A l t m s e k i z i n c i

Sosyalizm ve

K o n f e r a n s

Sosyoloji

Tarihinde

Proudhon*
Cemil MER
stanbul niversitesi Lektrlerinden?

Y i r m i n c i asr, Proudhon'un asr. Proudhon, hem demokrasinin, hem

sosyalizm, hem anarizmin bayra. Fetihten fethe koan bir d n c e
Proudhon. Klieleri ykan bir dnce. Gerei btn tezatlar ile kucak
layan bir dnce ! kalplamad, katlamad iin canl.
Proudhon'un zrriyeti de Hegelinki gibi iki kampa ayrlr : Sol ve
sa. K l i e d sosyalistler iin Proudhon, aldatmayan bir mrit, b y k
bir m c a h i t ve gerek bir ihtillcidir. "Sefaletin Felsefesi" yazar ile " F e l * ) S. S. A. M . Konferanslar devam ederken ktisat Fakltesi 2. Sn
fnda takip edilen "Sosyalist Doktrinler Sosyolojisi" Derslerine, bu konudaki
derin bilgisile tannm olan muharrir ve fikir adam Cemil Meri B e y ' i n
bir y a r d m ve katl temin edilmitir.
Cemil Meri, Dimetoka ulemsndan Hafz Idris Efendi torunu, M a n mud Niyazi Bey'in oludur. 1917 ylnda babasnn hkim olarak bulundu
u Antakya'da domutur. Orta renimini Antakya Lisesinde, Y k s e k
renimini stanbul niversitesinde tamamlamtr, 1942 den 1945'e kadar
Elz Lisesinde retmenlik yapmtr. 1946'dan beri stanbul niversite
sinde Lektrdr.
B a l c a telifleri unlardr: (niversite Kitapevi) Hind Edebiyat
(Dnem Yaynlar, 1963 (Dillerin yaps ve geliimi B. Vardar'la beraber
(Dnem Yaynlar), Hind ve Bat dncesi (Hisar, 1967 - 68),, Saint-SLmon
lk Sosyolog, lk Sosyalist (an Yaynlar 1967). Bunlardan b a k a : Y c e l ,
Ama, XX. asr, Ayn Bibliyografyas, Yeni nsan, Yapraklar, Hisar D e r g i
lerinde eitli tenkit ve tetkikleri neredilmektedir.
Ayrca, Balzac'dan 4, Hugo'dan 2 manzum tercmesi vardr. Enstit ve
Sosyoloji Krss olarak deerli mtefekkirin "Sosyoloji Konferanslar" na
Sosyoloji Talebeleri iin son derece dikkat ekici ve ufuk ac olan bu
itirakini teekkrle karlarz.

112

Cemil Meri

sefenin Sefaleti" yazar uzlatrlmadka, insanlk buhrandan kurtulama

y a c a k t r . Proudhon, itima meddcezirlerden korkanlarn da son midi.
Maziye balananlar, "Marx umacs" nn karsna Proudhon'u karr
lar.
Proudhon'un sosyalizme ve sosyolojiye neler getirdiini, b t n bi
.asr nasl damgaladn daha sonra greceiz. nce kendisini tanyalm.
I Adam ve Eseri
Saint - Simon aristokratt, Marx burjuva. Proudhon yar - kyl, yar i i , yan orta - smfdan. Besanon'un eski bir halk mahallesinde d o d u :
15 Ocak 1809. F yapan, bira satan bir adamn oluydu. Garsonluk, s
rtmatk, tabiatla kucak kucaa geen yllar. Sonra mektep. Snflarn
iftiharla geen yoksul renci 1827 ylnda okuldan ayrlmak zorunda ka
lr. Mrettiplik, musahhihlik. Hayatn aln teri ile kazanmann byk
jzevki. Sonra isizlik ve sefalet. mtiyazllara ve imtiyazlara kar duyulan
in.
1827 - 38 etin bir kendini yetitirme devresi. "yi bir kredi m e s s e
sesi olsa, ailem hkmetten dn para alabilseydi, ihtimal mr b o y u ky
l ve muhafazakr kalrdm" diyor. "Servet mahiyeti itibariyle g z e l birey.
Mesele nasl kazanld, nasl kazanlaca. Kald ki, ben zengin
olsam
da, dnyada yoksullar kaldka, neye yarar o zenginlik?''

