NDEKLER TABLOSU

ZET....................................................................................................................2
BLM 1. MKRO-ALAIMLI ELKLER.................................................3
1.1. MKRO-ALAIMLI ELN TARHSEL GELM.................................................3
1.2. MKRO-ALAIMLI ELK VE ZELLKLER........................................................4
1.2.1. Mikro Alaml eliklerin zellikleri..................................................................6
1.2.1.1. Arln Azaltlmas...............................................................................6
1.2.1.2.ekil Verilebilirlik...................................................................................6
1.2.1.3. Yorulma Mukavemeti..............................................................................7
1.2.1.4. Mukavemet Ve Tokluk.............................................................................7
1.2.1.5. Krlma Mukavemeti...............................................................................9
1.2.1.6. Darbe Tokluu......................................................................................9
1.2.1.7. atlama Hassasiyeti..............................................................................11
1.2.1.8.Kaynaklanabilme zellii........................................................................12
1.2.1.9- Hidrojen Krlganl.............................................................................13
1.2.2.Alam Elementlerinin Rol ve Mekanik zelliklere Etkisi.........................................15
1.3. MKRO ALAIMLI ELKLERN STANDARTLARI................................................18
1.3.1.Kimyasal Bileimler....................................................................................18
1.3.2. Mekanik zellikler....................................................................................19
1.4. MKRO ALAIMLI ELKLERN RETM.........................................................21
1.4.1 - malat Teknolojisi....................................................................................21
1.4.1.1. Mikro Alaml elik retimi....................................................................22
1.4.1.1.1 Kkrt......................................................................................22
1.4.1.1.2-Fosfor.........................................................................................22
1.4.1.1.3- Azot........................................................................................... 23
1.4.1.1.4- Hidrojen.....................................................................................23
1.4.1.1.5- elik Temizlii...............................................................................23
1.4.1.1.6- Alam Elementleri..........................................................................24
1.4.1.1.7- Alminyum..................................................................................24
1.4.1.1.8- Scaklk.......................................................................................25
1.4.1.1.9- kincil Soutma..............................................................................25
1.4.1.1.10- Dorultma Scakl........................................................................25
1.4.1.1.11- Osilasyon....................................................................................25
1.4.1.1.12- Skarfing lemi.............................................................................26
1.4.1.1.13- Yap Kontrol...........................................................................26
1.4.1.2- Scak Haddeleme..............................................................................26
1.4.1.2.1- Slablarn Istlmas..........................................................................27
1.4.1.2- Termomekanik Haddeleme......................................................................27
1.4.1.3.Kontroll Soutma................................................................................28
1.4.2. Mikro-Alaml eliklerde kelme Sertlemesi....................................................29
1.4.2.1. Farkl erikli YDDA elikleri..................................................................30
1.4.2.1.1. V-Katmllar..................................................................................30
1.4.2.1.2. Nb-Katlmllar..............................................................................30

1.4.2.1.3. V+Nb-Katmllar............................................................................31
1.4.2.1.4. Nb+V-Katmllar.............................................................................31
1.4.2.1.5. Nb+Mo-Katmllar..........................................................................31
1.4.2.1.6.V+N-Katmllar...............................................................................31
1.4.2.1.7.Ti-Katmllar.................................................................................32
1.4.2.1.8. Ti+Nb-Katmllar............................................................................32
1.4.2.2. kelme Sertlemesi ve Mikro Alamlama Elementlerinin Etkileri..........................34
1.5. MKRO-ALAIMLI ELKLERN KULLANIM ALANLARI.......................................38
1.5.1.Petrol Ve Doalgaz Sektrnde Mikro-Alaml elikler............................................39
1.5.2.Korozyona Dayankl Mikro-Alaml elikler.......................................................42
1.5.2.1. Mikro-Alaml eliklerin Korozyon Testleri....................................................43
1.5.3.Otomotiv Sektrnde Mikro Alaml elikler.......................................................45
1.6. SOUK DEFORMASYON VE YENDEN KRSTALZASYON TAVLAMASI
(REKRSTALZASYON TAVLAMASI)......................................................................48

BLM 2. DENEYSEL ALIMALAR.......................................................58

BLM 3.SONULAR VE RDELEME......................................................62
3.1. Optik Mikroskopta Alnan Grntler...................................................................62
3.2. SEM (Scanning Electron Microscope) Analizleri........................................................70
5.1. SONU..................................................................................................... 77

KAYNAKA......................................................................................................79

ZET
Mikro alaml elikler dier adyla yksek mukavemetli dk alaml eliklerdir.(YDDA)
Adndan da anlalaca zere toplam alam miktar genellikle %2 yi gemez. Bu alam
elementlerinin ounu niyobyum, titanyum ve vanadyum oluturur. Bu alam elementlerinin
2

karbon ve azot atomlaryla oluturduu nanometre boyutundaki keltiler; elie yksek

akma mukavemeti salar. Bunun yannda yksek korozyon direnci, sneklik ve tokluk gibi
mekanik zellikleri de mikro alaml eliklerin kullanmnn artmasn salamtr. Petrol ve
doal gaz borular ve otomobil sektrnde arlkl olmak zere kullanlan yan rn olan sac
mikro alaml elikleri haddeleme ilemiyle retilirler. Ancak haddeleme ileminden sonra
mikro alaml eliklerin sertlikleri artmas ve ekil verilebilirlik zelliklerinin azalmas
nedeniyle yeniden kristalleme sl ilemine tabi tutulurlar. Bu ilemde mikro alaml elik
stenit scaklnn altndaki scaklklarda tavlama ilemi gerekletirilir. Bylece eliklerin
sertlik drlerek ekil verilebilirlik arttrlr. Yaptmz bu almada souk haddelenmi
mikro

alaml

eliklerin

farkl

scaklk

ve

srelerde

yeniden

kristalizasyonu

gerekletirilmitir.

BLM 1. MKRO-ALAIMLI ELKLER

1.1. MKRO-ALAIMLI ELN TARHSEL GELM

Mhendislik uygulamalarnda kullanlan malzeme gruplar ierisinde elikler vazgeilmez bir
yere sahiptirler. zellikle 2.dnya savann ardndan deniz-kara tat aralar, akaryakt ve
doalgaz boru hatlar, byk sv gaz tanklar, kprler, enerji tama direkleri, enerji
3

santralleri ve derin deniz st yaplar ve benzeri ihtiyalar iin elik gereksinimi ok

ykselmitir. Dayanm/arlk orannn ykseltilmesi ile daha ince ve kk kesitli eliklerin
kullanmna olanak salanmas dnlerek almalara balanmtr. Bu sayede retim ve
iletme giderlerinin birim maliyetlerini drlmesi, daha kk kesitte daha yksek dayanm
salayan mikro-alam eliklerinin gelitirilmesi salanmtr. 60 ve 70li yllarn yap
malzemeleri ve proses alanndaki en nemli baarlarndan biri mikro-alaml elikler
olmutur. [1]
Yksek dayanml dk alaml, (YDDA) yaygn adyla tannan mikro alaml elikler
ABD de gelitirilmi ve karbonlu yap eliklerinden daha yksek dayanmlar olan eliklerdir.
[2]
Literatrde baz terminolojik karklklar vardr, nceleri, yaygn olarak kabul edilen terim
yksek mukavemetli az alaml elikler (High-strength low-alloy steel-HSLA) idi; 70lerde
mikro alaml elikler terimi daha fazla kullanlmaya baland. [3]
Son 30 ylda elik metalrjisinde nemli gelimelerden biri mikro-alaml elikler olmutur.
Mikro-alaml elikler yap ve mhendislik hizmetlerinde daha maliyetli olan alaml
eliklerin yerine tercih edilmeye balanmtr. Dnyada 1970li yllardan beri kullanlan bu
elikler lkemizde 90l yllarda retilmeye balamtr. [1]
lk retilen HSLA elii COR-TENdir. (kendisini koruyan souk haddelenmi iklim
koullarna direnli bir eliktir.) 1930lu yllarda retilen COR-TEN atmosfer korozyonuna
yakn karbon eliklerinden yaklak olarak be kat daha dayankldr.[4]
eliklerin bileimine Nb ve V katmlar ilk kez 2. Dnya Sava yllarnda ABDde yapld.
Ancak, yksek mukavemetli dk alaml (YDDA) eliklerinin geliimi 1960l yllarda
balad. Nb ve V elementlerinin ok az (<%0,10) katmlaryla C-Mn eliklerinin dayancnn
artt bulundu. O yllardan beri gerekletirilen aratrmalarla, iyaplar ferritli + ok az
perlitli olan YDDA elikleri gelitirildi. Bunlar arasnda yaln Nb, yaln V, yaln Ti ierikli
olanlar gibi V+Nb, V+Ti, Nb+Ti, Nb+Mo ve V+N ierikli olanlara son yllarda l ve drtl
alamllar da katlmtr. 1970li yllardan itibaren konunun nemine ilikin birok
uluslararas kongreler dzenlendi ve zel kaynaka yaynlarnda bu konu ele alnd.
Trkiyede bu konu ilk kez 1979da duyuruldu. Daha sonraki yllarda bu konu seminerlerde
ilense de YDDA elikleri Trkiyede nemli boyutta aratrmalara konu edinilmedi.[5]

1.2. MKRO-ALAIMLI ELK VE ZELLKLER

Mhendislik malzemelerinin en nemli grubunu elikler oluturur. Her trl talep ve deiimi
karlamak iin eliklerin proses ve fiziksel metalrjisinde srekli gelimeler olmaktadr.
Altml ve yetmili yllarda mikro-alaml eliklerin gelitirilmesi en nemli metalrjik
baarlardan biri olarak grlebilir. Bu gelimenin, dk karbonlu eliklerde yap-zellik
ilikilerinin ak bir ekilde anlalmasnn bir sonucu olduu sylenebilir. Elbette, nihai rn
fiziksel, mekanik ve proses metalrjisinin baarl bir kombinasyonunun sonucudur. Mikroalaml elikler temel yap malzemeleri olarak yumuak eliklerin yerini baaryla
almlardr.
Mikro-alaml elikler ( yksek mukavemetli, dk alaml elikler olarak da adlandrlr:
high strength, low alloyed steel, HSLA elikler) ayn anda deiik sertletirme
mekanizmalarnn ve uygun termomekanik ilemlerin uygulanmas ile mukavemet, tokluk,
dk scaklklarda gevrek krlma emniyeti ve kaynaklanabilirlik gibi deiik, ok iyi
zellikler kombinasyonuna sahip bir malzeme grubudur. Uygulanma alan ise gaz, petrol boru
hatt, off-shore(ak deniz) konstrksiyonlarda kullanlan sac ve levhalardan otomotiv
sanayiinde kullanlan dvme paralara kadar olduka geni kapsamldr.[6]
Bir mikro-alaml elik %0,05-0,2 C ve %0,6-l,6 Mn yannda yaklak %0,1 mertebesinde
Nb, V veya Ti gibi elementleri de ieren dk karbonlu bir eliktir, %0,1e kadar Cu, Ni, Cr
ve Mo de bileimde bulunabilir. Al, B, O ve N gibi elementler de mikro-alam ilaveleri
eklinde nemli etkilere sahiptirler. Tablo lde HSLA eliklerinde bulunabilen baz katklarn
meydana getirdii nemli ikinci fazlar verilmitir.[3]

Tablo 1. Yksek mukavemetli az alaml eliklerde nemli keltiler [3]

Element

Ana keltiler

Niyobyum

Nb(C.N), Nb4C3

Vanadyum

V(C,N), V4C3

Niyobyum + Molibden

(Nb,Mo)C

Vanadyum + Azot

VN

Bakr + Niyobyum

Cu.Nb(C.N)

Titanyum
Alminyum + Azot

Ti(C,N), TiC
AlN

1.2.1. Mikro Alaml eliklerin zellikleri

1.2.1.1. Arln Azaltlmas

HSLA eliklerinin kullanm nedenlerinden birisi yksek akma dayanmlarndan dolay
arlktan tasarruf salamalardr. Arlktan tasarruf dncesi 1970'lerin ortasnda Amerikan
otomobillerinde ortaya atlmtr. 1973-74 ve 1978-79 petrol krizi baz otomobil reticilerini
yeni elik standartlar bulmaya itmitir. Arln azaltlmas sadece otomobiller iin geerli
deildir. rnein trlarda, yksek hzl tramway ve trenlerde ve hatta gemilerde bile sz
konusudur.[6]

ekil 1.1. HSLA eliklerinin Amerikan Otomobillerinde Kullanmlar[6]

1.2.1.2.ekil Verilebilirlik
ekil verilebilirlik zellii elik salarn derin ekme yntemiyle kolayca biim
alabilmelerine verilen addr. ekil verme ilemlerinin tamamnda ekil verilen salarn
atlamadan, yrtlmadan biim alabilmeleri istenir.
ekil verilebilirlii etkileyen en byk faktr tm eliklerde olduu gibi HSLA eliklerinde
de kimyasal bileimdir. elikte C ne denli az olursa ekil verilebilirlik o denli yksektir. Mn,
zellikle S balad iin ekil verilebilirlii iyiletirir.[6]

ekil 1.2. 2.54 Mm Kalnlndaki elikler in Biimlendirme Snr Diyagram[6]

