonu'na balam (Veidt 1943 ylnda Hollywood'da golf oynar
ken lmtr). 1937'de ekilen "Byk Yanlg"da (Grand Illusion) ve baka
birok filmde Prusyal subay roln oynayan Erich von Stroheim ise Viyanal
Yahudi bir tuhafiyecinin oludur.
10 Joseph Roth,
s. 167.

What I Saw: Reports from Berlin 1 920-1 933 (New York, 2003),
273

Muhteem gemiiyle lstanbul'da tank olduu Dou'yu

unutmamtr. llerde dolam, garip kabileleri tanm biri
si olarak onu Sinbad veya Valentino'nun maceralarn grmek
iin sinemalara koan genlerden ayran yalnzca bir bilet pa
rasdr.
stelik modern dnya da bazen beklenmedik bir ekilde in
sana bir rya sunabilmektedir. Lev, suikastlarn yaand ka
ranlk 1922 yln salimen geirdii Berlin'de Dou'yu tekrar
bulur; hem de en iyisini, bedavasn: "Develer, ller, Araplar,
kemerli harap yollar ve bunlar bir zamanlar ina etmi olan
insanlarla ilgili her eyin Berlin'de bir niversitede, Dou Dil
leri Semineri'nde retildiini rendim," diye yazyor.1 1
Bu kefi onu mitlendirdii kadar, hrslandrr da. Birdenbi
re zamann nasl geireceini bulmutur. nk bu "cami"nin
kaplar ona sonuna kadar aktr, stelik buras gerek Msl
manlarn grntlere yeledikleri kelimelerle dolu bir yerdir.
Artk beni kimse durduramazd. Rektre ktm, dekana git
tim, enstitnn mdrne bavurdum, beni almalar iin yal
vardm. Ve baardm. Alktan len bir kpein aniden bir
para et bulmas gibi, ben de kendimi bu yola adayacaktm. 1 2 .

Lev, 1 7 Ekim 1922'de Friedrich-Wilhelms niversitesi'ndeki

Dou Dilleri Semineri, Trke ve Arapa snflarna renci
olarak kaydn yaptrr. Bavuru formuna adn Grcistan'dan
"Essad Bey Nousimbaoum" olarak yazar. Trke karakterlerle
"Bay Leo Nussimbaum" olan yeni ismi, bu ekliyle ilk kez res
mi kaytlarda yer almaktadr.13 ("Bey" kelimesi eskiden Trk
soylusu anlamna geliyorsa da, burada kullanlan, "Bay" deme
nin bir ekli.)
Lev, henz lieden mezun olmadn kayt srasnda ak
etmez; izleyen bir buuk yl boyunca bunu sr olarak sakla
yacaktr. Balarda niversitede verilen derslerde biraz hayal
1 1 Said, Der Mann, II, 18B.
12

Ag.e., II, 18B-l 9A.

13 Gerhard Hpp, "Mohammed Essad Bey: Nur Orient fr Europaer?" , Asien Af

rika Lateinamerika 25 (1997), s. 78.
274

krkl yaar, "retim yeleri derslerini anlatrlarken san

ki sradan bir eyden sz eder gibi konumaktadrlar. " 1 4 Ho
calarn Dou'yu meslekleri gerei, bir i olarak grdkleri
ni sonradan anlar; kendisi de "gizemli bir mecburiyet" iine
dmtr. Giderek her eyin zekice stesinden gelme konu
sunda bir yetenei olduunu kefeder. Kk bir hiledir bu
aslnda; eskinin harap surlarna ve dolambal pazar yerleri
ne duyduu sevgi, ne kadar yldrc ve kasvetli olursa olsun,
nne kan her manzaraya tuttuu bir k gibi ona rehber
olacaktr artk. inde, uygun bir yer ve doru izleyiciler bul
duu her an aabilecei tanabilir bir "Dou" bulundurma

y renmitir.

Her gn deli gibi koturmaya balar. Rus Lisesi'nde hi kim

se onun sahte beyanla niversiteye gittiini bilmemeli, niver
sitede de hala bir lise rencisi olduu renilmemelidir. Sa
bahn altsnda kalkp Charlottenburg'dan kentin teki yakas
na kadar yryerek niversiteye gitmekte, okuduu lisede Al
man kzlar renim grdkleri srada, o btn sabah seminer
derslerine girerek geirmektedir. Rus okulu leden sonra
te baladnda da, tpk teki snf arkadalar gibi sanki btn
gn aylaklk yapmasna okula gitmektedir. "retmen geo
metrik bir teoremi aklarken benim dizlerimde Arapa gramer
kitab oluyordu," diyor.1 5
Akam saat sekizde okul sona erdiinde, snf arkadalar ka
fe veya sinemalara giderken Lev koar admlarla yrr, tek
rar teki yakaya, niversitede verilen gece derslerine yetime
ye alr. "Hemen her zaman yrrdm, nk bu kez de top
lu tam creti al ekiyordum," diye yazyor.16 Eve dnd
nde ge saatlere kadar okulda verilen ev devlerini ve ni
versite iin okumalarn yapmakta, her eye yeniden balamak
iin sabah altda kalkmadan nce, uyuyacak ancak birka saati
kalmaktadr. Kafasn Dou'nun trl eit gizemiyle tka basa
doldurarak bu ekilde tam iki yl yaar.
14 Said, Der Mann, il, 19A.

s A.g.y.
16

A.g.e., il, 19B.

275

Lev'in ok alma ve zihinsel odaklanma kapasitesi kalan

ksa mr boyunca da devam edecektir. Gmen yazarlar ca
navar gibi iip almakla nlenmilerdir; Lev onlar bile ge
er. Gizli akademik faaliyetleri kendisini kimi zaman "ms
tesna bir kulbn" yesi, kimi zaman da baka bir dnyada
yayormu gibi hissetmesine yol aar. Farkl olmak iin ge
erli bir nedeni olmasndan memnundur. ok almas ve
youn program onun iin duygusal adan bir hayatta kal
ma stratejisi gibidir. " Kadim Dou'ya duyduum sevgi de
vam etmemi salamasayd, byk ihtimalle yoksullua s
rklenirdim," diye yazyor. 1 7 Lev gizli bir yaam olmasn
dan ok keyif almaktadr. Yaptklarndan ve yapyor olduk
larndan dolay farkl olduunu bilmektedir. Artk o bir or
yantalisttir.
Alex Brailow'un kutusunda yer alan, Weimar dnemi Ber
lin'inde ekilmi ok sayda renci fotoraf iinde Lev'in
kiler de vard. Bu resimlerde Lev alacak derecede yakk
l, snf arkadalarndan daha uzun ve daha iyi giyimli gr
nyor (Rus kzlar eski harman zaman kyafetleri giymiler).
Lev'in, ehirli Buster Keaton'a benzeyen hafif szgn bir ifa
desi var; dierleri fotoraf ektiren sradan insanlarken, o
sanki rol yapan bir film aktr gibi duruyor. Toplum iin
de ektii acemilik neredeyse kalmam; btn karelerde ha
linden memnun, kendine gvenli ve gruba uyum salam gi
bi. Bir yaz gn ayrlk bir alanda ekilmi fotorafta Lev, ar
kadalar Adya Voronov (kollaryla Lev'i skca sarm) , Tos
ya Pekovski, jenya Voronov ve bir yalarnda sarn bir be
bekle birlikte. Alex Brailow eine, bebein ileride ABD yurt
talna geip ismini Mike Nichols olarak deitirmi olan
Mihael Igor Pekovski olduunu sylemi. Nichols, 193 l'de
Berlin'de domu, 1938'de ailesiyle birlikte Almanya'dan ka
may becermi bir Rus. Olaanst baar salam bir ko
medyen ve Hollywood ynetmeni. Nichols 1 930'larda ve
'40'larda Amerikan elence endstrisini ekillendiren byk
17
276

A.g.e., il, 19B.

Alman ve Avusturyal Yahudi ynetmenlerin 1960'lardaki de

vam saylabilecek bir kariyere sahip. *
Benim ilgimi asl ekense Lev'in baka portreleri oldu. Muh
temelen niversite sonrasnda ekilmi bu fotoraflarda Lev,
Mslman tarzda giyinmi, biraz daha yal ve daha iman.
Birinde, banda ortas tyl deerli bir tala sslenmi beyaz
bir sark, kulaklarnda byk halka kpeler, kaln ve ksa par
maklarnda ise yzkler var. Gzleri ve dudaklar boyal, hatta
dudann stne bir ben kondurmu; kameraya hipnotize et
mek ister gibi yapmack bir dikkatle bakyor. Kajkaslann Oni
ki Gizi adl kitabnn kapanda yer ald iin daha nceden
bildiim baka birinde ise, Kafkas savas giysileri, siyah kei
derisinden kalpa ve belinde palasyla grnyor.
Rus Lisesi'ndeki rencilerin ve retmenlerin ou onu,
kendi srar zerine "Essad" diye armaktadrlar. Ayrca
Brailow anlarnda Lev'in yl sonuna doru Kafkas aksannn
daha da belirginleitiini, "geni a'lar kullandn ve k'lar ve
kh'leri zellikle vurguladn" yazyor. 18 Baz renciler bu ne
denle ve kendisini bir gn "lslami eriat kurallan"nn temsilci
si, ertesi gn liberal ve anayasalc bir ar taraftan olarak gster
mesi nedeniyle, Lev'in "lslam" kimlii ile alay ediyorlar. Bra
ilow, Lev'in "romantike lslama tutulmasnn" giderek "etra
fndaki her eye neredeyse tamamen kaytsz kalma noktas
na" geldiini, kimi zaman snf arkadalarndan kukulanma
sna, hatta onlara dmanlk beslemesine neden olduunu be
lirtiyor. Lev'in sk sk "kendisiyle alay edenlere katlp herke
sin abartl ve budalaca bir glme krizine girmesine yol at
n" da ekliyor. "Bazen yle tuhaf vurgulamalar yapard ki, onun
ciddi olup olmadn, aka edip etmediini anlamak mmkn
olmazd. Ama kimi zaman da yle sinirlenir, fiziki anlamda y(*) The New Yorke'da Lev zerine yazdm bir makale ile bu fotoraf yaymlan
dnda, Mike Nichols bebein kendisi olmadn, hanm arkadalarnn onun
"ok daha irin bir bebek" olduuna dair yemin edebileceini bildiren bir yaz
yazd. Oysa anlarnda sk sk Pekovskilerden sz eden Alex Brailow fotora
fa zmbalad kk bir kada herkesin ismini yazmt.
18 Alexander Brailow,
mas) , s. 5.

Oriental Tales of Essad Bey'e nsz (yaymlanmam el yaz

277

le fkelenirdi ki, onu sakinletirmek zorunda kalrdk," diyor. 1 9

Snf arkadalarndan biri Lev'i zellikle kkrtr, "kkenini
unutmasna" imkan vermezmi.20 Norma Brailow bana, Rusla
rn ''.Jorjik" diye ardklar Georgie Litauer adl bu gencin fo
torafn gsterdi. Bulunduu her siyah beyaz resimden frla
yacakm gibi duran olduka yakkl, srm gibi bir delikan
l olan Georgie, eski bir balerinden dans dersleri alyor, okul
dan sonra balo salonlarnda para karl dans ederek harl
n kartyormu. Lev'in kendisini "Essad Bey"e -ya da Azeri
Trkesi yazm kurallarna gre kendi yazd ekliyle "Assad
Bej"e- dntrmesini komik bulan Georgie, herkese onun da
kendisi gibi bir Rus Yahudisi olduunu her frsatta dile getiri
yormu. Lev'in gizli niversite hayatndan ve enerjisinin son
noktasna kadar ders altndan haberdar olmayan Georgie,
elbette ne kadar nemli bir yaray detiinin farknda deildir.
Alaylar ve ismiyle ilgili sktrmalar Lev'i o kadar bunal
tr ki, bir gn rakibine kar bak ekerek boazn kesmek
le tehdit eder. Brailow bunu yle anlatyor: "Essad hem si
nirli hem de karsndakini lmle tehdit etmeye varacak
denli fke nbetlerine tutulan biriydi. Belki de bunun nede
ni bir 'Doulu' olarak intikamn kutsal bir grev olduunu
dnmesiydi. "21 Brailow arkadann cinayete dnebilecek
"Kafkas fkesi"nin nne gemek iin eitli kereler mdaha
lede bulunmu. (Bu arada, Georgie'nin lmek iin birine ihti
yac olmam; be yl sonra Paris'te muhtemelen intihar ede. rek, karbonmonoksit zehirlenmesinden lm.)
Geogie ile Lev arasndaki rekabet daha klasik bir boyut
ta da srmekteymi. lkisi de yeil gzl, kzl sal gzel Jen
ya Flatt'a tutulmular. Brailow'a gre jenya "neredeyse oku
yamayan, tembel, grnnden baka bir ey dnmeyen"
ve "ok moda ve pahal sutyen ve korseler" iin bir maaza
da mankenlik yapan bir kz.22 jenya'nn, arkadalarnn ha19

A.g.y.

20 Barilow, Survivors's

A.g.e., s. 53.
22 A.g.e., s. 8 1 .
21

278

Tale, II, s. 64.

bas Leonid Pasternak'n "efkatle izmi olduu gzel bir

portresi"ni23 grdm. Bu pastel resimde jenya gerekten ha
rika grnyor. Geogie ve Lev ilgisini ekmek iin mcade
le ededursunlar, jenya grup dndan Yaenka adl "iman,
kentli, ok zeki ve zarif" yal bir adamla iliki kurana ka
dar ikisini de oyalam, sonunda da bu adamla New York'a
gitmi.24 New York'ta gmen olarak savunduklar fikirlerin
den vazgeen ift, ateli birer Stalin destekisi olmular. Bra
ilow, Yaa'nn Lev'in Ali ve Nino'da izdii Ali'nin rakibi Na
araryan adl "eytan Ermeni" tipinin modeli olduunu d
nyor. Romanda iko Naararyan Nino'yu, Amerika'ya gt
rp Stalinist yapmak yerine, arabasyla Kafkasya'dan ve sevgili
prensinden karp "Bat'ya" gtrmeye kalkar. Ama Ali (Lev)
beyaz atyla arabay takip eder ve adam baklayarak ldrr.
Bu komik sahne romanda ok gereki anlatlm. Brailow da
ayn fikirde:
Btn bu ak hikayesi, Nino'nun karl ve ardndan Na
araryan'n ldrlmesi, Ali'nin yeniyetmelii ve genliinin
anlatld bu yaam yks, Essad'n kendi hayatndan ve ol
masn diledii olaylardan yola kmaktadr. 25

Pima'ya yazd mektuplarda Lev akna karlk gremedi

i Berlinli bir kzdan, Bakl Mslman "Su Su Haman"dan
sz ediyor. Elbette Pima'ya Rus Yahudisi bir kza ak olduu
nu ak edemezdi. Aslnda Lev, Berlin'de kendi yanda hi
bir Azeri tanmam; arkadalarnn hemen hepsi ya St. Peters
burglu ya da Yahudi Yerleim Yeri'nden Yahudiler. Gmen
sevgilisinin sonradan bana gelenlerden byk bir hayal krk
l duymu olmal.
Brailow'un yazdna gre, Lev jenya'dan sonra, "kabark al
tn renkli salarna tutulduu pembe yanakl" birka Alman
kzla km.26 Yeil adadaki hayatnn bir tekrar gibi, yine kzOriental Tales'e nsz, s. 4.
A.g.e., s. 4.
25 A.g.y.
26 A.g.e., s. 5.
23 Brailow,

24

279

lara yaklat ama soma birdenbire uzaklat ilikiler bunlar.

Tekrar Ruslarn arasna dm olmaktan akndr Lev, " 1 8
yanda kzlarla olanlar yan yana oturmakta, [ama} pme
mekteydiler; zaten hi kimse kzlara eski Rus geleneklerine g
re, yani byk bir nezaketle yaklamann dnda bir ey yapa
bileceini dnmyordu," diyor.27
Rus Lisesi'ndeki final snavlar gelip attnda Lev olduka
mitsizdir. Gece okulunda Arapa'ya, Trke azlara ve z
bek corafyasna alarak ok zaman harcamtr. Lisedeki te
mel derslerden, zellikle Latince ve matematikten geme an
s yoktur. Aptal olduunu, snfta kalrsa kendisinin ve babas
nn geleceinin daha da ktleeceini dnmeden edemez.
Zor durumdaki babasnn yzne nasl bakacak, buna nasl da
yanacaktr?
Snav komitesinin bakan, buruuk yzl, monokl gz
ne yapm, yal bir Romanov prensidir ve snav srasnda
Lev'e hi ilgi gstermez. Hatta Lev, "kasvetli aristokrat elyaz
syla" bloknotundaki Nussimbaum adnn karsna "ok za
yf bir renci" diye not dtn grm.28 Tarih snav s
rasnda da ayn yal adam iskemlesinde ilgisizce oturup uzak
lara bakmakta, dpedz uyuklamaktadr. Soma birdenbire ka
fasn kaldrp monoklnn arkasndan gzlerini Lev'e diker,
"Bize Rusya'daki Tatar ve Mool hakimiyetinden sz et," der.29
Bu soru Lev'e verilmi bir armaandr sanki, oysa Friedrich
Wilhelms niversitesi'nde henz nc yarylnda bile de
ildir. "Sanki nmde geni Mool stepleri ve atllar uzanyor
du, artk kimse beni tutamazd," diyor Lev ve devam ediyor:
Sanrm snavn ortasnda olduumu bile unuttum. Srekli
konuuyordum, Arap, Trk ve Acem yazarlardan kendi dille
rinde alntlar yaptm. Biraz Moolca bile biliyordum. Komi
te arp kalmt, yle ki prens monokln drd. Son
ra bana 'al sana' der gibi sorular yadrmaya balad. Farsa,
27 Der Mann, il, 16B.
28 A.g.e., Il, 22A.
29 A.g.e., Il, 22B.
280

Moolca sorular soruyordu, kendisi de Dou edebiyatndan

rnekler vermeye balad...
Meer prens Rusya'nn en tannm oryantalistlerinden bi
riymi. Snav komitesi ter iinde kalmt; mrleri boyunca
bir daha yaayamayacaklar eyler grmlerdi. retmenim
kk bir renci gibi kalakald. Snav olarak balayan ey,
her eit Dou sorununun trl dillerde tartld bir mna
zaraya dnmt. Sanrm iki saat kadar srd bu durum.
Prensin yannda oturan ve Rus zel meclisinin eski bir yesi
olduu sylenen adam bayla iaret etmeseydi, gece ge saat
lere kadar da devam ederdi. 30

Lev'i kurtaran bu tartma olur. teki snavlarda yapt ha

talar yal prensin onda grd yetenek sayesinde gz ard
edilir, snfta kalmas nlenir. Komite bakan "ok zayf bir
renci" dedii Lev'in btn derslerden "ortalama" bir notla
gemesini salar. Artk mezun olabilecektir.
Lev'in okul arkadalar, birbirlerinin evinde edebiyat akamla
dzenlemek iin toplanmaya devam etmektedirler. Brailow,
"Lev'in, ak olduu hanmn -jenya'nn- evinde toplanan gru
bun kimi zaman merkezinde yer almasnn nedeni, onun hika
ye anlatmadaki yeteneiydi," diyor.31 Lev'in hikayeleri, 20.
yzyl balarnda Almanlarn hayranlkla dinledikleri masallar
ile Weimar dneminin her eyi kara mizaha dntren bak
asnn bir karmdr. Herkesin pek merak sard nkteli ve
psikolojik anlatlardr bunlar. Lev, masallarnda kendine zg
romantik oryantalizmin de ilk rneklerini vermektedir aslnda;
hem Bak'deki ocukluk anlarn hem de niversitede ald
gece derslerini kullanmakta, stelik Avrupa edebiyatnn moda
tarzlaryla da oynamaktadr. Alex, bu hikayeleri o zaman Rus
a not etmi, yllar sonra da evirerek daktiloya ekmi. Gen
lik yazlar olduu belli olan bu notlar ben de okudum. Lev'in
ileride yazaca Ali ve Nino adl roman ve teki Kafkasya kin

30 A.g.e., il, 22B-23A.

31 Brailow, Oriental Tales'e nsz, s. 6.
281

taplarnn ilk malzemesi olarak kabul edilebilecek, onun gl

mizah yeteneini sergileyen hikayeler bunlar.
Snf arkadalarnn ounun fark etmedikleri ey, Lev'in
bu dnemde Lev Nussimbaum kimliinden tamamen vaz
gemi olmasdr. Austos 1 9 22'de, Lev Berlin'deki Trk
Bykelilii'nin imamnn nnde slamiyete geer ve Essad
Bey olur.32 Alex Brailow'dan baka, Anatoli Zaderman'n yaz
dklarndan da anladmza gre, arkadalar, zellikle Yahudi
olanlar, bunu rendiklerinde ok elenmiler. * Bu dalga ge
me hali Lev'in ileride kafe arkadalarnn da taknacaklar bir
tavr. Lev Nussimbaum'un, "Essad Bey" kimliini hibir zaman
aka olarak grmemesine ramen kimi zaman kendisinin de
buna gld biliniyor.
N eden byle yapmtr peki? Brailow'a gre, kozmopolit,
Ruslam Yahudi bir ailede bym olan Lev, kken aray
iindedir ve bunu, "kkleri Mslman kylere ya da Bak'y
saran dalarda yaayanlara dayanan hizmetlilerinin dnyasn
da" bulmutur.33 Bu gr doru olabilir ancak Lev'in Yahudi
olmann getirdii sorunlardan kamak peinde olduunu san
myorum. ok daha karmak nedenler sz konusu , nk
tehdit altnda olmak kadar (kald ki, eer Walther _Rathenau
deilseniz 1923 ylnda bu tehdit o kadar da yakn deildir) ,
Lev'in modernizm ve tarih konularna duyduu ilgi de hesa
ba katlmal. Lev, Trk bykeliliine gitmi olsa da, by
kelilik o tarihte hala Montaigne okuyan halifenin ve Osman
l soyunun modemizm yanls son temsilcileri oryantalistlerin
idaresi altndaki Osmanl eliliidir. Bu nedenle, Bakl gen
bir Yahudi olan Lev'in ok etnisiteli topluma duyduu zlemi
32 Hpp, "Mohammed Essad Bey: Nur Orient fr Europaer?", s. 77.
(*) Lev, Brailow'a lstanbul'da, on be yandayken de bunu yapmay istediini sy
lemi. Ksa sre kald lstanbul'da mahalle camisinin imamna gidip slamiye
te gemek iin bavurmu. imamn Yahudilikle slamiyet arasndaki, zellikle
snnetle ilgili benzerlikler konusundaki cahilliini sergiledii, hq zamanki sa
mimi ve alayc anlatmyla "komik bir perde aras" dedii trenden sonra, Lev
Mslman olmu; ama belli ki sonradan bunun geerli olmadn dnm.
(Brailow, Oriental Tales'e nsz, s. 2.)
33 Brailow, Oriental Tales'e nsz, s. 1.
282

gstermesinin bir yolu olarak din deitirdiini sylemek da

ha doru.
Bu yeni kimlii, sonralar Lev iin rksal ve dinsel bir maze
ret olacak, hayatta kalmasn salayacaktr. Ancak elilie gi
derken arad tek ey kltrel bir snaktr, stelik Osman
l eliliine gitmi olmas bilinsiz bir eylem deildir. "Essad
Bey" olarak ektirdii ilk fo toraflarndan birinde Lev bir av
luda, ypranm deri bir koltua oturmu halde grnyor.
Bacak bacak stne atm ve kameraya anlalmaz bir ifadey
le bakmakta; zerinde iyi kesimli bir takm elbise, tozluklar ve
kafasnda Osmanl zarafetinin simgesi fes var.
Bundan bir yldan az bir sre sonra, halife, Aydnlanma d
nrlerinin kitaplarn artk Paris'te okuyacak, operalarda va
kit geirecek ve Trkiye'de hem fes hem de "bey" kelimeleri
resmi olarak yasaklanacaktr. Yani Lev Bakl Yahudi bir koz
mopolitin olu kimliini sona erdirmi, ortadan kalkacak olan
baka bir kimlik edinmitir.
Dou Enstits'nn dnda da slamla btnleme admlar
atar Lev. 1923 ylnda Berlin'de kurulmu olan bir slami top
luluun kurucular listesinde "Essad Bey" olarak ad gemekte
dir; 1924'te ise bu toplulukla ilikili "slamia" adl bir renci
grubunun kurulmasna yardm etmi. 34 Bu gnlere dair yazla
rnda daha ok karlat (kendince) vr zvr zorluklar ve i
ekimeler zerinde duruyor. 193 1 ylnda yazd zyaamy
la ilikili bir makalede bu durumu duygusal bir ekilde y1e anlatm:
Berlin'in kuzey yakasnda karanlk, dumanl bir tavernada bir
ka pan-slamc toplanyoruz. Saymz giderek artyor; duman
alt odada Dou'nun btn dilleri konuuluyor, ara sra baz
Almanlar da bize katlyor. Muhtemelen gelenlerin yars ngi
liz veya Rus ajan... nderimiz, sonradan ngilizlerin hizmeti
ne girecek olan Hintli bir harem aas. Komplolar planlanyor,
suikastlar hazrlanyor ama gerekletirilmiyor; bildiriler ya
zlyor. Ben halifelik zerine konumalar yapyor, iir yazya34 Hpp , "Mohammed Essad Bey: Nur Orient fr Europaer?", s. 77.
283

rum. Gndelik politikalardan midem bulanmaya balad. Pan

Islamclk adna yaplan eyler dedikoduya, birbirini arkadan

vurmaya, gvensizlie dnyor. 35

Duman alt oda, Lev'in "Hintli harem aas" dedii Abdl

Cabbar Hayri nderliindeki cemaatin bulunduu Hannover
strasse'de olmal.36 Lev ksa zamanda hem sosyal hem de siya
sal anlamda grubun eylemci bir yesi olur; delege meclisine
seilir, smrge lkelerdeki Mslmanlarn perian durumlar
zerine konumalar yapar, Mslmanlktan soumu renci
lerle meslek sahiplerine grlerini aklamaya abalar.
Bu insanlar, slamiyet zerine akademik almalar yapan
Alman ve Ruslarn dnda, Lev'in Azerbaycan'dan kama
sndan beri karlat ilk gerek Mslmanlardr; Lev'in ye
tikinlik dneminin banda edindii cesur ve daha modem
bir slam dnyas izlenimine katklar olur. Katlmclarn o
u Almanya'ya Birinci Dnya Sava'ndan nce gelmi ret
men, doktor ve ticaret erbab gibi meslek sahipleri, geriye ka
lanlarsa siyasi gmenlerdir. 1 920'lerde Berlin'de smrgeci
lik kart hareket de glenmitir; Suriyelilerin Fransz, Fas
llarn da spanyol smrge idaresine kar isyan etmeleri Al
manlarn Mslmanlarn bamszlndan yana tavr almala
rn salamtr.
Ne var ki, Lev Almanya'daki Mslman cemaatin zellik
le etnik konularda baz yerlerden daha fazla milliyeti olduu
nu dnmektedir. Bu nedenle kendisini yine yabanc hisset
meye balar. Gerek Doulularla dolu duman alt odada Lev'in
"Dou' dan gelen adam" sfat ie yaramamaktadr. Salkl sar
nlarn adasndan Ruslarla evrili bir ortama geri dndnde
yaad kltrel oka benzer ekilde, imdi de, kendisi gibi es
ki Rus (artk Sovyet) topraklarndan srgn olarak gelmi in
sanlar arasnda kendini yersiz yurtsuz hissetmektedir. Mlteci
topluluklarda yaanan hayat, ou zaman arkadan vurmalar ve
acmaszlklarla doludur ama vatandalk haklarndan mahrum
35 Essad Bey, "Lebenslaufe von heute: Die Geschichte meines Lebens", Die Lite
rarische Welt 7 (193 1 ) , s. 3.
36 Hpp, "Mohammed Essad Bey: Nur Orient for Europaer?", s. 77-78.
284

edilmi bir sr Mslman'n yzd bir denizde tek bana

kalm bir Yahudi iin iler iyiden iyiye zordur. stelik sorun
din de deildir, zaten slamiyeti semi olan Lev, ayn zamanda
herkesin taraf olduu pan-slamc ilerlemenin nde gelen sa
vunucularndandr.
Sorun, Mslman enisi katlm etnik milliyetiliin, Sov
yet hakimiyetine uzaktan kar kmann hzla benimsenme
ye balanan yntemi olmasndadr. rnein Azeri srgnler
arasnda yaygnlamaya balayan Azeri "milli gurur" burada,
Lev'in genliindeki kozmopolit Bak'de olduundan ok da
ha gldr. Bu nedenle, gnlden bal olduu kozmopolit
Osmanlclk Lev'e Mslman srgnler arasnda pek mttefik
kazandrmaz. lleride baka bir gruba, liberal Avrupallara, "or
yantalist" Yahudilere ait olduunu anlayacaktr ama henz bu
insanlarla tanmamtr. Sonradan olma bir Mslman'n y
zeysel bilgisi, odada bulunan Araplarn, Trklerin, ranllarn,
Afganlarn ve Hintlilerin ve elbette Mslman Sovyet srgn
lerin gerisinde kalmaktadr. Ayrca bir yazar olarak edinmeye
balad kariyeri dnldnde, Lev'in bu "kyller" ile iyi
ilikiler kurmas pek de olas deildir.

285

BLM 1 0

Weimar Dnemi Medya Yldz

J;

Lev Nussimbaum, Essad Bey adyla yazd ilk kitab Dou'da

Kan ve Petrol yaymlandnda yirmi drt yaridadr. On iki
yl sonra, otuz alt yanda ldnde kitaplarnn says, Kur
ban Said adyla yazd iki roman dnda, en az on drttr;
yaklak on ayda bir kitap. Srekli baka eserleri ortaya k
t iin ktphane kataloglarndan ve internetten btn ki
taplarn kapsayan eksiksiz bir liste hazrlamak mmkn ol
mad. Balca eserleri unlar: Lenin ve Stalin biyografileri, ar
il. Nikola'nn zyaam ve dnya petrol endstrisi tarihi ile
Rus gizli polisine dair birer inceleme. Lev, ann toplumsal
ve tarihsel olaylarn macera roman trnde anlatan bir ede
biyat. 1930'larn sonunda yaanan kitlesel dehet olaylarn
da nce, henz bu tarz romanlar yazlabilmektedir; 1940'lar
dan sonra yaanan tarih ise maceradan uzak bir anlatm ge
rektirecektir.
Lev, daha yirmi alt yandayken Muhammed ile Stalin bi
yografilerini arka arkaya yazp bitirmitir; ertesi yl her iki eser
de kitap raflarnda yerini bulur, uluslararas dzeyde oksa
tanlar listesine girer. Renkli anlatm tarzlar, ele alnan kiile
rin i dnyalarnn iyi kavranm olmas oka vlr. Mu
hammed biyografisi, Lev'in eitli dillerde srekli basks yap287

lan tek kitab. New Yorh Times'da yaymland dnemde yapl

m bir eletiri kitabn zelliini yle dile getiriyor:
Bu gzel kitabn dokusu tpk bir lran halsna benziyor. Ayak
larnzn altnda bir hal duruyor ama ayn zamanda sihirliymi
gibi gznz balyor. nanmaya baladnz bir eyin ze
rinde yryorsunuz sanki; inantan da stn bir eye bakyor,
dokunmu ekilleri birbirinden koparmakszn inanlr olanla
olmayan nasl ayrt edeceinizi bilemiyorsunuz.

Lev'in yazd kitaplar yetmi yl sonra da okunabilen eser

ler, nk rnein petrol fiyatlarnn nasl belirlendii gi
bi skc bir konuyu bile bir Kafkas masal anlatr gibi yazm.
Stalin'i ise hibir yerde bulamayacanz bir ekilde anlatyor.
Lev'in l 933'te yaymlanan Sovyetler Birlii hakkndaki bir ba
ka kitab iin Times u balk altnda bir haber yapm: 1 "Kitap
Rusya'nn zulmn penesinde olduunu gsteriyor; Essad Bey
zorunlu bir cennetten sz ediyor. Ona gre, Bolevikler yeni
bir din kurma hevesiyle kyamete srklenen klelere dn
mler. " *
mek, yazmak v e kitap yaymlamak Rus gmenlerinin Wei
mar dnemi Berlin'inde yaptklar ilerin balcalardr. 2 K1- ,
dm, mrekkebin ve votkann ucuz olmasnn yan sra, 1 9 1 7
ncesinde kendileri d e burada srgn olan devrimci yaync
lardan kalma Kiril alfabesi basabilen makineler vardr Berlin'de
- 1924'e kadar da gmen yaynclnn bakenti unvann ko
rur. Bu durumun enflasyon nedeniyle bozulmas sonrasnda
"Book Sees Russia in Grip of Cruelty",
s. 1 1 .

The New York Times, 21 Austos 1933,

( *)

Times'n Moskova'daki adam Walter Duranty lmnden yllarca sonra bir

skandaln konusu olmutur. 1932'de verilen Pulitzer dl, dl komitesi ta
rafndan 2003 ylnda kendisinden geri alnr. Zaten Duranty dln verildi
i yldan beri, Stalin dnemi Rusya'snda meydana gelen Ukrayna'daki ktlk
ve teki felaketler konusunda bilerek yanl haber yapt gerekesiyle protesto
edilmitir. O dnemde Rusya'da artan basklan ve lmleri bildirmekten kan
mayan Lev gibi baz gazetecilerin varlna ramen, dl Duranty'ye verilmitir.

Robert C. Williams, Culture in Exile:

(Ithaca, N.Y., 1972), s. 132-133.

288

Russian Emigres in Germany, 1881-1941

gmenlerin ounun Paris ve Prag'a gitmesiyle geriye sesleri

nin Almanca duyulmasn arzu eden liberaller ile Yahudilerden
oluan snrl bir evre kalmtr. Lev de bu grubun en baar
li yelerinden biridir.
Kendine zg tarzm Almanca'dan nce Rus Lisesi'nden ve
niversiteden tand snf arkadalarna Rusa okumalar ya
parak gelitirir Lev. Voronovlar ya da Pastemaklarn evlerinde
dzenlenen edebiyat gecelerinde iirlerini okur, halk masalla
rna dayanan nkteli hikayelerden oluan zekice yazlm "Do
u masallar" anlatr.
Ksa bir sre sonra da oturma odalarndan eitli "kltr
evrelerine", gmenlerin rabet ettikleri kahvehanelere gee
cek, gen Vladimir Nabokv'un da iinde olduu ve Na cerda
ke [Atinallarn Yeri] denilen "edebiyat kulb"nde yapacak
tr artk okumalarn.3 Bu evreye byk ihtimalle Nabokov'un
kz kardei de olan snf arkada Helen .tarafndan tantrl
mtr. * (Dnemin gazeteleri Lev'in Atinallarn Yeri'ne gelen
izleyicilerden byk alk aldn yazyor.) Ertesi yl Lev gen
gmen yazarlarn oluturduu, Nabokov'un da yesi olduu
airler ve Yazarlar Kulb'ne katlr.
Ne var ki, o daha geni bir izleyici kitlesine ulamak iste
mektedir; kahvehane okumalar onun son Rusa etkinlikleri
olur. Lev , yazan bir yazar olmak arzusundadr. Aralk 193 l'de
airler ve Yazarlar Kulb'nn ikinci halka ak edebiyat aka
mnda, duyurulan yazarlar arasnda "Essad Bey" de vardr ama
Lev ortaya kmaz. Ona gre iir ve kurgu, teki edebiyat tr
lerinin gerisinde kalmtr artk. Bir sre roman yazmaz. Yl
lar sonra yazdnda da bayaptlarndan birini verecek, gazete
cilikte gsterdii baar ile Dou masallarnn hicvini ve ince3 Gerhard Hpp, "Mohammed Essad Bey oder die Welten von Lev Abramovic Nus
senmbaum", Essad Bey, Allah ist gross: Niedergang und Aufstieg der islamischen
Welt (Mnih, 2002)'ye Sonsz, s. 391-392.

. (*) Nabokov bu tarihte lngiltere'de okuduu niversiteden mezun olup Berlin'de

yaayan acl ailesine daha yeni katlmtr. O da Dou'yu artran "Sirin"
adnn arkasna saklanmaktadr, ama henz Rus gmenlerinin edebiyat yld
z olmamtr. O dnemde bu onur, ksa bir sre sonra Nobel dl'n alacak
olan Ivan Bunin'indir hala.
289

liklerini birletirerek oluturduu kendine has bir roman orta

ya kacaktr.
Almanya, Ruslarn gelmesinden nce de dnyann nde gelen
kitap yayncs lkelerinden biridir.4 Her ne kadar lkedeki ki
tap ticaretinin arkasndaki temel g, doymak bilmeyen Alman
okurlarsa da, lkede ok sayda iyi kalite bask yapabilen maki
neler ve etkili bir datm a vardr. Almanca bir dnya dili de
ildir, smrge lkelerde konuulmaz; kitap retimi tamamen i
pazara yneliktir. 19 13'te, savatan nceki son ylda, Almanya'da
otuz be bin kitap baslm, 1920'de, yani sava sonrasnn karga
as, hastalklar ve devrim srasnda, kitap ticareti inanlmaz bir
ekilde sava ncesi dzeyini yakalam, otuz bin kitap piyasaya
srlmtr. Weimar dneminin ilk yllarnda lkede, Rusa ba
smevleri de dahil, 895 yeni yaynevi kurulmutur. Sava ertesin
de Berlin'de yaanan teki akl almaz gelimeler gibi, bu olgu da
maliyet hesaplarna bal bir durumdur: Kat, bask makineleri
ve mrekkep ucuzdur, yetenekli editrler, yazarlar ve dizgiciler
boldur ve elbette, ne kadar byk aclar yaarlarsa yaasnlar Al
manlar okumaktan hi vazgememilerdir.
Ne var ki, 1923 ylnn sonbaharnda yaanan hiper-enflas
yon Rus gmenlerine ait btn yaynevlerini, kafeleri ve ti
yatro kumpanyalarn, ksacas her trden ticari faaliyeti al
tst eder. Enflasyon yalnzca Alman orta snfn imha etmek
le kalmaz, birok Rus'un, zellikle Berlin'e gelirken yanlarnda .
ok ey getirememi olanlarn birikimlerini de sprp gt
rr. Rus yazarlarn yeni merkezi artk Paris'tir; Prag da bilimsel
ve akademik yayncln kenti olacaktr.5 1923'ten sonra Rus
gmenler Paris'e tandka, Berlin'de kalan srgnler arasn
da Yahudilerin arl giderek artar ve Berlin bir sreliine Ya
hudi kltrnn merkezi olur. Yahudi Aratrma Enstits Yl
VO, ynetimini Cenevre'den Berlin'e tar; siyasi cephede ise,
Siyonist sosyalistler ile eski Rus Yahudi Birlii, Berlin'deki faa
liyetlerini artrmlardr.
Culture in Exile, s. 133.

Williams,

Marc Raeff, Russia Abroad: A Cultural

1 939 (New York, 1990), s. 77.

290

History of the Russian Emigration, 1919-

Lev, gmenlerin giderek Alman kltrne asimile olma

ya baladklar bu dnemde ve mrnde ilk kez doru bir za
manlamayla, artk bir yetikindir. 1923-24 yllarnda Berlin
ekonomik sorunlarla bouurken Lev okuldadr. 1925-26'da
ise, artk olgunlam bilgisini, yani Dou'ya dair her ey ko
nusundaki uzmanln, kendisine kariyer yapmak iin kul
lanaca bir zamanda Alman yaynclk hayat da dzelme
ye, Altn Yirmili Yllar dnemine girmeye balamtr. Berlin
1926 ile 1930 arasnda Avrupa'daki edebi faaliyetlerin merke
zi olur; onlarca ciddi gazetenin yan sra, edebiyat dergilerinin
en iyilerinden biri, Die Literarische Welt (Edebiyat Dnyas)
burada yaymlanmaktadr. The New York Review of Books'un
Almanya'daki muadili olan bu haftalk dergi, sayfalarnda her
hafta Alfred Dblin'in kentsel estetik zerine dncelerin
den, Bertolt Brecht'in burjuva tiyatrosunun ipliini pazara
karan yazlarna, Walter Benjamin'in film zmlemelerine
kadar her trden yazya yer vermektedir. ("Saniyenin onda bi
rini yakalayan film teknolojisi sayesinde kapal kutu eski dn
yann alt dinamitlenmitir, artk Alfa Romeo kullanmaya im
rendiimiz kadar, kk burjuva evlerin iini de grp hay
ranlkla seyredeceiz. ")6
Lev daha yirmi birindeyken, gencecik yanda, muhtemelen
Pasternaklarn araclyla, Die Literarische Welt'in gl edit
r Willy Haas ile tantrlr. Hibir zaman bu karizmatik edi
trn gzdelerinden veya yakn evresinden biri olmayacak
tr ama derginin yazarlarnn ou ondan iki kat daha yaly
ken, Haas yazarlar listesinin en st sralarna Lev'i yerletirir ve
isabetli bir ekilde, onu derginin "Dou uzman" olarak tayin
eder. Haas, Lev'in yeteneini ve enerjisini grm, onu kanat
lar altna almtr; "Essad Bey" ksa zamanda derginin en ve
rimli yazarndan biri olur.
Lev'in ilk makalesi, beklendii gibi "Dou'dan" baln ta
yor. 1926 ylnda Malezya ve Azerbaycan'da gazete habercili6

Walter Benjamin, "A Discussion of Russian Filmic Art and Collectivist Art in
General", Anton Kaes ve dierleri, der., The Weimar Republic Sourcebook (Ber
keley, 1994) iinde, s. 626.
291

i konulu bir tartmadr bu.7 Daha sonra ok eitli konularda

yazlar hazrlar: Cengiz Han'dan vgyle bahsettii iirlerden
Bat film endstrisine kadar deiik konularda yazlar retir.
Avrupa ve Amerika'nn ahlaksz filmlerinin Doulularn, zel
likle de Mslmanlarn gznde Bat'nn deerini alalttna
dair yzeysel ama ngrl eletiriler ieren "Film ve Beyaz Ir
kn Saygnl" adl bir makalesinde, "Beyaz rk"n bamsz
lktan sz etmeye balayan Asyal insanlarn nezdindeki say
gnlnn tmden kaybolmamas iin, Bat kltrnn olum
lu ynlerinin ne karlmas gerekiyor gibi nerilerde bulun
maktan geri durmamaktadr.8 Osmanl saraynn eski mensup
larnn ve harem aalarnn lstanbul'da dzenledikleri ticari bir
toplanty anlatan "Harem Aalar Kongresi" gibi merak uyan
drc konularda da haber yapar Lev. Ayrca, Atatrk hakkn
daki Almanca ilk biyografyi de o yazmtr. Olumlu bir ba
k as tayan eserinde Lev, Mustafa Kemal'den "kurnazln,
gaddarln ve hilenin normal kabul edildii Doulu yntemle
ri kullanarak Bat'nn zafer kazanmasn salayan, Trklerin en
az Trk olan," diye sz etmektedir.9
Lev, ilk yazlarnda Bat'y kendi lehlerine kullanmay bil
mi Atatrk ve ondan sonra gelen Rza ah Pehlevi gibi Do
ulu nderlere zel bir ilgi gsteriyor. 1930'larda ise, Avrupa
Aydnlanmas'n Rusya'ya benimsetmek iin Dou ile Bat'y her
kesten daha fazla yaknlatrm olan Byk Petro'ya younla
mtr. Lev, Petro'yu hem sever hem de nefret eder; yle ki, so
nunda bu konu onu boar ve eserini bitirmez. Baka birok ya
zar bunu boa harcanm zaman olarak grrd ama, Lev Pet
ro zerine yapt aratrmalardan faydalanarak ar Nikola'nn
ve Rza ah'n biyografilerini yazmtr. (Ona gre, lran dikta
tr son ar Nikola'dan ziyade, Byk Petro'nunkine benzeyen
bir idare kurmu.) Lev'in Dou'nun ihtiam zerine mizah dolu
7

Essad-Bey, "Aus dem sten", Die Literarische Welt

Essad-Bey, "Tschingis-Chan, der Dichter. Zu seinem 700. Todestag", DLW 3,

no. 47 ( 1927), s. 7; Essad-Bey, "Das Prestige der weissen Rasse und der Film",
DLW 5, no. 3 ( 1929), s. 7.

Essad-Bey, "Buch-Chronik der Woche. Dagobert von Mikusch: Gasi Mustafa

Kemal", DLW 5, no. 45 ( 1 929), s. 5

292

(DLW) 2, no. 23 ( 1926).

yazlan da var. rnein, Boleviklere yenilmi Orta Asya kralhk

lannn saray mensuplarnn imdi Potsdamer Meydan'nn orta
sna keyif atlann, resmi partilerde boy gsterilerini gln

bir ekilde u balk altnda anlatyor: "Adlon Otel'indeki Buha

ra: Son Emir ve 20. Yzyldan 1001 Gece Masallan."10
Afgan Kral Emanullah'n 1 928 ylnda Alman bakentine
yapt ziyaret zerine Die Literarische Welt'e ve eitli gazete
lere yazd bir dizi makale, Lev'in Dou-Bat bulumas tart
malarna eletirel siyasi zmlemeler getirdii yazlardr. 1 1 Bu
makalelerin birinde, "lkede ilkel, birbirini tanmayan kabile
ler yayor. Yabanc olan her eyden nefret ediyorlar; snrlarn
irkin kk atlaryla koruyor, hrsla baktklar uzaklardan ge
len silahl kervanlara yakn zamana kadar lke snrlarn olu
turan kafatas ynlarn gsteriyorlar," dedii Afganistan'n
corafi ve toplumsal iklimi konusunda olduka kasvetli bir re
sim izen Lev, yine de yirmilerde Afganistan'da bir mit
belirdiini ekliyor: "anl gemileri zerine mtevaz ha
yatlr kurmu teki Islami lkelerin tersine Afganistan'n by
le bir gemii yok, yine de byk bir gelecek vaadediyor." Di
zinin sonunda modemizm yanls krala adanm bir Afgan i
irine yer vermi: "Amerika bizim dostumuzdur, Almanya da
bize vefal bir dost olmutur. . . . Sevgili vatanmz, senin
nn etrafndaki pervaneleriz biz / Uruna lrz canmz
Afganistanmz. " 1 2
eit eit haberler, serbest siyasi yorumlar, Orta Asya'dan
iir rnekleri;

Die Literarische Welt'in arayp da bulamad

eylerdir bunlar. Essad Bey derginin "Dou'daki adamdr" ,

orayla ilgili ne varsa yazmakta serbesttir.
Derginin srekli yazarlar arasnda Weimar dneminin nde
gelen simalar, Egon Erwin Kisch, Valeriu Marcu ve (Lev'le ya10 Essad-Bey, "An Asiens Forstenhfen. Buchara im Hotel Adlan-Der letzte Emir
Marchen aus tausendundeiner Nacht im 20. Jahrhundert", Dresdner Neueste
Nachichten, 15 Kasm 1929.
11 Essad-Bey, "Chefredakteur S.M. Amanullah" , DLW 4, no. 10 (1928), s. 3. Ay
nca bkz. "Die Europa-Reisen islamischer Herrscher und die islamische Welt",
Die islamische Gegenwart 2, no. 4/5 ( 1928).
12 Essad-Bey, "Chefredakteur", DLW 1 0, (1928).
293

kn arkadalk kurmu) ineleyici bir sluba sahip Dadac ka

bareci ve edebiyat aydn Walter Mehring de vardr. Devrim
kurunlarnn havada vzldad yirmili yllarn banda radi
kal deneysel kabare Berlin'de zirveye ulam, sonralar kafele
re ve baka mekanlara kaymtr. Mehring, 195 1 ylnda yazd
"Kayp Ktphane: Bir Kltrn Otobiyografisi" adl an ki
tabnda bu yerleri yle anlatyor: "Dnyann btn ktpha
nelerinin toplamndan daha fazla sayda ve daha byk kitap
larn bulunduu; dnya tarihine gemi ilerden daha fazla sa
yda hareketin planland" yerler.13

Die Literarische Welt in yazarlar hem i klarnda hem de

'

gn iinde Kurfrstendamm zerindeki " Cafe Megolomania"

adn taktklar Cafe des Westens'e (Batllarn Kafesi) uramak
tadrlar. Burada alan "kzl sal, kambur" garson Richard,
"yeteneklerini bir ordu subaynn madalyalarna verdii nem
kadar ciddiye alan, kendini beenmi zor misafirlere hizmet
etmektedir."14 Mehring, Cafe Megolomania'nn gz alc egzo
tikliini, en tuhaf davranlarn bile nasl ho karlandn et
kileyici bir dille anlatyor.
Bu altkltrn en arpc kiilerinden biri -takntlar ba
lamnda Lev'e ok benzeyen- Else Lasker-Schler'dir. 1 5 Alman
Yahudisi bir air olan bu kadn, orada doduunu iddia ederek
kendisine "Teb Prensesi" adn takm, Berlin sokaklarnda do
lamakta ve youn tepkiler almaktadr: Erich Mhsam, iirinin
"ateli dou hayalleriyle parladn" sylerken, 1 6 Kont Harry
Kessler gnlne, "yllardr bu kadndan kurtulmaya al
yorum," diye yazyor. 1 7 Kafka ise iirleri iin "ar telal kibar
bir beynin rastgele kaslmalar" diyor.1 8 Karl Kraus da ona "ba
13 Walter Mehring, The Lost Library:
lis ve New York, 1951),' s. 136.
14

The Autobiography ofa Culture (Indianapo

A.g.e., s. 141-143.

1 5 Frederic V. Grunfeld,

Prophets Without Honor: A Background to Freud, Kafka,

Einstein and Their World (New York, 1979), s. 96-145.
16 A.g.e.'de yaplan alnt, s. 97.
17 Harry Kessler, Berli,n in Lights: The Diaries of Count Harry Kessler (1918-1937)
(New York, 1999), s. 1 14.
1 8 Grunfeld, Prophets

294

Without Honor'da yaplan alnt, s. 97.

melek ile kt kadn" karm yeni bir ad takm.19 Yani, kim

senin dikkatinden kamayan bir kadn. . .
Lasker-Schler, "Yaban Yahudice" dedii v e eski Yahudilerin
diline benzeterek konutuu "Asyaca" adl bir dil bildiini iddia
etmektedir. Hatta Prag'da bir kilisede akn kalabala bu dilde
vaaz verirken tutuklanmtr. Ama Yahudileri Diaspora'da ge
irdikleri iki binyl boyunca edindikleri kt etkilerden arnd
rarak kefettii Yaban Yahudiler deyimi, olduka rabet grr.
Eserlerinde birinci tekil anlatclar hep Arap; nc tekilden
konuanlarsa hep Yahudilerin hikayelerini anlatyorlar. *
Lasker-Schler'in arkada ressam Oskar Kokoschka, Ya
ban Yahudi kyafeti giymi Else ile birlikte Bonn caddelerin
de dolamalarn yle kaydediyor: "zerinde alvar ve sar
, uzun siyah salar ve elinde uzun azln ucunda sigara
syla yryorduk. Elbette gelip geenler, bakp bakp bize g
lyor, alay ediyor, ocuklar alk tutuyorlard; renciler y
le rahatsz olurlard ki, bir dayak yemediimiz kalrd."20 Las
ker-Schler'in arkadalarna Byk Halife, Dalay Lama gi
bi sama adlar takmak gibi bir merak da varm. Filozof Mar
tin Buber'e Herr von Zion, air Gottfried Benn'e Barbar ve ar
kada topluluundaki herkese Kzlderili demekteymi. 21 El
se bir sre, lskenderiye'de doduu iin sevdiini syledii ve
Megalomanya'dakilerin Tom diye ardklar milyoner ft
rist air F.T. Marinetti ile taklm.
19

A.g. e 'de yaplan alnt, s. 96.

.

(*) Lasker-Schler sonradan Filistin'e ger ama ksa srede Kutsal Topraklar'da
yaamaktan pek keyif almadn anlar. "Buradaki insanlarla yaamak benim
iin ok zor, Kral Davut bile buradan gm," diye yazyor. Son projelerinden
birinde, Filistin'deki Araplarla Yahudileri bir elence park ina ederek birlikte
ve keyif alarak yaamay renmeye ikna etmeye alm. Yirmi birinci Siyon
Kongresi'nd kasvetli temsilcilere yle hitap ediyor: "Yahudi-Arap sorunu na
sl zlr biliyor musunuz? Tek bir yolla: Neeli eyler yaparak. Yahudilerle
Araplar iin bir elence park kuracaz. Buraya her iki halk da gelecek ve ay
n kutsal yemekten yiyecek, ayn atlkarncaya binecek ve ayn arkfelekte oy
nayacak. Ve giri kapsnn zerinde 'Tanr iin' yazacak." [Frederic V. Grun
feld, Prophets Without Honor: A Background ta Freud, Kajka, Einstein and Their
World (New York, 1979), s. 143.]
20 Oskar Kokoschka, Mein Leben (Munich, 1971), s. 10.
21 Grunfeld, Prophets Without Honor, s. 106.
295

Allmam fikirleri ve daha da allmam halleriyle e

it eit insanla dolu bu duman alt odalara herkesin bir ekil
de Leo Nussimbaum olduunu bildii Essad Bey, yani sar ve
haneriyle Azeri bir

literato, ok uygun dmektedir. Gerek

ten de kahvehane seyyahlarnn dnyas Lev'in oryantalist ro

ln bileyebilecei mkemmel bir mekandr. Sunulan hner
ler elbette buraya gelen herkes iin sergilenmektedir ama esas
izleyici, nihayetinde kiinin kendi krlgan benlik duygusu
dur. Kahvehane yaamnn asl nemi de buradadr, ayrca bu
mekanlarda kimse paraya ya da akademik niteliklere aldr et
memektedir.
Lev'den on ya byk olan Mehring o zamanlar oktan n
kazanm bir sanat; muhtemelen Lev'i kafe sahnelerine so
kan da o. Lev de, sk sk bunalma giren dostuna destek ver
mekten kanmyor. Mehring,

Cabaret adl Broadway oyunu

ve filminde Joel Grey tarafndan mkemmel ekilde canland

rlm kabare sanatlarnn nde gelenlerinden biri. (Filmde
ki zamanlama biraz kaym, nk Nazizmin ykseldii yirmi
lerin sonunda, mahrem konular ve siyasi hicivleri ieren ka
bare gelenei oktan bitmitir.) Kayzer dnemi Berlin'de siya
.
si tiyatro daha revatadr; imdi inanlmaz gelse de, o zamanlar
uygulanan resmi: sansr, yaplan akalar ok daha komik kl
maktadr. Mehring, 1 9 19 Devrimi srasnda balayan ve 1923
"enflasyon yl"nn sonuna kadar devam eden ineleyici ka
bare sanatnn ok rabet grd en canl dneminde sahne
lerdedir. Bu tarihten sonra, Berlin'e zg kabare vodvilleri ya
va yava komik talamalara, hatta asker, doktor, mahkum ve
ya Eskimolar gibi giyinmi kzlarn yer ald mzikal revle
re dnm, gemi yllarn dnmeye sevk eden gsterile
rinin yerini bunlar almtr. Dans kzlarn revlerine kabare
rakip olamad gibi, giderek daha dk gsteriler, plak kz
larn revleri ortaya kmtr. 1927'ye gelindiinde artk Ber
lin, "rtsz Dnya; Herkes plak; Tufan: 100 plak Kadn"
vb. isimli gsterilerin ilan edildii neonlu yazlardan geilme
mektedir. 22 Walter Benjamin ve Siegfried Kracauer, insan be22 Peterjelavich, Berlin Cabaret (Cambridge, Mass., 1 993), s. 175-176.
296

deninin sergilendii bu gsterilerde mutlu zamanlar geirmi

ler ama elbette sunulan mekanik cinsellie dair nemli eleti
rel zmlemeler getirmekten geri durmamlardr.
1920'lerin ortalarndan itibaren Berlin'deki kabareler bir
yandan da politiklemektedir; bir tarafta komnist propagan
dac gruplarn etkinlikleri sergilenir, te yanda Nazi yanls
halk gsteriler yaplr. Mehring gibi ilk Dadac kabarecilerse
artk bkmlardr.* Mehring -byk olaslkla Lev'in nerisiy
le- Berlin'den ayrlp Cezayir'e gider. Yapt seyahat ona ye
ni bir zindelik kazandrr ve ilk dzyaz eserini, "Cezayir ya da
Vaha'daki On Mucize"yi yazar. Mehring kitapta yle diyor:
"k Kitab [Eski Ahit'te ikinci kitabn ad] Sahra'nn piramit
kenti Garda'da bana elik etti. Burada Abaditler slami bir ha
yat sryorlar, aralarnda kendilerine

Drstler diyen son ha

kiki srailliler de var."23 (Lev ya da Walter Mehring gibi Yahudi

kimliklerini gizleyen kahvehane oryantalistlerinin nereye gi
derlerse gitsinler mutlaka garip Yahudilerle karlayor olma
lar da dorusu kayda deer.)
Lev, arkadann bu eserini Die Literarische

Welt iin deer

lendirirken, Avrupallarn Dou'yu ruhundan arndran rehber

kitaplarla kandrldklarn ama burada, daha nce Budape
te'den teye gitmemi birinin azndan "gerek Do-u"nun
renilebileceini ne sryor. Ona gre Walter Mehring, "artk
Dou'dan geriye hibir eyin kalmad ya da ok az eyin kal
d bu yerde" yalnzca bir airin grebilecei ekilde iiri gr
rri ve duymutur. "Dou'da hi bulunmam olanlar ile bu
hilal diyarnn hayalini kuranlar, seyyah hikayelerini veya bi(*) Kayzer dneminde, genellikle Yahudi olmayan sanatlar tarafndan Yahudi
!er hakknda ve rnegin defalarca vaftiz edilmi ar asimilasyon yanls Al
man Yahudisi ile alay eden fkralar anlatrlar. Antisemitizmin ciddi boyutlara
ulamasyla Yahudi fkralar komik olmaktan kar ve halk "fazlasyla rahatsz
eden" siyasi mizahla birlikte gzden der. Hitler'in 1 933'te iktidara gelmesiyle
de Yahudi kabare yldzlar Almanya'dan karlr ama Avusturya, ekoslovak
ya, Fransa ve Hollanda'ya gitmi olanlar kendi istekleri dnda ve bu kez son
oyunlarn Westerbork, Theresienstadt ve teki yerlerdeki toplama kamplarnn
SS gzetimindeki kabarelerinde sergilemek zere, Alman sahnelerine dnerler.
[Peter jelavich, Berlin Cabaret (Cambridge, Mass., 1993), s. 79-80, 258-282.]
23 Mehring,

The Lost Library, s. 13.

297

limsel aratrma raporlarn okumasnlar, Walter Mehring'in

yazd Vaha'daki On Mucize'yi okusunlar."24
Lev, Die Literarische Welt'ten yirmi sekiz yanda ayrld
nda dergide 144 makalesi yaymlanm -Willy Haas'n te
ki gzdesi Walter Benjamin'in yazdklarndan daha fazla bir ra
kam- yarm dzine kadar da oksatan kitab kmtr. Dostu
ve ilerideki i arkada George Sylvester Viereck, Essad Bey'in
bir odaya kapandn ve birka saat iinde neredeyse bitmi
bir eserle ktn belirtiyor. Bu biraz abartl olsa da, Lev ger
ekten ok hzl ve akc bir ekilde yaz yazmaktadr. 1 934
ylnda ilerini yneten Wemer Schendel kendisinden, yani
uluslararas dzeyde on yedi adet oksatan kitab yaymlanm
bir yazardan istenebilecek en son eyi rica etmi, "Daha fazla
kitap yaymlamayn. ok verimli grnmemelisiniz, kitaplar
arasnda bir yl ara verin ltfen," demi.25
Lev, artk Essad Bey olarak tannan bir "Dou" uzmandr.
O dnemde birbirinden farkl iki anlam vardr Dou'nun: Gi
zemli "Asyatik" Dou, yani slamn ve teki Avrupa d din:
lerin dnyas ve artk Sovyetler Birlii olmu Rusya'ya ait Do
u. Her ikisi de fanatikler, arlar, komiserler ya da sultan ve
ahlarla, gizem ve tehlikelerle dolu ama ayn zamanda cazibe
merkezi yerlerdir. Ayrca Ortadou, Almanya'da her zaman il
gi ekmi bir konudur, stelik Fransz kart szler sylemek
iin de bir frsat salar!
Haas da, Mehring de, teki meslektalar da muhtemelen
Lev'in gemiini bilmektedirler -1930'larda kesinlikle ren
milerdir- ama hibiri, bu konuda alenen konumamtr. tk
"zyaam" kitab

Dou'da Kan ve Petrol ktnda, Die Lite

rarische Welt eser zerine imzasz bir eletiri yazs yaymlar:

"Essad-Bey'i bu dergiden tanyoruz. Bugne kadar onun ger
ek kimliini bilmiyorduk. Adnn takma olduunu dn
mtk. Mslman bir aristokrat ile Rus devrimcisi bir ayd24 Essad-Bey, "Walter Mehring: Algier oder die 13 Oasenwunder", DLW 3,. no 22
( 1 927), s. 6.
25 Gerhard Hpp, "Mohammed Essad Bey: Nur Orient fr Europaer?", Asien Af
rika Lateinamerika 25'ten (1997) alnt, s. 86.
298

nn olu, Bak, Azerbaycan doumlu bu Asyalnn garip yaam

yksn hayranlkla karlyoruz. "26 Bu yaznn kimin kale
minden ktn, Haas tarafndan m, yoksa Kafkas giysili Rus
mltecisi meslektalarnn gemii karsnda kafalar karm
editrler tarafndan m yazldn sylemek zor. Lev'in, kader
onu artk bu konularda aka yapamayacak bir konuma srk
leyene kadar, hayatnn byk bir blmnde Essad'a "dn
mesi" konusunda yazar arkadalarna oyun oynad sylene
bilir. Ama kendisinin ya da tekilerin bu deiimle dalga ge
meleri sz konusu deildir. Tersine, ou kendisi gibi Yahudi
olan bu insanlarn onu anlayabileceklerini, dnmn ak
a yazmasnn drstlk olacan dnm olmal. Lev ba
kalarnn yanndaysa daha temkinli davranyor, bir ey gizledi
i ynndeki iddialar ne reddediyor ne de onaylyor. Yalan
lamaya almak yerine kimliine skca sarlyor, daha bir or
yantalist, daha bir Essad Bey oluyor.
Kitaplarnda ve makalelerinde ve de kendisiyle ilgili olarak,
basit olgulardan te, dnsel ve duygusal geree daha faz
la nem vermekte.* Die Literarische Welt iin yazd "Do
u Efsanesi Lenin" adl bir makalesinde, Lenin'i Dou'nun
bin yllk putlar ve efsaneleri balamnda ele alyor. Ona g
re Rus Devrimi'nin nderi bir "cin, lmsz bir hayalet. n
c Enternasyonal'e ramen Lenin, Rusya'da nl bir aziz ha
line getirilmitir. Kylerin ounda onun resmi sradan aziz
lerin yannda asldr."27 Lev, Grc zalim mafya yesi dedi
i Stalin'in Kafkas kimliini de, "Stalin: Bir Fanatiin Kariye26 G.M., "Essad-Bey. Oel und Blut im Orient'.' , DLW (say belli deil), 1929, s. 5.

(*) Lev lm yatanda yazd defterde yle diyor: "zellikle bir 'edebiyat' iin
olgulara biim vermek yerine 'fotorafn ekmek' gerekten ok zordur. Ede
biyatn ayartcl inanlmazdr. Edebiyatnn hafzasnda perspektif kayar.
Yazar ister istemez atmosferin gerekliini olgularn basit gerekliine ter
cih eder. Ama lm beklediim bugn yalnzca gerei yazmaya alyo
rum, gerein tm olmasa da en azndan [burada karalama var: 'bence anla
m olan'] bu satrlarda. nk bana yle geliyor ki, byk aclar iinde sona
ermekte olan sefil hayatm tpk u iinde olduumuz kargaa ve felaket gnle
rine benziyor." [Kurban Said, Der Mann, der Nichts von der Liebe Verstand (ya
ymlanmam el yazmas), l, 4A-5B. ]
27 Essad-Bey, "Der orientalische Lenin-Mythos", DLW 4, no. 4 9 (1928), s. 5-6.
299

ri" ( 1 93 1 ) adl kitabnda aa karmtr; daha nce yazl

m bir biyografide yetikin yana kadar doru drst Rusa
bile konuamayan Stalin'in Rus olduu belirtiliyor. Amerika
l bir eletirmen Lev'in izdii Stalin portresini "Chicagolu bir
gangsterin hayatna, lkenin ortamn da Chicago'ya" benzeti
yor. 28 Gerekten de, Lev ok az gazetecinin kavrad eyi daha
o zamanlar yazabilmi bir kii. (Stalin'le karlaan Amerikal
bir yetkili, "Sovyet ynetiminin bann bir centilmen olduu
nu sanyordum, bir Kafkas ekyas deil," diyor.) Essad Bey'in
yazdklann fazla abartl ve akla smaz bulan eletirmenler de
vardr ve aslnda yanlanlar onlardr. 1 932'de

The Times Lite

rary Supplement'ta Stalin kitabn deerlendiren biri gazetecilik

balamnda kitabn "zekice" olduunu ama Essad'n iddia etti

i gibi, "Stalin'in imdi elinde olan iktidan sonsuza kadar sr
drmek" konusunda ikna edici bir ey sylemediini, "Dou
lu yneticilerin daha nce de snrlarn atklarn ama gide
rek sanayileen Rusya'y yalnzca zor kullanarak denetlemenin
daha da g olacan" yazyor.29 Burada olduu gibi, Stalin ve
Hitler'in ilk yllan konusundaki iyimser yaklamlar ok tipik
tir; Stalin hakkndaki yanlg, Hitler'den daha uzundur, ste
lik zora dayal iktidarndan sonrasna kadar srmtr. Yazd
kitap ve makalelerle Stalin'in amansz uygulamalarn, ku
rulmasnda parma olduu sistemin su zerine ina edildii
ni ilk dile getirenlerden biri Lev'dir.
Hatalar yalnzca aceleciliinden kaynaklanan Lev'in bel
li bal eserlerinin ou piyasaya 1929 ile 1932 arasnda, drt
ylda kmtr.

Kan ve Petrol adl an kitabndan sonra, Kajhas

!ar'n Oniki Gizi, Muhammed, Stalin ve Bolevik ynetiminde
ki Rus gizli polisinin tarihini anlatt OGPU: Dnyay Ele Ge
irme Plan adl eserleri yaymlanmtr. Btn bu kitaplar Die
Literarische Welt, Deutsche Allgemeine Zeitung ve Prager Tageb
latta gibi dergilerde makaleler yazd srada ortaya kmtr ayn dnemde Saturday Review of Literature, Asia ve The Living
Age gibi Amerikan dergilerine de makaleler vermektedir. Ki28

Outlook, Yayn Kurulu tantm yazs, Nisan 1932, s. 233.

Times Literary Supplement, 2 Haziran 1932, s. 398.

29 "A Study of Stalin",

300

taplarnn bazlar OGPU gibi belgelere dayanmakta, tekilerse,

Stalin gibi hem akademik aratrmalar hem de, bazlar sylen
tiden ibaret olsa da, canl anlar zerine kurulmutur. Roman
d eserlerinin tm hrsl, genelleyici ve tarihin byk anla
tlaryla erevelenmi ama ayn zamanda konu ald kiilerin
gereki portreleriyle doludur.
Lev, Die Literarische Welt sayesinde Weimar dneminin
medya yldz, profesyonel bir "Kafkas Adam" olarak nlenir.
Atlantik'in bu tarafnda daha fazla ilgi ekmise de, eserlerine
asl nem verenler Alman okuyucular olmu, olumlu eletiri
leri onlardan almtr. Tarihi romanlaryla tannan Kurt Aram,

Kan ve Petrol', "zamanmzn en ilgin, en elenceli ve en bil

gilendirici kitab" olarak tanmlam; baka nl bir yazar,
Karl Hoffman, kitabn "siyasi maceracln" , yazarn "olay
lar kimi zaman tyler rpertici bir iddet ve srarclkla su
nan ateli bir sanat oluunu" alkladn sylemitir.3 Kan
ve Petrol Almanya'da byk sat rakamlarna ular ve ksa za
manda uluslararas bir n kazanr.
Kitaba ngiltere, Fransa, Hollanda ve lspanya'da yaymla
nan gazetelerden ve almalarnn beeniyle karland ama
Lev'in ileriki hayatnda ykc etkilerde bulunacak ltalya'dan
ok olumlu eletiriler gelir. Roma'da kan nemli bir edebi
yat dergisi, Bibliografia fasicsta, Petrolio e Sangue in Oriente'nin
[Dou'da Kan ve Petrol] yazarnn "mizah anlay olan ok
ho ve yetenekli bir hikayeci olduunu" belirtir.31 Amerikal
eletirmenler de hem eserlerini hem de elmal tart kadar Ame
rikal olduunu dndkleri Lev'in olaylar kurgulama ekli
ni cazip bulurlar. Oysa kitabn bu yn Almanya'da sert tepki
ler alm.tr.