Kanma bilmeyen bir teesss, insan ilimlerinin btnn kucakla

m a k isteyen bir i l i m ak. Ltince, ibranice, ilahiyat, tarih, iktisad ve f i
l o l o j i . 1837'de ilk eserini yaymlar : Umum Gramer hakknda bir Deneme.
Yirmidokuz yanda lise bitirme imtihanna giren Proudhon, Besan
o n Akademisinin Suard bursunu kazanr. Akademiye yollad
dileke
m r boyu sadk kalaca bir and, "AnnibaPin a n d " :
" i i snfnn iinde dodum, bydm. Bugn olduu g i b i yarn
da o snfn ocuuyum. Gnlmle, kabiliyetlerimle, alkanlklarmla ve
emellerimle".
1838 sonbaharnda Parisdedir. niversite, kitaplar, sk b i r alma.
1839 da yeni bir deneme : "Pazar Tatilinin Faydalan". Proudhon'un Be
sanon Akademisine yollad bu risale birok biografiar iin, dehasnn
i l k mjdecisidir. "Cemiyet iinde doan insanlarn birbirleriyle olan m
nasebetlerini inceleyen, mutlak, kesin, insann taibatna ve melekelerine,
hu melekelerin birbirleriyle olan mnasebetlerine dayanan bir c e m i y e t i l -

Sosyalizm ve Sosyoloji Tarihinden Proudhon

113

mi o l m a k gerekir. Bu ilmi icat etmek deil, kefetmek lzm" diyen

I rouclhon, "dnyaya gelen insan ne gspdr, ne yabanc bir cisim!" diye
ilve eder, mterek sofraya oturur. Cemiyet onu kabul veya reddetmekte
hr deildir. alma ve yaama hakk herkesindir." "Her alma tekel
cisine, proletarya istismarcsna, btn zorbalara . . . u n u ispat etmek is
t i y o r u m : Nice insanlar alma ve yaama hakkndan mahrum. Bu hak
kn onlara verilmesi lzm. Bu bir insan deil, bir iadedir." alanlar
adna konuan gen adam, doutan, yatan, gten veya kabiliyetten
gelen hibir imtiyaz tanmaz. Y a a m a artlarnda tam bir msavat ister.
A m a c n yle hlsa eder : Nizam iinde hrriyet, birlik iinde b a m
szlk. Her muvazene muvakkakttir, tezadlar tezadlar kovalar.
Eser, Proudhon'un umduu ilgiyi uyandrmaz. Gen adam Paris'de,
" bu efendilerle uaklar, hrszlarla fahieler beldesinde" yapayalnzdr.
Akademiden ald bursu ailesine yollamaktadr. Bir dostuna yle yazar :
' G e e n sene fakirdim, bu sene besbeterim. Bazan gzlerim kararm, Sei
ne nehrine bakp, hadi bugn de gesin diyorum".
Mlkiyet hakkndaki risale, bu etin artlar altnda kaleme alnr.
Kendisini dinleyelim : "Mlkiyet hakkndaki almama baladm. s l
bum sert ve ac olacak. Aslan acknca kkrer... Edebiyatn yardmna
i h t i y a c m yok. Konunun kendisi en titiz okuyucular ekecek kadar ente
resan. Byle bir kitap yazlmad imdiye kadar. Bu lesiye delloda m l
kiyeti de, msavatszl da yok etmeliyim. Gerek bir lm an bu. Sos
yal ve okonomik meseleler iin bir aratrma metodu yaratyorum."
2 3 0 nsha baslan eser, onbe gnde tkenir ve birden mehur olur
Proudron. Dzenin devamnda menfaati olanlar ona ahs dman g z y l e
bakarken, ihtill sonu Fransasn tanmak iin Paris'e gelen gen A l m a n
filozoflar bu fikir ihtillcisine byk bir hayranlk gsterirler. Daha son
ra M a r x ' l a aralarnn almasna vesilen olan Karl Grn " i l i m metodu ile
proleter seziini kaynatran " b u serazad zeky" Almanya'ya lyk b i r
filozof"' olarak selmlar, proleteryay snrlandran bu filozof, burjuvazi
nin mdafifJerini kendi silhlaryla alteder. "Hukukularla iktisatlar
ceyln srs. Proudhon arslan. Proudhon, koyunlar ortasnda bir k u r t 1 ' .
Baka b i r Alman iktisatsna Lordnz von Stein'e gre, Proudhon, 1789
den b e r i Fransa'nn zihnini kurcalayan ve onu, siyas ihtilli, iktisad i h t i
llle t a m a m l a m a a zorlayan msavat fikrinin mahhas timsalidir.
G e n Marx ok daha takdirkrdr : "Eser Fransz
proletaryasnn
ilm unifestidir. Sieyes'in nc Smf Nedir'i modern politika iin ne
ise, Proudhon'un yazs da iktisad iin odur."
Sosyoloji Konferanslar