1.2.1.3. Yorulma Mukavemeti

ou uygulamalarda yorulma mukavemeti nemli bir dizayn parametresidir. eliklerin
yorulma mukavemeti genellikle ykselen ekme mukavemetiyle artar. Bu nedenle HSLA
elikleri, haddelenmi elikler ile karlatrlabilir bir yorulma mukavemetine sahiptirler.
Ancak yorulma mukavemetleri HSLA eliklerinin kullanm alanlarn snrlayan faktr
deildir.[6]

1.2.1.4. Mukavemet Ve Tokluk

Bu eliklere mukavemet ve tokluk kazandrabilmek; dk karbon, yksek mangan, elik i
temizlii, mikro-alamlandrma yannda haddeleme artlarnn da ayarlanmasyla mmkn
olabilmektedir. ekil 1.3, akma mukavemeti ve tokluk arasndaki balanty gstermektedir.
[7]
Bu eliklere yksek tokluk ve mukavemet kazandrabilmek iin karbon, mangan, yapsal
temizlik, dk kkrt, mikro-alamlandrma ve termo-mekanik haddelemenin ayarlanmas
7

gereklidir. Akma mukavemeti 36-55 kg/mm2 arasndadr. ekme mukavemeti ise 50 kg/mm2
den balamaktadr. Bu eliklerde karbon ve mangann dk tutulmas hem tokluk hem de
uygun kaynaklanabilirlik ve merkez segregasyon bantlamasn nlemesi bakmndan
gereklidir. Merkezdeki bantlama fazla olduunda. ultrasonik testte, zellikle kaynaktan sonra
hata sinyalleri alnabilir.[8]

ekil 1.3: Boru eliklerinde Metalrjik Mekanizma [7]

Ayrca bu bantlama mukavemeti azaltr ve krlganl arttrr. Krlma riskini minimumda

tutabilmek iin malzemenin yksek tokluk gstermesi, ancak tolere edilebilir hatalar ihtiva
etmesi ve gevrek krlma zellii gstermemesi gerekir. Yksek tokluktaki malzemeler gerek
kendisinde gerekse kaynak esnasnda meydana gelen hatalar absorbe edebilmektedir. Mikroalamlandrma yksek mukavemet ve tokluk iin gerekli olup genelde Niyobyum, Vanadyum
ve Titanyumla yaplmas gerekir. Kkrt limiti kesinlikle % 0,010 altdr. Ancak tercih edilen
0,005 altdr ve genelde de byledir. Fosforda segregasyon; yapt iin % 0,010 altndadr.
Ayrca inklzyonlar kresel hale getirmek iin elie kalsiyum alamasnn yaplm olmas
gerekir. Dk karbon ve manganla yksek mukavemet salamak iin malzemenin
termomekanik haddelenmesi arttr. Dier elikler gibi normal bir: haddeleme ile istenen
8

zellikler salanamaz. Malzemenin imal edildikten sonra kontroll bir ekilde testinin
yaplm olmas lazmdr. Bobinin bandan alman test deerleri ile sonundan alnan test
deerleri analiz edilmeli. Ayrca bobin sonundan yaplan akma mukavemeti bobin ortasna
nazaran 2-3 birim yksek olduu dikkate alnmaldr.[8]

Aada mukavemet ve tokluk deerini etkileyen faktrler verilmitir.

C, Mn miktar
Mikro-alam elementleri
elik i temizlii
S, P, H, N miktarlar
Slab(yass rn) stma scakl
Haddeleme artlar [7]

1.2.1.5. Krlma Mukavemeti

mal edilen borularn kullanm esnasnda mevcut bir yzey hatas, kaynak hatas, korozyon
noktas ve mekanik hasarlar krlma mekanizmasnn balangcna sebep olabilmektedir.
Yksek kalite bir malzeme bu atlan ilerlemesine engel olmaktadr. atlan byklne
bal olarak bir szma veya tamamen krlma grlebilir. Krlma riskini minimumda
tutabilmek iin malzemenin yksek tokluk gstermesi, ancak tolere edilebilir byklkte
hatalar ihtiva etmesi ve gevrek krlma zellii gstermemesi gerekir.
Krlma balang dnm scakl Charpy-V (entik alm bir test numunesinin, standart
bir ykseklikten braklan bir sarka ile darbeye maruz braklmas testi.) ve DWTT (drop
weight tear test-den arlk yrtlma testi) testleriyle tespit edilebilmektedir. Yksek
tokluktaki malzemeler gerek kendinde ve gerekse kt kaynaktan meydana gelen hatalar
absorbe edebilmektedirler. [7]

1.2.1.6. Darbe Tokluu

Tokluk, ou yaplardaki uygulamalarda istenen bir zelliktir. Darbe tokluunun yksek
istendii uygulamalar iin seilecek eliklerin % karbon miktarnn olabildiince dk
9

olmas istenir. Genellikle mikro-alaml eliklerin tokluu, scak haddelenmi eliklerle

karlatrldnda daha iyi durumdadr. Ayrca mikro-alaml eliklerde tokluun
ykseltilmesi iin proseslerde deiiklikler yaplabilir (rnein kontroll haddeleme,
haddelemeden sonra artrlm souma hz gibi). [6]
Ferrit tane byklnn klmesi kaynaklanabilirlii pek etkilemese de mukavemet gibi
arpma tokluunu da artrmaktadr (ekil 1.4).

ekil 1.4.Ferrit Tane Byklnn Mekanik zelliklere Etkisi. [5]

YDDA eliklerinin arpma tokluu ya den arlk deneyi (DW) ya da Charpy v-entikli
arpma (CVN) deneyi ile llr.
Charpy deneyinde deney scaklna kar elde edilen eride en yksek erk, Tavan Erki
(=USE) olarak bilinir ve snek krlmay simgeler. Dk erk gerektiren gevrek krlmaya
gei Gevrek-Snek-Gei-Scakl (GSGS) olarak anlr (ekil 1.5).
Yksek arpma tokluu, yksek tavan erki ve dk GSGS ile sergilenir.[5]

10

ekil 1.5. YDDA eliklerinde tokluk-scaklk ilikisi [5]

1.2.1.7. atlama Hassasiyeti

Kullanm esnasndaki atlamalar malzemenin imalat teknolojisinden veya kullanm
artlarndan kaynaklanabilmektedir. elikteki hidrojen deeri gevrek krlmann nemli
sebebidir ve genelde 2 PPM altnda olmas istenir. Hidrojen uzam inklzyonlarn ularnda
toplanr ve mikro atlaklar meydana getirir. Uzam inklzyonlar kresel hale getirmek
hidrojen toplanmasn engellemektedir.
Kullanm artlarnn etkisiyle de katodik reaksiyonla atomik hale gelen hidrojen metal
yzeyinden absorbe olmaktadr. Borudan geen sv iindeki hidrojen slfidin ksmi basnc
0,0035 Atmosfer zerinde ise ortam koroziv olarak kabul edilmitir.

Bu atlamalar nlemek iin;

Slfitlerin modifikasyonu ve dk kkrtl malzeme

elie bakr ilavesi (% 0,30 max) yzeyde ince bir film tabakas oluturmakta ve

hidrojenin absorbe edilmesini azaltmaktadr.

Srekli dkmde merkezi segregasyonu azaltmak gerekmektedir.
Mangann % 1,2 zerine kmas kritik deer olarak kabul edilmektedir. [8]

11

1.2.1.8.Kaynaklanabilme zellii
Kaynaklanabilme zellii olarak boru imalatndaki kaynak ve borularn birbirlerine kayna
artlarndaki durum dnlr.
Boru imalindeki kaynak blgesinde esas metalin zelliklerinin salanmas ana hedeftir. Bu
amala (SAW) toz alt kayna kullanlr. Kaynakta sya maruz blgenin sertlii souk
atlamay karakterize eder. Souk atlama hassasiyetini veren amprik forml karbon ekivalandr. Uluslararas kaynak enstitsnn boru elikleri iin verdii karbon ekivalan forml
(CE % 0,20 elikler iin.)

evresel kaynaklarda hidrojen atlamasn azaltmak iin dk karbon ve dk mikro-alam

elementleri kullanmak gerekmektedir. Ancak bu da genel mukavemeti azaltmaktadr. Bu
sorun da gnmzde termomekanik haddeleme ve hzl soutma ile zlmtr. zellikle
dk scaklklarda alld zaman n stma ve 100 C zerindeki soutma hzlar kaynak
blgesinin hidrojen kapmasn minimuma indirmektedir. Termomekanik olarak haddelenmi
elik normalize edilmiten daha iyi zellikler gsterir. Hidrojen atlamasna engel olmak iin
dier bir zm tarz da gaz alt kayna (MAG)dr. Bu proses tam otomatik kayna mmkn
klmaktadr. ekil 1.6 n stma scakl, kompozisyon ve hidrojen arasndaki balanty
gstermektedir. [7]

12

ekil 1.6. kompozisyon-n stma balants [7]

1.2.1.9- Hidrojen Krlganl

Koroziv ortamlarn elektrokimyasal artlar altnda hidrojen difzyonu olabilmektedir.
Katodik reaksiyonla atomik hale gelen hidrojen metal yzeyinden absorbe olmaktadr.
Borudan geen sv iindeki hidrojen slfidin ksmi basnc artan zelliini belirlemede
nemli faktrdr. Korozyon Mhendisleri Birlii (NACE) bu deeri 0,0035 Atm. olarak tespit
etmitir. Ksmi basn bu deerin zerindeyse ortam koroziv olarak kabul edilmitir.

Bu durumda iki tip hasarlanma meydana gelebilmektedir.

1-Borunun maruz kald basnca bal olmayan hidrojen atla (HIC),
2-Borunun maruz kald basnca bal olan slfit korozyon atla (SSCC). Bu iki oluum
arasnda ksmi bir snr olmayp genellikle beraber bulunmaktadrlar. Aada hidrojen
krlganl ile neticelenen olayn oluum mekanizmas verilmitir. [7]

13

Tablo 2.Hidrojen atla ile slfit korozyon atlann oluum, gerekli, artlar, oluum yerleri, olay ve netice arasndaki iliki
farklarnn gsterimi [7]

Oluum
Gerekli
artlar
Oluum Yeri

Olay
Netice

Hidrojen atla
Gzenek
Yksek Hidrojen aktivitesi
Gerilim oalmas
Uzam inklzyonlar, byk
inklzyonlarn dzlemsel
ynlenmesi
Sert segrege bantlarda
atlak ilerlemesi
Hidrojen krlganl

Slfit korozyon atla

Enine atlak
Yksek hidrojen aktivitesi
Uygulanan gerilimler
Gevrek fazlar (karbrler,
Martenzit adacklar, sert
inklzyonlar
Enine atlaklarn bymesi
Hidrojen krlganl

Bu eliklerde korozif ortamlara kar direnci ykseltebilmek iin gerekli metalrjik faktrler,
unlardr:

Birbirini takip eden atlamalara ve gzeneklerin oluumunu engellemek iin dk

kkrt ve slfitlerin modifikasyonu gereklidir.

I 0,30 a kadar bakr ilavesi elik yzeyinde ince bir film tabakas meydana getirmekte

ve hidrojenin absorbe edilmesini azaltmaktadr.

Kontin dkm mamullerinde merkezi segregasyonlar zel tedbirlerle azaltmak
gerekmektedir. Merkezi segregasyon kesit merkezinde sert bir bant meydana

getirmektedir.
Karbon ve mangann optimize edilmesi zellikle merkezi segregasyonlarn ve
bantlam mikro yapy azaltmaktadr. Mangann 1,2 zerine kmas kritik deer

olmaktadr.
Termomekanik haddeleme ile karbon ve mangan miktarlar azaltlmakta, daha az
deforme edilmi slfitler meydana gelmekte ve segregasyon bantlarndaki yksek sert
noktalar minimuma indirilebilmektedir.[7]

14

1.2.2.Alam Elementlerinin Rol ve Mekanik zelliklere Etkisi

Nb stenitte kk kelti oluturmasyla dk scaklk tokluunun eldesinde nemli bir rol
oynar. Ancak yksek Nb ierii snrlandrlmtr, nk uygulamada niyobyum
karbonitrrleri stenitletirmede ksmen znmeden kalr. Nb mukavemet ve tokluun
artmasnda da etkilidir, nk Nb deforme edilmi stenit tanelerinin yeniden kristallemesini
geciktirir ve tane boyutunu kltr. Ayn zamanda dk de olsa kelme sertletirmesine
etkisine de sahiptir. Ni, Ti ve Vnin darbe gei scaklna ve akma mukavemetine etkisi
ekil 1.7de gsterilmitir.[6]

ekil 1.7. Mikro Alam Elementlerinin Darbe Gei Scakl Ve Akma Snrna Etkisi [6]

Vun kelme sertlemesi etkisinden dolay eliin akma mukavemeti artan V miktar ile
artar. Tane inceltme etkisinin zayf olmas nedeni ile V'un toklua etkisi negatiftir. En yksek
tane kltme etkisi Nb dadr; Etken miktar snr %.0.04 Nb dir. Bu miktar Nb alamnda
tokluk maksimum seviyededir. Ti ise kelti sertletirme karakteristii ile V'a benzer. stenit
tane kltc etkisi ise Nb ile V'un etkileri arasndadr.