Kan ve Petrol kar kmaz siyasi ynelimli birka Alman ele

tirmen halk kitaptan uzak durmalar iin uyarmakla kalmad
gibi, yazarn da gndemden drmek iin aba gsterir. Onla
ra gre Lev yalnzca.etnik bir aykr deil, ayn zamanda sapkn

30 Hpp, "Mohammed Essad Bey: Nur Orient fr Europiier?"de aktarlyor, s. 81;

Kari Hoffmann, "Erdlsensationen'', Deutsche Rundschau 225 (Ekim 1930), s. 80.
31 Hpp, Mohammed Essad Bey: Nur Orient fr Europaer?"de aktarlyor, s. 81.
301

dr da. Else Lasker-Schler Badat prensesi gibi giyinebilir, n

k onun Alman Yahudisi bir air olduu ok aktr. Yahudi ga
zetecilerle bilimcilerin ou o dnemde Mslman dnyaya da
ir derin bilgilerine ve yaknlklarna dayanarak Ortadou zeri
ne yaz yazmaktadr ama hibiri Berlin sokaklarnda sar taka
rak dolamamakta, sava airet reisleriyle kan ba olduun
dan sz etmemekte, tuhaf Trk isimleri taknmamaktadr.
Aadaki eletiri etkili bir sac dergi olan Der Nahe Osten'de
(Yakndou) yaymlanm tipik bir rnek:
Bu kitap yakn zamanlarda km en sefil yaynlardan biri.
Kendisini "Mohammad Essad-Bey" olarak tantan, Bak'den
petrolc bir Tatar'n olu olarak sunan yazarn aslnda Leo
(Lob) Nussimbaum adl, 1905 Kiev doumlu, Tiflisli bir Yahu
di olan Abraham Nussimbaum'un olu olduu ortaya km
tr. Kitapta, yazarn daha on yandayken Rus subaylar tehdit
ettii, Buhara Emiri'ni tand, Mslman gelenekler konu
sunda uzman olduu iddia ediliyor; bu kadar bile anlatlanla
rn tuhafln ortaya koyuyor. Mslmanlar byk ihtimalle
dindalar "Mohammad Essad-Bey"i yalanlayacaklardr. (Essad
Arapa asad, esed, yani aslan demek; esed= lion=Lob=Leo?) 32

Yazar, hibir Yahudi'nin Dou'nun gerek resmini izemeyece

ini, "kitap boyunca bu Yahudi muhalifin iftira ve aalamala
rna uram Azerbaycan, Ermenistan ve Trkiye gibi devletle
rin sessiz kalmayacan" syleyerek yazsn bitiriyor.
Antisemitizmin her trl saldrnn hedefi olduu bu d
nemde eletirmenlerin hibiri kitab "Dou" hakkndaki ge
nel grlerden ok uzak bulmaz. rnein yazarlardan bi
ri, kitabn hatalarnn yeteri kadar Asyal olmamaktan deil,
"fazla Asyal" olmaktan kaynaklandn ve asl bu "Doulu
nitelii"nin anlatlanlar konusunda kuku dourduunu sy
ler. Ona gre, Doulularn sapkn olduklarm zaten herkes bil
mektedir ama yazarn hem Asyal hem de Avrupal olmasna
32 "Buchbesprechungen: Essad Bey, 'Oel und Blut im Orient,"'
no. 1 ( 1 930), s. 16.
302

Der Nahe Osten II,

karn, "Asyallnn daha gl olmas eserine ne yazk ki ya

rar getirmemektedir. " 33
Essad Bey takma adl bu yazarn gndemden drlmesi a
lmalarna saclarn yan sra, Sovyetler Birlii'nden gelmi sr
gndeki lslamclar, yani Yahudi olmayan "gerek" Mslman
lar da katlrlar. Berlin'deki eitli Arap ve Acem gmen rgt
leri de halka aklamalar yaparak seslerini duyururlar. Lev'in ya
yn ilerini yneten Wemer Schendell ayn zamanda kitabn n
sznn yazardr, dolaysyla o da sulamalardan payn alr.
Eletirmenlere gre, Schendell bu "pis eser"in yaymlanmasn
engellememi olduu iin, "Dou'ya" yaplan bu saldrdan o da

sorumludur.34 Acem gmenlerin kard bir gazete, n sayfa

da yer verdii bir makale ile "Rus dolandrcnn Almanya'ya at

t bu benzeri grlmemi iftira"y knar.35 Sonunda slami r
gtler bir araya gelir, "Protesto" adl tek sayfalk bir bildiri hazr
layarak nde gelen btn gazetelere yollarlar:
Bu "an kitab" , Dou'ya kar yaplm bir kstahlktr; nefret
dolu szlerle ve kr bir fkeyle Dou lkelerine ve halklarna,
kltrlerine, milli geleneklerine, yaam biimlerine, ahlak an
laylarna ve hatta dinsel trenlerine saldrlmaktadr.
"Essad Bey" takma isimli bu ahsn, anlattklaryla Avru
pallarn gznde Dou'nun aalanmasndan baka bir ey
yapmadn aka ilan ediyoruz. Bu mstehcen kitap, ok
irkin bir kkrtmadr; iinde yazlanlarn tm batan sona
yalan ve iftira doludur.
Yazar bir Doulu bile deildir, ad da Essad Bey deildir.
Gvenilir Alman kaynaklarnn da onayladklar gibi, ger
ek ad Leo Noussimbaum'dur ve 20 Ekim 1905'te Ukrayna'
nn Kiev kentinde domutur. Btn diyeceimiz bundan

ibarettir! 36

33 Hpp, "Mohammed Essad Bey: Nur Orient for Europaer?"de aktarlyor, s. 8 1 .

34 Ayn eserde aktarlyor, s . 80.
35 "Essad Bey, Oel und Blut im Orinet", Der Nahe Osten II, no. 1 (1930), s. 16.
36 "Protest", Berliner Tribne, 22 ubat 1930.
303

Bildiriye bir dzine kadar Mslman lke srgnnn Ber

lin'de kurduklar milliyeti rgtlerin birer temsilcisi imza at
mtr.
Lev'in slam Enstits'nden eski arkadalar da saldr kam
panyasna katlrlar.37 Enstit'nn ynetim kurulu 1930 yl
nn ilkbaharnda Essad Bey'i "edebi katlk yaparak slam
dnyasnn duygularn" aalamakla sular ve "geree ayk- .
r bir ekilde kendisini doutan Mslman olarak" gstermi

olan bu sapkn hilekarla hibir ilgilerinin olmad n aklar.

Grubun idari iler mdr, kendisi de bir muhtedi olan Mo
hammed Hoffman, Lev'e "doutan Mslman olduu yalan"
nedeniyle saldrarak, Lev'in slamiyete getii yolundaki bil
ginin bile kukulu olduunu, Azerice ve Trke konuup ko
numadnn da bilinmediini, onun her eye hile kartran
sahtekarn biri olduunu iddia eder. Btn bunlar aslnda Es
sad Bey'in Kafkas kkenli "soylu bir Doulu" olmadn, Do
u Avrupa'da bir Yahudi kynde domu "Kievli bir Yahudi",
yani dn de d bir Yahudi olduu tartmalarnn bir
parasdr.

(Der Nahe Osten'de yazan bir Alman'n byk bir

gururla aydnlatt eye dayanan ayn tuhaf tartma: "Essad

Arapa asad, esed=lion=Lob=Leo ?")
Gmen Mslmanlarn fkesi yalnzca Almanya ile snr
l kalmaz.

Promethe adl Paris gazetesinin bir yazar brahim

ulik Bey, Kan ve Petrol' "Dou kltrnn pornografik bir

resmi" eklinde tanmlar.38 Prag'da yaymlanan Mslmanla

ra ynelik bir gazete, Lev'in Muhammed biyografisi iin "Asya
ve Afrika'daki din kardelerimize kar yaplm keskin ve hi
lekar bir saldr" der. Baka birinde ise Essad Bey'in kitaplar,
"slam'a kar giriilmi kstaha sabotaj eylemleri" olarak ta
rif edilir. Hemen her yerde Mslman basn onun Yahudi kim
liini ne karrken, Mslman olmayan kesimler bu konuya
pek nem vermezler.
Lev'e kar slami kanattan gelen saldrlarn ban, stan
bul'da yaayan Hilal Mni adl bir Azeri milliyetisi ekmek37 Hpp, "Mohammed Essad Bey: Nur Orient for Europaer?"de aktarlyor, s. 80.
38 A.g.y.'de aktarlyor, s. 80.
304

tedir.39 Essad Bey'e kar giriilen saldrlarn tmn Alman. ca ve Trke yaymlad bir dizi kitapkta toplam olan
Mni, yazarn "kkeni" ve niyeti hakkndaki sorulara ek ola
rak, sorun karan bu kitaplarn "byk tartmalara yol aan
yazar"nn yalnzca yirmi be yanda olduunu ve ( 1875 do
umlu bir muhalif olan) "soylu babas Abraham Noussim
baum ile birlikte yaadn" dile getiriyor. Essad'n [ Berlin
niversitesi'ne] liseyi ya da buna e bir okulu bitirmeden gir
diini" ve baka bir isimle, "Assed Bey-Noussenbaum" olarak
sahte belgelerle kayt yaptrdn da ilan ediyor.*
Mslman milliyetiler, o dnemde Nazilerden daha gl
olan parlamentodaki rk saclarn sesi "Alman Ulusal Halk
Partisi':ne mracaat ederler ve Essad Bey Nussimbaum olay ile
ilgili "nlem" almalarn isterler.40 Ne var ki partinin 1930'da
ii bandan akndr; Naziler, sa oylarn tmn toplamak
iin ataa gemilerdir. Mslmanlar, Lev'e kar verdikleri sa
vata parlamentodan midi keserler ama hi beklemedikleri
bir yerden, Alman ordusundan mttefik bulurlar.
39 Hilal Munschi, Die Republik Aserbeidschan. Eine geschichtliche und politische
Skizze (Berlin, 1930), s. 5. Aynca bkz. Munschi'nin Berliner Tribne'deki yaz
lan, 24 Mays ve 14 Haziran 1930 ve Der Tag'da 3 1 Ocak 1931 tarihli yazs.
(*) 2000 ylnda Kurban Said "tartmas"na katlm olan -Ali ve Nino'yu
Nussimbaum'un deil de Josef Vezir'in yazdn syleyen- Azerilerle g
rmek zere Bak'ye ikinci kez gidiimde, sanki ada haberlermiesine
Mni'nin iddialarnn Azerice belgelerini elime tututurdular. Mni'nin kul
land fkeli dile nce ok ardm ama sonra bunlarn 1930'lardan kalma an
tisemitik saldn edebiyat olduklarn anladm; ne var ki, yetmi yl sonra "de
lil" olarak sunulmaktaydilar. nde gelen Azeri profesrlerden biri parma
n havada sallayarak baryordu: "Gryorsunuz deil mi, ite ispat! Mn
i makalesinde onun bir dolandrc olduunu yazyor! Sz konusu Nussim
baum Ali ve Nino gibi bir aheseri yazm olamaz." The New Yorker'daki ma
kalem belli ki tartmalar yeniden alevlendinni, "milli romanlan"nn bir Ya
hudi tarafndan yazldn ne snnem baz nemli Azeriler iin sorun yarat
mt .. Azerbaycan gibi kk lkelerde edebiyat ok ciddiye alnr, dolaysyla
teki yerlere oranla buralarda ateli bir tavr sergilenir; askeri ya da siyasi kah
ramanlar az olan lkelerde her meydanda bir airin ya da oyun yazarnn hey
keline rastlamak da ok olaandr. Ali ve Nino Azerbaycan'n en bilinen edebi
yat baarlarndan biri. Bazlar benim bunu ellerinden almaya altm d
ndler, stelik beni alt etmeye kararlydlar; en byk dayanaklar ise, ksa
bir sre nce Azericeye evrilmi Mni eserleriydi.
40 Hpp, "Mohammed Essad Bey: Nur Orient fr Europaer?", s. 80.
305

Kan ve Petrol, Kafkaslar'da grev yapm Dou ordusunun

eski komutan Yarbay Ernst von Paraquin'in kanna dokun
mutur.41 Paraquin, esas olarak Lev'in Eyll 1 9 1 8'de Trk-Al
man kuatmasna yenik den Bak'de meydana gelen katli
amlar anlatt sekiz sayfalk blme ok kzgndr. Lev ile
Abraham, Acem lkesindeki maceralarndan sonra, katliamn
hemen ertesinde Bak'ye gelmilerdir ve Lev kitapta o dnem
de kentte olmadn, onlar yokken olan bitenleri ikincil kay
naklara dayanarak anlattn belirtmitir.
Katliam kurban Ermenilere sempatiyle yaklamaktadr Lev
ama bu konuda dorudan Alman komutan sulamaz, aksine
Bak kuatmas srasnda Trk ordusunun yaptklar yannda
Alman askerlerinin kk bir rol oynadklarn dile getirir. Da
has, ona gre, Trklerin "slami Ordu"sunun banda Ermeni
soykrmnn esas sorumlusu Jn Trk diktatr Enver'in yir
mi yedi yandaki erkek kardei Nuri Paa vardr. Nuri Paa,
Eyll 1 9 1 8'de aabeyinin Orta Asya'nn fethi, Turanclk gaye
siyle Bak'ye gelmitir. Lev, Almanlarn o Eyll'de Bak'de d
klen kann bir ksmnda dizginleri ellerinde bulundurdukla
rn, Ermeniler katledilirken de balarn te tarafa evirdikle
rini yazyor. Almanlarn Trklere ancak gn sonra katliam
durdurmalarn emrettiklerini, yani isteselerdi daha evvel dur
durabilecek gce sahip olduklarn da belirtiyor. Btn bunlar
birka sayfalk bir blmde anlatld halde, kitap Ermenile
rin kt kaderinde parmaklar olduuna dair her trl iddiaya
kar hassas olan Kafkas cephesinden gelmi Alman gazilerin
den byk bir tepki alr.
Von Paraquin, Lev'e kar saldrlarn Berlin, Hamburg
ve Mnih'te yaymlanan byk gazetelerde balatr.

Berli
ner Brsen-Courier'e yle bir aklama yapar: "Herkes, her

mezhepten btn Almanlarn uzun sredir lkelerini yan

l sulamalardan korumak iin tm gleriyle mcadele et
tiklerini bilmektedir. Ayrcalkl bir Alman yayncnn ken
disini, Alman ordusuna kar hibir dayana olmayan uy
durma sulamalar dnyaya yayan birine kullandrmas ok
4 1 Essad Bey,
306

Oel undBlut im Orinet (Stuttgart, 1929), s. 231-238.

ackldr. "42 Mslman gmenlerin tersine, elbette von Pa

raquin daha ll, resmi niformann gerektirdii ekil
de, delillere dayal bir saldrda bulunuyor.* Gerekten de,
Alman siyasetilerle ordu mensuplar 1920'li yllar boyun
ca, Birinci Dnya Sava srasnda kendilerine yneltilen sa
ysz kt muamele sulamasndan kurtulmak iin epey a
ba sarf etmilerdir - daha sonra yapacaklar ok daha irkin
uygulamalar dnldnde bu abalar pek ciddiye alnr
gibi deil.
Ordu mensuplarnn bu ak szl kar gelileri, giderek
rzgara kaplmaya balayan rk Alman basn tarafndan da
benimsenir. Birok sac gazeteci

Der Nahe Os ten'de Lev'in is

mi zerine yaplan tartmalar von Paraquin'in sulamalary

la birletirip Alman ordusunun onurunu lekeleyen ve " tarihi
arptan Yahudi"nin esas yzn ortaya karmada kullanr.43
Herkes bilmektedir ki, Alman askerleri ve subaylar hibir za
man sivillere zarar vermez ! Bu denli dk ve ilkel bir etnik
zulmde hibir rolleri olamaz ! Eletirmenlerin Lev'i "Yahu
di bir sahtekar", kitabn da "Yahudi sahtekarl" olarak sun
malar bu iddialarna belli bir gerekstlk de katyor; Lev'in
42 D.E. Paraquin, "Oel und Blut im Orient", Berliner Brsen-Courier, 1 7 Aralk
1929, s. 1 . Ayn makale 28 Aralk 1929 tarihli Hamburger Nachrichten ile 1
Ocak 1930 tarihli Mnchner Neueste Nachrichten'de de yaymlanmtr.
(*) Von Paraquin'in stlendii bu rol olduka artc, nk o yllarda Trk or
dusundaki Alman varl ile Ermeni soykrm srasndaki bulank ilikile
rin dzeyini bizzat kendi konumu gn yzne karyor. Sz konusu imha
hareketine baz Alman rklarn onay verdiini gsteren belgeler dahi var;
bununla birlikte ilerinde ordunun s't ynetiminden kiilerin da yer ald
Trkiye'deki Almanlarn nderliinde soykrm kart bir hareketin geliti
i de biliniyor. Ayrca von Paraquin, Bak'de bir otelin lobisinde Nuri Paa ile
herkesin iinde kymlarla ilgili bir tartmaya girmi ve bu nedenle grevin
den ayrlmak zorunda kalm, "katliamlar durdurmak iin gsterdii kiisel"
abalarn baarsz kaldn savatan sonra yazd raporda da belirtmitir. An
cak bu yllarda Alman ordusu Trk komuta kademelerine yle "szm" halde
dir ki, ilenen sutan bak tutulmalar imkanszdr. Zaten von Paraquin'in
resmi unvan da bunu gsteriyor: Osmanl Ordusu Dou Grubu Genelkurmay
Bakan (D.E. Paraquin, "Oel und Blut im Orient", Berliner Brsen-Courier, 1 7
Aralk 1929, s . 1 ) .
43 Hpp, "Mohammed Essad Bey oder die Welten v o n Lev Abramovic
Nussenbaum"da aktarlyor, s. 394.
307

resmettii Dou cephesindeki Alman ordusu, 1 9 1 8 olaylar

dnldnde olduka yumuaktr, stelik "herkesin, her
mezhepten btn Almanlarn ... lkelerini Dou'da meydana
gelmi olaylar konusunda lekeleyen haksz sulamalardan ko
rumaldr" gibi bir cmlenin tm inandrcln yitirmesine
ok ksa bir sre vardr.
zleyen gnlerde Bedin polisi "hikaye dolandrcs edebi
yat" hakknda bir aratrma balatr ancak Lev'in gemiiy
le ilgili yasad hibir ey bulunmaz. Alman Yazarlar Birlii,
rgtn nemli adamlarndan Werner Schendell'in imzasy
la, "yeleri Bay Essad-Bey Leo Nussimbaum"a kar byk bir
hakszlk yapld uyarsyla bir "onur belgesi" hazrlar.44 Ne
yazk ki, Lev'in "Essad Bey" ismi hibir zaman resmi olarak ka
bul edilmemitir. Almanya'da hibir koul altnda kii adlar
resmi olarak deitirilememekte, bugn bile yasalar gerei, ki
iler adlarn "kabul edilebilir Alman isimleri" listesinden se
meye zorlanmaktadrlar.
Merkeziyeti

Deutsche Rundshau'da Ekim 1930'da yaymla

nan "Petrol Sansasyonlar" adl bir makalede aratrmac gaze

teci Karl Hoffmann, byyen "Essad Bey skandal"n belli bir
perspektife oturtmak, sulamalar ve kar sulamalar saana
altnda gerek olgularn gz ard edilmesini nlemek adna bir
giriimde bulunur:
Yaymlanmasndan bu yana [Kan ve Petrol adl] kitabn yalan
larla dolu olduu ve Essad Bey diye birinin olmad itham
lar ile kar karyayz. Essad Bey vardr. Kimliini belgele
yen, "Milletler Cemiyeti Mlteci Yksek Komiserlii Almanya
Temsilcilii"nden 1 8 Mart 1930 verilmi bir sertifika mevcut
tur. Ama Essad Bey, "Essad Bey" olarak deil, Leo Nussimba
um olarak domutur. Ailesi herkesin bildii ekilde bir Do
ulu Yahudi ya da Mslman deildir; Doulu yaam tarz
na sahip Asyal lsrailoullar kavmine bal bir kabileden gel
mektedir. Tiflisli baba Abraham Nussimbaum'un birka mil
yonluk [bir mlkn] sahibi olduu sanlmaktadr. [Leo Nus44 Hpp, "Mohammed Essad Bey: Nur Orient for Europaer?"de aktarlyor, s. 80.
308

simbaum) slamiyete Berlin'de gemitir. 13 Austos 1922 ta

rihli, o zaman hala Osmanl Trk mparatorluu Bykelili
i olan resmi kurumun din temsilciliince verilmi bir belge
ye gre, Essad olarak vaftiz edilmitir [aynen byle yazyor) .
Gemii ve yaam ekli konusunda kk yalanlar syleyen
yazar, gereklerle oynayp olgular biraz abartmaktadr ama
bu sahtecilik yapyor anlamna gelmez.45

Ne var ki, bu szler srgndeki Mslman milliyetilerin,

Alman ordusunun subaylarnn ve rk eletirmenlerin karma
kark yaktrmalar karsnda pek etkili olmaz. Parlamento
dan bir sonu alamayan bu kesimler, "Kievli Yahudi" ve "hika
ye dolandrcs"na kar yrttkleri kampanyay bu kez de
Alman Dileri Bakanl'nn dikkatine sunarlar. lddialar, Es
sad Bey'in eserinin "Almanya'nn Dou nezdindeki konumu
nu zedeledii, dostane ilikileri bozduu ve yurtdnda yalan
lara dayal yeni bir cad avm balatt" eklindedir. Bu neden
le, "bu edebi arptmaya bir son verilmesini, kitabn datm
nn engellenmesini ve yazarna kar nlem alnmas"m talep
ederler.46
Lev, Mart 1930'da Dileri Bakanl'na getirilir ve hukuk
maviri Kurt Ziemke'nin nn!". karlr.47 Lev'in yannda Sa
natlar Akademisi Edebiyat Blm bakam, Yazarlar Birlii
Bakam Walter von Molo ve Schendell tarafndan verilmi et
kileyici tavsiye mektuplar vardr. ansna, mavir de yaz i
zi ileriyle meguldr; gen yazarn Alman yaynclar evresin
den gl dostlarnn ricalarna kar gelmek istemez. Lev'den
Albay von Paraquin ve dierlerinin eletirdii blmleri kita
bndan karmasn rica eder. Lev de dneceini syler.
Bu olay 1930'larn balarnda gndeme gelmitir ve o d
nemde Ziemke'nin kitab yasaklamas zaten mmkn deildir,
nk Almanya'da basn hala zgrdr. Ama yl sonra by
le bir zgrlk kalmayacaktr - elbette Yahudi basnn ba45 Karl Hoffmann, "Erdlsensastionen" , Deutschc Rundschau 57 ( 1930), s. 80.
46 Hpp , "Mohammed Essad Bey: Nur Orient for Europiier?"de aktarlyor, s. 80.
47

A.g.y.
309

na gelecek olanlardan sz etmeye hi gerek yok. Ama, Dile

ri Bakanl o gn iin "Bay Essad-Bey Leo Nussimbaum" me
selesini kapatmtr.
Mslman milliyetilerle sac basn Lev'in gvenilir bulma
dklar "oryantalist" eserlerine saldrlarn srdredursunlar,
komnist kesim de kitaplarndaki Sovyetler ve devrim hakkn
da yergi dolu anlatmlarnn peine derler.

1leri! (Vorwarts!)

adl nl bir sol yaynda da belirtildii gibi, Stalin ve OGPU ad

l eserlerin yazar Essad Bey, Rusya'daki olaylar anlamak iin
"gerekli olan diyalektik materyalizm bilgisine" sahip olmad
gerekesiyle nemli bulunmaz, grmezden gelinir.48
Hem sa hem de sol kesimden saldrlar Lev'i Almanya'da
tartmal bir kii haline getirmitir ancak kendisinin bun
lar karsnda verdii tepkiler -anlalmaz bir ekilde glm
semeye ve yeni kitaplar yazmaya devam eder- herkesi daha
da merakta brakmaktadr. Siyasi dncesi, hangi rka men
sup olduu, "hikaye dolandrcs" denmesinin nedenleri ze
rine trl sorular sorulmaya balar. Her eit konuda yaz
yor ve acayip giysilerle dolayor olmas, alaycl ve Alman
cay bilerek Kafkas aksanyla konumas; btn bunlar o d
nemin kabul grm sanat kategorilerinden hibirine uyma
maktadr. Lev'e yneltilen sulamalar, beslenen hn aslnda o
kadar eksik bilgi iermektedir ki, Prag'da yaymlanan bir gaze
te onu "lslami karlar deil, dpedz Bolevikleri" gzetmek
le itham edebilmekte, Varova'da "Marksist kurtadam" ola-
rak adlandrlabilmektedir.49 1938'de yazlm olan Lehe bir
makalede ise yazarlar -Prusyal bir soylu ile iki srgn Ms
lman milliyetisi- o yllarda artk birbirlerinin yerine kulla
nlmaya balayan "Yahudi" ve "Marksist" kavramlar zerin
de duruyorlar.
Lev, bu tartmalar hibir zaman ok dikkate alm grn
myor. Sulamalar her yerde savrulup dururken tek bir kere
ye mahsus olmak zere, "Yalan Sylemek Yasak! " adl ksa ve
48

Vonvdrts!, 9 Ekim 193 1 .

4 9 Hpp, "Mohammed Essad Bey: Nur Orient for Europaer?"de aktarlyor, s. 82.
310

imal bir yaz yazm.50 Sylemeye alt eyse u: Devrim

den sa olarak kurtulmu, lkesinden kamak zorunda bra
klm ve vatansz kalm bir srgn olarak, Almanya'daki hi
zip kavgalarnn grlt patrtsnn bana bulamasna izin
vermeyeceim. ( Goethe de benzer bir durum iin yle yaz
yor: "Berlin'de isteseniz de kibar olamyorsunuz, nk orada
yle kstah insanlar var ki, keskin bir dile sahip deilseniz, su
stnde kalmanz mmkn olmaz.")51
Bu tr skandallar beklenebilecei gibi, kitap satlarn
olumlu etkiler. Lev, daha dorusu Essad nlendike nlenir.
Yakn bir zamana kadar "binbir trl alk" iinde yaayan,
her eyden umudunu kesmi bir mlteciyken, antisemitlerle
Mslman milliyetilerden oluan bir topluluun nefret edi
len kiisi olmaktan hi de rahatsz deildir Lev. 1930'larn ba
nda Naziler seimlerde iyi sonular elde ederken bile endi
eli grnmez. Tiryakiymiesine dzinelerce makale yazar,
bir yandan da eitli projeler zerinde almaktadr. Kafkas
ya hakknda baka bir eseri, Lenin'in biyografisini, petrol ara
ma almalarnn tarihiyle ilgili bir baka kitab arka arkaya
yazar, bitirir. Atatrk, Rza ah ve hatta Warren Harding (eski
ABD bakan, Teapot Dome petrol skandal nedeniyle Lev'in
ilgisini ekmi) biyografileri iin malzeme toplamaya balar.
stelik Die Literarische Welt'in nde gelen muhabirlerinden
biridir hala, ayrca Amerikan dergileri iin de nemli rportaj
lar yapmaktadr.
Ermeni katliamyla ilgili anlatmlarndan holanmayan von
Paraquin hari, Lev'e saldran kesimler aslnda ibirliki ve rk
birtakm insanlardan olumaktadr. Mslman milliyetilerin
o u, kitapta yer alan ve Lev'in esas yapmak istedii eyi,
.

slami veya Mslman bamszlk hareketleriyle ilgili mizahi

anlatm anlayamamlardr. Kimliiyle ilgili sulamalarda bir
hakllk pay vardr elbette. Evet, saldr sahiplerinin inandk
lar gibi, "Essad" Kiev'de domamtr ama kendi evresinde
50 Essad-Bey, "Lgen verboten! " , DLW 6, no. 9 (1930), s. 1 .
5 1 Alexandra Richie,
xv.

Faust's Metropolis: A History of Berlin (New York, 1998), s.

31 1

herkes zaten gerekleri bilmektedir: Lev her ne kadar babas

nn soylu bir Mslman olduu yalann sylemekten hi vaz
gememi olsa da, Berlin'de babasyla ayn dairede oturmakta
dr ve babas Abraham Nussimbaum adl Yahudi bir i adam
olduunu hibir zaman gizlememitir. Lev'in resmi kaytlar
da ve vize bavurularndaki ismi de Leo Nussimbaum ile Essad
veya Asaj Bey'in tuhaf bir karm olarak geiyor.
Bolevik terrnn btn ayrntlaryla izildii bir eserin
yazarnn "Marksist bir kurtadam" olduu iddias da aslnda
Lev'in gizemli kiiliinin herkesin zihnini ne kadar kartrd
n gsteren bir rnek. Troki 1932 ylnda srgndeyken o
luna, "Kim bu Essad Bey?" diye soruyor. Bu, birok insann ya
ntlanmasn istedii bir soru ama Lev'in bile o zaman bu yan
t

bilip bilmediini sylemek zor.

Lev,

Kajhaslar'n Oniki Gizi adl ikinci kitabna yazd kay

gsz nszde mizah ve "samimiyet" yoksunu eletirilerle,

"kendi gzlerimle grdm ki, Kafkasya'da hastane veya kz
lar iin ortaokul gibi eyler var," diyerek dalga geiyor. 52 El
bette her eyin farkndadr, Mslman dnyada trl yenilik
lerin ilk kez hayata geirildii bir yer olan Bak'den gelmi
tir o. Makalelerini dikkatle okuyanlar, Dou'daki Batl "iler
lemeler" hakknda bulank grlere sahip olmasnn nedeni
nin genliinde Bak'de tanklk ettii, modernleme yzn
den kaybolan geleneklere kar duyduu byk zlem oldu
unu bileceklerdir; Lev'in Dou'yu aalamak gibi bir niye-'
ti asla olmamtr.

Kajhaslar'n Oniki Gizi adl eser, "artk yaamlarmzdan

km ve unutulmu her eyin korunaca bir dnya tarihi
mzesinin hediyelik eya dkkan"na adanm bir kitaptr.53
Kafkasya'da yaanm komnist saldrlar gnna karan
larn banda gelir Lev; modem icatlarn ne tr bozgunlar ge
tireceinin fazlasyla bilincindedir. Ancak Mslman Dou'yu
anlatt eserlerinde setii komik-romantik tavr vatanlar d
nda yaayan Mslmanlarca hep yanl anlalm, dn52 E55ad-Bey,
53
312

Twelve Secrets of the Caucasus (New York, 1931), 5. ix-x.

A.g.e., 5. vii.

cesizce davrand ne srlmtr. Lev'in ne yapmak istedi

i ancak ok sonralar, kurduu kiisel ilikiler ve kitaplarnn
daha dikkatli okunmas sayesinde anlalmtr. Onun "Dou"
. ile balar -kendini "Doulu" grmesi- byk olaslkla ken
disini Avrupal veya Yahudi olarak grmesinden daha hakiki
dir. Ve elbette o bunlarn hepsidir; hem Doulu, hem Avrupa
l, hem de Yahudi'dir.
193 1 tarihli bir gazetede, "Hayatmn Hikayesi" baly
la yazd saysz makalelerinden birinde, "Tantm bir
ok insan, grdm birok olay beni tam bir kozmopolit
yapt," diyor.54 Bunlar yazmak, 1 93 1 ylnn Almanya'snda
Yahudi'yim demekle ayn ey olmal; ama Lev byle eylere
hi aldrmyor. Yahudi kimliini korumak istediini, bunun
iin de - yl sonra bir Amerikan antropoloji dergisinde yaz
d gibi- "rk hediyelik eya dkkan"na koymak zere Kaf
kaslara baktn sylyor.55
Aslnda Lev'inki, onu ktleyenlerin Dou'sundan farkl bir
Dou'dur. Oniki Giz'deki en arpc blmlerden biri Lev'in
"Kafkaslar'n siyasi lsvire'si" dedii Kevserya Vadisi'ni anlat
t yer; "Orada nihayet gven bulursunuz," diyor. New York
Herald Tribune'dan bir yazar harita zerinde Kevserya'y bul
maya altn yazm. Kitapta bu konuda pek yardm olma
yan u satrlar var:
Kevserya Tiflis'e ok yakn bir yerdedir ama bu topraklar z
gr ve bamszdr. Hibir polis kovalad kiiyi bu toprakla
ra kadar izleyemez. Etrafn eviren dev gibi kayalarn olutur
duu surlar Kevserya'nn dnyann geri kalanyla ban ko
partr. Yksek surun tepesinden bolua doru uzun bir ha
lat sarkar. Cesareti olan herkes bu halata tutunup trmanarak
Kevserya'ya girebilir. Polis bile gelemez arkasndan. Bu yolu
ilk kez gmenler kullanm olmallar. Yalnzca mlteciler ha
lat kullanmaya yeltenebilirler; eer Kevserya toplumunca uy54 Essad Bey, "Lebenslaufe von heute. Die Geschichte meines Lebens" , DLW
no. 5 (1931), s. 4.

7,

55 Essad Bey, "The Caucasus-A Racial Curio Shop", Asia 34, no. 4 (1934), s. 201203.
313

gun bulunurlarsa da, kabul edilip mr boyu tm tehlikeler

den korunmu olarak yaarlar.56

Tribune yazar kaygyla lev'in bir dahaki sefere daha ke

sin bilgi vermesi gerektii sonucuna varyor. 57 lev smradan

bir corafya dergisine Kevserya ile ilgili daha uzun bir makale
gndermi. Orada da, Kevserlerin Hristiyan olduklarn ancak
lsa'y tanmadklarn; koer tuttuklarn, ok eli yaadklar
n ve biraya taptklarn yazyor. Her dine sayg duyduklar iin
cuma, cumartesi ve pazarn yan sra, "Kevserlerin teki insan
lardan farkl, istediini yapan zgr bir halk olduunu gster
mek iin" pazartesileri de tatil yaptklarm belirtiyor.58
lev ite byle bir Douludur: Onun Dou'su siyasi ve etnik
atmalardan uzak dalk bir yre; gizli polisin giremedii bir
snak; bir halatla trmanp uuruma inmeye cesaret eden her
kesi kabul etmeye hazr bir yerdir. Szn ksas, lev yalnzca
kendi hayallerinde var olan bir Dou'dan gelmektedir.

56 Essad-Bey, Twe:lve Secrets of the Caucasus, s. 1 16-1 17.

57 Charles j. Finger, "Where Lies This Country?", New York Herald-Tribune, 1 1
Ekim, 1931, s . 3-4.
58 Essad Bey, "The Fabulous Khevsurs", Asia 34 (Mays 1934), s. 286.
314

BLM i l

Yahudi Oryantalizmi

Lev lm yatanda yazd defterlerde kendisini, llerde ya

ad Indiana jones-vari maceralarla nlenmi, "hiyeroglif' ve

"kutsal yaz" ciltl('.rinin iinde kaybolmu komik alimlre ben

zettii baz hayali sahneler anlatyor.1 Onun bu defterlerde ve

ya baka yerlerde yazd, hararetle hatrlad, hatta dostluk
lar kurduunu syledii Suudi Arabistan ve Libya seyahatle
rine dair herhangi bir ipucu bulamadm - muhtemelen bunla
r kendi uyduruyor. Ama Weimar dneminde Berlin'in Yahu
di oryantalistlerden geilmediini, bazlarnn o sralarda pek
canl olan Siyonist harekete veya onun eitli kollarna bal
olduklarn rendim. Ancak Lev gibi baz tannm Yahudiler
daha eski bir gelenee, judaizm ile lslamiyet'i, Dou ile Bat'y
ortak, uyumlu bir gemile birbirine balayan ve yine ortak,
uyumlu bir gelecek kurmak iin yollar arayan oryantalizme
daha yaknlar. Yahudi oryantalizmi oktan unutulup gitmise
de, smrgeci Bat'nn aalayc bak asn "oryantalizm"
ad altnda 1978 tarihli oksatan kitabnda inceleyen Edward
Said sayesinde, geriye armlar genelde olumsuz olan bir
oryantalizm kavram kalmtr.2
Kurban Said,
yazmas) , III,

Der Mann, der Nichts von der Liebe Verstand (yaymlanmam el

18B-19A.
Edward Said, Orientalism (New York, 1978).
315

Oryantalizmin olumsuz bir arma sahip olmas kuku

suz Lev iin mmkn deildir; o btn hayatn ve kariyeri
ni Dou'yu Bat'ya anlatma abasyla geirmi, teki srgn
leri fkelendirme pahasna Dou'yla ilgili hicivli bak asn
hi kaybetmemi, Dou'yu Bat karsnda hep daha stn gr
m biridir. Nazilerin seimlerde byk bir hamle yapt yl
Almanya'da yaymlanan Kajkaslar'n Oniki Gizi adl kitabnda
Lev, Cafe Megolomania ve mdavimlerinin karanlk ortamn
dan ok farkl bir dnya anlatr. Kafkas dalarnda Hal val
yelerle Mslman savalarn torunlar olan insanlar Yahudi
lerle uyum iinde yaamakta, neredeyse birbirlerine karm,
birleik bir hayat srmektedirler.
Lev, 19. yzyla zg geleneksel Yahudi oryantalizmini be
nimsemekle birlikte, ker,dine zg katklarda da bulunmutur.
Zaten, Benjamin Disraeli, Arminius Vambery ve William Gif
ford Palgrave (Peder Cohen) gibi 19. yzyln Viktorya dnemi .
Yahudi oryantalistlerinin tersine, Lev gerekten Douludur.
Babas Mslman ya da "da Yahudisi" deildir elbette, ama
o Dou'yu znde hissetmektedir. Arkadalarnn, Gmen
evresinin tm Rus Yahudisi'dir, Lev bunu bile bile kendisi
ne Mslman bir kimlik yaratmtr. Oysa Vambery, Cohen ve
Disraeli, babalar gibi Yahudilerin oktan asimile olduklar bir
dnyada toplum iindeki konumlarn ykseltmek iin Ms
lman kyafetleri giyip kendilerini "oryantalist yapmlardr" .
Lev, benzer bir asimilasyon srecinin tekrar balad, Rus
ya da Alman, sol ya da sa, her iki devrimin de insanlar taraf
olmaya zorlad bir dnemde yaamaktadr. Avrupal Yahudi
ler birey olarak yaayp zenginlemelerine olanak salayan li
beralizmden en fazla kar salayan kesimdir; ama belirmeye
balayan yeni aireti kltr Yahudi mahallelerinin evresine
yeniden duvarlar rmek zeredir. Yahudilerin ou, eski im
paratorluk ve krallk rej imlerinin kmesini istemi, bu uur
da alm olsa da, bunun birdenbire gereklemesi tmn
tehlikeye atmtr. Eski imparatorlar ve krallar en baskc d
nemlerinde bile insanlarn ilerini srdrebilecekleri bir alan
brakmlarken, Lev'in tank olduu totaliter, ideolojik dzen316

!er byle bir alana izin vermemektedirler. Avrupa'nn yeni ha

ritasnda liberaller, zgr dnenler, uyumsuzlar ve her e
yin stnde Yahudiler, ba sonu olmayan tehlikelerle karla
acaklardr. k yollan aramaya alanlar ise giderek umut
suzlua kaplrlar.
Lev kendine zg biridir ama Weimar dnemi Berlin'de ye
ni siyasi koullarn basksndan kap oryantalizmin gizem
li hayallerine snm ok sayda baka Yahudi yazarla kar
lamak mmkndr. Bunlardan biri, Avrupa'nn makineleme
si ve kitle savalar karsnda ortak bir cephe oluturmak ze. re Asyal halklar -yani Yahudileri, Mslmanlar, Budistleri
ve Konfysleri- birlemeye aran kitaplar yazm Eugen
Hoeflich'tir. Hoeflich, Lev'in nde gelen Siyonistlerden Wolf
gang von Weisl ile birlikte Ortadou zerine yazd

Allah B

yktr: lslam Dnyasnn D ve Ykselii adl kitabn bee

niyle karlam bir yazar. Von Weisl ise, Mslman gibi giyinip
llerde dolamay seven, bu nedenle Arabistanl Lawrence ile
kantnlan ve Vladimir jabotinsky'nin sa kolu bir adam.
Siyonist hareketin Mslmanlarla birlemeyi ngren pan
Asyatik kanadndan olan bu Weimar dnemi sanatlarnn
ou, tpk Lev gibi, modernitenin insanla kar yava ya
va ilerlemekte olan tehditlerinden kamak iin Dou'ya s
nmaktadr. 19. yzyl bitmi yeni bir yzyl balamtr, rk
lk ve snf savam gibi fikirler evrensel akln ve ilerleme
nin nne gemekte, Avrupa'daki Yahudiler hem kendi dn
dakiler tarafndan yok saylma tehlikesiyle hem de kendi i
lerinde kimlik bunalmyla kar karyadrlar. Artk modern
Avrupa'nn idealleri uygar bir eitlikten ya da en azndan ho
grden deil, yepyeni ve lmcl dlama biimlerinden sz
etmektedir.
Peki ama Yahudilerin bu ikilemden kurtulmak iin slami
dnyaya ynelmelerinin nedeni nedir? nk ou kendisi
ni, gerekten zel ve anlalr nedenlerle Dou'dan -zellik
le slami Dou'dan- saymaktadr. Yahudi tinselliini pan-As
yatik geree yerletirme abalarnda Disraeli'den tutun, filo
zof Martin Buber'e kadar ok sayda figr rol almtr. Bunlar,
317

Mslman Dou'yu etnik ve mezhepsel snrlarn bulunmad

, daha da nemlisi antisemitizmin olmad bir yer olarak ye
niden kefetmi insanlardr - ama ne yazk ki, gerek bundan
daha karmaktr.
Avrupallar Aydnlanma dneminde zeki Yahudilerle soylu
Doulu prensleri ayn kyafetlerle betimlerlerken, bir anlamda
Yahudilerle Mslmanlar, Avrupal zihinlerde zaten eletir
milerdir. rnein, Voltaire bu ortak "Asyal" zellikleri olum
suzca ve gerici batl inanlarn iareti olarak tarif etmitir. Ku
zey Avrupa'da yaayan Yahudilerin ou, imdi yeniden Asya
l olarak tanmlanyor olmay Avrupallarn gznde dar g
rl, kendi mahallelerinde kapal yaayan insanlar olmaktan
kurtulacaklar bir frsat olarak grmektedirler. Oysa bu ayrm
cln arkasndaki tehdidi, yani Avrupa'ya ait grlmedikleri
ni anlamalar uzun srmeyecektir.
Bat Avrupal Yahudiler 19. yzylda mimaride bir "Maribi
tarz" modas benimsemilerdir. Mslmanlarn lspanya'ya ha
kim olduklar ve onlar sayesinde Yahudilerin toplum iinde
ki konumlarnn hi olmad kadar ykseldii dnemde En
dls ve Granada'da yaanm Yahudi-Mslman birliktelii
ni artrmak zere, bu tarzda yaplm binalar, tiyatrolar,
kumarhaneler ve elbette sinagoglar tm Avrupa'ya yaylr. Qo
seph Roth'un Ku Damm'daki UFA sinema sarayn bir cami ile
karlatrd yazs da, baka balamlarn yan sra bu neden
. le yazlmtr.) 1 88 1 ylnda Berlin'de Maribi tarzda ina edi
len ve Alman Yahudilerinin gurur duyduklar byk "Yeni Si
nagog" ile ilgili olarak nde gelen antisemit uzmanlardan bi
ri yle sormu: "Hem saygn bir Alman gibi grlmeyi is
temek hem de insana Sami, Asyal ve yabanc olduunu hi
unutturmayacak ekilde, kutsal bir mekan Maribi tarzda in
a etmek ne anlama geliyor? "3 Bu tr eletirilere ramen Ya
hudiler herhangi bir deiiklik yapma gerei duymazlar, n
k dertleri Hristiyan Avrupa'da hibir zaman mmkn olma
m bir hayat srm olan Samuel ibn Nagrela gibi adamlarn
3
318

Ivan Davidson Kalmar, "Moorish Style: Orientalism, the Jews, and Synagogue
Architecture",Jewish Social Studies 7, no. 3 (2001), s. 89.

ana bir gnderme yapmaktr. Samuel ibn Nagrela 1 1 . yz

yldicEndls'teki Granada krallnda vezirlik yapm Yahu
di bir airdir. Bu srad vezir, bir yandan savata Mslman
ordulara nderlik ederken, bir yandan da Kuran zerine c
retkar yorumlar yazyor, Talmud retiyor ve Yahudi sanat
lara, rencilere ve bilginlere kol kanat geriyor. 1 2. yzyldan
Musa ibn Maymun veya Maimonides ise, Selahattin'in sarayn
da doktorluk yapan, eserlerini Arapa yazan ok saygn bir Ya
hudi filozof. (Musa ibn Maymun'un ailesi Msr'a memleketleri
Cordoba'da uygulanmaya balanan slami bask rejimi yzn
den kamlar ama bu konudan pek bahsedilmez.)4
Sonraki olaylar gz nne bulmdurulduunda, Arap ve En
dls ya da "Maribi" hayranlnn spanya ile hi ilgileri ol
mayan Akenaz Yahudileri arasnda ve onlarn yaad Al
manca konuulan lkelerde yaygn olmas ilgintir. Akenaz
lar, Maribi gelenekle vnmektedirler nk ksa srm
bir olgunluk devresi olan bu dnem, derin izler brakm ve
Avrupa'da Yahudilerin kendilerini "vatanlarndaym" gibi his
settikleri tek dnem olmutur. Btn bir Bat'y etkisine alm
mimariden ok teye gitmi olan Yahudi oryantalizminin en
grnr ve ncelikli iaretlerinden biri sinagoglardr. Avrupa
l Yahudiler giderek Mslman spanya'ya hayranlkla bakma
ya ve ortodoks Yahudi geleneinin Maimonides gibi nde ge
len alimlerini, i ie gemi Arap ve Yahudi kltrlerinin r
n olarak grmeye balarlar. Endls spanyas'nda Maimoni
des ve ada dier yazarlar Yunan fen bilimi, Arap matema
tii ve Acem iiri gibi Dou'ya zg kltrel alanlarda uzman
lam kiilerdir. 19. yzyln bandan itibaren Avrupal Yahu
diler yeniden Dou'nun tercmanlar olarak grev stlenirler;
bir kez daha kimliklerini Dou'da aramaktadrlar. Ne var ki,
Mslman dnya artk gerileme dnemine girmi, emperyaliz
min yeni cazi

p hedefi haline gelmitir. Avrupa, Dou'ya kar

daha olumlu bir tutum izlemekte, bu da en ok Yahudileri ce

saretlendirmektedir.
4

Abraham Leon Sachar, A History of the]ews (New York, 1968), s. 178-181. Ay

rca bkz. Pauljohnson, A History of the]ews (New York, 1987), s. 177-193.
319

Lev'in kklnde oryantalistlerin en nls Arminius

Vambery'dir. Kamuoyuna kitap ve makaleleriyle Dou'dan ha
ber vermekle kalmayan, orduya ve hkmetlere slami dn
yada nasl ilerlenmesi gerektii konusunda nerilerde bulu
nan, macera dkn, aratrmac bir kahramandr Vambery.
Rus lmparatorluu'na bal Kafkasya ile Orta Asya'ya yapt
seyahatleri anlatt ayrntl gezi kitaplar Nussimbaumlarn
Bak'deki ktphanelerinde de yer alm, Lev de bu ok nl
zyaam yklerini okumu olmal. Macar Yahudisi, Dou Av
rupal bir oryantalist olan Vanbery Kafkasya, Trkistan, Afga
nistan ve Acem lkesindeki Mslman kabileler arasnda ger
ek kimliini aram, buradan hareketle oryantalist romanlar
yazmtr. Lev bunlardan yle etkilenmitir ki, kendi eserlerin
de ondan "Byk Vambery" olarak bahsetmekte hatta kimi za
man tarzn taklit etmektedir.
Vambery, 183 1 veya 1832'de (kendisi de kesin tarihi bilmi
yor) Macar bir Talmud aliminin olu olarak Hermann Wamber
ger adyla domu. Gen yanda lstanbul'a gelmi, zel ret
menlik ve tercmanlk yaparak kt kanaat geimini salamaya
alm. Dou kltr hakkndaki geni bilgisi sayesinde ksa
srede birok kiiyi etkilemi, paa konaklarna davet edilmeye
balam. Vambery her trl dilin deiik azlarn ve . tonlama
larn annda kapan, gzel konuma yeteneine sahip biridir ve
bu yetenei kendisine yiit ve drst kii anlamna gelen "Reit
Efendi" gibi bir eref payesi verilmesini salamtr.5
Reit Efendi bundan sonra tpk st snftan bir Trk gibi gi
yinmeye ve davranmaya balar. lstanbul'a artk o kadar uyum
salar ki, Osmanl hkmetinde hizmet etmekle grevlenqi
rilir; Sultan Abdlhamit'in -"Kzl Sultan"- gvenini kazanr.
Ne var ki, ksa sre sonra saray yaamnn kendisini "hadm et
tii" dncesiyle Trkiye'den ayrlr.6 1863 ile 64 yllarnda
dervi klnda Acem lkesine, Kafkasya'ya ve Trkistan'a git
mitir. Lev ile Abraham'n altm yl sonra gidecekleri yollar
dan, Hiva ve Buhara'dan Semerkant, Tahran ve Trabzon'a ula5
6

Arminius Vambery, The Story of My Struggles (Londra, 1904), s. 123.

A.g.e., s. 154.

320

r, sonra tekrar lstanbul'a dner. Vambery, Acem lkesinde

ki "ilkellik" dzeyinin felaket boyutlarda olduunu, Acemle
rin Bat'dan hi rnek almak istemiyor olularna ok ard
n sylyor.7 Dalk bozkrlarda kervanlarla, dilencilerle ve
soyguncularla yolculuk etmi. Kimi zaman kylerden yiyecek
dilenmi', ne bulursa onu yemi, stelik bitlenmi. Btn bun
lardan sonra nihayet bir gn kendisini Bat'nn konforuna dn
meye hazr hissetmi.
Vambery'nin eve dn ne yazk ki, ters ynde bir kl
tr okuna neden olur. Neredeyse vcuduna yapm "tebdi
li kyafet"ten bir trl kurtulamamakta, nereye ait olduunu
kendisi de bilememektedir. "Asya'dayken beni Trk, ranl ve
ya Orta Asyal sandlar, ok az kii Avrupal olduumu anla
d. Burada, Avrupa'da ise, bu kez de klk deitirmi bir ranl
ya da Osmanl olduumu sanyorlar. Etnik kken merak by
le bir ey ite," diye yazyor.8 Bu dnemde antisemitizmin ko
kusu Budapete'de ok youn duyulmaktadr; Vambery nereye
gitse "yalanc Yahudi, dolandrcnn teki, btn dindalar gi
bi kendini beenmi" tr szler iitir.9
Buna ramen, 1864'te ilk otobiyografisi Orta Asya Seyahat
leri yaymlanr yaymlanmaz btn Avrupa'da liste ba olur.
zellikle ngiltere'de Orta Asya'da hakimiyet salamak zere
oynanacak

Byk Oyun iin deerli bir askeri ve siyasi kaynak

kitap olarak grlr. Vambery o yl Londra ve Paris'i kapsayan

bir tantm turuna kar. 10 On iki yana kadar Budapete so
kaklarnda ayakkab boyacl yapm olan bu ocuk artk ge
lecein kral Galler Prensi VII. Edward'n yakn dostu , Wind
sor Saray'n sk sk ziyaret eden saygn bir konuktur. ngiltere
seyahatleri srasnda ngiliz kraliyet ailesinin kuan, Kra
lie Victoria, Kral VII. Edward ve Kral V. George'u tanma fr
sat bulacaktr.
A.g.e., s. 182.
A.g.e., s. 229.
9 A.g.e., s. 263.
10 Lory Aitler ve Richard Dalby, The Dervish of Windsor Castle: The Life of Anni
nius Vambery (Londra, 1979), s. 371-384.
7
8

321

Vambery'nin yaam o kadar renklidir ki, zyaam yk

sn birka kere yazmtr. Yahudi oryantalistlerden macera
c William Gifford Palgrave ile arkadalk kurmu; "Faaliyetle
riniz arasna Afrika'y almam olmanz ne yazk! " diye hayf
lanan aratrmac David Livingston ile tanmtr. 1 1 Karlat
ve arkadalanna anlatmay sevdii en ilgin kii ise, o zaman
ngiltere babakan olan Benjamin Disraeli'dir. Disraeli, kendi
siyle gurur duyan bilinli her "Yahudi oryantalist"in yapaca
gibi, Vambery'ye etnik kkeni hakknda sorular sormu.12
O sralarda Avrupa'nn en gl Hristiyan ulusunun ban
da olan Disraeli'nin asl n, yllar nce yazd Yahudilerle
Mslmanlar arasndaki kan bandan sz eden ve Sami rkla
rn stn olduklarn iddia eden oksatan romanlarndan gel
mektedir. 1 3 Irk konusunda dnemin yar bilimsel saptamalany
la Sir Walter Scott'un elenceli macera romanlarn birletiren
bir gre sahiptir: "Doulu" kannn yaratma gcn kulla
narak derin romantik dncelere dalar ve rkyla gurur duy
duunu ifade eder. (Bernard Lewis, Disraeli'nin dnya gr
n zet olarak "duygusal Semitizm" olarak tanmlyor.) Disra
eli eserlerinde lleri ve Osmanl sarayn lkletirmektedir.
Genliinde seyahat ettii Ortadou'da, tpk Lev gibi, kendisi
ni Trklerle zdeletirir, ona inanmayanlara gururla, "Elbette
Trk'm. Sarm var, yirmi santim uzunluunda pipo iiyo
rum ve bir divana uzanyorum," dermi.14 Babakan olduun
da uygulad tarafl diplomasi sayesinde Disraeli'nin Osman
l Imparatorluu'nun mrn en az elli yl uzatt syleniyor.
Disraeli, sahip olduu geni ve btnlkl Dou tasavvuru sa
yesinde bir sonraki yzyl boyunca yollar devaml kesiecek
olan Yahudi, Mslman, antisemit ve Siyonistlerin aralarnda
ki karmak ilikileri nceden sezebilmitir.
11 Ag.e. de aktarlyor, s. 232.
12 A.g.e., s. 250.
13 Bernard Lewis, "The Pro-Islarnicjews", Bernard Lewis, Islam in History: Ideas,
Peop!e, and Events in the Midd!e East (Chicago, 1993) iinde, s. 140-141.
14 Patrick Brantlinger, "Disraeli and Orientalisrn"de aktarlyor, Charles Rich
rnond ve Paul Srnith, der., The Self-fashioning of Disraeli: 1818-1851 (Carnbrid
ge, ngiltere, 1998) iinde, s. 96.
'

322

Disraeli, antisemitizmin glgesi Avrupa zerine dmeye

balad srada lr ama birok adan, onun stn-Yahudi
ve ln saf rklan gibi fikirleri gelmekte olan, fakat tam ter
sini, ok nceden haber verebilmitir. rnein, parlamentoda
Yahudi kart lrlandal bir politikacya daha 1835 ylnda y
le bir yant vermitir: "Evet ben bir Yahudi'yim. Bu saygn bay
larn atalar, ad bile bilinmeyen bir adada kaba saba vahi bir
yaam srmekteyken, benim atalarm Hazreti Sleyman'n ta
pnanda rahiplik yapyorlard. " 1 5 Disraeli kimi zaman en be
ter antisemitler kadar rk olabiliyor. Baz yazlarnda Yahudi
lerin kurtuluuna dair liberal nerilerin yanl ncller zeri
ne kurulduunu, Yahudileri mahallelerinden dar karacak
eyin evrensel insan haklar deil, onlar dier insanlardan s
tn yapan nitelikleri olduunu ve ancak bu sayede zgrlkle
rine kavuacaklarn ileri srmektedir.
Benjamin Disraeli 3 1 Temmuz 181 Tde, on iki yandayken
vaftiz edilmi, yani Yahudilii toplumsal hesaplar uruna ve
ya gnll olarak deil, ailesinin kararyla brakm bir kii.
Bu, bir Hristiyan olarak onun ngiliz siyasetine girmesini sa. lam ama Yahudi olmaktan gurur duymasn da engelleme
mi nemli bir ayrnt. Disraeli; Coningsby adl romannda Ya
hudileri tand Yahudiler ile kendi ailesinden yola karak
"Musac Araplar" olarak adlandryor; tpk Walter Scott'un
Ivanhoe'sundaki valyelerin 19. yzyl parlamento yelerin
den tretilmeleri gibi. Disraeli, Walter Scott'un, kahramanlk
hikayeleriyle tannan Aleksandr Dumas gibi teki romantik
hayalcilerin ok beenildii bir dnemde yetimitir. Scott'un
eserleri 19. yzyln btn rk dnrlerini etkilemi olan
"rksal soyluluk" klieleriyle doludur - bu romanlarda Yahu
di soylu snfndan gelenler de olumlu tipler olarak izilmek
tedir.
Disraeli'nin siyasi biyografileri daha fazla ne kt iin
15 Ivan Kalmar, ''.Jewish Orinetalism"de aktnlyor,Judit Targarona Bomi.s ve An
gel Saenz-Badillos, der. , Jewish Studies at the Ium of the Twentieth Century: Pro
ceedings of the 6'h EA]S Congress, Toledo,]uly 1 998, cilt 2, Judaism from the Re
naissance to Modem Times (Leiden ve Bostan, 1999) iinde, s. 308.
323

pek ilgi grmeyen ama prltl bir zekann olaanst rnle

ri olan edebi eserleri, egemen Doulu halklarn ve elbette Ya
hudilerin iine dtkleri sorunlardan kurtulmak iin Dou
ile Bat'nn birlemesi gerektii grnn dillendirilmeye ba
land bir yzyln habercileridir.
Disraeli dizi romanlarnn en nemlisi olan "Gen ngilte
re" lemesini 1840'larda yaymlamtr. Dizinin ilk kitab Co

ningsby, sonuncusu Tancred adn tamaktadr. Balklarda ad

lar geen gen ngilizlere ramen, dizinin en nemli karak
teri Sidonia adl spanyol Yahudisi, gizemli ve yal bir mil
yoner. htiyar bir spermenden fark olmayan bu yal deha,
Pireneler' deki Hal valyeler krall Aragon'da, spanyol En
gizisyonu tarafndan Hristiyanl semeye zorlanan Yahudi
lerden, Yeni Hristiyan bir ailenin ocuu olarak doar. Sido
nia, lemenin berrak zekal, gen ve yakkl ngiliz kahra
manlarna bir eit klavuzluk ve kahinlik yapmaktadr. (Eser
lerini glgede brakan siyasi kariyeri boyunca Disraeli de ngi
liz siyasetinin gen kuaklarna ve Kralie Victoria'nn kendisi
ne akl vermi, efsane Yahudilerden biridir.) Sidonia gen kah
ramanlara olgularn arkasndaki "rksal anlam" aklar sk sk:
"Her ey rktr," der ak ak, "Baka gerek yoktur."16 Naziler
ileride bu gr Yahudi kaynan alayl bir ekilde onaylaya
rak tekrarlayacaklardr. Yine de Sidonia'nn dnya grnde
"Musac Araplar" ile "Muhammedci Araplar", yani Yahudilerle
Mslmanlar ayn rkn, soylu Sami rknn iki koludur. Bu iki
eski karde ve onlarn torunlar modern dnyann kaderini e
killendirmek zere bir araya gelmelidirler.
"Gen ngiltere" dizisinin son roman Tancred, lemenin
en fazla Yahudi oryantalizmi dncesi ieren ve de en nl
kitabdr. Ailesi tarafndan sevilen, drst, cesur, zeki, dindar
ve asil bir ngiliz genci olan Tancred'in "iyi bir evlilik" yapma
s, parlamentoya girmesi ve sonunda da babakan olmas plan
lanmtr. Ne var ki, saf kahramanmz Birinci Hal Seferi s
rasnda

Kutsal Topraklar a gitmi olan atas Sir Tancred'in izi'

16 Benjarnin Disraeli, Tancred, or the New Crusade (Westport, Conn., 1970), s.

149.
324

ni srmek istemektedir. nat oullarnn bu istei karsn

da teslim olan aile, bu macerasnda ona yardmc olmas iin
Sidonia'dan yardm ister. Tancred, Sidonia'nn Dou hakkn
daki bilgisine, gizemli gcne hayrandr; Ortadou toprakla
rnda yapaca kutsal seferi boyunca onun rehberliinden ya
rarlanr. Siyonizmin henz bir hareket olarak ortaya kmad
bu dnemde, Disraeli, Yahudileri Kuds'e gtrecek ilahi
bir adalet peindedir. *

Tancred, ngiltere'nin Dou'da "stn

bfr g" olaca ama "Davut'un tahtn" hibir zaman ele ge

iremeyecei mesajn veren ilk Siyonist eser olarak kabul edi
lebilir. Disraeli, babakanl srasnda da, ngiliz idaresi altn
da Filistin'de kurulacak Yahudi bir devlet ekli zerinde eit
li tasarmlarda bulunmutur. 1 7 O dnemde bu tr fikirler hem
ngiliz st snflarnn Yahudilikten etkilenmi olmalar hem
de imdi inanlmaz gelse de, o zamanlar bir Yahudi devletinin
blgede istikrar salayacana inanlyor olmas nedeniyle pek
de uzak deildir.
Gerekten de 19. yzylda, eski srail devletinin Filistin'de
yeniden hayata geirilmesi fikri -yani Siyonist gr- Yahu
di yanls aristokrat ngiltere'den byk destek almtr. An
cak Avrupa'nn teki yerlerinde iler byle deildir. Glgede
kalm akademik disiplinlerden biri olan karlatrmal dilbi
lim alannda o yllarda kaydedilen yeni gelimeler sonucunda,
dnya Sami ve Hint-Aryan dillerini konuan iki geni kampa
ayrlmtr: Yahudiler ve Araplar Sami diller konumakta, es
ki Hintliler, Acemler ve Avrupallarn ou Hint-Aryan (im
di Hint-Avrupa deniliyor) dillerini konumaktadr.18 19. yz
yln rklar Darwin'in biyolojik seme kuramn nasl yanl
(* ) Sami rka ve Trklere duyduu hayranla ramen, lngilizlerle Yahudilerin ka
derlerini birletirme tutkusuyla Disraeli'nin Hal Seferlerine katlan askerleri
savunuyor olmas olduka tuhaf. Bunda Walter Scott'un nemli bir pay oldu
u sylenebilir.

17 Minna Rozen, "Pedigree Remembered, Reconstructed, Invented: Benjamin

Disraeli Between East and West" , Martin Kramer, der., The]ewish Discovery of
Islam: Studies in Honor of Bernard Lewis (Tel Aviv, 1999) iinde, s. 65-67.
18 Lawrence l. Conrad, "lgnaz Goldziher on Ernst Renan: From Orientalist Philo
logy to the Study of lslam", Kramer, ed., The]ewish Discovery of Islam, s. 138-142.
325

yorumlayp insan tarihine uyguladlarsa, tamamen dilsel bir s

nflama olan Sami ve Aryan ayrm da ayn rk balamda yo

rumlam, en saygn 19. yzyl bilginleri bile neredeyse rkla

rn bir ruhu ve kendine zg karakteri olduuna, Sami rkla
rn yaratclktan yoksun, Aryanlarn ise ileri dzeyde yaratc
olduklarna inanmaya balamlardr. (Bu rk dil terminoloji
si hangi rkn daha ileri olduu konusunda Avrupallara bir de
koltuk kar: "Aryan" , Sankskrite'de "soylu" demektir.) Kar
latmnal dilbilimin bu kefi kendilerini Dou ile zdeleti
ren Yahudiler iin yeni bir bahane olur.
Yahudi oryantalizmi Almanya'da her yerde olduundan hem
daha ar hem de daha hznl bir konudur. rnein antise
mit bir brorde kltrl Yahudiler iin yle denilmektedir:
"Goethe, Schiller ve Schlegel zerine istedikleri gibi konuabi
lirler; bu onlarn yabanc ve Doulu bir halk olduu gereini
deitirmez." 19. yzyl boyunca grnrde Avrupal ama kal
ben Doulu olmann suu hep asimile olmu Alman Yahudile
rin zerine atlr. "Antisemitizm" terimi bile, Hamburglu Wil
helm Marr'n yazd bir brorde Yahudileri teki Sami rkla
rn arasna sokmak iin 1879'da ortaya atlmtr.
Antisemitlerin ou ar asimile olmu Batl Yahudi tipinden
irenmektedir; zaten sonunda da her eyin sebebini buna, ka
vimsel ( vlkisch) zelliklerini kaybetmi olmalarna dayand
rrlar. Vlkisch, kavimsel balar kan zerinden kuran, bir top
luluun romantik ve yaratc kltrn ona zg toplumsal
deerlerin kk olarak gren rk milliyetilie ait bir kav
ramdr ve tam manasyla evrilmesi mmkn deildir. Kavim
sel yaratclk, yabanclar iinde, kentlerde yaayan ve yalnzca
ticari balarla bir arada duran insanlarn kurduu modern ya
amn "ruhsuzluk" ve "kkszlk" hallerinin tam tersi olarak
dnlmektedir.
Kavimcilik, antisemit olduu kadar modernizm kart da
bir grtr; btn halklarn kltrel-rksal bir ruh sayesinde,
kendi vatan topraklarnda kklendiklerini iddia eden rk bir
romantiklik sz konusudur. Dolaysyla Yahudiler de, inge326

neler de bu tanma uymazlar; ait olduklar bir topraklar yok

tur, deil ki "vatanlar" olsun. Kavimcilere gre bunlar hayal
leri olmayan, ruhlar yalnzca teki halklarn yaratclklarn
taklit etmekle veya "almakla" beslenen ulus ar kozmopolit
lerdir. Yahudiler dnya kltrlerini ulus-ar ticaret kltr
ne dntrerek idi etme abasndadrlar.
19. yzyln yaratt

zgrlemi Yahudiler kavimci antise

mitler iin baa beladr; bunun nedeni yalnzca Yahudilerle re

kabet etmekten duyduklar fke de deildir stelik. "Uluslarara
s" bir Yahudi'nin varl, kavimci milliyetiliin ykseliini de
hzlandrr. ok beenilen

retmen Rembrandt adl 1890 tarih

li kitabnda julius Langbehn yle yazyor: "Rembrandt'n Yahu

dileri gerek Yahudilerdir. Yahudi olmaktan baka bir ey iste
meyen, karakter sahibi Yahudilerdir bunlar. Yani bugnn Ya
hudilerinin tam zdddrlar: Bugnn Yahudileri Alman, ngiliz,
Fransz falan olmak istiyorlar ve bylece karaktersizleiyorlar. "1 9
Ne gariptir ki, ilk Siyonist fikirler byk lde antisemit Al
man kavimci dnceden etkilenmitir. "Yahudi sorunu"nu
zmek her ikisinin de ortak amacdr; bu nedenle baz Yahu
diler kavimci fikirlerin kendi soylarna da uyarlanabilecei g
rn benimser, aratrmalara balarlar. Kksz, uluslarara
slam Yahudi tipinin karsna koyacak gerek, "kkleri" ve
hayalleri olan eski Yahudileri bulmaya alrlar. Tm dnya
da; Azerbaycan'daki Kafkas dalarnda, Etiyopyal Falalar iin
de, Dou Avrupa'daki krsal kesim Yahudi topluluklar arasnda
bu tip zellikleri olan Yahudileri aramaya giriirler. Hamburglu
gen bir haham olan Max Grunwald bu amala 1898'de Yahudi
Folkloru Aratrmalar Demei'ni kurar ve birbirlerinden uzakta
yaayan Yahudiler arasndaki etnik balar zerine makaleler yaz
maya, Polonyal Hasid tarikatn, Kafkasya'nn da Yahudileri
ni, gezgin arkclar, gezgin hahamlar (Wunderrebbes) ve eytan
ruhlar aratrmaya balar.20 Grunwald'a gre, Aryan kavimcile
rin romantikletirdikleri kyl, dac ya da ormanc tipine kar19 Michael Brenner, The Renaissance of]ewish Culture in Weimar Germany'de
(New Haven, Conn., 1 996) aktarlyor, s. 30.
20 Brenner, The Renaissance of]ewish Culture, s. 29-30.
327

lk olmak zere, mistik bir Yahudi bilgesi (kabalist) veya Hasid

tarikatndan bir dans "ideal Yahudi" olarak sunulacaktr.
1 890'larda Avrupa'da saygnlklarna yneltilen tm mey
dan okumalara kar gs gerenlerin banda Avusturya
Macaristan'daki Yahudiler vardr. Artk onlar da kavimci g
rleri benimsemilerdir (bu arada antisemit kanat, Yahudi
dmanl yapan herkes, Yahudilerin savunulacak bir saygn
lklar olmadn sylemektedir) . Bu oryantalist Yahudiler es
ki alardan gelen Yahudilerle 19. ve 20. yzyl Yahudilerinin
ilikili olduunu ispat ettiklerini dndkleri Avrupa dnda
yaayan teki Yahudilere kucak aarlarken, ana akm Alman
Yahudileri hala Rathenau'nun tam asimilasyon taktiini gt
mektedirler. Grunwald'n Yahudi Folkloru Demei'ni kurduu
1898 ylnda, Rathenau da "Duy Sesimizi srail ! " adl bir maka
le yaymlar. Makalede Yahudilerin, zellikle "Doulu" Yahudi
lerin, teki insanlarca iren bulunan fiziksel ve etnik zellik
lerini birka kuak iinde terk edecekleri gnll bir genetik
mhendisliinden gemeleri gerektiini savunulmaktadr.21
Martin Buber ise Yahudilii "kan cemaati" olarak tanmla
makta ve bu olduka kavimci fikirler Siyonist hareket iin
de giderek kabul grmeye balamaktadr. Buber'e gre, Batl
Yahudi'nin iler acs halinin nedeni, kan birliine ramen ken
di toplumuyla toprak ve mlkiyet birliini kaybetmi olmas
dr - ancak antisemit biri tarafndan bu kadar iyi ortaya konu
labilecek bir gr. (Walther Rathenau da Yahudi "soy"undan
sz eder ama onun yapmaya alt ey Saksonlar, Bavyeral
lar ve teki Alman soylar gibi, Yahudileri de bir soy olarak ele
alp znde Alman olduklarn ve anavatan topraklarnda yerle
ri olduunu vurgulamaktr.)22 Ne var ki, kavimcilerin sz ettii
"kan" byle bir ey deil, manevi bir zdr.
Siyonistler, Yahudilerin hibir ekilde teki milletlere uyma
d eklindeki antisemit gr benimseyip bunu modem Ya
hudi devleti gibi olumlu bir gayeye dntrrlerken, Alman
21 Amos Elan, The Pity of It Ali: A History oflews in Gennany, 1 743-1933'te (New
York, 2002) tartlyor, s. 232-233.
22 Brenner, The Renaissance of]ewish Culture, s. 36-37.
328

Yahudi oryantalistleri de antisemitlerin bu yergilerini ayaklan

zerine oturtmaya almaktadrlar. rnein Buber, "Yahudi
lerde Asyal genlerin gc var; ruhlar ortak, Asyal bir sonsuz
luk ve kutsal bir birlik sz konusu," diye yazyor.23 Buber'in
Siyonizmi her Yahudi'nin iinde bir Dou olduunu, bunun
onun sonsuz ve gerek benlii, dolaysyla utan deil, gurur
kayna olduunu iddia eder: Yahudilii in, Hint, Msr ve
Acem kltrleriyle birlikte ve "Asyal ruh" olarak tasnifler.24
Yahudi peygamberler, "Upaniad, Zerdt ve Lao Tse gibi d
nrler" ile birlikte dnlmelidir. Yahudi gelenei "Oksi
dental" , zellikle de Alman kltr dnyasndan bir gelenek
deildir; dolaysyla Yahudi kltr Batl ltlre gre yarg
lanamaz ve anlalamaz. Buber'e gre, Yahudilik Batllatka
gcn kaybetmektedir.
Ana akm Alman Yahudileri -ABD'deki Yahudiler de onla
r taklit etmitir- 19. yzyl boyunca bir eit "gnah kar
ma" abasna girerek, ortak yaamaya dair btnlkl bir kl
trel ereve sunan dinlerini, basit bir bireysel dini inan sis
temine indirgemilerdir. Gelenekselciler bu "reformcu" Yahu.

dilii gerek Yahudilikten uzak, Protestanln bir kolu ola

rak kmserler. Buber ve onu izleyenlerse Yahudiliin yalnz
ca din olarak sunulmasn reddetmektedirler ama ortodokslu
a geri dnme yanls da olmamlardr. Onlara gre, Yahudi
lii yalnzca bir dine, cemaat inancna indirgeme giriimi Ya
hudileri iyiden iyiye zayflatmakta, kendi kltrlerine yabanc
lamalarna neden olmaktadr. (Siyonizmin kurucusu Theodor
Herzl'in kendisi de bu kltrel tehlikenin bizzat temsilcisidir:
Yahudi kltr veya dini ile herhangi bir tankl olmad
gibi, onun Talmud'u Wagner'in operalardr; modern Yahudi
devleti fikrini

Tannhiiuser'i dinlerken gelitirmitir.)25

Yahudi oryantalistlerin anlaynda, her ikisi de btnlk23 Martin Buber, "Das Judentum und die Menschheit", Der ]ude und sein ]uden
tum: Gesammelte Aufs.tze und Reden (Gerlingen, 1993) iinde, s. 23.
24 Martin Buber, "The Spirit of the Orient and judaism" , Buber,
hum N. Glatzer, der., iinde, s. 56-78.

On ]udaism, Na

25 Cari E. Schorske, Fin-de-Siecle Vinna: Politics and Culture (New York, 1980),
s.

163.