114

Cemil Meri

Risale bir top dabesiyle balar : "Klelik nedir, sualine tek kelimeyle
cev^ap vermem gerekse i d i de, cinayettir deseydim, dncem hemen an
lalrd. Peki neden, mlkiyet nedir, sualine hrszlktr diye cevap ver
me-yeyemi? Oysa bu ikinci kaziye de birincinin az deitirilmii".
Bununla beraber okuyucuyu rktmemee alr : "Adalet, cemi
y e t e klavuzluk eden merkez yldzdr yazara gre. Mlkiyet adalete uy
g u olmad iin ktdr. Ne doutan gelen bir hakka dayatlabilir, ne
i g a l hakkna, ne de emee. Cemiyetle mlkiyet birbirinin zdddrlar.
C e m i y e t ya mahvolacaktr, yahut da mlkiyeti ortadan
kaldracaktr.
Mlkiyeti emekle merulatranlayz. nk yaratc olan ferd emek de
i l , maer gtr. Her istihsalde, cemiyetin btn ie karr. Mstah
s i l i n elinden kan mal, nceden cemiyete ipotek edilmitir. Mstahsilin
cemiyet karsndaki durumu borlu olmaktr. Borcunu deyemeden lr
g i d e r . Mlk sahibi hain b i r emanetidir. Eer mlkiyet emekle m e r u l a "
sa idi, bir tek mlk sahibi olmak gerekirdi : Cemiyet."
Sonra cret hakknda sosyolojik - ekonomik bir tahlil. Burada, Marx'n artk - deer nazariyesinin baz temalar ile karlarz, : tek tek al
a n iilerle, bir arada alan iilerin yapt i ayn deildir. D e m e k
ki sermayedar, itima gcn eseri olan deeri demiyor. Bu bir istismar
dr.
Ar ferd mlkiyetin btn mesnedlerini rten yazar, itiraki
l i i n de (communaut) aleylindedir. Mallarn sahibi olan komnote, fert
t e n gz bal bir itaat ister. nsann hayat, kabiliyetleri, melekeleri, dev
l e t i n emrindedir. Devlet umum namna bunlar diledii gibi kullanr.
K o m n o t e baskdr, komnote kleliktir. Proudhon, b u menf komnoten i n karsna mspet bir komnote karr : nizamla anariyi, kollektif
g l e artlardaki eitlii, hakkaniyetle hrriyeti meczeden itima b i r bn
ye.
Dnya bahyal beri, mlkiyet de kralhk da k halindedir. nsan
n a s l adaleti msavatta aryorsa, cemiyet de nizam anaride aramaktadr.
H e r g n biraz daha yaklatmz hkmet ekli anaridir, anari yani her
h a n g i bir efendinin, bir hkmdarn olmay. Mlk sahibi, hrsz kahra
m a n , hkmdar (btn b u isimler ayn manya gelir) iradesini zorla kab r l ettirir bize. Anari hrriyetdir, nk herhangi b i riradeye d e i l , ka
lrna boyun eer sadece. Anari insanlar arasnda eitlii s a l a m a k iin
mlkiyetin yerine zilyetlii (possesion) getirir. Zilyetlik, itima hayatn
artdr. Zilyetlik insanlemi, itima bir vazife haline gelmi mlkiyet
t i r . Mlkiyet btn cemiyetin olmaldr. Fertler ve zmreler mlkiyeti
a n c a k belli artlar iinde ellerinde bulundurmaldr.