15

Mikroaalm elementlerinin dnda HSLA elikleri ortalama %1.5 Mn ieriler. Mnin, oluan
inesel ferritin tane boyutunu kltc etkisi bu miktara kadar olduka kuvvetlidir. Mn' m
akma snrn arttrc etkisinin de bu miktarlarda yavalamas ile optimum Mn miktar %1.51.7 olarak belirlenir.
Karbon miktar ise kullanm alan ile direkt ilikilidir. Tokluk ve kaynaklanabilirlik
zelliklerine negatif etkisi yksek olmas nedeni ile karbon miktar modern mikro alaml
eliklerde %0,1in altna drlmtr. ( Ancak otomotiv sanayiinde kullanlan dvme
paralarda sadece kontroll souma mekanizmas ile allabildiinden karbon miktar
%0.25' in zerindedir. )
Tane klmesiyle tokluk artma mekanizmalar aada zetlenmitir.
-Niyobyum ve titanyum ilavesi stenitleme scaklnda stenit tanelerinin bymesini
snrlar.
-Haddeleme srasnda stenit tanelerinin kltlmesinde Nb,V ve Ti katks etkilidir. Bu
alasm elementleri stenitin yeniden kristallemedii blgeyi geniletir ve stenit tanelerinin
bymesini geciktirir. Bu alasm elementleri arasnda, Nb nemli bir etkiye sahiptir.
-Nb,Ti ve V ve ilavesiyle stenit-ferrit dnm scakl der, deformasyon bantlarnn
says artar ve keltiler etkili boyutlarnda kalr; bylece dk scaklkta haddeleme
mmkn olur. Haddelemeden sonra hzlandrlm soutma ferrit tane boyutunu kltr ve
mukavemeti arttrr.[6]
Sonuta, HSLA eliklerinde Nb, Ti ve V gibi yksek karbon ve azot afin elementler ikili veya
l kombinasyonla mikroalamlandrlarak (toplam miktar %0.05-0.15) yksek seviyede
mekanik zellikler elde edilmitir. Mikroaalmlandrmaya uygun bir termomekanik ilem
(iki- kademeli kontroll haddeleme) uygulanarak deiik sertletirme mekanizmalarnn
katklar arzulanmtr. lgili temel mikro yapsal olaylar aada verilmitir:
-Katlamada Fe-Nb-TiV-C-N sistemi ierisinde M(CXNy) tipi (M=metal x+y=1.0)
karbonitrrler kelir.
-Kontroll haddeleme ncesi stenitletirmede serbest enerjilerine bal olarak ncelikle
V(CN) stenit iinde znr. Nb(VC) tipi keltiler uygulanan scaklklarda ksmen
zndnden n haddelemede etkili olarak tane bymesini engeller.
16

-Son haddelemede ise stenitin yeniden kristallemesi gerinme nedenli karbonitrr keltileri
sonucu engellenir ve yksek hata konsantrasyonlu, hadde ynne uzatlm stenit taneleri
elde edilir.
- stenit-ferrit dnmnde nihai olarak arzulanan inesel ferrit boyutu stenit n boyutuyla
direkt ilikilidir.
-stenit tane snr yzeylerinde ve tane ii deformasyon bantlarnda balayan ferrit oluumu,
yksek ekirdeklenme hz nedeniyle ferrit tanesi boyutunu ortalama 2-3 m seviyesine
drr.
-stenit dnmyle V(CN) kelir. Youn kelti sonucu vanadyumla etkili bir kelti
sertlemesi elde edilir.
Tane kltme mekanizmas ile ortalama 500 MPalk bir akma mukavemeti elde edilmitir.
Daha yksek mukavemet art iin kelti sertlemesine gidilmi, paralel olarak tokluk
kayplar zorunlu olmutur.[6]

17

1.3. MKRO ALAIMLI ELKLERN STANDARTLARI

1.3.1.Kimyasal Bileimler
Tablo 3. Souk Haddeleme in Levha elikleri:CS, DS, DDS Ve EDDS Kimyasal Kompozisyonlar [9]

Tablo 4. Souk Haddeleme in Levha elikleri: SS, HSLAS, HSLAS-F, SHS Ve BHS Kimyasal Kompozisyonlar [9]

18

Tablo 5. Petrol Borusu Mikro Alaml eliin Kimyasal Kompozisyonlar [10]

API 5L C
X65 (K) 0,04
3
X65 (K) 0,06
6
X60
0,09
6
X52
0,10
6

Mn
1,03

Si
0,177

Nb
0,053

V
0,056

1,44

0,185

0,046

0,026

1,33

0,174

0,044

0,022

0,91

0,24

0,020

0,0017

P
0,01
2
0,01
0
0,01
3
0,01
3

S
0,004
4
0,004
2
0,006
2
0,007

Cr
0,023

Cu
0,017

Al
0,032

0,014

0,009

0,037

0,034

0,020

0,025

0,017

0,021

0,039

1.3.2. Mekanik zellikler

Tablo 6. Souk Haddeleme in Levha elikleri:CS, DS, DDS Ve EDDS Mekanik zellikleri [9]

Tablo 7. Souk Haddeleme in Levha elikleri:SS, HSLAS Ve HSLAS-F Mekanik zellikleri [9]

19

Tablo 8.Souk Haddeleme in elikleri: SHS Ve BHS Mekanik zellikleri [9]

CS Tip: Ticari elik (A, B ve C)

DS Tip: ekme elii (A ve B)
DDS Tip: Derin ekilmi elik
HSLA: Yksek Mukavemetli Dk alaml elik
EDDS Tip: Ekstra Derin ekilmi elik

SHS: zelti ile sertletirilmi elik

BHS: Frnda Sertletirililebilir elik
SS: Yapsal elik

Tablo 9. Petrol Borusu Mikro Alaml eliklerin Mekanik zellikleri [10]

elik Tipi

ekme
Mukavemeti
Rm(N/mm2)

Akma
Mukavemeti
Re(N/mm2)

Sertlik
(HV)

Krlma
Tokluu
Ji (N/mm)

X65(S)
X65(K)
X60
X54

620
640
568
496

555
526
480
358

221 4
216 2,3
207 5,2
150 2,5

184
179
137
102

entik
Darbe
Tokluu
ak (J/cm2)
287 3
265 3
203 5
168 6

Tablo 10. Petrol Borusu elikleri Mikro Yap zellikleri [10]

elik Tipi
X65(S)
X65(K)
X60
X54

Ortalama Tane
ap dm (m)
5,7 1,6
6,5 3,5
9,2 3,2
12 2,6

Ferrit Oran
f %
93
88,5
85,4
83,5

20

Perlit Oran
fp %
7 2,8
11 3
14,6 3,3
16,5 6

1.4. MKRO ALAIMLI ELKLERN RETM

1.4.1 - malat Teknolojisi

Petrol boru eliklerinde istenen zellikler elik retimi ve haddelenmesi esnasnda zel
proseslerin

uygulanmasn

gerektirmektedir.

elik

retiminde

pota

metalrjisinin,

haddelemede termomekanik ilemlerin uygulanmas bu eliin elde edilmesinde uygulanan en

nemli proseslerdir. malat akm emas aada verilmitir. [7]

ekil 1.8. Mikro-Alaml eliin malat Akm emas [7]

21

1.4.1.1. Mikro Alaml elik retimi

elik retimi srasnda yapda yer alan metalik olmayan kalntlar ve gaz yapc elementler
eliklerin zelliklerini ok etkilemektedirler. Bu kalnt ve gazlarn minimum deerlerde
tutulmas homojen zelliklerde elik elde edilmesi bakmndan ok nemlidir. Dolaysyla da
belli seviyelerin altna drlmesi gerekmektedir. Bunun iin kompozisyon ayarlamas
yannda pota metalrjisi ilemlerinin de uygulanmas gerekmektedir. Bu ilemlerin
yaplmasndaki ana gayeler aada verilmitir.

Alam elementlerinin kontrol (C,Mn,Si,Al,Nb,V,Ti,Mo,Cu,Ni,Cr)

S,P,N,H ve dier kalnt elementlerin snrlandrlmas,
nklzyonlar modifiye etmek.
Gerekli elik i temizliini salamak.
eliin kompozisyon ve scaklk olarak homojenliini salamak. [7]

1.4.1.1.1 Kkrt
Petrol borusu eliklerinde kkrt limiti 0,010 altndadr. Bunun iin ncelikle scak maden
kkrd soda, kire, kalsiyum karbr ilavesiyle 0,010 altna drlr. Bu ilemler esnasnda
oluan ve yksek frndan gelen cruf scak maden potasndan mekanik olarak syrlr. Dk
kkrtl hurda, kire( CaCO3), kolemanit( CaB3O4(OH)3H2O ) ve florit(CaF2) kullanlarak
konvertrde de eliminasyonuna allr. Bunun iin yksek aktiviteli (min.% 85) kire
gerekir. Konvertrde elik retildikten sonra elik potasnda kire esasl sentetik cruf
yaplarak % 90 kkrt eliminasyonu salanr. [7]

1.4.1.1.2-Fosfor
Fosfor elikte segregasyon yapmas bakmndan olduka zararldr. Bu eliklerde max. %
0,010 ile snrlandrlmtr. Bu deere erimek iinde scak maden fosforu max. % 0,08
olmaldr. Yksek fosforlu demir cevheri kullanlmas durumunda ise yksek frn dnda bir
defosforizasyon ilemi yapmak gerekmektedir. [7]

22

1.4.1.1.3- Azot
Dk kkrtl eliklerde azot problem olmaktadr. Kkrt yzey aktif element olduu iin
azot ve hidrojen gibi gazlarn toplanmasn yavalatr. Kkrt seviyesi % 0,010 altna
dtnde bu gazlarn transfer oran hzla artar. Yksek Frnda 50-150 PPM olan azot
elikhanede 70 - 80 PPM lere kadar der, zellikle konvertrlerde tekrar flemelerde 20
PPM kadar ykselebilmektedir. elikte azotu azaltabilmek iin dkm ilemlerinde de
koruyucu tedbirler alnmaktadr. Potadan tandie, tandiden kalba sv elik geileri argon
flemeli koruyucu bir seramik tp iinde yaplmaktadr. [7]

1.4.1.1.4- Hidrojen
Normal eliklerde 10 PPM'e kadar ykselebilen hidrojenin bu eliklerde 2 PPM altnda
olmas gerekmektedir* elik imalinde zellikle slak ve nemli pota ilavelerinin
yaplmamasna dikkat edilmelidir. Kire neme kar hassastr, kalsinasyondan sonra birka
gn iinde kullanlmaldr. Alam elementleri ilavesi ise bir n stmadan sonra
yaplabilmektedir. Bu eliklerdeki hidrojeni gidermek iin vakum altnda gaz giderme
ilemleri yaplmaktadr. [7]

1.4.1.1.5- elik Temizlii

Bu eliklerin zellikleri inklzyon ve segregasyonlarla yakndan ilgilidir. Sv elikte 200 1000 PPM olarak bulunan oksijen deoksidasyon ilemiyle 5 PPM altna drlmektedir.
Oksitlerin ou crufta yzdrlr. Ancak elik iinde kalan inklzyonlar kalsiyum enjekte
edilerek kresel hale getirilir. Ayn zamanda inklzyonlarn bir ksm da argon enjeksiyonu ile
yzdrlr. Boru eliklerinde meydana gelen 200p olan byk inklzyonlar borularda yaplan
ultrasonik kontrollerle belirlenebilmektedir. Bu eliklerdeki silikat inklzyonlarn kayna
pota ve dier refrakterler, kalsiyum-sodyum-aluminat inklzyonlarn kayna dkm tozudur.
Reoksidasyonla meydana gelen Al2O3 inklzyonlar ise koruyucu tp kullanarak
23

engellenebilmektedir. Ancak son senelerde zirkonyum ve titanyum gibi deoksidan

elementlerin alminyum yerine kullanlmasna allmaktadr. Konvertrden eliin potaya
alnmasnda cruf karmamak, yksek alminal pota tulalar kullanmak, injeksiyonkartrma ilemleri uygulamak, koruyucu tp kullanmak inklzyonlar azaltmak iin
gereklidir. nklzyonlar azaltmak da byk tandi ve kademeler kullanmak da en etkin
faktrlerdendir. [7]

1.4.1.1.6- Alam Elementleri

Alam elementleri genellikle potaya dkm srasnda ilave edilir. Trblans nedeniyle de
homojen bir ekilde dalr. Ayrca argon kartrma esnasnda da gerekli ilavelerle
kompozisyon dzeltmesi yaplabilmektedir. Konvertrden crufun potaya kamas halinde
gerek alminyum gerekse dier alam elementlerinin ayarlanmas olduka zorlamaktadr.
Bunu nlemek iin konvertr dkm deliinde seramik top, tka veya hidrolik slidegate(srgl kapak) sistemleri kullanlmaktadr. [7]

1.4.1.1.7- Alminyum
Petrol borusu eliklerinde alminyum 0,015-0,045 arasnda olmaldr. Bu alminyum nitrrn
meydana getirdii atlaklarn nlenmesi bakmndan gereklidir. Alminyum kontrol olduka
zordur Randman % 10-80 arasnda deiebilmektedir. zellikle potaya karlan konvertr
crufu olmas halinde kayplar fazla olmaktadr Argon kartrmada ve slab dkm
esnasndaki alminyum kayplar ok nemlidir.

.Bu

hususlar

gz

nne

alnarak

kartrma esnasnda gerekli alminyum beslemesi yaplmaktadr.