329

l bir dnya gr ve yaam erevesi sunduu iin Yahudi

lik slamiyete yakndr. 1901 ylnda Basel'deki Beinci Siyonist
Kongre'de Buber, Siyonist kltr programn aklarken, Yahu
di sanatlarnn ve yaynclnn desteklenmesi, gazete ve der
gilerde Yahudi kltrne yer verilmesi ve Yahudi bilim ev
relerinin modernletirilmesi konularnda arda bulunmu
tur. Ayn yl kmaya balayan Siyonist kltr dergisi Ost und
West [Dou ve Bat] , ksa srede Buber'in deyimiyle "Yahudi
Rnesans"nn ya da "Yenilenme"nin sesi haline gelir. Hareke
tin bu ilk nemli giriimi, ne yazk ki daha sonra doacak so
runlarn tohumunu iinde barndrmaktadr. Dergi tarafndan
kadim srail'e methiye dzen iirlerden ve resimlerden oluan
]uda adl bir eser hazrlanr.26 Eserin resimleri, Siyonist kltr
hareketinin Drer'i ya da en azndan Aubrey Beardsley'i ola
rak bilinen Ephraim Moses Lilien tarafndan izilmitir.27 Li
lien hznl suratl yurtsuz Yahudileri ve kutsal kitap manza
ralarn yle simgesel bir anlatmla resmetmitir ki, sanki Al
man yeni-Romantizm akm Yahudiler tarafndan yceltilmek
te, Ren blgesi manzaralarnn ve ormanlarnn yerini ller al
makta,

payos [keler] ve koniklerle Art-Nouveau [Yeni Sanat]

yaplmaktadr.
Bu grntlere elik eden iirler ise Yahudilikten ve Siyonist
lerden etkilenmi kibar bir soylu olan Brries von Mnchhausen
tarafndan yazlmtr. Ne var ki, Theodor Herzl'in Siyonizmin
Byron' olarak adlandrd bu soylu air, Lilien'in ikinci grup i
zimlerinden hi holanmaz, nk bu kez muzaffer kadim sra
illiler deil, Dou Avrupa'daki Yahudiler, Yahudi Yerleim Bl
gelerinin imdiki iler acs durumu resmedilmitir. Bu grnt
ler zerine duygular birdenbire nefrete dnen Mnchhausen,
bundan byle Yahudileri Avrupallar tehdit eden modern zarar
llar olarak grmeye balar. 20. yzyln balarndaki ideolojik
savalarda kurulan ve bozulan garip ittifaklarn bir rnei de ite
budur. Siyonist hareketin ilk gerek airi gelecein ateli Nazi'si
26 Brenner, The Renaissance of]ewish Culture, s. 25-28.
27 Michael Stanislawski, Zionism and the Fin de Siecle: Cosmopolitanism and Natio
nalismfrom Nordau to]abotinsky (Berkeley, Calif. , 2001), s. 98-1 15.
330

olacak, Siyonizmin Byron' nc Reich'n yenilgisini hazme

demeyerek 1945'te intihar edecektir.28
Kltrel Siyonistler, Ortadoulu kklerini gerekten kavra
yabilmek iin adlarn, hatta kimi zaman kimliklerini "Doulu
latrmlardr" . rnein, Odessa'da yaayan nde gelen klt
rel Siyonistlerden Asher Ginzberg, kendisine Ahad Ha'am ad
n takm, Yahudilerin tmnn gmesinden yana olmasa da,
Filistin'de ruhani bir Yahudi merkezin bulunmasn savunan bi
ridir. Ona gre kk, nve halinde bir merkezin orada bulun
mas, Yahudilikte yenilenmenin balangc olacaktr. Yahudi ru
hu tam da dnyay sarsacak bir k yolundayken, srail ile Ro
ma atm, bu ruh ezilip geilmitir. Ginzberg, 1 9 1 2 ylnda
yapt "Dou'nun ve Yahudiliin Ruhu zerine" adl konuma
snda "Yahudi rknn yaratc makineleri lkinci Tapnak'n ykl
masndan sonra susmutur; Diaspora'da geirilen iki binyl b
yk bir verimsizlik, durgunluk, kltrel bir koma halidir," der.
Oysa Buber, "Yahudilerin ruhlarn" koruduklarna, "her eye
ramen Doulu kaldklarna" inanmaktadr.29
1920'lere gelindiinde Yahudilerin Mslmanlarla ve Asya
llarla yakn balan olduu gr Almanya ve Avusturya'daki
antisemit saclardan, kltrel Siyonist solculara kadar nere
deyse tm siyasi evrelerce kabul grmektedir. Yz yldr in
a edilmekte olan Maribi sinagoglar ve yazlan onca oryanta
list eser, aradaki kkl balar konusunda hemen herkesi ikna
etmitir. Artk sorun kltrel, dinsel, rksal ilikilerin mi yok
sa bunlarn tmnn karm, psiko-tarihsel bir ilikinin mi
sz konusu olduu noktasndadr. Haham Dr. P. Kohn tara
fndan karlan ana akm Alman Yahudilerinin grlerini be
nimsemi aylk bir dergideki 1 9 1 5 tarihli bir makale "Yahudi
oryantalizmi"nin ne denli kabul grm bir bak as olduu
nu ortaya koyuyor. R.B. imzal yazar Ortadou'yu Bat'ya kar
balatlm olan Cermen-Trk cihad balamnda ele alan Is-

lam Dnyas adl kitaptan esinlenmi. Alman Yahudisi okuyu28 Brenner, The Renaissance of]ewish Culture'da aktarlyor, s. 26.
29 Buber, On]udaism, "The Spiril of the Orient andjudaism" ad altnda yeniden
baslm, s. 74-75.

331

cularn, "Alman Reich'nn stlendii bu misyonla acilen ve

byk bir umutla her zamankinden daha ok Dou'ya ynel
mi olmas"ndan memnun olmalarn nemli bulmaktadr.30
Ayrca yalnzca "Dou" deil, tm slam dnyasna ynelmek
elbette Alman Yahudilerinin houna gitmitir:
zellikle biz Alman Yahudileri bu harika manzaray, vatan
mzla lslam dnyas arasnda kurulmakta olan siyasi balar
merakla izliyoruz. smail bizim iin kimdir? lslam Dnyas bi
zim iin ne anlama gelmektedir? Mslman dii, grenekleri
ve yasalar, Mslman bilimi ve harika edebiyat, bizden, Ya
hudi mirasndan bor alnm, dolaysyla bize yakn, altn de
erinde tohumlar barndrmaktadr.

The Orient adl derginin onlu ve yirmili yllarda editrl

n yapan Buber tarafndan da kapsaml bir ekilde tanmlarm olan Yahudi oryantalizmi, byk lde bir altkltr ola
rak kalmtr. Bununla birlikte, asimile olmu Yahudilerin
kendini tanmak ve kklerine kavumak iin soyut balam
.
da "Dou"yu savunan ama Siyonist olmayan birok Yahudi ta
rafndan benimsenmitir. Bunlara gre bir Yahudi eer iin
deki Dou'yu kendi bana kefedebiliyorsa Avrupa'dan ayrl
mak zorunda deildir. O gnlerde Alman edebiyatnn en b
yklerinden saylan jacob Wassermann, Siyonist olmayan Ya
hudi oryantalizmini yle tanmlyor: "Benim Doulu dediim
Yahudi, kendini kaybetmi olamaz, nk soylu kan bilinci
onu gemiine balar ve gelecek konusunda omuzlarna olaa
nst bir sorumluluk ykler, hibir ekilde bundan kaamaz.
O zgrdr, tekilerse kle. O hakikattir, tekilerse yalan. "31
Wassermann'a gre "Oryantal Yahudi " , Alman Yahudisi'nin
olmad her eyi temsil eden gizemli bir kurgudur. Kutsal bir
sava, Talmud destan kahraman, ne isterse olabilir, yeter ki
"otantik" olsun. Wassermann, Batl Yahudi'nin "utan, sefalet,
30 R.B., "Die Welt des Islam" ,]dische Monatshefte 2, no. 12 ( 19 1 5), s. 389.
31 Jacob Wassermann, "Der Jude als Orientale", Verein Jdischer Hochschler
Bar Kochba, der., Vom]udentum. Ein Sammelbuch (Leipzig, 1914) iinde, s. 7.
332

atalet ve karanlk" timsali olduunu, Asyal Yahudi'ninse "g,

saygnlk, zafer ve byk iler"i temsil ettiini yazyor.32
Yahudi oryantalistlerin en ilginlerinden biri olan Eugen
Hoeflich (Lev' le birlikte Viyana'da bulunmutur) , Moe Yaa
kov Beh-Gabriel ismini alm bir baka Siyonist; ancak kiili-

i ve fikirleriyle olduka aykr bir oryantalist.33 Hoeflich, hem

Araplarla, inlilerle ve Hintlilerle ilikili olduklarn hem de
Yahudi bir devlet kurulmas gerektiini dnmektedir. Ona
gre, Siyonizm pan-Asyacln bir koludur ve bu uurda siyasi
olarak motive edilebilen, bilimsel olarak hesaplanabilen ama
larla deil, aksine aklc olmayan, " tanrsal" fikirlerle ilerlemek
gerekir. Bu grlerde kavimci dnceden gelen romantik bir
rk "farkndal" vardr ama Hoeflich, Filistin'e dnmenin ne
anlama geldiini bulmaya alrken "Asyallar" ile aralarnda
ki rk balarnn tesinde baka bir ey sylemektedir: "Dn
mek istiyoruz ama Avrupal olarak deil. Dou halklarn d
nce ve eylem dzeyinde himaye etmek iin. Bu, aramzdaki
balarn zerinde bir grevdtr."34 (Hoeflich, 1937'de Lev'in A l
lah Byktr kitab zerine bir eletiri yazs kaleme alm ve
kitabn Mslman dnyann yeniden dirilmesi ve ayaa kalk
mas iin kapsaml, sevgi dolu bir eser olduunu sylemitir
ancak "Dou Dnyas'na katlan Yahudilerin karlatklar so
runlara" daha fazla yer verilmemesinden ikayet eder.)35
Oryantalist Siyonistler, Batl son smrgeciler olarak tan
nan teki Siyonistlerin tersine, Yahudilerin lsrail'e dnle
rini Asya'nn yeniden domas ve smrgeciliin sona erme
si iin istemilerdir. Buber, "Asya'nn ruhu katlediliyor," diye
yazyor. Ve "Hindistan boyun edirildi, Japonya kendi kendini
32 Brenner, The Renaissance of]ewish Culture'da aktarlyor, s. 135-36.
33 Josef Schmidt, Der Unterhaltungsschriftsteller Mosche Ya-akov Ben-Gavriel
(Bonn, 1979), s. 9-10.
34 Eugen Hoeflich (M.Y. Ben Gavriel) , Die Pforte des Osten (Das arabisch-jdische
Palaestina vom panasiatischen Standpunkt aus) (Berlin ve Viyana, 1923), s. 99100.
35 M.Y. Ben-Gavtiel, Essad Bey ve Wolfgang von Weisl, Allah ist gross: Nieder
gang und Aufstieg der islamischen Welt'in (Leipzig, 1936) Der Morgen 13, no.
l'de (1937) yaymlanm eletiri yazs, s. 45-46.
333

Avrupallatryor, Iran zayf drld, son olarak da, kadim

Dou ruhunun sarslmaz gvencesi olduu dnlen in ha
rap edildi," diye haykryor.36 Buber, Hoeflich ve teki birok
lar iin Siyonist tasar bu kargaann durdurulmas iindir;
Dou'nun yeniden domasna arac olmak, onun Avrupal s
mrgecilere boyun emesini durdurmak iin oluturulmutur.
Lev ile bu Yahudi oryantalistler arasndaki fark ise uradadr:
Buber, Hoeflich, Wassermann ve dierleri Yahudilere Dou ile
Bat arasnda araclk rol bierlerken, Leo Mohammed Essad
Bey Nussimbaum araya bizzat kendisini koymutur.

36 Buber, "The Spiril of the Orient and judaism'' , s. 77.

334

BLM 1 2

Cehenneme Dn

slamc arkadalar ona kar tavr aldka lev kendine zg

"Dou" tanmn deitirmektedir. Artk lslamia adl dernein
toplantlarna katlamamakta, lslam ve Dou temalarn ileyen
ana akm dergilerde makaleleri yaymlanmamaktadr (ama, ileri
de yakn arkada olaca Baron mer-Rolf von Ehrenfels ile ta
nt Dou Birlii adl daha liberal bir grupla ilikilerini srd
yor olmal). lev btn dikkatini Sovyetler Birlii'ne evirmi
tir; artk yalnzca Rusya'daki Mslman aznlklarn deil, impa
ratorluk uyruundan herkesin iinde yaad zor durumla ilgi
lenmektedir. Bu tutumu onu ksa srede dostu Yahudi oryanta
listlerin hi ummadklar ok tartmal bir ortama tayacaktr.
lev 193 1 yaznda birtakm sac antikomnist gruplarla ili
ki kurar. Bunlar arasnda Bolevizme Kar Alman-Rus Birlii
gibi iren bir rgt de vardr.1 Rus gmenlerin oluturduu
bu grubun banda Alexander von Melgunoff adl bir Alman
aristokrat bulunmaktadr; yelerinin ou ya Nazi ya da gele
cein Nazileridir. lev'in rgtle ilikisi rk basn tarafndan
tehir edilince ileri zora girer. Byle bir gruba girmek istemesi
Gerhard Hpp, "Mohammed Essad Bey oder Die Welten des Lev Abramovic
Nussenbaum", Essad Bey, Allah ist gross: Niedergang und Aufstieg der islamischen
Welt (Mnih, 2002), Sonsz, s. 393.
335

bile olduka tuhaf olmakla. birlikte, o dnemin koullar, ken

di devrim kart grleri gz nne alndnda hepten anla
lamaz bir durum deil.
193 1 yl boyunca yazd ve 1932'de baslan

OGPU: Dnya

y Ele Geinne Plan adl kitabnn sonu blmnde Lev'in si

yasi grlerinin ana hatlarn bulmak mmkn. Lev yze
yakn sayfada, KGB'nin habercisi olan ve OGPU adyla bilinen
Sovyet gizli polisi eka'nn yapt zulmleri ayrntlaryla an
lattktan sonra, "Rusya, Amerika'nn gemii ama ayn zaman
da bir anlamda, gelecein Amerika'sdr! " diyor.2 Bu, allma
dk ve hem tarihi hem de felsefi yn olan bir iddia. Lev, iki
lkenin byklklerini, devrimci miraslarn ve topraklarnda
yaayan "yerlilere" -Kzlderililere ve Mslmanlarla Tatarla
ra- nasl davrandklarn karlatrmaktadr. Nihayet asl sy
lemek istedii siyasi noktaya geldiinde ise, ondan baka hi
kimsenin Stalinist Rusya ile uyuturamayaca tarihsel bir ola
y anlatmaya balyor ve Sovyet gizli polisi ile ilgili grlerini,
Edmund Burke'nin ngiliz Parlamentosu'nda Hindistan genel
valisi Warren . Hastings hakknda syledikleriyle paralellik ku
rarak dile getiriyor.
Yerlilere bask uygulamakla sulanan Hastings savunmasn
da eylemlerinin yasad olmadn, Hindistan'da kendisine her
trl yetkiye haiz keyfi bir iktidar verildiini iddia eder. Muha
fazakar ngilizlerin ve adaletsizliin her trnden nefret eden
lerin szcs Burke, buna yle yant verir: "Lordlarm, Dou
Hindistan irketi'nin ona verebilecei keyfi bir iktidar yoktur;
kraln da ona verecei keyfi bir iktidar yoktur; ne siz lordlarn
ne de Avam yelerinin, hatta ne de tm bir adalet sisteminin bi
rine verecei bir iktidar vardr. Verilecek keyfi bir iktidarmz
yok, nk iktidar hi kimsenin elinde olan verilebilecek bir
ey deildir. . . . Keyfi iktidar verenler de alanlar da suludur. "3
Ne yazk ki, 1932 ylnda Berlin'de Edmund Burke gibi d
nen bir siyasi kulp ya da dernek yoktur.
Weimar Cumhuriyeti'nin sonunun yaand bu dnemde
2

Essad Bey, OGPU: The Plot Against the World (New York, 1933), s. 290.

Essad Bey, OGPU, s. 287'de aktarlyor.

336

yukardaki gibi "muhafazakar" dnceleri yalnzca Der Na

he Osten'in "Yahudi dolandrc Leo (Lob) Nussimbaum'un
soytarlklar"n ifa etmekle megul yayri kurulu savunmak
tadr. lki ayda bir kan bu derginin arkasndaki adamsa, ken
dilerine Moellerciler adn vermi etkili bir entelektel grubun .
yesidir.4 Der Nahe Osten'in 1 928'de kan ilk saysnda asl
amalarnn, "Arthur Moeller van den Bruck'un, zellikle Do
u ile ilgili grlerini brakt yerden devam ettirmek" oldu
u aklanmtr.5
1925 ylnda intihar etmi Prusyal bir filozof ve Dostoyevski
evirmeni olan Moeller van den Bruck, Bat'nn iflas etmi kl
trlerine kar Bolevikliin ve slamn, yani "Dou"nun zafer
kazanacandan sz eder. Almanya'da bat yarmkredeki, ya
Abendland, "akam lke

ni Asya'nn batsnda kalan lkelere

si" denmektedir. Moeller, tpk arkada, "Bat'nn D" adl

kitabn yazar Oswald Spengler gibi, zerlerindeki gnein ger
ekten battn dnmektedir. Doan gne, kim nasl tanm
larsa tanmlasn, Dou'dadr. Moeller'e gre, Batl toplumlarn
bencilliklerine ve bunalmlarna kar tek are Ruslarn "doala
rnda bulunan" , onlara zg gerek kolektiflik ruhudur.
Moellerciler "dnyann Alman-Rus blm"nn baz baka
Doulu glerin de yardmyla Bat'nn burjuva liberal gle
rine kar kozmik bir sava verdiine inanmaktadrlar. Onlara
gre, lkeler gen ve yal olarak ikiye ayrlmaktadr; "nder
lik" edilmesi gerektii, akldan ok duygulara dayand, yani
byme dneminde olduu iin Almanya "gen"tir. Rusya da
benzer bir dnemdedir, Bolevik Devrim bunun bir gsterge
sidir. Rusya da, Almanya da aratran, deneyim kazanan ulus
lardr, her ikisi de kklerinden gelen vahi sorunlarla ura
maktadr; dolaysyla Sovyetler Birlii gerek bir dman deil
dir. Gerek dman Bat'dakiler Versailles galipleridir. Ameri
ka Birleik Devletleri ise kurulacak "Dou" ittifak tarafndan
memnuniyetle karlanmahdr, nk onun da gen bir ruhu,
4

Otto-Ernst Schuddekopf, Linke Leute von rechts (Stuttgart, 1960), s. 80-83.

Fritz Stern, The Politics of Cultural Despair: A Study in the Rise of the Germanic
Ideology'de (Berkeley, Calif., 1961) aktarlyor, s. 263.
,
337

ziraat kltr ve hayat dolu "iten gelen bir vahilii" vardr.

Moeller'in bu zorlama ve kimi zaman anlalmaz fikirleri l
mnden sonra pek ilgi grmemi, medyada daha fazla yer bu
lup mehur olan arkada Oswald Spengler tarafndan da iyice
glgede braklmtr.* Yine de, Moellercilerin kahramannn
kendini ldrmeden nce yazd son kitaba son anda "n
c G" yerine "nc Reich" adn vermesi ilgintir.
Moellerciler, Lev'in vahiliini deerli bulmazlar, o yalnzca
muhalif bir kahvehane aydndr; yapt yalnzca Mslman
savalar gibi giyinmektir - gerek Mslman savalarsa el
bette ibirlii yaplabilecek "vahi" Doululardr. Moellerciler
kat rk olmamakla birlikte, Yahudilerde beenmedikleri iki
byk kusur vardr: Hem "yal" hem de "tccar" bir halktr
onlar. Zaten dnyada balca iki tr ulus vardr, tccar olanlar
ile kahraman olanlar. Tccar uluslarn yeleri, yani bir Yahu
di ya da bir ngiliz, hibir zaman kahraman olamaz. Her ey bu
kadar basittir. Dolaysyla Lev'in bir kahraman gibi giyinmesi
tam bir "soytarlktr" .
Moellercilerin o dnemde Almanya'nin lml muhafazakar
lar olduklar dnldnde, Yahudi gemii herkese bili
nen ve Burkeci bir muhafazakarl savunan Lev iin Weimar
dnemi Berlin hi de uygun bir ortam deildir. stelik muha
fazakar olmasndan te, 193l'de

Die Literarische Welt'te yazd

bir makale ile monarist olduunu da ilan etmitir Lev: "Pe

ki yllarca bir cumhuriyette yaadm halde, neden bugne
kadar monarist kaldm ve neden her gn daha da monarist
(*) Oysa 1919'da "Bat'nn D" yaymlandnda Spengler'a arka kan Moel
ler olur. Kitabnn yaymlanmas Almanya'nn Birinci Dnya Sava'n kaybet
tiinin ilan edildii gne rastgelince, d ve mitsizlik filozofu Spengler'in
byle bir durumda hakl kt iin sevinmesi gerekirken d kopmu; n
k o dpedz askeri bir yenilgiden deil, tam tersine Almanya'nn zaferinden
sonra gelecek olan baka bir dten sz etmektedir. Almanlarn byk o
unluu gibi Spengler da askeri yenilgi olasln hi aklna getirmez. Moeller,
Spengler'i, sava kaybetmekle Almanya'nn aslnda kazanm olduuna, d
ilk yaayan lke olarak Almanya'nn kayplarn bir an nce fark edeceine,
Dou'nun "gen uluslar" ile birlikte "baka bir Bat" oluturacana, bu yolla
Batllam Bat'ya son bir darbe vurarak, "burjuva Marksist Devrim"in deil,
gerek bir devrimin nihayet baarlacana ikna eder. Mantksz da olsa btn
bunlar Spengler'i neelendirmeye yetmi olmal ki, ikisi hemen arkada olurlar.
338

oluyorum?" (Bu grleri a temsil ediyormu gibi, bir de

makalesinin adn "Gnmzn zeti" koymu.) Kendi sor
duu soruya verdii yantsa basit ve olduka akla yakn: "G
nmz dnyas iki byk tehlikeyle kar karya: Bolevik
lik ve her yeri istila etmekte olan milliyetilik. Bunlar uzak
latrmann tek yolu ise monaridir. " Ve ekliyor, "ama ana
yasal, ulusla snrlanm, Wilhelm'inki gibi deil; gerek bir
monarizm."6 Lev'in bu grleri Dou'nun Bat'ya tekrar ka
zandrabileceini dnd kavramlardan birinin basit, saf,
fedakarane bir mutlakiyetilik olduunu syleyen Moeller ta
rafndan da benimsenmitir.
Lev'in oradan buradan derledii eklektik siyasi grleri
onu Weimar dneminin kenarda kede kalm daha da garip
gruplar iine sokmutur. Bunlardan biri, zamann ruhuna ay
kr ve birbiriyle elien eyler syleyen

Soziale Knigspartei,

"Sosyal Monarist Parti"dir. Sami rklar seven, kayzer rejimi

nin restorasyonunu isteyen ama ayn zamanda "ii" devletin
den yana olan bir partidir bu. Kayzer proletarya desteiyle tek
rar iktidara gelecek, parlamenter demokrasinin Almanya'nn
bana sard birbirleriyle savaan ar ularn maskaralkla
rna son verecektir. Sosyal Monaristler, Nazilerin savunduu
her eye kar kmaktadrlar, bu nedenle de pek yanda bula
mazlar ve iin banda tkezlerler. nderlerinin mulak libe
raller, yani be parasz soylular ve "yaratc proleterler" olmala
r da bir ie yaramaz.
Lev'in bu tr gruplara girip kmas dnemin ynszlnn
de bir gstergesi. 1920'lerde insanlar ne olup bittiini tam ma
nasyla anlayamadklar iin monarilerden medet ummaya de
vam etmilerdir. nk krallklar ok uzun bir sredir, Char
lemagne, Selahattin Eyyubi ve Kral Davut zamanndan balaya
rak geen yla, hatta bir nceki yla kadar srp gelmi dzen
lerdir. Lev bu dzeni her ynyle yaamtr, bilmektedir. Ve
birdenbire her ey deimitir ama yerine ne geldii belli deil
dir. Atalardan miras kalan siyaset, toplum ve terbiye gelenekle6

Essad-Bey, "Lebenslaufe von heute. Die Geschichte meines Lebens", Die Lite
rarische Welt 7, no. 5 ( 193 1 ) , s. 3-4.
339

riyle zaptedilmeleri mmkn olmayan kana susam eytanlarla

dolmutur her yer. Lev'in bu yllarda katlmaya alt grupla
rn tm Bolevikliin ve faizmin, nasl tanmlanrsa tanmlan
sn ancak "halk" desteiyle yeniden canlandnlacak bir monar
izm sayesinde durdurulabilecei fikrini paylamaktadr. Ger
ekten de Robin Hood ve Kral Arthur hikayelerinde anlatlanlar
gibi eyleri baarmay amalayan "mutlu vadi" siyasetidir gd
len: Tahta geri oturtulacak "iyi" krallarla dzelen bir dnyada
alar boyu altklar geleneklere gre yaayan mutlu halklar.
Ancak Lev bunlarn yam sra, merkez! otoriteye (ve teki kst
lamalara) kar olduu iin, modern zgrlk dnceye de
yakndr. rnein, "Devlet beni ne kadar az mutlu etmeye al
rsa ben kendimi o kadar iyi hissederim," diyor.7
Lev'in monarizme giderek daha fazla ilgi duymasnn bir
nedeni de, 1920'ler ve '30'lar boyunca gmenlerin de monar
izme yeniden rabet etmeleridir. Oysa 1 9 1 7 ubat Devrimi s
rasnda soylularn ou anszn demokrat kesilmi, kraln naibi
Prens Lvov'dan ok, Aleksandr Kerenski'yi desteklemi, cum
huriyeti bir hkmetin Rusya'ya daha uygun olduuna inan
mtr. Ekimde iktidara geen Boleviklerden ve uyguladklar
iddetten bezdiklerinde de bu kez an aramaya balamlardr.
Bu bocalamada, Rus gmenlerin "yeni koullarla" ba etme
ye almak iin kurduklar saysz kk partinin tek bir adm
bile atamam olmasnn da etkisi var.
Lev, an liberal veya an gerici antikomnist gruplara olan
merakn geride braktktan sonra, ksa bir sreliine gmen
lik dneminin en ilgin siyasi kurumlarndan biri olan Gen
Rus Hareketi'ne katlm. Karizmatik lider Aleksandr Mirza
Kazm Bey tarafndan ynetilen bu Paris merkezli dernek ha
reketinin amac Boleviklikle arlk rejimini uzlatrmak. Der
nek, Rusya'mn eski ve tarihsel doasnn, yani Mool miras
nn zgn yasalarm bilen tek kesim olduunu iddia eden Av
rasyallarla ittifak halinde.8 Avrasyallar, Ruslara uygun ol7

Essad-Bey, "Lebenslaufe von heute", s. 4.

Robert H. Johnston, "New Mecca, New Babylon": Paris and the Russian Exiles,
1 920-1945 (Montreal ve Kingston, Ont., 1988), s. 91-92.

340

mad iin Avrupal sa-sol ayrmn reddediyorlar, kapita

list veya Marksist, her trl materyalizmi Bat'dan gelme, is
tenmeyen bir kavram olarak gryorlar. Dolaysyla onlara g
re, Rusya'daki komnist zafer "Asyal Bolevizm"in -Nazi yan
ls, Baltk Rusu gmenler Bolevizmi byle niteliyorlar- ba
ars deil, Rusya'nn nihai "Avrupallamasdr" . P. Malevs
ki-Malevi tarafndan ngilizce yazlm Avrasyaclkla ilgili tek
kitap olan 1928 tarihli "Rusya'da Yeni Bir Parti"de, Rusya'y
Dou'yla ve slamla tantran Moollar, "bize hkmet etme
sanatn retmi, kk prensliklerden oluan bir lkeden
millet yaratmlardr; bize teki medeniyet ve inan sahiple
rine hogr ve sayg gstermeyi reten de onlardr," denili
yor.9 Bu fikirler ailelerinin gerici siyasi grlerinden memnun
olmayan gen Rus Gmenlere daha ok hitap etmektedir.
Ancak gen aydnlarn tm byle dnmemektedir.
Paris'te

Le Temps gazetesine yaz yazan gen Vladimir Nabo

kov -hala Sirin adn kullanmaktadr- Avrasyacln Slav

cln baaa evrilmi 20. yzyl yorumu olduunu sy
ler.10 Ona gre eskiden beri Rusya'y Avrupa'dan ayrmak iste
yen Slavclar gibi, Avrasyaclar ve takipileri de imdi ayn eyi
yapmak istemekte ama farkl olarak Mool ve Tatar kklerine
tutunmaktadrlar. Avrasyaclk 1 930'larn banda arkasnda
bir dizi yaz ve bildiri braktktan sonra etkisini kaybeder an
cak "Dou ynelimli" bak as, tpk Lev'de olduu gibi, g
men genler arasnda ilgi grmeye devam edecektir.
Gen Rus Hareketi'nin dier kollar daha uzun mrl olur.
Gen Ruslar, "hayatn makinelemesiyle doan yeni bir insan
dan, yeni bir tarz, yeni bir ahlak ve yeni bir bilinci olan, ye
ni bir romantiklie sahip yeni bir insan"dan ve bu yeni insa
nn her eyinin azami dzeyde olacandan sz etmektedirler.1 1
Aleksandr Mirza Kazm Bey kendisine nder yerine "Glava"
demekte, 1930'larn sonunda Gen Ruslar onu Paris ve Prag'da
9

P. Malevsky-Malevitch, A New Party in Russia (Londra, 1928), s. 24.

10 Johnston, "New Mecca, New Babylon", s. 92-93.

11 Nicholas Hayes, "Kazem-Bek and the Young Russians' Revolution", Slavic Re
view 39, na. 2'de (1980) aktanlyor, s. 264.
341

dzenlenen toplantlarda yapt saatlik konumalarda mavi

haki renklerde gmlekleriyle, hipnotize edilmi halde ve elleri
havada

"Glava! Glava!" diye bararak dinlemektedirler. 12 Mir

za Kazm Bey'e gre liberalizm "yasal bir ishal"dir, tpk isha

lin bedene yapt gibi, liberalizm de siyaseti zayf drmekte,
an ulara maruz brakmaktadr; anayasal demokrasi Rusya'da
solcu fanatiklere nclk etmi, Almanya'da ise sac fanatik
lere kapy amtr.1 3 Mirza Kazm Bey radikal bir orta yol ara
yndadr; iki amansz dman uzlatrmak, Romanov hane
dannn mirass Grandk Siril'i Rusya tahtna geirmek ama
Sovyet kurumlarnn ounu korumak istemektedir. Grandk
Siril de Gen Rusya'y destekler; Rus monarisinin varisi olan
bu adam ilk yllarnda Hitler'e maddi destek vermi biridir ama
1930'lar boyunca kyllerin tm haklarna kavuacaklar, ko
lektif sovyet dzenine el srmeyecek, iyi huylu bir arlk d
zeni fikrini desteklemitir. Elbette Cannes ve Biarritz'te oturup
byle eyler sylemek kolaydr.
Lev, 1929 ylnda Grandk Siril'den bir madalya alm -d
kn balca ilerinden biri bu- ve buna yle memnun olmu
ki, ld gne kadar bundan sz etmedii bir an bile yok; Vi
yana kafelerinde Kafkas giysilerini bu madalya ile tamamla
m. Lev de Kral "snfsz, insanlk piramidinin en tepesinde-.
ki sper insan" 14 olarak grmektedir ama Gen Ruslarn ou
nun sergiledii faist fikirleri hibir zaman benimsememitir.
Henz "Glava" , Fhrer ya da Due onu ilgilendirmemektedir;
ona gre, diktatrlkler "gerici btn zelliklerini sergiledik
leri monarizmin, tek bir iyi ynn gsteremezler."
Lev toplantlarna katlm olsa da hibir zaman gerekten Gen
Ruslar yesi olmam. Bu grubun hi sevmedii bir yn var
sa o da isimlerindeki "gen" kelimesidir. Byrken pek arkada
olmam, erken gelimi bir ocuktur Lev; teki ocuklardan
hep uzak durmutur. Hatta mutlakiyeti arla duyduu ilgi12 A.g.e., s. 258-264.
13 A.g.e., s. 26 1 .
14 Essad Bey, "Lebenslaufe von heute", s . 4.
342

yi belirttii bir yazsnn banda, "yetikin insanlar sever, gen

lerden tiksinirim"; nk yallar "daha sakin, daha zeki ve da
ha mtevazdrlar", genler kanlmz olarak yallara srtlar
n dnerler ama bylelikle "vahilemekten kurtulamazlar" di
yor. 15 Bununla birlikte, Lev'i, Gen Ruslardan uzak tutan en b
yk neden, Bolevikliin ve de Stalin'in snrl da olsa baz olum
lu ynlerinin varlndan sz eden Mirza Kazm Bey'in bu tuhaf
siyasi grleridir. Sovyet Rusya'dan herhangi bir nedenle olum
lu ekilde sz etme fikri bile Lev'in midesini bulandrmaktadr.
Komnizmle ve zellikle Stalinizmle srf kar iin giriilen
uzlama araylar, o dnemin Alman saclar arasnda rahat
sz edici karlatrmalara yol amtr. Nazilerle komnistler,
Polonya'nn kaderini belirleyen ve lkinci Dnya Sava'n ba
latan Hitler'le Stalin arasndaki sinsi anlamadan ok daha n
ce bir kar evlilii yapm, Almanya'nn kaderini belirleyen de
aslnda bu olmutur. An sol ile an sa arasnda, Nazi partisi
nin ve onun Milli Bolevik kanadnn kurulmasyla birlikte ba
layan ve Berlin'de Lev'in de iinde bulunduu evrenin gzleri
nnde gn be gn gelien bu eytani ittifak, Weimar dnemi
nin sonunun en kafa kartrc ynlerinden biridir. Lev'in ar
kada Alex Brailow entelektel dostlarndan birinin bu ittifak
hakknda ne kadar yanldn yle anlatyor: " ok zeki oldu
u halde o da aldatlmaktan kurtulamad. Gerekirse g kulla
nlarak Hitler'in durdurulaca konusunda komnistlere gve
niyordu. Ona komnistlerin aslnda iktidar almas iin Hitler'e
yardmc olduklarn syleyip durdum ama bunun bir etkisi ol
mad. Komnistlerin Nazileri iddet kullanarak iktidar ele ge
irmeye ayarttna, nk ancak o zaman onlara engel olabile
ceklerine ve bylelikle dmanlarnn tmn bir kerede ezmi
olacaklarna inanmaya devam etti."1 6
Berlin kabarelerinin zayflamasyla birlikte, 1930'lar boyun
ca kentin her yerinde yalnzca komnist propagandadan iba
ret siyasi hicivler sahnelenmeye balar. Kzl enlik Revs,
Kzl Roketler veya Kzl Megafon gibi adlara sahip gruplar,
15 A.g.e., s. 3.
16 Alexander Brailow, Survivor's Tale (yaymlanmam el yazmas), 11, s. 205-206.
343

komnist kampanyalara elik eden dans gsterileri sunmak

tadrlar. rnein 1928'de Locarno Kzlar -ismini, Milletler
Cemiyeti'nin Sovyet kart kabul edilen 1925 tarihli bar ant
lamasndan alan komnist, yar plak kzlar grubu- gsteri
lerinde "in'e Dokunma ! " diyen arklar eliinde dans etmek
te, arkalarna tutturulmu, zerinde eitli sloganlar yazl ka
tlar emperyalist generaller ve babakanlar gibi giyinmi er
kek danslara sallamaktadrlar. 1 7
Baz gsteriler daha d a ardr; sahnede ekiler v e polis cop
laryla liberal hkmet yelerine ve Nazilere dayak atlmakta
dr. Kasm 1930'da Kzl Mealeler adl bir grup, burjuva kapi
talizminin temsilcilerinin -polis, i adam, papaz, yarg ve bir
Sosyal Demokrat politikac- nasl cezalandrlacaklarna izleyi
cilerin karar verdikleri ve bu cezalarn byk bir dikkatle uy
guland byle bir gsteri sunmu. Kzl ncler dans kum
panyasnn Mart 193 l'de sunduu bir "gsteri"yi ise gazeteci
nin biri yle anlatyor: "Kzl ncler silahl polislere saldr
yor, onlar lesiye dvyor, tekmeliyorlar ve izleyiciler onla
r vahice alklyorlar. "18 Saldrlar yalnzca Nazilere deil, de
mokratik burjuva kurumlara da yneltilmektedir. (Bu propa
ganda gsterilerinin kaytlar 1920'lerin sonunda yaplan polis
denetimlerinde ele geirilmi ve bugne kadar korunabilmi.)
Gsterileri rgtleyen Alman Komnist Partisi KPD'nin tezi,
"Nazilerle Sosyal Demokratlar arasnda, ikisi de burjuva kapi
talizminin partisi olduu halde, 'sahte bir sava' srd" y
nndedir.19 Sosyal Demokratlar, Nazilere gre daha dolamba
l bir partidir; komnistler onlara "sosyal faistler" demekte
dirler. Nazilerin ne olduklar hi olmazsa bellidir. Komnist
propaganda gsterilerinin bazlarnda Hitler'in Yahudi kapi
talistleri yakn evresine toplamas, sonra da bunlar atmala
r iin hcum birliklerini kibarca uyarmas konu edilmektedir:
"Tanrm, neden her eyi byle dz anlarsnz ki! "20
17 Peterjelavich, Berlin Cabaret (Cambridge, Mass. , 1993), s. 2 1 2-217.
18 A.g.e., s. 221 .
19 A.g.e., s . 226.
20 A.g.e., s. 227.
344

Weimar dneminin son yllarnda Nazizmi kmseyen yal

nzca komnistler deildir. Onu aka gibi gren bakalar da
vardr: Bitler Avusturyaldr, dolaysyla parlamento (Reichs
tag) iin yaramaz bile diye dnlmektedir. (Ocak 1933'te
iktidara gelene kadar Hitler, Mart'ta yanacak olan parlamen
to binasna hi ayak basmamtr.) Amerikan basn da Caz a
lgnlna kaplm, Hitler'le ilgilenmemektedir. Onlar iin
Hitler, maskara bir mesihtir yalnzca, Alman Rasputin'i veya
"lgn bir Apostol"dr.21 Hibiri olmad halde, hem Bole
vik hem de monarist olmakla sulanr Bitler. Hemen hi kim
se Kavgam' okuma zahmetine girmemitir, kimse onun ileride
bir Mussolini olacan aklna getirmez. Bir tek, nl Amerika
l gazeteci George Sylvester Viereck, 1923 ylnda henz hibir
yabanc onu tanmazken Hitler'le grme yapm, domakta
olan Nazi hareketi konusunda ciddi ngrlerde bulunmutur.
Viereck, Hitler'in "Sosyalizmi sosyalistlerin elinden alacam,"
dediini aktaryor.22 Ayrca, gelecein Fhrer'iyle Yahudilerin
Alman kltrne katklarn tarttn, Hitler'in fotoraf ek
tirmeyi reddettiini, bunun dikkatli davranmak iin mi, yoksa
batl inancndan m kaynaklandn bilmediini, belki de so
run ktnda tannmadan orada, burada, her yerde olabilmek
iin zellikle yaptn, onun yalnzca arkadalar tarafndan ta
nnmak istediini sylyor. Bitler o srada Amerikan kamuo
yunun ilgisinden o kadar uzaktr ki, Viereck yapt bu gr
meyi yaymlayacak ulusal bir gazete ya da dergi bulamaz. Oy
sa zamann dnya liderleriyle gerekletirdii tm grmeler
basn tarafndan kaplmtr. Hitler'le rportaj yle bitiyor:
"Eer yaarsa, Bitler, iyi ya da kt, bir tarih yazacak."23
1932 ylnda

Cosmopolitan iin Berlin'e giden D orothy

Thompson'n Hitler'le ilgili grleri ise herkes tarafndan ka

bul grr - o zamanlar dergiye yazanlar arasnda Ernest Hemin
gway ve Thompson'n kocas Sinclair Lewis de var. Thompson,
21 Philip Metcalfe, 1 933 (Sag Harbor, N.Y., 1988), s. 51-52.
22 Niel M. Johnson, George Sylvester Viereck, Gennan-American Propagandist (Ur
bana, 1972) iinde yer alan grmeden alnt, s. l l8.
23 A.g.e., alnt, s. 1 17.
345

Hitler'in Harvard mezunu basn sekreteri Ernst "Putzi" Hanfs

taengl sayesinde, zel bir grme yapm. Ne var ki, milyon
larca okuyucuya ulaacak bu rportajda Hitler dpedz yan
l deerlendirilmitir: "Mantksz ve enebaz biri, dengesiz ve
gvenilmez. Tam bir Kk Adam rnei. Kaiserhof Otel'inde
Adolf Hitler'in bulunduu salona girdiimde Almanya'nn gele
cekteki diktatr ile buluacam sanyordum. Elli saniye son
ra bu dncem tamamen deiti. "24
Nazizm bir genlik hareketidir ve l 920'lerin ortasnda
genler Byl Da [Thomas Mann] ya da Berlin Aleksander
Mey dan [Alfred Dblin] gibi bizim Weimar dnemi eserleri
olarak bildiimiz kitaplar okumamaktadrlar. Tersine, Hans
Grimm'in yazd sonuna kadar rk bir eseri, Hitler'in en be
endii kitaplar arasnda sayd ve Nazilerin Polonya'y iga
liyle ilgili tartmalarn kayna,

Volk ohne Raum (Yersiz Yurt

suz Halk) adl oksatan kitab okumaktadrlar. "Yersiz Yurt

suz Halk", 1927'den itibaren, yani Nazizmin iktidar almasn
dan yllar nce, lise ders programlarna girmi bir yapt. Bunun
anlam, nasyonal sosyalizmin seim sandklarnda zafer kazan
madan nce, eitim sistemini ele geirmi olmasdr; yani, Na
zizm nce lise ve niversitelerden binlerce yanda ve hayran
bulmu, sonra siyasi iktidar ele geirebilmitir. O rencile
rin ou balarda komnist olmulardr ama Gbbels'in, "ba
na gen bir Alman komnisti verin, size gelecein Nazisini ya
paym" iddiasnda olduu gibi, bu iki gr o zamanlar grn
dkleri kadar farkl deildir. Berlin'de Yahudi rencilerle
retmenler itilip kaklmaya, "rk bilimf' ve genetik gibi derslere
youn ilgi gsterimeye o dnemde balanmtr.
Naziler, ilk kez Eyll 1930'da yaplan parlamento seimle
rinde nemli bir baar elde ederler. Geleneksel bak bunun
dnya apnda hkm srmekte olan Bunalm'a kar halkn
verdii bir tepki olduunu syler. Oysa ekonomik bunalmn
lmcl etkileri Almanya'da eyll seimlerinden sonra grle
cektir. Kimi siyaset ve nfus bilimcilerse bu zaferin nedeni ola
rak, mrlerinde siyah ya da kahverengi gmlek grmemi ve24 Philip Metcalfe, 1 933'te aktarlyor,
346

s.

56-57.

ya henz siyasi bir seimde yer almam 1929 ylnn lise me

zunlarnn o yl oy kullanmalarna iaret ederler.
. Bu "gelecei mahveden renciler" kuramn ilk ortaya atan
lardan biri de, George Sylvester Viereck'in olu Peter Viereck.
Onu Massachusetts'te, Mount Holyoke Koleji'nin futbol saha
sna bakan, Almanya, Nazi politikalar ve iir zerine yazlm
kitaplarla dolu Viktorya tarz evinde grmeye gittim.
Nazi lise retmenleri tarafndan eitilen "gen kuan"
Hitler'e oy verdiini savlayan bu kuram bana ayrntlaryla
aklad. Seksen yedi yandaki bu emekli profesr (ve hem i
ir hem de tarih dalnda Pulitzer dl'n alm tek insan) sz
lerine, "Hepsini, "Romantiklerden Hitler'e Metapolitika" ad
l kitabmda yazdm" , diye balad25 1941 ylnda baslan kitap
byk sansasyon yaratm: "O zamanlar bu lkede Wagner ya
da Hitler konuan kimse yoktu. Herkes modaya uymu, Mark
sizm tartmalarna dalmt - Hitler ekonomik yapnn belir
ledii dzenin bir temsilcisiydi falan. Elbette ekonomik g
ler devredeydi ama rk milliyetilii bir tek bununla aklaya
mazsnz. Irk milliyetilik piyasa gleri tarafndan belirlen
mez. Bunlar anlald, artk kimse benim kitaplarma bakmyor
ama ilk yaymlandklarnda ok ilgi grmt."
O dnemde Nazi Almanyas'nn ABD'deki "propaganda aja
n" olduundan kukulanlan George Sylvester Viereck'in o
lu olduu iin, insanlar Peter'in ne dedii ile deil, kim oldu
uyla ilgilenmiler. Ben de kendisini babas Lev'in yakn dos
tu olduu iin grmeye gitmitim. Sylvester'in adna ilk kez
1942'de Oriente Moderno (Modern Dou) adl faist talyan
dergide yaymlanm Essad Bey'e ait yirmi sayfalk lm ila
nnda rastlam, bir sre eski kitaplarda dolatktan son
ra onun oktan unutulmu kitaplarn bulup almtm. Ba
ba Viereck'in bir zamanlar Amerika'nn sevilen lirik airlerin
den biri, hem Oscar Wilde hem de Kayzer il. Wilhelm hayra
n (bkz. "Zeplin'de Ak" adl 1915 tarihli iiri) olduunu, ay
rca dostu ve orta Yahudi Paul Eldridge ile beraber My First

Two Thousand Years: The Autobiography of the Wandering ]ew

25 Peter Viereck ile Ekim 200l'de yaplan grme, South Hadley, Mass.
347

(llk lkibin Ylm: Yurtsuz Yahudinin Hayat) gibi oksatan ro

manlar yazdn, Yahudi kltr zerine yazlar bulunduu
nu rendim. Viereck ayn zamanda fanatik bir Almansever
mi, Hitler'in ykseldii dnemde Nazilere ilgisiz kalmam.
Eldridge ve teki Yahudi arkadalar onu ele verdikleri halde
George Bemard Shaw gibi uluslararas liberallerden destek al
may, Kongre'den gl mttefikler edinmeyi baarm biri.
Elbette btn bunlar 1942 ylna, Nazi ajan olmakla sulanp
mahkum edilmesine ve federal bir cezaevine konulmasna ka
dar srm. lev'le tanmalar Berlin'e yapt seyahatler sra
snda olmal; 1937 tarihli

The Kaiser on Trial (Kayzer Yargla

nyor) adl kitabnn sonunda "Essad Bey'e teekkr ederim"

diye bir not var. 26

Peter Viereck gr sesiyle, "Babam elbette Essad Bey'i tan-

yordu," dedi, yar Brooklyn yar Harvard Square'in 20. yz
yl balarnda konuulan ama bugn kaybolmu ho aksa
nyla. "Yazarlna hayrand. lyi dost olduklarn biliyorum.
Ama benden fazla bir ey renemezsiniz. O zamanlar babam
la aram iyi deildi, onu mmkn olduunca az grmeye gay
ret ediyordum. "27
Bu grmemizin hemen ardndan Viereck heyecanla beni
tekrar arad: "imdi syleyeceklerim pek mantkl olmayabilir,
benim yamda hafza insana garip oyunlar oynuyor. Birdenbi
re, daha babam bana ondan sz etmemiken Essad Bey'i oku
mu olduumu hatrladm.

Kajkaslar'n Srr diye bir kitap yaz

mam myd? lte o kitap benim eletirisini yaptm ilk kitap

lardan biridir. 1931 ylnda, Horace Mann okul gazetesine ki
tapla ilgili bir yaz yazm, hatrladm kadaryla da eseri be
endiimi belirtmitim. " Bir sre sustuktan sonra akll sesiy
le, "Bugnlk bu kadar," dedi. Peter Viereck'in eserlerine ili
kin biraz aratrma yaptktan sonra yazd kitap eletirileri
nin iinin nemli bir paras olduunu anladm. 1985'te yaz
d Ezra Pound hakkndaki yaz belki de

The New York Times

26 Gerorge Sylvester Viereck, The Kaiser on Trial (New York, 1937), s. 500.
27 Peter Viereck ile Ekim 2001'de yaplan grme.
348

Book Review'un yaymlad en iyi eletirilerden biridir.28 Yaz,

Pound'un faizmle ve sanat zerindeki etkileriyle ilgili bir de
erlendirme; Amerika'nn Nazi ve Freud yanls lirik airinin
olu Peter Viereck elbette bu deerlendirmeyi yapabilecek en
iyi eletirmenlerden biri.
"Babam Essad Bey'i her zaman tutmutu, tand yazarlar
iinde en iyilerden biri olduunu sylerdi. "29 Viereck donuk
gzleriyle bakarak, ziyaretimin onu rahatsz ettiini, ona sava
yllarn anmsattn szlerine ekledi. Sava srasnda ltalya'da
filozof George Santayana ile sanat eletirmeni Bernard Beren
son arasndaki haberlemeyi salamak gibi garip bir grevi var
m. Berenson'dan m, Santayana'dan m yana olduunu ve-,
ya neden aralarnda bir karlatrma yapmas gerektiini bi
lemediini syledi. "ok gentim, ok gayretli, enerji doluy
dum ve bu yorgun yal adamla, son gnlerini yaayan, dile
ri uzam bu aslanla yzlemek durumundaydm. Kendi ken
dime diyordum ki, evet, Berenson'a giderken ne dnd
m merak ediyorsunuz deil mi? " dedi ve elli ksr yl nce
Santayana'nn Berenson hakknda syledii Yahudi kart bir
sz dile getirerek devam etti.
Peter Viereck, mr boyunca babasnn adlarna bulatrd
bu antisemitizmle uram. Babas nihayet cezaevinden k
tnda da onu yanna almak zorunda kalm: "Tam olarak ba
rmadk. Skandal olduunda annem onu terk etmiti, aabe

yim Nazilerle savarken Anzio'da lmt. Babam tek bana

kalmt, herkes ondan nefret ediyordu, bense zlyordum.

Bir keresinde hakl olduumu syledi ama kendisiyle hesap

latn, yani Nazi olmaktan pimanlk duyduunu sanmyo
rum. Budalalk yaptn sylerdi. Oysa neler olup bittiini an
lamsanz, _Nazilie basite budalalk diye bakamazsnz . Ba
bam hibir ey anlamamt. Ama galiba hibir zaman antise
mit olmad; ok Yahudi arkada vard, hatta arkadalarnn
ou Yahudi'ydi, Einstein, Freud, elbette Essad Bey ! "
2 8 Peter Viereck, "Pound a t 100: Weighing the Art and the Evi!", The New York
Times Book Review, 29 Aralk 1985, s. 3.
29 Peter Viereck ile Ekim 2001'de yaplan grme.
349

Birka hafta sonra Viereck beni tekrar arad ve baka bir ey

daha hatrladn syledi. 1950'lerin sonlarna doru bir ede
biyat dergisi yneten Dimitri von Mohrenschildt adl Baltk
kkenli Beyaz Rus bir profesr ile arkadalk etmekteymi. Bu
von Mohrenschildt'in ok gzel bir kars varm ve Erika adl
bu hanm, adamn nc eiymi. Viereck kimi zaman onlara
akam yemeine gider, Erika da ilk einden sz edermi: "Sen
bana geldikten sonra hatrladm, yorgun ve yal aslan derken
bunu kastediyordum ite, en nemli eyleri unutuyorum, ac
nacak haldeyim. Bayan von Mohrenschildt'in ilk ei kimdi bi
liyor musun? Essad Bey ! Kadn her zaman ondan haremleri
olan bir Arap prensi diye bahseder, bundan gurur duyard.
te o tiplerden, kocasnn haremi olduunu insanlara syleyen
ve bundan zevk alan kadnlardand. Her neyse, onun hakknda
hatrladklarm bunlar. Galiba iir de yazard. Evet, o kadn Es
sad Bey'in eiydi; insan hafzas ne kadar tuhaf deil mi? "
Lev yirmi alt yandayken, 1931 Sonbahar'nda ksa sal,
ince yapl, ekici bir kz, gnll olarak almak zere Die Li
terarische Welt'e gelir. Lev, anlarnda ondan "Monika Brand"
diye sz ediyor; ilk nce "glmseyen koyu renk gzlerine" ve
merakn uyandran kirli trnaklarna, gzel ellerine dikkat et
mi. Dediine gre, iyi bir sekreterin tm niteliklerine sahip
olduu gibi, daha baka zellikleri de varm. *30
rnein bazen ayartc bir ekilde erkek kyafetleri giydii
oluyormu. Ama genelde dar etekler ve kk bir cepken ce
ket giyer, gsterili kk apkalar takarm. Lev, kadnn fi
ziksel grnmnn grmezden gelinemeyecek kadar dik
kat ekici olduunu sylyor. Masasnda oturup daktilo yazar,
(*) Almanca ngilizceden daha az sayda kelimeye sahip bir dil; Brand ok eitli
anlamlara geliyor. "Ate" ya da "yanmak" demek olduu gibi, "cehennem" an
lam da var. Ayn zamanda bir eyi rten "kf' anlamna da geliyor. Bilim
sel Almanca'da ise Brand kangren, yani, fiziksel ya da kimyasal bir yara, bir or
gana kan gitmemesi sonucu, o organn, hcrelerin ya da dokularn lm an
lamna gelen bir hastaln ad. Yani, Lev'in giderek arlaan bir kangrenden,
onu canl canl yakan bir cehennem olarak tarif ettii ayandaki ac verici ya
radan lmek zereyken eski kansna verdii "Brand" ad hi de tesadf deil.
30 Kurban Said, Der Mann, der Nichts von der Liebe Verstand (yaymlanmam el
yazmas), Ill, 16A.
350

mektup pullarn yalarm, "Vcudu incecikti, bacak bacak s

tne atarak otururdu. ncecik ipek oraplar giydii dzgn ve
narin bacaklar vard. "31 Adnn Erika Loewendahl olduunu
ve iir yazdn syleyen sekreter hanmn babas ise, her gn
ie neden niforma giymi ofrl bir arabayla geldiini ak
lar biimde, milyoner bir sanayiciymi.
Erika, Lev'in kafe ortamnda tand kzlardan farkldr. On
lar da ekicidirler ama akllar fikirleri iyi vakit geirmektedir.
Lev sinemaya, kafelere ve arap bahelerine gtrd kzlar
iin, "Tek tek yzlerini ayrt etmekte glk ekerdim. Hepsi
bana gri dalgn gzleri mutlulukla glmseyen, ince, tatl, tek
bir yzm gibi gelirdi," diyor.32 tk cinsel deneyiminden, duy
gularnn nasl aniden deitiinden burada sz ediyor - Ye
il Ada'da pedagogyumdaki kzlarla aynda pmekten ile
ri gidemediini biliyoruz. "Kendimi hem stme tkrlm
gibi kirlenmi hem de mutlu ve zgr hissederdim. Hzla eve
gelir, saatlerce ykanrdm," diyor. Baz kzlarn gece yarsn
getii halde onu ieriye kahve imeye davet etmelerini Dou
ile Bat arasndaki farklardan biri olarak gren Lev, tek gece
lik.ilikilerle alay ederek ya da aknlkla, "Herhalde, Avrupa
llarn yaamlarnda bu kadar etkili olduunu syledikleri ak
bu," diye yazyor.33
Fieklii, klc, sar ve haneriyle ektirdii fotoraflarda
ki "Dou' dan gelen adam" grnts dnldnde, Lev'in
gri gzl kzlardan ekinmesi -aslnda daha ok kendi ba
kireliini korumak iin- olduka komik. Yaad acemilik,
duyduu utan -belki de iktidarszlk- dnemin ana cinsel
lik simgesi ve gerek bir erkek saylan hanerli eyh ile hi de
uyumuyor. Edith M. Hull'un ayn adl romanndan 1921'de
sinemaya uyarlanan ve baroln Rudolph Valentino'nun oy
nad filmden beri, koyu tenli adamn Avrupal beyaz kadn
atnn arkasna att sahne, cinsel ehvetin en iyi rnei ola
rak kabul edilmektedir. Hatta filmden sonra "eyh" kelime31 A.g.e., III, lSB.
32 A.g.e., III, 9A-10A.
33 A.g.e., III, 12B.
351

si Amerika'da yeni bir anlam kazanm, 1920'lerde szlklere

bile girmitir: "Mslman din grevlisi" veya "Araplarda aile,
ky ya da kabile reisi" gibi bildik tanmlarnn yan sra, sz
lklere bunlarla hi ilgisi olmayan "ekici adam" anlam da
olduu yazlmaya balanr. Hatta bir firma rettii prezervatif
lere bu ad verir.
Die Literarische Welt'teki narin bacakl asistan kz, kendi
memleketindeki kzlar gibi siyah gzl, mesafeli ve ciddidir.
Neredeyse tpk Lev gibi o da tuhaf bir eitim almtr. Dedii
ne gre, on drdnde okulu brakm ve babasnn ynlendir
mesiyle evde eitli uzmanlardan her konuda biraz bilgi alarak
eitilmiti. Peki, Bakl petrol baronlarnn mark kzlarna
benzeyen bu kzn dergide ne ii vardr?
Erika deneyim kazanmak iin orada olduunu sylemekte
dir. Yazarlarla, nl kiilerle tanmak, hatt iyi bir yazar ei ol
mak istemektedir. Lev sonradan, onun daha on yanday
ken bir yazarla evlenme plan yapm olduunu renir.34
Birlikte vakit geirmeye balarlar, ksa sre sonra da Erika
iten ofryle deil, Lev'le kmaya balar.
"Ak Hakknda Hibir ey Bilmeyen Adam" , Lev'in lm ya
tandayken yazd anlarn oluturan alt defterin her birin
de kargack burgack elyazsyla hi amadan tekrar tekrar ka
ralad kelimeler bunlar. Bu defterlerde Bak'de geen ocuk
luundan balayp 1942'de geldii ltalya'da yaad kt ko
ullara kadar her eyi ok canl bir ekilde anlatr Lev; aslnda
yazd her ey Erika'ya duyduu akn hikayesidir. Bu ak y
le bir aktr ki, kendisini (ksa bir sre sanatoryumda yatacak
kadar) delirtmi ve ne ona ne de Erika'ya bir yarar salamtr.
Ne var ki, Erika ayn zamanda Lev'in tereddtlerini gidere
bilmi tek kadn. llikilerinin cinsel yn Lev'in hibir eserin
de yer almyor. Anlarnn bir yerinde ise, daha yirmi alt ya
nda olduu halde, siyah sal bir kz yznden gz kama
an kibirli bir profesr kimlii taknyor; cinsel deneyim nce
si hissettii ban dndren acizlii ve zayfl bylece kapat34 Erika Essad Bey Nussimbaum Loewendahl von Mohrenshield Flp-Miller,
Personal History (yaymlanmam el yazmas), s. 17.
352

maya alyor sanki. Ama gl bir dman tarafndan pusuya

drlm bir yaratk gibi sonunda teslim oluyor: "Gld ve
dilerini grdm, dileri bile bana yumuak ve davetkar geldi,
'Gel, seni para para sracam,' der gibiydi. "35
Fasanen sokanda babasyla paylat sade fakat rahat
evindeki kk alma odasnda Lev'in geni bir kanepesi var
dr. "Oturup yazmaktan yorulduumda kanepeye uzanr sz
lkler, dilbilgisi kitaplar ve akademik dergiler okurdum," di
yor.36 Bir gn kanepede yatar vaziyetteyken babasna dergideki
gnll kzdan ve onunla daktilo yazmas ve baka iler yap
mas iin anlatndan sz eder, "Her gn gelecek, ben dikte
edeceim, o yazacak," der. "Babam bir bana, bir kanepeye bak
t, tecrbelerine dayanarak kafasn sallad, 'Evet kanepe ikini
ze yetecek kadar geni ama dikkatli ol. lyi bir kadn erkein en
deerli hazinesiyken, kt bir kadn cehennemi olur,' dedi,"
diye yazyor.37
Babas dediklerinde hakl kacaktr.
Lev, Amerikal bir Protestan ile evlendiini sylese de Erika,
191 1 Leipzig doumlu bir Yahudi. Erika'nn babas Walter Lo
ewendahl ise, ek ayakkab devi Bata'nn Berlin'de bir ubesi
ni aarak kendine zg pazarlama yntemleriyle milyon dolar
lk i hacmine ulam bir ayakkab toptancs. Herkesin bildi
i adyla, "Baba" Loewendalil, lke apndaki reklam afilerine
dazlak kafasnn yanlarndan fkran bembeyaz peremleriyle
Noel Baba gibi grnd fotorafn koyan, bu nedenle Wei
mar dnemi Berlin'inde kendisinden Deli Edi diye bahsedilen
biri. 1920'lerin sonunda Baba Loewendahl artk ABD'ye i ve
elence gezileri yapan Berlinli zengin ayakkab kraldr; zama
nn gazetelerinde New Mexico'da yannda modaya uygun giy
sileri ve kocaman apkasyla kars olduu halde, son model
bir Ford arabayla dolarken grnyor.
Loewendahl ailesi Berlin'e 1912'de gelmi. zel retmenler
den ald derslerle iyi bir eitim grm ama artk sklm olan
35 Der ann, III, 1 9A.
36 A.g.e., III, 39A.
37 A.g.e., III, 39B.
353

Erika bir gn edebiyat, daha dorusu edebiyatla uraan adan

lan kefeder. Dergide almaya balamadan nce Berlin'de ya
ayan tannm yazar Stefan Lorant'n zel sekreterliini yap
mtr. Bir sre sonra ondan ayrlp "daha iyi artlarda", yine ta
nnm bir yazarn, Peter Flamm'n yannda ie balamtr. Ya
zarlar, zellikle de nl olanlar ok sevmektedir. Dolaysy
la, Die Literarische Welt'te dnemin en heyecan verici ismine sa
hip -Bertolt Brecht o kadar cazip ve ulalabilir deildir- ve Ru
dolph Valentino'ya ok benzeyen bir yazara ak olmas ala.
cak bir ey deil. Erika, Lev'in gizemli havasndan fazlasyla et
kilenir. (Boanmalar srasnda renkli gazetelere yle ikayet
ediyor: "Bana Arap prenslerin soyundan geldiini syledi. Sade
ce Leo Nussimbaum olduunu evlendikten sonra rendim! ")38
Lev yllar sonra, "Admn yaratt etkiyi nereden bileyim?
Birok kadnn ak yerine n peinde kotuunu bilmiyordum.
Yzm, fotoraflarda bolca grnd iin seviyordu," diye
yazyor.39
Leo Nussimbaum ve Erika Loewendahl, daha dorusu Essad
Bey ile Erika Renon ("aire hanm", o srada uruna Lev'i terk
edecei baka bir yazara ak olduu ltalya'daki sra dalardan
esinlendii bu ad kullanmaktadr) 7 Mart 1932'de evlenirler.
Artk Erika Leo Essad Bey Nussimbaum olmutur ve bu, 1 932
ylnda Berlin'de herkesin edinmek iin can att bir soyaddr.
Yeni evliler, Werner Schendell araclyla bulduklar bir eve,
Toplu Konut Dernei'nin "Sanat Kolonisi"ndeki bir daireye
yerleirler. Bu, Lev'in bir pansiyon ya da kiralk oda olmayan
bir yerde ilk kez kaldr. Sz konusu evler sosyalist partiler
le ilikili bir sendika tarafndan kar gtmeksizin yapld iin
"Kzl Bloklar" olarak bilinmektedir - Lev'in siyasi grle
ri ve Erika'nn paras dnldnde olduka komik bir du
rum. Babas ott.racaklar ev konusunda yardmc olmay teklif
etmise de, Erika solcu sanatlarla ve yazarlarla dolu bir blok
ta, byle yaratc bir sahnenin merkezinde olmaktan byk he38 George Dixon, "Poetess Freed of Moslem Mate by 'Remote Control,'" New
York Daily News, 28 Kasm 1937, s. 20.
39 Der Mann, IV, 7B.
354

yecan duymaktadr. Lev de gurur duyar bundan. Dolaysy

la, zengin kaynpederiyle oturmaktansa artk yoksul olan ba
basnn kendileriyle oturmas konusunda kararllk gsterir ve
olan biten her eyi sessizce izleyen Abraham Nussimbaum'un
gzetiminde, yeni evlerini kurarlar.
ek hkmetinin fahri diplomat olduu iin dostlarnn
"Konsolos" diye hitap ettikleri Loewendahl, Essad Bey'e asln
da hi gvenmemektedir. Varlkl bir adam olduu iin varlk
l olmayan herkesten doal olarak kukulanan biridir ve bu ya
zarn garip giysileri, alkanlklar, hakkndaki "ihtilafl" dedi
kodular, kukularn hakl karmaktadr. hretin deerini bi
len bir i adam olduundan dedikodular Konsolos'u pek endi
elendirmez. Kznn nl biriyle evli olmasndan memnundur
hatta. Ama damadna bir trl gvenememektedir. Onu izle
mesi iin zel bir dedektif tuqr.
Lev de kaynpederini ve kaynvalidesini onlarn kendisini sev
diinden daha fazla sevmemektedir. "Bakonsolos'un konutu
u konu var - ayakkab, para ve elence," diyor kibirle:
stelik mmkn olduunca ok ve gsterili bir ekilde pa
ra harcama tutkusu var. Einin de yalnzca konusu var ayakkab, para ve giyim. Ama onun mmkn olduunca ve
gsterili bir ekilde para biriktirme tutkusu var. Buna ra
men ikisi de birbirlerinden ok memnunlar. 1 2 yandaki
oullar da yalnzca para ve elenmekten sz ediyor. Onun
konumay sevdii nc konu elbette biraz daha byd
nde ortaya kacak. 40

Lev, neeli karsnn babas etraftayken olduka sessiz dur

duunun farkndadr. "Bu onun keyifsiz olduunu gsterme
biimi," diyor, Erika byle yaptnda bencil babasnn ilgisini
ekmeyi her zaman baary,ormu.
Nussimbaum-Essad Beyler Berlin'de evlerini kurmakla me
gulken, Alman Cumhuriyeti'nin tarihinde nemli bir yeri olan
seim yl da yaklamaktadr. Almanya'da 1932 ylnda lke ge40 A.g.e., IV, lOA.
355

nelinde drt nemli seim yaplr; ilki nisan sonunda balamak

zere, cumhurbakanl iin ve parlamento (Reichstag) iin
ayr ayr ikier tur. Zamann cumhurbakan bu grevi 1925
ylndan beri srdren seksen yandaki koca suratl Ma
real Hindenburg'dur ( 1 9 1 8 ylnda Alman ordusunu felakete
srklemi diktatrlerden daha silik olan, dieri LudendorfD ,
Almanya'da cumhurbakanlnn sresi yedi yldr ve Hinden
burg tekrar seilme niyetindedir. Ancak herkes yeni treyen
bir Avusturyalnn, bir onbann marealin iini elinden alma
ya hazrlandndan bahsetmektedir.
Bu gnll asker, kendi lkesinde asker kaa olan bu ya
banc, parlamentodaki nc byk partinin bana gemi- ,
tir. stelik bir ay ncesine kadar Avusturyallarn parlamen
toya seilme haklar bile yokken, o cumhurbakanlna oyna
maktadr. Bir yldan az bir sre sonra Almanya'nn mutlak y
neticisi olacak Hitler, 26 ubat 1932'de Brunswick belediye
sinde hile ile kk bir memuriyet kapmay becermitir. n
ce Brunswick eitim mdrlne sanat retmeni, yardm
c profesr olarak atanmas dnlmse de, Naziler hal
kn "Heil Bay Profesr! " diye barmasnn Fhrer efsanesi
ne glge dreceini hesaba katarak bundan vazgemiler
dir.41 Sonu olarak Avusturyal onba yasalara uygun bir ekil
de Almanya'nn cumhurbakanl seimlerine katlabilecektir.
Hindenburg'un, daha dorusu onun yerine karar alanlarn, bir
an nce plan yapmalar gerekmektedir.
Bitler denilen bu adamn hipnotize edici bir ses tonu oldu
u, tpk bir talyan tenor gibi kendisini eittii, sesini byk
bir hakimiyetle kulland sylenmektedir. Hindenburg, daha
dorusu o zamanki babakan Brning, bu ayartc sesin rad
yoya kmasn yasaklar. Hkmetin mant basittir: Bitler se
imlerde hkmetin adaylarna, yani Hindenburg ve babaka
nna kar yaracaktr. Hkmete kar yarmak devlete kar
olmak demektir. Radyo istasyonlar ise devletin maldr. O
halde, Hitler'in radyoda konumas yasaklanmaldr.42 Bugn41 Emst Hanfstaengl, Hitler: The Missing Years (New York, 1994), s. 176.
42 Sefton Delmer, Trnil Sinister: An Autobiography (Londra, 1961), s. 142.
356

den dnp geriye baktmzda Hitler'in ykseliini engelleme

ye ynelik her trl nlem bize hakl gelse de, o dnemde Al
man demokrasisinin ne kadar baskc bir maskaralk iinde ol
duunun da bir gstergesi.
Bunun zerine Hitler'in basn sekreteri ve yakn evresi de
kar eylem plan yapar ve acilen siyasi bir gezi dzenlenmesi
ne karar verirler. Tarihin tren, uak ve otomobil kullanlarak
yaplan bu en hzl gezisinde Fhrer tm lkede bir utan bir
uca mekik dokuyacak, radyodan konuuyormu gibi mmkn
olduunca ok dinleyiciye sesini duyuracaktr. Balca ulam
arac motorlu bir Lufthansa D 2001 ile adet uzun siyah
Mercedes'tir. Hitler, st alm Mercedes'te salar rzgardan
dalmasn diye deriden bir pilot bal takm halde, en nde
gitmektedir. Nuremberg'de konvoyun zerine bir atdan at
lan bomba baka bir arabaya isabet eder. Hamburg'da kzgn
bir komnist kalabalndan kamak zorunda kalrlar; ikinci
Mercedes sopalaryla kalabalklara saldrmak zere tetikte bek
leyen Hcum Ktalar (SA) ile doludur. Hitler bu maceral ve
hzl siyasi kara harekatn baaryla tamamlar.43
Ama gerek gsteri havada yaplr; cumhurbakan aday Al
man kentlerine nlar saan Lufthansa'syla iner. Sempatizan
Alman gazeteleri bu uulara zgrlk Uular adn takm
tr, Hitler'in lkenin "atlgan" kurtarcs olarak efsanelemesi
ne cangnlden destek vermektedirler; gklerden gelen kur
tarc melek, vatann her parasn ziyaret etmektedir. Btn
bunlar ileride Leni Riefenstahl'n "Arzunun Zaferi" (Triumph
of the Will) adl filminde, seimlerden hi bahsetmeksizin ye
niden gndeme getirilecektir. ngiliz gazeteci Sefton Delmer
Nazilerin 1932 tarihli bu siyasi turunu Hitler'in Uan Sirki'ne
benzetiyor.44 (kinci Dnya Sava srasnda ngilizlerin "Ka-.
ra Operasyonlar"n ynetecek olan Delmer o srada orta karar
bir Hitler sempatizandr.) Gezi srasnda grupta yabanc bir
gazetecinin bulunmas fikri Nazilerin yabanc basnla ilikileri
ni yrten baarl Putzi Hanfstaengl'e ait. (Uan Sirk'in ekir43 Hanfstaengl, Hitler, s. 177; Matcalfe, 1 933, s. 58.
44 Delmer, Trail Sinister, s. 141- 158.
357

deinde Hanfstaengl, Gbbels ve elbette Hitler'in yan sra Sef

ton "Tom" Dlmer de var.) Putzi, tpk Roosevelt gibi effaf ve
bilgili grnmek amacyla Hitler'i kampanyalar srasnda ya
nnda her zaman yabanc bir gazeteci bulundurma alkanl
edinmesi iin ikna eden adam.
Nazi hareketinin nde gelenleri iinde tek Harvard mezu
nu ve dierlerine gre daha elenceli biri olan Putzi -gn so
nunda Hitler'e, tpk Bogart'n ,"Sam"i gibi piyano alarm- ay
n zamanda Nazizmi takdim edilebilir klmak ve "kibar snf
lara beendirmek" zere almalar da yapm bir sa kol. Ma
li kurucusu bir ilingir, lideri ise eski bir onba olan bir par
ti iin baka para kaynaklar bulmak hayati nemdedir. Hitler,
Hanfstaengrin nazik ve sokulgan mizacn, lekesiz gemiini
Alman ve Amerikal zenginlerle dostluk kurmak ve ilerletmek
iin kullanr. Baltk Almanlar Hitler'in Rus aristokrasisi ile ta
nmasn salarlar, Putzi sayesinde de eski Amerikan, ngiliz
ve Alman aileleriyle irtibata geilir. (Putzi'nin her iki dedesi de
i sava srasnda generaldir; Alman gmeni olan, Abraham
Lincoln'n cenaze treninde tabutu tayanlardan biriymi.)
Gerek ad Ernst Sedgwick Hanfstaengl olan Putzi'ye, Bavyera
aznda "kk fskiye" anlamna gelen bu ad stninesi ver
mi. Putzi'nin babas 1 9 . yzyln sonlarnda Mnih'in nde
gelenlerinden biriymi. Mark Twain, Richard Strauss ve nl
Kuzey Kutbu kaifi ve pasaportu icat eden Fridtjof Nansen ko
nuksever evlerinin mdavimleri arasndalarm. Peki byle bir
gen nasl olmu da alt snftan bir grup antisemit birahane si
yasetisi ile bir araya gelmitir?
Putzi, 1 908 ylnda Harvard'da okurken Muhallebi Kul
b (Hasty Pudding Club) tarafndan dzenlenen bir kyafet ba
losuna katlm. Fakir Kaderi (Fate Fakir) adl bu oryantalist
gsteride Harvardl gen beyaz erkeklerin bazlar kadn, ba
zlar da Hindu ve Mslman fakirler gibi giyinmiler. !riya
n ve uzun boylu olan Ernst Sedgwick Hanfstaengl, Gretchen
Spootsfeiffer adl Hollandal bir kz canlandrm. Gsterinin
oyuncular arasnda Warren Robbins adl, erkek rolnde bir
gen de varm. Putzi ve Warren, Harvard'dan sonra yollar358

na ayr ayr devam etmiler; biri Bavyera'da Kraliyet Atl Mu

hafz Birlii'ne, teki de Amerikan Dileri'ne girmi. Robbins,
1922'de Berlin'deki Amerikan eliliinde kdemli memur ola
rak almaya balam ve bir gn Muhallebi Kulb'nden eski
arkada "Gretchen"i arayp bulmu.45
Warren, Putzi'ye, Bavyera'da srmekte olan devrim hareke
tinden eliliin endie duyduunu, gelip bakmas iin Yzba
Truman-Smith adl gen bir askeri ataeyi oraya yolladkla
rn syler ve Gretchen'den bu genle ilgilenmesini, Mnih'te
onu birka kiiyle tantrmasn ister. Putzi, 1957 tarihli li
tilmemi Tanklk adl anlarnda atee ile Bavyera ziyaretinin
son gnnde yedii meum le yemeini anlatrken, "Otuz
yalarnda, harika bir gen memur kt karma, Yale mezu
nu olmasna ramen ona iyi davrandm," diyor. Amerikal ona
Mnih'te birok grme yaptn ama birinden ok etkilen
. diini yle anlatm:
"imdiye kadar tantklarm arasnda en ilgin olanna bu sa
bah rastladm."
"Gerekten mi? Ad ne?" diye sordum.
"Adolf Hitler."
"smini yanl hatrlyor olmalsn. Alman milliyetisi Hil
pert demek istiyorsun herhalde."
"Hayr, hayr," diye srar etti Truman-Smith. "Hitler. Bu ak
amki basn toplants iin bana bir bilet verdiler ama ben gi
demeyeceim. Sen benim yerime gider, sonra da bana izle
46
nimlerini aktarr msn?"