Sosyalizm ve Sosyoloji Tarihinden Proudhon

115

D m a n bir iktisad, Henry Baudrillart, Proudhon'un bu risalesini

"Sosyalizmin er iekleri" olarak adlandrr. Gerekten de yle. F r a n
sa'da Brousse ile Jaurs, Belika'da Paepe ile Vandervelde " M l k i y e t
N e d i r " de zmn olarak belirtilen b u grleri geni halk tabakalarna
y a y m iardr. Marx'la Proudhon arasnda uzlama salamak
isteyen
adem - i merkeziyeti sosyalizmlerin hareket noktas bu risaledir.
Sosyal dnceler tarihisi Maxime Leroy'a gre "Mlkiyet N e d i r "
sosyalizm tarihinde yeni bir merhalenin, ilm mahade merhalesinin b a
langcdr.
S a i n - Simon ve akirtleri tarihiydiler, cemiyet tarihi gz ile ince
liyorlard. ktisatydlar da. Bununla beraber tenkitleri henz ok m
cerrettir. Proudhon, hdiseleri daha byk bir vuzuhla tahlil eder. Ger
ek b i r iktisatdr. Zaten iktisatlar da onu, kendilerinden sayyorlard,
( l a n q u i , Garnier, tabileri GuiUaumin.)
Proudhon'un tek ihtiras var : yeni bir ihtillin habercisi olmak. a
lar b o y u ihtilller ihtillleri kovalam. ncil, Orta aa yeni bir m j d e
g e t i r m i : Tanr karsnda eitlik mjdesi. Hristiyanla gre kle ile
efendi Tanr karsnda eittirler. X V I . - X V I I . asrlarda msavat y e n i
bir zafer, kazanr : insanlar akl karsnda eittirler. Bu ihtillin m j d e
cisi Montaigne ile Descartes. manda ihtill, bilgide ihtill, sonra sitede
ihtill : 1879 yeni bir dncenin zaferidir : Kanun karsnda m s a v a t .
Fethedilecek tek msavat kalmtr : ktisad msavat, yni insann insan
karsndaki eitlii. Proudhon'un gerekletirmek istedii ihtill bu.
1841 Nisannda Mlkiyet hakkndaki ikinci risale : "Blanqui'ye mek
t u p " . O n u 1842'de bir baka risale takip eder : "Considerant'a m e k t u p
veya m l k sahiplerine ihtar". Bu i k i risale birincideki fikirleri gelitirir,
t e n k i t l e r i cevaplandrr. Besanon Akademisi bursu keser.
Proudhon, hayatn kazanmak iin Lyon'a gider. Ama bir aya Parisdedir. Sosyalistlerle tamr : Leroux, Cabet, Blanc. Fransa'ya s m m
olan y a b a n c ihtillcilerle dostluk kurar : Marx, Bakounine, Herzen.
1843'den 46'ya kadar bir nakliyat irketinde alr. Nazariyeden son
ra t a t b i k a t . 1843'de : "Beeriyette nizamn kurulmas". Kitap apriori b i r
dzen kuran Fichte, Schelling, Hegel'e kar bir polemiktir.
" M e g e l ' i n sistemi teslis nassn (trinit) modalatrd. Panteistler de,
materyalistler de, idealistler de teslisci oldular. Biroklar Hristiyan m i s terinin metafizik bir mtearife olup kaca verimine dt." P r o u d -