Enine ke atlaklarnn ana sebebi alminyum nitrr kelmesidir. Bu durum alminyum
limitini drmekle nlenmektedir. Ayrca Nb veya V ile mikro-alamlandrlm eliklerde
gerekli ince taneli yapy elde etmek iin alminyumu olduka drmek gereklidir. Birok
hallerde alminyum max. 0,030 da tutulmutur. Alminyumun yeniden deokside olmamas
iin iinden argon flemeli koruyucu tp kullanlmaktadr. Ak esnasnda oluan ince
alminalar ok daha tehlikelidir. [7]

24

1.4.1.1.8- Scaklk
Scaklk ve kompozisyonun homojen hale getirilmesi iin argon kartrma yaplr. Kartrma
scakl likids scaklnn 45-60 C zerindedir. Tercih edilen 50-55 Cdir. Kartrma
sresi minimum 6 dakika ve genellikle 15 dakikadr. Daha az kartrlrsa almina
inklzyonlar elik iinde kalr. Dkm scakl likids scaklnn 15 C zerindedir.
Yksek dkm scakl merkezi segregasyonu hzla artrmaktadr. Dkm scakl uygun ise
merkezi segregasyonlar fark edilmeyebilir. Dk dkm scakl da inklzyonlar hapseder.
Dkm scaklnn spesifiye edilen deerden + 5 C oynamasna msaade edilir. [7]

1.4.1.1.9- kincil Soutma

Enine ke atlaklar alminyum nitrrlerin kelmesiyle oluur. zellikle 1000 Cnin
hemen altnda dk oranlarda kaba olarak kelmeye balar. 850 C civarnda daha hzl ve
daima ince bir kelme yapar ve 750 C civarnda sona erer. Bu kelmeye aada verilen
yntemlerle engel olunabilir.

750 C a kadar ok hzl bir ekilde soutmak ve bu scaklkta muhafaza etmek.

Yzey scaklnn 1000C altna dmesine mani olmak. [7]

1.4.1.1.10- Dorultma Scakl

elikler 850-950 C arasnda en az sneklie sahiptirler. Bu nedenle dorultma nitesindeki
slab yzey scaklnn 950 C zerinde olmas gerekir. [7]
1.4.1.1.11- Osilasyon
Kalp osilasyonu, katlamakta olan eliin bakra kalba yapmasn nlemek ve optimize
edilmi bir s transferi ve yalama ortamn salamak amac ile uygulanmaktadr. Kalp

25

osilasyonu; kalp ile katlaan ktn yapmamasn salamasnn yannda kalp ile ktk
aras ince bolua kalp tozu veya kalp yann homojen bir ekilde dalmasn da salar.

Slabdaki enine atlaklarn orijini osilasyon izlerinin tabandr. Bu noktalar gerilimin en fazla
konsantre olduu yerlerdir. Osilasyon izlerinin derinliinin az olmas tercih edilen bir
durumdur. Osilasyon izleri arasndaki mesafe ne kadar ksa olursa osilasyon izleri de o kadar
fazla olur. Osilasyon izleri arasndaki mesafenin 9 mm civarnda oluu mikro-alaml elikler
iin ideal deerdir. [7]

1.4.1.1.12- Skarfing lemi

Dkmn balangcnda ilk ve pota deiimindeki son slablarn yzeyleri tmyle
skarf( alevle yzey temizlii) edilir. nk bu safhalarda dkm tozu tam etkin deildir ve
yzey alt inklzyonlar ile beraber byk inklzyonlar meydana gelmektedir. Bunun yannda
ke ve dar kenarlarda enine atlaklarn olup olmad spot skarf (noktasal yzey temizleme)
edilerek test edilir. Slab yzeylerindeki porozite ve boyuna atlaklar ise kelerden kelere
skarfing yaplarak kontrol edilir. [7]

1.4.1.1.13- Yap Kontrol

Srekli dkm slablarndan gnde bir defa numuneler alnarak slfr print(elik rnn
homojenlii deerlendirme prosedr) ve makro dalama yaplr. Bu ekilde; merkezi
segregasyonlar, merkezi atlaklar, dendritler aras segregasyonlar, kontrol edilir. [7]

1.4.1.2- Scak Haddeleme

Boru eliklerinin zelliklerini kompozisyon, yapsal temizlik ve mikro yap belirlemektedir.
Kompozisyon ve yapsal temizlik elik imalinde salanmakta, mikro yap ise ancak slab
stma, haddeleme ve soutma ilemleriyle elde edilebilmektedir. Mikro yap da en nemli
faktr ferrit taneleridir. Ferrit tanelerinin bykl termomekanik prosesin gelitirilmesine
26

esas olmutur. Termomekanik ilem haddeleme scakln dren ve mukavemeti artran

kk ferrit taneleri elde etmek iin belli scaklklarda yaplr. Haddeleme ileminden nce
slab stmada scaklk kontrolyle mikro-alamlar zeltiye alnmaya allr. [7]

1.4.1.2.1- Slablarn Istlmas

Petrol borusu eliklerinin mikro yapsal zellikleri slab stma, haddeleme ve soutma
ilemlerinin ok sk kontrolyle gerekletirilir. Slab frnnda yeterli s ve zaman mikroalam elementlerinin zndrlmesi iin gereklidir. Slaba verilen s homojen bir stenit
oluturma ve haddeleme iin yeterli derecede olmaldr. Ancak yksek scaklk stenit
irilemesi ynnden tavsiye edilmez ve termomekanik haddeleme ynnden de mahzurludur.
Dk slab stma scakl akmay drmekle birlikte tokluu artrr. Slab stma scakl
1000-1200 C arasndadr. elikte karbr ve nitrr halinde bulunan Nb veya V bileikleri
stmada znrler. te boru eliklerinin nemli zellikleri ksmen znm karbr ve
nitrrlerin haddeleme esnasndaki kelmelerinin kontrolne baldr. Karbr ve nitrrler
znrken tane bymelerini engelleme etkileri ortadan kalkar, bu nedenle de stmada
stenit tane bymesi hzlanr. tmeli tip frnlarda skidlerle(kzak) temas eden yerlerdeki
souk noktalarn izolesi nemlidir. Bunun iin blgesel stma teknikleri kullanlmaktadr. [7]

1.4.1.2- Termomekanik Haddeleme

Slab stmadan sonra haddelemenin ilk kademesi 3 veya 4 pasoda yaplan kaba haddelemedir.
Burada bobin ile slab arasnda bir kalnlkta erit n malzemesi elde edilir. Scaklk
termomekanik haddelemeye uygun olmaldr. Her pasodaki ezmenin fazla olmasna allr.
Esas haddeleme prosesinde belki bir scaklkta yksek bir deformasyonla yeniden kristalleme
yapamayan kk stenitlerin elde edilmesine allr. Bylece ince taneli ferrit meydana
gelir. Termomekanik haddelemede esas arzu edilen stenitten ferrit dnmnn haddeleme
prosesi sonunda olmasdr. Son ilem scaklnn dk olmas mekanik mukavemeti artrr.
Hatta dk slab scakl nedeniyle meydana gelen akma mukavemetindeki dme bu yolla
ykseltilebilir. (Son ilem scakl 760 - 800 C).

27

Dk karbonlu petrol borusu eliklerinde bu scaklkta stenit ve ferrit faz beraber

bulunabilmektedirler. Ancak ift fazdaki deformasyon ekme mukavemetini artrmakta,
sreklilii azaltmaktadr. ki fazl blgede haddeleme ancak dk scaklkta slab stma ile
kombine edilebilmektedir. Termomekanik haddeleme proses akm emas ekil 1.9da
verilmektedir. [7]

ekil 1.9. Termomekanik Haddeleme Akm emas [7]

1.4.1.3.Kontroll Soutma
Haddeleme biti scaklndan (760-800 C) sarlma scaklna (400-500 C) drmek iin
dulu masalarda hzlandrlm soutma yaplr ve bobin sarldktan sonra havada soutmaya
braklr. Soutma hz 10-15 C ve 400-600 C sarlma scakl ile 16 mm kalnlnda X70
kalite aadaki kompozisyonla retilebilmektedir. [7]

Tablo 11. X70 Mikro Alaml eliin Kimyasal Kompozisyonu [7]

C
0.08
0.09

Mn
1.53
1.72

S
0.003
0.004

P
0.013
0.026

Si
0.21
0.20

28

Nb
0.030
0.045

V
----0.057

Al
0.020
0.022

N
0.006
0.006

Sarlma scaklnn mikro yap zerinde etkisi nemlidir. Hzlandrlm soutmay hemen
Ar3 scakl zerinde balatmak ve sarlmay kontrol en iyi neticeleri vermektedir.
Kompozisyona bal olarak sarlma scakl 400 - 600 C arasndadr. Sarlma scaklnn
ok yksek olmas kelme yalanmas, ok dk olmas ise ok az da olsa beynitik yapnn
olumasn salar. [7]
1.4.2. Mikro-Alaml eliklerde kelme Sertlemesi
Dayanc artrmann bir dier metalbilimsel yntemi eliin iyapsnda kelim sertlemesi
oluturmaktr. Ashby-Orowan modeline dayanarak Gladman tarafndan gelitirilen denklem
uyarnca;

Bu denklemde x keltilerin ortalama ap, f ise keltilerin hacimsel orandr. Bu durumda,

dayanc artrmak iin ferrit taneleri iinde olabildiince kk ve olabildiince youn
dalml keltiler oluturmak gerekir. ekil 1.10da bir YDDA eliinde oluan nano
boyutlu Nb(CN) keltilerinin TEM grnts verilmektedir.[5]

ekil 1.10. Bir YDDA eliinde Oluan Nano-Boyutlu Nb(CN) keltilerinin TEM Grnts. [5]

29

1.4.2.1. Farkl erikli YDDA elikleri

1.4.2.1.1. V-Katmllar
Bu elikler en ok %0,10 V iermekte ve soutma srasnda ferrit iyapsnda kelen (5100nm) nano boyutlu V(CN) keltileri ile mukavemet ykselmektedir. V(CN) kelimi
souma hzna ok bamldr. Souma hzna ve dolaysyla sa kalnlna bal olarak, her
bir %0.01 V, 5-15 MPa art salayabilmektedir. Souma hz, gerekleecek kelim
sertlemesinin dzeyini belirler. rnein, <170 C/dk. hzlarda V(CN) kolaylkla irilemekte
ve mukavemet artnda etkin olamamaktadr. ok hzl soutmalarda ise daha az V(CN)
kelebildiinden mukavemet art fazla olamamaktadr.
V ierikli YDDA eliklerinde mukavemet artn salayan en nemli etmen ferritin tane
bykldr. Kk -taneleri oluturmak iin --> dnm ncesi -tanelerini
olabildiince kltmek ve --> dnm scakln (T-->) drmek gereklidir. T(-->)
hem uygun ok az alamlamalarla hem de souma hzn artrarak drlebilir. stenit
tanelerini kk oluturmak iin ise bu eliklerin bileimine Ti katlr ve TiN oluumu ile
yenilenme kstlanr.
ok

az

alamlama

elementlerinin

YDDA

eliklerinde

gerekletirebildii

mukavemetlendirme trlerini, hangi elementlerin oluturduu zet olarak Tablo 12de

verilmektedir. [5]
Tablo 12. YDDA eliklerinde Mukavemet Artna Mikro Alam Elementlerinin Etkileri [5]

Mukavemetin oluma biimi

Dislokasyonla mukavemet art (pekleme)
kelme sertlemesi
Ferrit ve beynit taneleri kltmesi
Kat zelti sertlemesi
Temel mukavemet yaps

Etkili element
Nb, Ti, V, B, Mn ve Mo
Nb, Ti ve V
Nb ve Ti
Mn ve Si
Fe-ana yaps

1.4.2.1.2. Nb-Katlmllar
Bunlarda mukavemet art ounlukla NbC kelimi ile salanr. %0.02-0.04 Nb
dzeylerinde her bir %0.01 Nb, ada 35-49 MPa art salayabilir. Nb bu art hem tane
kltmesi ve hem de kelim sertlemesi ile salamaktadr.
30

Mukavemet artna karn darbe tokluu grece dmektedir. Bunu nlemek iin % C aa
ekilir. Bu elikler haddelenirken hafif ezmelerden ve yksek bitirme scaklklarndan
kanlmaldr. Aksi takdirde kark tane byklkl ya da Widmansttten ferrit ierikli
iyaplar oluur ve darbe tokluunu drr. [5]
1.4.2.1.3. V+Nb-Katmllar

Bunlarda mukavemet art byk oranda kelim sertlemesi sonucu oluur. Bu nedenle de
GSGS yksekedir. Eer denetimli haddeleme uygulanrsa -tane klmesi sonucu hem a
yksek ve hem de GSGS dktr. [5]
1.4.2.1.4. Nb+V-Katmllar
%C < 0.10 dzeylerindedir. Perlit oran dk olduundan darbe tokluu ve
kaynaklanabilirlik iyidir. Bu nedenle bu eliklere perliti azaltlm elikler de denilmektedir.
[5]
1.4.2.1.5. Nb+Mo-Katmllar
yaplar ya ferritli+perlitli ya da byk oranda inemsi ferritlidir. Mo, az oranda st beynit
oluumuna yol aabilir. Asl mukavemet art Nb(CN) ile salanan kelim sertlemesi
sonucu gerekleir. Monin stenit iindeki znrl grece yksek olduundan ferrit
iindeki kelim mukavemet artn salamaktadr.
Nb + Mo ierikli X-70 boru hatt eliklerinin geliimi, bu tr bilgiler kullanlp Ar 3 scakl
altna dek denetimli haddeleme uygulanarak gerekletirilmitir. [5]
1.4.2.1.6.V+N-Katmllar
V, niyobyumdan daha etkin bir nitrr oluturucudur. VN zellikle tane kltc etki
yaratmaktadr. Ancak, bu eliklerde gecikmi atlama diye bir olgu yaanmaktadr. [5]