Putzi bileti alm ve o akam Hitler'in konumasn dinlemek

zere Kindkeller'a gitmi. Hitler'in Trkiye'deki Kemal Ata
trk'ten ve Mussolini'den oka bahsettiini, sonra sz verdii
gibi konumay ataeye aktardn ve kendisinin de gidip ha
rekete katldn yazyor.
Bir zamanlar Harvard futbol takmna amigoluk yapm olan
45 Hanfstaengl, Hitler, s. 3 1 .
4 6 A.g.e., s . 3 1 -32.
359

Putzi artk yaratcln Hitler ve Nazi evresi iin gstere

cektir. Nazi hareketinin ilk dnemlerindeki katklan arasnda
Harvard futbol marnn -"Sava Harvard! Sava! Sava !- Nazi
kitle toplantlarnda sylenen "Sieg Heil! Sieg Heil!" (Zafere Se
lam! ) mar olarak deitirilmesi de var. Putzi anlarnda, Na
zilerin yan resmi fotorafs Heinrich Hoffmann'n Mnih'teki
evinde otururlarken gereklemi bu olay yle anlatyor:
Harvard'dan getirdiim baz futbol marlarn dinliyorduk. Bir
yandan da Hitler'e amigolar ve marlar hakknda, giderek ar
tan isterik ve toplu taknlklar konusunda bilgi veriyordum.
Binlerce izleyicinin "Harvard, Harvard, ra ra ra! " diye hep bir
azdan barmasn, bunun hipnotize edici etkisini anlatyor
dum. Baz marlar, ardndan benim Falarah adl almam
. dinlettii ve Alman tnlarnn Amerikan bando mziinin ne
eli temposuna nasl uyarlanacan gstermeye altm. So
nunda Hitler neredeyse bararak, "lte bu Hanfstaengl, ite
hareketimiz iin gerekli olan ey bu, harika! " dedi ve bando
lideri kzlar gibi zplayarak odada.bir aa bir yukar yrme
ye balad. Ardndan S.A. bandosunun bu dorultuda alma
ya balamasn emretti. Yllar boyunca ben de bir dzine kadar
mar yazdm. Aralarnda, Hitler'in iktidara geldii gn Bra
denburg Kaps'nda kahverengi gmleklilerin yry sra
snda syledikleri mar da var. Geri, Zafere Selam, Zafere Se
lam! olarak syleniyordu ama orijinali "Ra ra ra! "yd ve ben

bu suun stme den blmn kabul ediyorum.47

Hanfstaengl, l 930'larda Hitler'in yakn evresinde bulunmu

ve bu nedenle ldrlecekler listesine alnm ilk Nazilerden bi
ri. nce lsvire'ye, ardndan Londra ve Washington'a kaarak
infaz edilmekten kurtulmutur.48 Putzi, batan kp kmaya
can anlamak zere Federaller tarafndan yollanan Somerset
Maugham'n erkek arkada Gerald Haxton'n giriimlerine di
renerek homoseksel olmadn ispatladktan sonra, OSS* iin
47 A.g.e.,

s.

51.

4 8 A.g.e., s . 276-84.
(*) ABD Merkezi Haberalma rgt CIA'nn selefi olan rgt - ed.n.
360

almaya balam. 1970'lerde kendisiyle yaplan bir rportaj s

rasnda Hitler'in dinlemeyi sevdii tin eserleri, Harvard marn
dan Wagner uvertrlerine kadar btn melodileri seslendirmi;
bu grmede 1943'te ltalya'nn igal edilmesi ynnde Roose
velt ynetimine verdii dn tutulmadndan yaknyor.
Nisan ve mays aylarnda yaplan iki seimin sonucu Nazi
ler iin ikna edici olmaynca hzl Mercedesler ve zgrlk
Uular numaras tekrar devreye sokulur. Hitler'in Uan Sir
ki bir kez daha Almanya semalarnda dolar ve bu kez daha
da fazla ilgi grr. Hindenburg seimi ok az bir farkla kaza
nr; radyodan uzaklatrlmas Hitler'in yldzn daha da par
latmtr.
zleyen yaz aylarnda Nazilerle komnistler Berlin sokak
larnda zaman zaman silahl atmalara giriirler. O srada
Berlin'de yaayan Christopher Isherwood bu atmalarda bir
sahtelik olduunu, sanki her iki tarafn da aslnda taraftar bul
mak amacyla attklarn dnyor: "On be saniyede her
ey olup bitiyor, sonra kalabalk dalyordu. "49 Her iki tara
fn, ar solun da, ar san da, artk tek amac kamu dzeni
ni bozmak, insanlar merkez partilerden korkutup karmaktr.
Bu "nefret yaz"nn tam ortasnda, 3 1 Temmuz 1932'de ya
plan ulusal seimlerin ikinci turu, ar ularn iddet yk
l stratejilerinin etkili olduunu gsterir: hem Naziler hem de
komnistler lml partilerden daha fazla oy almlardr; Nazi
ler artk parlamentodaki en byk partidir.
Cafe Megolomania'da insanlar duyduklar nefreti dile getir
meye sz bulamamakta ama hi kimse, Avusturyal m, Bav
yeral m, ne olduu belli olmayan bu kk onbann de
il cumhuriyete son vereceini, Mussolini gibi bir diktatr
olarak mevcut cumhurbakan olan muzaffer marealin yeri
ni alacan aklna bile getirmemektedir. (Hindenburg, Aus
tos 1932'de kurulan kabineye kendisini almay reddettiin
de Hitler byle bir tehdit savurmu.) lkeyi terk edenler olur.
Bunlardan biri de, kaln enseli katil toprak sahibi zenginle49 Alexandra Richie, Faust's Metropolis: A History of Berlin'de (New York, 1998)
aktarlyor, s. 405.
361

ri unkerleri) hicvetmesiyle nl ressam George Grosz'dur;

New York'ta bir burs bulmutur ve yirmi yl sreyle lkesi
ne uramaz. (Grosz, zulmedilmi liberal bir gezginin, bir Nor
ve askerinin ve bir yn bozulmu baln bir arada olduu
bir kabus grerek lkeye kecek felaketi nceden sezdiini
sylyor.)50 "Yaban Yahudi" Else Lasker-Schler, o yl urad
saldrlara ramen, Almanya'nn edebiyat dalnda en saygn
Kleist dl'n alr.
Lev de bu siyasi koullara ramen sevgili ei Erika ile bir
likte hretin keyfini karmaktadr. Kajkaslar'n Oniki Gizi,
Muhammed biyografisi, OGPU: Dnyay Ele Geime Plan ile
ok sayda baka kk eseri baardan baarya komaktadr.
Drtyol Aznda Rusya adl eseri ile Lenin biyografisinin el yaz
malar da hazrdr. Eserlerinin on yedi dile evrilmi olmasn
dan Lev de Erika da gurur duymaktadr.
6 Kasm 1932'de Megalomania etesi gerek bir cokuyla ol
masa bile, o yln en iyi seim sonucunu kutlamaktadr.51 Bit
ler, sanayici Hugenberg'in milliyeti partisinin desteini (do
laysyla medya desteinin byk blmn) alamad iin,
Naziler lke apnda oy kaybetmitir ama Berlin'de kazanm
lardr. Komnistler de ilk kez Sosyal Demokrat oylardan faz
la oy alp bakentteki en byk sol parti olurlar; Berlinlilerin
%70'ten fazlas ar utaki partilere oy vermitir.
Bu sonulardan sonra Nazilerle komnistler arasnda sergi
lenen sava taklidi oyunlar bile sona erer. imdi burjuvazinin
merkezine, Alman demokrasisine kesin darbeyi vurmak zama
ndr. Kasm ay sonunda Berlinli tama iileri greve gittikle
rinde, hibir zaman anlalamayacak bir mantkla, Joseph Gb
bels ile Walter Ulbricht (Dou Almanya'nn gelecekteki kom
nist lideri) yerel hkmete kar, burjuva olduu gerekesiyle
birlikte gsteri yaparlar; komnistlerle Naziler kol kola girmi

50 George Grosz, A Little Yes and a Big No: The Autobigogrphy of George Grosz
(New York, 1946), s. 253-259.
5 1 Richie, Faust's Metropolis, s. 405.
362

biri "Kzl Cephe" dieri "Heil Hitler ! " diye barmaktadr.52

Erika ile Lev, byk bir Amerikan arabas ile -isimleri ve g
rnlerinin yan sra, kullandlan arabalar da Yahudileri gs
teren siyasi bir iarettir artk- sokaklardan geerlerken sra sra
yoksul evlerin bazlarnn gamal hal, bazlarnnsa orak e
kili bayraklarla donatlm olduunu grrler.
Lev'in eski kabusu -devrim- yine saldrya gemitir ve g
rnrde yardmsever bir kral falan yoktur.
Komnistlerle Naziler Berlin sokaklarnda cumhuriyete kar
birlikte hareket ettike, ordunun "siyasi" biriminin ban
da olan General von Schleicher giderek huzursuzlanmaktadr.
Ar ularn bu beraberliinin ya Stalin ya da Hitler anlamna
geldiinin, stelik tm iaretlerin ikincisini gsterdiinin far
kndadr. Sahne arkasndaki bu st dzey oyuncu, ince yap
l, biraz efemine ve aristokrat tavrl bu dazlak Prusyal, o yln
balarnda bir arkadana yle demitir: "Ya ben Hitler'in ha
yalarn keseceim ya da o benimkini."53 Ve ikinci olaslk ne
redeyse gereklemek zeredir.
1932 ylnn Noel arifesinde von Schleicher ulusa seslenir
ve tm Almanlarn katlmyla sosyalist-nasyonalist bir koa
lisyon kurulmas gerektiinden sz eder.54 Herkes gibi Lev de
bu konumay aknlktan donup kalarak dinlemitir. Cum
huriyet sona ermekte, baka bir eye dnmektedir. Ordu
idareyi ele mi alacaktr? Von Schleicher radyodan seslenmi,
hi de Hitler'in kelime ustalna sahip olmayan, aceleci ve
aksanl konumasyla sanayinin milliletirilmesinden, iile
re yeni sosyal gvenceler verileceinden, "Dou'da bulunan
az nfuslu geni topraklarmz"a yerletirilecek binlerce i
sizden sz etmitir.
te bu kelimeler, Dou'da yaplacak iskan szleri, von Sch
leicher hkmetinin iini bitirir. Ksa sre sonra "Dou'daki"
on milyonlarca insan Naziler yeniden iskan edecek, kimse de
52 A.g.e., s. 404.
53 Otto Friedrich, Before the Deluge: A Portrait of Berlin in the 1 920s'de (New
York, 1972) aktanlyor, s. 352.
54 A.g.e., s. 379.
363

buna armayacaktr ama bu uygulama von Scheicher'in No

el arifesi konumasnda belirttii Alman topraklarnda -Prus
ya dzlkleri, junker topra- deil, yabanc topraklarda ola
caktr. Zengin toprak sahiplerinin rgt Milli Ziraat Birlii,
von Schleicher'in plannn "tarmsal Bolevizm" olduunu ilan
eder. Artk daha nce verilmi szler ya da dzenlemelerin bir
nemi kalmamtr. Her ey hzla ve 1 9 1 7'de Moskova'da ola
nn tersine, kansz bir ekilde balar.
Isherwood, " lm soukluu kenti sessizce ele geiriyor,
tpk bir yaz gn len scann youn sessizlii gibi. Dar
da, gecenin iinde, yeni yaplm beton bloklarn ardnda, cad
delerin son bulduu donmu bahelerin ilerisinde Prusya dz
lkleri var. Bu gece kocaman bir okyanusun sinsice kentin s
tne kapandn hissediyorsunuz," diye yazm.55 Okyanus
ta seyreden kaptanlar, Hindenburg'un kulana General von
Schleicher'in yozlam bir Moskova ajan, bir Bolevik oldu
unu fsldamaktadrlar. Almanya'da ieriden bir darbe yapl
mak zeredir, bunu nlemek iin Hitler baa getirilmelidir.
Ruslar Brandenburg Kaps'n krmadan nce mutlaka Hitler'le
bir anlama yaplmaldr.
3 1 Aralk 1932'de Prusya dzlklerinden kopup gelen rz
garlarn uultulu sesi Cafe Megolomania'nn ve yllk Ullstein
Basn Balosu'nun yapld yerin nnden geen caddede du
yulmaya balar. O gece Lev'in Berlin'de tand herkes bu iki
yerin birinde toplanm elenmektedir; izleyen yeni yln ari
fesinde bu mekanlarn ikisi de artk yerlerinde olmayacak
tr. Devrim, Almanya'da da, tpk Rusya'daki gibi, nihayet ta
mamlanmtr. Her iki lkede de devrimlerin sonlanmas on
iki yl alm -Rusya'da 1905'ten 191 7'ye, Almanya'da 19 19'dan
1932'ye- devrim hkmetleri, denetimi ancak bu sre sonun
da ellerine geirebilmilerdir. 1933 ylnn Ocak aynn banda,
ksa sre sonra hibir yaptrm kalmayacak bir sr yeni karar
alnr ve komnistler yine ksa srede anlarlar ki Naziler, Sosyal
Demokratlara hi "benzememektedirler".
Sonrasnda olanlar Avrupa tarihinin ok bilinen bir dnemi55 Christopher Isherwood, The Berlin Stories (New York, 1945), s. 186.
364

ni oluturmaktadr. Weimar Cumhuriyeti gsteriler ve enlik

ateleri eliinde sona erer. Muzaffer marealin pullarda kalan
surat dnda, her ey deiecektir.
Lev, kasm sonlarna doru Trkiye ve ekoslavakya'da
dersler vermek zere bir yolculua kmtr.56 lstanbul'da
Avusturya Kltr Merkezi'nde konumu; Trk basn olay
dan hararetle sz etmi, Alman yazarn mkemmel Trke bil
dii vurgulanmtr. Buradan, Urania Kulp'te Almanca yapt
"ada Rusya'nn Doas ve Ruhu" adl bir konuma iin
Prag'a gemitir. Etkinliin Deutsche Zeitung Bohemia'daki du
yurusunda Viyana'dayken konumacnn "iki bavulu ile bir
dosyas"nn alnd, "konuma belgeleri ve el yazmalarnn"
bu dosyada bulunduu haberi veriliyor.
Lev dosyasnn peine dmek iin Viyana'ya dnm m bil
miyoruz ama ayn konumay ksa bir sre sonra Viyana'daki
Avusturya Kltr D ernei'nde de yapm. Aralk aynda
Almanya'da iler beklenmedik ekilde deiince, Kamu Gven
lii Genel ldaresi'nden bir yetkilinin Lev'in gzalt dosyasna not
etmi olduu gibi, "ylece [Viyana'da] kalm."57 Erika ve aile
si ise 1933 ylnn balarnda Almanya'dan kmlar. Lev, Nan
sen pasaportu ile seyahat etmekte, ei ve ailesi Alman pasaport
larn kullanmaktadrlar. Abraham Nussimbaum Avusturya'dan
vize alamam, Berlin'de kalmtr. Ancak bir yl sonra Prag
zerinden Viyana'ya geip oluna ve yeni ailesine k:tlabile
cektir. Lev'in Bak'deki dads Alice Schulte de 1934 banda
Viyana'dadr; anlalan o da 1922'den beri Berlin'deymi fakat
bu sre zarfnda Nussimbaumlarla kalp kalmad bilinmiyor;
herkes kentten ayrlrken Alice de ayrlm olmal.
joseph Roth, 1933 Bahar'nda "nsanla Verilen Yaklma Ce
zas" adl bir makalede, "nc Reich'n vandallar nasyo
nal sosyalizmin insan ruhuna saygl olduuna bizi inandrmak
56 Gerhard Hpp, "Mohammed Essad Bey: Nur Orient fr Europaer?", Asien Af
rika Lateinamerika 25 (1997), s. 95
57 Gerhard Hpp, "Mohammed Essad Bey oder Die Welten des Lev Abramovic
Nussenbaum", s. 396.
365 .

iin, Thomas Mann ve Gerhart Hauptmann gibi byk 'Aryan'

yazarlar bile kullanmaya kalkabilirler," diye yazyor.
Ama biz Yahudi soyundan yazarlarn kr Tanr'ya ki, hi
bir ekilde barbarlarn tarafnda olmas gerekmiyor. imiz
de, kiisel hrs, aptall ve krl yznden Avrupa'y mah
vedenlerle utan verici bir anlamaya varmak isteyen hain
ler varsa, bunu yapamayacaklar! Mevcut iktidarn bize kar
kulland '.'Asyal" ve "Doulu" kanmz, Avrupa ordusunun

soylu kademelerini terk etmemize de mani olacaktr. 58

1933 Bahar'nda Lev Nussimbaum iin de her ey bu kadar

basittir; "Doulu" olmas onu Berlin'deki yeni barbarlarla her
hangi bir ilikiye girmekten koruyacaktr. Ama Lev iin hibir
ey hibir zaman basit olmamtr ki.
Herkes yeni "Bin Yllk mparatorluk" heyecan iindedir
ama bazlar eski husumetleri hi unutmamlardr. rnein
Alman dileri memuru Kurt Ziemke bir grup antisemitin,
milliyeti Mslmanlarn ve baz ordu subaylarnn hakknda
ikayette bulunduklar Lev'i, Essad Bey'i unutmamtr. ika
yetler geldii zaman bir dosya am olan Ziemke, bu kukulu
adam son yldr hibir karlk beklemeden, tamamen ken
di hesabna izlemeye devam etmitir.
Gizli kalm Yahudilerle zel olarak ilgilenen bir hk
metin iktidara gelmi olmasn frsat bilen Ziemke, dosyas
n Dr. Gbbels'in yeni Propaganda Bakan'na gtrr ve "bu
ok sorunlu Yahudi'nin ihanet dolu eserleri"nin baslmas
n durdurmak iin bir eyler yaplmasn ister.59 stelik Leo
Nussimbaum'un kitaplarnn nc Reich'i Propaganda
Bakanl'nn "Alman zihinler iin mkemmel kitaplar" liste
sinde yer almasndan ok rahatsz olmutur.
Gbbels'in bakan, Ziemke'ye Essad Bey'in eserlerini, zel
likle komnist imparatorluun ktlklerini aa vurduu
son kitabn destekleyen buz gibi bir mektupla yant verir. Es58 joseph Roth, "The Auto-da-Fe of the Mind", What I Saw: Reports from Berlin
1920-1933 (New York, 2003) iinde, s. 208.
59 Hpp, "Mohammed Essad Bey: Nur Orient fr Europaer? " , s. 85.
366

sad Bey'in Yahudi olduuna dair bir kant yoktur, dolaysy

la yazar bask altnda tutmann da bir nedeni olamaz. Yazarn
"Yahudi rk"ndan geldii bile "phelidir. "
Ziemke fkeden ldrr. Oysa herhangi bir halk ktphane
sine gidip herhangi bir "antisemit szle" bakldnda ger
ek renilebilecektir. Antisemit szlkler 1 890'lardan be
ri Almanya ve Avusturya'da yaymlanan ansiklopedik szlk
lerdir. Hayatn her alanndan eitli niteliklere sahip btn Ya
hudilerin bir listesini veren, zellikle tarmdan film endstrisi
ne kadar ekonominin deiik sektrlerinde bulunanlar, cora
fi blgeleri ve gelir dzeylerine kadar her eyiyle anlatan zel
blmleri olan szlklerdir bunlar. rnein 193 1 tarihli Sigil
la Veri'nin ikinci basksnn drdnc cildinin 958. sayfasnda
Essad Bey'i tm adlaryla, "Nussenbaum (Nussimbaum, Nous
simbaum) - hikaye dolandrcs" olarak bulmak mmkndr.
Ne var ki, Nazi Propaganda Bakanl Lev iin bu antisemit
szlklere bakmamtr. Hatta Essad Bey, bu dnemde herhan
gi bir kitap ya da makale yaymlayabilmek iin gerekli olan Al
man Yazarlar Birlii ve Edebiyatlar Odas tarafndan verilen
yelik kartlarn da alr. Nazi brokrasisi Yahudilii onunla
ancak iki yl sonra badatracaktr.

367

KISIM 3

BLM 1 3

Potada Byk Bir Lokma

Essad Bey devrimlerden nefret ediyor; yurt edinmeye alt

her lkede ard ardna yaanan siyasi karklklar yznden
hep srgn olmu, hep lkesiz kalm. nce Rusya'daki id
detten kam; babasnn petrol kuyularna el koyan, Bak'de
ki villalarn Stalin'in karargahna dntren Bolevikler
den nefret ediyor. Almanya'daki iddetinse kurban olmu;
Berlin'deki yayncsna saldran, Bolevikler aleyhine yazd
n bile anlayamayarak Rusya zerine btn kitaplarn yakan
Nazilerden de nefret ediyor.
Btn bu basklara ramen Mohammed Essad Bey dimdik
ayakta. 1

16 Aralk 1934, Pazar tarihli New York Herald Tribune da kan

bir yaz dizisi ite bu cmlelerle balyor. Sayfann tam ortasn
da Lev'in dallara zg Kafkas kyafetleriyle byk bir foto
raf var. Berlin'deki haline gre daha kilolu; Loewendahllerle
yaad refah sayesinde olmal. "Doulu" Essad Bey'den ok
etkilenmi olan habercinin, sanki onun Dou'nun hangi bl'

Williarn Leon Srnyser, "He Has Lived His Stories", New York Herald Tribune,
16 Aralk 1934, s. 7.
371

gesinden geldiini bilmeyen bir hali var: "Manal yznn sol

gunluunda ve ela gzlerini kara glgeler drerek szn
de inlilere zg bir ey var," diyor. Baka bir yerde ise Lev'i
"dolgun sar suratnn, yzlerce yl ncesine ait bir Acem min
yatrnden frlam olduuna" karar veriyor.2 Lev gazetedeki
gsterili fotorafnda Acem beresi takm. Resmin altna, "Es
sad Bey-Kavgadan nefret etse de, her eye meydan okuyor,"
diye yazlm.
Amerika'nn Jimmy Cagney'sine benzetilen Lev, gazete
ciye "Dou'dan Gelen Adam" hikayesini yaklak bir buuk
yldr anlatyor olmal. "Essadlar" ilk kez 1933 Bahar'nda
Viyana'da, cephesi "fazla ssl bir dn pastas"n andran,
ii "birleen ve ayran merdivenlerle klan saysz katla
r, gizli geitleri ve sakl odalar ile Ortaa atolarna" benze
yen, "beyaz mermerden bir saray"da otururlarken ziyaret etti
ini yazyor muhabir. "Zili aldnzda en olmadk yerlerden,
duvarlara gml kaplardan beliren hizmetiler sizi bir aa
bir yukar karanlk sahanlklardan geirerek yine hi ummad
nz bir anda ortaya kan odalara buyur ediyorlar. Hrhalde
Kafkas haramiler buraya baylrlard."
Yaz dizisi, Lev'in tm maceralarn, pasaport koleksiyonu
nu ve polisle yaad kovalamaca hikayelerini rendiimiz
-belli ki iilen kokteyller ve kahveler eliinde uzun uzun soh
bet edilmi- nefes nefese bir anlatmla sryor. "Einin tem
bellik diye niteledii Budistler gibi girdii trans halinden sy
rlabilirse, dudaklarn slatyor, sandalyesini geriye ekiyor ve
ehrazat'n soyundan geldiini ispatlarcasna yeni bir hikaye
ye balyor. " Bu cmleden evliliklerinin sorunlu olduunu an
lyoruz - elbette ok kk bir ipucu ama gelmekte olan patla
mann ilk habercisi.
Muhabir, Lev'in portresini dini kurallar yerine getirmeyen
bir Mslman olarak izmi: "Seccadesi yok; namaz klarken
yzn Mekke'ye evirmiyor, domuz eti yiyor, arap iiyor;
ama Berlin'de dini inancna gre evlenmi." Habere gre, resmi
nikahlarn kyan Alman memur Erika'ya yle demi:
2
372

A.g.y., s. 20.

"Grevim gerei, bu adamn Mslmanlk kurallarna gre

e daha alabileceini hatrlatmak isterim."
"Biliyorum, hatta bununla vnyor," diye yantlar Erika
memuru, "Riski gze alyorum."

Gazetede bu mutlu evlilii belgeyen bir de resim var, okuyu

cular, "Essad Bey, Kemal Paa'nn yeni Trkiye'sinin dnda,
tek eli yaayan tek Mslman. Einin uzun boylu , k ve na
rin oluuyla en az Batllar kadar vnyor," denilerek iyice
ferahlatlm. Oysa inceliiyle vnen, grme boyunca sk
sk kendisini ne kararak Doulu kocasnn yuvarlak hatl
bir cariyeye sahip olmamaktan znt duyup duymadndan
"endielendiini" syleyen Erika'nn kendisi.
1933 Bahar'nda Lev ile Erika ltalya'nn Rapallo kentine
bir gezi yapmlar. Lev, ilerinde Stefan Zweig'n ve Pima
Andreae'nn bulunduu bir izleyici topluluuna hitap etmi. Pi
ma yllar sonra Lev'i eiyle birlikte o gece Rapallo'da grdn
ve ikisi arasndaki gstermelik samimiyeti sezdiini sylyor.3
"Essad bir yazarn daimi balaynda olmas gerektiine inan
yor," diye yazm Tribune muhabiri. Ardndan Lev ile Erika'nn
son iki yldr, 1933 ile '34' kastediyor olmal, talya, svire, s
panya, Avusturya ve New York'ta balay yaptklarn anlatyor.
Essadlar lspanya'dan sonra Viyana'ya dndler. Bu kez Binks
ve Jay Dratler adl Amerikal bir iftle ayn evi paylayorlar.
Evde her sabah hayvanat bahesinde bir gezintiden daha e
lenceli eyler yaanyor. Kimse gnlk ilerini bitirmeden s
tn deitirmiyor. Erika daktilo yazyor, Essad nutuk eki
yor, Binks resim yapyor, jay de bir roman zerinde alyor.
Essad'lajay kahvaltdan bu yana ne kadar i bitirdikleri konu
sunda birbirleriyle yaryorlar.
Essad Bey konuurken de, alrken de Erika'nn varl
na ihtiya duyuyor. Eer kars yanndaysa, isterse odada e
ne alan bir sr konuk olsun, hi rahatsz olmadan alma
sna devam ediyor.
3

Essad Bey'den Pima Andreae'ya yazlm mektup, 20 Mart 1940.

373

Tribune muhabiri en ilgin haberi sona saklam: "Otuzlu

yalannn balannda olan Essad Bey artk edebiyatla dolu sakin

bir yaam kurmay planlyor. Amerikan vatandal iin ba
vuracak. eitli milletlerin hemhal olduu, kaynat Amerika
iin Essad Bey yutulmas zor bir lokma olacaa benziyor, n
k en az Asya kadar eski olan nyarglara sahip. Gr kalann
atp tiz sesiyle bararak bir keresinde bana, 'Ben hem Msl
man, hem monarist hem de Douluyum!' demiti."
Lev gerekten Amerikan vatanda olmak istiyor muydu? Bu
bilgi benim bulgulanmla uyumuyor ama 1934 ylnda rpor
taj yapan bir muhabire Lev'in byle bir ey tasarladn d
ndrtecek kadar ok neden var.
1933 ylnn Ekim ay balarnda Lev, Erika, Baba Loewendahl, .
ei ve Erika'nn on yandaki kardei Walter, New York'a
giden Vulcania adl bir gemiye binerler. Baba Loewendahl,
1920'lerin sonundan beri ABD'ye gidip gelmektedir; Erika ile
Walter, 1929'daki Buhran'dan nceki bahar yanlarnda dadla
n olmak zere babalanyla birlikte gitmiler. Ama Lev ABD'ye
ilk kez seyahat etmektedir.
Rapallo'daki eski villada Pima Andreae'nn torununun bul
duu kutuda, yzlerce mektup ile el yazmalar arasna sk
m 17 Ekim 1933 tarihli bir davetiye vard. Gemideki bir ak
am yemeinin ans olan bu belgenin zerinde "Bay Moha
med Essad-Bey, Erika ve ailesi onuruna" diye yazyor. Kutu
dan bu davetiyenin yan sra, Avusturyal, Alman, Macar, tal
yan bir sr davetlinin sank, barts ve fes takm, taklit k
llar kuanm olarak "Doulu giysiler" iinde olduu ok il
gin bir de fotoraf kt. Tm Doulu gibi giyinmi Avrupa
llarn arasnda beyaz kravat ve frakyla bir tek Lev var. Arka
daki duvara aslm anlamsz iki byk Amerikan bayra top
luluu ereveye alm.4
O yllarda ABD'ye gemiyle gelen btn yabanclarn standart
bir beyanname doldurmalan zorunluymu; bu belgelerin birer
kopyas aa Manhattan'da bulunan Ulusal Ariv ve Kayt lda4
374

Pima Andreae'ya ait belgeler, torunu Alessandro Andreae'nri izniyle.

resi adl, floresan lambalaryla aydnlatlm kk bir ktp

hanede saklanmakta. Grdm en anlalmaz, en katman
l kataloglama sistemine sahip bu yere gittim. 1970'lerden kal
ma, hi gven vermeyen bir bilgisayarn ynlendirmesiyle nu
maralanm kutularda 1 950'lerden kalma, el yazsyla doldu
rulmu ynla kart barndran mikroformlarn bulunduu tu
haf bir mekana ulalyor. Gmenlik Brosu yabanclar bu
ekilde kayt altna almay 1950'lerde brakm; katalog bu ta
rihte son buluyor. Ama ellilerden nce New York limanndan
ABD'ye girmi her yabancya ait bir kart var.
Bilgisayar sistemi (bir zamanlar Dou Almanya'da grdkleri
min bir benzeri) inanlmaz saydaki karttan ancak belirli bir harf
grubuyla balayan isimlere ait olanlarn hangi kutuda bulundu
unu sylyor, baka bir bilgi vermiyordu. Allmadk isimleri
aratrdm iin bata ansl olduumu dndm ama mikro
formlar hazrlayan her kimse, sralamaya pek dikkat etmemiti.
Loewendahlleri bulabilmek iin "La-Lo" kutusundaki her kar
ta tek tek bakmam gerekti. Nihayet doru kart bulduumda ise
yalnzca bir isim ve ok rakaml uzun bir numaraya ulam ol
duumu grdm. Daha sonra bu bilgiyle New York Liman'nda
doldurulmu btn gemi beyannamelerinin grntlerini sakla
yan rulolar dolusu mikrofilmin bulunduu zel bir masaya git
mem gerekti. Burada aratrma yapanlarn ou emekli kimse
lerdi ve bu beni hi artmad; benim dmdaki herkes atalar
nn nereden geldiini bulmak iin urayordu. *
Btn bilgilerin bilgisayara geirilmemi olmas yine ie ya
rad ve orijinal belgenin her kesini inceleyebildim. Bir yolcu
nun btn bilgilerine ulamak iin isim, yorum ve brokratik
notlarn bulunduu sayfalarn tmn evirmek gerekiyordu.
Bu ii yaparken, gemi grevlilerine baz stunlarn nasl dol(*) Ben de dayanamayp 1947'de bir sava yetimi olarak tek bana buraya gelmi
annemin kaytlarn aratrdm. "Yalnz gelenlerin lkedeki en yakn akraba ya
da tand" stununda "Haham Kapel" notunu grnce iyice meraklandm ve
ksa bir aratrmann ardndan bu kiinin Fransa'da Vichy iktidar srasnda
kurulmu olan toplama kamplarnda "din ileri yetkilisi" olan Haham Samuel
Rene Kapel olabileceini rendim. Beyannamesinin fotokopisini anneme ver
diimde, gemi belgelerini grnce sevinen ilk kuak Amerikallarn aksine, an
nem yapt yolculuu anmsayp hznlendi.
375

durulmas gerektii konusunda talimatlar verildiini grdm.

"Milliyet (vatanda olunan lke)" balkl 9. stun ile "Do- .
um Yeri" balkl 1 1 . stun arasna skm, "Irk veya Millet"
baln tayan 10. stun bunlardan biriydi. 1924 tarihli G
menlik Yasas, "Amerikan uluslarnn menei" konusunu sk
kurallara balam bir ilk dzenleme: "Kuzeyli" ve Anglo-Sak
son kkenli milletlerin lehine olan bu yasayla, Slavlar ile Ak
deniz, Afrika ve Asya'dan gelecek koyu tenlileri kstlayan bir
kota sistemi uygulanmaya balanm.5 Daha 1920'lerin ban
da bylesi kat nlemler alnmasnda, devrim korkusunun yan
sra "rk bozulmas"ndan duyulan endie de etkili olmu. Ku
ku duyulan herkes -Yunan ya da inli fark etmeksizin- dar
da tutulmu, zellikle Dou Avrupallarla gney ltalya'dan ge
lenlere engel olunmu.
Ne var ki, bu yasadan herkesten fazla zarar gren grup Ya
hudilerdir. Naziler iktidara yrmeye balad srada kanun
laan yasa gerei, ABD'nin kaplar ncelikle Avrupal Yahudi
lerin yzne kapanm ve onlar iin ABD'ye giriin hayat me
mat meselesi olduu btn bir dnem boyunca yrrlkte
kalmtr (ta 1965'te kaldrlan yasa, sava ertesinde Truman
dneminde biraz hafifletilmitir) . Bir nceki yzyln sonunda
Rusya'daki kymlarda binlerce Yahudi ldrlm, milyonlar
cas ABD'ye gmken, 1930'lar ile 40'larda rakamlar tersine
dnm, milyonlarca Avrupal Yahudi ldrlm, yalnzca
binlercesi ABD'ye g edebilmitir.6
Beyannamelerdeki onuncu stunu -lmcl stunu- ince
lemek benim iin zellikle nemliydi; o stuna yanl yant ve
renler ieri alnmyordu. 1 924 yasasnn nasl ilediini hep
merak etmiimdir. Hem rk bozanlar hem de siyasi devrimci
ler olarak kabul edildikleri iin bu yasann -baka aznklarla
birlikte- Yahudiler asndan olduka rk olduu aktr. An
cak uygulamada yasann rkl milli terimler kullanlarak,
lke ve blge kotas eklinde tanmlanarak gizlenmeye all5

Richard Easterlin vd., Immigration (Cambridge, Mass. , 1982), s. 94-103.

Raul Hilberg, Perpetrators Victims Bystanders: The]ewish Catastrophe, 19331 945 (New York, 1992), s. 228.

376

mtr. Yani Yahudilerle koyu tenliler dorudan engellenme

miler ama ABD'nin ngiliz, sko, Hollandal, lrlandal ve Al
man gibi "ilk" sakinlerinin memleketleri ile Kongre'deki rk s
lahlar tarafndan "stn" ya da "asimile olabilirler" eklinde
snflandrlm olanlar kayrlmtr.7 Beyannamelerdeki ak
lamalar k ayrntl, hatta kendiliklerinden yeteri kadar rk
olamayacak gemi personelini adeta uyarmak iin yaplm. r
nein gney ltalya'dan gelenlerle kuzey talya'dan gelenlerin
nasl birbirlerinden ayrt edilecekleri konusunda net aklama
lar var. Yetkililer ayrca iyi rklarn nasl farkna varacaklar ko
nusunda da bilgilendiriliyorlar:
Yabanclarn hangi "Irk ya da Millet" e dahil olduklarm an
layabilmek iin soyundan geldikleri rka ve konutuklar di
le bakmak gerekir. Snflama yaplrken rk veya kan menei
temel alnmal, ana dile menei belirlerken ihtiya duyulursa
bavurulmaldr.8

Bu aklamann altnda krk yedi "Irk veya Millet"in sayld

bir liste yer alyor. Bohemyal, Dalmayal, Suriyeli, Galli, Yu
nan, Bosna Hersekli ve bunlarn arasna skm bir ekilde,
an en nemli 'siyasi-rk hkmn simgeleyen brani keli
mesine rastlyorsunuz. (Hitler'in, Nuremberg rk yasalarn ha
zrlayanlara ABD'nin yerli slah ile ilgili sz konusu yasalarn
okumalarn sylediine hi phe yok.)9
Gemi yetkilileri zamanla rk konularnda "duyarllk" kazan
m olmallar, nk Loewendahl ailesinin 1920'lerden kal
ma beyannamelerinde "milliyet" ve "rk ve millet" stunlarnn
her ikisinde de "Alman" notu dlm. 1933 ylnda ise "Leo
Essad Bey Nussimbaum" ile "Erika Nussinbaum Essad Bey" de
dahil, tm aile yeleri onuncu stunda "brani" olarak kayde
dilmiler.
7

Easterlin vd., Immigration, s. 94-103.

Yeminli doktor beyan, ABD Gmen li Brosu formu (1933), Ulusal Ariv
ve Kayt ldaresi.

Stefan Khl, The Nazi Connection: Eugenics, American Racism, and Gennan Na
tional Socialism (New York, 1994) s. 98-99.
377

24. stunda sorulan "Srekli mi kalacaksnz? " sorusuna he

men tm yolcular "Evet" yantn vermi. Baba Loewendahl de
bu yolculua temelli kanlardan. Avrupa'nn iinde bulundu
u durumu akllca deerlendiren Loewendahl, Nazi olmayan
Avrupa'nn da istikrardan uzak olduunu bilmektedir - ayrca
kapitalizmin anayurdu ABD'yi sevmektedir. 10 Zaten snmak
iin gelmi yoksul bir aile de deillerdir. 23. stundaki "Yann
da kalacanz akraba ya da tandk; isim ve adres verin" soru
sunu Essad Bey-Nussimbaum-Loewendahl ailesinin tm ye
leri "Waldorf Astoria Oteli, Park Avenue, Manhattan" diye ya
ntlamlar.1 1
Baba Loewendahl birka hafta iinde 5 . Cadde'nin alt taraf
larnda byk bir daire satn alr ve ailenin savruk hayat bura
da devam etmeye balar. Floransa'daki yayncs ile bu tarihler
de yapt yazmalar incelerken Lev'in Amerikan mal mek
tup katlar ve zarflar kullandn, 5. Cadde'deki adresi iade
adresi olarak verdiini grdm.
Pima'ya yazd bir mektupta Lev einin ailesine ait katl
bu lks evdeki aaal hayat ve buna ramen kendisini ne ka
dar kt hissettiini anlatyor:
Korkun zengindim, 50.000 dolann vard, stne bir de ay
da bin dolar kazanyordum ama yine de kendi evimde misafir
gibiydim. Yemee on iki kii davet etmi olduumu ancak ak
amn yedisinde, frakl kibar bir zenci hizmetkar gelip syle
diinde reniyordum. stelik isimlerinden baka bir ey bil
mediim davetliler benim yoksul olduumu sanyordu. Her
kes, Ery bile, buna yle inanmt ki, mecburen ben de inan
yordum. Yoksulluumu unutmaya kalktmda Ery hemen
bana onunla evli olmann ne byk bir onur olduunu hatr
latyordu. Oysa akam yemeklerini, partileri, btn masraflar
deyen hep bendim. 1 2

10 Walter Loewendahl ile yaplan grme, New York, 2001 .

1 1 4 Ekim 19.33'te Trieste'den kalkan v e 19 Ekim 1933'te New York limanna ge
len S.S. Vulcania adl gemiye ait "ABD'ye gelen Yabanc Yolcular Listesi."
12 Essad Bey'den Pima Andreae'ya yazlm mektup, 15 Aralk 1941.
378

Lev'in l 940'larda yazmaya balad ve benim Pima'ya ait

belgeler arasnda bulduum, Manhattan'n paral insanlar ara
snda geen bitmemi bir romannda anlattklaryla bu ortam
tamamen birbirine uyuyor. Romandaki olaylar mirasyedi ka
rs tarafndan giderek dlandn hisseden bir kocann a
zndan hikaye ediliyor: "Vahi Asya"dan gelen Grc Prens
Ali Alaskidse orduda grevli iyi bir subaydr ama mark ei
nin 100 milyon dolarlk mirasndan mahrum braklmtr; Ali,
ok uar ve zppe bir hayat yaayan kars yznden kendisi
ni ikiye verir. Gerek hayatta da durum buna benziyor. Lev,
Pima'ya, "lki yl kadar alkolik gibi yaadm. Amerikan lleri
ne gre bile ok fazla iiyqrdum," diye yazm.13
Lev'in ABD'den pek holanmad, paradan baka bir ey d
nmeyen bu insanlarn lkesinde, bu paracl kltrde yaban
c kald yazdklarndan aka belli. Geri Amerika'daki ya
yncs ve basn ona iyi davranmaktadr ama verdii konfe
ranslarda yaadklar onu sinirlendirmeye yeter: "Konumadan
sonra, 'resepsiyon' dedikleri toplantlar yapyorlar ve bir yn
aptal zerime zerime geliyor," diyor.14
Oysa Amerika'nn baz taraflarndan, klimal sinema salon
larndan ve resmi grevlilerin nazik davranlarndan ok ho
nuttur: "Memurlarnz Avrupal tezgahtar kzlar kadar nazik.
Sanki onlar da, 'eer kibar davranmazsanz mteriler kar
kaldrmdaki rakibimize gider!' diye uyarlmlar. "15
1930'larn Manhattan'yla ilgili olarak, zellikle 5 . Cad
de'nin gkdelenleri hakknda da gzel eyler sylyor Lev:
"Babo hayat sren yalnz ykseltiler; engin, dz koyaklar."
"Buralarda 50 bin kii yayor ve her gn 200 bin kii tarafn
dan ziyaret ediliyorlar. Orta karar bir Avrupa ehrinin belediye
bakan, eer her gn yarm milyona yakn insan kentini ziya
rete gelse herhalde akln karrd." Lev'in New York'u tanm13 Essad Bey'den Pima Andreae'ya yazlm mektup, 18 Ocak 1941.
14 Kurban Said, Der Mann, der Nichts von der Liebe Verstand (yaymlanmam el
yazmas), V, 4A:
15 Smyser, "He Has Lived. His Stories", New York Herald Tribune, 16 Aralk 1934,
s. 7.
379

larken neredeyse Fritz Lang'n Metropolis'ini anlatr gibi bir ha

li var; "sert Amerikan granitinden oyulmu, ge szlen yek
pare bir yer," diyor. 16
Grnrde Erika ile birlikte "parlak bir sosyal hayat" sr
mektedirler; Lev'in sinirlerini bozan da asl budur. Ei ona hi
danmadan sosyal sorumluluklar peinde koturup durmak
tadr; o ise, bir trl giysilerine uygun ayakkablar bulup giye
meyen bir kocadr. "Bir keresinde akam kyafetimin altna ru
gan smokin ayakkablar giymiim. Tanrm, kaynpederim k
yameti kopard ! " diye yazyor.1 7
Lev ile Erika New York'ta, Viyana'da olduu gibi, Erika'nn
ailesi ve kk erkek kardei Walter ile birlikte oturmular.
Walter'n hala Manhattan'da, Dou Yakas'nn st ksmlarnda
bir yerde yaadn renir renmez eski kaynbiraderi hak
knda ona sorular sormak zere yola ktm.
Artk seksenlerinde olan Walter Loewendahl beni evinde
ki zarif oturma odasnda arlad; duvarlarda ok sayda ope
ra sanatsnn fotoraf vard ve galiba birisinde o ve Pavarot
ti beraberlerdi. Operayla aslnda karsnn ilgili olduunu, ken
disinin nceleri nefret ettiini ama sonradan ok sevdiini an
latt. Etrafa bakacak zamanm yoktu, hem yapacam grme
benim iin ok nemliydi hem de ksa bir sre nce kan eke
ri dt iin hastalanm olduundan, Walter' fazla yormak
istemiyordum. Yetmi yl ncesinin anlarn, ablasn ve onun
garip kocasn, Viyana ve New York arasnda yaplan seyahat
leri hatrladka, yorulmak yle dursun, Walter giderek ken
dine geldi.
"Essad Bey benim dmanmd, hayatn cehenneme evir
dim. ok yaramaz bir ocuktum ! " dedi glerek. 1 8
Lev ile -Essad Bey olarak biliyor- bandan beri atmlar.
"Delikanlyken ondan gerekten nefret ediyordum, el yazmala
rn alr banyoya kapanrdm - Viyana'da otururken. O da ta16 Essad Bey, New York konulu bitmemi romann el yazmas, s. 6.
17 Essad Bey'den Pima Andreae'ya yazlm mektup, 15 Aralk 1941.
1 8 Walter Loewendahl ile yaplan grme, New York, 2001 .
380

bii ok kzard; bunun bir yazar iin ne demek olduunu an

cak imdi anlyorum."
eride sayfalar boydan boya yrtyormu gibi yaparm.
"Tam bir rezalet olurdu . . . Kaplar yumruklanr, lklar atlr,
bar ar balard. "
Elbette yazlar gerekten yrtmak gibi bir niyeti yokmu:
"Aramzda bitmeyen bir husumet vard. Essad beni sevmiyor
du, ben de onu."
Walter, son elli yldr bu eski dmann pek aklna getirme
mi. Hayatn belgesel ve televizyona reklam_ filmi ekerek ka
zanm. Bana, btn ailenin bu evlilie kar ktn syledi.
Almanya'daki aile byklerini, bykannesinin Rothschildler
den aa kalmayan bir aileden geldiini, ailenin baka bir ye
sininse "Danimarka kral Fredericklerden birinin soyundan"
olduunu, bu adamn "Paral askerlerden bir ordu kurup Na
polyon savalarnda mcadele ederek Danimarka adna byk
bir askeri baar kazandn ve de Loewendahl adl yasad bir
olu" olduunu anlatt.
Walter, Lev'in Mslman veya Yahudi olup olmadn ke
sin bilmiyor, "Hibir fikrim yok. . . Evet, fes takard, o halde
Mslman olmal," dedi.
Ona Lev'in babasnn Bakl bir petrol milyoneri olup ol
mamasnn zengin ve soylu ailesi iin bir nemi var myd di
ye sordum. "Bir milyoner mi? Gerekten mi?" diye sordu ka
larn kaldrarak, "Ben onun yoksul bir Yahudi olduunu
sanyordum. " 1 9
.

Lev, yaad sosyete hayat v e einin ailesiyle uramas dn

da, New York'taki gnlerini her zamanki ilerini yaparak, ya
zarak ve siyasetle uraarak geirmi. Ksa sre sonra, en iyi
Amerikal arkadam dedii, Bat Yakas'nn st taraflarnda
oturan George Sylvester Viereck ile dost olmu, sk sk onu zi
yaret etmeye balam.
Lev'in komnizm kart yazlarn ok beenen Viereck
-birlikte bir kitap bile yazmlar- dostluklarnn hemen ban19 Ayn grme.
381

da Lev'in kaleme ald en garip yazlardan biri olacak bir sipa

rile kagelmi. Lev, Viereck'in gazetesi German Outlook iin
aka Nazizmi savunan "ABD'deki Kzl Tehdit" adl bir ma
kale yazm. Gazete Essad Bey'i yle tantyor: "Kitaplar me
deni dnyann dikkatini ekmi nemli bir Rus yazar. teki
birok lkeda gibi Essad Bey de Bolevizmi insanln d
man olarak grmekte ve Almanya'daki Kzl tehdidin nasyonal
sosyalizm sayesinde yenildiini dnmektedir."20
Lev, nasyonal sosyalizm hakknda gerekten byle mi d
nyor bilmiyoruz ama konuya beklenmedik bir ekilde yaklat
kesin: "Kzl devrim on drt yldr Almanya'nn kap eiinde
beklemekteydi. Almanya'da komnist bir devrim yaplm olsay
d, bugnk siyasi ve ekonomik duruma bakarak, Bolevizmin .
tm Avrupa'ya yaylacan ve geleneksel Avrupa kltrnn or
tadan kalkacan, ayrca Bolevik dalgann ABD'ye dek ulaaca
n kesinlikle syleyebiliriz. Dolaysyla Hitler hkmeti tarih
sel bir neme sahiptir. Devrim, alk, i sava ve iddet nedeniyle
on be yl iinde on milyon insann hayatn kaybettii Rusya'da
iktidardaki kzl yneticilerin dnyay ele geirmek iin hazrla
dklar gizli plan, tek bana geit vermeyen modem bir milliyet
ilik duvar ina eden Almanya tarafndan nlenmitir. "21
Lev, Bolevikleri iledikleri sular iin iddetle itham eder
ken, Hitler'e hi deinmemekle kalmyor, "Nasyonal sosyalist
devrimin Avrupa'y felaketten kurtard ve bunu Almanya'nn
baard hi unutulmamaldr," diyerek onu onaylayan tutu
munda srar ediyor.22
Lev'in bu grleri ancak ikiyzllk ya da delilik olarak
aklanabilirse de, o dnem iin bu dncelerin imdiki kadar
sra d olmad dikkate alnmaldr. Mussolini ve Stalin iin
de bu geerli; herkes yalnzca grmek istedii eyleri gryor.
Lev bu makaleyi 1933 sonunda, Hitler'in iktidardaki ilk yln
da yazm. Bir yl sonra The New York Times, "Almanya'dan ver20 Essad Bey, "The Red Menace in the United States", Gennan Outlook, 27 Ocak
1934.
21 Ag.y.
22 A.g.y.
382

dii doru haberler" ile byk n kazanm olan Frederick T.

Birchall'un bir almasyla Pulitzer dl'n alm.23 Birchall,
Times'n Berlin brosunun yneticisi ve Nazi Devrimi'ni ban
dan sonuna kadar gazetesi iin izlemi. 1933 Bahar'nda Times
okurlarna, bir sinagogun zerinde gamal ha uuran Nazile
rin "ocuka oyunlar"n ve Almanya'nn her yerinde kitapla
rn yakldn bildiren yine o.24 1936'ya gelindiinde ise, Berlin
Olimpiyatlar'n yazarken, etrafta hibir "dinsel, siyasal ya da
rk nyarg" iareti grlmediini, Nazilerin olimpiyat gste
rilerini byk bir baaryla gtrdklerini, "yabanclarn evleri
ne diktatrln olumlu sonular konusunda vg dolu fikir
lerle ve demokrasilerin de benzer ekilde gsterilere sahne ol
mas dilekleriyle dnecekleri"nden emin olduunu sylyor. *25
Gerekten de, o yllarda ABD'de kan gazetelerin ou lev'
in 1934'teki grlerini aynen benimsemi gibiler - bu, ABD
194l'de savaa girene, yani i iten geene kadar da byle s
ryor. ABD'nin savatan uzak durmasndan yana politikalar iz
leyen Chicago Tribune gibi gazeteler kinci Dnya Sava'na ka
dar Hitler'i "komnist tehdit" karsnda Avrupa'nn tek kar
gc olarak destekliyorlar.26 rnein, The Christian Scien23 Our Company: Pulitzer Prizes, New York Times, The New York Times
Company'nin websitesi.
24 Frederick T. Birchall, "Nazi Bands Stir Up Strife in Germany", The New York
Times, 9 Mart 1933, s. l , 10; Frederick T. Birchall, "Nazi Book Buming Fails to
Stir Berlin", The New York Times, 1 1 Mays, 1933, s. 1, 12.
( *) Birchall'a hakszlk etmeyelim. Nazilerin Olimpiyat oyunlar boyunca kentteki
tm antisemit iaretleri kaldrdklarn, antisemit gazetelerin ineleyici szleri
ni hafifletmek iin byk aba sarf ettiklerini okuyucularna duyurmu. Ama
bu yaplanlardaki ikiyzllk konusuna pek girmedii gibi, "Siyaseti, hibir
ilgisi olmad iin spor dnyasndan uzak tutan" Nazileri vmeden de ede
miyor. (Frederick T. Birchall, "Olympics Begin Today in Germany; 80.000 to
Witness Winter Sports", The New York Times, 6 ubat 1936, s. 1 . Aynca bkz.
Frederick T. Birchall, "Torch to Be Lit at Olympia Today", The New York Ti
mes, Temmuz 20, 1936., s. 1.)

25 Frederick T. Birchall, "Olympics Begin Today in Germany; 80.000 to Witness

Winter Sports", The New York Times, 6 ubat 1936, s. 1. Aynca bkz. Frederick
T. Birchall, "Torch to Be Lit at Olympia Today", The New York Times, Temmuz
20, 1936., s.l.
26 Deborah E. Lipstadt, Beyond Belief: The American Press and the Coming of the
Holocaust (New York, 1986), s. 27-28.
383

ce Monitor 1930'lar boyunca aka Nazi yanls birok maka

le yaymlam. 1 933 tarihli iki blmlk "Almanya'da Bir Gez
gin" adl bir makalede bir refah lkesi resmi izilmekte ve y
le denilmekte: "Trafik ok iyi idare ediliyor. imdiye kadar yal
nzca sakinlik, dzen ve medeniyet grdm, ortalkta bunlar
bozacak tek bir ey yok." Monitor muhabiri kahverengi gm
leklileri "renci birliklerinin yeleri" gibi gryor ve "ileri
ellerinden alnan" Yahudilerin "asap bozucu iddialar, bu top
lulukta yer alan ok az sayda ye iin ileri srlebilir," diyor.
Gazeteye gre, Yahudiler Nazi iktidarndan "hibir ekilde ra
hatsz deiller."27 O dnemde Amerika'daki en etkili Yahudi ya
zarlardan biri olan Walter Lippmann bile, milliyetilik konula
rna yer verdii kesinin okuyucularn, Nazi Almanyas'n bir
tek toplama kamplaryla deerlendirmenin "Protestanl Ku
Klux Klan ile ya da Yahudileri yalnzca zengin olmu Yahudi
lerle ilikilendirmek" olaca konusunda uyarmakta. 28
Lev'i Nazi yanls bir makale yazmaya tevik eden Geor
ge Sylvester Viereck o dnemde rk, millet, kimlik ve ideo
loji konularnda yazan ABD'deki en tartmal sima. Ne var
ki, pervaszlna, cretkarlna ve her eyi en u noktalara
ekme alkanlna baktmzda, George Sylvester Viereck'i
Amerika'nn 1930'larn faist Avrupa's ile kurduu tuhaf ili
kinin ar bir rnei olarak grebiliriz. Viereck, ksa sre son
ra grlerini iyiden iyiye abarttnda dostlar Sigmund Freud
ile Albert Einstein, hatta kendi ailesi bile, bundan ok rahat
sz olurlar.
Hikaye, 15 Haziran 1940 tarihli New Yorker'da "Kent Haber
leri" sayfasnda yle balyor:
Geroge Sylvester Viereck, bu savata da, son savata oldu
u gibi, partizanca Almanlar savunuyor ama hibir ekil
de bir Alman ajan deil. Biliyoruz, nk Beinci Stun edi
trmz Riverside Drive'daki ev-ofisine gidip bunu kendisi27 "A Traveler Visits Germany", Blm 1 , Christian Science Monitor, 2 Agustos
1933, Yaz Kurulu sayfas; "A Traveler Visits Germany", Blm 2, Christian
Science Monitor, 9 Agustos 1933, Yaz Kurulu sayfas.
28 Lipstadt, Beyond Belief, s. 45.
384

ne sordu ve yle bir yant ald: "Ben hem air hem de gazete
ciyim, siyasete de bir miktar bulatm ama asla propaganda

c deilim." 29

The New Yorker muhabiri, o srada elli be yanda oldu

u halde Viereck'i on ya gen gsteren, ince yapl, sarn bir
adam diye tanmlyor: "Giysileri titizce seilmiti; elbise, gm
lek, kravat, ayakkablar ve cep mendili, hepsi kahverenginin
eitli tonlarndayd."30
alma odasnn duvarlarndaki resimler muhabirin ok
dikkatini ekmi. Tarih 1940 Yaz -Nazilerin Fransa'y igal et
tikleri zaman!- ve fotoraf yle bir sahneyi belgeliyor: "Kayzer
Wilhelm (tmparatorluk gnlerinde), iktidardaki Hohenzollern
ailesinin teki yeleri, Hitler (kahverengi gmlek giydii gn
lerde), Dr. Gbbels, Sigmund Freud ve Albert Einstein."31
Viereck muhabire hi istifini bozmadan, "Btn bu insanlar
tanyordum, onlara hayrandm," demi.
"Bazlar hakknda yaz da yazdm. Psikanalist, bilim adam ve
-eliyle sevimli Adolf gstererek- hepsinden nemlisi ok di
namik olan bu adam, tm dostumdu. Elbette bazlaryla ar
tk grmyorum. " 32

George Sylvester Viereck'in babas Louis'in Kayzer 11. Wil

helm'in byk babas mparator 1. Wilhelm'in gayrimeru o-/
lu olduu sanlyor, dolaysyla Willy ile gen Sylvester Viereck
kuzen oluyorlar. Louis Viereck, herkesin bildii soylu kanna
isyan etmi, sosyalist olmu, hatta Marx ve Engels ile kendisi
ni Berlin'den Mnih'e kamak zorunda brakan birtakm yaz
malar yapm. 3 1 Aralk 188l'de Engels'in ahitliinde bir t
renle Amerikal kuzeni Laura Viereck ile evlenmi, bu evlilik
ten de Sylvester Viereck dnyaya gelmi. Louis 1880'lerde Al
man Parlamento yesiymi, 1890'larda ise siyasi "sulu" olarak
hapis yatm; Laura, ABD'ye gme konusunda onu ancak bu
29 "Viereck" The New Yorker, 15 Haziran 1940, s. 15.
30 A.g.y., s. 1 6 .
31 A.g.y.,

s.

16.

32 A.g.y., s. 1 6 .
385

tarihten sonra ikna edebilmi. Yani Sylvester bir Amerika! ola

rak bym ama ilk alt yln geirdii lkeye duyduu z
lem hi kaybolmam.33
Sylvester Viereck, on bir yanda iir yazmaya baladn
sylyor. Hahlar arasnda sa, Napolyon ve Oscar Wilde var,
smokininin zerine kadife yaka takyor.34 "Marazi ve rkt
c olan her ey bana yakn. rmenin ihtiamna, bozulma
nn tiksindirici gzelliine hayranm" eklinde dizeleri olan i
irler yazyor.35 Byle eyler ancak yeniyetme biri tarafndan ya
zlabilir, ne var ki Sylvester o zamanlarda olgun bir adamdr;
New York Kent niversitesi'nden mezun olmu, iki iir kita
b, eitli oyunlar yaymlanmtr. The Saturday Evening Post
onu, "gnmzn herkesin dilindeki gen edebiyats bir de
ha" olarak tanmlamaktadr.36
Atlantic Monthly'nin "Amerika'nn Oscar Wilde'" dedii bu
gen edebiyaty, Austos 1914'te -tm zamanlarn en nem
li ay- "Almanya ile Avusturya-Macaristan'n tarafszlna
adanm bir aylk dergi" olduu iddia edilen Fatherland ad
l yaynn kurucular arasnda gryoruz. 37 Derginin yan s
ra, "Alman kkenli Amerikallarn hem doduklar lkeyle
hem de yaadklar lkeyle gurur duymalarn salamak" ama
cyla bir de Fatherland Vakf kurulmutur.38 Ksa sre son
ra Viereck'in ofisine Alman ajanlarn, zellikle Dr. Albert adl
karanlk birinin urad sylentileri yaylr. Temmuz 19 1 5'te
sylentilerin asl ortaya kar. Dr. Albert, Viereck'le bindii
bir 6. Cadde kprl treninde el antasn unutur. Gizli Ser
vis ajanlar doktoru izledikleri iin antaya annda el koyar33 Niel M.johnson, George Sylvester Viereck: Gennan-American Propagandist (Ur
bana, lll., 1972), s. 8-9; Elmer Gertz, Odyssey of a Barbarian: The Biography of
George Sylvester Viereck (Buffalo, N.Y., 1978), s. 12-26.; George Sylvester Vie
reck, My Flesh and Blood (New York, 1931), s. 236-240.
34 "Viereck'', The New Yorker, 15 Haziran 1940, s. 16.
35 Phyllis Keller, States of Belgonging: Gennan American Intellectuals and the First
World War (Cambridge, Mass., 1979), s. 130.
36 Gertz, Odyssey ofa Barbarian, s. 75.
37 A.g.e., s. 123.
38 Johnson, George Sylvester Viereck, s. 66.
386

lar. antada "nanlmaz entrika belgeleri" vardr. lke a

pnda btn gazetelerde, "Vahiler propaganda yapsn diye
Viereck'e 200.000$ demiler" eklinde balklar atlr.39 Vie
reck birdenbire hi kimsenin holanmad avangard bir a, ir olmutur. Yazarlar Birlii'nden dlanr, iirleri antolojiler
. den, ad Kim Kimdir'den karlr.40 Ancak 1923'te, yalanma
y geciktirmek iin hormon kullanan Viyanal bir doktor hak
knda, cinsellik temalar ar basan "Genleme: Steinach n
sanlar Nasl Genletiriyor" adl popler bir bilim kitab ya
zarak tekrar sahneye kar.41 Hatta Sigmund Freud'un bu ki
taptan bir ekilde haberi olur ve ona psikanaliz hakknda ben
zer bir kitap yazp yazamayacan sorar.
Freud, Viereck'e "Kolomb , Darwin ve Kepler ile kyaslanr
ken, birdenbire ktrm ilan edildim," diye yaknmtr.42 Vie
reck slogan kapar, yeni kahramann "Bilinaltnn Kolomb'u"
"ruh cehennemini kefeden byk Avusturyal" diye selamlar
Artk Birleik Devletler'de Freudculuun (kt ynde) ynlen
diricilerinden biridir. Freud sayesinde Amerika'nn bir numa
ral rportajcs unvann alr. Daha da nemlisi, Freud onu Ya
hudilere tantracaktr.
Viereck, Viyana'da Freud'la yapt grmenin hemen ardndan
Mnih'e geer, Hitler'le rportaj yapan ilk Amerikal
.
gazeteci olur. Gelecein Fhrer'inin Yahudiler iin, "rahatsz
edici bir etkileri var, lkemizde yaayan yabanc bir halk" de
mesi zerine, Viereck Almanya'nn Yahudilere ok ey borlu
olduunu dile getirir. "Zayfl erdem yaptklar iin sulu
lar," diye yantlar Hitler. Viereck, bu szn altnda yatan ama
Hitler'in kendisine gre yorumlad Nietzschecilii hemen
kavramtr. Almanya'nn ok sayda retken ve namuslu Ya
hudi vatanda olduu konusunda srar eder. Hitler hi sakn
madan, "Namuslu diye bir insan bertaraf etmeyeceiz diye
39 Gertz, Odyssey ofa Barbarian, s. 151.
40 johnson, George Sylvester Viereck, s. 137-138; Gertz, Odyssey ofa Barbarian, s.
26-37, 1 5 1 .
4 1 Gertz, Odyssey ofa Barbarian, s , 185.
42 George Viereck, Glimpses of the Great (New York, 1930), s. 23.
387

bir ey yok" eklinde yant verir. O dnemde Hitler'le yaplan

birok rportajda Versailles Antlamas, Avusturya ile iliki
ler gibi konular zerinde nemle durulmaktayken, Viereck
daha ok Hitler'in yukardaki cmlede dile getirdii dnce
leri etrafnda younlam ama yapt grmeyi Amerika'da
kimseye satamam, kendi parasyla yaymlatmak zorunda
kalmtr.43
Viereck, 1920'lerin ortasnda dnemin akla gelebilecek he
men her nlsyle grt , Avrupa'nn tmn kapsa
yan bir tur yapyor. nller arasnda unlar var: Marshal Fo
ch ile Clemenceau, George Bernard Shaw ile Oswald Spengler,
Mussolini ile Belikallarn kraliesi Elisabeth ("ta takmak
tan memnun olmayan modern bir kralie, rk slah konusuyla
ok ilgili") ,44 Henry Ford (insanlara dnce dalgalar yayan bir
"Deha" ya da "Yeryz Beyni" var demi)45 ile Profesr Albert
Moll (yeni kefedilmi X nlarn kullanarak doast olayla
r aratrmaya alan "Hayalet lkenin Sherlock Holmes'")46
ve de Dr. Magnus Hirschfeld ("cinselliin Einstein'i, Berlin
Cinsellik Bilimi Enstits'nn bakan Dr. Hirschfeld, cinsel
likte grecelik kuramn benimsiyor. Elbette bu iddiay ilk or
taya atan o deil ama ispatlamak iin sonuna kadar giden bir
tek o oldu") .47
Bunlardan en bilineni Einstein ile yapt,rportajdr. Freud
ile grmesinde olduu gibi, burada da konu hemen Yahudi
lere gelmi. Grecelik, Siyonizm, din ve milliyetilik zerine
konumular:
Einstein unlar syledi: "Biz Yahudiler ok uyumluyuzdur.
Hususiyetlerimizi bile rahatmz bozulmasn diye hi dnrneden feda ederiz.
ocuksu oluumuz, hususiyetlerimizi ve tercihlerimizi be
lirliyor. Sizle tannca, bakalaryla iliki kurmamz zorlat43 Johnson, George Sylvester Vierech, s. 235-238.
44 Viereck, Glimpses of the Great, s. 23 7.
45 A.g.e., s. 416.
46 A.g.e., s. 323.
47 A.g.e., s. 285.
388

ran bir sr yasan yok olduunu, sizinle zgrce konuabi

leceimi hemen anladm. Size ne bir Alman ne de bir Ameri

kal diye bakyorum, siz bir Yahudisiniz."48

Viereck, Yahudi olmadn belirtip, "Ailem ve atalarm

Almanya'dan Protestan Kuzeylilerdendir," demi.
Profesr Einstein, "Hi kimse soyundaki kanlarn tmnn
izini bulamaz. Atalar tpk u hikayedeki Sultam utandran
dolaptaki msr tohumlan gibi oalrlar, diyerek kar kt.
"Bildiim kadaryla biz kuzeyliyiz, Viereck ailesi Almanya'
ya lskandinavya'dan gm," dedim.
"Her neyse, sende Yahudilerin uyum tlsm var. Psikolojin
de olan bir ey, seninle araya hibir engel koymadan konu
mam mmkn klyor," dedi.