US

Cemil Meri

hoaa'a gre, tahlillerimizde had yerine, i k i , drt, yedi. o had bulabili

riz . Yani Hegel'e tekamlc izah, mmkn olan binlerce gr iersin
d e n birinin tercihinden ibarettir. Sentez, tezle antitezi reel olarak deil,
e k i l bakmndan yok eder.
Unutmayalm k i . Froudho, bu satrlar yazarken henz M a r x ile
tanmamt.
"Beeriyette nizam" yazarn en baarsz eseri. nk ok dolu. Ken
d i s i n i n de daha sonra syleyecei gibi btn bir ansiklopedi bu. lk
k s m : din, felsefe ve matematik. nsan dncesinin ilk ekli olan din, bir
n e v ilme hakszlk. Bugn k halinde. D i n i n geici olduunu anla
m a k iin varlnn cihanmul olduunu hatrlamak deil, dnyann her
t a r a f n d a alldna dikkat etmek lzm. Cemiyetlerin temelini d i n per
i n l e d i . lk kanun yazlarnn meyyidesi oldu. Ne var k i . din ilme de,
terakkiye de, halka da dmandr. nsan dinsiz yaayacaktr. Cemiyet
h e r g n bir para daha lzumsuzlaan bu kabuktan kurtuluyor.
Proudhon, felsefeyi de mahkm eder. Yeni felsefelerin b a l c a kay
g s : pansofidir : Kll bir i l i m fikri. Bu ama gerekleemez. Felsefe de
d i n gibi herey ve hibirey. Proudhon, felsefenin karsna metafizii
karr. Metafizik ilimlerin mantdr. Temel prensibi : seri diyalektii.
B u diyalektik nevilerin (ordre) bamszln ve ok ynlln (plu
r a l i t ) tasvir eder. Bunlardan herbiri kesrette vahdettirler. B l n iin
d e sentezi ifade ederler. Neviler ve seriler birbirine irca edilemez. limleri
d e almaz bir izgi birbirinden ayrr. Kll bir ilim bir elimedir. Seri,
n i z a m n vazgeilmez artdr. Grlyor ki. Proudhon, daha balangtan
i t i b a r e n Hegel'de uzak bir plralizme mtemayildir. Dzenler olu ha
l i n d e d i r . Onlar biz yaratyoruz.
Proudhon. trilojisini lemesini (din. felsefe, metafizik) C o m l e u n k i n e benzetirler (teoloji, metafizik, pozitif i l i m ) . Oysa aralarnda uu
r u m var. Proudhon iin terakki, yaratc emek ve ihtilldir. Terakki likriri yava yava terkederek vitalizmi ve itima atinomileri benimser.
B antinomilerin neticesini nceden kestirmek imknszdr.
ktisad ve tarih alanlarnda Comte'a muarzdr. Comte "iktisad bil
mez''. ktisad, gerek emek ilmidir. nsan, alan hayvandr. Alet kullan
m a y a n insan bir hilkat garibesi. Eski dinler emei bir felket s a y m l a r
o y s a i insann byk stnl. " D n y a d a hikmet - i vcudumuz alma
y renmek". Her iktisad deerin kayna : emek. Emein ls istih
s a l iin gereken zaman. Sermaye emee tbi olmaldr. Cemiyetin terak-

Sosyalizm ve Sosyoloji Tarihinden Proudhon

117

ki l s , endstrinin gelimesi ve letlerin tekaml derecesidir. B u da

e m e i n tekiltlanmasna baldr, "iktisadn kanunlar, tarihin kanun
lardr"". Emek cemiyetlerin ekonomisini ekillendirir, proletaryay kur
tarr, m i l l e t l e r i zenginletirir, veya fakirletirir. ihtilllerde rol oynar, si
yas r e j i m l e r i tyin eder. Smith'den beri yalnz istihsale, mbadele ve kre
di ile uraan iktisad, hakikatta atlyenin ve hkmetin tekiltlanmas
genel e i t i m , ailenin kuruluu, dnyann idaresi gibi konular da kucak
lar. T a r i h i n anahtardr, dzen teorisidir. Emek, cemiyetin plstik g c
dr, i t i m a tekmln eitli safhalarn tyin eden enmuze - f i k i r d i r
t t i m a " hayatn i ve d btn organizmasdr.
Sosyolog Gurvitch, Proudhon'un bu grleriyle, tarih
a r a s n d a k i farklar, noktada toplar :