31

1.4.2.1.7.Ti-Katmllar
Ti, tane kltc ve kelim sertletirici olduu gibi ayn zamanda kalnt biim denetimi de
salar. %Ti 0.025 dzeylerinde, oluturduu TiN keltileriyle stenit tane bymesini
kstlar. Bu elikler iin yenilenme denetimli haddeleme ok uygundur.
TiN svdan keldiinden, kelim sertlemesi iin ar byklktedir. Eer eliin
bileimindeki Ti artrlrsa nce (Mn,Ti)S kalntlar, daha sonra yumru biimli Ti4C2S2
bileikleri oluur. kelim sertlemesine yol aan TiC kelimi bunlar izler. Ancak, TiC
keltilerinin kelim sertlemesi salayabilmesi iin keltilerin <30nm byklklerinde
olmas gerekir. [5]

1.4.2.1.8. Ti+Nb-Katmllar
Bunlarda, TiN olutuunda stenitte Nb znrl artar ve sonuta daha fazla oranda etkin
Nb(CN) kelimi gerekleir. Bu oluum a deerini 550 MPa dzeylerine ykseltir. Bunlara
ek olarak V ya da Mo de katlacak olursa a, 690 MPa dzeylerine karlabilir.
Mikro alamlama elementlerinin genel etkileri Tablo 13te zetlenmitir. [5]
Tablo 13. Mikro Alamlama Elementlerinin yapya Ve Mekanik zelliklere Genel Etkileri [5]

kelen elementler
Nb

Olgular
Mukavemet art

Ti
V

Tane yenilenmesi
keleme
sertlemesi
stenit/Ferrit
dnm

yap
Tane bykl ve
biimi
keltiler, kalntlar
Mikro yap
Dislokasyon
younluu

zellikler
Mukavemet
Tokluk
ekil verilebilirlik
Anizotropi

Petrol ve doalgaz borularnda kullanlan standart API eliklerinde uzun yllar kk taneli
okgensel ferritli iyaplar tannm ve deerlendirilmitir. Son 10 yl akndr okgensi ferrit
taneleri yerine, hzlandrlm souma ile oluturulan ok kk taneli inemsi ferritin a
artn ok daha etkin gerekletirdii fark edilmitir. Nb hem tane klten ve hem de
32

inemsi ferritte kelim sertlemesi yaratan bir mikro alamlama elementidir. nemsi ferrit
hem ok kk boyutlu hem de youn dislokasyon ieriklidir.
Kutup koullarnda kullanlan borularda zellikle mikro yaps inemsi ferritli olan elikler
kullanlmaktadr. Mo katml ve denetimli haddelenmi olanlarn a deeri 745-800 MPa
aralnda ve tavan erki de 160 J dzeylerindedir.
Bu tr elikleri Nippon Kokan, %C ve %Nb dzeylerini ayarlayp B katmlar ve
hzlandrlm souma uygulamalar sonucu gelitirdi. Bunlar ounlukla % 0.01-0.05 C
iermektedir. Ancak, % C < 0.015 dzeylerinde gzlemlenen gevrekleme ve atlamalar
engellemek iin B-katmlar ve hzlandrlm soutma uygulamas gelitirilmitir. En yaygn
kullanlanlar API X-65, X-70 ve X-80dir. Bethlehem, Steel X-70 iin V+Nb katml bir
bileim kullanmaktadr. Tablo 14te X-70 retimi iin gerek bir rnek verilmektedir. [5]

Tablo 14. Kimyasal Bileimi Verilen Malzemenin Scak Haddeleme Koullar, Yap zellikleri Ve Mekanik zellikleri
Etkileri [5]

KMYASAL BLEM (%)

C

Si

Al

Cu

Cr

Ni

Mo V

Nb

Ca

Ti

0,0

n
1,9

0,0

0,0

0,1

0,0

0,0

0,1

0,0

0,0

0,0

0,0

0,0

1p

55p

85

04

17

04

84

41 29 78 25 80 45 57
SICAK HADDELEME KOULLARI
BTRME HADDELEMES
860 OC

03

17

pm

pm

0,0

550 OC

SARMA

YAPI ZELLKLER
3,97 m; ASTM 13.0
MEKANK ZELLKLER

Tane Bykl
a(MPa)

523.6

(MPa)

698,6

%Uzama

34

1.4.2.2. kelme Sertlemesi ve Mikro Alamlama Elementlerinin Etkileri

33

kelim sertlemesi, bu tr eliklerde ok kk karbonitrr ve karbr kelmesi ile

gerekletirilir. kelim sertlemesinin dzeyi keltilerin tr, parack bykl ile
keltilerin ferrit iinde yaylma younluuna baldr. YDDA eliklerindeki kelme
sertlemesinde en etkili karbr MC trdr (ekil 1.11). [5]

ekil 1.11. YDDA eliinde Ferrit Fazndaki kelti Fazlar [5]

Ancak, bu etki ok az alamlama tasarmlamas ve sl mekanik ilemlere baldr.

Alam elementleri --> dnm scaklklarn drmek amacyla da seilirler. Daha dk
scaklklarda atom yaynma hz dtnden tane bymesi kstlanr ve daha kk ferrit
taneleri oluur.
Nb katmlar ve denetimli haddeleme uygulamasyla kk ferrit taneleri oluturulur.
kelme sertlemesi iin Nb, V ve Ti katmlar gerekir. nemsi ferritli eliklerin retimi iin
eliin bileimine mutlaka Mo katlr. Ayrca, % 0.15-0.30 dzeylerinde Mo, Nbun stenit
iindeki znrln artrarak Nb(CN) kelmesini de etkinletirir.
%0.03-0.05 dzeylerinde Nb, hem tane klmesi ve hem de Nb(CN) keltileri ile kelme
sertlemesi salayabilmektedir. V katmlar YDDA eliklerinde hem ferrit tane klmesine
ve hem de V(CN) keltileri ile ferritte kelme sertlemesi yaratr.
34

Ti katmlar kelme sertlemesi yannda kalnt biim denetimi de salar.

YDDA eliklerinden, API standard bir eliin retimi hedeflendiinde, ncelikle, bileimine
hangi ok az alamlama element(ler)inin katlmas tasarland kararlatrlr. Daha sonra
bunlarn stenit iindeki znrlkleri, stenitin tane yenilenme kinetii ile kelme kinetii
bilgileri karlr.
Amalanan tane kltme, tane yenilenme gecikmesi ile ferritte kelme sertlemesi
olgularn en etkin olarak yaratan bileikler Tablo 15-16 da ve ekil 1.12 de zetlenmitir. [5]

Tablo 15. YDDA eliklerinde keltilerin Etkileri [5]

Olgu
Tane kltme
Tane yenilenme geciktirmesi
kelme sertlemesi

kelti
NbC ve TiC
NbC ve TiC
NbC, TiC ,V(CN) ve Nb(CN)

Tablo 16. Azalan kelme Scaklna Bal Olarak kelti Trleri Ve rnekleri [5]

kelti tr ve

kelme tr
35

rnek

bykl
Kaba kalntlar
~104nm
Kk keltiler
101nm

Orta boy keltiler

~102nm

AZALAN
KELME
SICAKLII

Dizili kk
keltiler

En kk keltiler
<101nm

Katlama ncesi ya
da katlama
srasnda kelme
stenit evresinde
kelme
stenit tane
snrlarnda ve tane
ilerinde kelme

TiN, ZrN
Ti4C2S2
Zr4C2S2
TiN

Gerinim itimli
kelme
stenit/Ferrit ara
evresinde kelme

NbC
TiC
NbC
TiC
V(C,N)

Ferritte kelme

NbC
TiC
V(C,N)

NbC
TiC
BN

ekil 1.12 mikro alamlama keltilerinin souma srasndaki oluum scaklk aralklar ve i yap etkileri [5]

Nb katmlarnn C-Mn eliklerinin akma mukavemeti nasl arttrd ekil 1.13de

grlmektedir.

36

ekil 1.13. C-Mn eliklerine Ni katlmnn akma mukavemeti ve tane byklne etkisi [5]

Nb katml YDDA eliklerine V ve Ti katmlarnn etkileri ekil 1.14de zetlenmitir.

ekil 1.14. Nb katlml YDDA eliklerinde V ve Ti katlmlarnn akma mukavemetine etkisi [5]

37

1.5. MKRO-ALAIMLI ELKLERN KULLANIM ALANLARI

-Byk apl borular (Petrol boru hatt, elik borular)
-Otomotiv endstrisi
-Kaynakl elik konstrksiyonlar (elik kprler, elik binalar)
-Kaynak edilebilir hareketli konstrksiyonlar da ve makina elemanlarnda
(rnein vin konstrksiyonu, kamyon, tren, vagon, konveyr, srekli tayclar, tarmsal ve
zirai makinalarda)
-Basnl kaplar ve depo tanklar
-Ayrca korozyona dayankl mikro alaml elikler su kontrol elemanlar ve baraj
bileimlerinde yap eleman olarak, ayrca atmosferik platformlarda (Kuvvetli rzgara,
yamura, frtnaya, gnee maruz kalabilecek yaplarda (petrol arama platformlar, deniz
ortasnda ve deniz kysnda geen elik borular) ve kanallarda, imento kartrclarnda,
sondaj, delme, matkap tehizatlarnda, havalandrma borularnda kullanlr.
Mikro-alaml eliklerde elde edilen yksek ekme dayanc, yksek yorulma dayanc ve ok
iyi talal ilenebilirlik zelliklerine karn tokluk deerleri olduka dktr. Klasik slah
eliklerine uygulanan su verme, menevileme ileminin getirecei en byk avantaj, yksek
darbe deerlerinin elde edilebilmesidir. Bu aamada, mikro-alaml eliklerin daha geni bir
uygulama alan bulabilmeleri iin tokluk deerlerinin ykselmesi zorunlu gzkmektedir.
Mikro alaml elikler, klasik slah eliklerine gre daha iyi talal ilenebilirlie sahiptirler.
Bu durunun ise, kesici takmlara daha az bir anma hz ve dolays ile daha uzun takm mr
getirecei aktr. Bu aamada, mikro-alaml eliklere yksek kkrt oranlarnn
uygulanmas ile kesici takm mrlerinin daha da uzatlmasna allmaktadr.
Mikro-alaml eliklerin klasik slah ilemlerini ortadan kaldrmas ve dier avantajlarnn
deerlendirmeye alnmasyla, klasik slah eliklerinden mikro-alaml eliklere dnmekle,
retim maliyetlerinde % 10- % 25 oran toplam bir tasarruf yaplabilecei ileri srlmektedir
[6]

38

1.5.1.Petrol Ve Doalgaz Sektrnde Mikro-Alaml elikler

Petrol tamaclnda kullanlan dk alaml yksek mukavemetli eliklerin retimine
1960 yllarnda balanlmtr. O yllarda % 0,025 S'l 20 joule tokluunda elikler
retilmektedir. 1985de %0,005 S'e kadar inilmi, 1995lerde ise % 0,002 S deeri
hedeflenmektedir. Kkrt yannda elik imalat ve haddelemede alnan tedbirlerle tokluk
deeri 200 Joule'e kadar ykseltilmitir. Gnmzde kaynaklanabilir byk apl borular
olduka iyi kalitede imal edilebilmekte ve kutup blgelerinde dahi kullanlabilmektedir. [7]
Tablo 17.Modern Petrol Ve Doalgaz Borular eliklerinin Tarihsel Geliimi [5]

Tm dnyada petrol ve doalgaz sanayiinde API standard borular kullanlr. Yllarca bu

borular iin X-52 ve X-60 elikleri kullanld. Daha sonraki yksek mukavemet
gereksinmeleri X-65, X-70 ve X-80 eliklerinin gelimesine yol at. Bu eliklerde yksek
mukavemet dnda, yksek arpma tokluu ile kaynaklanabilirliin de salanmas zorunlu
oldu. Gnmzde X-100 elii de retilmekte ve X-120 iin AR-GE almalar srmektedir.
NABUCCO PROJESnin de gndemde olduu bu gnlerde, bu elikleri iyaplar ve
mekanik zellikleri ile tanmak gerekir. [5]

39

Tablo 18. Petrol ve doalgaz tamaclnda kullanlan mikro-alaml eliklerin kimyasal kompozisyonlar [5]

Dnyadaki petrol ve doalgaz yataklarnn ~%20 kadarnn kuzey kutup alan iinde yer
ald bilinmektedir. Ancak, rafinerilerin ou da bu yreden uzaklardadr. Alaskadan,
Sibiryadan, Kuzey Denizinden, Hazar kylarndan rafineri blgelerine daha ok ve daha
hzl tanm gerekletirebilmek iin gittike daha yksek basn kullanm zorunlu olmutur.
Bu nedenle, kullanlan borularn eliklerinin mukavemetinin artrlmas da kanlmaz
olmutur. Yksek mukavemetli eliklerin kullanm sonucu hem borularn et kalnl
inceltilebilmekte ve hem de arlklar azaltlarak ekonomi salanabilmektedir. Konu yalnz
toprak st borular deil, derin deniz borularn da kapsamaktadr.
Daha stn nitelikli petrol ve doalgaz boru eliklerinin gelitirilmeleri, temelde, gittike
artan gereksinmeleri karlayabilme zorunluluundan domutur. Bu eliklerde istenilen
balca zellikler ylece sralanabilir:

Yksek mukavemet (a);

Yksek arpma tokluu (DWTT, CVN);
Yksek kaynaklanabilirlik (CE);
ekil verilebilirlik;
Korozif ortamlarda yksek korozyon direnci.