Viereck 1920'lerin sonunda kariyerinin drdnc ya da be

inci aamasna geiyor ve Freud'un kuramn Babil'den itiba
ren tm insanlk tarihine uyarlayan ilk roman olduunu iddia
ettii kapsaml bir eser yazyor. "llk lkibin Ylm: Yurtsuz Ya
hudinin Hayat" adl bu kitabn kahraman, bir psikanalistin
gzetiminde hipnotize edilmi, iki bin yldr ektii aclar ye
niden yaayan ve anlatan bir adam. Kitap ksa zamanda oksa
tanlar arasna giriyor (500 bin adet), yalnzca Amerika'da on
iki bask yapyor ve ok sayda yabanc dile evriliyor. Nere
deyse tm eletiriler olumlu ynde: Thomas Mann kitab "c
retkar ve muhteem" bulmu. The New Republic "modern bir
ruhla yazlm" , Chicago Tribune "Yunan estetiini yakala
m", yorumlaryla km. Kitap lrlanda'da sansrlenince a
ir W.B.Yeats dotuna destek olmu.49 Viereck bylece nce
ki nne tekrar kavuur. 13 Nisan 1930 tarihli The World ga
zetesinde "George S. Viereck'in Dn" adl bir makalede,
byk airin ad zerinde dolaan bulutlarn kalkmasndan
memnun olunduu belirtilir ve "Amerikan iiri estetik zgr
ln tannmas balamnda, Ezra Pound hari, Geroge Syl48 A.g.e., s. 449-451.
49 Glimpses of the Great adl kitabn kapak yazlan.
389

vester Viereck'e herkesten daha ok kran duymaldr," de

nilir.50
Bu karlatrma kehanet gibi bir ey olmu, nk henz
birbirleriyle tanmam olan Viereck ile Pound'un yollar ha
yatlarnn ileriki dnemlerinde, hem de birden fazla kere ke
simitir: !kinci Dnya Sava srasnda Pound hrsl bir antise
mit olduu halde Mussolini'yi, Viereck ise aksine "Yahudi yan
ls" olmasna ramen Hitler'i savunacak, yani her ikisi de hi
laf Devletlerini destekleyecektir; her ikisi de faizme yaknlk
lar yznden Amerikan hkmetince hain ilan edilip hapse
atlacak ve her ikisi de Essad Bey'in faist Avrupa'da aresizlik
iinde geen son gnlerinde ona yardm etmeye alacaktr.
Ama, koyu bir antisemit olan Pound'un aksine, Viereck kendi
sinin Yahudi sanlmasndan bile gocunmaz. 193 l'de yle ya
zyor: "Doulu olmann zafiyetlerine ramen, Yahudilerin elle
rinin abukluu, akllarnn huzursuzluu, sinirsel ve beyinsel
itkilere hzl tepki vermeleri beni etkiliyor. Bu nedenle bir Ya
hudi tarihisi oldum. "51
Viereck, 1933 ylnn sonbaharnda Essad Bey ile New York'
ta dostluk kurmalarnn hemen ardndan, bir zamanlar "dina
mit gibi insan" olarak adlandrd ve artk Berlin'de iktidarda
olan Adolf Hitler'i grmeye gider.52 1934 Bahar'nda da Ame
rikan bayraklar, gamal halar ve Washington ile Hitler'in fo
toraflaryla donatlm Madison Square Garden salonunda
"Yeni Almanya'nn dostu", yirmi binden fazla dinleyiciye hi
tap eder. Viereck bu on binlerce Nazi sempatizannn nnde
tutkuyla konumaktadr: "Ben bir antisemit deilim, hibir za
man da olmayacam. Ben bir Franklin D. Roosevelt hayran
ym." Sonra, Hitler'le Roosevelt'i karlatrmaya balar ve her
ikisinin de "eski bir enkazdan yepyeni bir dnya kurmak iin
ellerinden geleni yaptn" syler. Konumasnn sonunda da
inanlmaz bir neriyle, dinleyicilerden "antisemitizme bula50 Aktaran johnson, George Sylvester Viereck, s. 1 1 7. Asl yaz iin Shaemas
O'Sheel, "The Retum of George S. Viereck", The World, 13 Nisan 1930.
51 Viereck, My Flesh and Blood, s. 145.
52 johnson, Geoge Sylvester Viereck, s. 174-175.
390

madan nasyonal sosyalizme sempati duyabilecekleri" konusu

nu dnmelerini ister.53
Viereck'in Yahudi dostlar -yayn temsilcisi Isaac Goldberg
de dahil- bunun zerine eitli gazetelerde isminden "Geor
ge Swastika [gamal ha] Viereck" olarak sz ettikleri bir dizi
knama yaymlarlar. Viereck, haziran aynda nc Reich'n
"Yabanc Basn Fhrer"i olarak Harvard mezunlarnn otuzun
cu yl kutlamalarna katlmak zere Philadelphia'ya gelmi
olan Putzi Hanfstaengl ile tanr. fkeli Yahudi protestocular
dan ancak polis gc sayesinde korunabilirler. Buna ramen
Virereck hala Nazi olmadn iddia etmektedir, nk "ansl
ye Hitler"in, Mussolini'nin faist monarizm dzenini grd
n, tpk onun gibi, Hollanda'da srgnde bulunan kayzeri ge
tirteceini ve emrine girerek bir eit naib olarak hizmet edece
ini ummaktadr. Gerekten de Viereck kayzeri Birinci Dnya
Sava boyunca savunan, 19 18'de H9llanda'ya srgne gitme
sinden sonra da sk sk ziyaret eden tek gazetecidir.
Peter Viereck, babasyla birlikte ziyaretleri srasnda kayze
rin devasa evinde koturup durduunu hatrlyor. "Ortam bi
raz tuhaft. Her yer hizmetkar doluydu ama evde garip bir hava
hakimdi, herkes ok sessiz, ok resmiydi, oysa durumun by
le olmad ok akt. Galiba Kayzer babama 'kuzen' diye ses
lenirdi. Kraliyet ailesinin yalnzca teki kraliyet yelerine by
le hitap ettiini biliyoruz, dolaysyla kral babama herhalde v
g olsun diye, onu biraz yalamak iin byle sesleniyordu, sa
hiden kuzeni olduu iin deil," diye anlatt.54
Viereck, 1934'n yaznda lev'e birlikte eski kayzerin dei
ik bir biyografisini yazmalar fikrini ayor. lev, Viereck'in de
dostu olan Pima'ya Haziran 1941 tarihli mektubunda bu ko
nuyla ilgili olarak unlar anlatm:
Eer senin adnla yaymlanrsa sradan bir kitap olur, dedi. Oy
sa onun adyla karsa -Viereck Amerika'da Kayzer'in yasad53 "Viereck'in 17 Mays 1 934 tarihinde Madison Square Garden'da yapt konu
ma", New York Halk Ktphanesi'ndeki gazete kuprleri dosyas.
54 Peter Viereck ile yaplan grme, South Hadley, Mass., Ekim 2001 .
391

 kuzeni olarak tannd iin- bir sansasyon yaratabilecektik.

Benim hibir ekilde Kayzer'in kuzeni olma gibi bir ansm ol
mad iin kitap, Viereck adyla kt, ki bu da benim admn
da olmasndan ok daha iyi oldu. Her ikimiz de bundan mem
nun kaldk, zaten edebi bir i de ancak byle yaplabilir.55

Lev kitabn taslan bir deniz yolculuu srasnda yazm.

Pima'ya, "Gemiyle seyahat ederken kitap yazmak hi de zor ol
mad. Atlantik'i 30 gnde geecektik ve btn malzeme kafa
mn iindeydi. Her leden sonra Ery'ye on sayfa dikte ediyor
dum. Venedik'e geldiimizde kitap bitmiti, " diye yazyor. 56
Aslnda eserin yazm daha fazla -alt ay kadar- srm, nk
ncesinde ok fazla okuma yapmas gerekmi. Ayrca Lev sr
gndeki kayzeri en az bir kez ziyaret etmi olmal ("Artk pek
gen deildi ama zihinsel olarak hala ok zindeydi") . 57 O ta
rihten sonra kan tm kitaplarn eski imparatora gndermi.
"Kayzer Yarglanyor" mahkeme kaytlan biiminde yazlm
tuhaf bir tarihi eser. Kitapta kayzer sava sulusu olarak, hayat
ta olan ve olmayan birok tarihi kiilik nnde yarglanyor. Ay
n zamanda 20. yzyln ilk yllarnn, kitle katliamlar ve ykmlarla dolu Avrupa'nn eski imparatorluklarnn .knn bir
hikayesi. George Bernard Shaw eseri ok etkili bulmu, "sa
grl ve dramatik bilgilerle dolu, yeni bir tarih yazma ynte
mi" eklinde vyor.58 Oysa sagrden sz etmek pek mm
kn deil - tuhaf bir gizemcilikle yazlm milliyeti ve Dou ile
Bat arasndaki eski farklar yeniden gndeme getiren bir kitap.
Dou'da olmas nedeniyle Almanya, "Dou'nun Bat'ya dnk
yzdr." Avrasya kltrnn Batl ileri karakoludur. ngil
tere, Fransa ve Akdeniz lkeleri Atlantik yankresine aittir;
Amerika Birleik Devletleri'nin de dahil olduu bu yarkre ya
"dii" ya da "iki cinsiyetli"dir. 59
55 Essad Bey'den Pima Andreae'ya yazlm mektup, 23 Haziran 194 1 .
56 Ayn mektup.
57 Ayn mektup.
58 George Bernard Shaw'dan George Sylvester Viereck'e, 27 Ocak 1938.
59 George Sylvester Viereck, The Kaiser on Trial (New York, 1937), s. 241.
392

Ve sonunda elbette sz Yahudilere gelir: '"Coningsby'de orta

ya atlm olan insanln kaderinin Halka'daki iki yz ye
nin elinde bulunduu eklindeki tez, ne Adolf Hitler'e ne de
Henry Ford'a aittir, bizzat Disraeli'nindir. "60
Viereck, 1930'larn sonlarndan itibaren yalnzla itilmitir,
toplumdan dland iin de ancak Nazi hkmeti hesabna
alabilmektedir. Nihayet Mart 1942'de eserinin mali adan
Alman Dileri tarafndan desteklendii bilgisini gizledii su
lamasyla hapis cezasna arptrlr; bir yl sonra cezaevinden
kmasnn hemen ardndan, Mart 1943'te benzer sulamalar
la tekrar ieri alnr.61 Byk olu Almanlarla savarken Ocak
1944'te lecek, parasnn ounu Yahudi gmen komitelerine
ve Katolik yardm kurulularna harcayan kars ise onu terk
edecektir. Upton Sinclair, Viereck'e bizzat yazarak, "bu savan
bir Benedict Amold'u varsa, o da sensin," demi.
Lev, Viereck'in belki de dnyadaki son Yahudi dostu. Zaten
Freud, Einstein ve ailesi dahil herkes onunla konumay ok
tan kestii iin bir tek onunla grebiliyor. lmnden ksa
bir sre nce Pima'ya yazd hicivli bir mektupta Lev, Viereck
hakknda yle sylemi: "Elbette o bir ajan, cellat ve bir hay
dut, her eyden evvel de, her demokrat gazetecinin bildii gi
bi, Lusitania'y Dnya Sava srasnda batran kii. Gerektey
se ok iyi biri, benim Amerika'daki tek konforum. "62

60 A.g.e., s. 408.
61 Johnson, George Sylvester Viereck, s. 238, 25 1 ; Gertz, Odyssey ofa Barbarian, s.
272-273.
62 Essad Bey'den Pima Andreae'ya yazlm mektup, 5 Haziran 194 1 .
393

BLM 1 4

Mussolini ve Bayan Kurban Said

2 Ocak 1938 tarihli Sunday Mirror Magazine'nin bal yle:

"Harem? Evet - Korku masallar? Hayr! "
Ak grl air hanm Mslman kocasnn ok eli olma
sna kar deil ama adam ona birbirinden korkun masallar
anlatmakta srar edince kadn Amerika'ya kam. Ayrlyorlar.

Erika'nn hznl grnd byk boy bir fotoraf eli

inde anlatlan bu elenceli hikaye yle devam ediyor (Lev'in
daha kk ve eki suratl bir fotorafn koymular) :
Fesli Mslman - saysz devrimci ve kardevrimci saldrdan
kurtulmu, katledilen ar Nikola'nn yakn dostu, kadnlar ve
ak zerine ilgin fikirleri olan bir yazar ve macera adam.
ek air - yarm dzine kitap yaymlam, zengin bir baba
nn kz esmer, narin ve sevimli bir kadn.
Fesat bir Rus keiin biyografisini yazarak sansasyon yarat
m, baka bir kei tarafndan da dava edilmi Viyanal, biraz
gizemli olaanst bir edebiyat adam.
Aln bu n, iyice kartrp biraz kaynatn ve scak scak
servis yapn - ite size sradan insan ilikilerinin dnt
katmerlisinden ackl bir hikaye. 1

Sunday Mirror Magazine, 2 Ocak 1938, s. 10.

395

Gazeteye gre Erika "Bel Air, Kaliforniya'ya dalm" ok e

kici bir adamla birlikte yayor. Bu sevgili Rene Flp-Miller
adl Viyanal bir yazar ve Clark Gable'a bir sre nce bir senar
yo satm. Erika da "Mslman Rus ei Essad Bey'e boanma
davas amak iin" ilemlere balam.2
New York merkezli Daily News ise boanmay yle duyuru
yor: "Bayan Essad Bey'in bir zamanlar Mslman kocasnn bir
haremi olsa bile sreceini syledii ak sona erdi."3 Sunday
Mirror'daki makaleye gre, Erika kocasnn, "vahi tavrlarnn
kitaplarnda bile onu rkttn, gerek hayata yansdn
da ise hi mi hi houna gitmediini" sylemi, "Ben soyunuk
haldeyken birden yatak odama dalp kapy kilitliyor, 'bu oda
dan canl kamayacaksn!' diye baryordu," diyor.4
Baka bir yerde ise, "Bana soylu bir Arap olduunu sy
lemiti. Ancak, 7 Mart 1932'de, Berlin'de evlendikten sonra
yalnzca Leo Nussimbaum olduunu rendim ! " diye yak
nyor.5
Tm Lev'i yerden yere vuran Amerikan gazetelerindeki bu
haberler muhtemelen o srada kendisi de Bel Air'de yaayan ve
ayakkabdan kazand paralar Hollywood'a yatrmakla me
gul olan Baba Loewendahl'in ii. (Gazetelerde hakknda y
le vc eyler km: " ekoslavakya'nn eski fahri diploma
t, Bata'nn orta Bohemyal ayakkab kral.")6 Erika'nn "fes
li" eine ve eserlerine srekli amur atlyor: "Ayrlk sinyalle
ri daha Viyana'da yaarlarken, Essad Bey'in korku trnde bir
eseri olan 'Kan ve Petrol'n yaymlanmasndan ksa bir sre
sonra gelmeye balad."7
Hikayenin bir de Fransa ve Avusturya renkli basnnda ilen
mi teki yz var: "Viyana'da bulunan Essad Bey, basna her
Allahn gn einin nl biyografi yazar Rene Flp-Miller
2

A.g.y.

George Dixon, "Poetess Freed of Moslem Mate", New York Daily News, 28 Kasm 1937, s. 3.

"Harem? Yes-But Scare 'Em? No! " , Sunday Mirror Magazine, s. 10.

Dixon, "Poetess Freed of Moslem Mate", New York Daily News, s. 3.

A.g.y., s. 20.
A.g.y., s. 20.

396

tarafndan alndn sylyor."8 Viyana basn daha tarafsz

, bir haber yapmaya alm. Neues Wiener ]ournal Ekim 1937
nshasnda her iki tarafn grlerine de yer veriyor:
Viyanal avukat Dr. Eduard Firschauer araclyla davaya
Los Angeles'ta hazrlanan Bayan Erika, en ok kocasnn f
ke nbetlerinden rahatsz olduunu sylyor. Ona gre, ei
sra d bir alkanla sahip. Yazar, kansna ikenceye dn
en rktc hikayeler anlatmaya baylyor, kendisinin uy
durduu bu hayal rn eyleri dinlemesi iin eini dpedz
zorluyormu. Erika, artk hayatndan gerekten endie duy
maya baladn ifade ediyor, dediine gre, kocas fke n
betlerinin birinde bir tabanca alp elinde sallamaya balam.
Adamn aka hayatna kastettiini, elindeki silah almann
mmkn olmadn sylyor.
Essad Bey Ne Dedi:
Einin bu sulamalar karsnda, Dr. Ernst Konstantin
Wender tarafndan temsil edilen yazarsa, lgnlk nbetle
ri geirdiinin yalan olduunu, ortada tehdit falan olmad
n iddia ediyor. Essad Bey korku hikayeleri konusunda, Bayan
Erika'nn eylenmeden nce de sekreterliini yaptn, o d
nemde ona kltrel-tarihsel almas "G.P.U. Kzl iddetin
Tarihi" adl eserini dikte ettiini, evlenmelerinden sonra da
Erika'nn sekreterlik yapmay srdrdn, el yazmalarnn
dzeltilmesinde katkda bulunduunu, yani konunun dikte
edilen bir eserden ibaret olduunu belirtiyor. 9

Peki Erika, Essad, Binks ve jay'in bir arada yaadklar mut

lu eve -"Erika'nn daktilo yazd, Essad'n nutuk ektii,
Binks'in resim yapt ve jay'in roman zerinde alt" dn
yaya- ne olmutu? 1934 yl boyunca ve 1935'in balarna ka
dar, Lev, sevgili eiyle Viyana'da hzl bir hayat srer, Avrupa
lkelerini dolar. 1935 ylnn banda ABD'ye yaptklar seya8
9

A.g.y., S, 3.
"Gerichtssaal: Scheidungsprozess gegen den Schriftsteller Essad Bey", Neues

Wiener]ournal, say 15, 3 1 Ekim 1937, s. 33.

397

hat The New York Times'da duyurulmu - "ar'n Biyografi Ya

zar Burada: Essad Bey ar'n Anlalmadn lddia Ediyor."10
Ne yazk ki, renkli gazetelerde kan o yazlardan sonra by
le saygn bir haber bir daha mmkn olmayacaktr. O yllar
da Opera Binas, Kayzer'in Saray ve Aziz Stefan Katedrali'nin
bulunduu Viyana'nn en mutena semti "Birinci Mahalle"de,
"Essadlar"n bir evi vardr. * (Bu arada Lev, bir yandan sav
ruk bir hayat srerken, bir yandan da parasn yoksul dostla
ryla paylamaktadr - annesinden edindii sosyalist bir ei
lim ya da babasnn derebeylik kltrnden gelen bir tutum
olmal. rnein ltalya'da bulunan gzden dm yazar dostu joe Lederer'e ve Die Literarische Welt in eski editr Arthur
Rosen'a para yolluyormu. )
1935 ylnn baharnda, ABD seyahatinden dnte -ora
dayken Vanity Fair'de kadnlarla ilgili "Doulu" zevkini ak
lad bir makalesi ve sosyal hayatna dair dzgn bir yaz ya
ymlanm-1 1 Lev bir daha kendine gelemedii iki byk ok
yayor. llki, Alman Yazarlar Birlii yeliinden atldn ve
nc Reich'n snrlar iinde artk eser yaymlayamayaca
n bildiren bir mektuptur. 1 2 Mektupta geerli bir neden be
lirtilmez, zaten byle bir eye gerek de yoktur. kincisi, Erika
ortadan yok olmutur; ksa sre sonra ondan da bir mektup
alr, boanmak istemektedir. 1 3 Lev'in hem dostu hem de rakibi
olan, kendisi gibi Dou stne kitaplar yazan (bkz. Rasputin:
Kutsal eytan ve Lenin ve Gandi) Flp-Miller adl bir yazarla
'

10

The New York Times, 1 1 Mart, 1935, s. 13.

(*) Sava ncesi entelektel yaamn simgelerinden nl Cafe Central ile sa

va sonrasnn mekan Cafe Herrenhoftan yalnzca birka blok tedeki
Herrengasse'de yer alan bu evi arayp buldum. l 930'lardan kalma modern yk
sek yapnn katlarnn ou bugn ofis; bir zamanlar Lev'in yaad evin kap
sna aslm parlak prin levhadan dairenin artk bir detektiflik irketine ait ol
duu anlalyordu.
11 Mohammed Essad-Bey, "Wives, Odalisques, and Sighs" editrn notu,
Fair, Eyll 1935, s. 16.

Vanity

12 Gerhard Hpp, "Mohammed Essad Bey oder Die Welten des Lev Abramovic
Nussenbaum", Essad Bey, Sonsz, Allah ist gross: Niedergang und Aufstieg der
islamischen Welt (Mnih, 2002), s. 398.
13 Kurban Said, Der Mann, der Nichts von
yazmas) , VI, 38B.
398

der Liebe Verstand (yaymlanmam el

ilikisi vardr. Kendi eyh grntsyle hi alakas olmayan,

tknazca bir adamdr .Rene; buna ramen kadnlar ondan ho
lanmaktadrlar. Erika'yla Rene o yaz btn Avrupa'y dolar
lar. Lev, aptal yerine konulduunu dnmektedir; daha nce
Rene ve opera sanats kars Heddy ile birlikte drt kii ola
rak oralarda ok vakit geirmilerdir. Heddy ve Lev, Viyana'da
burunlarndan solurlarken, eleri onlar boynuzlayp balay
na kmtr.
Dk gz kapaklar olan bu esmer tenli Macar'n Binks,
]ay,
Essad ve Erika'nn yaad renkli dnyaya nasl olup da
.
szdn merak ediyordum. Aralarndaki tek balant Lev'in
New York'taki yayncs, Viking'in editr Ben Huebsch ola
bilirdi. Huebsch, sk sk Avrupa'ya giden, her frsatta yayne
vinin nde gelen yazar Essad Bey'i yemee karm bir adam.
Kongre Ktphanesi arivinde korunan randevu defterinden
yazarlar arasnda en ok Lev'le grt anlalyor: "Rebec
ca West ile ay", "Zweig ile le yemei", "Emil jannings'i tek
rar ara - joseph Roth iin yazd film hakknda" , "Werfel be
ni yemee kard. Yeni oyunundan blmler okudu."14 Ne
var ki, Huebsch'n yzlerce yazarla yapt yazmalarn tm
bu arivde saklanmken, Essad Bey adna alm tek bir dos
ya bulamadm. Oysa yalnzca bir mektup bile yazm olan her
kese ayr bir dosya almt - hatta bykbabam Alfred'e ait
bir tane bile buldum:1 5 Bykbabam 1943 ylnda "topyekun
tasnifler"e alternatif olmak zere "bireyselliin en doru kan
t" olan el yazsndan nasl yararlanlabileceine dair bir kitap
yazma nerisinde bulunmu .* Devasa Huebsch arivinin d
zinelerce dosyasnn iinde Essad'n imzasnn olduu tek bel14 Benjamin W. Huebsch'n Evraklar, Kongre Ktphanesi El Yazmalar Blm.
15 Afred Reiss'in Benjamin Huebsch'e 8 Aralk 1943 tarihli mektubu, Benjamin
W. Huebsch'in Katlar.
(*) Olduka ciddi ve alakgnll bir adam olan bykbabam ABD'de mlteci ola
rak yaam sava verirken Heidelberg'de ald psikoloji, grafoloji ve frenoloji
gibi uzmanlk eitimlerini pazarlayabilmek iin ok eitli yollara bavurmu.
True Confessions adl dergide 1939 ylnda mutlu evlilikleri olan dnyaca nl
nder ve sinema yldzlarnn kafataslarnn resimleri eliinde yle bir duyuru
var: "Dr. Reiss Kafa lnze Gre Einizi Nasl Seeceinizi Anlatyor."
399

ge, 1 933 ylnda Viyana'dan gnderilmi bir kartpostald. O da,

Amerika'daki sevgili editrmze diye imzalanm, aralarnda
Essad Bey, Erika Essad Bey ve Rene Flp-Miller'in de olduu
topluca gnderilmi bir kartt.16
El yazmas anlarnda Lev'den bir aziz gibi sz eden Alice Schul
te bu mutsuz dnemi yle anlatyor:
l 930'lann ortas: Essad ok sevdii kans tarafndan daha ya

l ve evli bir erkek uruna aka terk edildi. kez -"stan

nesi" [yani Alice'in kendisi] tarafndan- intihardan kurtarld.
Bedin yaknlarnda bir sanatoryuma gnderildi; tamamen iyi
lemedii halde birka ay sonra eve yolland. Psikanaliz teda
visi gryor ama o da fayda etmiyor. 1 7

Erika'nn gitmesi v e eserlerini yaymlayamamas, Lev'i ede

biyat srgnlerinin Avrupa'daki ba mekan Cafe Herrenhofun
duman alt odalarndaki masasna iyice iviler. O dnemde ay
n mekanda Essad Bey'in yan sra Max Brod, Franz Wer
fel, Egon Erwin Kisch, Prag'dan yeni gelmi olanlar ve Lev'in
Berlinli arkada Walter Mehring de vardr. 18 Stefan Zweig'n
kentin "demokratik kulpleri" dedii yerlerin en canl olan
Herrenhoftur.1 9
Skntlarn insanst alma kapasitesiyle unutmaya al
an Lev bu dnemde btn gn kafede oturmakta, bir sayfa
ya normalin ok stnde kelime sdrd mikroskobik el ya
zsyla biri kendi adyla kacak olan ar il. Nikola hakkkn
da, dieri arkada Viereck adyla kacak olan kayzerin biyog
rafisi zerinde almaktadr. 20 Bu arada, Paris'te yaymlanan
srgndeki Kafkaslarn kard bir gazeteye uzun makaleler
16 A.g.y.
17 Alice Schulte, Biographie Essad-Bey (yaymlanmam el yazmas), Rascher Ya
ynevi Arivi, Zrih Halk Ktphanesi.
18 Paul Hofmann, The Viennese: Sp!endor, Twilight and Exi!e (New York, 1988), s.
177-178.
19 A.g.e., s. 177-178. Ayrca bkz. Stefan Zweig, The Wor!d of Yesterday (New York,
1943), s. 39.
20 Hpp, Sonsz, Allah ist gross, s. 397.
400

hazrlamakta, Erika ile yaadklar "skandal" boanmann her

aamasn sayfalarna tam, entelektel dedikodularyla n
l Neues Wiener ]ournal gibi Viyana'nn eitli bulvar gazetele
rine de ksa yazlar vermektedir. Yalnzca Polonya'da baslm
Manuela ile Ak ve Petrol gibi kk romanlar da bu dnem
de yazm Lev; ayrca ileride kendisi iin ok nemli olacak iki
projeyle ilgilenmektedir.21 Kan ve Petrol gnlerinde ilerini y
rten eski dostu Schendell'le Prag'da yeni proj elerini gr
mek zere bulumular. jay ve Binks Dratler ile sren dostluk
sayesinde de eserleri lngiltere'ye girmeye balam.
Lev'in kendisine Hertha Pauli adnda yeni bir arac bulmas
bu sralara rastlyor; bu hanmla Cafe Herrenhof ta birlikte kah
ve iiyorlar, ortada henz somut bir ey yok.22 Avrupa'da yayn
temsilcilii kurumu ne eskiden ne de gnmzde ABD'deki
kadar gelimi bir meslektir. Schendell aslnda Lev'in editr;
Kan ve Petrol beklenmedik ekilde nlenince ilerin idaresi de
ona kalm. Pauli sanatlk eitimi alm, cazibeli gen bir ya
zardr. Bilimle uraan Viyanal bir aileden gelmektedir; Pauli
hakknda aratrma yaparken kardei Wolfgang Pauli'nin 1945
ylnda fizik dalnda Nobel dl alm olduunu rendim.
1 920'lerde nl tiyatro ynetmeni Max Reinhardt'n daveti
zerine Berlin'e tanan Pauli, herkes gibi 1933'te Berlin'i terk
etmi ve tekrar Viyana'ya yerlemi. Ali ve Nino yllar sonra,
1970'lerde yeniden yaymlandnda The New York Times'a ki
tap hakknda yaz yazan ve Kurban Said'in kimlii konusunda
bilgi veren o. Lev'le ilk karlamalarn, iten zarafetine arp
ln, "by olmayan Kral Hseyin'e benziyordu," diyerek an
latyor.23 nc Reich dneminde yasakl sanatlar iin r
gtledii bir yazarlar kooperatifine Lev'in de girdiini syl
yor.24 (Pauli'nin 1941 tarihinde yazd "Alfred Nobel: Dinamit
Kral, Barn Mimar" adl kitabnda, zerindeki Lev etkisini
grmek mmkn; kitapta ayrca byk kaifin hibir biyogra21 A.g.e., s. 397-398.
22 A.g.e., s. 396.
23 Hertha Pauli, Editre Mektup, The New York Times, 8 Austos 1971.
24 A.g.y.
401

fisinde bulunmayan ayrntl Bak tasvirleri de var.) Pauli, "Es

sad Bey vatan Transkafkasya'nn tarihi ve gelenekleri konu
sunda saysz makale yazmaktayd," diyor. Yazarlar koopera
tifinde kahramanca bir anti-Nazi tutum izlendii iddia edili
yor ama aslnda her trden esere yardmc olunmu. Thomas
Mann'n baz siyasi eserleri,25 Lev'in macera romanlar koope
ratif araclyla satlm. Kurban Said adyla kacak ikinci bir
roman iin The Girl from the Golden Horn (lstanbullu Kz*)
pazarlklar da buradan yrtlm.26
Pauli, Essad Bey'in " atalarn hi gizlemediini" , zaten bu
nedenle herkesin ilgisini ektiini sylyor: "Bu konuda da e
lenceli hikayeler anlatrd. Belki de bu sayede Viyana'da antise
mitizmin ykseldii o yllarda kamuoyu tarafndan pek saldr
ya uramad." Herrenhofu mekan edinmi herkesin Lev'in Sta
lin hakknda dzd hikayeleri dikkatle dinlediini kaydedi
yor. New York'ta yllar sonra Ali ve Nino'nun ngilizce evirisi
ni okurken, "te bu Essad, tpk o gnlerdeki gibi yine anlat
yor," diye dnm.27
Bu kt yllarn sonunda Lev'in baka bir yazarla ortak kaleme
ald bir kitab km. Mslman dnyadaki siyasi dirilii ko
nu edinen Allah Byktr: lslam Dnyasnn D ve Ykseli
i adl bu eser ile kendisinin bile bilmedii bir yn kefedilen
Lev'in eserleri artk zgnlk bakmndan Viereck'le karla
trlmaya balanr. tlgin olan, kitabn konusundan ok, Lev'in
ibirlii yapt teki yazardr. Kitap Siyonist hareketin sac
kanadnn ban eken Vladimir Jabotinsky ile yakn ilikideki
Dr. Wolfgang von Weisl ile birlikte yazlmtr.
Von Weisl'in torunu ile Kuds'te bulutum ve bana "Yahudi
Arabistanl Lawrence" olarak bilinen dedesinin, kitabn Araplar
la ilgili blmn, Lev'in de "Alman ve Trk" blmlerini yaz
dn syledi. in nasl paylald ayrntsyla bilinmiyor an25 Hertha Pauli,

Breah in Time (New York, 1972), s. 8.

(*) Trke basks: lstanbullu Kz, Everest Yaynlan (stanbul, 2005) -ed. n.
26 Hpp, Sonsz, Allah ist gross, s. 396.
27 Hertha Pauli, Editre Mektup, The New Yorh Times, 8 Austos 1971.
402

cak Lev'in esas yazar olduu belli. Kitaptaki fikirler tamamy

la 1930'larn sonunda Yahudi oryantalistlerin Ortadou'ya ba
k alarn ortaya koyuyor. Lev de, von Weisl de, slamiyet
le ilgili holanna giden ne varsa romantikletirmiler, siyasi de
erlendirmeler konusunda daha "gereki" olmaya almlar.
Onlara gre, "makul" olduu ve "lde" kald srece slami
yet nemli bir g.28 slamn gerek nderleri, diplomatlar ya da
entelekteller deil, ilkel Bedeviler ve kabile savalan.29 sla
miyet. 17. yzylda gen ve diri olduu iin Hristiyan toprakla
rn fethetmi, "lkse dkn" Hristiyan dnyasnn tam aksi
ne, ilkel ve barbar olduu iin baanya Ulam. Siyonist-slam
c yazarlanmza gre, askerlerinin ou inanszlardan oluan
Muhammed'in yengilerinin yalnzca dini evke dayal olmama
s ok nemli (Mslman ordulann genellikle ger topluluk
lardan gelen paral askerlerden olutuuna dikkat ekiyorlar) .30
Allah Byktr, adna ramen Lev'in teki kitaplarndan da
ha fazla sayda alc bulur, zellikle Yahudiler tarafndan sa
tn alnr; bunun nedeni hem kitabn e yazannn nde ge
len Siyonistlerden biri olmas hem de Nazi tehdidi yznden
Avrupa'dan kama yollan arayan Almanca konuan Yahudile
rin Ortadou hakknda ne bulurlarsa okuyup renme istekle
ri olmal. Gerekten de, kitap Siyonist basn tarafndan geni
e ve olumlu ynde deerlendirilir. Eugen Hoeflich, nam- di
er Moe Yaakov Ben-Gabriel'in 1937 tarihli Der Morgen ad
l Yahudi dergisinde dedii gibi, "Filistin'e yalnzca birka sa
trda deinilmesine ramen, kitap Yahudi okuyuculara neril
melidir" nk Islam dnyasndaki yeniden dirili konusuna
dikkat ekmektedir.31 Hoeflich yirmi yl boyunca "pan-Asya
tik Siyonizm" . ve Ortadou iin "pan-Semitik" zmlerle u
ram biri. Bir sonu alamam olmasnn dourduu kskn
lkle, Siyonist dostlarnn militan Islam sorunu karsnda gs28 Essad Bey ve Wolfgang von Weisl, Allah ist gross (Viyana, 1936), s. 23.
29
30

A.g.e., s. 146.
A.g.e., s. 2 1 .

3 1 M.Y. Ben-Gavriel, "Essad Bey und Wolfgang von Weisl, Allah ist gross",
Morgen, Nisan 1937, s. 45.

Der
403

terdikleri duyarszl eletirmek iin kitab frsat bilmi. Allah

Byhtr'n, Kutsal Topraklar'daki Yahudileri, stnde otur
duklar uyuyan ejderha konusunda uyarmasn umuyor. Die
]dische Rundschau'da da kitabn Bat'nn kendi iindeki iktidar

mcadeleleriyle megul olduu iin dibindeki patlamaya ha

zr bu devasa sorunu grmesinde yardmc olaca iddia edil
mekte, eserin ele ald her lkede -Trkiye, lran, Afganistan,
Fas, Tunus, Cezayir, Suriye, Irak, Msr ve Arabistan'da- Av
rupa etkisinin ya "durdurulmaya ya da hepten ortadan kald
rlmaya allmakta" olduuna deinilmektedir. Yine dergiye
gre, Lev ve von Weisl kitaplarnda Doulu milletlerin "gele
cek yllarda birok srprize gebe olduu sonucuna varmakta,
Avrupa'nn smrgeci imparatorluklarnn Asya'da byk ka
yplar vereceini, lslam dnyasnn sar ve kara rklarla ittifak
yapacan ngrmektedirler."
Allah Byktr eitli neri ve uyarlarla bitiyor: Avrupa el
bette hakimiyetini kaba kuvvet kullanarak korumak niyetinde
olamaz, o halde "Dou'ya kar, kk bir yardmla harekete
geirilebilecek enerjiye ve genlik heyecanna sahip lslam dn
yas ile bir kar birlii kurmaktan baka seenei yoktur. Eer
bu baarlamazsa, vay Avrupa'nn haline ! " 32
Lev ile von Weisl'n birka ortak yn var. rnein her iki
si de Arap ya da Trk kyafetleri giymeyi seviyor (her ikisi de
yanllkla "nl" Arabistanl Lawrence sanlp tutuklandkla
rn iddia etmi) . * Dr. von Weisl Mslman-Yahudi ilikile
ri konusunda daha ktmser; iyi derecede Arapa konuuyor
ve Mslman lkeleri iyi tanyor. Ortadou'ya gelir gelmez,
32 Dr. N., "Die islamische Welt: Essad Bey und Wolfgang von Weisl, 'Allah ist
gross,"' Die]dische Rundschau, 5 ubat, 1937.
( * ) Ekim 1930'da Vossische Zeitung'un Tahran ofisine gelen bir telgrafta Yakndo
u muhabirlerinin Acem yetkililerce gzaltna alnp on gn boyunca tutuk
land haberi verilmi, nk "Herr von Weisl' 'nl' Lawrence" sanmlar.
Telgrafn devamnda unlar yazl: von Weisl "yllardr Albay Lawrence'n git
tii yollan izliyor. Araplar gibi giyiniyor, haner tayor. lbni Saud, Kral Fay
sal ve teki Arap liderlerini ziyaret etmi. Acem snr gzclerine tam bu s
rada Albay Lawrence konusunda dikkatli olmalar emri veriliyor. Emirde
ki tarif Herr von Weisl'a tam uynaktadr." ("The 'Lawrence Legend': German
Journalist's Misadventure", The Times, Londra, 2 Ekim 1930, s. 12.)
404

Araplar Siyonizme ikna etme hayalleri kurmu ve bu uurda

1920'lerin banda Kahire'de adn Nil ve Filistin Gazetesi koy
duu yar Almanca, yar Arapa bir gazete karmaya balam.
Msr'daki Alman temsilciliklerini bu giriime mali destek ver
meleri iin ikna da etmi ama snrl ilgi yznden birka say
dan sonra yayn durdurulmu.33
Hoeflich gibi von Weisl da Birinci Dnya Sava srasn
da Avusturya mparatorluu ordusunda asker. Sonradan dok
tor olmu; aslnda cesaretli, hayallerle ii olmayan bir topu
subay. ( 1948'den sonra Negev l'ndeki srail topu birli
inde komutanlk yapm.) Arthur Koestler'in "Mavi Ok" ad. h an kitabnn birinci cildinde von Weisl hakknda geni bil
gi var. Koestler, amatr olarak Siyonizmle uram biridir; ha
reketin ilk dnemlerini kasvetli bir ekilde anlatyor ama tap
las bulduu "Yahudi Lawrence"n portresini ok canl bir e
kilde izmi.34 Koestler ile von Weisl 1924'te, .eski topu suba
ymz Viyana merkezli Neue Freie Presse'nin Ortadou muha
birliini yapt srada tanmlar. kisi de "Unitas" adl Yahu
di eskrim kulbne yeymi , yani her ikisi de dvme cesa
retlerini gelitirmek suretiyle antisemitizmle mcadele edebi
leceklerini dnmler - Siyonizm eylemcisi olmak iin etki
li bir hazrlk olmal.
Von Weisl gazetecilie balad ilk yllarda Ortadou'daki
iktidar mcadeleleri konusunda ngrl gzlemler yapm.
1924 Sonbahar'nda yaymlanm "slam'n Putkmclar Mek
ke Kaplarnda" adl makalesinde Arabistan'daki Vahabilerin
artan gcnden bahisle, "Hseyin, Anglo-Hicaz Antlamas'n
imzalayp Filistin'deki Yahudi haklarn tanmad iin pi
man olacak. nk srail'deki Yahudiler dman olarak Mek
ke kaplarna dayanm Vahabilerden daha tehlikesizdirler,"
uyarsnda bulunuyor.35 Ayrca, Atatrk'n Mslmanlar iin
manevi nemi olan ama idari uygulamalarda artk pek de dik33 Arthur Koestler, Arrow in
34

the Blue (Londra, 1952), s. 155-156.

A.g.e., s. 107-108, 155-156.

35 Dr. Wolfgang von Weisl, "Islam's lconoclasts at Mekka's Gates",

Age, Ekim-Aralk 1924, s. 321.

The Living
405

kate alnmayan halifelii birdenbire kaldrmasyla Mslman

lkelerde ortaya kan youn karmaa konusunda da ayrnt
l bilgiler veriyor.36
"Srgndeki Avusturya Edebiyat Szl"nde -ki Alman
ca konuulan lkelerde bu tr szlklerin ok ciddi bir ye
ri vardr- "von Weisl" maddesinde ok vahim bir hata yapl
m: Essad Bey ile Wolfgang von Weisl'n ayn kii olduu ve
"Wolfgang (von) Weisl"n kimi zaman Leo Noussimbaum, Es
sad Bey ve Kurban Said adlarn kulland iddia ediliyor.37 Ya
ni, kendi adyla yazlm tek bir seyahat kitab, bir de Avustur
ya topu birlii zerine baka bir eseri bulunan Avusturyal gazeteci, birdenbire yirmiye yakn romann ve akademik eserin
yaratcs olup km. Daha da kts, Lev Nussimbaum ya da
Essad Bey/Kurban Said, birdenbire Siyonist hareketin kurucu
nderlerinden biri, Negev l'ndeki srailli subay oluvermi.

Avusturya Ulusal Ktphanesi'nde Lev'in ar il. Nikola biyog

rafisinin 1935 tarihli Franszca evirisi var. Lev n kapa izle
yen bo sayfaya hem Almanca hem de branice olarak, aralarnn pek iyi olmad anlalan birine ithafla yle yazm: "Ke
derli dostuma / srlm / terk edilmi / ihanete uram / ak
ln karm / Essad Bey' den? E.B."38
Lev kendisini "Kurban Said"e -"kutlu kurban"- dntr
me fikrine bu kederli dnemden kurtulmaya alt sra
da kaplm olmal. Bylece nc Reich'ta yasakl olan Es
sad Bey'in eserleri yeni adyla yaymlanmaya devam edebile:
cek, hatta bylece kendisi de akademik yazar kimliinden sy
rlm olacaktr. 1936 yl boyunca Lev gnde on-on iki sa
at Kafkasya'da geen bir roman zerinde alm. Yllar son
ra Pima'ya o gnlerle ilgili olarak, "Ne yaynevini ne de telifleri
dnyordum, srekli ve byk bir gayretle yazyordum. Biri
Stalin, teki Ali ve Nino'ydu," diyor.39
36 Dr. Wolfgang Weisl, The LivingAge, Nisan-Haziran 1924, s. 122-123'te aktarlyor.
37 Hpp, Sonsz, Allah ist gross, s. 385.
38

A.g.e., s. 399.

39 Essad Bey'den Pima Andreae'ya yazlm mektup, 1 1 Haziran 1942.

406

"Kurban Said"in hayatta kalm olsayd daha bir sr hari

ka kitap yazacan rahatlkla syleyebiliriz, nk Lev yepye
ni romanc kimliinden ok keyif alm. "Romann kahraman
lar sanki bana kendiliklerinden geldiler, 'bize beden ver, senin
terk ettiin baz eyleri biz srdrelim, brak senin yerine seve
seve biz seyahat edelim,' dediler," diyor.
Sorun, bu romanlarn kimin tarafndan yazld noktasnda:
yazar Barones Elfriede mi, Barones Kurban Said mi, yoksa Ba
yan Kurban Said mi? Bayan Kurban Said'le ilk karlamam Ali
ve Nino'yu tekrar basmak isteyen yaync dolaysyla olmutu.
Overlook Yaynevi'nden Peter Mayer, Barones Elfriede'nin mi
raslarnn avukat Dr. Heinz Barazon ile bulumaya Viyana'ya
giderken ben de ona elik etmitim. Avukatn kitap raflary
la dolu dairesinde oturup Nazi dnemi szlemelerine bakm,
yazar bilinmeyen bu rklar aras ak hikayesinin izinden gide
rek 1 938 Viyana'snn dnyasn grmeye almtk. Gzel
Leela von Ehrenfels, tpk Proust'un karakterlerinden biri gibi
ince bedeniyle kanepeye uzanm, tozlu havaya karan solgun
bir sesle avukatn aklamalarna eklemeler yapyordu. (Leela'y
ne zaman hatrlasam, aklma eme suyunu kartrmak iin
kulland pervaneli kk aletin ne ie yaradn anlat geli
yor - kartrlmadan iilen su bedene zarar veriyormu.)
Dr. Barazon mvekkilinin dikkatli baklar altnda dava ko
nusunu destekleyen bir sr belgeyle tka basa dolu dosyala
r bir kaldrp bir indiriyordu. Belgeler 1930'lardan, Nazi kar
tal ve gamal halaryla damgalanm resmi katlardan ve ba
slm kitap listelerinden olumaktayd. Aile iindeki karmak
ilikilere karn, belgelerin stndeki isimler olduka yalnd.
rnein 1935-39 yllarna ait Deutscher Gesamtkatalog'unun
1556. sayfasnda u iki kayt dlmt:
Ehrenfels

v.

Bodmershof, Elfriede, Baronin [Barones] - Ali

und Nino Roman. Von Kurban Said [Baronin Elfriede Ehren

fels v. Bodmershof) . - Viyana, Leipzig: Tal 1937.

Ehrenfels

v.

Bodmershof, Elfriede, Baronin [Barones] -

Kurban Said [Baronin Elfriede Ehrenfels

v.

Bodmershof) . Das
407

Madchen vom Goldenen Hom. Roman - Viyana, Leipzig: Zin

nen-Verlag 1938.40

kinci kayt Kurban Said'in lstanbu!lu Kz adl kitabna da

ir. Dr. Barazon, Elfriede'nin bu kitabyla Ali ve Nino'dakinden
daha iyi bir edebiyat sergilediini syledi. Avukata gre, Kur
ban Said, Elfriede'nin hem edebi eserlerinde kulland bir isim
hem de barones ile evinde misafir kalan arkada Essad Bey
arasnda yaplm ibirliinin bir simgesiydi.
Der Sterbende Orient -len Dou- adl bir kitap iin taraflan
E.P. Tal & Co. , Viyana ile Barones Elfriede Ehrenfels von Bod
mershof, Lichtenau atosu olan 20 Nisan 1937 tarihli bir sz
leme de grdk. Dr. Barazon bunun Ali ve Nino'nun tasla ile
ilgili olduunu syledi. Baka bir belge ise Ali ve Nino adl ro
mann 7 Haziran 1938'de eke haklarnn satldn gsteri
yordu. llk szleme firmann sahibi tarafndan "sayglarmla"
diye yazlp yalnzca "Tal" diye, ikinci belge ise Nazi dnemine
zg Heil Hitler demenin daha yumuak biimi olan Mit deuts
chem Gruss [Alman selamyla] denilip Alfred Ibach adl biri ta
rafndan imzalanmt. Dr. Barazon'un bu seferki aklamas,
Alfred Ibach'n Tal firmasn "Aryanlatrd" yolundayd (tp
k Bayan Theresa Mgle'nin Lev'in Viyana'daki teki yayncs
Passer'i "Aryanlatrmas" gibi) .
Birden, Elfriede'nin bir anlamda Kurban Said'in "Aryanlat
rcs" olabileceini dnmeye baladm. Gerekten Elfriede,
asl ad Lev Nussimbaum olan Yahudi Essad Bey'in tm sorum
luluunu bu takma isimle zerine alyor olabilir miydi? Tpk
McCarthy dneminde komnist gemileri olan yazarlara yazar
olmayan baz kiilerin "siper" olmalar gibi, Elfriede de dostuna
bir iyilik yapm olamaz myd? Leela bu varsaymdan pek etki
lenmezken, Dr. Barazon da szlemelerin 1937 Bahan'nda, yani
Nazilerin Avusturya'ya girmelerinden bir yl nce yapldn,
o tarihte Kurban Said'in "Aryanlatnlmasnn" gerekmediine
iaret etti. Baka speklatif iddialarda da bulunacaktm ama Le
ela baylmann eiine geldii iin bundan vazgetim.
40
408

Deutscher Gesamtkatalog; Neue Titel, 1 935-1936 (Bedin, 1940), s. 1556.

Dr. Barazon, Baron Rolfn 1920'lerde adn mer olarak de

itirip slamiyete getiini sylemiti. Leela'ya babasn ve Es
sad Bey ile dostluklarn sordum. "Annemle konusanz daha
iyi olur. Essad Bey, babam ve Elfriede teyzem hakknda o ben
den daha fazla ey biliyor. Ama sizi uyaraym, pek sradan biri
deildir," diye yantlad.
Leela'nn annesi, yani baronun nc ei, Avusturya'nn ek
snrnda ssz sk ormanlarla kapl Waldviertel adl krsal bir
blgede yayor. Leela, inzivadaymasna tuhaf bir hayat s
ren annesiyle grme yapmak isteyenlerin atoda gecelemele
ri gerektiini sylemiti; ayrca orada ilgimi ekebilecek inanl
maz sayda belge bulabilirmiim. Viyana'dan ge bir saatte
kabildiim iin atoya geldiimde mehtabn ilk klar parla
maya balamt bile. Buz mavisi alacakaranlkta atonun du
. varlar da byl bir renk almt. Kapy ap karanla doru
birka kez "iyi akamlar! " diye seslendim ama bir yant alama. dm. Ben de bir telefon bulmak amacyla gerisin geri kye dn
dm. Girdiim handa sessiz sedasz biralarn ien insanlar n
ce yzme bo bo baktlar, sonra ilerinden biri telefon etme
me yardmc oldu. Birka altan sonra alan telefondaki co
kulu ses Fransz aksanyla, "Nerede kaldnz? Saatlerdir sizi
bekliyorum! " diyordu.
On be dakika sonra kahverengi gzl, bembeyaz sal gr
bz bir kadn olan barones, Lichtenau atosu'nun nemli ta ge
itlerinde bana yol gsteriyordu. Ar ahap bir kapdan gee
rek kltrel gelimilik asndan koridorlardan en az yz
. yl daha ileride olan bir odaya girdik. ieride Dou tarz ha
llar, bir piyano , tavan yksekliinde seramik bir soba ve bir
faks makinesi vard. Barones a kadnn gn boyu gzkme
diini syledi ve zr dileyerek bana bir dilim peynir ikram et
ti. Sonra, mtevaz Rnesans manastrlarnda olanlara benzer
kk hcrelerin bulunduu bir mekana geldik. Byle bir yer
de yalnz kalp kalamayacam sordu ve telala, akamn yedi
si yani yatma vakti olduunu syleyip izin istedi.
Be saat sonra, gece yarsn henz gemiti ki, atoda yank409

!anmakta olan hafif bir rock operann tnlaryla uyandm. Ses

byk salonun teki tarafndan geliyordu . Kapnn arkasn
dan Miss Saigon adl oyunun Orta Avrupa tarz mzii eliin
de tiz bir Franszcayla edilen bedduaya benzeyen szler, ho
murdanmalar ve ardndan gelen "Aha? Ah-ha ! Ahh-haaaa" ni
dalar duydum.
Kapy aldm.
Mzik birdenbire kesildi, Franszca entrez denildiinde ie
ri girdim. Barones etraf nota katlaryla evrili bir halde yata
nda oturuyordu. Yatan yanndaki oyulmu meeden sand
n zerinde gm kakmal eski bir kutu vard. Bana bakp,
"Mzikaller hakknda bir ey biliyor musunuz?" diye sordu.
Ne demek istediini sordum. "Hi izlediniz mi?" dedi. "Elbet
te izledim ama yaknlarda deil" diye yantladm. "Ben hi izle
medim," dedi sahici bir kederle. "Ama dinlerken ok etkileni
yorum, gerekten byleniyorum! " diyerek Frankfurtlu lsrail
Alman karma bir grup tarafndan sahneye konmakta olan bir
rock mzikalin Franszca metinlerini yazdn anlatt. Grup
la, oluyla birlikte baz sanat rnleri satmak iin Frankfurt'a
gittiklerinde tanmlar. Barones onlara hayran kalm, pro
dksiyonda kendisinin de katks olsun istiyormu. Ama dedi
ine gre, tek sorun mrnde bir kez bile mzikal izlememi
olmasym: "Nasl izleyebilirdim ki? Hi vaktim olmad - ya
Hindistan'daydm ya da bu atoyla urayordum. "
Mzikallerin nasl eyler olduu konusunda bir fikir vermemi
rica etti, ben de kendimi ona On the Town, Singing in the Rain ve
Camelot gibi eserlerden paralar okurken buldum.
Barones, her gn geceyars kalkp almaya balyormu, sa
bahn altsna kadar rahatsz edilmekten holanmadn ama
btn yolu kocas, Elfriede ve Essad Bey hakknda bir eyler
renmek iin geldiim iin, saat drtte benimle greceini
ve o saate kadar onu yalnz brakmam gerektiini ak ak sy
ledi. Ben de onu mziiyle ba baa brakp hcreme dndm.
Barones, afaktan hemen nce, odamdaki yksek pencere
den grdm kadaryla buz salkmlar dnda henz her yer
kapkaranlkken beni uyandrmak iin odama geldi. Kahvalty
410

byk salondaki kanepede, ay ve peynirle yaptk. Ve nihayet

kocas ile eski ei Elfriede'nin Dou'nun cazibesine kaplmala
rnn hikayesini anlatmaya balad.
"Onlara Drtl ete diyorlarm , " diyerek girdi sze;41
mer-Rolf, kz kardei Imma, ikinci ei Elfriede (nam- dier
Kurban Said) ve Elfriede'nin erkek kardei Willi. tlikileri ok
karmak grnyor ama aslnda basit: von Ehrenfels soyad
l biri erkek teki kz iki karde (Rolf ve Imma) von Bodmers
hof soyadl erkek ve kz kardelerle (Willi ve Elfriede) evlen
miler, yani Imma ve Elfriede soyadlarn deitoku etmiler.
Bu drd zaten, biri Waldviertel, teki henz Habsburg lmpa
ratorluu'na ait bir kent olan Prag'da bulunan komu atolar
da birlikte bymler. Her iki erkek de genliklerinin ban
da Byk Sava'a katlm; Willi, dou cephesinde birok ma
cera yaam ve Bo Yin Ra adl Alman bir guruya taklp teki
leri de onun hizmetine girmeleri iin ikna etmi.
1920'lerin banda genlerin ne yapacaklarn pek bileme
diklerini sylyor barones. Imma, Hermann Hesse'ye Prager
Tagblatt'ta kan ak bir mektup bile yazm: "stat, size yaz
mak istedim nk 'kitabnzda' -iaret dilinde ona byle di
. yoruz - hem ok sevdiim eski dostlarla hem de sizinle kar
lam olduumu dnyorum. Sava yznden duygusal bir
knt yaayan filozof hayat arkadamla birlikte, ormann
derin yalnzlnda kitabnz okurken siz deil miydiniz yolu
nuzun stnde durup her ikimize de ksa ama scak bir selam
veren?"42 teki Avusturyallar sorularnn yantlarn ar sa
ya da ar solda ararken Waldviertel'deki bu drtl ete ak
a Dou'ya ynelmi.
Rolf ile Imma Ehrenfels'in babalar, Christian von Ehrenfels,
psikolojideki Gestalt kuramnn kurucularndan tannm bir
filozof, Freud'la mektuplarlarm.43 Ama aile yeleri arasn

41 Barones Mireille Ehrenefels-Abeille ile Waldviertel, Avusturya'da Temmuz

1999'da yaplan grme.
42 Emma v. Ehrenfels, "Brief an Hermann Hesse",
30 Ocak 1934.

Neue Freie Presse, no. 24921,

43 Barones Mireille Ehrenefels-Abeille ile yaplan grme, Temmuz 1999.

41 1

da Beyrut'taki Cosima Wagner evresinde olumu antisemi

tik gruba dahil insanlar da bulunuyor; Bykbaba Ehrenfels'in
kendine zg rk mhendislii fikirleri var. Bu bykbabann
en ok yaknd ey, rklarna mensup erkeklerin en iyilerinin
asker olmalar, yani en iyi genlere sahip olanlarn savalarda
kaybedilmi olmas. Bu sorunun zm iin cepheden dnen
cesur askerlerin olabildiince ok kadnla cinsel ilikide bulun
malarn neriyor. "Irk kozmogonisi" dedii bu tr fikirleri y
znden Christian von Ehrenfels byk olaslkla hak ettii ne
hibir zaman kavuamam, yaamn Prag niversitesinde se
vilen bir profesr olarak srdrm. Barones, "Kafka, gnlk
lerinden birinde, 'bu sabah Ehrenfels derste 'kannzda olabi
lecek en iyi ey birka damla Yahudi kandr,' dedi. Muhteem
kel kafas ve harikulade bir ses tonu olan Ehrenfels'in snfna
girmek ok elenceli' diye yazm" diye anlatt.44 Kafka'nn gn
lklerinde bu satrlar bulmak ailenin Nazi yanls olmadnn
bir gstergesi olmu olmal. Yal Christian von Ehrenfels bir
rk olabilir ama kesinlikle bir antisemit deil.
Barones, Elefriede ile Rolfn drtl eteyi bir arada tutmak
iin evlendiklerini syledi; 1930'larn sonunda da ayrlmlar.
Sava srasnda mer-Rolf Hindistan'a gitni, Elfriede ise fal ba
karak geinmeye alt Yunanistan'a - orada antik Yunanca'ya
ve matematie merak sarp Platon tutkunu olmu. Savatan son
ra Baron mer yeni eiyle (imdiki rock-opera yazar barones)
Hindistan'da yaamaya devam etmi, Elfriede ise yalnz ba
na btn gn Platon okuyarak Lichtenau'da yaam. 1970'ler
de mer-Rolf ve ei Dou'dan dndklerinde atoyu bir hara
beye dnm halde bulmular. Ali ve Nino'nun yazar oldu
u varsaylan kadn, atonun igal ettii blmn kat yn
laryla, matematik problemleri, tarot kartlar, Platon notlar ve
bir sr ev sprntsyle ple evirmi. Barones, zerin
de oturduumuz kanepenin arkasn temizlemek istediklerin
de Elfriede'nin ok sinirlendiini hatrlad: "'Bu kanepe otuz be
yldr yerinden kprdatlmad, imdi de kprdamayacak, dedi.
Onu dinlemedik. Kanepeyi ektiimizde otuz krk farelik bir s44 Ayn grme.
412

ryle karlatk! "45 Elfriede, kk bir soba ve dorama tahtas

olarak kulland eski bir ansiklopedi ile mutfaa evirdii otur
ma odasnda yayormu. Barones bu kadnn Ali ve Nino'nun
yazan olduuna inap.yordu, "Bir tek sevgili Platon'uyla ilgiliydi,
baka hibir ey umurunda deildi," diye anlatt.
Elfriede'nin Kurban Said olabilecei fikrine ilk kez 1970'1erin
banda kaplm barones. Bir gn, o srada artk Avusturya'nn
tannm bir haiku airi olan Baron mer-Rolf'n kz karde
i Imma, baronese, "Komik bir mektup aldm, doktor bilmem
kim Ali ve Nino adl bir kitap yazp yazmadm soruyor," de
mi. Bilmesine pek ihtimal vermeseler de, konuyu Elfriede'ye
de amlar. Kafasn yle bir kaldran Elfriede, "Tabii siz her
eyi bilmiyorsunuz. Evet, o kitab ben yazdm," demi.
"Sonra biri Elfriede'yi arayp bir ey yapmasn istedi."
"Ne yapmasn istedi?" diye sordum.
"Galiba dzeltmesini. "
"Yaymlamasn m?"
"Hayr, dzeltmesini."
"Ha, dzeltsin, gzden geirsin istediler! "
"Evet, ite o , " dedi barones glmseyerek. Ama hatrlad
kadaryla Elfriede adamlara yz vermemi, nk emekli ay
lnn kesilmesi?e neden olabilecek herhangi bir ey yapmak
istemiyormu.
Artk saat iyice ilerlemiti, barones ksa bir uykuya ihtiya
duyduunu syledi. O uyurken oyalanabileceim bir eyler gs
termek istiyormu. ndike daha harap ve d.ondurucu olmaya
balayan eitli koridorlardan getik ve nihayet hrpalanm ok
eski ahap bir kapya geldik. Barones bir omuz darbesiyle kapy
at ve ilk bakta eski bir tren istasyonu emanetisine benzeyen
bir odaya girdik - duvardan duvara saysz kutu, sandk, bavul
ve anta, bazlar st ste, tavana kadar ylm, aralarna yr
yebilmek iin koridor eklinde boluklar braklmt.
Barones can skntsyla kutu yna bakarak, "Hepsi burada,
Ehrenfels ailesine ait her ey. Ama gne batana kadar aratr
man bitirmen gerek, odada k yok," dedi ve beni bu ardiye
45 Ayn grme.
413

odasnda yalnz brakt. Bir saat kadar amaszca birkan ka

rtrdktan sonra bu bavul, kutu ve sandklarn tmnn e
itli evrakla dolu olduunu anladm. sve kuatmalarna da
yanm, duvarlarnda hala kaynar ya dkmeye yarayan delik
lerin grnd bu Ortaa atosu, son iki yzyldr aydn, a
ir ve kitap kurdu birka ailenin ikametgah olmutu.
"Kurban Said"e dair herhangi bir ey bulmaya can atyor,
Nietzsche'nin dedii gibi, ihtiyacm olan belgelerin raflardan
zerime atlamalarn umuyordum. Baktm her yerde Rolfe
ve -ismini deitirdikten sonra- mer'e ait belge ynlaryla
karlatm; slam dnyasnda geirdii krk yl belgeleyen ka
tlar arasnda on-on iki yalarndayken kafasndan iki kat b
yk bir sarkla ektirdii fotoraflar da vard.
Dou dnyasnn kaps 2 1 Aralk 1932 tarihli bir telgrafla
ald. Telgrafta, "Baron mer Rolf Ehrenfels, Tacmahal Ote
li, Bombay / Seksen milyon Hintli Mslman din kardeiniz siz
Lord cenaplarna ho geldiniz der / Mslman Birlii, Pencap"
yazlyd.46 Birka gn sonrasnn Lahor'da yaymlanan The Eas
tem Times' yaplan tuhaf karlama trenini yle anlatyor:
slamiyeti benimsemi Avusturyal mer Rolf Baron Ehren
fels, Frontier Mail'le bu sabah terif ettiler. Tren istasyonu i
ne atsan yere dmeyecek vaziyette kalabalkt. Sayglarm
sunmak iin bekleyen be bin Mslman, soylu kardeimizi

istasyondan Allah-u Ekber nidalar eliinde kard. 47

Baron mer-Rolfun, slami diriliten beklentiler, Mslman

kadnlarn durumu ve Mslmanlarla Yahudilerin kader birli
i konularnda dzenli olara makaleleriyle katkda bulun
duu The Muslim Review ve The Light gibi dergilerin binlerce
si saklanmt. Bazlarn gzden geirirken Lord Headly el-Fa
ruk, Binba Abdullah Battersbey ve "Reading Kontu Sir Wal
ter Palmer'n kz" Maj esteleri Sarawakl Dayang Muda48 gibi
46 Ehrenefels atosu Arivi.
47 "Omar R. Baron's Reception at Lahore",

The Eastem Times, 25 Aralk 1932.

48 H.H. the Dayang Muda of Sarawak tarafndan yazlm Relations and Complications iin reklam kad, Muslim Reviw 19, say 1 Temmuz 1936.
414

adlar olan oryantalistlerle dnmelerin dnyasna giriverdim.

Aralarnda sveli Mahmud Gnnar Erikson, Japon mer Mi
ta ve Polonyal smail Wieslaw jazierski gibi isimler de vard.
Baron mer hakknda okuyacak birbirinden ilgin yle ok
malzeme bulmutum ki, Kurban Said ile Lev ya da Elfriede'nin
ilikisi zerine bu atodan bir ey kmayacan ancak akam
olduunda fark ettim. Barones, Essad Bey ile kocasnn sk ya
ztklarn sylemiti, tpk Essad ve Elfriede gibi. Ama bu ya
zmalarn nerede olduunu sorduumda gzleriyle atonun
duvarlarn gstererek, "Kim bilir? Buralarda bir yerdedir ama
arayp bulmak gerek! " dedi.49
Von Ehrenfels ailesi ile Essad Bey arasnda bulabildiim
tek somut ba yanma aldm bir kitap oldu . Bu, Kurban
Said'in ikinci kitab lstanbullu Kz romannn sve bask
syd. Baron mer Ehrenfels kitaba ksa bir nsz yazm:
"Gen bir delikanlyken Viyana'daki Afro-Asyal renciler
iin 'Dou-Birlii'ni kurdum. iyi bir gzlemci olan Azerbay
canl Kurban Said ile bu sayede arkada oldum. Ksa bir s
re sonra yolum Hindistan'a dt ve Avrupa'ya ancak 1954'te
gelebildim. Gelir gelmez de, o tarihte oktan unutulmu olan
arkadamn Positano'daki mezarln duvarnn dnda ka
lan Mslman geleneklere uygun olarak yaplm mezarn
ziyarete gittim. "50
Barones'e mer'in neden bu tarihte Kurban Said'den eski ei
Elfriede deil de, ltalya'da lm Azeri bir erkek olarak bahset
tiini sordum. Barones beni kocasnn bu konuyu Elfriede ile
hi konumad, dolaysyla bu srrn hi bilmedii konusun
da ikna etmeye alt ve Dr. Barazon'un Elfriede ile Lev ara
snda cinsel bir iliki olabilecei tezini tekrarlad. Ama "bunun
byle olduunu o sylyor, biz bir ey grmedik, bilmiyoruz,"
demeden de edemedi.51

49 Barones Mireille Ehrenefels-Abeille ile yaplan grme, Temmuz 1999'da.

50 Omar-Rolf von Ehrenfels, Kurban Said, Das Madchrn vom goldenrn Ham, n
sz (Basel, 1973), s. 6-7.
51 Barones Mireille Ehrenefels-Abeille ile yaplan grme, Temmuz 1999'da.
41 5

atoya yaptn ziyaretten birka hafta sonra Elfriede ile Kur

ban Said arasndaki ban mantkl bir aklamas bir vesiley
le yava yava belirmeye balad. Dr. Barazon'dan iinde drt
mektup olan bir zarf aldm. Zarf gndermesini barones iste
mi. Mektuplarn tm mer'in adresine gnderilmi, titrek
bir el yazsyla "Essad" diye imzalanmt. lade adresi ise Es
sad Bey'in 1 942'de ld- evin adresiydi: "Casa Pattison, Po
sitano". 21 Temmuz 1938 tarihli ilk mektupta Lev yalnzl
n ve ynszln ileri srerek Baron mer-Rolf kendisi
ni ziyaret etmesi iin kandrmaya alyor. Sonra yle bir ey
yazm: "American Express Atina, Bayan Kurban Said adna
Yugoslavya'dan 200 dolar gnderdi. "52
Bayan Kurban Said? Elbette, bu Elfriede olmalyd.
Lev, 8 Eyll tarihli mektupta Kurban Said'den yine nc
bir kii olarak sz ediyor ama sanki uluslararas para havalele
rinde kullanmak zorunda kald takma bir ad gibi, nk y
le yazm: "Belgrat'taki yaync Gesa Kon'da, Kurban Said iin
bir 150 dolar daha varm. Kurban Said bu paray gelirken ala
bilir mi? Ayrca onunla nasl iliki kurabilirim? Ltfen bu ko
nuyla ilgili olarak bana bir an nce yazn ve Kurban Said'in yayneviyle ilikiye gemesini salayn. "53 Kadnn yayncda para
s olduundan bile haberi yok grnyor.
Lev, 2 1 Eyll 1 940 tarihli mektubunda Pima'ya en been
dii kitaplarndan biri olan Ali ve Nino'yu satn almasn sa
lk veriyor. Kitabn hala her yerde baslabildiini ekliyor ve
u aklamay yapyor: "Takma adlarla ilgili kanuna gre bu
mmkn, KS. de zaten bir kadn. Viyanal, Kulturkammer
yesi (Lev'in karld Alman Yazarlar Sendikas) gen bir
barones. "54
Lev'in Pima'ya yazd mektuplardan, "Bayan Kurban Sa
id" ile olan ilikisini ve parasal adan ona baml olduu
nu dolayl bir ekilde anlyoruz - Mays 1940'ta Elfriede hak
knda yle yazm: "zavall kadn aslnda bir astrolog ama ga52 Essad Bey'den mer Ehrenfels'e yazlm mektup, 2 1 Temmuz 1938.
53 Essad Bey'den mer Ehrenfels'e yazlm mektup, 8 Eyll 1938.
54 Essad Bey'den Pima Andreae'ya yazlm mektup, 21 Eyll 1940.
416

liba akln kard. "55 Henz Essad-Pima haberlemesini ke

fetmemi olduum halde, Lev'in Elfriede'ye yazd bu mek
tuplardan Kurban Said'in eserlerinden gelen paray almaya de
vam edebilmek iin onun bu ad altnda gizlendiine emin ol
mutum. Dr. Barazon, Ali ve Nino'nun yazarnn Aryan bir ismi
olmas gerekmediini, nk kitabn szlemesinin Nazilerin
Awsturya'y llhak'ndan tam bir yl nce, Nisan 1937'de imza
lanm olduunu sylemiti. Yine de, Yahudi yazarlarn thak
ncesinde de birok nedenden dolay kimliklerini gizleme ihti
yac duyduklar bir gerek.
Dr. Murray Hall, Nazi dnemindeki yayn hayat konusun
da uzman bir aratrmac. Onunla Stefansplatz'n biraz ilerisin
de, Knig von Ungam Oteli'nde bulutum. Stefansplatz, 1938
Bahan'nda lkenin ilhak ve Hitler'in kente srpriz gelii dola
ysyla Avusturya tarihinde kendiliinden dzenlenmi en b
yk gsterilerden birine tank olmu, nl bir meydan. Dr.
Hall, Avusturya tarihinin en rahatsz edici ynlerini bulup
karmas kadar lml yaklamyla da tannan bir Kanadal. Uz
manlk alanlarndan biri de Nazi ncesi dnemde zulme ura
m aydnlar. Kahvelerimizi ierken Hugo Bettauer'in katliy
le ilgili etkileyici almas zerinde konutuk. Hugo Bettau
er, tarihsel bir felaketi nceden tahmin eden imdiye kadar ya
zlm en esrarengiz eserlerden biri olan "Yahudisiz Kent" ad
l 1923 tarihli bilim kurgunun yazan ve editr.56 Romanda,
Avusturyal antisemitlerin birleip iktidara gelmeleri ardndan
Yahudilerin Viyana'dan srlmeleri anlatlyor. Kitapta izilen
. Viyana profili aslnda bugnk Viyana, yani dnyann byk
kentlerinden, muhteem eski binalarla dolu, rnek ve modem
bir bakent ama ayn zamanda can damarlan kesilmi, ruhsuz
kalm bir kent. Eserin sonunda antisemitler yarattklar kent
ten yle sklyorlar ki, Yahudileri tekrar davet ediyorlar n
k Viyana'nn her yerini folk danslar ve kyller igal etmi,
kentte kltrel etkinlikler, kibar elenceler grlmez olmu,
stelik tm sorunlar zerine ykacaklar hi kimse de kalma55 Essad Bey'den Pima Andreae'ya yazlm mektup, 15 Mays 1940.
56 Hugo Bettauer,

The City Without]ews. A Novel ofour Time (New York, 1991).

41 7

mtr. Neyse ki, gerek hayatta henz byle eyler olmam

tr. Ne var ki, Bettauer, kitabn yaymlanmasndan ksa bir s
re sonra, 1925'te editrln yapt bir dergide ileri srlen
feminizme ve cinsel zgrle ilikin grlere fkelenen bir
Nazi fanatii tarafndan ldrlr.57
Dr. Hall, Nazi Avrupas'nda kitap yaymlamakla ilgili ola
rak unlar anlatt:58 ounluu Yahudi olan Avusturyal ya
ynclar 1 933'te Hitler'in iktidara gelmesiyle g duruma d
mler. Almanca kitaplar byk lke pazarnda, Avustur
ya, Almanya ve lsvire'de satlr ve Almanya pazar, bugn bi
le dier ikisinin toplamndan daha genitir. Baslan kitaplar an
cak Almanya'da da sata sunulursa istenilen karlar elde edile
bilmektedir; dolaysyla Avusturyal yaynevleri Alman okuyu
culara ulaabilmek iin kitaplarn Nazi sansrnden gemesi
ni salamak zorunda kalrlar. Sansrcleri kandrmak iin de
Hollanda ve sve gibi baka lkelerde gstermelik ubeler ku
rup kitaplar birinde basar, dierinde ciltler, birka lke sn
rndan geirdikten sonra Almanya'ya yle sokarlarm. (Ali ve
Nino'nun yayncs Tal da bu kaamak yola bavuranlardan.)
Baka bir zm yolu da yazarlarn takma isimler kullanmala
rym.
Lev'in dostu Walter Mehring, Kayp Kitaplk'ta "Viyana ve tm
Avusturya altnda kalma tehlikesiyle kar karyayd," di
ye yazyor.59 Mehring bu romannda Naziler ve baskc devrim
leri tarafndan yok edilmi tm kltrleri barndracak, baba
sna ait bir depoyu andran mecazi bir kitaplktan sz etmekte:
"len Viyana"y artran cenaze anlar ile Bach'n tokka
ta ve fglerinin duyulduu son gece yars ayininde, Aziz Ste

fan Katedrali'nin nnde toplanm baz alaklar kapitalizme,

dine ve Yahudilere kfr ediyorlard - evet Baba, senin "zehir
57 Bkz. Muriay G. Hail, Der Fail Bettauer (Viyana, 1978); Hofmann,
se (New York, 1988), 5. 41-42.