maddecilik

I
Beeriyette nizam yazarna gre, cemiyetin topyekn faaliyeti istih
sali de iine alr, ama istihsalden ibaret deildir.
I I Cemiyet devaml bir yarattr. eitli dzenler ve farkl guruplar
yaratr
n Cemiyeti tekiltlandrmak hem ideal, hem de reel bir seriyi tas
vir e t m e k t i r .
Proudhon, 1846'da Paris'e dner. nce Lyon'daki firmann temsilci
sidir, sonra gazetecilie ve yazarla verir kendini, "iktisad Tezadlar Sis
temi v e y a Sefaletin Felsefesi" 1846 Ekiminin 15 inde kar ve anlaysz
bir s k t l a karlanr. Tek yank uyandrr : "Felsefenin Sefaleti". M a r x ' m
l S 4 7 ' d e Franszca olarak yaymlanan bu kitab bir diyaloga dvet deil,
m n a k a a kaplarn kapayan bir mahkmiyet karardr. Proudhon, eski
takdirkrmn insafsz hcumlarna cevap vermez. Gurvitch, cevap ver
mee tenezzl etmez diyor. Proudhon, 38 yandadr ve dnyaca tann
m a k t a d r . Marx ise, 29 yanda bir mehul, iktisad Tezatlar yazar Marx'n kitafcn yle vasflandrr bir mektubunda : 'adilikler, iftiralar, t a h
rifler, intihallerle rl".. Ve elindeki nshann kenarna u kayd der :
" M a r x ' m eserinin gerek mnas, benim her konuda kendisi gibi d n
m, v o dncemi kendisimden evvel sylemi olmamdan duyduu te
essrdr,"
|
Proudhon'a gre, iktisad tezatlar arasnda muvazene kurmak, ancak
klsik iktisadn pein hkmleriyle komnist topyalardan kurtulmakla
k b i l d i r . Klsik iktisad kuvveti dinletirir, komnizm sefaleti. Oysa y a
zar h e r trl dine aleyhdardr. Ekonomi politiin karsna ekonomi i l
mini karr. Ekonomi ilmi, cemiyet ilminin bir parasdr. Cemiyet i l m i

ne

Cemil. Meri

v e y a sosyoloji hareket halinde bir metafizikdir. tima i l i m , btn pren

s i p l e r i , btn icaplaryla cemiyetin mantk ve sistematik bir bilgisidir.
ktisad tezadlarn gerek mansn bu i l i m aydnlatacaktr. B u i l i m ,
t e z a d l a r itima ereveleri iine yerletirir. Hem kollektif gleri ince
l e r , hem kollektif akl. Hareket halindeki cemiyetin sembol Prometedir.
E m e k l e sermayenin uzlatrlamayacana ilk defa dikkati eken Proudhon'dur.
ktisad Tezadlar, tali'siz bir eser. Marx'in nasc akirtleri kitab oku
m a d a n mahkm ederler. Sosyalizmin o fedakr mcahidi, tezatlar arasn
d a bocalayan bir kk burjuva olarak mitletirilir. "Felsefenin Sefaleti"
d i l i m i z e evrilir, "Sefaletin Felsefesi" nden sz edilmez. Dnce hrri
y e t i adna, dnce hrriyetinin b u en byk temsilcisi afaroz edilir. 130
y l d a n beri devam eden, bu garip dmanln kaynana eilelim :
Marx'la Proudhon, 1844 Sonbaharnda Paris'de tanrlar. G e n Marx,
n l Fransz sosyalistini Almanya'da iken okumutu. 1842'de y a z d bir
m e k t u p t a Proudhon'u Fransz sosyalizminin en cesur mtefekkiri olarak
vasflandrr. "Mukaddes A i l e " de onu Alman hasmlarna kar m d a f a a
eder. "Proudhon, zel mlkiyeti ilk defa olarak cidd ve ilm bir inceleme
y e tbi tutmutur. Iktisadda ihtill yaratan bir ilerleme; gerek b i r iktis a d ilmi ilk defa olarak imkn dahiline girmektedir. Proudhon'da
ilm
sosyalizmin kurucusunu selmlayan Marx, daha da ileri gider : "Proud
h o n , tarihin beli ehadetine dayanarak, sermaye hareketinin nasl sefa
l e t yarattn teferruatyla gstermitir. Marx (1845-46'da yazlp, an
c a k 1938'de yaymlanan Alman deolojisinde, Proudhon'un ahsnda yal
n z byk bir ihtillci - iktisady, yalnz ilm sosyalizmin stadn, yal
n z deer - emek vc artk - deer nazariyelerinin babasn selmlamakla
kalmaz, onu byk bir diyalektiki olarak da gklere karr.
Marx, 1846 Maysnda btn lkeler komnist ve sosyalisderi arasn
d a sosyalist bir propaganda ebekesi kurmak ister. Proudhon'a Fransa
m u h a b i r i olmasn teklif eder. "Mlkiyet Nedir" yazar eski takdirkrm
yukardan konumasna kzar. Marx, Grn' tehlikeli bir adam olarak va
sflandrmaktadr. Proudhon'un Fransa'da yazlanlara gz kulak olmasn
v e hareket anna hazr bulunmasn tavsiye etmektedir. Proudhon, tekli
f i baz kaytlarla kabul eder :
"sterseniz cemiyetin kanunlarn, bu kanunlarn meydana geli tar
z n beraberce arayalm diye cevap verir. Ama, Allahakna t e c r b e y e da
yanmayan her inanc yktktan sonra, biz de halka yeni bir mezhep ala-