Petrol ve doalgaz sanayiinde kullanlan borularn elikleri Amerikan Petrol Enstitsnn

(API), API 5L standardna uymak zorundadr. Anlan bu standart, temel zellikleri
belirlemekte, ancak mteri zel isteklerine de ak kap brakmaktadr. Bu nedenle, hem API
5L, hem YDDA eliklerini kapsayan SAE J410, SAE J1392, SAE J1442 ve hem de ASTM
A242, A606 ve A715 gibi standartlar mekanik zellikleri belirlemelerine karn eliklerin
kimyasal bileim aralklarn kstlamamakta ve istenilen mekanik zellikleri tutturabilmesi
40

iin, kesin kimyasal bileimi ve retim biimini reticiye brakmaktadr. Boru hatt koullar
ile boru eliklerinin zellikleri ekil 1.15 de ilikilendirilmektedir. [5]

ekil 1.15. Boru hatt Koullar le Boru eliklerinin zelliklerinin likilendirilmesi [5]

41

Kimyasal bileim ve retim biimi reticiye brakldndan, rnein, API X-70, X-80 gibi
eliklerin kimyasal bileimleri, retim biimleri ve oluturulan iyaplar elik reticisinden
elik reticisine farklar gsterebilir; temel olan, istenilen mekanik zellikleri tutturmaktr. [6]

1.5.2.Korozyona Dayankl Mikro-Alaml elikler

Mikro-alaml eliklerde, yaklak % 1 Cu, % 0,15 P, S 0,5-1,0 Cr, ve ayrca Ni ile Si alam
elementlerinin kombine olarak bulunmas, bu elikleri korozyona dayankl hale
getirmektedir, Bunlara korozyona dayankl mikro-alaml elikler denir. lave bir nlem
alnmakszn korozyona dayankl olarak kullanlrlar. Tipik karbon eliklerine oranla (max %
0,02 Cu ierenler) 4-8 kez daha fazla korozyon direncine sahiptirler. Ayn zamanda iyi
kaynaklanabilir ve iyi biimlendirilebilirler.
Mikro-alaml eliklerin korozyona dayankl olmalarnn en nemli sebebi, ierdii alam
elementlerinin (Cu,Cr,N,P,S) ok eitli olmas ve bunlarn kombine olarak ok dk
oranlarda kullanlmasdr. Bu alam elementleri ayn zamanda eliin mekanik zelliklerini
de olduka iyiletirmektedir. Sz konusu bu elementler elik yzeyinde bir oksit tabakas
oluturur ve bu koruyucu tabaka elii korozyona dayankl hale getirir. Birka tahrip ylndan
sonra korozyon hz ok azalr ve sabit bir deere ular. (5 tahrip ylndan sonra, bir elik
plakada her iki yzeyde yllk kalnlk kayb 20 m deerini amaz.)
Korozyona dayankl mikro-alaml elikler, atmosferik korozyonda (krsal, ehir, endstri,
deniz-atmosferi) karbon-eliklerine gre olduka fazla (4-8 kez) dayanml olduklarndan,
daha ok bu alanda ilave bir nlem alnmadan kullanlrlar.
Suya (nehir, gl, deniz suyu) tam olarak daldrlm ve topraa tam olarak gmlm
konumlarda, korozyon direnleri karbon elikleri ile hemen hemen ayndr ve pek avantaj
salamazlar. Bu gibi durumlarda mutlaka ilave nlem alnmaldr. Asit, mineral, tuz ieren
ortamlarda yine bir avantaj salamazlar.

42

Korozyonu kontrol altna almak iin, mikro-alaml eliklerde en ok bavurulan ekonomik

koruna yntemleri:

Boyama
Metalik Kaplama
Katodik Korana
Alamlama ile elik yzeyinde koruyucu bir oksit tabakas oluturmak

eliin korozyona kar korunmasnda ncelikle yzey kaplamalardan yararlanlr.

Uygulamadaki kolaylk ve ekonomiklik nedeniyle en ok kullanlan kaplama tr boyadr.
Daha yksek korozyon direncine gerek duyulduu mallerde metalik kaplama baar ile
kullanlr. [6]

1.5.2.1. Mikro-Alaml eliklerin Korozyon Testleri

Mikro-alaml elikler atmosferik korozyona, nehir suyu ve deniz suyunda korozyon testine
tabii tutulmulardr. Atmosferik korozyon testleri ayr atmosfer tipinde (krsal, endstri ve
deniz atmosferi) yaplmtr. Bu eliklerin karbon-elikleri ve bakrl-elikler ile
karlatrmal korozyon testleri aadaki gibidir. [6]

ekil 1.16. Karbon-elii, bakrl elik ve korozyonu dayanakl Mikro-alaml elik iin, endstri ve deniz
atmosferindeki zaman-korozyon hz erileri [6]

43

Test edilen eliklerin kimyasal bileimleri yledir:

Tablo 19. Korozyon testine tabi tutulan eliklerin bileimleri [6]

Karbon

%C
0.07-

%Mn
0.30-

%P
--

%Si
--

%Cu
0,03-

%Ni
--

%Cr
--

elii
Bakrl

0.09
0,07-

0,60
0,30-

--

--

0,06
0,20-

--

--

elik
Mikro

0,09
0,07-

0,60
0,65-

0,06-

0,05-

0,28
1,05-

0,55-

0,10-

alaml

0,10

0,75

0,08

0,10

1,15

0,65

0,12

elik

Sekil 1.17. Tip eliin, Yerleim Merkezindeki Atmosferik Korozyon Erileri [6]

1. Grafik - Krsal atmosferde

2. Grafik - Deniz atmosferinde
3. Grafik - Endstri atmosferinde

44

Mikro alaml elikler elik retim teknolojisinde bugn iin ulalan en son aamadr. Bu
elikler sayesinde zellikle slah eliklerine uygulanan su verme ve menevileme ilemleri
tamamen ortadan kaldrlacaktr.' Bu eliklerin olduka yksek mukavemet gstermeleri,
kaynaklanabilirliin ve biimlendirilebilirliin iyi olmas, korozyona dayankl ve olduka tok
olmalar, bunlar; karbon eliklerine, semantasyon ve slah eliklerime oranla olduka stn
duruma getirmitir. Maliyet asndan da retiminde fazla bir fark yoktur ve sl ilem
uygulanmadnda dahi daha yksek dayanmlara ulal-maktadr. Ayrca arlktan tasarruf
salamakta ve bylece daha ekonomik olarak kullanlmaktadr. Gelecek yllarda mikroalaml eliklerin kullanmnn artmas ve slah, semantasyon eliklerinin yerini almas
beklenmektedir.
zellikle kaynaklanabilirliin istendii yerlerde, rnein nokta kaynann ok kullanld
otomobil endstrisinde HSLA eliklerinin, kullanlmasnn byk bir avantaj olduu
grlmtr. Bu yzden mikro alaml kaynaklanabilir HSLA eliklerinin retiminin lkemiz
elik endstrisi iin en ksa zamanda gerekletirilmesi gereken nemli bir yatrmdr. [6]

1.5.3.Otomotiv Sektrnde Mikro Alaml elikler

Malzeme kullanan btn endstriyel alanlarda reticiler, stn zelliklere sahip hafif,
dayanm yksek, ekillendirme kabiliyeti ve ekillendirme sonras dayanm iyi olan
malzeme kullanmay arzu ederler. Son yllarda otomotiv endstrisinde yolcu gvenliini,
sr emniyetini, yakt tasarrufunu artrmak ve evresel faktrlerden dolay aralarn karoser
ksm hafifletilmek istenmektedir. zellikle enerji ve petrol krizlerinin yaand zamanlarda
bu konu n plana kmaktadr. Yine enerji krizlerinin kt 1980li yllardan sonra HSLA
eliklerinden gelitirilen ift fazl elikler retimde byk yer almtr. Benzer bir ekilde
1990l yllarda meydana gelen krizler nedeniyle TRIP elii gelitirilmitir. [11]

45

ekil 1.18. Bir Otomobilde Aranan zellikler [11]

Otomotiv endstrisinde, zellikle biyel kollar, krank milleri ve direksiyon balant paralar,
son gelitirilen mikro-alaml eliklerden dvlmekte ve yukarda aklanan teknik ve
ekonomik avantajlar nedeni ile giderek artan oranda kullanlmaktadrlar.
Bugn Volvoda % 50 orannda dvme parasnn mikro-alaml eliklerden yapld
bildirilmektedir. Japonya'da da bu orann nemli artlar gsterdii rapor edilmektedir.
Dinamik streslere maruz kalan krank-mili ve biyel kolu gibi paralarda, tokluk bakmndan
kritik saylabilecek artlar aranmadndan mikro-alaml elikler bu sahada gayet emniyetle
kullanlabilmektedirler. Ayn zamanda, mikro-alaml elikler, direksiyon balant paralar
iin gerekli olan yksek mukavemet, yksek yorulma dayanc ve uygun tokluk artlarn
saklamalar nedeni ile nemli bir oranda kullanlmaktadrlar. [6]
HSLA 300 elii otomotiv retiminde nemli bir yere sahiptir. ekillendirilebilme
zelliklerinin iyi olmas ve yksek mukavemete sahip olmas nedeniyle aralarda sspansiyon
sistemleri, destek paralar, apraz elemanlar, boyuna kiriler, asi bileenleri vb. paralarda
youn olarak kullanlmaktadr. HSLA elii ile ilgili literatrde birok alma yaplmtr.
[12]
Ford Motor Company ise yapt bir almada HSLA ve dier yksek mukavemetli
eliklerin, Ford 500 ve Ford Freestyle modellerinde kullanmn incelemilerdir. [12]

46

ekil 1.19. Ototmotivde Kullanlan eliklerin Mukavemet Ve %Uzama Karlatrlmalar [11]

Al: Alminyum IF: Interstitial-Free (serbest atlak)

DP: Dual Phase (ift fazl elikler) CP: Complex Phase (Kompleks Faz)
HSLA: High-strength low-alloy (Yksek mukavemetli dk alaml elik)
TRIP , TRansformation Induced Plasticity (dnm kaynakl plastisite)
CMn : Karbon , mangan elikleri

47

1.6. SOUK DEFORMASYON VE YENDEN KRSTALZASYON TAVLAMASI

(REKRSTALZASYON TAVLAMASI)
Souk ekil verme sonucunda pekleen malzemenin zelliklerini (rnein yksek dayanm,
dk sneklik ve tokluk gibi) balang durumuna getirmek amacyla yaplr. Tavlama
scakl 500-700Cdir. Bu tavlamann uygulanabilmesi iin malzemenin en az %10 orannda
souk ekillendirilmi olmas gerekir. Bylece metalik malzemenin, kat halde bozulmadan
yeniden kristallemesi salanr ve souk ekillendirme sonucunda oluan pekleme, sertleme
giderilerek malzemeye daha sonraki souk ekillendirme ilemleri iin gerekli olan sneklik
kazandrlr. [13]

ekil 1.20. Grafikte Yeniden Kristalizasyon leminin Isl lem Dngsn Gstermektedir. [13]

Teknik saflktaki metallerde rekristalizasyon scakl;

Aada da malzeme deforme edilmeden nce ve deformasyon sonras mikro yaplardaki

deiimler gsterilmektedir.

ekil vermeden nce para kesiti

ekil verildikten sonra para kesiti

48

Souk ekil vermeden

nce i yap

Souk ekil verdikten

sonra i yap

Tavlamadan sonraki
i yap

ekil 1.21. Souk Deformasyon nce Ve Sonrasnda Malzemedeki Yap Deiiklii [13]

Tablo 20. Souk ekil Verildikten Sonraki Ve Tavlamadan Sonraki Yap zellikleri [13]

Souk ekil verdikten sonra iyap

gerilme yksek
Taneler uzam
Yapda homojenlik yok
Dislikasyon younluu yksek

Tavlamadan sonraki iyap

gerilme azalm
Taneler kk ve e eksenli
Yapda homojenlik var
Dislokasyon younluu azalm

Tavlama sonrasnda oluan tane boyutu, malzemeye uygulanan souk ekil deitirme oranna
baldr. Souk ekil deitirme oran fazla ise ince taneli, az ise iri taneli iyap oluur. Tane
bykln, tav scakl da etkiler; rekristalizasyon scakl yksek tutulursa kaba taneler
oluur. Yeniden kristallemede tav sresi, tavlama scakl ve ekil deitirme oranna uygun
olarak seilir. Tavlama sonucunda, malzemenin dislokasyon younluu azaldndan,
malzeme balang snekliine kavuur. Yksek alaml elikler gibi dnm gstermeyen
eliklerde tane boyutu kltme ilemi rekristalizasyon tavlamas ile yaplr. [13]

49

ekil 1.22. Deformasyon, Toparlanma, Rekristalizasyon ve Tane Bymesinin Mekanik zelliklere Etkisi [14]

ekil 1.23. X 10 Crnimotib 15 15 stenitik eliinin % 50 Deformasyon Sonras Mikroyaps Ve Oda Scakl
Sertlik Deeri [14]

50

ekil 1.24. Tavlama Sresine Bal Olarak Mikroyapdaki Rekristalize Olan Miktar [14]

Souk haddeleme sonras %70 deformasyon mikroyaps ve rekristalizasyon tavlamas sonras

Pancake mikroyaps ekil 1.25de gsterilmektedir.

eki
l 1.25. Souk Deforme Edilmi Ferritik eliin Srekli Tavlama Sonras Mikroyaps [14]

Modern API standard boru hatt eliklerinin denetimli haddelemelerinde, ardk ezmelerin
ksmsal yenilenmeye yer vermeden ve tane bymesi balamadan uygulanmas ile tam
yenilenme hedeflenir. Ezme oranlar, scaklklar ve gei sreleri buna gre programlanr. Bu
olgu kabaca ekil 1.26da gsterilmitir. [5]
51

ekil 1.26. Haddeleme Orannn Sre Ve Scaklk zerindeki Etkileimi [5]

ekil 1.27de ise ferrit tane byklnn deformasyon oranlar ile nasl deitii ve
yenilenme aamalarndaki gerek grnm sergilenmektedir.