The Vienne

58 Murray G. Hail ile yaplan grme, Viyana, ubat 1999.

59 Thoma5 Mehring, The Lost Library: The Autobiography ofa Culture (New York,
1951), 5. 199.
418

dolab" dediin yerde kltrel nadideler gibi sakladn ve be

nim gizlice okuduum, bir sr sprnt kitap ve brorden
yaptklar alntlard bu kfrler.
Gen biri yle baryordu: "Yarn tmn, siyahlar, k
zllar ve Yahudileri asacaz; ama ilk nce ok sayda kitab
olanlardan balayacaz. "
Kapy kapatp karmda babamn kitapln grene kadar

rahat bir nefes alamadm. 60

Lev'in aracs Hertha Pauli, ihak dnemini bir yaync gzy

le yle anlatyor:61 Blanche Kiopf adl bir kitapsever, Hitler'in
Avusturya'ya geldii hafta, her zaman yapt gibi, yeni yazar
ve kitaplara bakmaktaym. Ona Kurban Said'in yeni roma
n Ali ve Nino gsterildii halde, muhtemelen koullarn ani
den deimesiyle, kitab almadan km . 1 1 Mart 1938 Cu
ma gnn, yani Avusturya'nn ilhaknn resmen ilan edil
dii tarihin bir gn ncesini anlatrken Pauli unlar syl
yor: "Viyana'nn en byk caddesi Ring zerindeki Bristol
Oteli'nden Herrenhof'a normalde on dakikada ulalr. Ama
Mart'n o on birinci gnnde bu mmkn deildi. Viyanal
lar 1918'den beri, 'eer Ring Caddesi kapalysa mutlaka devrim
oluyordur,' derler. Ama bu kez polis barikatlar kaldrlmt,
genler [Naziler] Devlet Opera Binas'nn evresinde 'Heil Hit
ler' diye bararak gsteri yapyorlard. Binalardan birinin iine
girmeyi baardm ve arka kapsndan ktm, Herrenhof'a an
cak bu yolla ulaabilirdim."
Mehring ile Pauli, Paris'te bulumu, 1940 Bahar'ndaki Na
zi igaline kadar da orada yaamlar.62 galden sonra da g
neye kamlar. Pauli, artk sevgilisi olan Mehring'i Avrupa
l aydn ve sanat mltecilerin tek umudu, gen bir niver
siteli gibi grnen Varian Fry ile tantrm. Fry, Marsilya'ya
1940 Yaz'nda, Avrupal aydn ve sanat mltecilere her tr
l yoldan ve tek bana gvenlik salama greviyle gelmi bir
60

A.g.e., s. 199-201 .

61 Pauli, Break i n Time, s. 2 .

62

A.g.e., s . 191, 198-2 17. Ayrca bkz. Sheila Isenberg, A Hero of Our Own: The
Story of Vanan Fry (New York, 2001).
419

Amerikal. Resmi bir unvan yok, elinde yalnzca 3000 dolar

ve bacana bantla tutturduu nde gelen 200 Avrupal aydn
ve sanatsnn isminin yazl olduu bir liste var. Para ve lis
te, New Jersey'de Fransa'nn dmesinden sonra bir araya ge
lerek Acil Kurtarma Komitesi'ni kurmu olan bir grup endie
li yurttatan alnm.* Pauli, Marsilya'daki herkesin "Amerika
l" diye sz ettii bu adam Hotel Splendide'de grmeye gidii
ni yazm. Fry'n, "Evet Bayan Pauli, sizin adnz listemde var.
Yarn Mehring'i de beraberinizde getirin. Hoa kaln," dedii
ni sylyor.
Yllar sonra Mehring'e Nazilerden nasl kat soruldu
unda, "Herkes saa doru yrrken ben sola dndm ve ar
kama bakmadan yrmeye devam ettim, " diye yant veri
yor.63 Oysa Amerikalya sorun karanlarn banda o varm:
Fry, M ehring'e sahte belgeler bulduu halde, spanyol sn
rnda tren deitirirken kendisini ele vermi ve tutuklanm;
adam, Eleanor Roosevelt'in bu Yahudi kabare oyuncusunun
gvenliiyle bizzat ilgilendii yalanyla onu toplama kampn
dan ve Vichy memurlarnn elinden zor kurtarm.64 Nihayet
Hollywood'a gelen Mehring, Lev'le Erika'nn Viyana'daki ev ar
kadalar jay ve Binks ile tanm. jay bu srada Viyana'daki
( * ) 1930'larn banda Harvard'dan mezun olduktan sonra serbest gazeteci olarak
Berlin'e gelen Fry, Yahudilere yaplan basklara tank olup eski okul arkada
Ernst Hanfstaengel -her tan altndan kan Putzi- ile rpertici bir grme
yapm ve ondan Nazi st kademelerinde dolaan Yahudilerin kitle halinde kat
ledildii sylentileri konusunda bilgi alm. Katliam haberini kamuoyuna du
yurmaya alm ama ABD hkmeti kendisini srekli engellemi. Fry kendi
hayatn da riske atarak Franz Werfel, Alma Mahler ve Heinrich Mann'n Pire
neler zerinden karlmasna bizzat elik etmi. Aralarnda Hannah Arendt ve
Marc Chagall'n da olduu iki bine yakn mlteci yaamlarn ona borlu; Fran
sz direniileriyle, Korsikal etelerle, sahte belge hazrlayanlarla iliki kurmu,
snr grevlilerine rvet vermi. Lolek amcamn Paris'ten Marsilya'ya kadar bi
sikletle kaan eski arkada Carel, btn bu yeralt anda Fry'n yardmclarn
dan biriymi. ocukluumda, Carel'in savatan elli yl sonra bile dnyann her
yerinden gelen mltecilere yardmc olmay srdrd, Fry'n rgtnn bir
devam olan Uluslararas Kurtarma Komitesi'nin merkezinde dama oynardm.
(Bkz. Isenberg, A Hero of Our Own.)
63 Anthony Heilbut, Exiled in Paradise: Gennan Refugee Artists and Intellectuals in

Americafrom the 1 930s to the Present (New York, 1983) s. 27.

64 Isenberg, A Hero of Our Own, s. 79-83.
420

balantlar sayesinde Hollywood'da ilerini yoluna koymu,

byk bir hevesle eski ete yelerine yardm etmeteymi. *
Lev, o yln eyll sonlarna doru Yunanistan'a gemi olan
Baron mer'e bir mektup yazm. "Mimi Piekarski Londra'da,
stelik herkesi artp kendi geimini kendisi salyor," eklin-
de bir kinayeden sonra, bu hanmn sz ettii zel bir program
konusunda mer'e bilgi veriyor: "Komite gibi bir ey, Avustur
yallara [ngiliz vizesi] ve kalacaklar ngiliz atolar ayarlyor
lar. Elbette Avusturyal olmadm iin kadnn bana hibir yar
dm dokunamad. "65 Baron mer'in konuyu bir aratrmas
n isteyen Lev, kimi zaman o dnemde "dnyann eitli yerle
rine dalm kim bilir bir daha nerede, ne zaman greceim,"
dedii dostlarnn bana gelenleri merak etmektedir; anlatt
hikaye ve maceralar sayesinde Herrenhofta birlikte keyifli da
kikalar geirdikleri yayn temsilcileri, editrler ve yazarlar dn
yasndan insanlardr bunlar.66 Viyana'daki yaynclar da lkeyi
terk etmilerdir. Lucy Tal, llhak'n ertesi gn Gestapo'yu atla
tp batya giden bir trene binerek kam, yaynevini Dr. Ibach'a
emanet etmitir. Allah Byktr ile Lev'in ah biyografisini
basm olan Rolf Passer, yaynevini Bayan Mgle'ye brakarak
Prag zerinden Londra'ya gitmitir. mer'e, "Zweig ve Werfel
Londra'dalar. Mehring, Pauli, Passer de Paris'teler," diye yaz
yor Lev. Ayrca, "Alex Sacher-Masoch -"mazoizm" teriminin
ilikilendirildii adamn olu- adl bir adam ve kars hakkn
da bir ey biliyor musun? Ona ne oldu acaba?" diye soruyor.67
( * ) Jay ile Lev'in Viyana'dayken her sabah kim daha fazla kelime yazacak diye yan
yaptklann belirtmitik.Jay, ABD'ye geliinde de bir dizi roman ve Fritz Lang,
Otto Preminger ve teki'baz ynetmenler iin Laura, The Dark Comer (Karan
lk Ke), Cali Northside 777 (Kuzey Yakada 777'yi Ara) gibi klasik kara filmle
rin senaryolann yazm. 1940'ta yeni geldiinde yazd ilk roman, gerek ki
ileri uydurma adlar altnda anlatt, "gen bir Amerikalnn en yakn arkada
nn sevgilisini Viyana'daki Nazi kpeklerinin elinden cesurca kurtannn"
hikayesi; roman, aslnda Lev, Hertha, Binks ve o gruba dahil dier insanlann
bana gelenlerin karanlk bir kurgusu. Ne yazk ki, Dratler kitabnn adn pek
zekice sememi; Ducks in Thunder (Gk Grlts Altnda rdekler) gibi tu
haf bir isim vermi.
65 Essad Bey'den mer Ehrenfels'e yazlm mektup, 8 Eyll 1938.
66 Essad Bey'den mer Ehrenfels'e yazlm mektup, 2 1 Temmuz 1938.
67 Essad Bey'den mer Ehrenfels'e yazlm mektup, 8 Eyll 1938.
421

Bu srada Viyana'da, Etika ve Lev'in de bir zamanlar otur

duklar yksek binalardan Yahudiler her gn kendilerini aa
atmaktadrlar. Bettauer'in kara roman, imdi ve daha da sert
biimiyle geree dnm, Viyana Yahudisiz Kent olmutur.
lke dna kamad iin Viyana'da bir tek Abraham Nus
simbaum kalmtr. Gestapo'nun toplama ilemine baladn
haber aldklar her seferinde Elfriede gidip Abraham'la kalmak
ta, Aryan ve soylu kimliinin salayabildii kadaryla yal ada
m korumaya almaktadr. Lev, Viyana'y 1938 Bahar'nda,
koullarn orada da tuhaflat ltalya'da ortaya kmak zere,
tam bu sralarda terk etmi olmal ama babasn niye arkasnda
brakt ak deil.
Los Angeles'in yoksul bir mahallesindeki bir evin arka bahe
sinde, kediler, ylanlar, kk kemirgenler ve teki baz can
llarla yaayan ilgin bir kadn grmeye gittim. 1930'larn so
nunda film yldz olan bu kadn, Franzie Baumfeld, o ylla
r Berlinli aksanyla, "Greta Garbo ! O srtk benden a
m ald. Garbo kendisine ak edince sevgilim beni terk et
ti ! " diye anlatmaya balad. Franzie, Erika'nn en iyi arkad
ym, Essad'a kar at davada ahitliini yapm. 2001
Bahar'nda Los Angeles'a gittiimde ondan bir eyler ren
mek iin artk ok geti, ok yalanmt. Franzie oradayd
belki ama akl banda deildi. "Essad Bey! O . . . ocuu hakknda bir eyler mi renmek istiyorsun. O o . . . ocuu hakknda konumam ben, gezegendeki tek erkek olsa onunla . . . .
mem. Senin gibi iyi bir ocuk neden o o . . . ocuu hakkn
da yaz yazmak ister ki ! Ona tutulmutuk, evet tutulmu
tuk, o o . . . ocuuna iyi davrandk. Mussolini'ye hayrand bi
liyor musun?" Yar lo mutfakta, kedilerle evrili iskemlesin
de oturmu bana byle baryordu.
"Mussolini hayran o . . . ocuuyla ne konuulur ki? _Hey,
dikkat et, kaplumbaalar dar kyor! Kaplar kapal m?
Kaplumbaalar kaarsa gidip sen alrsn onlar, ben alamam
ona gre ! "68
68 Franzie Baumfeld ile yaplan grme, Los Angeles, Mays 2001.

422

Franzie'nin byle abuk sabuk eyler arasnda Mussolini de

demesi ilginti.
Kadnn Essad-Erika davasndaki rol hakknda L'Intransi
geant adl bir Paris gazetesinde yer alan 3 Kasm 193 7 tarihli bir
makale dolaysyla haberim olmutu. Haberde Mussolini'nin
biyografisini yazm Viyanal nl bir yazarn yol at skan
daldan bahsediliyor, yazarn m, karsnn m hakl olduu gi
bi bildik eyler zerinde duruluyordu . Benim dikkatimi e
ken nokta ise "Mussolini biyografisinin yazar" eklindeki ta
nm oldu.69
1937 ylnda Ali ve Nino'yu, Viereck ve von Weisl ile birlik
te yazd kitaplar ve "dostlar adna" kaleme ald baka iki
eseri bitirdikten sonra, Lev kendisini Mussolini'nin resmi bi
yografi yazar olarak davet ettirmeyi baarm. Bu ii almak
iin epey uratn, ok eitli yerlere bavurduunu ama
mutlu sona ulaamadn Floransa ve Roma'daki arivlerde
saklanan dzinelerce mektuptan anlyoruz.
Lev 1 936 balarnda, Viyana'da bohem hayat srd s
ralarda faist ltalya'ya sk sk seyahat etmi ve orada Mussoli
ni evresinden, "liberal" faistler olarak adlandrlabilecek etki
li bir arkada grubu edinmi. * Bir zamanlar "monarinin tm
gerici zelliklerini sergileyip tek bir iyi ynn almam" ol
duu iin diktatrl hor grm olan Lev,70 1930'larn orta
larna doru giderek faizme tutulmaya balam. Genliinde
Roma'da grd ve Stalin hortlan pskrtebilecek tek ha
reket olarak zihnine kazd faist yryler hi aklndan
69 R.E. Singer, "Scandale mondain en Autriche", L'Intransigeant, 3 Kasm 1937.

(*) O dnemde Lev, ltalya'nn smrgesi Libya'ya da seyahat etmi. talyan Ha

va Kuvvetleri'nin Libya'daki kurucusu ve Lev'in byk hayranlk duyduu lta
lo Balbo o srada lde gerekletirilecek tuhaf bir denemenin hazrlklanyla
meguldr. Bu, yan arabalan ile kadim atl birliklerin beraberce yanacakla
n ve faist kardelik adna Yahudilerle Mslmanlar arasnda ibirlii yaplma
snn tevik edilecei bir etkinliktir. Mussolini'nin bu atlgan rakibi, l 930'la
nn sonuna doru, zellikle Due'nin Hitler'le anlamasna kar ktktan ve
Libya'da Yahudi kart nlemler almay reddettikten sonra gzden dm
tr. Balbo, 1940'ta suikast phesi tayan bir uak kazasnda lm.
70 Essad Bey, "Lebenslaufe von heute: Die Geschichte meines Lebens",
rarische Welt 7 (1931), s. 3.

Die Lite
423

kmamtr. 1930'larn sonunda, Mussolini ve ltalyan faist

leri -stelik sadece Lev iin de deil, birok Yahudi iin- hem
Hitler'e hem de Nazilere kar koruyucu rol stlenmektedirler.
Lev bunun byle olduunu 1920'lerden beri Ortadou'da var
lk gsteren faist talyanlar ven dostu Weisl'dan duymu ol
mal. nk 1920 ve '30'larda, yani Mussolini ve Hitler'in elik
Parkt' imzalamalarndan nceki gnlerde, talyan diktatr, Na
zizm ve komnizm kabusu ile zayf Bat demokrasileri arasn
da kalm olan kutsal kase* iin "nc bir yol" sz vermi
tir. O zamanlar Mussolini'nin Nazizmi yumuatacana, faist
ler aras bir dayanma gerekletirerek Nazilerin rk politika
larm deitireceine ok sayda insan inanmaktadr.
Lev, biyografi tasarsnn gereklemesinde en ok Sanso
ni yaynevinin sahibi ve Faist Byk Konsey'in yesi Gio
vanni Gentile'ye gvenmektedir. Gentile, Mussolini'ye ok ya
kn bir danman, nemli faist kanunlarn mimar ve nde ge
len ltalyan aydnlardan biridir. 1937 Haziran'nda Essad Bey
iin Due'den kendi kefaletiyle resmi bir grme rica eder;
Lev, Mussolini'nin makamna km olmal, nk Roma'daki
Halk Kltr Bakanl'na ait dosyalarda 3 Temmuz 1937 ta
rihli, Lev'e zg el yazsyla yazlm bir not buldum:
Ekselanslar
Benito Mussolini
ltalyan Hkmet Bakan

en derin sayglarmla
7
Essad-Bey 1

Ne var ki, yalnzca bir gn nce, 2 Temmuz'da, Mussolini'nin

sekreteri, Essad Bey ile Treves Yaynevi'nde karlaan "bir ar
kadatan" , biyografi tasarsn duyduunu belirten bir adam
dan uzun bir mektup almtr. Mektupta, "Mslman bir ba
ba ile nihilist bir Rus annenin olu olarak doduunu syle
yen Azeri kkenli bu kiinin aslnda yalnzca Abraham adnda
(*) lsa'nn son yemeini yedii kaseye gnderme yaplyor - ed.n.
71 Essad Bey'den Benito Mussolini, 3 Temmuz 1937.
424

bir adamn Leo Nussimbaum adl olu olduunu Due'ye bil

diririm," denmektedir.72 Aynca Roma'daki Faist Siyasi Polis'e
ait dosyalarda Viyanal biri tarafndan Gestapo raporlarna da
yanlarak yazlm "Essad Bey olarak kendini gizleyen" adam
hakknda benzer mektuplara rastladm.
1929'dan kalma bu ihbar mektuplarna 1937 ylnda ok da
ha fazla nem verilmeye balanmtr; Lev'in Doulu olduu
nu syleyerek gizlenmesinin altnda byk bir Yahudi komp
losunun yatt iddia eden mektuplar amacnn da tesin
de anlam kazanm olmal: "Bat uygarlna, ilerlemeye ve
tm Avrupa'ya kar tehdit oluturacak fantezi rn bir s
lam dnyasnn asl amac, ne kadar maskelenmi olursa olsun,
Filistin'deki kardelerine yardm etmektir." hbar yazan ki
i, bu kt haberi verdii iin zr diliyor ve "her talyan iin
kutsal olan Due'yi ilgilendirdiinden bunlar yazmak zorun
daydm, umarm affedersiniz," diyor.
Mussolini ynetimi iktidarda olduu srenin byk bl
mnde antisemit uygulamalarda bulunmam, hatta balarda
Mussolini Hitler'in rkln ak ak eletirmitir - bunun
bir nedeni, byk olaslkla Nazizmin modem talyanlar insa
nst Aryanlar snfna dahil etmemesidir.73 talyan rejiminin
dikkati ekecek lde antisemitizm kart olduu bile syle
nebilir. Mussolini rk seleksiyon, yani nesil slah aratrma
lar iin tm dnyada kullanlan "Prusya bilimi" terimiyle alay
etmek zere, bilimsel rkl ve antisemitizmi "Alman hasta
l" olarak nitelendirmitir. (Hitler'in buna yant Mussolini
hareketini "Koer faizmi" olarak isimlendirmek olmu.) Hit
ler, 1 920 ylnda Yahudilerin yurttalk haklarn kaldrmak,
hayatn her alanndan Yahudileri silmek iin kafasnda planlar
yaparken, Mussolini faist gazete Il Popolo d Italia'ya yle bir
makale yazm: "ltalya'da biz hibir ekilde, ne din, ne siyaset,
ne ordu ne de ekonomi alannda Yahudilerle Yahudi olmayan'

72 Enrico Insabato'dan Devlet Bakan Ekselanslan'nn zel sekreteri Dr. Osvaldo

Sebastiani'ye, 2 Temmuz 1937.
73 Renzo De Felice, The]ews of Fascist Italy: A History (New York, 2001), s. l l l .
Aynca bkz. Howard M . Sachar, Farewell Espaiia: The World
of the Sephardim

Remembered (New York, 1994), s. 240.

425

lar arasnda bir ayrm gzetiriz. talyan Yahudiler burada, he

pimizin kan pahasna cesurca savunduumuz bu gzel lke
mizde, Siyon haklarnn tmne sahiptirler."74 Bunun ardn
dan, yzlerce Yahudi yeni kurulan Faist Parti'ye ye olmaya
komu, faizmin ilk on yl boyunca ltalya'da Yahudi general
ler, Yahudi profesrler ve Byk Faist Konsey'de Yahudi ye
ler grev yapmtr.75 Mussolini'nin Yahudi olduunu hibir
zaman gizlemeyen metresi de, nde gelen faist aydnlardan ve
hareketin kuramclarndan biridir. srail Donanmas'nn nve
lerinin 1930'lardaki faist eitim programnda atld, Due'
nin Kuds'teki tbrani niversitesi'nde faist bir. krssnn
olduu da bilinmektedir.76
Ne var ki, btn bunlar Mussoli'nin Hitler'le ksa mrl fakat
lmcl bir ittifak yapmasn engellemez. Eyll 1937'de Mus
solini Almanya'ya gider.77 Essen'deki atlyelerde sava gereleri
yapmak iin dvlen demirleri, sahte Leh kylerini bombard
man ateine tutan hava birliklerini, tam-tehizatl yldrm ha
rekat provalar yapan Nazi alaylarn izler. Hitler'se evrensel
faizmin babas olduunu syleyerek ona yaltaklanmaktadr.
Mussolini, Berlin'de 250 bin kiilik bir kalabalk tarafndan se
lamlanr; izleyen yl talyan ordusuna Prusya'ya zg kaz ad
mn tantracak, talyanlarn, tpk Almanlarn "Heil Hitler"i
gibi, kendisini "Salute Il Duce" olarak selamlamalarn isteye
cektir. Daha nce yaplanlara tamamen ters olmak zere, artk
ltalya'nn aments antisemitizmdir.
1938 Yaz'nda Milanolulardan Napolililere kadar btn tal
yanlar gazetelerini atklarnda soylarnn "Kuzeyli saf Aryan"
74

A.g.e., s. 62.

75 Susan Zuccotti, The Italians and the Holocaust: Persecution,

(Lincoln, 1996), s. 17-18, 24-26.

Rescue and Survival

Farewell Espaiia, s. 239-240. Aynca bkz. Zucotti, The Italians and the
Holacaust, s. 32.
77 Piers Brendon, The Darh Valley (New York, 2000), s. 564-566. Aynca bkz. jo
achim Fest, Hitler (New York, 1974), s. 523-525; Denis Meck Smith, Modem
Italy (Ann Arbor, 1959), s. 393, 396; Denis Mack Simith, Mussolini's Roman
Empire (New York, 1976), s. 97.
76 Sachar,

426

rka dahil olduunu renirler, Yahudi komular da tehlike

li yabanclardr.78 Yahudiler, en inanl faistler bile, ordudan,
niversiteden ve memurluktan atlrlar. Sonbahar geldiinde
talyan Yahudilerinin isimleri ve telefon numaralar milyon
larca saf Kuzeyli ismin yanna yakmad gerekesiyle telefon
rehberlerinden silinir. Essad Bey'in ad bata olmak zere, ya
sakl yazarlar listeleri kitaplara, okullara ve polis merkezlerine datlr.
.
Gerek ad Nussimbaum olan bir yazarn 1938 ortalarnda
Mussolini'nin resmi biyografi yazar olma talebinde srar etme
si lmcl bir cretkarlktr. Halk Kltr Bakanl'nn Mus
solini'ye, "Bakanlmzca Essad Bey'e verilen her trl destek
geri ekilmitir," eklinde bir mektup yazdndan Lev'in el
bette haberi yoktur.79
Tasar durdurulduu halde, Lev Mart 1938'de -llhak'n ger
ekletii ay- Gentile'ye bir mektup gndermi ve yazaca bi
yografi dolaysyla talya'da aratrma yapmak istediini bildir
mi; vize ayarlamas iin adama adeta yalvarmaktadr. Viyana'
dan kamak zorunda kalmasnn zntsyle, "20 kitabmn
yaymland bir lkeye giremiyor olmam ok komik," diye
yazm.80
talyan gizli polisinin dosyalarnda bulunan 5 Eyll 1938
tarihli bir mektupta, "Leo Nussimbaum"un [aynen byle di
yor] " Roma'ya gelmek zere yola kt, yetkililerin kendisi
ni izledikleri ve rksal kkenini bulmaya altklar yazyor. 81
talyanlar rk belirleme konularnda o tarihte henz acemi ol
mallar, zaten isimler de tek bana yeterli delil saylmyor.
Gestapo'ya gre talyan polisi Lev'in izini Roma'da bir yerler
de kaybetmi. Daha sonra, Lev Amalfi kylarnda, Salerno'ya
yakn Positano adl bir kyde tekrar ortaya kyor. Roma'daki
78 Smith, Modem ltaly, s. 396.
79 Kltr Bakanl'ndan Ekselanslar Devlet Bakan'nn zel sekreteri Albay
Modest Mileti'ye yazlm mektup, Roma, 7 Temmuz 1937.
80 Essad Bey'den Giovanni Gentile'ye yazlm mektup, Sensoni Arivi, Floransa,
28 Mart 1938.
81 ileri Bakanl, Kamu Gvenlii Dairesi, Genel ve zel ler Blm, I ve III.
Ksmlar, 5 Eyll 1938.
427

ileri Bakanl ile Salemo arasndaki yazmalardan yakasn

kimlik deitirerek, Amerikan kimlii kullanarak yine kurtar
d anlalyor.82
Lev, gemi biletini ve sresi gemi ABD'ye giri vizesini tal
yan yetkilileri Amerikan vatanda olduuna ikna etmek iin
kullanm. Ancak bunun bedelini fazlasyla demi; rk tal
yan yasalar ve Yahudi kimlii dolaysyla kitap szlemelerin
den doan tm haklarn kaybetmi. nk talyan yaync
lar o dnemde Viyana ve Berlin'deki meslektalarnn onay ol
makszn herhangi bir i yapmayan Halk Kltr Bakanl'nn
bilgisi dnda kitap basmamaktadrlar. (Lev, Baron mer
Rolfa "Bayan Kurban Said"in eitli Avrupa bakentlerinde
bulunan telif eklerini almas konusundaki ricalarn ieren
mektuplan bu dnemde yazm.) talyan yaynclarna yazd
giderek irazesinden km mektuplan var. Eyll 1 938'de,
Positano'da yoksulluk ve alk iinde yaarken Floransa'daki
velinimeti Giovanni Gentile'den u tuhaf ve aresiz ricada bu
lunuyor:
Ailemin kuak ncesine kadar Aryan olduunu ispatlaya
cak belgeleri bulmam fevkalade zor, btn katlar Bolevik
lerin elinde. [Bununla birlikte] Aryan kkenin bilimsel incele
meler sonucunda da saptanabileceine inanyorum. Bana, Ro
ma ya da Floransa'da uygun incelemeler yapabilecek ve rksal
kompozisyonumun kesin bir kantn sunabilecek iyi bir an
tropolog nerebilirseniz sevinirim. Elbette bu ilemler resmi
makamlarn gvenini kazanm bir akademisyen tarafndan
yaplmal. Sorunun ancak bu ekilde zleceine ve byle
ce biraz olsun huzura kavuabileceimize inanyorum. Sizden
para alr almaz Floransa'ya gideceim. O zamana kadar aslen
hangi rka mensup olduumu bilimsel olarak ispatlayabilecek
bir antrpolou bulmu olmanz dilerim. 83
82 ileri Bakanl, Kamu Gvenlii Dairesi, Genel ve zel ler Blm, Ill. K
sm, Roma, 28 Ekim 1938; Salemo ofisinden ileri Bakanl Kamu Gvenli
i Dairesine yazlm mektup, 24 Kasm 1938.
83 Essad Bey'den Giovanni Gentile'ye yazlm mektup, Sensoni Arivi, Floransa,
1 2 Eyll 1938.
428

Lev'in bu teklifine bir yant gelip gelmediine dair herhan

'gi bir kayt yok. Roma'daki iileri arivinde bulunan bir son
raki tarihli mektup Dr. Vito Fiorentino adl bir cerrahtan.
Gentile'ye yazlm bu mektupta, "Essad Bey ok hasta, bilimin
henz are bulamad Raynaud hastalndan muzdarip," de
niliyor. Raynaud hastal ok nadir grlen bir kan hastal
ve hzla ilerleyen bir czzam veya kangren gibi belirtileri var.
Lev, 1939'lann banda Napoli'de bir hastaneye kaldrlm ve
ona sol ayann birka parman kestikleri bir tedavi yapm
lar - kendisini ayandan baklad efsanesi buradan kaynak
lanyor olmal. talyan polisinin tutuklamak bir yana, Lev'in
salk giderleri iin para bulmaya alt anlalyor. Posita
nolu yetkililer yeterli paray bulamadklar iin Salemo'ya, on
lar da iileri Bakanl'na mracaat etmiler. iileri Bakanl
konuyu Dileri Bakanl'na iletmi ve nihayet Lev adna
Amerikan eliliine bavurulmu. Oradan gelen yantta, Lev'in
hibir zaman ABD vatanta olmad belirtiliyor.84

84 Salemo'dan ileri Bakanl, Kamu Gvenlii Dairesi, Genel ve zel ler B

lm, Ill. Ksm'a, 30 Ekim 1939'da yazlm mektup; ileri Bakanl, Ka
mu Gvenlii Dairesi, Genel ve zel ler Blm, ili. Ksm'dan Dileri
Bakanl'na 7 Kasm 1937'de yazlm mektup; Dileri Bakanl'ndan ile
ri Bakanl, Kamu Gvenlii Dairesi, Genel ve zel ler Blm, Ill. Ksm'a
9 Ocak 1940'ta yazlm mekt\p.
429

BLM

Positano

Positano, 1950'lerde Vittorio De Sica gibi talyan sinemasndan

simalarn sk sk ziyaret ettikleri, bugnse moda ve film dn
yasndan pek nl olmayan ama epey zengin insanlara ev sa
hiplii yapan bir tatil kasabas. Blgenin ileri gelenlerinden bi
ri bana Essad Bey hakknda -Lev burada "Mslman" diye bi
liniyor- "nemli olmas muhtemel" bilgiler vereceine dair sz
vermiti. Ama bulumamzdan verimli bir sonu alamadm:
Bata tanyamadm, sonra RoboCop'u canlandran aktr ol
duunu hatrladm kiinin de olduu bir toplulukla iki ie
rek 1 960'larda yaplm bir plaj partisinin ve oradaki Beyaz
Rus bir prensesin hikayesini dinledim. Aslnda, bu trden yer
lerde hep olduu gibi, burada da stteki cilay kazynca altn
dan iime yarayacak bir hikaye kacan tahmin ediyordum.
Nitekim sarp kayalklarn tepesine, drt yldzl otellerin ze
rine ina edilmi, beyaz boyal kk evlerin oluturduu bal
petei yaplarn iinde oturan yal insanlardan ok deerli bil
giler edindim.
Corafi zellikleri sayesinde sava Positano'ya neredeyse hi
dokunmam. Amalfi kylarnn bu blgesinin 1942 yaznda
ekilmi fotoraflaryla imdiki hali kyaslandnda pek bir
ey deimedii grlyor. Kasaba tek bir deiiklik dnda
431

olduu gibi kalm: Ta kurulduu yllarda, tepedeki kayalktan

koparak denize den ve Ortaa'dan kalma bir kule ile ak
deniz arasnda doal bir dalgakran oluturacak ekilde duran
iki byk kayadan -onlara Anne ve ocuk diyorlar- Anne ola
n ubat 1943'te kargo gemilerini hedef alan ngiliz torpidola
r isabet edince havaya umu; ocuh'tan geriyeyse ufak bir ta
paras kalm. Yerliler bu olay "Anne olu iin kendisini kur
ban etti," diye anlattklar ho bir hikayeye dntrmler.
Napolili asiller sava srasnda ocuklarn sarp kayalklar
dolaysyla hava bombardmanna hedef olmas mmkn ol
mayan bu korunakl kasabaya yollamlar. Ne yazk ki, Po
sitano srgnler iin ayn gveni salayamam. O gnler
de, yani paral Amerikallar ile film yldzlar gelmeden n
ceki dnemde, kasabadaki yabanclar, kuzeydeki faizmin
basksndan, onun da tesindeki Nazi kabusundan kaanla
rn tm, yoksuldur. Kk bir talyan balk kyne s
resiz bir tatil iin gelen bu insanlarn arasnda solcu yazar
lar, pasifist airler, modemist sanatlar, Bauhaus yeleri, ra
dikal renklerle alan ressamlar, besteciler, danslar ve Ya
hudiler vardr. 1
Sava srasnda Positano'da yaayan Yahudilerle Yahudi ol
mayanlarn deneyimleri birbirinden olduka farkl: Klt
rel muhalifler asndan faist talya'daki Amalfi sahili hala es
ki Amalfi sahilidir. Gnlerini alarak, talyanca renerek,
yaknlardaki Mote Pertuso'ya giderek, gneli kayalklarda
piknik yaparak geirirler; geceleri ise Buca di Bacco'ya gidip
-Bahs'n lni adl bu arap evinde Alman, Rus, tm yabanclar
bir aradadr -bar sahibi kovana kadar iki ierler. Kltrel sr
gnler tehlikeli grlmezler, dolaysyla rahattrlar. Dier fa
ist idarelerin tersine, talyan faizmi hibir zaman devleti teh
dit etmeyen kltrel muhalifleri ortadan kaldrmaya girime
mi, bir Alman' toplama kampna drecek konularda ltat
yai yetkililer balarn teki tarafa evirmilerdir.
1

Bu dnemin, baz sanatlarn fotoraflan eliinde aynntl bir anlatm iin

bkz. Giulio Rispoli, Positano: Luoghi e Persone, "Ieri e Oggi" (Positano, talya,
1989).

432

Yahudiler iinse durum bambakadr. Geri onlar da te

ki mltecilerle ayn beklentilerle gelmilerdir; birou Nazi
Avrupas'n sanatsal ve siyasal nedenlerle terk etmitir. Irk
yasalarn uygulanmaya balad 1938'den itibarense konumla
r tamamen deiir. Amalfi sahilinde geirilen rahat gnler on
lar iin artk son bulmutur.2
1930'lar ile '40'larda mlteci Yahudileri konuk eden bir pan
siyon ileten kendisi de Yahudi olan Dorothea Flatow'un (Do
jo) kz, Nicoletta Rispoli'yi ziyaret ettim. Bana, Dojo'nun sk
sk elinde bir tabak makarna ile btn kasabay geip Lev'in
kald yere kadar yrdn , onun bu cmertlik sayesin
de alktan lmekten kurtulduunu anlatt. Nicoletta'nn aile
si 1930'larn ortasnda Almanya'dan gelip burada pansiyon i
letmeye balam; Berlin'de zaten bir sanatoryum iletiyorlar
m, kk bir otelin stesinden de gelebileceklerini dn
mler. San Matteo isimli pansiyonlar Positano'daki mlteci
Alman sanat ve aydnlar iin ok rabet gren bir yer olmu.
Nicoletta, yllar nce kapanan otelin konuk defterini, resimler,
izimler, fotoraflar ve kalanlarn renkli hikayelerini belgele
yen baz katlar saklam. Bunlardan birinde "Mslman"n
herkese borcu olduuna dair iki satrlk bir yaz bulduk; Essad
Bey hakknda baka bir ey yoktu.
Positanolularn sava yllaryla ilgili renkli anlar var: Napo
li'nin bombaland srada, o henz ocukken kasabaya gnde
rilmi zarif bir bey ufak arabalarla plaja kadar yar yaptklar
n neeyle anlatyordu. Benimle bazen ltalyancayla kark Al
manca, bazen de Almancayla kark talyanca konuan h
znl Nicoletta ise savatan sa km kasaballarn anlar
nn biraz abartl ve yanl olduunu belirterek, "Aslnda, her
zaman onlarn hatrlamak istedikleri trden gzel eyler olma
d," dedi.3 Altm yldr saklad gazete kuprlerini, zellikle
de yerel bir gazeteye yazlm bir mektubu gsterdi. Mektup,
Nicoletta'nn ailesinin otelinin "Btn Avrupa'y sarm olan
2

Irk yasalar ve etkileri konusunda bkz. Susan Zuccotti, The Italians and the
Holocaust: Persecution, Resue and Survival (Lincoln, Neb., 1996), s. 28-51.

Nicoletta Rispoli ile yaplan grme, Positano, Mays 2000.

433

Yahudi pislikler"den ne zaman temizleneceini soran, "iyi bir

yurtta"tan gelmekteydi.4 Adam elbette o ve annesini de kaste
diyordu; Nicoletta gazeteyi okuduklarnda yaadklar aknl
hala hatrlyor. Gazete editrleri, yetkililerin konuyu bildik
leri ve ksa zamanda halledecekleri konusunda endie duyul
mamas gerektiini syleyen bir yant vermiler. Otel kapatl
m. Nicoletta ile annesi -kadn bir talyanla evli olduu iin
srlmekten kurtulup sava boyunca Napoli'de yaamlar.
Lev, Essad Bey olarak Positano'ya 1 938'in Nisan ya da Ma
ys aynda gelmi olmal. Hitler'in Avusturya'y ilhaknn er
tesindeki o bahar, kasabann Yahudi ve Almanca konuan ko
nuklar epeyce artm, btn oteller dolmu. Srgnler ara
snda bolca tand olmasna karn Lev onlardan uzak dur
mu. llerleyen gnlerde grevliler daktilosuna ve radyosuna el
koymular,5 hatta kimileri onun ajan olduunu dnm kime ajanlk edecekse?6
1 939'da Positano'da bulunan Elisabeth Castonier adl bir
Alman, gnlnde Lev iin "Ketum bir adamd," diye yaz
m. "Kimlik diye Kuzey Almanya, Lloyd'dan alnm bir ge
mi bileti tayordu. Jandarmalar bunun bir diplomat pasa
portu olduunu sanp ilimezlerdi, " diyor. Defterin bir ye
rinde "Mslman"n Viyana'dan getirttii frak takmyla alay
ediyor.7
Lev, "isterik suratl tatilciler"in bulunduu yeni yurdu olan
bu sahil kasabasn bir mahkum gibi izlemi. llk yllar az sa
yda ziyaretisi oluyormu: Bir sre sonra Nazi ajan diye tu
tuklanacak olan Amerikal arkada George Sylvester Viereck
4

Ayn grme.

Carlo Knight,,"Essad Bey a Positano", Posidonia, no 6'dan alnt (Aralk 1993),

s. 138.

megin, bkz. Salemo'dan Roma'daki !ileri Bakanlg, Kamu Gvenligi Ge

nel Mdrlg'ne yazlm "Konu: Essad Bey: lbrahim'den olma Leo - vatan
sz, Positano sakini" ilgi ve 20 Mart 1941 tarihli mektup ile Roma'dan gelen 3
Nisan 1941 tarih ve ayn ilgi cevap yazs.

Elisabeth Castonier, Strmisch

nih, 1964), s. 304, 307.

434

bis heiter: Memoiren einer Aussenseiterin (M

ve onu Rapallo'daki Bayan Pima Andreae'ya tantran ve iin

de bulunduu kt durumu ona anlatan air Gerhart Haupt
mann. Allahtan ilgisini ondan hi esirgememi olan "perian
Rus" kadn8 Alice Schulte hep yannda, zaten o dnemde Lev'
in d dnya ile balants yalnzca o ve mektuplar.
Lev, 1938 ile 1939 yllarnda, Hindistan'daki Baron mer'e,
Yunanistan'da bulunan "Bayan Said" yani Barones Elfriede'ye
ve Mart 1939'dan itibaren de Pima'ya onlarca mektup yazm.
Pima ile dostluklar kadnn kendisini Lev'e bir mektupla tant
mas ve para yollamasyla balyor ve sansr veya sava yzn
den kesintiye uradnda yaanan hayal krklklar ile birlik
te, Lev'in lmne kadar sryor; Lev'in son yllarnda grd
tek k. Pima; Pound, Yeats, Gerhart Hauptmann gibi ya
zarlarn da dostu, ancak galiba bunlarn hibiriyle yar yan
daki hi tanmad bu mektup ak gen adamla olduu ka
dar yakn olmam. Pima , Lev Nussimbaum'u , daha dorusu
Kurban Said'i bilen tek ve son kii.
Lev'in Pima'ya yazd mektuplarda baz konular srekli tek
rarlanm. ncelikle, hep parasz olduundan yaknma var;
aresizce nasl para kazanacan, teliflerini nasl alacan ya
da banka hesaplarna nasl ulaacan anlatyor. Yan sra, ta
kntl bir ekilde Erika'y dnyor. * Eski yayncs Bayan
Mgle'nin yannda gtrp altm yl boyunca ekmecede sak
lad an-roman-gnlk eklindeki, "Ak Hakknda Hibir ey
Bilmeyen Adam" adn verdii defterleri yazmaya 1940'ta balam olduunu da bu mektuplardan anlyoruz.
.
Defterler neredeyse okunamayacak bir yazyla tam iki yl bo
yunca tutulmu; yaad evdeki hizmeti onun kimi zaman
8

A.g.e., s. 303.

(*) lmnden birka ay sonra yaymlanm olan Ali ve Nino'nun son basks iin
lmeden biraz nce, getii her yerde "Nino" adnn "Erika" olarak deitiril
mesi talimatn vermi Lev. Yani, onun en nl eserinin 1943 tarihli faist ltal
ya basksn ele geirecek olursanz -bask says ok dk olduu iin ok az
kiinin elinde olan bu eseri kullanlm kitap satan baz dkkanlarda b.ulnak
hala mmkn- Rus Devrimi arifesinde Bak'de geen bu olaanst ak hika
yesinin kahramanlarnn Ali ile Erika olduunu greceksiniz. stelik yazan da
"Kurban Said" deil, "Essad Bey"; bu, roman Lev'in yazdn gsteren l
mnden sonra yaplm nemli bir dzeltme.
435

gece gndz yazdn, ertesi gn eve dndnde onu ba

ne eik hala yazarken bulduunu sylyor. 9 ektii ac izin . .
verdike kargack burgack el yazsyla btn hayat yksn
bu defterlere dkm Lev; i ie gemi bir sr sahne anlat
yor. Arap paratler, kral naibleri, sarn kzlar, smokinli
milyonerler ve yaygarac eitmenlerle geen maceralar nihaye
tinde bir otel odasnda, ln tozunu stnden atmak iin so
yunup dkndnde, ayanda giderek bymekte olan ka
ra lekeyi grmesiyle sona eriyor. Yazmay srdrmek iin Lev
bazen morfin alm, bazen esrar ekmi ama en gerekst b
lmleri gerekten ac ektii zamanlarda yazm; plak haki
katn, acnn stesinden kelimelerle, dille, kltrle, kendine
has tutumuyla gelmeye alm.
Hastal 1939 ylnda birdenbire ve nce sol ayanda ba
lam, sonra her iki bacana yaylm. O yl (polis kaytlar
na gre) drt ya da be ay boyunca Napoli'de bir hastanede
kalm. 1 0 Durumunda bir dzelme olmad halde gerisin ge
ri Positano'daki odasna gnderilmi, ihtiyac olan morfini ka
sabann eczanesinden almak, paras olmadnda da dilenmek
zorunda kalm.
Eyll 1939'da Barones Elfriede'ye, "Geleceimiz elbette Tan
r'nn ellerinde, zaman getike bunun byle olduunu daha
iyi anlyorum," diye yazyor. "Hayat kimi zaman ok garip . . .
Kitabm bitirdim v e yapacak hibir iim kalmad. " 1 1 B u durum
Lev iin yiyecek, para ve ila yokluundan daha da dayanlmaz
bir yoksunluktur. "Ak Hakknda Hibir ey Bilmeyen Adam"
yazmaya bundan sonra balam olmal.
Positano'nn eski belediye bakanlarndan Genario Passerot
ti, "Mslman ok asil bir adamd, takm elbisesi ve bastonu
olmadan asla dar kmazd. ok zarifti. En iyi dostu rahip
Don Serviglio Cinque idi. Birlikte saatlerce yry yapar, ko9

Fioravante Rispoli ile yaplan grme, Positano, Mays 2000.

10 Salerno Salk Mdrl'nden polis efine yazlm 15 Mart 1941 tarih ve

"Vatansz brahim oglu Essad Bey'in muayenesi" balkl yazs.
1 1 Essad Bey'den Elfriede Ehrenfels'e yazlm mektup, 14 Eyll 1939.
436

nuurlard," diye anlatt.12 Daha dorusu, "yal Passerotti"nin

anlatmasna, ona elik eden, torunundan annesine kadar drt
kuak kadn izin verdii lde. . . Sohbetimiz ancak yle ola
bildi: "Siz onunla hi konutunuz mu? " "Elbette, onunla ba
zen konuurdum . . . " Tam bu srada yanmzdaki hanmlar, ya
l adam drtp ya da pantolon asklarn ekitirip, "Bykba
ba aslnda unu dernek istiyor . . . " diye lafa karyorlar, adam
caz da uysal uysal, "Evet, aynen yle, aynen yle," dernek zo
runda kalyordu.
Passerotti ile grmem srasnda yanmda geimini film ve
opera kostmleri tasarlayarak salayan Kontes Rairnonda Gae
tani-Pattison da vard. Halen Lev'in ld evde oturan bu ha
nm, ailesinin gizemli konuunun srlarn zme konusun
da bana yardmc olmaktan memnun olacan sylemiti. Dik
bir yamaca kurulmu Passerotti mlklerini -aile kuaklar bo
yunca mlk satn alm- birbirinden ayran merdivenleri tr
manarak ktmz yol boyunca, yal adamn, kafas pembe
bir earpla sarlm kz bize yol gsterdi. ka ka en tepede
kk, karanlk bir odaya vardk ve sansrl grmemiz da
ha da ikence verici bir hal alarak burada devam etti. Don Ser
viglio Cinque'nin "Mslrnan"la niye birlikte dolat konusu
yle aydnla kavutu: Her ikisi de ok dil bilen ve dnyay
tanyan insanlarm. Her ikisi de Arnerika'da kalm, hem tal
yanca hem de ngilizce anlaabiliyorlarrn.
Onlara rahibin faist olup olmadn, ilikilerinin siyasi ei
limlerinin ayn ynde olmas dolaysyla m srdn sordum.
"Ah evet, Don Serviglio byk bir faistti ve . . . " diye balad
yal Passerotti.
"Yal Passerotti rahibin siyasi grlerini bilmez - o bir din
adamyd ! " diye bard adamn evin reisi rolndeki pembe
trbanl kz.
Bu soruyla bir ey kastetmediimi, o gnlerde herkesin,
zellikle resmi grevlilerin tmnn kat zerinde faist ol
duunu aklamaya altm.
"Onun siyasetle hibir ilgisi yoktu ! " dedi trbanl kadn dik
12 Genario Passerotti ile yaplan grme, Positano, Mays 2000.
437

dik bakarak, "Babamn hatrlayp da szn ettii hi kimse

nin siyasetle ilgisi yoktu ! "
"Aynen yle! N e rahip n e d e ben siyasetle urardk," dedi
yal Passerotti.13
Oradan ayrlp saraya geldiimizde kontes bana unlar sy
ledi: "nanlmaz deil mi? Altm yl sonra bile faizm deni
lince zvanadan kyorlar. Sanki 1 942 ylnda burada -faist
ltalya'nn ortasnda !- faistlerin olduu ortaya karsa bala
n belaya girecek, ne tuhaf! Evet, belki ailede sosyal demokrat
olmayanlar da vardr. Ama artk bunlar kimin umurunda ki,
her ey ortada, herkes rahibin koca bir faist olduunu biliyor,
stelik adam leli otuz yl olmu! Peki, ya bizim Mslman?
Sizce o da faist miydi? Belki de slamcyd. Yoksa Nazi miy
di? Positano'ya gelmesinin gerek sebebi neydi? Bunlar bu
labildiniz mi? Buradaki insanlar hibir ey bilmiyorlar, onun
la tanm olanlar bile, Passerotti dahil. Onun bu insanlara
gerek kimliini gstermi olduunu hi sanmyorum. Bence
Positano'da yalnzca zaman dolduruyordu."14
Lev, kontesin ailesine ait saraya bitiik kk bir dairede ya
am. San boyal cephesi tamamen denize bakan, kat kat s
tunlu teraslar olan 17. yzyldan kalma bu saray, baba Kaptan
Alfred Pattison -Giovanni Alfredo Pattison- tarafndan 1908
civarnda zengin olmak iin 19. yzylda Napoli'ye gelen n
giliz giriimcilerden satn alnm. Napoli'deki tersanelerinde
talyan Deniz Kuvvetleri'ne ait gemilerin ounun yapmcl
n stlenmi. bilir ngiliz sanayiciler blgeye Napolyon sa
valarndan sonra gelmiler ve geride Gaetani-Pattison, Gio
vanni Smith ve Carlo Knight gibi isimlerle anlan kk ama
sekin bir melez kltr brakmlar. "ngiliz Napolililer" fa
izm dneminin ilk yllarnda, Scotland Yard anti-faistleri to
parlamas konusunda henz Mussolini'ye yardm ederken ve
ngiliz bakan eleri gece elbiselerine ss olarak faist rozetler
takarlarken para kazanmaya devam etmiler.1 5
1 3 Ayn grme.
14 Kontes Raimonda Gaetani-Pattison ile yaplan grme, Positano, Mays 2000.
1 5 Denis Mack Smith, Mussolini's Roman Empire (New York, 1976), s. 13-14.
438

Kaptan Alfredo Pattison, Luisa Straub adl Alman bir kadn

la evlenmi. Kontes'e gre "Mslman" evlerinde kalmas iin
aran salon davetlerine merakl aydn bir kadn olan bu ha
nm, bykannesi. Dikbal bykbabasnn ne kadar byk bir
yazar olursa olsun evlerine byle karanlk bir tipi almayaca
n syledi. ngiliz gemi yapmcs ile Alman bohem hanmn No
ra Pattison adnda erkeke tavrlar olan bir kzlan olmu. No
ra, 1930'lar boyunca yakkl balklarla dp kalkm, yar
arabasyla da yollarndan Napoli'ye gidip gelmi. Alman-ngi
liz melezi bu Napolili kz, talya'nn en eski ailelerinden birine
mensup, ayn zamanda Faist Parti'nin ilk yelerinden biri olan
(sarayda bulduum bir sr fotoraf arasnda kontun 1925 ta
rihli yelik kart da vard) aksi suratl Kont Gaetani ile evlenerek
ailesinin adn yceltmekten de geri kalmam. Bu evlilikten de
imdi grtm kontes Gaetani-Pattison olmu.16
Kontes evde istediim gibi dolaabilmeme izni verdi, istedi
im kadar da kalabileceimi syledi. stelik neredeyse Lev'in
yaad mekanda kalacaktm ama o srada daire Gney Afrika
l zengin bir yat yapmcsna kiraland iin bana sarayn arka
tarafnda, dizi dizi antika dolaplarn durduu ve terasl birok
odann ald uzun koridorun sonunda bir yer dt.
nmdeki grev gzm epey korkutuyordu ama bir yan
dan da ok heyecan vericiydi. Her odann Akdeniz gneiyle
ykanan deniz manzaral balkonu, byk bir penceresi vard;
oysa benim ilgimi karanlklarda sakl eyler ekiyordu. Herhal
de Positano'ya gelmi hi kimse, elbette Mslman'dan sonra,
benim kadar karanlkta vakit geirmemitir. yle ki, bir kutu,
bir raf daha aabilmek, bir mektup destesi daha okuyabilmek
iin teras bile nadiren ktm. ekmeceler Almanca, ngilizce
ve talyanca ak mektuplar, nc Reich'ta geirilmi tatil
lerden yollanm kartpostallar ve savan ilanndan sonra Ame
rikal dostlarla yaplm yazmalarla doluydu ama hibirinin
Lev'le ilgisi yoktu.
Sarayn devasa deri kapl konuk defterinin sayfalarnda ge
zinerek kaydedilmi isimlerden dnemin tarihini karmak
16 Kontes Raimonda Gaetani-Pattison ile yaplan grme, Positano, ubat 19.98.
439

mmknd: 1 920'lerden 1930'larn sonuna kadar Avrupa'nn

her yerinden ok eitli kayt vard; ngiliz soylularndan,
Amerikal servet sahiplerinden, kynn tarihi mirasna kadar
her konuda, talyanlara zg eyler ve cokular serbest bir ekilde anlatlmaktayd. 1 938'de, Mussolini'nin rk yasalarn
dan sonra, defterdeki isimlerin tmnn talyanlara ait oldu
u, sarayn 1944'ten sopra Mttefiklerin, her rtbe ve kken
den Amerikal subaylar ile ngiliz askerlerinin aknna urad
grlyordu. Evlerinden uzaktaki bu fatihlere Pattison Sara
y ngiltere'nin bir paras gibi gelmi olmal.
Acaba, 1938'den 1 942'ye kadarki zaman diliminde, yaban
c konuklarn yava yava ayaklarn kesmeye baladklar bir
dnemde, nasl olmu da kukulu siyasi ilikileri olan, parasz
ve de gizli polise izlenen bir yabancya oda kiralanabilmiti?
Tam bir bilmece!
Kontes, omuzunda uzun beyaz al ile gsterili bir poz ver- .
mi yar ngiliz annesinin fotorafna iaret ederek, "Annem o
zamanlar ok genmi, ok kaba ve kstah bir gen kz," dedi.
"Dr. Fiorentino, bykannemin konuu Essad Bey'in bacan
daki kangreni kontrole geldiinde annem kapdan oday gz
lermi - kimileri bunun iyilemeyen bir kurun yaras, kimileri
de svire'de giritii bir intihar eylemi srasnda meydana ge
len bir yaralanma olduunu sylerdi."17
Sz konusu kangrenli yara, Raynaud sendromu yznden;
bu hastalkta oksijensiz kalan uzuv dokular lmeye balyor
ve uygun ila verilmeyip tedavi edilmezse Ortaa ikencele
rinden daha acl bir yaraya dnebiliyor. Lev'in aya yaam
nn sonlarna doru sanki atete dalanm ya da alevde kav
rulmu gibi simsiyah bir grnm alm.
Kontes kendisini de biraz sulayarak, "Annem ve arkadalar
acyla inlerken onu izlerler, sonra sokaklarda koarak, 'Msl
man kestiler! Mslman' kestiler! ' diye barrlarm," dedi.

"Sanc geldiinde bir hayvan gibi ulurdu, teki zamanlarda

hep sessiz ve dalgnd. Gzleri aklmdan hi kmaz, kocaman
17 Ayn grme.
440

siyah gzleri vard. Doulu gzleri bedeni rrken sanki da

ha da parlaklayordu. " 18 Bu szler srm gibi bir vcudu olan,
seksen alt yanda neeli bir beye ait. Ters takt New York
Yankees kepini dzeltip kolasndan bir yudum alarak ve teh
likeli bir ekilde sandalyesiyle geriye yaslanarak konuuyordu.
Masalar yolun kenarna, alt yz metre ykseklikteki bir ya
macn dibine yerletirilmi, garsonlarn trafii ynlendirmeye
alt derme atma bir kafede oturuyorduk. Yal Fioravan
te Rispoli bir zamanlar hizmet ettii Mslman'la ilgili anlar
m hatrlamaya alyordu. Kontesin bykbabas kaptan Pat
tison tarafndan byk evde ie alnm. Kaptan her emrinin
annda yerine getirilmesini isteyen bir adamm; eer yemek
bir dakika ge ya da erken servis edilirse imek gibi grleye
rek barr; karsndakini rezil ederdi diyor. Kendisinden evde
kalan misafirin ilerine de bakmasn istemi.
Acaba o byk evde Mslman, hi kaptan ve ailesiyle bir
likte yemek yer miydi diye sordum. Gld ve "Adam onla
rn tarz deildi ki! " dedi. "Kukulu bir gemii vard. Yoksul
du. Bana bile hi para demezdi ama ok kibar davranrd. 'Gi
ovanni, zahmet olmazsa eczaneden bana biraz morfin alabilir
misin?' derdi. nanlmaz aclar iinde olduu halde, 'zahmet ol
mazsa' deme gcn bulurdu. Peki ya eczac ne derdi biliyor
musunuz? Altm yl sonra bile hatrlyorum, yle souk neva
le bir adamd ki: 'O herifin altndaki sehpay biri ekse iyi olur.
Bktm ona parasz ila vermekten. lmesi daha hayrl . . ."' 1 9
Lev, Positano'ya otuzlarnn banda yakkl bir adam olarak
gelmiken, anlalan drt yl iinde iki kat daha yal gsteren,
uyuturucu bamls biri olup km.
Rispoli'ye Mslman'n bir zamanlar nl bir yazar olduu
nu bilip bilmediini sordum. Bilmediini ama buna armaya
can syledi. "Sancs olmadnda ya denize bakar ya da ya
zard, bazen gnde on-on be saat yazd olurdu," dedi. Koru
cular gelip daktilosuna el koyduklarnda -Roma'daki yetkili
ler Mslman'n casusluk yapmak iin kullanabilecei gerek18 Fioravante Rispoli ile yaplan grme, Mays 2000.
19 Ayn grme.
441

esiyle daktilo ve radyo sahibi olamayacan bildirmiler- elle

yazmaya devam etmi Lev, kat ve defter alamadnda da es
ki kitaplarn kenarlarna ve sigara paketlerine yazmay srdr
m. 20 1941 yaznda onu ziyaret eden bir Alman anlarnda da
iresini grdn sylyor, "Acemlerin haha inlerine benzer
bir yerde yayordu, buna ramen siyasi grleri her zamanki
gibi keskin ve sarihti," diye yazm.21
Yal hizmetkar bu yabanc ziyaretilerin ounu hatrl
yor ancak askeri niforma giymi, Ortadoulu iriyar gen bir
adam hafzasna kaznm. Adn anmsayamasa da, adamn
niformasn ve Mslman'n onunla talyanca ya da Almanca
deil, ilk kez Arapa konutuunu unutmam.
Seksen be yanda gammazc bir ocuk gibi ne doru ei
lip kepini dzeltirken, "Herkes ona Mslman diyordu ama
bana sorarsan o bir Yahudi'ydi," dedi.
Neden yle dndn sordum.
"Bilmem - geri yatann banda hep bir Kuran durur, her
kes de ona Mslman diye seslenirdi. Bu arkada da sanki
Mslman bir faistti. Ama bence o bir Yahudi'ydi, bana y
le geliyor," dedi. Sonra boazn temizledi ve bir kola daha s
marlad. "Biliyor musun lmeseydi ona hizmet etmeye devam
ederdim. Zengin ya da ho biri deildi ama her zaman kibar
davranrd. "22
Bekinin olu Romolo Ercolino yol boyunca yamaca dizilmi
evlerin nnden geerken kasabann en yksek noktasnda bir
yeri iaret etmekteydi. Baktm ama yemyeil bir tepe ile mas
mavi gkyzne doru ykselen kk bir kiliseden baka bir
ey gremedim.
"Babam gnn birinde birilerinin onu aramaya gelecei
ni biliyordu. Salerno'ya yakn bir SS kamp vard, yani talyan
SS'inin kamp. 1942 Austos sonlaryd. Gizli polisin kullan20 Knight, "Essad Bey a Positano" , s. 138.
21 Aktaran Gerhard Hpp, "Mohammed Essad Bey: Nur Orient fr Europaer?"
Asien Afrika Lateinamerika 25 (1997), s. 89.
22 Fioravante Rispoli ile yaplan grme, Positano, Mays 2000.
442

dndan iki byk siyah araba evin nnde durdu ve iinden

kocaman apkal adamlar indiler. Eve girip babama, 'Nerede o?
Mslman Nerede?' diye sordular. "Ge kaldnz, oraya gitti,"
dedi babam mezarl iaret ederek." 23
Romolo Ercolino (nam- dier Romulus Hercules) gnein
altnda siyah ceket ve kravatla dolayor. Babas Luigi kasaba
nn erifi gibi bir eymi, Lev'i hayattayken gren son kii o.
Kayalara oyulmu dik merdivenlerden trmanarak kasaba
nn en tepesindeki mezarla ulatk ve minyatr evler gibi bir
biri stne dizilmi mezarlarn arasndan getik. Bu ykseklik
ten Tiran Denizi'nin sahili btnyle grlebiliyor. Hal Se
ferleri srasnda yaklaan Ar\lp aknclar haber veren gzcler
iin ina edilmi bir Ortaa kulesi incecik bir burun zerinde
ge doru uzanyordu.
"lte," dedi Hercules saygl, alak bir sesle. Tepesi sark ek
linde ince uzun bir mezar ta nnde duruyorduk. ''Trklere
zg bu mezar ta. Savatan sonra bir adam geldi, Dr. Cemil
Mazzara, bir Cezayirli, mezar tann nasl olacan o syledi,
para verdi," diye aklad.24 Tan zerinde "Mohammed Essad
Bey" yazyordu.
Rispoli'nin hatrlad Lev'in Arapa konutuu niforma
l subay Mazzara olmal. Essad Bey'in polis kaytlarnda on
dan gelen baz mektuplar grmtm. Tam ad Dr. Ahmed Ce
mil Vacca-Mazzara'yd, mektup kadnn balnda da gaze
teci olduu yazlyd. Adam hakknda derli toplu belge bulmak
ok zor oldu. 1 940'larn sonundan kalma BM belgeleri, Eh
renfels atosunda bulduum 1970'lerden kalma mektuplar, fa
ist bir senatrn kz olan ve halen Roma'da oturan sinir has
tas eski einden edindiim bilgilerden bu "Cezayirli"nin sra
dan biri olmadn rendim. Adam, pahal arabalara ve villa
lara merakl, ltalya denetimindeki Libya ile Fransz denetimin
deki Cezayir arasnda bilgi de dahil her trl eyin kaakl
m yapan karanlk grevlerde bulunmu slamc faist bir para
t subayym. Ssl bir el yazsyla kaleme alnm mektupla23 Romolo Ercolino ile yaplan grme, Positano, ubat 1998.
24 Ayn grme.
443

nn yan sra, ok sayda daktiloyla yazlm not, gzalt raporu

ve resmi telgraf vard. zerlerindeki damgalarda, faist dne
min 19. ve 20. yllar anlamna gelen "Yl XIX, yl XX" ibareleri
.
grlyordu (Mussolini'nin yeniden dzenledii ltalyan takvi
mi, Roma'ya" yrd 1 922 yl ile balyor) .
Ercolino'ya Cezayirli ile karlap karlamadn sordum.
"Dr. Cemil, babam hayattayken bir daha Positano'ya gelme
di. Ben de onu, mezar grmeye geldii 1970'lerde bir kez gr
dm. Mezar tan beendi. " Nasl biriydi peki? " ok zengin
ve gl bir adamd, Cezayir'de ve Trkiye'de ok mlk var
m. Bana, burada gml olan adamn tand en byk in
san olduunu syledi. Ben de, bizim de hep ayn ekilde d
ndmz, onu ailemizden biri gibi grdmz syle
dim. Galiba 1975 ylyd. Dr. Cemil tekrar geleceini syledii
halde bir daha gelmedi. "25
Baron mer'in 1954 ylnda Hindistan'dan dnerken Posita
no'ya geldiini, Essad Bey'in mezarnn mezarln dnda ol
duuna zldn ve Katolik olmad iindir diye dn
dn biliyoruz.26 Mezarlk grevlisine bu konuyu sordum,
mukaddes alann yamacn tepesine kadar uzandn syle
di. Bu konuyu pek bilmiyordu ama Mslman'n mezarnn
eski bir tarihte bir kez aldn biliyormu. Bunu babasn
dan m duyduunu sordum. Hayr dedi, byk romanc John
Steinbeck'ten dolay biliyormu ! Kafam iyice kart tabii ama
anlattklarn dinlemeden edemezdim.
Bir sre sonra da Positano'daki herkes bana Mslman'n
mezarnn alma hikayesini anlatmaya balad. John Stein
beck'in 1 953 ylnda Harper's Bazaar'da kasabay tantan bir
gezi yazs yaymlanm. Turizm brosu bu yazy hala kali
teli kada bast kk zarif kitapcklar halinde alt dilde
datyor. Yani, aslnda Positanolularn Essad Bey hakknda
"hatrladklar"nn ou Steinbeck'in bu yazsndan geliyor:

25 Ayn grme.
26 Omar-Rolf von Ehrenfels, Kurban Said,
sz (Basel, 1973), s. 6.
444

Das Miidchen der go!denen Hom'a n

Positano'ya on yl kadar nce gelen bir Mslman kasabay be

enip buraya yerlemi. Belli bir sre birikimleriyle yaadk
tan sonra parasz kalm ama kasabadan ayrlmam. Yerli halk
kendisine destek olmu, ihtiyalarn karlam. Nasl ki bele
diye bakanlar kasabalarndaki tek komnistse, bu da tek Ms
lmanlanyn. Onu kasabann mal saynlar. Sonunda ld
nde tek dileini yerine getirmek zere Mslman' ayakla
n Mekke'ye gelecek ekilde gmmler. Daha dorusu Posita
nolular yle yaptklarn sanyorlarm. Drt yl kadar sonra i
gzarn biri, pusula ya da harita hatas yznden adamn olma
s gerektii yerden 28 derece eri gmldn kefetmi. El
bette, denizcilikle uraan bir kasaba iin byle bir hata hi ya
kk almayacak; btn kasaba toplanm Mslman'n mezar
n am, doru ekilde yerletirip zerini tekrar kapatmlar.27

Bu olayn gerekten byle mi olduu kesin bilinmiyor ama

uras kesin ki, Steinbeck anlatt elenceli hikayesinde sz
edilen kiinin o tarihten yalnzca on yl kadar nce nl bir ya
zar olduundan haberdar deil. Oysa 1 930'larda her ikisi de
baarl birer yazar; geen zaman iinde Steinbeck yazarlk ha
yatna devam edip hem nemli kitaplar hem de yukardaki gibi
hafif eyler yazmay srdrmken, Lev/Essad uurumlardan
yuvarlanmtr. Elbette o, bir elin says kadar hayran ve Na
zi Almanyas'nn ve faist ltalya'nn gizli polis gleri nezdin
de nemli bir adamdr. Ne yazk ki, mrnn sonunda yalnz
ca Positano'nun "Mslman" olarak yaayp gitmitir.
Romolo Ercolino'ya, Rispoli'nin bu Mslman'n aslnda Ya
hudi olduunu sandn aktardmda, kesinlikle kar k, t. Sarkl mezar tan ve stndeki Arapa yazlar gsterdi.
stelik herkes ona "Mslman" diyordu , Kuran okuyordu ve
Mekke'ye gre gmlmeyi istemiti. nmzde duran belge
den bir notu gstererek, "te burada da yle sylyor," dedi.
Szn ettii ey Dr. Cemil'in Essad Bey'in lm zerine fa
ist dergi Oriente Moderno'ya yazd uzun lm ilannda yer
alan bir dipnottu:
27 John Steinbeck, "Positano", Haper's Bazaar, no. 2898 (Mays 1953), s. 188.
445

Essad Bey'in Yahudi olmadn, Boleviklik ncesinde

Kafkasya'da ahsen veya tzel kii olarak Yahudilerin petrol
le ilgili mlk edinmelerinin kesinlikle yasak olduu gerein
den de anlyoruz. Kafkaslar'da, tpk Beyaz Rusya'daki gibi,
hibir zaman Yahudi olan aristokrat bir kesim bulunmam
tr. Bak'deki mparatorluk okulunda Yahudi ocuklarn oku
malarna, hatta Yahudilerin kentte oturmalarna bile izin ve
rilmezdi. New York'taki Antropoloji Enstits'nde Essad Bey
hakknda yle bir kayt var: "Leo Muhammed Essad Bey, lb
rahim Arslanolu'nun olu, Bak'de 20 Ekim 1905'te dodu,
dini Mslman. Irk %50 Rus, %24 Trk, %24 Acem." 28

Bu lm ilanna, tpk mezarlkta olmasn istedii mermer

ant gibi, Cemil'in yazd yar methiye, yar edebi vg , ya
r rk savunma, harflerle oluturulmu szel bir ant gzyle
bakabiliriz. 1941 ylnda, henz hayattayken Stalin ve G.P.U.
kitaplar yeniden basldnda, kan deerlendirme yazlarn
da Lev'den "Yahudi yazar" diye sz edilmeye balanmtr.29
Yani eer Lev salk nedenleriyle lmle yz yze olmasayd
da, bu yazlar yznden hayatndan olacakt. Cemil, 1942'den
sonra Kurban Said romanlarnn evrilme iini stlenmi, yl
lar sonra da "mlteci ocuklar i_in" bir Essad Bey Vakf kur
maya alm; dolaysyla kahramanna saf Aryan bir kimlik
hazrlama abas anlalr bir ey.30 (yle ki, Slutzki karde
lerden birini -Cemil onu zengin bir Beyaz Rus prensesi olarak
gsteriyor- Bay Nessim-Baum [tsrail kavminden] diye biri ile
evlendirip adam Essad'n 'Nessim enitesi' bile yapm.)31
Bu hnerli Cezayirli'nin izini srmek gerekten bunaltcy- .
d, hibir sonu almakszn resmi dairelere girip kyordum.
28 Giamil Vacca-Mazzara, "Mohammed Essad-Bey: Scrittore Musalmano
dell'azerbaigian Caucasico" (Essad Bey'in lm ilan), Oriente Modemo (1942),
s. 434-443.
29 Gerhard Hpp, "Mohammed Essad Bey oder Die Welten des Lev Abramovic
Nussenbaum", Essad Bey, Allah ist gross (Mnih, 2002), Sonsz, s. 407.
30 Gjamil-Mazhara'dan Omar Ehrenfels'e yazlm mektup, Cezayir, 20 Haziran
1975.
31 Vacca-Mazzara, "Mohammed Essad Bey: Scrittore Musalnano dell'azerbaigian
Caucasico", s. 334-343.
446

Her birinden elim bo dndke de, adamn kaytlarnn imha

edilmi ya da alnm olduunu dnmeye baladm. Lev'in
dosyalarnda yazd mektuplar saklanmt ama faist bir polis
devletinde kendisine ait tek bir kovuturma dosyasnn bulun
mamas ya da varsa bile bunun kaybolmu olmas ok garipti.
Nihayet iin asl ortaya kt, resmi kaytlarda ad gemiyordu
nk Dr. Cemil Vacca-Mazzara da kimliini gizliyordu.
Roma'da bir enstitde alan oryantalist Profesr Castro ba
na 1950'lerin banda greve geldiinde Dr. Cemil'in gvenil
mez biri olduuna dair baz sylentiler duyduunu syledi. Ne
var ki, Dr. Cemil'in adnn neden ktye ktn bilebilecek ki
ilerin tm lmt. Bana Pisa'da yaayan baka bir profes
rn adm vermesi zerine, Libya'daki talyan smrge yneti
mine dair belgeler konusunda uzman olan Anna Baldinetti adl
bu hanm grmeye gittim. Baldinetti, sk sk Kuzey Afrika'ya gi
dip ariv almas yapyormu. Yine sonu belli olmayan bir yola
girdiimi dnmeye balamken, profesr hanm bir ey hatr
lad. talyan Dileri Bakanl arivlerinde elden geirdii bin
lerce kattan birinde bu ad grmt. Faist dnemin Kuzey
Afrika'daki renci olaylaryla ilgileniyordu ve kopyasn ald
bir belgenin zerinde hatrlad kadaryla Cemil Mazzara'mn is
mi vard. Kad bulup gndereceine sz vermesinin zerinden
birka gn gemiti ki, faks makineme Mart 1938 tarihli bir bel
ge geldi.32 Afrika'daki talyan Devleti Temsilcilii'nin siyasi i
ler genel mdrlnden yazlm bu notta "ltalyan vatanda
Cemil bni Yusuf Mazara"nn aslnda Bello Vacca adl Tripolili,
"talyan ordusunda grevli eski bir yedek subay" olduu, yakn
bir zamanda slamiyete getii yazlyd:
Geen yln ikinci yarsndan bu yln ubat ayna kadar Ka
hire'de yaam ancak Msr hkmetince uyuturucu ticareti
yapt ve eyalar arasnda patlayclar ile propaganda malze
meleri bulunduu gerekesiyle snr d edilmitir.