Sosyalizm ve Sosyoloji Tarihinden Proudhon

119

m a a kalkmayalm. Yayacamz akim din de olsa, havarilik y a k m a z

bize".
Bozuurlar. Sefaletin Felsefesi, M a r x ' i bsbtn kzdrr. Gen f i l o
zof, tedenberi byle bir kitap yazmak istiyordu. Proudhon, kendisinden
nce davranmt. Zaten i k i fikir a d a m arasnda anlamazlklar v a r d :
yetimeleri, karakterleri, zihniyetleri bakayd. Marx, mreffeh bir ailenin
o c u u i d i , cidd bir eitim grmt. Proudhon, geni kltrn etin
bir i r a d cehdiyle fethetmiti. Birincisi iin mhim olan yalnz iktisatt,
i k i n c i s i ahlka byk deer veriyordu. Marx, otoriter ve mtehakkimdir,
Proudhon, hrriyet ve adalet k. Marx, Proudhon'a " b a k k a l " diye ha
karet eder, Proudhon, Marx'i "sosyalizmin tenyas" olarak vasflandrr.
Ve l n c e y e kadar birbirlerini hatrlamaa lzum grmeden yollarna
d e v a m ederler.
1847 balarnda Paris'e yerleen Proudhon, " H a l k " adh bir gazete
k a r m a a balar. Siyas hava yaklaan ihtillin tesiriyle iyice elektiriklenm i t i r . Proudhon, frtnann haberci bulutlarm endieyle izler. n k ,
halkn, henz baarl bir devrim yapacak seviyede olmadn bilmekte
dir.
P a r i s l i iiler tarafndan mebus seilen Proudhon, bir yandan " H a l k n
temsilcisi" n i karmaktadr, bir yandan meclis krssnden halkn m d a
f a a s n yapmaktadr.
"Sosyal meselenin h a l l i " ve "Louis Blanc'a mektup" adl iki b o r r
karr.
i k t i s a d n temel o l a y : mbadeledir Kredi karl yaplan m b a d e l e ,
m b a d e l e n i n modern eklidir. Oysa kredi pahaldr ve sermayesi olanlara
verilmektedir. Kredi bedava olmaldr.
Proudhon, b u emelini gerekletirmek iin bir Halk bankas kurma
d n r . Bir istihsal ve istihlk sendikas sayesinde, herkesin a l m a
letlerinden faydalanmasn ister. Bu ie devlet karmamaldr.
Proudhon, mtelisttir. Mtelizm, krediyi halkn veya cemiyetin
e m r i n e vermektir. A m a : emeksiz kazanc ortadan kaldrmak. Faiz y O K ,
i l t i z a m yok, kira yok. Cemiyetin t e m e l i : emek. Proudhon, demokratik
o t o r i t e y i de reddeder. Halka yalan syletmenin en kestirme yolu : genel
-oydur 1849'da Halk bankas alr. Proudhon, memnundur. Banka bedava
kredi haylini ...gerekletirecektir. Ne yazk k i , Louis Bon aparte, aey-