52

ekil 1.27. YDDA eliklerde % Deformasyonun Yeniden Kristallenme le Yap Oluumuna Etkisi [5]

53

Bu iyap grnmlerinin izgisel gsterimi ekil 1.28de grlmektedir.

ekil 1.28. YDDA eliklerinde Yap Oluumlarnn Biimsel Gsterilii [5]

stenitin plastik deformasyona urayan iyaps, yksek scaklk etkisiyle hemen yenilenme
eilimine girmektedir. Denetimli haddelemede ardk ezmelerin bu olgu balamadan ya da
ilerlemeden gereklemesi programlanr. Bylece gittike daha kk daha kk stenit
taneleri oluur.
54

Denetimli haddelemede, tane bymesinin balama scaklklarnn altnda yaplmas gerekir.

rnein, Nb-katml eliklerde stenit tane bymesi belirli bir scakla eriildiinde aniden
artmaktadr. Bu durum ekil 1.29da gsterilmektedir. [5]

ekil 1.29 Nb Katmnn stenit Tane Bymesine Etkisi [5]

Bu tr bilgilere dayanarak stenitin tane bymesine yol amayacak haddeleme programlar

oluturmak zorunludur. Kaba haddeleme ve bitirme haddelemeleri her bir elik iin bu tr
bilgilere dayandrlarak programlanp uygulanr.
2 aamal ve 3 aamal denetimli haddeleme programlarna gerek bir rnek ekil 1.30da
verilmektedir.

55

ekil 1.30. YDDA eliklerinde 2 Ve 3 Aamak Denetimli Haddeleme [5]

Anlalaca gibi, metal bilimsel bilgilere dayandrlan bu tr haddeleme programlar hangi

scaklk aralklarnda, ka geide ve % ka ezme uygulanarak gerekletirileceini
belirtmektedir.
3 aamal denetimli haddelemede Ar3 stndeki scaklklarda tek evreli blgede son ezmeler
uygulandnda, -taneleri olabildiince klm durumdadr. + ikili blgesine
girildiinde --> dnm ncesi plastik deformasyona uram taneleri olumutur.
Bitirme scaklna bal olarak bu plastik deformasyona uram stenit tanelerinden oluan
ferrit taneleri de deforme durumda ve yksek dislokasyon younluu iermektedir. Bu iliki
ekil 1.31de gsterilmektedir. [5]
56

ekil 1.31. Aamal Denetimli Haddeleme [5]

Anlan bu -taneleri ezik ve yass biimli olduklarndan bazlamams (=pancake) taneler olarak
anlrlar. Bunlarn dar yndeki boyutu ykseklik diye anlr ve bunlardan oluan tanelerinin ap ile birbirlerine bamldr: ykseklik dtke, yani bazlamams -taneleri
bitirme haddelemesine bal olarak inceldike, bunlardan oluan ferrit taneleri de
klecektir. (ekil 1.32). [5]

ekil 1.32.%0.05 Nb-N erikli elikte Deformasyon-Tane Bykl likisi [5]

57

BLM 2. DENEYSEL ALIMALAR

Erdemirde retilmi 3237 mikro alaml elikler, demir kesme makas ile paralara
ayrlmtr. Bu paralar 500, 600 ve 700 Clik sl ilem iin beer adet olmak zere ve bir
adet de referans numunesi iin toplamda 16 para numune hazrlanmtr.
TABLO 21. 3237 Mikro alaml eliin kimyasal bileimi

C
0,10

Mn
0,20

Ni
0,10

Nb
0,01

Ti
0,01

V
0,01

P
0,030

S
0,030

Si
0,15

Elde edilen numuneler, ekil 2.1 deki Protherm Kamara Tipi Frn kullanlarak yeniden
kristalleme sl ilemi uygulanmtr. Bu proseste numuneler 500, 600, 700 C de birer saat
aralklarla toplamda 5 saatlik sl ileme tabi tutulmutur. Isl ilem tamamladktan sonra
numuneler yzey ve kesit mikro yap fotoraflar iin iki paraya blnmtr. Bu aamadan
sonra numunelere metalografik ilemler uygulanmtr.

ekil 2.1. Protherm Kamara Tipi Frn

Hazrlanan numuneler ekil 2.2 deki Struers marka LaboPress-1 tipi bakalite alma cihaz ile
bakalitlenerek bir sonraki adm iin hazr hale getirilmitir.

58

ekil 2.2. Struers LaboPress-1 bakalite alma cihaz

Bakalite alnan numuneler titreimli kalem yardmyla isimlendirildikten sonra ekil 2.3 deki
Dap-3 Struers marka zmparalama cihaz ile zmparalanmtr. Bunun iin srasyla 240, 400,
600, 800, 1000 ve 1200 tane boyutundaki SiC zmpara ktlar kullanlmtr.

ekil 2.3. Dap-3 Struers zmpara cihaz

Zmparalanan numuneler parlatma ilemine tabi tutulmutur. Bunun iin ayn cihaza elik
uhas yerletirilmitir. Bununla birlikte 0,3 boyutunda Al 2O3 tozu suyla kartrlarak

59

andrc partikl olarak kullanlmtr. Parlatma ilemi tamamlandktan sonra numuneler %3

Nital (%3 HNO3,%97 metanol) zeltisi kullanlarak dalanmtr.
Metalografik ilemleri tamamlanan numunelerin optik mikroskop grntlerine baklmtr.
Bu uygulamada Nikon Eclipse L150/150A optik mikroskobu kullanlmtr (ekil 2.4).
Numunelerin yzeylerinde ve kesitlerinde 5x, 10x, 20x ve 50x bytmede mikro yap
fotoraflar ekilmitir. Bu mikroyap fotoraflar Blm 3 de Sonular ve rdeleme ksmnda
incelenmitir.

ekil 2.4. Nikon Eclipse L150/150A Optik mikroskop

Numunelerin optik mikroskop grntleri alndktan sonra; 600C de 2 saat ve 700 C de 3

saat sl ilem grm numuneler taramal elektron mikroskobunda (SEM) incelenmitir.(ekil
2.5) Numunelerin SEM grntleri Blm 3 de incelenmitir.

60

ekil 2.5. JEOL JSM 6060LV taramal elektron mikroskobu

Son aama olarak referans, 500 C de 2 saat, 600 C de 2 saat, 700 C de 2, 3, 4 ve 5 saatlik
numunelerin farkl tane noktalarnda her birinden beer adet mikro sertlik deerleri alnmtr.
Bu uygulamada mikro sertlik cihaznda 25 gram ykte 15 saniye srede sertlik lmleri
yaplmtr(ekil 2.6). llen mikro sertlik deerleri Blm 3 de irdelenmitir.

ekil 2.6: Leica Dfc 280 Sertlik Cihaz

61

BLM 3.SONULAR VE RDELEME

3.1. Optik Mikroskopta Alnan Grntler

ekil 3.1.Referans numunesinin a resminde malzemenin yzeyinden b ise numunenin kesitinden alnan mikro
yap grntleridir.

ekil 3.2. 500 oCde 1 saat sl ilem grm numunenin a grntsnde yzeyinden b grntsnde ise
kesitinden alnm mikro yap grntleridir.

62

ekil 3.3. 500 oCde 2 saat sl ilem grm numunenin a grntsnde yzeyinden b ve c grntlerinde ise
kesitinden alnm mikro yap resimleri grlmektedir.

63

ekil 3.4.500 oCde 3 saat sl ilem grm numunenin a ve b grntlerinde yzeyinden; c grntsnde ise
kesitinden alnm mikro yap resimleri grlmektedir.

ekil 3.5. 500 oCde 4 saat sl ilem grm numunenin a grntsnde yzeyinden, b grntsnde ise
kesitinden alnm mikro yap resimleri grlmektedir.

64

ekil 3.6. 500 oCde 5 saat sl ilem grm numunenin a grntsnde yzeyinden b grntsnde ise
kesitinden alnm mikro yap resimleri grlmektedir.

ekil 3.7. 600 oCde 1 saat sl ilem grm numunenin a grntsnde yzeyinden b grntsnde ise
kesitinden alnm mikro yap resimleri grlmektedir.

ekil 3.8. 600 oCde 2 saat sl ilem grm numunenin a grntsnde yzeyinden b grntsnde ise
kesitinden alnm mikro yap resimleri grlmektedir.

65

ekil 3.9. 600 oCde 3 saat sl ilem grm numunenin a, b ve c grntlerinde yzeyinden d grntsnde ise
kesitinden alnm mikro yap resimleri grlmektedir.

ekil 3.10. 600 oCde 4 saat sl ilem grm numunenin a grntsnde yzeyinden b grntsnde ise
kesitinden alnm mikro yap resimleri grlmektedir.

66

ekil 3.11. 600 oCde 5 saat sl ilem grm numunenin a, b ve c grntlerinde yzeyinden d grntsnde ise
kesitinden alnm mikro yap resimleri grlmektedir.

ekil 3.12. 700 oCde 1 saat sl ilem grm numunenin a grntsnde yzeyinden alnm mikro yap
resimleri grlmektedir.

67

ekil 3.13. 700 oCde 2 saat sl ilem grm numunenin a ve b grntlerin de kesitten alnm mikro yap
resimleri grlmektedir.

ekil 3.14. 700 oCde 3 saat sl ilem grm numunenin a grntsnde yzeyinden b grntsnde ise
kesitinden alnm mikro yap resimleri grlmektedir.

ekil 3.15. 700 oCde 4 saat sl ilem grm numunenin a grntsnde yzeyinden alnm mikro yap
resimleri grlmektedir.

68

ekil 3.16. 700 oCde 5 saat sl ilem grm numunenin a ve b grntlerinde yzeyinden c grntsnde ise
kesitinden alnm mikro yap resimleri grlmektedir.

69

3.2. SEM (Scanning Electron Microscope) Analizleri

Scanning Elektron Mikroskobu (SEM-taramal elektron mikroskobu) ilem iin elektron
demetini kullanan ok gl bir grntl analiz tekniidir. Resim bilgisi yannda, ilave
donanm ile kimyasal analiz yetenei kazandrlmtr. SEMde kimyasal analiz karakteristik
x-nlar yardm ile yaplr. Elektron bombardman ile meydana gelen x-nlar elementin
karakteristiidir.
700 C de 3 saat yeniden kristalizasyon sl ilemi yaplm mikro alaml sa eliinin
kimyasal analizleri aada grlmektedir.

ekil 3.17. 700 OCde 3 Saat Isl lem Grm Numunenin SEM De Alnan Grnts

Tablo 22. EDS Analizi Verilen 1 ve 2 Noktalarnn Kimyasal Analizi (%ag.)

Elementler
1 noktas
2 noktas
C

%3,513

%1,001

%23.694

%1,320

Mn

%0,161

%0,365

Fe

%71.875

%96.664

Nb

%0,758

%0,650

70

ekil 3.18. 600C 2 saat de sl ilem grm mikro alaml eliin kesitinden alnan farkl bytmelerdeki SEM
grntleri

c
ekil 3.19. 600C de 2 saat sl ilem grm mikro alaml eliin yzeyinden alnan farkl bytmelerdeki
SEM grntleri

71

ekil 3.22. 700C de 3 saat sl ilem grm mikro alaml eliin kesitinden alnan farkl bytmelerdeki SEM
grntleri

c
ekil 3.23. 700C de 3 saat sl ilem grm mikro alaml eliin yzeyinden alnan farkl bytmelerdeki
SEM grntleri

72

3.3. Mikro Alaml eliklerin Mikro Sertlik Grafikleri

Tablo referans, 500 C 2 saat, 600 C 2 saat ve 700 C 2 saat de alnan sertlik deerleri
gsterilmektedir.