32 Nota Codesto R. Ministero no. 1 00285, 8 Mart 1938, R. Ministero dell'Africa

Italiana.
447

Raporun sonunda "Bello Vacca, Libyal Mslmanlarn hakla

rn savunduunu iddia etmektedir ancak aslnda kendi kar
n gzeten entrikac biridir," denilmekte.
Btn bunlar Cemil'in neden Lev'in defterlerinde hakiki bir
dost olarak yer almadn da aklyor. Lev yalnzca duman al
tyken yazd rktc sahnelerde ondan bahsetmi, garip ve
gizemli biri olarak sz ediyor:
Cemil bende kalyor. Halinden memnun, glmseyip duru
yor. Elimi uzatyorum. "Haha, Cemil bana haha ver," di
yorum. ini ekiyor ve paketi uzatyor.
Terasta glge bir yere uzanp yatyorum. Ayamdaki sanc
yava yava kayboluyor. Bo gzlerle etrafa bakyorum, acnn
merdivenlerden aa indiini gryorum. Krmz kadifeden
bir paltosu, bir de haneri var. Ufak tefek biri, tyl ve geni
kenarl bir apka takm. Gryorum ve duyumsuyorum. Mi
nik haha taneleri yle gl ki; krmz paltolu cceyi yok
ediyor. Teras imdi bombo. Arkamda bir yerde Cemil'in fsl
dadn duyuyorum. Ama ne dediini anlayamyorum. Gk
yzne, kprtsz sakin suya bakyorum. Denizin suyu yava
yava ykseliyor. Gkyzn kaplyor. nmde gri-mavi bir
renk beliriyor ve her yeri, teras, denizi, gkyzn, beni kap
lyor. Dnyada bu renk dnda hibir ey kalmyor, ne l, ne
niversiteler, ne kitaplar, ne ac, ne krallar. Sonra bu gri-ma
vi ey hareket ediyor, sanki grnmez bir el onu hareket etti

riyor. Evet, artk yakn, ok yakn. te imdi tamamen saki

33
nim, minik taneler yine ilerini grd, zaten hep grrler.

1942 Bahar'nda Lev iin son bir umut belirmi. Pima,

Due'ye yazm ve Lev'e para gelmeye balam; skntlar bi
raz olsun azalm. Radyosunu geri alm, faistlere birka ma
kale satm. Ayrca Pima, talyan radyosunda tandklar olan
Ezra Pound'a Lev'den sz etmi. Lev, Aralk 1 94 l'de Pima'ya
yazd bir mektupta kafas karm bir halde Pound'un ken
disine radyoda i bulma gayretinden yle sz ediyor: "Kim
33 Kurban Said, Der Mann,
yazmas) , V, 12B-13A.
448

der Nichts von der Liebe Verstand (yaymlanmam el

bu Herr Ezra allahakna? Ben i i diye lyorum, Ezra kut

sal kitaplardan frlam bir peygamber gibi imdadma yetii
yor. Sanki kutsal kitaplarn dnda bir de 'Ezra kitab' var. n
cili dilde okurum ben." Lev, ileri iyice kartrdnn far
kndadr, Pima'y uyarmak ihtiyac duyar: "Sakn korkma ama
galiba aklm tamamen kardm. "34 1941 ylnn sonbahar ile
k ok sert gemi olmal. Positano'da yaayan ve anlalan
' Lev'den pek holanmayan baka bir oryantalist, Armin Wegner
adl bir Alman srgn, gnlne Lev iin yle yazm: "Oda
snda seke seke dolaan elimsiz bir hortlak; surat Daumier
karikatrlerine benzen, aptal, kt niyetli, kaba saba, a gz
l bir de dads var, srekli tknyor."35 Wegner'in bu duygusuz ve irkin yarglarn Lev'in lmnden sonra, Eyll 1942
tarihli gnlnde de gryoruz; "tipik bir edebiyat doland
rcs" , "Viyanal Yahudi bir gazeteci" dediine gre de, Lev'in
srrn batan beri biliyormu. Yazdklarndan ona kin gtt
belli (Lv'in kitaplar Wegner'den daha ok satmaktadr) ama
bununla kalmyor, meslektann yaam hakknda hi sakn
masz szler savuruyor: "Toy, mutsuz, dnme bir Yahudi'nin
korkun masallar" - "kt gereklerden kamak iin hayat
n masala evirmi. " Cemil'in mezar tayla ilgili giriimini de
renmi olmal ki, tm acmaszlyla, " Mslman son anna
kadar
bu komediyi srdrd ," diyor.36
.
Eer Ezra Pound bu "komedi"den haberdar olsayd, yani
Mslman'n aslnda bir Yahudi olduunu bilseydi, byk ih
timalle ona yardm etmezdi. Ama Pound bunu bilmemektedir;
Lev'e gerekten yardm etmeye alm. Haziran 1942'de Es
sad Bey, faist Smrge Yaynlar iin Acemce bir propagan
da kayd yapmak zere radyoya davet edilmi.37 1 Eyll'de de
Roma'ya aldrlaca bildiriliyor. lmnden bir hafta sonra
kapsna gelen byk siyah arabalar ile byk apkal adamlar
34 Essad Bey'den Pima Andreae'ya mektup, 1 1 Aralk 1942.
35 Aktaran Hpp, "Mohammed Essad Beg Nur orient fr Europaer?" , s. 89.
36 Ag.e., s. 90.
37 Halk Kltr Bakanl Radyo ve Televizyon Yayncl Blm Bakan Salva
tor Aponte'den Dr. Essad Bey'e mektup, 23 Haziran 1942.
449

onu toplama kamplarna deil, Roma'ya, kayt stdyosuna g

trmeye gelmi grevliler.38
"imdi geriye baktmda, kaderimin izdii yoldan yrm
olmam nemli. Bana iki kez yardm eli uzatld ama ben ikisin
de de bu eli ittim - nk benim kaderim Monica'yd."39 Yaz
d sra d hatratnda Lev karsna "Monica" , kendisine de
"Ali" diyor. Defterleri okuduka bu takntsnn, Monica'nn
hi aklndan kmadn grdm. Konu yalnzca kskanlk
deildi, bunun tesinde bir ey vard. Hikayesinin bir yerinde
Lev yine kt bir yalan uyduruyor ve henz Avrupa'dan kma
imkanlar varken ABD'ye gitmelerine Erika'nn engel olduu
nu sylyor. Oysa ABD'ye tanma konusunda endieleri olan
Lev'dir, stelik boanmalarn hzlandran da budur. Erika'nn
onun iin Lev'i terk ettii adam, Rene Flp-Miller, Hollywo
od hakknda bir kitap yazm, Amerika'ya tanmak iin yanp
tutumaktadr. Lev'in Pima'ya yazd mektuplarda olaylarn i
yzn gsteren ok sayda ipucu var.
Lev, Pima'ya her konuda yazm; Asya'daki , Weimar
Cumhuriyeti'ndeki, Chicago ile Kalkta'daki maceralarn, a
k ve Erika'y, siyaseti, sava ve Atatrk, yayncl, sinema
lar ve para konularn mektuplarnda tm ayrntlaryla ele al
m. Sanki Lev'in hayat tpk ehrazat gibi, Pima'ya yazd
bu mektuplara baldr; btn hikayesini ona anlatm. Yk
sek kademelerde faist tandklar olan bu hanmn iyilii iin,
ayrca o anlasa bile sansr kurumu izin vermeyecei iin, Lev
kendisiyle ilgili gerekleri ak ak deil, genellikle komik
kodlamalar kullanarak dile getiriyor.
Mektuplarn ana konularndan biri_, yazmalarnn devam
edip edemeyecei zerine ve yine kodlarla konuuluyor. 21
Kasm 1 940 tarihli mektubunda kendinden "ortak arkada
mz Kurban Said" diye bahsederek baz endielerini yle di
le getiriyor Lev.
38 Salerno'dan ileri Bakanl, Kamu Gvenlii Genel Mdrl, Roma'ya
mektup, "llgi: Essad Bey lbrahim olu Leo-Vatansz" , 26 Austos 1942.
39 Said, Der Mann, VI, 12B.
450

Bu nedenle onun baka bir arkadana yazdm. Btn bunla

r yazmak ve telraf ekmek (telgraf gnderilebiliyor) olduk
a pahal ama size Said hakknda zel baz bilgiler verebilirim.
Olay u: arkadamz bizzat kendi kars tarafndan ihbar edil
di. Evet, hayatta byle eyler de oluyor. Kadnn sylediklerin
de yetkililerin bilmedii bir ey yoktu - Said ok istedii hal
de ailesinin doum belgelerini elde edememiti. nk bu in
sanlar 80-100 yl nce domular, oysa onun lkesinde doum
belgesi verilmeye daha 50 yl nce baland. Olmayan belgelere
ulaamayaca ak deil mi? Yetkililer de zaten bunu bildikle
ri iin konuyu kapattlar. Buna ramen kars, hem de tarih ve

yer belirterek, bir ihbar mektubu daha gndermi.40

Lev'in, Yahudi olduunu ihbar edenin Erika olduundan

kukulanmas normal, nk mektuplarnda eski ei tarafndan
tutulmu, iini bilen bir detektif avukattan, Mr. Percy diye bi
rinden sz ediyor. Gya bu adam, kimliini ortaya karmak ve
hayatna kastetmek iin faist Avrupa'nn her yerinde Lev'i ar
yor. Lev mitsizlie kapld her dnemde, bu adam ortaya at
m. rnein, 15 Ocak 1942'de, "Percy? Evet, onu hep unutu
yorum. Elbette o beni mahvedebilir. Grevi de bu zaten. Yahu
diymiim! Hi mantkl deil. Aksini kolayca ispat edebilirim,"
diye yazm.41 Oysa Erika'nn Lev'in Yahudi olduunu ihbar et
mek iin birini tutup Avrupa'ya yollam olmas neredeyse im
kansz, nk 1942 ylnda bu ii yapacak Amerikal bir hafi
yeye hi gerek yok. Lev'in Yahudi olduu iddias 1939'dan beri
Nazi Almanyas ile Mussolini ltalyas arasnda onunla ilgil her
trl yazmada zaten yer alyor, stelik Lev de bundan haber
dar. Kamak iin son ansn kardn, faist Avrupa'da ancak
faistlerin yardmyla hayatta kalabileceini de biliyor; bu ne
denle de her konuda eski eini ve Amerikallar suluyor.
Lev'in evliliine ve "rkna" dair felaketleri zihninde birbi
riyle ilikilendirmesinin psikolojik nedenleri de var; hatrla
naca gibi, 1935 ylnn baharnda bir ay iinde hayatn mal40 Essad Bey'den Pima Andreae'ya mektup, 21 Kasm 1940.
41 Essad Bey'den Pima Andreae'ya mektup, 15 Ocak 1942.
451

veden iki haber birden alyor - biri Alman Yazarlar Birlii'nin

eserlerini yasakladna, ikincisi Erika'nn baka bir adam
la yatyor olmasna dair. Erika'nn Amerikan basnna o d
nemde verdii demeler hem masumca ("Meer yalnzca Leo
Nussinbaum'mu") hem de -einin "Mslmanl" ile ilgili
olanlar- ciddi sonulara yol aacak cinsten: Harem kurmakla
tehdit etmesi, korku hikayeleri anlatmas, bomaya kalkmas
ama becerememesi falan. Faist Avrupa'nn gbeinde yaayan
Lev iin bu demelerin denizleri ap te yakaya ulatnda
ok farkl etkileri olacan Erika'nn bilmemesine pek imkan
yok; tm zaten dosyalarda, polis kaytlarnda ve yaynclarn
notlar arasnda yerlerini bulmu. Aslnda bu bilgilerin hibiri
sr da deil; Erika 1932 ylnda evlendiklerinde Lev'in gemii
hakknda hibir ey bilmediini syleyemez, nk Yahudi ol
duuna dair kan ilk skandal henz tazeyken o Lev'in sekre
terliini yapmaktadr.
Lev'in asl gc dpedz ak arazide gizleniyor olmaktan
geliyor; yani srrnn nemi, gerek bir sr olmamasnda. Yal
nzca sylentiler dolamakta, iin gereini kimse bilmemekte
dir; dostlar ve meslektalar da bu oyunda ona omuz vermi
ler. Bu gcn korumak iin sulamalar karsnda o da hep
bilmecemsi bir glmseme taknm. Pek salkl grnme
se de, bu yapt bir eit meydan okuma; kendisiyle ak ak
dalga gemesi onun ayakta kalmasn salyor. Yani, Lev'in "ac
gerei" masala dntrdn syleyen Wegner hakl; belki
de Mslman kimlii gerekten onun iin yalnzca bir asimi
lasyon arac. Ya da belki de ok nemli: Onu modern barbarlk
kafesine sokmaya alan dnyay -ve kendi varln- ifade bi
imi. Ne yazk ki, dnyann Lev'i kafese sokmas onun dn
d kadar uzun zaman almyor.
Erika'nn basn aracl ile yapt ihbarlar btn maskele
rin ksa srede dmesine neden olur: Lev ne Mslman'dr ne
de prens (aslnda prens olduunu hi sylememitir, kulland
"kk prens" kelimesi byle anlalm olmal) . Ne giysilerinin
gsterdii gibi tutkulu bir eyh, ne de Erika'nn sevgilisidir. Eri
ka her eyi anlatm, geriye gizemli hibir ey kalmamtr. Essad
452

Bey'in saygn Amerikan gazetelerinde yer bulmu ilgin hikaye

si renkli basn araclyla lekelenmi, eski egzotik maceralarnn
yerine, Sunday Mirror Magazine nin Ocak 1938 saysnda oldu
u gibi, unlar yazlmaya balanmtr: "Erika, Essad Bey'in ge
mii hakknda bambaka eyler sylyor: Leo Nussimbaum ola
rak domu; annesi Kzl Devrim srasnda intihar etmi; baba
syla Trkiye'ye kamlar ve orada Mslman olmular. Erika
aynca, 'Bey, babadan oula geen bir san, Lev bunu kullanamaz,'
diyor."42 Leo Nussimbaum olarak doduunun ve annesinin sr
rnn renilmi olmas -ki Lev'in eine muhtemelen byk bir
gizlilik iinde anlatt bu sr, aile iinde bile hi dile getirilme
mitir- peindeki Nazilerin kafalarn tmden kartrm olma
l. Erika'nn boanmalar srasmda syledii szler, hibir Gesta
po ajannn bulup karabilecei trden eyler deil.
Hastalandnda, sanatoryumdaki tedavisinden sonra Lev'e
Viyana'da Alice'in baktn, Lev'in von Weisl ile birlikte bir ki
tap yazdn, ardndan terapi niyetine Kurban Said romanlar
n yazp bitirdiini biliyoruz. Lev'in Ehrenfels atosu ile Her
renhof arasnda mekik dokuduu, kafe ve ato kltr iin
de kendisini olduka iyi hissederek rahat bir hayat srdrd
bu dnem ok geride kalmtr. imdi hastal, yoksullu
u, ltalya'nn rk yasalar, Mr. Percy ve babasndan gelen k
t haberle mcadele etmektedir.
"Korkma ama, sana aklm kardm sylemek zorunda
ym ," diye yazd bir dnemdedir artk. Sonunda hem Lev
hem de babas yakalanmlardr. Defterlerde btn bunlarn
nasl meydana geldiini, kaderinin onu neden buraya getir
diini anlamaya alyor Lev. Tekrar tekrar Amerika'da kal
ma "ans"n karm olmasna dnyor - oysa milyoner ka
ynpederinden, Viereck'ten ve bir Dou Enstits'nden teklif
ler almtr:
'

Bir dnce beni srekli rahatsz ediyor. Neden yaplan teklif

leri kabul etmedim? Bilmiyordum, anlayamamtm. Sanki g
rnmez bir g beni engellemiti. Burada koullarn dzelme42 "Harem? Yes - But Scare 'Em? No !", Sunday MirrorMagazine, 2 Ocak 1938, s. 10.
453

yecei, daha iyi bir iimin olmayaca belliydi. Ama yaamak

iin Amerika'ya gitme fikri iime anlalmaz korkular salyor
du. Aklc bir aklamas yok, uuruma srklenmeme sebep
olan aklszca bir korkuydu. Hayatmn geri kalann etkile
yecek nemli bir karar alma anyd. lte hepsi bu ... Kader. 43

Oysa 1934'te ve 1935'te Lev iin her ey mmkndr; yk

sek yerlerde dostlar vardr, uluslararas bir ne sahiptir. Ame
rika'ya gidip havlu atmak da mmkndr: Herald Tnbune mu
habirinin dedii gibi, "mektuplamalarla geeek skc bir ha
yata balamak, Amerikan vatandal iin mracaat etmek."44
Ama o snma talep edecek Yahudi bir yazar deildir ki, o
Essad Bey'dir. ("Kavgadan nefret etse de, her eye meydan
okuyor. ")45 Btn bunlar iin, onu dnmeden edemese de,
Lev aslnda eski karsn hibir zaman gerekten sulamaz, so
runlarnn kaynann daha derinlerde olduunun farkndadr.
El yazmas defterlerin sonlarna doru, bir sayfann kenarna
stn karalad yle bir not dm: "Bu kitabn yazar l
d. Gney Avrupa ile Asya'y ayran dzl gemeye alr
ken meydana gelen bir uak kazasnda can verdi. "46
Bayan Mgle, bana Lev'in Viyana'dan ayrlmasndan sonra Ab
raham Nussimbaum'u eitli kereler ziyaret ettiini, yal ada
ma yardmc olmaya altn syledi.
"Essad'n babas, Abraham Nussimbaum, ilk ziyaretim sra
snda bana sen Nazi'sin dedi. Sam o kadar beyaza yakn bir
saryd ki, platin sars. Sekreterim Camilla, 'O buraya size yar
dm etmek iin geldi,' dediyse de, o inanmad, bir kere benden
rkmt."47
Abraham daha sonra Bayan Mgle'ye ilk dnemlerinde
Stalin'e nasl rvet verdiini, Bak'de milyonlar olduunu
43 Said, Der Mann, V, 21B.
44 William Leon Smyser, "He Has Lived His Stories",
16 Aralk 1934, s. 7.
45

New York Herald Tribune,

A.g.y., fotoraf alt.

46 Said, Der Mann, VI, 52B.

47 Therese Kirschner-Mgle ile yaplan grme, Viyana, ubat 1999.
454

falan anlatm. Baba Nussimbaum hayatnn sonuna kadar,

onu almaya geldiklerinde bile, pahal takm elbiseler giyme
yi ve ayakkablarn parlatsn diye hizmetkarlar tutmay sr
drm. "Ben aada arabada beklerken Camilla yukar k
t. Dndnde Nussimbaum Modliborzyce'ye gtrlm de
di. Modliborzyce'nin nerede olduunu sordu. Ben nereden bi
lecektim nerede olduunu? " (Viyana'daki Yahudi cemaati ka
ytlarna gre, Abraham Polonya'ya 5 Mart 194l'de gnderil
mi ve byk ihtimalle ok gemeden Treblinka'da lm.)48
"Sonrasnda ondan ne bir mektup ne de bir haber alabildik. "49
Bayan Mgle, Abraham'n ortadan yok olmasnn hemen
ncesinde kendisinden Positano'ya gidip Lev'i grmesini is
tediini, bunun iin ona yalvardn syledi. Aryan kimlii
ni ispatlayan tm yasal drt ayr pasaport gsterip -o gnler
de Avrupa'da dolamak iin tmne gerek varm- "O zaman
Positano'ya gitmek ok zordu, sava vard ama ben bir kere sz
vermitim ve gittim," dedi. Lev'le iki hafta geirmi. "Barm
yordu, bir hayvan gibi inliyordu. Evet inliyordu, nasl bir ses
kardn tahmin edemezsiniz," diye anlatt.50
Lev'in ona, onun da bana verdii defterleri aldktan sonra
acyla dolu satrlarn zmek iin haftalarca uratm. Sayfalar
arasnda ilerledike hem Lev'in karmakark el yazs hem de
hikayenin kendisi git gide younlat; kendimi, yllar nce ha
ritada Kevserya'y bulmaya alan Kafkaslar'n Oniki Srr'nn
eletirmeni gibi hissettim. Lev'in d ve yok olu hikayesi
tpk ykselii kadar inanlmazd. Onu bu kadar zorlayan eyin
ne olduunu anlayabiliyordum artk: Sonunda bata ka bir e
kilde kendi yolunu bulacana inanmaktan hi vazgememiti
o. Kck bir odada hapis kaldnda, bedeninin para para
yok oluunu seyrederken bile, i ie gemi farkl kiiliklerini
yakalayabilmek iin mcadele etmeyi brakmamt. Son def48 Dokumenationsarchiv des sterreichischen Widerstandes, Abraham Nussim
baum'un 5 Mart 1941'de Viyana'dan Modliborzyce'ye gtrldn gsterir
belge.
49 Therese Kirschner-Mgle ile yaplan grme, Viyana, ubat 1999.
50 Ayn grme.
455

tere eserin genel havasna ok uygun bir ekilde, kurgusal bir .

nsz yazm ve yine adm vermedii gizemli bir alim uydur- .
mu.51 Bir sre sonra hi var olmam gibi kaybolacak bu gen
kozmopolitle tanmalarn, ardndan kurduklar dostluu ince
ince anlatyor Lev.
"Posta kartlar gelmemeye balad, bilim dergilerinde de ar
tk onun hakknda haber kmyor. Galiba kayboldu ; daha
dorusu ortadan yok oldu. Birka ay nce, burada anlatlmak
ta olan hikayeyi ieren kaln defteri postadan aldmda ne ka
dar armtm." Kahramann ackl hikayesinden bahisle, "tlk
izlenimim, btn bu yoldan kmalarn, bu kt kaderin ger
ek nedeninin bana olduu kadar, yazarn kendisine de bir sr
olduu ynnde. Sebeplerin burada anlatlan olaylarn dnda
bir yerde aranmas gerektiini dnyorum."52
Gerekten de, Lev iin her eyin nedeni hikayede anlat
lan olaylarn dndadr. Babasndan artk mektup gelmedi
i iin lgna dndnde de ayn ekilde bununla yzle
mekten kanr El yazmalarnn sonunda hikayenin gizem
li yazarndan alnm son bir mektup var.53 lade adresi olarak
Mekke'yi veren mehul yazar mektubunda bir Arap krallnda
kurmu olduu yeni hayatn anlatyor; bu yer onu olduu gi
bi, Dou'nun oryantalisti olarak kabul etmi, sonsuz bir uyum
iinde ve kardee bir sevgiyle evrili olarak, entelektel bir
sarayda yayormu. Ancak, Lev Nussimbaum defterin sonun
da yine tebdili kyafet yapyor ve hikayelerinin en rahatsz edi
ci olann anlatrken onu dinleyicisiz brakm bu dnyaya son
bir cmle sylyor:
Bu satrlara ekleyecek hibir eyim yok.

- KURBAN SA1D54

5 1 Said, Der Mann, VI, 53A-55B.

Ag.e,, VI, 53B-54A.

Ag.e,, VI, 54A-55B.
54 Ag.e,, VI, 55B.

52

53

456

Kullanma zinlerine Teekkrl er

METiNLERLE iLGiLi iZiNLER

NORMA BRAILOW: Alex Brailow'un Survivor's Tale adl yaymlanmam el yazma
s ile The Oiental Tales of Essad Bey adl yaymlanmam el yazmasnn Alex Brai
low tarafndan yazlm nsznden alntlar, Norma Brailow'un izniyle.

THE NEW YORK TIMES: William Leon Smyser'in "He Has Lived His Strories" adl
Tibune, 16 Aralk 1934) 1934 telif hakk sahibi The New

yazs (New York Herald

York Times Co. izniyle.

THE NEW YORKER: M. Anderson Maloney'in "Viereck" adl yazs (The New Yor
ker, 1 5 Haziran, 1940) The New Yorker!Ihe Conde Nas Yaynclk irketi'nin iz
niyle.
PENGUIN GROUP (ABD): John Steinbeck'in yazs "Positano", editrl Su
san Shillinglaw vej.Benson tarafndan yaplm Ameica and Ameican and Selected
Nonfiction'dan alntland; 2002 telif hakk Elaine Steinbeck ve Thomas Steinbeck'e
ait. Penguin Group (ABD)'nin bir kolu olan Viking Penguin'in izniyle.
SIMON &: SCHUSTER FiRMASI iLE DEUTSCHE VERLAGS-ANSTALT GMBH:
Essad Bey'in Elsa Talmy tarafndan evrilmi ve 1930 telif hakk Stuttgart Alman
Yaynclar Birlii'ne, ngilizce evirisinin 1932'deki ve 1959'da yenilenen telif hak
k Simon &: Schuster Firmas'na ait olan Blood and Oil in the Orient adl yaptndan
alntlar Simon &: Schuster Firmas ile Alman Yaynclar Birlii'nin izniyle. (Birle
ik Devletler, Kanada ve Filipinler Cumhuriyeti dnda kalan yerlerdeki telif hak
k Alman Yaynclar Birlii tarafndan denetleniyor.)
457

PETER VIERECK: George Sylvester Viereck'in Madison Square Garden'da 17 Ma

ys 1934'te yaptg "Birleik Devletler'de Kzl Tehdit" balkl konuma (Gennan
Outlooh, 27 Ocak, 1934) ile George Sylvester Viereck'in yazdg Glimpses of the
Great'ten (1930) yaplan alntlar Peter Viereck'in izniyle.

KULLANILAN FOTOCRAFLAR
Bak'deki Noel partisi fotograf Meryem Aarbekov'un izniyle. Gen Lev ve Ber
linli arkadalarnn fotograflar Norma Brailow'un izniyle. Blood and Oil in the
Orient'in kapak fotograf Simon & Schuster'in izniyle . Erika Loewendahl'in fo
tograf Frankfurt'taki Alman Bibliotck izniyle. "Viyana etesi" fotograf Franzie
Baumfeld'in izniyle. New York Herald Iribune'da km Lev'in Kafkas giysili fotog
raf The New York Times Firnas'nn izniyle. Sunday Mirror Magazine sayfas He
arst Firnas'nn izniyle. New York Daily News'daki Lev ile Erika'nn gece kulb
fotograf Associated Press izniyle. Lev'in kalpakl ocukluk fotograf; Baron Omar
Rolf von Ehrenfels'inki; Barones Elfriede Ehrenfels'inki; l 920lerin film kareleri
ve Lev ile Giamil Vacca-Mazzara'nn fotograflar Barones Mireille von Ehrenfels
Abeille'in izniyle. (Lev'in mezar fotograf tarafmdan ekildi.)
Ksm balarndaki fotograflar: Birinci Ksm: Azerbaycan Ulusal Fotograf Ari
vi; kinci Ksm: Yazarn Koleksiyonu; nc Ksm; Corbis'in izniyle.

458

Seilmi Kaynaka

LEV NUSSIMBAUM'UN ESERLERi

Edebiyat D Eserler
Lev Nussimbaum'un edebiyat d eserlerinin ou ilk kez Almanca ve Essad Bey
adyla kmtr. (Osmanl tarznda eski Trke ve ilk isimden yoksun olan bu tak
ma ada sonradan "Mohammed"i eklemitir.) Kitaplar deiik dillere evrilmi,
dnyann eitli yerlerinde yaymlanmtr; ABD'deki yayncs Viking'dir. Aa
daki seilmi listede lngilizce basks yaplmam eserlerin adlan, yaymlandkla
r ilk dilde verilmitir.

Allah ist Gross: Niedergang und Aufstieg der Islamischen Welt (Allah Byktr: Is
lam Dnyasnn D ve Ykselii). Essad Bey ve Wolfgang von Veisl. Viya
na: Dr. Rolf Passer Yaynevi, 1936.

Blood and Oil in the Oient (Dou'da Kan ve Petrol) . ev. Elsa Talmey. Londra: Nasl
& Grayson Ltd., 1931 (Orjinali Almanca: Od und Blut im Oient. Stuttgart: Al
man Yayn Kurulu, 1929).

Das weisse Russland: Menschen ohne Heimat (Beyaz Rusya: Vatanlar Olmayan in
sanlar) . Leipzig: Gustav Kierpenheuer Yaynevi, 1932.

Flssiges Gold: ein Kampf um die Macht (Sv Altn: iktidar Mcadelesi). Berlin: E.C.
Etthofen Yaynevi, 1933.

Giustizia Rossa: I Processi Politict nell'U.R.S.S. (Kzl Adalet: SSCB'de Siyasi S

reler). ev. Mario Bacchelli. Floransa: Sansoni, 1938 (Yalnzca ltalyanca ba
slm) .

Der Kaukasus: Seine Berge, Vlker und Geschichte (Kafkaslar: Dalar, Halk ve Tari
hi). Berlin: Kitaplar Birlii Yaynlar, 1931.

Lenin. ltalya: Garzanti, 1937 (Yalnzca ltalyanca baslm).

459

Mohammed: A Biography (Muhammed'in Hayat). ev. Helmut L. Ripperger. New

York: Longmans, Green ve Ortaklar, 1936 (Orijinali Almanca: Mohammed.
Berlin: Gustav Kiepenheuer Yaynevi, 1932).

Nicholas II: Prisoner of the Purple (11. Nikolay: Asalet Tutsag) . ev. Paul Maerker
Branden ve Elsa Branden. New York ve Londra: Funk & Wagnalls Firmas,
1937 (Orijinali Almanca: Nikolaus II; Glanz und Untergang Des Letzten Zaren.
Berlin: Holle & Ortaklar Yaynevi, 1935).

OGPU: The Plot Against the World (OGPU: Dnyay Ele Geirme Plan). ev. Hunt
ley Paterson. N ew York: Viking Yaynlar, 1933 (Ojinali Almanca: OGPU: Die
Verschwrung gegen die Welt. Berlin: E. C. Etthofen Yaynevi, 1932).
Reza Shah (Rza ah). ev. Paul Maerker Branden ve Elsa Branden. Londra: Hutchin
son ve Ortaklar, 1938 (Orjinali Almanca: Resa Shah: Feldherr, Kaiser, Reforma
tor. Viyana: R. Passer Yaynevi, 1936).
Russland am Scheideweg (Yol Ayrmndaki Rusya). Berlin: E. C. Etthofen, 1933.
Stalin: The Career of a Fanatic (Stalin: Bir Fanatigin Kariyeri) . ev. Huntley Pater
son. New York: Viking Yaynlar, 1932 (Orjinali Almanca: Stalin. Berlin: G. Ki
epenheuer, 193 1).

Twelve Secrets of the Caucasus (Kafkaslar'n Oniki Gizi). ev. G. Chychele Waters
ton. New York: Viking Yaynlar, 1931 (Orjinali Almanca: Zwlf Geheimnisse
im Kaukasus. Berlin: Alman-svire Yayn Kurumu, 1930).
Seilmi Makaleleri
Lev'in Essad Bey imzal makalelerinin seilmi bir listesi aagda veriliyor. The Sa
turday Review of Literature, Asia ve Vanity Fair gibi Amerikan dergileri dndaki
tm gazete ve dergi makalelerini Almanca yazm olan Lev, Die Literarische Welt'in
(Edebiyat Dnyas) en verimli yazarlarndan. Bu dergiye ok sayda yaz vermi d
nemin bir diger yazar ise Walter Benjamin (Lev'in yazdg makaleler sayca onun
kilerden fazla). Ayrca Thomas Mann'dan Romain Rolland'a kadar hemen b
tn nemli Avrupal yazar dergde bulmak mmkn. Lev derginin editr Willy
Haas'n himayesine girmi, "Dogu'ya ilikin her konuda uzman" kabul edilmi, da
ha yirmi bir yandayken onun resmi de daha olgun teki aydnlarla birlikte dergi
nin kapagnda yer almaya balamtr.
"Alya Rahmanova: grenciler, Ak, eka ve lm."
50 (1931).

Die Literarische Welt (DLW)

"Asya'da Kraliyet Saraylar: Hotel Adlon'daki Buhara, Son Emir, 20. Yzylda 1001
Gece Masallar." Dresdner Neueste Nachrichten (1929).
"Azerbaycan Cumhuriyeti." Der Deutschen Spiegel (1928).
"Bakan Katili Edebiyat."

DLW 2 1 (1932).

"Beyz Kelimede Amerikan Tarihi." DLW 25 (1930).

"Beyaz Irkn Sinemas ve tibar." DLW (1929).
"Birleik Devletler'de Kzl Tehdit."

German Outlook (1934).

" Cephedeki airler! " DLW 28 (1930).

"Dogu'da Gelenek."
"Dogu'dan."
460

DLW 35/36 (1931).

DLW 23 (1926).

"Doulu Lenin Efsanesi."

DLW 49 ( 1928).

"Efsanevi Kevserler." Asia (1934).

"Evdeki Stalin."

The Living Age (193 1 ) .

DLW 5 (193 1 ) .
"lbni Saud v e Vahabiler." Die Propylaen ( 1934).
"ikbal - Modern Hindistan'n airi." DLW 33 ( 1926).
"Ivan Bunin." Saturday Review of Literature (1933).
"Kafkaslar - eitli Irklarn Tuhaflklar Dkkan." Asia ( 1934).
"Karlar, Odalklar ve i ekmeler: Kadnlar ve Evlilik." Vanity Fair ( 1935).
"Kraliyeti Dizin." DLW 33/34 (1930).
"Majesteleri Buhara Kral." Das Tagebuch (1929).
"Msr ve Arap zgrlk Hareketi." Germania ( 1928).
"Modern Ceza Aratrmalar Edebiyat Tarihinin Hizmetinde." DLW 1 (1928).
"Muhammed'in Mucizesi." DLW 26 (1932).
"Selbstanzeigen" (zyaam tasla). Das Tagebuch (1930).
"Son Ozan Atmas." DLW 29 (1929).
"Sovyet Rusya'da Neler Oluyor?" DLW 32 (1929).
"air Cengiz Han." DLW 47 ( 1927).
"airler Arasndaki Anlamazlk." DLW 2 (1929).
'Temen Dostoyevski." DLW 33 (1929).
'Theodor Dreiser: Sovyet Rusya." DLW 3 (1929).
"Tolstoy Saral myd?" DLW 3 (1930).
"Tunguzlar Savunmak." DLW 35 ( 1930).
"Vahi Bat'da Basn." DLW 18 (1931).
"Walter Mehring, Cezayir ya da Vahada Mucize." DLW 22 ( 1927).
"Hayatmn Hikayesi."

Edebiyat Eserleri
Lev'in Almanca yazly edebiyat eserleri Kurban Said takma adyla yaymlanm,
on yedi ayr dile evrilerek eitli lkelerde baslmtr.
Kurban Said. Ali and
House, 2000.

Nino (Ali ve Nino). ev. Jenia Graman. New York: Random

-. Ali und Nino. Viyana: E.P. Tal, 1937 (ilk basm) .

-. Ali and Nino. ev. Jenia Graman. New York: Random House, 1970. lngilizce'ye
ilk evrilii. nceki soyad Almuth Gitterman olan Jenia Graman aslnda
Lev'in bu kitabn 1940'larn sonunda Berlin'de bir kitap sergisinde kefetmi
ama lngilizcesi ancak yirmi yl akn bir sre sonra baslabilmitir.

-. Ali i Nino. Bak. Literaturni Azerbaycan, 1994. Sovyetler Birlii dnemin

de yasakl olduu iin kitabn yaymlanmas 199l'den nce mmkn deil
dir. l 970'lerin banda yaymlanm Trke basksnn nsznde Kurban
Said'in roman aslnda Azerice yazd iddia ediliyor, oysa Ali ve Nino Azeri
ceye ilk kez l 970'lerin sonunda, Amerika'nn. Sesi radyosu tarafndan Azer461

baycan iin yaplan yaynlarda Sovyet kart propaganda amacyla kullanl

mak zere evrilmitir.

-. Ali ve Nino. stanbul: Everest Yaynlar, 2004 -ed.n.

-. Das Miidchen vom goldenen Hom (stanbullu Kz). Basel: Desch, 1973. tlk basm:
Die Prinzessin vom goldenen Hom. Viyana: Zinnen, 1938.
-. The Girl Jrom the Golden Hom. ev. Jenia Graman. New York: Overlook Yayn
lar, 2001.

-. lstanbullu Kz. stanbul: Everest Yaynlar, 2005 - ed. n.

Mohammed Essad Bey. Al Khiln. Roma: I.T.L.O. Yaynlar, 1944. Ali ve Nino'nun
Lev'in lmnden iki yl sonra nemli degiiklikler yaplarak ve Kurban Said
takma ad kullanlmadan yaymlanm talyanca evirisi.
YAYIMLANMAMI BELGELER
Aagda verilen liste olduka eksik. Azerbaycan, ngiltere, Fransa, Almanya, Hol
landa, talya, svire, Trkiye, ABD ve baka lkelerden ok sayda belge topladm.
En nemli iki belgeden biri, Lev'in "Ak Hakknda Hibir ey Bilmeyen Adam"
adn verdigi ve deri kapakl alt defterden oluan an roman. teki ise 1939 ile
1942 yllarnda "Essad Bey" ile talya'nn Rapallo kentinde oturan sanat hamisi Pi
ma Andreae arasnda yazlm yz kadar mektup. Diger belgelerin listesi yle:

Lev Nussimbaum'unkiler
Pima Andreae ile yaptg yazmalarn arasnda buldugum New York hakknda bi
tirilmemi bir roman (Almanca ve elle yazlm).
Byk olaslkla faist talya yetkililerince basm engellenmi "Roma'ya Yry"
adl bir kitap.
Kafkas tarihi hakknda baka bir el yazmas.
1920'li yllarda Berlin'de Pasternaklarn, Nabokovlarn ve teki Rus gmenle
rin bulundugu toplantlarda Lev'in okudugu ya da anlattg masallar, "Dogu
lu" talamalar ve iirlerden oluan bir koleksiyon (Snf arkada Alexander
Brailow'n okumalar srada Rusa yazya geirdigi ve elli yl sonra o ve Jenia
Graman tarafndan ngilizceye ve Almancaya evrilmi klliyat).
ltalya'nn en byk yaynclarndan Sansoni'nin sahibi ve Lev'in en byk hami
si, faist senatr Giovanni Gentile ile yazmalar (Sansoni Yayn Kuruluu Ar
ivleri, Floransa).
"Essad Bey'in Son Arzusu ve Edebi Vasiyetnamesi" (Zrih Halk Kitaplg, Rasc
her Arivi).

Baka Yazarlara Ait Olan Yaymlanmam Belgeler

Baumfeld, Franzie. Erika Nussimbaum (Loewendahl!Flp-Miller) ile yazmalar,
fotograf!ar, mahkeme tutanaklar, gazete kuprleri.
Beveridge, Ray. Yazmalar (Zrih Halk Kitaplg, Rascher Arivi).
Brailow, Alexander. Charlotte Mayerson
462

(Ali ve Nino'yu 1970'te basan Random

House'un editr), The New York Ti mes 'dan Christopher Lehmann-Haupt ve

Jenia Graman ile yazmalar; 1990'larda yazd anlar; 1970'lerde yazd
Lev'in "Dou Masallar"n tantan makalesi.
Casa Pattison (Lev'in evsahibinin saray), Positano'daki Margherita Hotel ve San
Matteo Pansiyonu'nun konuk defterleri.
Ehrenfels, Elfriede. Essad Bey ile yazmalar, 1940. Erkek kardei Omar Ehrenfels
ile birlikte yazd ve Ottmar Steinmetz adyla yaymlanm roman ve hikaye
leri. Platon'un eski Yunan dilinde yazlm matematiksel ve felsefi hesaplama
larnn zmlemeleri (Ehrenfels atosu Arivi).
Ehrenfels, Mireille. Giamil Vacca-Mazzara ile yazmalar, 1975-76. jenia Graman
ile yazmalar, 1976-99 (Ehrenfels atosu Arivi).
Ehrenfels, Omar. Christian von Ehrenfels (1930), Max Brod (1939-40, 19i0-65)
ve Essad Bey (1938-40) ile yazmalar; Hindistan'daki seyahatleriyle ilgili ok
sayda gazete haberi ile 1930 ve 40'larda Batl slami gazetelere yazd yazlar;
ocukluk eserleri; Ottmar Steinmetz adyla ve kz kardei Elfriede ile birlikte
yazdklar, 1920 ve 30'larda Prager Tageblatt'ta yaymlanm yk ve makale
leri (Ehrenfels atosu Arivi).
Pauli, Hertha. Charlotte Mayerson ile yazmalar, 197 1 .
Flp-Miller, Rene. Lev'in kars Erika'y "alan" yazar. Kiisel katlar, makale ve
belgeleri (Alman Arivleri, Frankfurt, Almanya) .
Flp-Miller, Erika Essad Bey Nussimbaum Loewendahl von Mohrenshildt. Lev'in
eski ei. Kiisel belgeleri, iirleri, anlan ve eitli belgeler.
Graman, Jenia. Giamil Vacca-Mazzara ile yazmalar, 1975 . .
Haleen, Cerle. Jenia Graman ile yazmalar, 1975.
Huebsch, Benjamin. (Lev'in 1930'larda dostu ve ayn zamanda kitaplarn basan
Amerikan yaynevi Viking'in kurucusu ve editr) Kiisel arivi (Kongre Ki
tapl).
lbragimov, Mirza. Charlotte Mayerson ile yazmalar, 1971.
Pound, Ezra. Yazmalar (Yale niversitesi).
Schulte, Alice. Essad Bey Biyografisi. Lev'in lsvire'deki yayncs iin hazrlad el
yazmas, yaymlanmam biyografi (Zrih Halk Kitapl, Rascher Yaynclar
Arivi) ; lm belgesi (Meran Belediyesi, talya).
Vacca-Mazzara, Giamil. Lev'in doktoru (1943), Hutchinson Yaynevi ( 1975) ve
Omar Ehrenfels (1975) ile yazmalar.
Viereck, George Sylvester. Bilgilenme zgrl Szlemesi dosyas (FBI, Was
hington, DC); gazete kuprleri ve fotoraflarnn yaptrld bir defter (New
York Halk Kitapl arivleri).

Resmi Belgeler
Ali ve Nino'nun basmyla ilgili anlamazla dair belgeleri kapsayan Random Hou
se dosyas, 1970-77.
Lev'in talyan hkmeti gzetimi altnda olduu srada tutulan kaytlar, Positano'ya
gmlmesi, yaynlan ve rk durumu ile ilgili olarak yetkililerin yazmalar;
onun adna Mussolini'ye verilen dilekeler (iileri Bakanl Arivleri, Roma).
463

Lev ile Bello Vacca olarak tannan Giamil Vacca-Mazzara'nn yasad faaliyetleri ve
sahte kimlikleri ile ilgili yazma belgeleri (Dileri Bakanl Tarih ve Diplo
masi Arivi, Roma; Afrika ileri Bakanl Tarih ve Diplomasi Arivi, Roma).
Positano Emniyeti'ne ve Belediye'sine ait kaytlar.
Essad Bey, Erika Nussimbaum ve Loewendahllerin ABD'ye geldiklerini belgeleyen
gemi kaytlar (Ulusal Kayt Arivi, Manhattan).
YZ YZE GRMELER
Abutalybov, Ramiz, 2000.
Akhundov, Fuad, 1998 ve 2000.
Andreae, Alessandro, 2002-03.
Aarbekov, Meryem ve Sara, 1998.
Asadullayeva Weber, Zleyha, 2000, 2001.
Barazon, Heinz, 1998.
Brailow, Norma, 1998-2000.
Baumfeld, Franzie, 200 1 .
Ehrenfels, Leela, 1998-2001.
Ehrenfels, Lou Lou, 2001.
Ehrenfels-Abeille, Mireille, 1998-200 1.
Ercolino, Romolo, 1999.
Fbare, Giorgio, 1999.
Flatow-Rispoli, Nicoletta ve Massimo, 2000.
Flp-Miller, Ingrid, 2001.
Gaetani-Pattison, Raimonda, 1998 ve 2000.
Graman, Jenia, 1998 ve 1999.
Gurbanl, erkez, 2000.
Halielov, Panach, 2000.

Hpp ,' Gerhard, 1998, 2000 ve 2001.

Honigsberg, Peggy, 2001.
Hseyinov, Baylar, 2000.
Hseyinov, Rafael, 2000.
Hseyinolu, Tevfik, 2000.
lbragimbekov, Rstem, 2000.
Kerimov, Paa, 2000.
Kirschner-Mgle, Therese, 1998.
Knight, Carlo, 2000.
Loewendahl, Walter, 2001.
Miller, !rene, 2001.
Osman, Erturul, 2000-01 .
Rispoli, Fiorvante, 2000.

464

Rispoli, Giovanni, 2000.

Rispoli ailesi, 1999.
Rondeli, Alex, 2000.
Sarsale, Franco, Anna vejulia, 1998 ve 2000.
Sheppard, Brian, 1998 ve 2000.
Spalek, John, 200 1 .
Streena ailesi, 2000.
Vezirof kardeler, 2000.
Viereck, Peter, 2001.
MAKALELER, KONFERANS TUTANAKLARI, VS.
isimsiz. "Faschismus Und judentum (Fascism and Judaism)." Jdischer Rundschau 16 (1937), s. 3.
R. B. "Die Welt Des Islams." ]dische Monatschefte 2.12 (1915), s. 389-396.
Ben-Gavriel, M.Y. "Blick Nach Mecca." jdische Rundschau 16 (1937), s. 1 1 .
-

. "Oestliche lmpressionen."

Der Morgen I l (1935/6), s . 307-309.

Blackwood's Magazine

Carleton, Dudley (yarbay) . "The Fate of the Turkomans."

207, no. 1251 (Ocak 1920), s. 83-91.

Ercolino, Romolo. "Mohammed Essad Bey: Il Musalmano di Positano" (bror).

F.F. "Lossage Yom Orient."

Der Morgen 13.3 (1937), s. 128-129.

Groseclose, Elgin E. "The Prisons of Despair: An Experience in the Russian Che

ka." The Atlantic Monthly 132 (Aralk 1922), s. 833-844.
Hassan, Mohammed. "Das Islam-Institut in Berlin."
124-127.

Minerva-Zeitschrift 4.5/6, s.

Hpp, Gerhard. "Mohammed Essad Bey: Nur orient Fr Europaer?"

Lateinamerika 25 (1997), s. 75-97.

Asien Afrika

Husseinov, Rafae!. "About Essad Bey." Bak, Azerbaycan: Aran Basmevi.

Kalmar, Ivan Davidson. "Moorish Style: Orientalism, thejews, and Synagogue Ar
chitecture." jewish Social Studies, cilt 7, no. 3, Bahar/Yaz 2001.
Korolenko, Vladimir. "Guilty!"

TheAtlantic Monthly 129 (Haziran 1922).

Festschrift Th.

Miliukov, Paul. "Eurasianism and Europeanism in Russian History."

G. Masaryk zum 80. Geburtstage 1 (1930), s. 225-236.
Ohanian, Annen. ''The Dancer of Shamakha." Asia:
Orient 22, no. 5 (Mays 19227, s. 339-344.
Paxton, Robert O. "The Five Stages of Fascism."
(Mart 1998), s. 1-23.

The American Magazine on the

The]ournal of Modern History 70

Smyser, William Leon. "He Has Lived His Stories. "

(1934).
Steinbeck, John. "Positano."

New York Herald Tribune

Harper's Bazaar 86.2898 (1953), s. 158 ve devam.

Vacca-Mazzara, Giamil. " Mohammed Essad-Bey: Scrittore M u salmano

dell'Azerbaigian Caucasico" (Essad Bey'in lm zerine yazd biyografisi).
Oriente Moderno (1942), s. 434-443.
465

RESlMLl GAZETE YAZilARI, MAHKEME TUTANAKlARI

Aada Amerikan, Fransz, talyan ve Avusturya'da kan renkli gazetelerde "Eri
ka-Essad-Rene-Heddy" hakknda verilmi boanma ve evliliin geersiz saylmas
konularndaki kavga haberlerinin bazlar bulunuyor. Ayrca, 18 Kasm 1937 tarih
li Los Angeles Eyalet Mahkemesi'nin verdii evliliin geersiz klndn gsterir
belge ile Maryland'den gelen baka bir belgeyi de kullandm.
Hilal Munschi, vd. "Protest."

Berliner Tribne, 24 Mays 1930.

"Scheidungsprozess gegen den Schriftsteller Essad Bey. Eine aufsehenerregende

Eheaffare." Neues Wiener ]ournal, 3 1 Ekim 1937.
"Scandale mondain en Autriche."

Le]ournal de Paris, 3 Kasm 1937.

Los Angeles Times, 19 Ka

"Annulment Case Proceeds in Suing Wife's Absence."

sm 1937.
"Poetess Freed of Moslem Mate by Remote Control."
sm 1937.
"Harem? Yes-But Scare'Em? No ! "

New York Daily News, 28 Ka

Sunday Mirror Magazine, 2 Ocak 1938.

Los Angeles Times, 20

"Film Writer Sued by Wife, Telis of Destitution in Vienna."

Ocak 1939.
"Diva Sues Mate's Friend far $200,000 Heart Baln. "
1939.

Los Angeles Times, 21 Ocak

1K1NC1L KAYNAKlAR
Ackroyd, Peter.

Ezra Pound and His World. Londra: Thames and Hudson, 1980.
The Life of Arminius

Aitler, Lory ve Richard Dalby. The Dervish of Windsor Castle:

Vambery. Londra: Bachman and Turner, 1979.
Alter, Peter, der.
1994.

Nationalismus: Dokumente zur Geschichte. Mnih: Piper GmbH.,

Altstadt, Audrey L The Azerbaijani Turks: Power and Identity

Stanford, Calif.: Hoover lnstitute Press, 1992.

Under Russian Rule.

Anderson, Usa, vd. der. The Origins of Arab Nationalism. New York: Columbia University Press, 1991.
Andres, Stefan.

Positano. Mnih: R. Piper and Co., 1957.

Antonov-Ovseyenko, Anton. The Time ofStalin. New York: Harper & Row, 1970.
Arendt, Hannah. ]ew as Pariah: ]ewish Identity and Politics in
nsz Ron H. Feldman. New York: Grove Press, 1978.

the Modern Age. der./

Arnold, Sir Thomas Walker. Legacy of Islam. der. Sir Thomas Arnold ve Alfred Gu
illaume. Londra: Oxford University Press, 193 1 .
Ascher, Abraham. The Revolution of 1 905: Authority Restored. Stanford, Calif.: Stan
ford University Press, 1992.

Brothers and Strangers: The Eastern European ]ew in German

and German]ewish Consciousness, 1800-1923. Madiscm: University of Wiscon

Aschheim, Steven E.
sin, 1982.

-. Culture and Catastrophe: German and]ewish Confrontations with National Socia

lism and Othler Crises. New York: New York University Press, 1996.
466

Braird, Jay W. To Diefar Gennany: Heroes in the Nazi Pantheon. Bloomington ve Indianapolis: Indiana University Press, 1990.
Balbo, ltalo. Stonni d'Italia sul Mondo. Milano: A. Mondatori, 1934.
Bamberger, Bemard ].

The Story of]udaism. N ew York: Schocken Books, 1957.

Banine. ]ours Caucasiens. Paris: Julliard, 1945.

-. ]ours Parisiens. Paris: julliard, 1947.

Baxter,John. The Hollywood Exiles. New York: Taplinger Publishing, 1976.
Beller, Steven. Vienna and the]ews. Cambridge, ngiltere: Cambridge University
Press, 1989.
Belloc, Hilaire.
1937.

The Crisis of Civilization. New York: Fordham University Press,

-. The]ews. Londra: Constable and Company, 1922.

Ben-Ghiat, Ruth. Fascist Modemities: Italy 1 922-1 945. Berkeley: Califomia Univer
sity Press, 2001.
Ben-Sasson, H. H., der. A History of the ]ewish People. ev. George Weidenfeld ve
Nicolson Ltd. Tel Aviv: Dvir Publishing House, 1969.
Ben-Zvi, Itzhak.
ciety. 1957.

The Exiled and the Redeemed. Philadelphia: Jewish Publication So

Berkowitz, Michael. Zionist Culture. Chapel Hill: North Carolina University, 1996.
Berman, Nina.

Orientalismus, Kolonialismus und Modeme. Zum Bild des Orients in

der deutschsprachigen Kultur um 1900. Stuttgart: M & P Verlag, 1997.
Bettauer, Hugo. The City Without]ews: A Novel of Our Time. ev. Salomea Neumark
Brainin. New York: Bloch Publishing Company, 1991.
Beveridge, Ray.

Mein Leben fr euch! Erinnerungen an glanzvolle und bewegte ]ahre.

Mit 39 Abbildungen. Bedin: Ullstein, 1937.
Biagini, Furio. Mussolini e il Sionismo. Milano: M & B Publishing, 1998.
Billington,James H. The Icon and the Axe: An Interpretive History of Russian Culture.
New York: Alfred A. Knopf, 1966.
Bilski, Emily D. Berlin Metropolis: ]ews and the New
Califomia University Press, 1999.
Black, Antony.

Culture 1890-1 918. Berkeley:

The History ofIslamic Political Thought. New York: Routledge, 2001.

Communities in Exotic Places. Nothvale: jason Aronson Co.,

Blady, Ken. ]ewtsh

2000.

Blake, Robert. Disraeli's Grand Tour. New York: Oxford University, 1982.
Bss, Otto. Die Lehre der Eurasier. Ein Beitrag zur russischen Ideengeschichte des 20.
]ahrhunderts. Wiesbaden: Otto Harrossowitz, 196 1 .
Boveri, Margret.

Minaret and Pipe-Line. Londra: Oxford University Press, 1939.

Brantlinger, Patrick. The Self-Fashioning of Disraeli. Cambridge, ngiltere: Cambri

dge University Press, 1999.
Brechtefeld, Jrg. Mitteleuropa and Gennan Politics:
St. Martin's Press, 1996.
Brendon, Piers. The Dark Valley: A
Knopf, 2000.

1848 to the Present. New York:

Panorama of the 1 930s. New York: Alfred A.

467

Brenner, Michael. The Renaissance ofjewish Culture in

ven, Cann.: Yale University Press, 1996.

Weimar Germany. New Ha-

Broida, Vera. Apostles into

Terrorists. New Yark: Viking, 1977.

The]ews of Khazaria. Narthvale: ]asan Aronsan, 1999.
Brower, Daniel R., ve Edward ]. Lazzerini. Russia's Orient: Imperial Borderlands and
Peoples 1 700-191 7. Blaamingtan: Indiana University Press, 1997.
Blair Brysac, Shareen. Resisting Hitler: Mildred Hamack and the Red Orchestra. New
Broak, Kevin Alan.

Yark: Oxford University Press, 2000.

Buber, Martin.

On Zion. Landra: Harovitz, 1952.

Greenmantle. New Yark: Packet Baaks, 1941.
Bullack, Alan. Hitler and Stalin: Parallel Lives. New Yark: Alfred A. Knapf, 199 1 .
Bunin, lvan. Cursed Days: A Diary of Revolution. ev. Thamas Gaitan Marulla. ChiBuchan, Jahn.

caga: Ivan R. Dee, 1998.

Burchard, Armary, vd. der.
te des Senats, 1994.

Das russische Berlin. Berlin: Die Auslanderbeauftrag

Burleigh, Michael. The Third Reich: A New History. New Yark: Hill and Wang, 2000.
Burleigh, Michael ve Walfgang Wipperman. The Racial State: Germany
Cambridge, ngiltere: Cambridge University Press, 199 1 .
Bumaby, Fredrick. On Horseback
University Press, 1898.

1 933-1 945.

Through Asia Minor. Oxford, ngiltere: Oxford

Burt, N. C., ve D.
Byran, Rabert.
1937.

D. The Far East. Cincinnati: Rabert Clarke, 1869.

The Road to Oxiana. Oxford, ngiltere: Oxford University Press,

Castanier, Elisabeth. Strmisch bis heiter: Memoiren

Nymphenburger Verlagshandlung, 1964.
Chaliand, Gerard ve jean-Pierre Rageau.
Penguin, 199 1 .

einer Aussenseiterin. Mnih:

The Penguin Atlas of Diasporas. New Yark:

Chamberlain, Hauston Stewart. Foundations of the

Lees. New Yark: Jahn Lane Campany, 1912.

Nineteenth Century. ev. Jahn

Chubarov, Alexander. The Fragile Empire; A History

Cantinuum, 200 1.

of Imperial Russia. New Yark:

Clark, Alan. Suicide of the Empires: the Batles on the Eastem Front,
Yark: American Heritage, 1971.

1914-1918. New

Clarke, Sir Edward. Benjamin Disraeli: Romance of a Great Career. New Yark: Mac
millan & Ca., 1926.
Cahen, Arthur A., der.jew, Essaysfrom Martin Buber's]oumal Derjude, 1916-1928.
ev. Jaachim Neugraschel. Alabama: Alabama University Press, 1980.
Cahn, Narman.

Warrantfor Genocide: The Myth of the]ewish World Conspiracy and

the Protocols of the Elders of Zion. Landra: Serif, 196 7.
Canrad,Jaseph. Under Westem Eyes. New Yark: M '?dem Library, 2001.
-. Notes on Life and Letters. Landra ve Tronata:]. M. Dent & Sans Ltd., 1921.
Craig, Gardan A. Germany, 1866-1945. New Yark: Oxford University Press, 1978.
Crankshaw, Edward. Gestapo: Instrument of Tyranny. Landra: Putnam, 1956.
468

-. The Shadow of the Winter Palace: Russia's Drift ta Revolution, 1 825-191 7. New
York: Viking, 1976.
Cunsolo, Ronald. Italian Nationalism: From Its Origins
Fla.: Robert E. Krieger Publishing Cornpany, 1990.

ta World War il. Malabar,

Curtis, Williarn Eleroy. Around the Black Sea. New York: Hodder & Stoughton, Ge
roge H. Doran Cornpany, 1 9 1 1 .
Daniel, Mooshie G.

Modern Persia. Toronto: Henderson & Crnpany, 1898.

Volume I. New York:

Daniels, Robert V., der. A Documentary History of Communism,

Vintage Books, 1960.
D'Annunzio, Gabriele.

Teneo te Afria. Milano: Il Vittoriale Degli Italiani, 1939.

David, ltzhac. Istoriia evreev na Kavkaze (Filistin'deki Kalkas Yahudilerinin Tari

hi). Tel Aviv: Kavkasioni, 1989.
Dawidowicz, Lucy, der. The Golden Tradition: ]ewish Life and Thought in Eastern Eu
rope. New York: Holt, Rinehart and Winston, 1967.
Delrner, Sefton. Trail Sinister:
Warbung, 1961.

Top Newsman Remembers Europe. Londra: Secker &

-. Weimar Germany: Democracy on Trial. New York: Arnerican Heritage, 1972.

Diggins, John. Mussolini and Fascism: The View from America. Princeton, N.] . : Princeton University Press, 1972.
Disraeli, Benjarnin.

Coningsby, ar the New Generation. Boston: L.C. Page & Co., 1844.
-. Tancred, ar the New Crusade. Westport, Conn.: Greenwood Press, 1970.
-. Contarini Fleming; A Psychological Romance. New York: AMS Press, 1976.
Dubrovic, Milan. Veruntreute Geschichte: Die Wiener Salons und Literatencafes. Vi
yana: Paul Zsolnay Verlages, 1985.
Dodd, Martha. Through Embassy Eyes: My
Brace and Cornpany, 1939.
Durnas, Alexandre. Adventures
Greenwood Press, 1975.

Years in Germany. New York, Harcourt,

in Caucasia. ev. A.E. Murch. Westport, Conn.:

Dyrnshits, Valery. "The Eastern jewish Cornrnunities of the Former USSR", Facing
West: Oriental ]ews of Central Asia and the Caucasus. Arnsterdarn: joods Histo
risch Museurn, 1996 iinde.
Ehrenburg, Ilya. Memoirs

(1921-1941). New York: Grosset and Dunlap, 1963.

Ehrenfels, Christian von. Leben und Werk. Arnsterdarn: Rodopi, 1986.

Eickelrnan, Dale F., der.
sity Press, 1993.

Russia's Muslim Frontiers. Indianapolis: Indiana Univer-

Elliott, Mark. Azerbaijan with Georgia. West Sussex, ngiltere: Trailblazer, 1999.
Ellis,John. The Social History of the Machine Gun. New York: Randorn House, 1975.
Elon, Arnos. The Pity of It All: A History of the ]ews
York: Metropolitan Books, 2002.
Endelrnan, Todd M.,
& Meier, 1987.
Fabre, Giorgio.

in Germany, 1 743-1933. New

der. ]ewish Apostasy in the Modern World. New York: Holrnes

L'Elenco. Torino: Silvio Zarnorani, 1998.

Felice, Renzo De. Fascismo e l'Oriente: arabi, ebrei e indiani nella politica di Mussoli
ni. Bologna: Societa editrice il Mulino, 1988.
469

-. ]ews i a Arab Lad: Libya, 1835-1970. ev. Judith Roumani. Austin: University o f Texas Press, 1985.

-. ]ews i Fascist Italy. ev. Robert Miller. New York: Enigma Books, 2001.
Ferguson, Niall. The House of Rothschild. New York: Viking, 1999.
Fermi, Laura. Mussolini. Chicago: University of Chicago Press, 1961.
-. Illustrious Immigrants: The Intellectual Migrationfrom Europe, 1 930-4 1 . Chicago:
University of Chicago Press, 1968.
Fest, Joacihim. Hitler. ev. Richard ve Clara Winston. New York: Harcourt Brace
Jovanovich, lnc., 1974.
Fichtner, Paula Sutter. Habsburg Empire: From Dynasticism
Malabar, Fla.: Krieger Publishing Company, 1997.
Floyd, David. Russia in Revolt,
American Heritage, 1969.
Ford, Franklin L.
1985.

to Multinationalism.

1 905: The First Crack in Tsarist Power. New York:

Political Murder. Cambridge, Mass.: Harvard University Press,

Friedlander, Saul. Nazi Germany and the]ews: The Years of Persecution,

cilt. l. New York: HarperCollins, 1997.
Friedrich, Otto. Before the Deluge: A Portrait of Berlin in
perPerennial, 1972.

1 933-1939,

the 1 920s. New York: Har

-. City of Nets: A Protrait of Hollywood in the 1 940s. New York: Harper &: Row,
1986.
Fromkin, David. A Peace to EndAll Peace. New York: Henry Holt, 1989.
Fromm, Bella.
1943.

Blood and Banquets: A Berlin Social Diary. londra: Geoffrey Bles,

Flp-Miller, Rene.

Leaders, Dreamers and Rebels: An Account of the Great Mass

Movements of History and the Wish-Dreams That Inspired Them. New York: Vi

king, 1935.

-. Lenin and Gandhi. New York: G. P. Putnam's Sons, 1927.

Fussell, Paul. Abroad: British Literary Traveling Between the Wars. New York: Ox
ford University Press ; 1980.

Geifman, Anna, der. Russia Under the Last Tsar: Opposition

191 7. Oxford, ngiltere: Blackwell Publishers, 1999.

and Subversion 1894-

-. Thou Shalt Kil!: Revolutionary Terrorism in Russia 1894-1917. Princeton, N.].:

Princeton University Press, 1993.
Gertz, Elmer. Odyssey of a Barbarian: The Biography
Buffalo, N.Y.: Prometheus Books, 1978.
Gillette, Aaron.

of George Sylvester Viereck.

Racial Theories in Fascist Italy. londra: Routledge, 2002.

The Other Russia: The Experience of Exile.

Glenny, Michael ve Norman Stone, der.,

New York: Viking, 199 1 .
Goodwin, Jason. Lords
Henry Holt, 1998.

of the Horizons: A History of the Ottoman Empire. New York:

Graham, Stephen. A Vagabond in Caucasus. londra: John Lane, 1 9 1 1 .

Goitein, S . D. ]ews
ken, 1974.
470

and Arabs: Their Contacts Through the Ages. New York: Schoc

Goldstone, Jack A., der. The Encyclopedia

D.C.: Congressional Quarterly, 1998.

of Political Revolutions. Washington,

Grey, lan. Stalin: Man of History. Garden City: Doubleday, 1979.

Grosz, George. George G rosz:
Macmillan, 1983.

An Autobiography. ev. Nora Hughes. New York:

Prophets Without Honor: A Background to Freud, Kafka, Ein

stein, and Their World. New York: Holt, Rinehart and Winston, 1979.
Gubbay, Lucien. Sunlight and Shadow: The]ewish Experience of Is lam. New York:
Grunfeld, Frederic V.

Other Press, 1999.

Haffner, Sebastian. Defying Hitler: A Memoir. ev. Oliver Pretzel. New York: Farrar,
Straus and Giroux, 2002.

-. The Meaning of Hitler. ev. Ewald Osers. Cambridge, Mass.: Harvard Univer
sity Press, 1983.
Haimson, Leopold. The Russian Marxists and the Origins of Bolshevism. Boston: Be
acon Press, 1955.
Hali, Murray. Der Fal! Bettauer. Viyana: Loecker Verlag, 1978.
Hanm, Michael F., der. The City in Late Imperial Russia. Bloomington: lndiana
University Press, 1986.
Hanfstaengl, Ernst.

Hitler: The Missing Years. New York: Arcade Publishing, 1994.

The Memoirs of Count Witte. Armonk, M. E. Sharpe, ine.,

Harcave, Sidney, der.,

1990.

Harlow, Barbara ve Mia Carter, der., Imperialism

Sourcebook. Maiden, Mass.: Blackwell, 1999.

and Orientalism: A Documentary

Hauptmann, Genpank, Samtliche Werke. Berlin: Propylaen Verlag, 1974.

Haxthausen, Charles W. ve Heidrun Suhr, der., Berlin: Culture and Metropolis. Minneapolis: University of Minnesota, 1990.
Hecht, Ben. A Guidefor the Bedevilled. New York: Scribner and Sons, 1944.
. A Child of the Century. New York: Simon&:Schuster, 1954.

Hedgepeth, Sonya ve Ernst Schurer. Else Laster-Schler: Ansichten und Perspektiven.

Tbingen, Germany: Francke, 1999.
Heering, Kurt Jrgen, der., Das
lag, 1993.

Wiener Kaffeehaus. Frankfurt an Main: insel Ver

Heiber, Helmut. The Weimar Republic. ev. W. E. Yuill. Oxford, lngiltere: Blackwell
Publishers, 1993.
Heiden, Konrad.
2002.

The Fhrer. ev. Ralph Manheim. Edison, N.j.: Castle Books,

Exiled in Paradise: German Refugee Artists and Intellectuals in

Americafrom the 1 930s to the Present. New York: Viking, 1983.
Heizer, Donna K. ]ewish-German Identity in the Orinetalist Literature of Else Las
ker-Schler, Friedrich Wolf. and Franz Werfel. Columbia, S.C.: Camden Hou

Heilbut, Anthnony.

se, 1996.
Henri, Ernst. Hitler over Europe? New York: Simon&:Schuster, 1934.
Herber, Agnes. Casuals in the Caucasus:
John Lane Company, 1912.

The Diary of a Sporting Holiday. Londra:

471

Herman, Arthur. The Idea of Decline in Westem History. New York: Free Press,
1997.
Hermand, Jost. Old Dreams of a New Reich: Volkish Utopias and National Socialism.
Bloomington: Indiana University Press, 1992.
Hess, Moses. Rome and ]erusalem: A Study in ]ewish Nationalism. New York: Blo
ch, 1918.
Hilberg, Raul, der. , Documents of Destruction: Germany and]ewry, 1 933-1 945. Chi
cago: Quadrangle Books, 1971.
Hindenburg, Paul von. "The Stab in the Back", Anton Kaes vd., der., The Weimar
Republic Sourcebook. Berkeley: University of Califomia Press, 1994 iinde.
Hingley, Ronald. The Russian Secret Police: Muscovite, Imperial Russian, and Soviet
Political Security Operations. New York: Simon&Schuster, 1970.
Hirschfeld, Magnus. The Sexal History of the World War. New York: The Panur
ge Press, 1934.
Hodgetts, E. A. Braylet. Round About Armenia: The Record of a ]oumey Across the
Balkans, Through Turkey, the Caucasus and Persia. Londra: Sampson Low,
Marstan and Company, 1916.
Hoeflich, Eugen. Die Pforte des Ostens: Das Arabish-]dische Palastina vom panasia
tischen Standpunkt aus. Berlin ve Viyana: Benjamin Harz Verlag, 1923.
Hpp, Gerhard, Fremde Erfahrungen: Asiaten und Afrikaner in Deutschland, sterre
ich und in der Schweiz bis 1 945. Berlin: Klaus-Schwarz-Verlag, 1996.

-. Muslime in der Mark: als Kriegsgefangene und Intemierte in Wnsdorfund Zossen,

1 91 4-1924. Berlin: Klaus-Schwarz-Verlag, 1997.
Hoffmann, Conrad. In the Prison Camps of Germany, a Narrative of "Y" Service
Among Prisoners of War. New York: Association Press, 1920.
Hofmann, Paul. The Viennese: Splendor, Twilight and Exile. New York: Anchor
'
Press, 1988.

Hollins, Dave. Austrian Auxiliary Troops 1 792-1816. Oxford, ngiltere: Osprey Pub
lishing Co., 1996.
Hook, Sidney, Marx and the Marxists: The Ambiguous Legacy. Malabar, Fla.: Robert
E. Krieger Publishing Co., 1982.
Hopkirk, Peter. Like Hidden Fire: The Plot to Bring Down the British Empire. New
York: Kodansha, 1994.

-. Setting the East Ablaze. New York: Kodansha, 1984.

Hosking, Geoffrey. Russia: People and Empire. Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1997.
Hourani, Albert. A History of the Arab Peoples. New York: MJF Books, 199 1 .
Hull, E . M. The Sheik. New York: Deli, 1921.
Huntington, W. Chapin. The Homesick Million: Russia-out-of-Russia. Baston: Strat
ford Co., 1933.
Hynes, Samuel, vd. der., Reporting World War II, 2 cilt. New York: Library of Ame
rica, 1995.
lsenberg, Sheila. A Hero of Our Own: The Story of Vanan Fry. New York: Random
House, 2001.
472

Islerwood, Clristopler, The Berlin Stories. New York: New Directions, 1945.
Jelavicl, Peter. Berlin Cabaret. Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1993.
jolann, A. E. Das Land ohne Herz: eine Reise ins unbekannte Amerika. Berlin: Deutscler Verlag, 194 2.
jolnson, Niel M. George Sylvester Viereck: German-American Propagandist. Urbana:
University of Illinois Press, 1972.
Jolnson, Paul. A History of the]ews. New York: Harper&:Row, 1987.
jolnston, Robert. "New Mecca, New Babylon": Paris and the Russian Exiles, 1 9201 945. Kingston: McGill-Queen's University Press, 1988.
joll,james. The Anarchists. Cambridge, Mass .: Harvard University Press, 1964.
Joly, Maurice. The Dialogue in Hell Between Machiavelli and Montesquieu: Humani
tarian Despotism and the Conditions ofModern Tyranny. ev. Joln S. Waggoner.
Lanlam: Lexington Books, 2002.
jonge, Alex de. Stalin and the Shaping of the Soviet Union. New York, 1986.
Kaes, Anton, vd., der., The Weimar Republic Sourcebook. Berkeley: University of Ca
lifornia Press, 1994.
Kann, Robert A. A History of the Habsburg Empire, 1 526-1918. Berkeley: University
of California Press, 197 4.
Kappeler, Andreas. The Russian Empire: A Multiethnic History. ev. Alfred Clayton.
New York: Longman, 2001.
Karny, Yo'av. Highlanders: A]ourney to the Cucasus in Search of Memory. New York:
Farrar, Straus and Giroux, 2000.
Karsl, Efraim ve Inari Karsl. Empires of the Sand: The Struggle for Mastery in the
Middle East, 1 789-1923. Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1999.
Katkov, George ve Harold Slukman. Lenin's Path to Power: Bolshevism and the Des
tiny of Russia. New York: American Heritage Press, 1971.
Katz, jacob. From Prejudice to Destruction: Anti-Semitism 1 700-1933. Cambridge,
Mass.: Harvard University Press, 1982.
Kaufmann, Walter. Monarchism in the Weimar Republic. New York: Bookman,
1953.
Keegan, Joln. The First World War. New York: Alfred A. Knopf, 1999.
Keller, Plyllis. States of Belonging: German American Intellectuals and the First
World War. Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1979.
Kerslaw, lan. Hitler 1 889-1 936: Hubris. New York: W.W.Norton, 1998.
i{essler, Harry. Berlin in Lights: The Diaries of Count Harry Kessler. ev. Clarles
Kessler. New York: Grove, 2000.
Keyserling, Hermann. Travel Diary of a Philosopher. ev. ]. Holroyd Reece. New
York: Harcourt, Brace and Company, 1925.
Klemperer, Victor. The Language of the Third Reich: LTI-Lingua Tertii Imperii: A
Philologist's Notebook. New York: Continuum, 2002.
Kniglt, Carlo. La Torre di Clavel: Un Romanzo. Capri: La Concliglia, 1999.
Koln, Hans. Die Europaisierung des Orients. Berlin: Sclocken, 1934.
-. Nationalism and lmperialism in the Hither East. Londra: G. Routledge and Sons,
1932.
473

Kolnai, Amel. The War Against the West. New York: Viking, 1938.
Koestler, Arthur. The Thirteenth Tribe. New York: Random House, 1976.

-. The Yogi and the Commissar. New York: Macmillan Company, 1945.
-. Arrow in the Blue. Londra: Collins, 1952.
Kracauer, Siegfried. From Caligari to Hitler: A Psychological History of the German
Film. Princeton, N.].: Princeton University Press, 194 7.
Kramer, Martin, der., The ]ewish Discovery of Is lam: Studies in Honor of Bemard
Lewis. Tel Aviv: The Moshe Dayan Center for Middle Eastern and African Stu
dies, 1999.
Kreimeier, Klaus. The Ufa Story: a History of Germany's Greatest Film Company,
1 918-1945. Londra: University of California Press, 1999.
Kropotkin, Peter. Memoirs ofa Revolutionist. New York: Dover Publications, 1899.
Khl, Stefan. The Nazi Connection: Eugenics, American Racism, and German Natio
nal Socialism. New York: Oxford University Press, 1994.
Kuen, Odette. In the Land of the Golden Fleece, Through Independent Menchevist' Ge
orgia. ev. Helenjessiman. Londra: John Lane, 1924.
Kurzman, Charles. Modemist Islam 1 840-1 940: A Sourcebook. Oxford, ngiltere:
Oxford University Press, 2002.
Lamb, Richard. Mussolini as Diplomat: Il Duce's Italy on the World Stage. New York:
Fromm Intemational, 1999.
Lane, Barbara Miller ve Leila j. Rupp, der. Nazi Ideology Before 1933: A Documenta
tion. Austin: University of aTexas Press, 1978.
Lapidus, Ira M. A History of Islamic Societies. Cambridge, ngiltere: Cambridge Uni
versity Press, 1988.
Laqueur, Walter, der. "The Origins of Modem Terrorism", The Terrorism Reader:
An Historical Anthology, Part II. Philadelphia: Temple University Press, 1978
iinde.

-. Russia and Germany: A Century of Conjlict. Boston: Little, Brown and Co., 1965.
Lasker-Schler, Else. Konzert. Berlin: Rowohlt, 1932.
-. Hebrew Ballads and Other Poems. Philadelphia: Jewish Publication Society of
America, 1980.
Lawrence, T.E. Seven Pillars ofWiston: A Triumph. New York: Anchor Books, 199 1 .
Layton, Susan. Russian Literature and Empire: Conquest of the Caucasus from Push
kin to Tolstoy. New York: Cambridge University Press, 1994.
;
Leeuw, Charles van der. Azerbaijan: A Quest for Identity. New York: St. Martin s
Press, 2000.
Levine, Don Isaac. Stalin. New York: Cosmopolitan Book Corporation, 1931.
Levy, Avigdor, der. The]ews of the Ottoman Empire. Princeton, N.].: Darwin Press,
1984.
Lewis, Bemard. The]ews of Islam. Princeton, NJ.: Princeton University Press, 1984.
-. Islam in History: Ideas, People, and Events in the Middle East. Chicago: Open
Court, 1993.
Liberman, Simon. Building Lenin's Russia. Chicago: University of Chicago Press,
1945.
474

Lichtheim, George. Marxism: An Historical and Critical Study. New York: Colum
bia University Press, 1982.
Lieven, D.C.B. Emipre: The Russian Empire and Its Rivals. Londra: John Murray,
2000.

-. Russia's Rulers Under the Old Regime. New Haven, Conn.: Yale University Press,
1989.

Lilla, Mark. The Reckless Mind: Intellectuals in Politics. New York: New York Revi
ew Books, 2001.
Lilli, Virgilio. Racconti di una Guerra. Milano: Bompiani, 1943.
Lincoln, W. Bruce. In War's Dark Shadow: The Russians Before the Great War. New
York: Dial Press, 1983.

-. The Romanovs: Autocrats ofAll the Russias. New York: Dial Press, 1981.
Linse, Ulrich. Barfssige Propheten. Erlser der zwangziger ]ahre. Berlin: Siedler,
1983.

Lipstadt, Deborah E. Beyond Belief: The American Press and the Coming of the Holo
caust. New York: Free Press, 1986.
Liulevicius, Vejas Gabriel. War Land on the Eastem Front: Culture, National Iden
tity and German Occupation in World War 1. Cambridge, lngiltere: Cambridge
University Press, 2000.
Lukacs, John. The Hitler of History. New York: Alfred A. Knopf, 1997.
Luke, Harry Charles. Anatolica. Londra: Macmillan, 1924.
Lyons, Eugene. Stalin: Czar of Ali the Russias. Philadelphia: ].B. Lippincott Com
pany, 1940.
Macfie, A.L., der. Orientalism: A Reader. New York: New York University Press,
2000.

-. Orientalism. Londra: Longman, 2002.

Maclean, Fitzroy. Ali the Russians: The End of an Empire. New York: Smithmark, 1992.
. To Caucasus, the End of Ali the Earth: An Illustrated Companion to the Caucasus
and Transcaucasia. Londra:]. Cape, 1976.
Macmillan, Margaret. Paris: 1919. New York: Random House, 2001.
Malevsky-Malevich, P.A New Party in Russia. Londra: George Routledge &: Sons,
-

1928.

Malia, Martin. Russia Under Westem Eyes: From the Bronze Horseman to the Lenin
Mausoleum. Cambdridge, Mass.: Harvard University Press, 1999.
Mamedov, Farid. Azerbaijan: Fortresses, Castles. ev. Shaik Djabirolu. Bak: In
terturan, lnc., 1994.
Mansel, Philip. Constantinople: City of the Worlds's Desire. New York: St. Martin's
Press, 1996.
Mansfield, Peter. A History of the Middle East. New York: Viking, 1991.
-. The Ottoman Empire and lts Successors. New York: St. Martin's Press, 1973.
Marcus,Jacob R. The Rise and Destiny of the German]ew. Cincinnati: Union of American Hebrew Congregations, 1934.
Massing, Paul. Rehearsal far Destruction: A Study of Political Anti-Semitsm in Imperi
al Germany. New York: Harper, 1949.
475

Mazower, Mark. Dark Continent: Europe's Twentieth Century. New York: Alfred A.
Knopf, 1999.
McCarthy, Justin. The Ottoman Peop!es and the End of Empire. Londra: Arnold,
.
2002.
Mehring, Walter. Staatenlos im Nirgendwo. Die Gedichte, Lieder und Chansons 1 9331 974. Dsseldorf, Almanya: Claasen Verlag, 1981.

-. The Lost Library. ev. Richard ve Clara Winston. New York: Bobbs-Merrill Co.,
1951.

Mendes-Flohr, Paul R. Divided Passions: ]ewish Intellectua!s and the Experience of

Modemity. Detroit: Wayne State University Press, 1991.
Metcalfe, Philip. 1 933. Sag Harbor, N.Y.: Permanent Press, 1988.
Meyer, Kari E., ve Shareen Blair Brysac. Toumament of Shadows: The Racefar Empi
re in Central Asia. Washington, D.C.: Counterpoint, 1999.
Michaelis, Meir. Mussolini and thejews: German-Italian Relations and the]ewish Qu
estion in Italy 1 922-1945. Oxford, ngiltere: Clarendon Press, 1978.
Montefiore, Simon Sebag. Stalin: The Court of the Red Tsar. New York: Alfred A.
Knopf, 2004.
Moore, Joseph, Jr., Out!ying Europe and the Nearer Orient. Philadelphia: J.B. Lip
pincott, 1880.
Moorehead, Alan. The Russian Revolution. New York: Harper &:Row, 1958.
Mosse, George L. Fallen Soldiers: Reshaping the Memory of the World Wars. Oxford,
lngiltere: Oxford University Press, 1900.

-. The Naitonalization of the Masses: Political Symbo!ism and Mass Movements in

Germany from the Napoleonic Wars Through the Third Reich. Ithaca, N.Y.: Cor
nell University Press, 1975.
Mottahedeh, Roy. The Mant!e of the Prophet: Religion and Politics in Iran. New York:
Pantheon, 1985.
Munschi, Hilal. Die Republik Aserbeidschan. Eine geschictliche und po!itische Skizze.
Berlin: Neudt Verlag, 1930.
Naimark, Norman M. Terrorists and Socia! Democrats: The Russian Revolutionary
Movement Under A!exander III. Cambridge, Mass.: Harvard University Press,
1983.

-. Fires of Hatred: Ethnic Cleansing in Twentieth-Century Europe. Cambridge,

Mass.: Harvard University Press, 2001.
Nasmyth, Peter. Georgia: In the Mountains ofPoetry. New York: St. Martin's Press, 1998.
Nawrath, Alfred. Im Reiche der Medea. Kaukasische Fahrten und Abenteur. Leipzig,
Almanya: F. U. Brockhaus, 1924.
Neaman, Elliot Yale. A Dubious Past: Emst]nger and the Politics of Literature After
Nazism. Berkeley: University of California Press, 1999.
Notestein, Wallace. Conquest und Kultur: Aims of the Germans in Their Own Words.
Washington, D.C.: Committee on Public Information, 1918.
O'Brien, Conor Cruise. The Siege. New York: Simon&:Schuster, 1986.
O'Connor, Timothy Edward. The Engineer of Revo!ution: L.B. Krasin and the Bo!she
viks, 1 870-1926. Boulder, Colo.: Westview Press, 1992.
476

O'Connor, Richard. The German Americans: An Infonnal History. Boston: Little,

Brown and Company, 1968.
Palgrave, William Gifford. Travels in Central and Eastem Arabia. Londra: Macmil
lan, 1871.
Patai, Raphael. Apprentice in Budapest: Memories ofa World That Is No More. Salt La
te City: University of Utah Press, 1988.

-. The Seed of Abraham: jews and Arabs in Contact and Conflict. New York: Scrib
ner, 1986.
Pauli, Herta E. Alfred Nobel: Dynamite King, Architect of Peace. New York: L. B. Fischer, 1942.

-. Break in Time. New York: Hawthorne Books, 1972.

Paxton, Robert O. The Anatomy of Fascism. New York: Alfred A. Knopf, 2004.
Peukert, Detlev. The Weimar Republic: The Crisis of C1assica1 Modernity. New York:
Hill and Wang, 1987.
Pfanner, Helmut F. Exile in New York: Gennan andAustrian Writers After 1 933. Det
roit: Wayne State University Press, 1983.
Phillips, Henry Albert. Gennany Today and Tomorrow. New York: Dodd, Mean and
Company, Inc., 1935.
Poliakov, Leon. The History of Anti-Semitism: From the Time of 'Christ to the Court
jews. ev. Richard Howard. New York: Schokcken Books, 1965.
Poliakov, Leon ve Jacques Sahille. ]ews Under the Italian Occupation. Paris: Editi
ons du Centre, 1955.
Powell, E. Alexander. By Camel and Car to the Peacock Throne. Garden City, N.Y.:
Garden City Publishing Co., 1923.
Pulzer, Peter G. ]. The Rise of Political Anti-Semitism in Gennany and Austria. New
York: john Wiley&:Sons, 1964.
Radzinsky, Edvard. The Last Tsar: The Life and Death of Nicholas 11. New York:
Doubleday, 1993.
Ra, Bo Yin Q.A. Schneiderfranken). The Wisdom of St. john. Berekely, Calif.: Ko
ber Press, 1924.
Rabinbach, Ansan. In the Shadow of Catastrophe: Gennan Intellectuals Between Apo
calypse and Enlightenment. Berkeley: University of California Press, 1997.
Raeff, Marc. Russia Abroad: A Cu1tura1 History of the Russian Emigration 1 91 9-1939.
New York: Oxford University Press, 1990.
Raisin, Jacob S. Gentile Reactions to ]ewish Ideals: With Special Reference to Prosely
tes. New York: Philosophical Library, 1953.
Raswan, Cari R. Black Tents of Arabia: My Life Among the Bedouins. Londra: Hutc
hinson and Co., 1935.
Rauschning, Hermann. The Revolution of Nihilism: Warning to the West! New York:
Alliance Book Corporation, 1939.
Rawlinson, A. Adventures in the Near East 1 918-1922. New York: Dodd, Mead and
Co., 1925.
Redman, Tim. Ezra Pound and Italian Fascism. Cambridge, lngiltere: Cambridge
University Press, 1991.
477

Reitlinger, Gerald. The 55: Alibi ofa Naion 1 922-1945. New York: Viking, 1957.
Remnick, David. Lenin's Tomb: The Las Days of he 5ovie Empire. New York: Ran
dom House, 1993.
Richie, Alexandra. Faust's Meropolis: A Hisory of Berlin. New York: Carroll&:Graf,
1998.
Rigge, Simon. War in he Ouposs. Alexandria, Va.: Time-Life Books, 1980.
Rispoli, Giulio. Posiano, Luoghi e Persone, "Ieri e Oggi. " Verona, 1989.
Robertson, Esmonde M. Mussolini as Empire-Builder: Europe and Africa, 1 932-36.
Londra: Macmillan Press, 1977.
Robertson, Ritchie, der., The German-]ewish Dialogue: An Anthology of Lierary
Texs, 1 749-1993. New York: Oxford University Press, 1999.
Robinson, Paul. The White Russian Army in Exile, 1920-1941. New York: Oxford
University Press, 2002.
Rosenbaum, Alan S., der., Is he Holocaus Unique? Perspectives on Comparaive Ge
nocide. Boulder, Colo.: Westview, 1998.
Rosenbaum, Ron. Explaining Hitler: The 5earch far he Origins of His Evi!. New
York: HarperPerennial, 1998.
Rosenbloom, joseph R. Conversion o ]udaism: From the Biblical Period o he Pre
sent. Cincinnati: Hebrew Union College Press, 1978.
Roshwald, Aviel. Ehnic Naionalism and the Fail of Empires: Central Europe, Russia
and he Middle Eas, 19.14-1923. Londra: Routledge, 2001.
Ross, Edward. Russia in Upheaval. New York: The Century Company, 1918.
Roth,joseph. Juden auf Wanderschaft. Berlin: Die Schmiede, 1927.

-. What I 5aw: Reports from Berlin, 1 920-1933. ev. Michael Hofmann. New York:
W.W. Norton, 2003.
Sachar, Abram Leon. A History of hejews. New York: Alfred A. Knopf, 1968.
Sachar, Howard M. Emergence of the Middle East. New York: Alfred A. Knopf, 1969.
. Dreamland: Europeans and]ews in he Afermah of he Grea War. New York:
Alfred A. Knopf, 2002.

Said, Edward. Oriena!ism. New York: Vintage, 1978.

Salomon, Emst Von. The Answers of Ernst von 5alomon o the 131 Quesions in he
Allied Military Government "Frageboge. " ev. Constantine Fitzgibbon. Lond
ra: Putnam, 1954.
Sarti, Roland. The Ax Within: Ialian Fascism in Action. New York: Franklin Watts,
.
ine., 1974.
Saunders, Thomas J. Hollywood in Berlin: American Cinema and Weimar Germany.
Berkeley: University of Califomia Press, 1994.
Schechtman,Joseph. Fighter and Prophet: The Vladimirjaboinsky 5ory, the Las Ye
ars. New York: Thomas Yoseloff, 1961.
Schewertfeger, Ruth. Else Lc;sker-5chler: Inside This Deathly 5oliude. Oxford, n
giltere: Berg, 199 1 .
Schmidt, Josef. Der Unterhaltungsschrifsteller Mosche Ya-Akov Ben-Gavriel: Bio
Bibliographie und literaturkriische Bestimmung. Bonn: Bouvier Verlag Herbert
Grundmann, 1979.
478

Schnapp,Jeffrey T., der., A Primer of Italian Fascism. Lincoln ve Londra:. University

of Nebraska Press, 2000.
Schnauber, Comelius. Hollywood Haven. Riverside, Calif.: Ariadne, 1997.
Scholem, Gershom. On]ews and]udaism in Crisis. ev. Wemer Dannhauser. New
York: Schocken Books, 1976.
Schomitz, David F. United States and Fascist Italy: 1 922-1940. Chapel Hill: Univer
sity of North Carolina, 1988.
Schorsch, ismar. ]ewish Reactions to German Anti-Semitism, 1870-1914. New York:
Columbia University Press, 1972.
Schorske, Cari E. German Social Democracy, 1 905-191 7: The Development of the
Great Schism. Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1983.

-. Fin-de-Siecle Vienna: Politics and Culture. New York: Alfred A. Knopf, 1 980.
Schueddekopf, Otto-Emst. Linke Leute von Rechts: die nationalrevolutioniiren Min
derheiten und der Kommunismus in der Weimarer Republik. Stuttgar, Germany:
W. Kohlhammer Verlag, 1 960.
Schweinitz, H.H. Helenendorf: eine deutsche Kolonie im Kaukasus. Berlin: Vossisc
he Verlag, 1910.
Segel, Binjamin W. A Lie and a Libel: A History of the Protocols of the Elders of Zi
on. ev. ve der. Richard S. Levy Lincoln, Nebraska: University of Nebraska
Press, 1995.
Seton-Watson, R. W. Disraeli, Gladstone, and the Eastem Question. New York: Nor
ton Library, 1972.
Shaw, Roger. Handbook of Revolutions. New York: Stratford Press, 1934.
Shaw, Stanford. The]ews of the Ottoman Empire and the Turkish Republic. New York:
New York University Press, 1 99 1 .
Shavit, Yaacov. ]abotinsky and the Revisionist Movement 1 925-1948. Totowa, N.j.:
Frank Cass, 1988.
Sheean, Vincent. The New Persia. New York: Century Co., 1927.
Shirer, William L. Berlin Diary. New York: Alfred A. Knopf, 1 94 1 .

-. Rise and Fall of the Third Reich. New York: Simon&Schuster, 1981.
Shoskes, Henry. Your World and Mine. New York: Lipton, 1952.
Sinor, Denis. der. Orientalism and History. Cambridge, ngiltere: W. Heffer, 1954.
S.K. Agent in Italy. New York: Doubleday, Doran, and Co., 1942.
Smith, Denis Mack. Modem Italy. Ann Arbor: University of Michigan Press, 1959.
-. Mussolini's Roman Empire. New York: Viking, 1976.
Smith, Edward Ellis. The Young Stalin: The Early Years of an Elusive Revolutionary.
New York: Farrar, Straus and Giroux, 1967.
Solomon, Flora ve Bamet Litvinoff. Baku to Baker Street. Londra: Collins, 1984.
"Sparacus manifesto" (19 18). Anton Kaes vd. der. The Weimar Republic Sourcebo
ok, Berkeley: University of Califomia Press, 1994 iinde.
Spector, !var. The Soviet Union and the Muslim World 191 7-1958. Seattle ve Londra:
University of Washington Press, 1959.
Stephan, John J. The Russian Fascists: Tragedy and Farce in E.dle, 1925-1945. New
York: Harper & Row, 1978.
479

Stove, Robert ]. The Unsleeping Eye: Secret Police and Their Victims. San Francisco:
Encounter Books, 2003.
Stern, Fritz. Dreams and Delusions. New York: Vintage, 1987.
Stillman, Norman. The ]ews of Arab Lands. Philadelphia: Jewish Publication Society, 1979.
Stoddard, Lothrop. The New World of Islam. New York: Charles Scribner, 1921.

-. The Rising Tide of Color. New York: Charles Scribner, 1920.

Sulzberger, C. L. The Fail of Eagles: The Death of the Great European Dynasties. New
York: Crown, 1977.
Suny, Ronald Grigor ve Terry Martin. A State of Nations: Empire and Nation-Making
in the Age of Lenin and Stalin. Oxford, lngilere: Oxford University Press, 2001.
Swietochowski, Tadeusz. Russian Azerbaijan: 1 905-1920. Cambridge, lngilere:
Cambridge University Press, 1985.
Swietochowski, Tadeusz ve Brian C. Collins. Historical Dictionary of Azerbaijan.
Lanham: Scarecrow, 1999.
Taylor, A.].P. The Course of German History. New York: Routledge, 2001 .
Teague-Jones, Reginald. The Spy Who Disappeared. Londra: Victor Gollancz, 1991.
Toland,John. Adolf Hitler. New York: Doubleday&:Company, ine., 1976.
Tolf, Rober. The Russian Rockefellers: The Saga of the Nobel Family and the Russian
Oil Industry. Stanford, Calif. : Hoover Institution Press, 1976.
Toller, Ernst. I Was a German: The Autobiography of a Revolutionary. ev. Edward
Crankshaw. New York: Paragon Hause, 1991.
Tolzmann, Don, der. German-Ameicans in the World Wars: The Anti-German Hys
teia of World War One. Mnih: K.G. Saur, 1995.
Torberg, Friedrich. Kaffeehaus war berall. Mnih: Deuscher Taschenbuch, 1982.
Tuchman, Barbara W. Bible and Sword: England and Palestinefrom the Bronze Age to
Balfour. New York: New York University Press, 1956.

-. Proud Tower: A Portrait of the World Before the War, 1890-1914. New York: Mac
millan, 1966.
Tucker, Robert. Stalin as Revolutionary 1879-1929: A Study in History and Persona
lity. New York: W.W. Norton, 1973.
Ttnc, Mehmet. der. Turkish-]ewish Encounters: Studies on Turkish:Jewish Relati
ons Through the Ages. Haarlem, Hollanda: Stichiting SOTA, 200 1 .
Ulam, Adam B . .The Bolsheviks: The Intellectual, Personal and Political Triumph of
Communism in Russia. New York: Collier Books/Macmillan, 1968.

-. Stalin: The Man and His Era. Bostan: Beacon Press, 1987.
Vacca-Mazzara, Giamil. Asiadeh, nsz. Roma: Instituto Traduzioni Letterarie Ori
entali, 1943.
Vambery, Arminius. Story of My Struggles. Londra: T.F. Unwin, 1904.

.
-. Western Culture in Eastern Lands: A Compaison of the Methods Adopted by Eng
land and Russia in the Middle East. Londra: John Murray, 1906.
Vassilyev, T. ve Rene Flp-Miller. The Ochrana: The Russian Secret Police. Phila
delphia: ]. B. Lipincott, 1930.
Venturi, Franco. Roots of Revolution: A History of the Populist and Socialist Move480

ments in Nineteenth Century Russia. ev. Francis Haskell. Chicago: University

of Chicago Press, 1983.
Vereinjdischer Hochschler Bar Kochba, Prag, der. Vom]udentum, cin Sammelbuch.
Leipzig, Almanya: K. Wolff, 1914.
Viereck, George. Confessions ofa Barbarian. New York: Moffat, Yard &: Co., 1910.
-. Songs ofArmageddon and Other Poems. New York: Mitchell Kennerley, 1916.
-. Glimpses of the Great. New York: Macaulay, 1930.
-. My Flesh and Blood. New York: Horace Liveright, 193 1 .
-. The Kaiser on Trial. New York: Greystone Press, 1937.
Viereck, George ve Paul Eldrige. My First Two Thousand Years. New York: Gold La
bel Books, 1942.
Viereck, Peter. Metapolitics:
Knopf, 1941.

From the Romantics to Hitler. New York: Alfred A.

Vital, David. A People Apart. New York: Oxford University Press, 1999.
Volkogonov, Dmitri.
son, 199 1 .

Stalin: Triumph and Tragedy. Londra: Weidenfeld &: Nicol

- . Lenin: A New Biography. New York: Free Press, 1994.

Wasserman, jacob. Mein Weg als Deutscher undjude. Berlin: S. Fischer Verlag,
1921.
Wasserstein, Bemard. The Secret Lives of Trebitsch Lincoln. New Haven, Conn.: Ya
le University, 1988.
Watt, Richard M. The Kings Depar: The Tragedy of Germany: Versailles and the German Revolution. New York: Bames &: Noble, 1968.
Weber, Eugen, der. Paths to the Present. New York: Dodd, Mead and Co., 1962.
-. Varieties of Fascism. Malabar, Fla.: Robert E. Krieger, 1964.
Weisberg, Richard H. Vichy Law and the Holocaust in France. New York: New York
University Press, 1996.
Weldon, Michael j.
Press, 1996.

The Psychotronic Video Guide to Film. New York: St. Martin's

Wengeroff, Pauline. Rememberings: The World ofa Russian-]ewish Woman in the Ni

neteenth Century. Bethesda: University Press of Maryland, 2000.

The Forty Days of Musa Dagh. New York: Carroll &: Graf, 1933.
The World Atlas of Revolutions. The Antecedents, Character,
and History of the Revolutions of the Modern Age-from the American Ruvolution
to the Revolutionary Violence of the 1 980s. New York: Simon &: Schuster, 1983.
Wheatcroft, Geoffrey. The Controversy ofZion. New York: Addison-Wesley, 1996.
White, Alma. My Trip to the Orient. Bound Brook: Pentecostal Union, 1911.
Williams, Robert C. Culture in Exile: Russian Emigres in Germany 1881-1941. IthaWerfel, Franz.

Wheatcroft, Andrew.

ca, N.Y.: Comell University Press, 1972.

-. Ruling Russian Eurasia: Khans, Clans and Tsars. Malabar, Fla.: Krieger Publis
hing Company, 2000.
Wilson, Edmund.

To the Finland Station. Londra: Macmillan, 1940.

Wilson, Neil, v.d. Georgia, Armenia and Azerbaijan. Melbome, Oakland, Londra,
Paris: Lonely Planet, 2000.
481

Windhager, Gnther. Leopold Weiss Alias Muhammad Asad: Yon Galizien nach Ara
bien 1 900-1927. Viyana: Boehlau Verlag, 2003.
Winter, Nevin O. The Russian Empire of Today and Yesterday. Boston: L.C. Page &
Company, 1913.
Wolfradt, Willi. "The Stab in the Back Legend?" Anton Kaes v.d. der. The Wei
mar Republic Sourcebook. Berkeley: University of Califomia Press, 1994 iinde.
Yagan, Murat. I Come from Behind Kaf Mountain. Putney, Vt.: Threshold, 1984.
Yarmolinsky, Avrahm. Road to Revolution: A Century of Russian Radicalism. New
York: Collier Books, 1962.
Ypsilon (takma ad) Pattern for World Revolution. New York: Ziff-Davis Publising
Co., 1947.
Zagoruiko, Ivan Giovanni. I Pittoi Russi a Positano. Ravello, talya: Il Punto, 1995.
Zuccotti, Susan. The Italians and the Holocaust. New York: Basic Books, 1987.
Zunz, Leopold. "On Rabbinic Literature" (1818; pasajlar). ev. Alfred ve Evajospe.
Studies in]ewish Thought. Detroit: Wayne State University Press, 1981 iinde.
Zweig, Stefan. The World of Yesterday. Londra: Cassell, 1943.

482

Dizin

ABD Dileri Bakanl

ABD Gmen Hizmetleri 377
ABD Merkezi Haber Alma rgt
(CIA) US, 361
Abdlhamit, Sultan 165, 174, 320
Abdlmecid, Sultan 175-178
Acil Kurtarma Komitesi 420
Afganistan 95, 107, 108, UO, 293,
320, 404
Agamemnon (ngiliz sava gemisi) 166
Aa Han 173
Akhundov, Fuad 10, 17, 18
Alanya (Grc prens) 98, 101
Alekin, Boris 242
Aleksandr I (Rus an) 44, 141
Aleksandr II (Rus an) 63, 65, 69
Aleksandr lII (Rus an) 69
Aleksandra (Rus ariesi) 246
Ali ve Nino (Ali and Nino) 9, 13-15,
19-22, 34, 55, 76, 107, 1 1 1 , 137,
147, 148, 153, 199, 265, 279, 281,
305, 401, 402, 406-408, 412, 413,
416-419, 423, 435, 461-463
Allah Byktr (Allah is Great) 163,
3 1 7, 333, 402-404, 421 , 459
Alman-Grc Cemiyeti 268
Alman imparatorluk Donanmas 213
Alman Propaganda Bakanl 366, 367

Alman Yazarlar Birlii 308, 367, 398,

416, 452
Almanya/Almanlar 9, 10, 13, 14, 22,
28, 30-33 , 41 , 98, 122, 132, 138,
141-144, 162, 163, 175, 181, 202,
203, 207-2 15, 217, 221, 223-227,
233, 236, 238, 241, 244, 246, 248256, 268-272, 276, 284, 290, 29 1 ,
293, 297, 298, 301, 303, 304, 3083 1 1 , 3 13, 316, 326, 33 1 , 337-339,
342, 343, 346, 347, 355, 356, 361,
362, 364, 365, 367, 371, 375, 381384, 386, 387, 389, 390, 392, 418,
426, 433, 434, 445, 45 1 , 462
Almanya'daki Mslman cemaati 284
Anayasal Demokratik Parti (Katlet
Partisi) 243, 247
Andreae, Pima 26, 31, 32, 57, 373,
374, 378
Anglo-Hicaz Antlamas 405
Anglo-Persian Oil Company (petrol
irketi) 190
antisemitizm 67, l l2, 182, 192, 2 1 1 ,
244, 248, 249, 251, 297, 318, 321,
323, 326, 349, 390, 402, 405, 425,
426
Aram, Kurt 301
Asadullayev ailesi 74, 78

483

Asadullayev, Asad
Asadullayev, emsi 78
Asadullayeva, Banine 74, 171, 182
Asadullayeva, Zleyha 77, 128
Asia (Dergi) 53
Asimilasyon 25 1 , 297, 316, 328, 452
Aarbekov ailesi 9, 22-24, 77, 78, 458

Ak Hakknda Hibir ey Bilmeyen

Adam (Nussimbaum) 34, 352, 435,
436, 462
Akenaz Yahudileri/Akenazlar 42, 45,
56, 80, 319, 319
Atatrk. bkz. Kemal, Mustafa
Atinallann Yeri (edebiyat kulb)
289
Avrasyaclk 34 1
Avusturya/Avusturyallar 14, 25, 28,
29, 33, 42, 87, 109, 122, 164, 178,
2 1 1 , 212, 213, 264, 269, 273, 297,
331 , 345, 356, 361, 365, 367, 373,
374, 386-388, 396, 405, 406, 408,
409, 4 1 1 , 413, 414, 417-419, 421 ,
434
Aydnlanma 65, 84, 169, 283, 292,
318
Ayzentayn, Sergey 267
Azerbaycan 15, 16, 18, 20, 22, 23, 45,
46, 48, 52, 78-82, 84, 85, 92, 99,
101, 1 14, 1 18, 1 2 1 , 123, 127-130,
135-137, 141- 143, 146, 150-152,
154, 164, 231 , 29 1 , 299, 302, 305,
327, 415, 461, 462
Bamsz Sosyalistler 214
Bahailer 1 12
Bak 9, 10, 13, 15-23, 25, 29, 37, 3941, 45-53, 56-61, 73, 74, 76-80, 8690, 92, 93, 96, 98-100, 102, 104,
105, 1 10, 1 1 1 , 1 14, 1 16, 1 18, 120137, 144-147, 152, 154, 156, 159,
164, 172, 173, 181, 185, 190, 191,
194, 198-201 , 207, 208, 212, 226,
229, 250, 253, 259, 269, 279 , 281283, 285, 299, 302, 305-307, 312,
320, 352, 365, 371, 381, 402, 432,
435, 446, 454, 458
Balbo, ltalo 423
484

Ballin, Albert 233

Baltk lkeleri 217
Barazon, Heinz 14, 407-409, 415-417
Bat l9, 23, 26, 27, 50, 53, 64, 85, 90,
1 16, 1 18, 127, 154, 159, 167, 169,
171-174, 176-178, 182, 189-191,
216, 229, 232, 242, 243, 252, 253,
256, 257, 279, 292-294, 312, 315,
316, 318, 321, 324, 326, 328, 329,
33 1-334, 337-339, 341 , 351, 373,
381, 392, 404, 425, 461 , 463
Battersbey, Abdullah 414
Batum (Grcistan) 152, 154, 156-158,
229, 268
Baumfeld, Franzie 10, 422, 458
Beardsley, Aubrey 330
Beek, Gottfried zur. Bkz. Mller von
Hausen, Ludwig 246
Belgeler/pasaportlar 88, 1 70, 177,
270, 365
Belyi, Andrei 236, 237
Benenson, Flora 45, 46, 80
Benenson, Ossip 45, 46
Ben-Gavriel, Moe Yaakov. Bkz.
Hoeflich, Eugen
Benjamin, Walter 291 , 296, 298, 460
Benn, Gottfried 295
Berenson, Bemard 349
Berlin niversitesi 305
Berlin, Almanya 9, 10, 18, 21, 25, 26,
29-3 1 , 33, 40, 55, 80, 86, 105, 107,
132, 137, 141, 162, 163, 166, 170,
182, 190, 191, 205, 209, 210, 213216, 219-221 , 223, 225, 231 , 233,
235-244, 249, 25 1 , 254, 260, 261,
267, 268, 270-274, 276, 279, 282284, 288-29 1 , 294, 296, 297, 302309, 3 1 1 , 312, 315, 3 1 7, 318, 333,
336, 338, 343, 345, ,346, 348, 353355, 359, 361-366, 371, 372,383,
385, 388, 390, 396, 400, 401 , 420,
422, 426, 428, 458, 461 , 462
Bettauer, Hugo 417, 418, 422
Beyaz Ruslar 101, 108, 136, 169, 170,
172, 190, 193, 196, 246

Beyaz Rusya: Vatanlan Olmayan

insanlar (Nussimbaum) 170, 459

Birchall, Frederick T. 383

Birinci Dnya Sava 24, 28, 50, 54,
87, 1 12, 143, 162-165, 167, 181, .
183, 187, 245, 25 1 , 252, 269, 284,
307, 338, 39 1 , 405
Birinci Enternasyonal 209
Birleik Devletler 25, 32, 167, 237,
270, 337, 387, 392, 457, 458, 460
Bodmershof, Willi von 14, 15, 407,
408, 4 1 1
Bolevikler/komnistler
1 7 , 1 9 , 24,
.
29, 52, 59-6 1 , 73, 74, 78, 85, 87,
94, 96, 99-103, 106- 1 1 1 , 1 18, 121,
122, 126, 128-130, 132-134, 137,
138, 141, 142, 145 , 149 , 150, 152,
154, 155, 157, 159, 164, 181, 186,
189-191, 193, 201, 209, 210, 2 1 7,
222, 223, 225, 233, 242, 244, 247,
. 250, 269, 288, 293, 310, 340, 343345, 361-364, 371, 382, 428
Bolevizme Kar Alman-Rus Birlii
335
Brailow, Alex 242, 271, 276, 277, 282,
343, 457
Brailow, Norma 10, 278, 457, 458
Brailowsky, Alexander, Bkz. Brailow,
Alex
Brecht, Bertolt 291 , 354
Brest Litovsk Antlamas (1918) 21 1
Brindisi, talya, Abraham ile Lev'in
gelii 185
Brod, Max 400, 463
Brodski, Vava 242
Buber, Martin 295, 317, 328-334
Buhara 93-95, 103, 104, 106-110, 1 14,
164, 293, 302, 320, 460
Byk Katerina 42
Byk Oyun (Orta Asya) 95, 321
Byk Petro, Lev'in ilgisi 292
Cafer Han 1 14, 1 15, 1 1 7, 1 1 8
Cafe Herrenhof (Viyana) 398, 400402, 4l9, 421, 453
Castonier, Elisabeth 434
Castro, Profesr 447
Cehennem (terrist rgt) 67, 70
Cengeliler 1 18, 1 19

Cengiz Han, Lev'in yazlan 95, 292

Chagall, Marc 242, 420
Chicago Tribune 221, 383, 389
Child, Richard Washbum 188
Churchill, Winston 108, 188, 210
Cinque, Serviglio, Don 436, 437
Clemenceau, Georges 1 3 1 , 388
Cleveland Plain Dealer 188
Cocteau, Jean 219 (Cocteau olarak
geiyor)
Coolidge, Calvin 188
Cosmopolitan dergisi 345
Curzon, George, Lord 166, 172
eka 87, 92, 93, 103, 104, 129-132,
134, 135, 138-140, 144-146, 149,
188, 243, 336
iek hastal 60
ingeneler 183, 236, 326
oulcu Sosyal Demokratlar 213, 214
l, Lev zerindeki etkisi 15, 19, 26,
27, 29, 30, 76, 81, 94-96, 103-106,
108, 1 10, 1 13, 1 19, 126, 135, 141,
144, 146, 150, 157, 165, 175, 228,
23 1, 234, 25 1 , 274, 315, 317, 322,
323, 330, 403, 405, 406, 423, 448
ugavili, joseph "Koba" Bkz. Stalin,
joseph
ulik, lbrahim bey 304
Dadaclk 223, 293, 297
Dal Yahudiler 80, 81, 85, 91
Danilevski, Nikolay 95
Darwin, Charles 325, 387
Delmer, Sefton "Tom" 216, 225, 356358
Demir Komite 120
Demiryolu ekas 103, 140, 145
Demokrasi, Avrupa demokrasisine son
veren g olarak Naziler 189, 209,
253 , 339, 357, 362, 383, 424
Der Nahe Osten 302, 304, 307, 337
Derviler 1 14
Deutsche Allgemeine Zeitung 300
Deutschnationale Volkspartei (DNVP)
(Ulusal Alman Halk Partisi) 305
deve kervanlan 29, 50
485

Devrim 13, 15, 19, 20, 22, 23, 28, 39,

40, 44, 50-54, 58-62, 64, 66-70, 73,
74, 78, 84, 86-89, 91-96, 100, 101,
103, 107, 1 18-121, 125-127, 129,
131-135, 138, 139, 143, 146, 149,
150, 152, 154, 159, 164, 171, 181,
182, 185, 188, 189, 192, 194, 19920 1 , 207-215, 217, 219-227, 236,
239, 242, 243, 245, 247-250, 252,
255, 256, 272, 288, 290, 294, 296,
298, 299, 310, 3 1 1 , 316, 336-338,
340, 359, 363, 364, 371, 376, 382,
383, 395, 418, 419, 435, 453
Die Literarische Welt (Edebiyat
Dnyas) 29 1 , 293, 294, 297-301 ,
3 1 1 , 338, 350, 352, 354, 460
Disraeli, Benjamin 26, 316, 317, 322325, 393
Dix, Otta 220
Dodd, Martha 255
Dodd, William 255
Dou Birlii 335, 415
Dou Dilleri Semineri (Bedin) 2 74
Dou Ekspresi 181
Dou Enstits 283, 453
Dou'da Kan ve Petrol (Blood and Oil
in the Orient) 2 1 , 22, 24, 4 1 , 79,
92-94, 97, 100, 102, 1 1 7, 128, 132,
136, 287, 298, 300, 301, 304, 306,
308, 396, 401, 459
Dblin, Alfred 29 1, 346
Drtyol Aznda Rusya (Nussimbaum)
362
Dratler, Binks 262, 401, 421
Dratler, jay 3 73
Dubnow, Siman 83, 84
Dumas, Aleksandr 48, 323
Dutch Shell 78, 128
Dello yapan airler 22, 148
Dello, Grcistan'da 157
Ebert, Friedrich 213, 214
Edebiyatlar Odas 367
Edward VII (ngiltere Kral) 321
Efendi, Reit 320
Ehrenburg, Ilya 236, 238, 267
Ehrenfels, Christian von 4 1 1 , 412, 463
486

Ehrenfels, Elfriede, Barones von 14,

15, 407, 408, 458
Ehrenfels, Imma von 4 1 1 , 413
Ehre:fels, Leela von 10, 14, 407-409
Ehrenfels, Mireille Abeille, Barones
von 10, 4 1 1 , 415, 458, 463
Ehrenfels, Omar-Rolf, Baron von 265,
415, 444, 458
EhrHardt Tugay 224 (Tugay olarak
geiyor kitap)
Eichhom, Emil 214, 219
Einstein, Albert 219, 349, 384, 385,
388, 389, 393
Eisner, Kurt 223
Ekaterinburg 246
Eldridge, Paul 347, 348
Elisabeth (Belika kraliesi) 388
Emanullah (Afganistan Kral) 293
Emperyal Rus Deniz Gc 121
Engels, Friedrich 385
Enver Paa 162, 163
Enzeli, Abraham ile Lev'in gelii 1 18,
120, 121
E.P. Tal &: Co. (yaync) 408
Ercolino, Romolo 10, 442-445
Ermenistan/Ermeniler 39, 49, 52,74,
85, 137, 143, 153, 154, 161, 164,
165, 167, 175, 193, 199, 302, 306
Eski nanllar 43
Essad Bey (Lev Nussimbaum) 21, 22,
25, 3 1 , 33, 35, 9 1 , 93, 107, 136,
274, 278, 282, 283, 287-289, 291 ,
293, 296, 298-300, 302-305, 308310, 312, 334, 347-350, 354, 355,
366, 367, 371-374, 377, 378, 380,
382, 390, 396-400, 402, 406, 408410, 415, 416, 422, 424, 425, 427,
429, 43 1 , 433, 434, 440, 443-446,
449, 453, 454
Essad Bey Vakf 446
Etnik milliyetilik 175, 285
Evlilik Saray (Bak) 89, 90
Faruk (Msr Kral) 179
Fatherland Vakf 386
Filistin 27, 46, 53, 169, 183, 212, 295,
325, 33 1 , 333, 403, 405, 425

Fiorentino, Vito 429, 440

Firschauer, Eduard 397
Flamm, Peter 354
Flatow, Dorothea "Dojo," 433
Flatt, Zhenia 278
Ford, Henry 388, 393
Fransa 29, 42, 64, 84, 86, 90, 141,
175, 181, 186, 190, 194-196, 202,
207, 218, 224, 239, 253, 256, 297,
301 , 375, 385, 392, 396, 420, 462
Freud, Sigmund 32, 349, 384, 385,
387-389, 393, 4 1 1
Friedrich-Wilhelms niversitesi 274,
280
Fry, Varian 419, 420
Flp-Miller, Rene 396, 398, 400,
450, 462, 463
Gaetani-Pattison, Kontes Raimonda
10, 437-439, 464
Garbo, Greta 422
Gelibolu 164, 168, 170
Gence 92, 93, 135-141
Gen Rus hareketi 1 84, 340-343
Gemile, Giovanni 55, 424, 427-429,
462
George V (lngiltere Kral) 321
Gennan Outlook 382, 458
Gesa Kon 416
Gestapo/SS 29, 81, 132, 216, 218, 255,
297, 421 , 422, 425, 427, 442, 453
Ginzberg, Asher 331
Gizli polis 442
Glasnost 66
Goethe, johann Wolfgang von 3 1 1 ,
326
Goldberg, Isaac 391
Gorki, Maksim 267
Gbbels, Joseph 33, 272, 346, 358,
362, 366, 385
Grimm, Hans 346
Grip Salgn 109, 195, 208, 216
Grosz, George 215, 216, 362
Grunwald, Max 327, 328
Gukosoflar 199
Gumbel, EJ. 249
Grcistan 60, 92, 135, 140, 141, 146,

150, 152-154, 156, 159, 268, 269,

274
Ha'am Ahad 331
Haas, Willy 291 , 298, 299
Habsburg imparatorluu 28, 29, 183,
411
Haffner, Sebastion Bkz. Pretzel,
Raimund
Halka Doru (terrist rgt) 66
Halkn iradesi (terrist rgt) 66-70
Hali, Murray 1 1 , 7.8 . 417, 418
Haman, Su Su 279
Hamburg, Almanya 202, 226, 230,
233, 306, 326, 327, 357
Hanfstaengl, Emst "Putzi" 346, 356358, 360, 391
Harding, Warren 3 1 1
Harem 4 1 , 99, 1 1 1 , 1 17, 134, 149,
156, 1 74, 177, 283, 284, 292, 350,'
395, 396, 452
Harper's Bazaar 444, 465
Harvard niversitesi 174, 346, 348,
358-361, 391, 420
Hastings, Warren 336
Hauptmann, Gerhart 366, 435
Haxton, Gerald 360
Hayri, Abdl Cabbar 284
Hazar Blgesi/Hazarlar 16, 19, 21, 48,
49, 5 1 , 53, 54, 76, 77, 82, 83, 85,
90, 93 , 95, 97, 100, 1 18, 120, 1 2 1 ,
125, 126, 159, 164, 184, 185, 269
Hecht, Ben 221 , 222
Heidegger, Martin 255
Helenendorf 141-143, 145, 159, 227
Herrnont, Noam 10, 58, 62, 184, 185,
198-201
Herzl, Theodor 246, 329, 330
Hesse, Herrnann 4 1 1
Hindenburg, Paul von 210, 356, 361,
364
Hindistan 26, 48, 94, 95, 108, 1 10,
166, 172, 173, 333, 336, 410, 412,
415, 435, 444, 463
Hirschfeld, Magnus 388
Hitler, Adolf 14, 17, 32, 42, 210, 2 1 1 ,
224, 225, 244, 247, 248, 250, 297,
487

300, 342-348, 356-364, 377, 382,

383, 385 , 387, 388, 390, 391 , 393,
408, 4 1 7-419, 423-426, 434
Hitler'in Uan Sirki 357, 361
Hoeflich, Eugen 3 1 7, 333, 334, 403,
405
Hoffrnan, Mohammed 304
Hoffrnann, Heinrich 360
Hoffrnann, Kari 270, 301, 308, 309
Hollywood, srgn ve gmenler 25,
272, 273, 276, 396, 420, 421 , 450
Huebsch, Ben 399
Hull, Edith M. 351
Hseyin (rdn Kral) 401
Ibach, Alfred 408, 421
Irk 20, 27, 30, 52, 57, 81, 82, 85, 92,
1 10, 143, 1 5 1 , 162, 176, 210, 222,
248, 268, 283, 292, 305, 307, 3093 1 1 , 313, 3 1 7, 322-326, 331, 333,
335, 338, 339, 346, 347, 367, 376,
377, 383, 384, 388, 404, 407, 412,
424, 425, 427, 428, 433, 440, 446,
45 1 , 463
Irk mhendislii 412
Isherwood, Christopher 361, 364
Ivan III (Rus an) 43
Izvestia 96
brani niversitesi (Kuds) 426
kinci Dnya Sava 17, 27, 28, 162,
212, 254, 343, 357, 383, 390
kinci Enternasyonal 209
ngilizler 94, 100, 101, 108, l l8, 125,
127, 128, 162, 166, 168, 169, 172,
173, 200, 230, 254, 283, 324, 325,
336, 357
ran 15, 20, 45, 47, 80, 81, 83, 84,
1 10, 1 1 1, 1 19, 285, 288, 292, 321,
334, 404
sakarovi, Miron 242
slam'n Birlii partisi l l8
slamia (renci grubu) 283, 335
slamiyet 27, 29, 45, 46, 78, 82, l l2,
1 5 1 , 154, 163, 1 76, 282, 284, 285,
304, 315, 330, 403, 409, 414, 447
slamiyete dnenler 409
488

srail Donanmas 426

srailli Hristiyanlar Dernei 44
stanbul/Konstantinopol 99, 155, 158,
161-164, 166-177, 179-183, 185,
186, 1 9 1 , 193, 197-199, 229, 236,
241, 243, 274, 282, 292, 304, 320,
321, 365
lstanbullu Kz (The Girl from the
Golden Horn (Kurban Said) 402,
408, 415
talya 13, 21, 25, 3 1 , 33, 41, 58, 67,
154, 158, 162, 166, 167, 170, 182,
184-189, 198, 217, 252, 254, 301 ,
347, 349, 352, 354, 356, 373, 374,
376, 377, 398, 415, 422-429, 43 1435, 437-445, 447, 448, 45 1 , 453,
462, 463
talyan Dileri Bakanl 447
talyan faizmi 432
talyan ileri Bakanl 428, 429,
434, 450
Jabotinsky, Vladimir 3 1 7, 402
jn Trkler 162-166, 168, 175
Jnger, Ernst 222, 250, 255
Kabareler 86, 223, 238, 239, 272, 294,
296, 297, 343, 420
Kafeler/kahvehaneler 13, 30, 155157, 178, 190, 1 9 1 , 194, 239, 262,
275, 282, 290, 294, 296, 316, 342,
351, 361, 364, 398, 400, 401 , 441 ,
452, 453
Kafka, Franz 294, 412
Kafkas halklan 57, 92, 372
Kafkas kylleri 48 (kabileleri olarak
geiyor)
Kafkaslar 57, 59, l l5, l l8, 127, 1 4 1 ,
153, 159, 1 6 1 , 218, 268, 306, 3 13,
400, 446
Kajkaslar'n Oniki Gizi (Nussimbaum)
79, 300, 312, 316, 362, 455, 460
Kahvehane okumalan 289
Kapp, Wolfgang 224, 225
Kara film 421
Kara ahin Anaristleri-antajclan
(terrist rgt) 73

Kara Yzler 192

Karadeniz Filosu 5 1
Kazaklar 39, 52, 53, 80, 84, 95, 125,
194
Kazm Bey, Aleksandr Mirza 341
Kemal, Mustafa (Atatrk) 168, 169,
172, 173, 175-1 77, 292, 3 1 1 , 359,
405, 450
Kerensky, Aleksandr 243, 340
Kessler, Harry 219, 221, 254, 294
Kevserya/Kevserler 153, 184, 313,
314, 455
Kymlar 52, 125, 220, 247, 307, 376
Kzl Fiek Birlii 73
Kzl Mealeler 344
Kzl ncler dans kumpanyas 344
Kzl Su 93, 96-101, 103, 104, 164
Kzl Su Sosyalist Cumhuriyeti 96, 98
Kzl Terr 224
Kzl Tugaylar 67
Kiptalar 80, 81, 141
Kisch, Egon Erwin 293, 400
Kleopatra Cltalyan gemisi) 158, 159,
161, 162, 168
Knopf, Blanche 419
Koestler, Arthur 405
Kohn, P. 331
Kokoschka, Oskar 295
Komnist Genlik rgt 139
Konstantinopol Bkz. stanbul
Korolenko, Vladimir 130
Kozmopolit Osmanlclk 285
KPD (Alman Komnist Partisi) 344
Kracauer, Siegfried 296
Krasin, Leonid 61, 86, 253, 267
Kraus, Karl 294
Kropotkin, Prens 65
Kuba (krall) 80, 81, 85
Kuhn, Loeb ve Ortaklar 24 7
Krtler 1 10, 162, 165
Lang, Fritz 273, 380, 421
Langbehn, Julius 327
Lasker-Schler, Else 294, 295, 301,
362
Lawrence, D.H. 256, 317, 402, 404
Lawrence, T.E. 26

Lazarev, l.P. 156

Lederer, Joe 398
Lenin, Vladimir 60, 61, 67, 87, 93, 99,
100, 125, 140, 185, 189, 190, 209,
210, 221, 224, 225, 243, 248, 249,
287, 299, 3 1 1 , 362, 398
Lermontov, Mikhail 16, 156
Lewis, Bemard 26, 27, 220, 322, 345
Liana, Onnan Tannas 255
Libya 315, 423, 443, 447, 448
Lichtenau atosu (Ehrenfels konutu,
Avusturya) 32, 408, 409, 412
Liebknecht, Karl 209, 210, 221
Lilien, Ephraim Moses 330
Lipp, Franz 223
Lippman, Walter 384
Litauer, Georgie "Jorjik" 278
Littlefield, Walter 188
Livingston, David 322
Lloyd George, David 131
Locamo Kzlar 344
Loewendahl ailesi 353, 371, 375, 377,
378, 464
Loewendahl, Erika. Bkz Nussimbaum,
Erika
Loewendahl, Walter (kaynbirader)
1 1 , 380, 381
Loewendahl, Walter (kaynpeder)353,
374, 378, 396
Lorant, Stefan 354
Lubitsch, Ernst 273
Ludendorff, Erich von 210-213, 224
356
Luxembourg, Rosa 209, 210
Lvov (Kral Naibi Prens) 340

Maribi Mimarlk 17, 318, 319, 331

Maimonides 319
Makineli tfek 88, 89, 136, 189, 215,
216, 219, 221
Malevsky-Malevitch, P. 341
Mann, Thomas 256, 366, 389, 402,
460
Marcu, Valeriu 293
Marinetti, F.T., "Tom" 295
Marr, Wilhelm 326
Marx, Karl 209, 385
489

'Masonluk 43
Matchabelli (Prens) 268
Maugham, Somerset 360
Mayakovski, Vladimir 86, 267
Mayer, Peter 10, 13, 14, 407
McCall's dergisi 189
Mdivani, Alexei 156, 158
Mdivani, David 156
Mdivani, Zekeriya 158
Mehmed VI (Padiah) 166
Mehring, Walter 294, 296-298, 418421 , 461
Melgunoff, Alexander von 335
Menevikler 193
Miliukov, Pavel 244, 247, 248
Milletler Cemiyeti 194, 270, 271, 308,
344
Milli Ziraat Birlii 364
Milliyetilik 168, 175, 285, 326, 327,
339, 347, 382, 384, 388
Mita, mer 415
Modernizm 95, 169, 282, 293, 326
Moeller van den Bruck, Arthur 337-339
Moellerciler 33 7, 338
Moollar 16, 130, 163, 193, 256, 341
Mohrenschildt, Dmitri von 350
Moll, Albert 388
Molo, Walter von 309
Monarizm 3 1 , 182-184, 339, 340,
342, 391
Moorehead, Alan 61
Morgan,J.P. 188
Mgle, Theresa 1 1 , 33-35, 408, 42 1,
435 , 454, 455
Muhammed Biyografisi (Nussimbaum)
287, 304, 362
Muhtarov (Petrol Baronu) 89, 90
Mussolini, Benito 25, 31, 187-189,
264, 345, 359, 361, 382, 388, 390,
391, 395, 422-427, 438, 440, 444,
45 1 , 463
Mhsam, Erich 223, 294
Mller von Hausen, Ludwig 246
Mnchhausen, Brries von 330
Mslman milliyetiler, Lev in
eserlerine tepkileri 310, 31 1
Mni, Hilal 304
490

Nabokov, Elena 242, 243, 248

Nabokov, Vladimir (Baba) 25, 200,
243, 244
Nabokov, Vladimir (yazar) 190, 242244, 247, 248-250, 252, 256, 268,
272, 289, 341 , 462
Nagrela, Samuel ibn 318, 319
Nansen pasaportlar 270, 271, 365
Nansen, Fridtjof 358
Napolyon lII 26, 246
Napolyon Savalar 141, 381, 348
Nargen (ada) 131
Naziler 17, 29, 30, 58, 78, 81, 132, 133,
166, 189, 190, 196, 209, 217, 221 ,
248, 250, 254, 255, 305, 3 1 1 , 316,
324, 335, 339, 343, 344, 346, 348,
349, 356, 357, 360-364, 371, 376,
383, 385, 408, 417-420, 424, 453
Neue Freie Presse 405
Neues Wiener]ournal 397, 401
New York, Lev'in gelii 25
New York Daily News 264, 396, 458
New York Herald Tribune 132, 133,
263, 313, 371, 458
Nichols, Mike 260, 276, 277
Nihilizm 66, 256
Nikola I (Rus an) 166
Nikola II (Rus an) 39, 69, 70, 287,
400, 406
Nilus, Sergei 245, 246
Nobel kardeler 49
Nuri Paa 306, 307
Nussimbaum, Abraham (baba) 42, 45,
49, 55, 6 1 , 88, 90, 94, 104, 1 14,
128, 132, 152, 1 9 1 , 200, 201 , 227,
253, 302, 308, 3 12, 355, 365, 422,
454, 455
Nussimbaum, Berta Slutzkin (anne)
4 1 , 53-58, 60, 62, 67, 75, 102, 133,
197, 198, 235 , 267, 398, 453
Nussimbaum, Erika (kans) 350-355 ,
362, 363, 365, 372-374, 377, 380,
395-401, 420, 422, 423, 435, 450453, 458
Nussimbaum, Lev (Essad Bey, Kurban
Said) 9, 25-29, 33, 39, 40, 55, 56,
60, 74, 77, 92, 107, 1 17, 136, 173,

190, 259, 270, 282, 287, 366, 406,

408, 435, 456, 459, 462

OGPU: Dnyay Ele Geirme Plan

(Nussimbaum) 300, 301, 310, 336,
362
Ohrana 44, 59
Olimpiyat oyunlar (Berlin 1906) 383
Orta Asya 92, 93, 95, 97, 108, 109,
137, 163, 293, 306, 320, 321
Oryantalizm 27, 53, 281 , 315-317,
319, 324, 326, 33 1 , 332
Osman ailesi 174-179
Osman, Erturul 1 1 , 173
Osmanl mparatorluu 16, 29, 53, 94,
153, 161, 162-170, 173-175, 178,
179, 181, 183, 184, 200, 208, 212,
282, 283, 285, 292, 307, 309, 320322, 459
Ost und West (gazete) 330
Osten-Sacken, Baron von 98
lm iin lm (terrist rgt) 73
Palgrave, William Gifford ("Peder
Cohen") 26, 316, 322
Palmer, Walter 414
Pan-Asyaclk 333
Pan-slamclk 284
Pan-Turanclk 163
Paraquin, Emst von 306, 307, 309,
311
Paris Ban Konferans (1919) 127
Paris, Fransa 18, 47, 49, 50, 58, 59,
86, 127, 171, 172, 1 78, 181-185,
190-202, 226-230, 233, 235, 236,
240, 242, 244, 245, 250, 278, 283,
289, 290, 304, 321, 340, 341 , 400,
419-421, 423
Passer (yaynevi) 408, 421
Passerotti, Genario 436-438
Pastemak ailesi 25, 242, 289, 291 , 462
Pastemak, Boris 242
Pasternak, Leonid 242, 267, 279
Pastemak, Lidya 242
Pattison, Giovanni Alfredo 438-441 ,
463

Pattison, Nora 439

Pauli, Hertha 401, 402, 419-421
Pauli, Wolfgang 401
Pekovski, Michael Igor 276, 277
Pekovski, Tosya 276, 277
Pehlevi, Rza ah 1 10, 120, 292
Percy, Mr. (detektiO 451 , 453
Perovskaya, Sofya 67, 69, 209
Pestel, Kont 44
Petrol 13, 15-22, 24, 40, 41, 45-50,
52-54, 59, 61, 70, 75, 77-79, 89,
90, 92-94, 97, 100-102, 104, 1 17, .
120, 123, 125-132, 134-136, 144,
149, 152, 154, 155, 159, 164, 190,
191, 201, 226, 233, 239, 240, 253,
271, 287, 288, 298, 300-302, 304,
306, 308, 3 1 1 , 352, 371, 381, 396,
401, 446
Piekarski, Mimi 421
Pima Andreae 26, 3 1 , 32, 373, 374,
435, 462
Pius XII (papa) 254
Pobedonostsev, Constantine 44
Polis, Berlin, Lev'in soruturulmas
214, 308
Polis, talyan 427, 429
Polonya 29, 42, 90, 2 1 1 , 216, 218,
223, 236, 273, 327, 343, 346, 401,
415, 455
Positano, talya 33, 35, 266, 415, 416,
427-429, 431-434, 436-439, 441,
444, 445, 449, 455, 457, 463, 464
Potemkin isyan 5 1
Pound, Ezra 31, 348, 349, 390, 448,
449
Prag 289, 290, 295, 304, 310, 341,
365, 400, 401 , 4 1 1 , 412, 421
Prager Tageblatt, Lev'in yazlan 300,
463
Pretzel, Raimund 213
Prittwitz, Baron 195
Pukin, Aleksandr 16, 19, 64, 184
Rapallo Antlamas (1922) 233, 267
Rapallo, talya, Erika ile Lev'in gelii
3 1 , 253, 373, 374, 435, 462
Rasputin 245, 345
491

Rasulzade 127
Rathenau, Emil 250, 251
Rathenau, Walther 250-256, 267, 282,
328
Ratner ailesi 57
Rauf, Dr. 146, 147
Raynaud hastal 429, 440
Reinhardt, Max 401
Reiss, Dr. Alfred 399
Rza ah, Lev'in yazlarnda 292, 3 1 1
Riefenstahl, Leni 357
Rispoli, Fioravante 436, 441-443, 445
Rispoli, Nicoletta 10, 433, 464
Robbins, Warren 358, 359
Rockefeller,john 48, 189
Rogers, Will 188
Roma, talya, Abraham ile Lev'in gelii
186, 188, 236, 256
Romantisizm 330, 347
Roosevelt, Eleanor 420
Roosevelt, Franklin D. 390
Roosevelt, Theodore 188; 358, 361
Rosen, Arthur 398
Rosenberg, Alfred 247, 248
Roth, joseph 273, 318, 365, 399
Rothschild ailesi 17, 49, 381
Royal Dutch 78, 190
Ruhr Vadisi 225
Rul (Dmen) gazete 243
Rum Ortodoks 43
Rus Almanlar 248
Rus Gmenler 84, 106, 171, 181,
190-193, 195, 196, 233, 235, 241,
244, 248, 272, 288-290, 335, 340,
341, 462
Rus-Japon Sava ( 1904-5) 5 1
Rus Lisesi (Berlin) 240, 275
Rusya/Sovyetler Birlii 16, 17, 28, 31,
42-46, 50, 5 1 , 53, 62-64, 68, 69,
84, 86, 89, 93-95, 98-101, 106,
107, 109, 1 18, 122, 128, 129, 132,
137, 145, 155, 156, 163-166, 170,
181, 182, 184, 189, 190, 192-194,
207-212, 216, 218, 222, 229, 233,
235, 236, 239, 240, 242, 243, 245249, 253, 257, 267, 268, 280, 281 ,
288, 292, 298-300, 310, 335-337,
492

340-343, 362, 364, 365, 371, 376,

382, 446, 459-461
Sabotnikler 83, 84
Sacher-Masoch, Alex 421
Saderman, Anatoly 241
Said, Edward 27, 315
Said, Kurban (Lev Nussimbaum) 1316, 19-22, 25, 31-34, 173, 260,
266, 287, 305, 395, 401 , 402, 406408, 4 1 1 , 413-417, 419, 428, 435,
446, 450, 453, 461, 462
Salomon, Ernst von 218, 254, 255
Sansoni yaynevi 424, 462
Santayana, George 349
Saturday Review of Literature, Lev'in
yazlan 300, 460, 461
Sava esirleri 269
Schendell, Werner 303, 308, 309,
354, 401
Scheubner-Richter, Max Erwin von
248
Schiff, Jacob 247
Schleicher, General von 363, 364
Schulte, Alice 41, 74-76, 79, 87, 88,
208, 365, 400, 435
Scott, Sir Walter 322, 323, 325
Semerkant 93, 94, 96, 164, 320
Serbest Mfreze 216-225, 242, 249,
250, 254, 255
Serfler 44, 63-65, 83, 190
Shaw, George Bernard 188, 348, 388,
392
Sinclair, Ronald 102
Sinclair, Upton 393
Sinema 97, 102, 132, 197, 265, 267,
272-275 , 318, 351, 379, 399, 43 1 ,
450, 460
Siril (grandk) 342
Siyon Protokolleri 44
Siyonizm 27, 246, 325, 329, 330, 33 1 ,
333, 388, 403, 405
Slavclk 95, 341
Slutzk (kent) 57
Slutzkin, Berta (anne). Bkz.
Nussimbaum, Berta
Slutzkin, Sofia/Sophie 56, 58, 446

Slutzkin, Tamara 58
Sluzky, Boyar 54
Sosyal Demokratlar (Almanya)209,
210, 214, 344, 364
Sosyal Devrimciler 67, 125, 249
Sosyalizm 28, 65, 73, 99, 209, 245,
345, 346, 365, 382, 391
Soyluluk 323
Soziale Knigspartei (Sosyal Monarist
Parti) 339
Smrgecilik 26, 96, 284, 333, 334,
404
Spartaksler 210, 214, 219-221, 225
Spengler, Oswald 337, 338, 388
St. Petersburg 46, 50, 62, 67, 86, 87,
90, 107, 158, 171, 184, 2 1 7, 236,
245 , 279
Stalin, Joseph 17, 20, 25, 31, 42, 5962, 67, 74, 77, 88, 99, 100, 132,
133, 143, 190, 248, 279, 287, 288,
299-30 1 , 310, 343, 363, 371, 382,
402, 406, 423, 446, 454

Stalin: Bir Fanatiin Kariyeri

(Nussimbaum) 62, 460
Standard Oil 48, 190
Stanislavski, Konstantin 267
Stauff, Philip 244
Steinbeck, John 135, 444, 445, 457
Stolypin, Peter 86
Straub, Luisa 439
Strauss, Richard 358
Stravinski, Igor 86
Sufi hareketi 1 14
Sumarakov-Elston, Natalya 194
Sunday Mirror Magazine 264, 395,
396, 453, 458
airler ve Yazarlar Kulb (Berlin)
289
iilik 47, 1 13, 1 14
Tal, Lucy 421
Tamara (Lermontov) 56, 58, 59, 6 1 ,
56, 198-200
Tarbell, !da 189
Taylor, A.].P. 2 1 1
Teague-jones, Reginald 100, 102, 103

Tebdili kyafet (kltrel, etnik)321,

456
Terrist-Bireyciler (terrist rgt) 73
Terrizm 69, 70, 225
Terry, Edmond 86
The Christian Science Monitor 384
The Living Age (dergi) , Lev'in yazlan
300, 405, 406
The Mus!im Review 414
The New Republic 389
The New York Times 16, 25, 188, 243,
288, 348, 382, 398, 401
Thompson, Dorothy 345, 346
Tifs 40, 42, 45, 60, 80, 94, 153, 154,
302, 308, 313
Tifs ve Havalisi Dehet Grubu 74
Toller, Emst 223, 224, 252
Tolstoy, Alexei 267
Tolstoy, Leo 16, 63, 64
Treves yaynevi 424
Troki, Leon 25, 102, 103, 185, 189,
312
True Confessions dergisi 399
Truman, Harry S. 376
Truman-Smith, Yzba 359
Turgenyev, lvan 63, 66
Tm Rusya Kar Devrim ve Sabotajla
Mcadele Olaanst Komisyonu
129
Trkistan 29, 81, 91-96, 98-100, 102,
104-106, 108-1 10, 125, 139, 150,
154, 164, 320
Trkiye 6, 78, 122, 154, 164, 165,
168, 173, 175-177, 179, 2 1 1 , 283,
302, 307, 320, 359, 365, 373, 404,
444, 453, 462
Trkler 82, 88, 94, 99, 1 18, 122, 126,
127, 1 5 1 , 161-168, 175, 176, 1 84,
212, 241, 285, 292, 306, 322, 325,
443
Twain, Mark 358
UFA (Alman film irketi) 272, 273,
318
Ukrayna 42, 84, 193, 211, 288, 303
Ulbricht, Walter 362
Ullstein Basn Balosu (Berlin) 364
493

Ulusal Ariv ve Kayt idaresi, ABD

374, 377

nc Reich (Moeller) 338

nc Reich dnemi 14, 2 1 1
Vacca, Bello. Bkz. Cemil Vacca
Mazzara, Ahmed
Vacca-Mazzara, Ahmed Cemil 266,
443, 447, 448
Vahabiler 26, 405
Valentino, Rudolph 158, 274, 351,
354
Vambery, Arminius 3 16, 320-322
Vanity Fair dergisi 398, 460
Versailles Antlamas 208, 388
Victoria (lngiltere kraliesi) 26, 321,
324
Viereck, George Sylvester 32, 33, 298,
345, 347, 381, 382, 384-391 , 392,
393, 400, 402, 423, 434, 453
Viereck, Louis 385
Viereck, Peter 10, 32, 347-350, 391,
392
Vinberg, Fyodor 244, 247, 248
Viyana, Avusturya 10, 13, 19, 21, 25,
29, 30, 33-35 , 55, 105, 178, 217,
262, 264, 273, 333, 342, 365, 372,
373, 380, 387, 395-402, 405, 407409, 415-423, 425, 427, 428, 434,
449, 453-455, 458
Volga Boyu Mnzevileri 43
Voronovlar 260, 276, 289
Vlkisch (kavimsel) 326
Wagner, Cosima 347, 412
Wagnerci Cermenlik 251
Wamberger, Hermann. Bkz. Vambery,
Arminius
Warburg, Max 247
Wassermann, jacob 332, 334
Wegner, Armin 449, 452
Weisl, Wolfgang von 3 1 7, 402-406,
423, 424, 453

494

Wender, Ernst Konstantin 397

Wengeroff, Pauline 65, 66
Werfel, Franz 399, 400, 420, 421
Wiene, Robert 273
Wilde, Oscar 219, 34 7, 386
Wilhelm I (Alman kayzeri) 385
Wilhelm II (Alman kayzeri) 347, 385
Wilson, Woodrow 183
Wrangel, Pyor Nikolayevi 169, 170,
190, 1 9 1 , 193, 194, 198, 243
Yahudi Folklor Aratrmalar Dernei
327, 328
Yahudi komplosu 245, 246, 248, 425
Yahudi Oryantalizmi 27, 315, 3 16,
319, 324, 326, 331, 332
Yahudi Yerleim Blgesi 42-44, 56, 59,
65, 80, 2 1 1 , 279, 330
Yahudiler 26, 27, 30, 42-46, 49, 52,
57, 58, 65, 73, 80-85, 9 1 , 136, 137,
151, 165, 169, 183, 1 84, 192, 193,
195, 196, 202, 2 1 1 , 212, 233, 237,
244-247, 250-252, 255, 256, 279,
285, 289, 290, 295, 297, 3 1 5-319,
322-334, 338, 345, 363, 366, 367,
376, 377, 384, 387-390, 393, 403405, 414, 4 17-420, 422, 423, 425427, 432, 433, 446
Yazarlar Birlii 308, 309, 367, 387,
398, 452
Yeats, W.B. 389, 435
Yezid, Halife 1 5 1
Yezidiler 79, 150, 1 5 1
Yudaclar 43, 44, 3 1 5
Yunanistan 412, 421 , 435
Zaderman, Anatoli 241, 282
Zasulich, Vera 209
Zerdtlk 18, 45-47, 49, 50, 1 12,
135, 1 5 1
Ziemke, Kurt 309, 366, 3 6 7 ,
Zoroaster (tanker) 49
Zweig, Stefan 373, 399, 400