250
200
150
100
50
0
referans

500 C 2 saat

600 C 2 saat

700 C 2 saat

ekil 3.22. Referans,500,600 ve 700C de 2 saat sl ilem grm mikro alaml eliin sertlik deerleri(HV)

250

200

150

100

50

0
700 C 2 saat

700 C 3 saat

73

700 C 4 saat

700C 5 saat

ekil 3.23. 700 C de 2, 3, 4 ve 5 saat sl ilem grm mikro alaml eliin sertlik deerleri(HV)

BLM 4.SONULAR VE RDELEME

Referans numunesi souk haddelemeye uramtr. ekil 3.1de a grntsnde deformasyon
etkisinin tane yaps zerinde etkisi gzkmektedir. ekil 3.1de b grntsnde
haddelemenin sonucu olarak tanelerin hadde ynnde ynelmesi gzkmektedir.
500 oC de 1 saat sre ile ilem grm numunede ekil 3.2de a grntsnde toparlanmann
balad grlr. ekil 3.2de b grntsnde ise ilem grm numunede hadde ynleri
belirginliini korumaktadr.
Kesitlerden alnan btn mikro yap grntlerinde sa numuneler frnda ilem grrken bir
yzeyleri seramik malzeme zerinde olduundan seramik yzeye temas eden ve frn iinde
kalan yzeyler deiik mikro yaplar sergilemektedir.
500 oC de 2 saat ilem grm numunede ekil 3.3de a grntsndeki mikro yapda ksm
olarak yeniden kristalleme balangc gzlenmektedir. ekil 3.3de b grntsnde ise
haddeleme yn byk oranda kaybolmu gzkmektedir. ekil 3.3de c grntsnde ise
mikro yapda tanelerin ou iri taneli iken az da olsa ince taneler gzkmektedir. Hadde etkisi
devam etmektedir.
500 oC de 3 saat ilem grm numunede ekil 3.4de a ve b grntsnde mikro yaplarda
yeniden kristallemenin devam ettii grlmektedir. ekil 3.4de c grntsnde ise
haddelenmeden dolay tane ynelmesi devam etmektedir.
500 oC de 4 saat ilem grm numunede ekil 3.5de a grntsnde yeniden kristallemenin
devam ettii ve ilerledii grlmektedir. ekil 3.5de b grntsnde ise halen hadde ynleri
belli olmaktadr.
500 oC de 5 saat ilem grm numunede ekil 3.6da a grntsnde ve 600 oC de 1 saat
ilem grm ekil 3.7de a grntsnde bakldnda yeniden kristallemenin byk oranda
gerekletii grlmektedir. Grntlere bakldnda ok az byk taneler grlmektedir.
ekil 3.6da b grnts ve ekil 3.7de b grntsne baklarak ise hadde ynnn tamamen
kaybolduu grlmektedir.
600 oC de 2 saat ilem grm numunede ekil 3.8de a grntsne bakldnda neredeyse
hi byk tane gzkmemektedir. Yeniden kristalizasyon yaklak olarak %90 orannda
74

gereklemitir. ekil 3.8 b grntsnde numunenin yzeyi ile ayn grnt olmaktadr.
Haddelenmeden te gelen grnt ortadan kalkmaktadr.
600 oC de 3 saat ilem grm numunede ekil 3.9da a grntsnde sonraki scaklklarda
alnan grntlere gre bakldnda tane bymesinin balad grlmekte ama alnan
grnt belki de halen kristalizasyonun balad bir noktadan alnm grntde olabilir.
ekil 3.9da b ve c grntlerinde kristalizasyon gzkmektedir. ekil 3.9da d grntsnde
bahsetilen malzemenin sl ilem esnasnda yzeylerin farkl ortamlarda olmas frn ii ve
seramik malzemeye temas etkisi net olarak gzkmektedir.

600 oC de 4 saat ilem grm numunede ekil 3.10da a grntsnde tanelerin bymesiyle
kk ve iri tanelerden oluan bir kmelenme gzkmektedir.
600 oC de 5 saat ilem grm numunede ekil 3.11de a, b ve c grntlerinde tanelerin
bymesinin her tarafta olduu grlmekte ve bu orann giderek artt net olarak
gzlenmektedir.
700 oC de 1 saat ilem grm numunede ekil 3.12de a grntsnde tane bymesinin
devam ettii gzkmektedir.
700 oC de 2 saat ilem grm numunede numune kesitinin farkl scaklklara maruz kald
ekil 3.13 de a grntsnde ok net olarak belli olmaktadr.
700 oC de 3 saat ilem grm numunede ekil 3.14de a grntsnde tamamen bym
taneler gzkmektedir. Baz noktalarda kk tanelerin kmelenmesi yine de gzlenmektedir.
700 oC de 4 saat ilem grm numunenin ekil 3.15de a grntsnde tane bymesi
gzlenmektedir. Buna karln hala ince taneler gzlenmeye devam etmektedir.
700 oC de 5 saat ilem grm numunede ekil 3.16da a grntsnde tane bymesi hatta b
grntsnde sadece birka tane gzkmektedir.
ekil 3.24 deki sertlik grafii incelendiinde souk haddelemeye maruz braklm referans
numunesinin sertlii dier numunelerin sertliiyle karlatrlmas yapldnda;
500 C de 2 saat sl ilem grm numune, toparlanma aamasnda olduu iin sertliinde
deiim gzlenmemektedir. 600 C de 2 saat sl ilem grm numunede yeniden
75

kristalizsasyon byk lde tamamlandndan ekil 1.22 gz nne alndnda sertliin

dt gzlenmektedir. 700 C de 2 saat ilem grm numunede tane bymesi olmasna
ramen ekil 1.22 ye gre sertliin dmesi gerekirken, aksine artt grlmektedir. Bunun
nedeni kelen fazlarn sertlii arttrd dnlmektedir.
ekil 3.25 deki sertlik grafiinde 700 C de ilem grm 2, 3, 4 ve 5 saat ilem grm
numunelerin sertlik deerlerine bakldnda sre arttka tane bymesinin artt ve buna
bal olarak sertliin srekli azald grlmektedir.
SEM analizinde ise 600 oC de 2 saat ilem grm numunenin grntleri incelendiinde
yeniden kristallenmi blgeler gzkmektedir. Bunun en iyi grnts ekil 3.19da a, b ve c
resimlerinde ok net gzkmektedir. Homojen i yap gzkmektedir. Kesitten alnan
grntde ise ekil 3.18de ayn blgenin farkl bytmelerde grnts alnarak o
ksmlarda oluan yeniden kristalleme safhalar gsterilmektedir.
700 oC de 3 saat ilem grm numunelerde artk tane byme evrelerine getii hatta ekil
3.23 de c grntsnde verilen grntde tane snrnn kaybolmas gzkmektedir. Bunun
yannda ekil 3.23de a ve b resimlerinde de oluan bu tane bymelerine ait resimler
gzkmektedir.
Genel olarak mikro yaplarda grlen siyah noktalarn kimyasal analizde oksijen orannn
ok yksek kt grlmektedir. Ancak bu blgelerin olmasnn nedeni numunelerin
Erdemirde retilen malzemenin hatal blgelerini incelemek iin aldklar numunelerden
alnan numune olduu iindir.

76

BLM 5. GENEL SONULAR VE NERLER

5.1. SONU
Genel olarak bakldnda toparlanma aamasnn 500 oC de 1 saat 500 oC de 2 saat, 500 oC de
3 saat ve 500 oC de 4 saat ilem grm numunelerde gzkmektedir. Bu numunelerde dar
al tanelerin birleerek bydkleri grlmektedir. Ayrca 500 oC de 4 saat ve 500 oC de 5
saat ilem grm numunelerde yeniden kristallemenin balad grlmektedir. 600 oC de 1
saat ilem grm numunelerde yeniden kristallemenin hzla ilerledii grlmektedir.
Yeniden kristallemenin yaklak olarak %80-%90 orannda tamamland numuneler ise 600
o

C de 2 saat ve 600 oC de 3 saat ilem grm numunelerdir. Sonra ki aama olarak tane

bymesi 600 oC de 4 saat ile balayp 700 oC de 5 saat ilem grm numuneye kadar devam
eder. Btn bu numunelerde tane bymesi sre ve scakla bal olarak hzla artmaktadr.
Sertlik deerleri zerinden irdeleme yaptmzda ise referans numunesinden sonra 500 oC de
2 saat ilem grm numunenin sertliinde ok az bir art olmasna karn bu scaklkta genel
olarak toparlanma ve bunu takiben yeniden kristallemenin balad scaklktr. 600 oC de 2
saat ilem grm numunede ise sertlik d yaamaktadr. Bahsettimiz gibi sertlikte bu
dn olma sebebi yeniden kritallemenin olmas ve bu esnada deformasyon sonucu
oluan dislokasyon younluunun azalmasdr. 700 oC de 2 saat ilem grm numunede
sertlikte bir azalma meydana gelmesi gerekirken tane bymesine karn sertlikte kayda deer
nemli bir art vardr. Bunun en nemli nedeni ise oluan keltilerin malzemeye katt
dayanmdr.
700 oC de ilem grm numunelerin sertlik grafiinde ise scaklk art ile tane boyutunda ki
bymenin yani son evre olan tane bymesi ksmnda olmas ve scaklk sabit olduu halde
srenin art numunelerde tane bymesini artraca iin sre artmas ile sertliklerde d
grlmtr. Buda grafikte gsterilmektedir.

77

5.2. NERLER

1) 600 oC de 2 saat ilem grm numunede byk oranda yeniden kristalleme olmutur.
Mekanik zellikler olarak d sz konusu olsa da sneklik ynnden kullanlacak yerlerde
kullanlabilir.
2) 700 oC de 2 saat ilem grm numunede ise mekanik zellikleri yksek olmasna karn
sneklilik ynnden o kadar iyi olmaya bilir bunun temel nedeni oluan kelti fazlarnn
snek deilde gevrek yaplarda olmasdr. (rnein karbrler). Bu nedenle malzeme sneklik
olarak deilde sertliin n planda olduu yerlerde tercih edilebilir.

78

KAYNAKA

[1] ERTA H. , KUNT Z. , Dvme Amal Mikro Alaml eliklerin retimi, 1. Demir elik
Sempozyum Bildirileri, Cilt 2, 677, 3-5 Ekim 2001
[2] TA Z. , Yksek Dayanml Dk Alaml eliklerde Metalrjik Mukavemet Artrma
Mekanizmalar, Erciyes niversitesi Fen Bilimleri Enstits Dergisi, Cilt 28, Say 2, 98, 2
Mart 2012
[3] Prof. Dr. ZEYTN S. , zel elikler Ders Notlar, Sakarya niversitesi, Mhendislik
Fakltesi, Metalrji ve Malzeme Mhendislii Blm, 129-131, 2014
[4] ADA H. , Petrol ve Doalgaz Boru Hatlar in retilen Borularn Tozalt ve Spiral
Kaynak Yntemiyle Kaynaklanabilirlii ve Mekanik zelliklerinin ncelenmesi, 109, Yksek
Lisans Tezi, Gazi niversitesi Fen Bilimleri Enstits, , Ekim 2006, Ankara
[5] TEKN E. , API Standard Petrol ve Doalgaz Borular Genel Bak, Atlm niversitesi,
23-39
[6] EVKER I. , KARAGZ . , Mikro Alaml elikler, 4. Denizli Malzeme
Sempozyumu, 38-49, Dokuz Eyll niversitesi, Denizli Mhendislik Fakltesi, 24-25-26
Nisan 1991, Denizli
BAKKALOLU A. , Mikro Alaml elikler ve Geliimi, 4. Denizli Malzeme Sempozyumu,
50-61, Dokuz Eyll niversitesi, Denizli Mhendislik Fakltesi, 24-25-26 Nisan 1991,
Denizli
[7] Met. Yk.Mh. ALA F. , Met. Mh. BIYIKLI M. ,ERDEMR, Petrol Borusu elikleri
malat Teknolojisi, Metalrji ve Kongre Sergisi, 671-684, 21-25 Kasm 1988, Ankara
[8] Met. Yk. Mh. ALA F. , ERDEMR, Petrol Borusu eliklerinde Kalite Gvenilirlii, 6.
Metalrji ve Kongre Sergisi, Cilt 2, 669-701, 31 Ekim- 4 Kasm 1990
[9] ASTM A1008/A1008M 13 standartlar
[10] TA Z. , Nb-V-Alaml Boru eliklerinde Mikroyap Mekanik zellikler likisi,
Erciyes niversitesi Fen Bilimleri Enstits Dergisi, Cilt 22, Say 2, 153-154, 2006
[11] HAYAT F. , Trp eliklerinin Otomotiv Endstrisinde Kullanmnn ncelenmesi, Gazi
niv. Mh. Mim. Fak. Der. , Cilt 25, No 4, 702-703, Metalrji Malzeme Mhendislii
Blm, Mhendislik Fakltesi, Karabk niversitesi, 2010
[12] UYSAL E. , ZTRK F. , rnek Bir Uygulama le Yksek Mukavemetli eliklerde
ekillendirme Snr Diyagramlarnn Elde Edilmesi, 2. Ulusal Tasarm imalat ve Analiz
Kongresi, 388, 11-12 Kasm 2010- Balkesir
[13] Prof. Dr. AKDOAN A. , Makine Malzemesi ve malat Teknolojisi Ders Notlar, Yldz
Teknik niversitesi, Makine Mhendislii Blm, 18.12.2008
79

[14] Yrd. Do. Dr. ERR E. , eliklerin Isl lemi, Isl lem Ders Notlar, Kocaeli
niversitesi, Metalurji ve Malzeme Mhendislii Blm, 2011-2012

80