20

Cemil Meri

h i n d e yazd i k i makale yznden yl hapse, 3000 frank para c e z a s

na arptrlr. Bu mecbur istirahat srasnda (Temmuz 1948 - T e m m u z
1852). " B i r htillcinin tiraflar"m "htillin dayand ana f i k i r " " T e
r a k k i felsefesi" ni kaleme alr.
Proudhon'a gre hrriyetle msavat bbirini tamamlar, hatt ayn
e y d i r . Yazar hibir kilisenin, hibir nassn, hibir mezhebin savunucusu
deildir. "Hrriyet, ite btn sistemim" der.
Hapisteyken evlenen Proudhon, 1852'de hrriyete kavuur. 1853'de
y e n i bir eser yaymlar : "Borsa oyuncusunun el kitab".
z
1858'de hem bir kavga, hem bir doktrin kitab olan "Devrimde ve K i
lisede Adalet". Kendi tbiri ile "felsef bir destan" olan eser, Fransa'da
kiliseye kar savaanlarn balca kayna olacaktr. Froudhon'un felse
f siyas ve itima dncesini kucaklayan bir ansiklopedidir bu.
Adalet ahlkdr Proudhon'a gre. D i n adaleti ldrr. Adalet dn
c e n i n ve hrriyetin balang noktasdr. Evet, Kilise bir zamanlar insan
l n hocas olmutur ama, artk rol bitmitir. Tanr insan ilerine kar
m a m a l d r ; "Tanr erdir", "Tanr dmandr". Tek rehberimiz olan ada
l e t e gre, herkes hakkn almal, herkese hakk verilmeli. nsan m n a s e
b e t l e r i n i n sembol ; terazidir. Adalet insan haysiyetine kar duyulan say
g d r , urunda her trl tehlikeye gs gerilmesi gereken bir sevgi ve
b i r lkdr, insanlar arasndaki msavatszln sebebi tabi deil, tari
h d i r , insan tarihin hem eseri, hem yaratcsdr, icat ile isyan hrriyeti
m i z i n i k i muhteem ifadesidir.
Proudhon, itima ile ferdiyi, gelenekle ihtilli klsik, iktisat sosya
l i z m i , tarih ile topyay, igd ile felsefeyi bir dengeye kavuturmak is
t e r . Hem hrriyetten yanadr, hem dzenden.
"Kilisede ve Devrimde Adalet" yaymlanr yaymlanmaz toplatlr
T e k r a r hapse mahkm edilen Proudhon, bu sefer Belika'ya snr.
" A k " ve " z d i v a " son eserlerinden ikisi. "Kadn ya ev kadndr, y;
f a l i e " . Kadn kuvvet, zek ve hukuk duygusu bakmndan erkekden aa
d r . Erkekle ayn ileri yapamaz. Kadnn bykl vefasnda, sevgi
sinde, fedakrlnda. Erkein vicdan olan kadn, varlklarn en m k e m
melidir.
1861'de " H a r p ve Sulh". 1863'de federalizmi savunan yeni b i r eser
" F e d e r a t i f prensip hakknda". 1865'de kuunun son arks : " i snf

Sosyalizm ve Sosyoloji Tarihinden Proudhon

hrnn siyas ehliyeti". u art gereklemeden proletarya
bir s n f saylamaz :

121

bamsz,

I Haysiyetin, cemiyetteki yerinin uuruna varmak,

I I Bu yeri tahlil ve tespit edebilmek,
I I I Bu izah ve tahlilden amel hareket programlar karmak.
B u eser Proudhon'cu sendikalistlerin mukaddes kitab. Proudhon
son mitlerini ii snfna balamtr.
1 9 Ocak 1865'de len Proudhon, henz ellialt yana basmtr.

da,,

I I itima Felsefesi
Proudhon. hem filozof, hem sosyolog, hem de sosyo - politik bir dok
trin kurucusudur. Hareket halindeki lemin sonsuz eitliliinden i l h a m
alr. t i m a lem, manev lem, hukuk lemi ve nihayet gerek lem. B
tn b u lemlerin temelinde birbirlerine irca edilemeyen bir unsurlar ok
luu vardr.
" B e a l i t e mahiyeti icab girifttir, mahhasda basit yoktur". G e r e
in a k n btn teferruat ile kavramak iin tek geerli metod, sentez
leri b i r yana iten "antitezler" diyalektiidir, itima realite, (daha g e n i
bir i f a d e ile beer realite) sonsuz bir diyalektik hareket iersindedir. B u
hareketi btn kvnmlaryla izlemek iin diyalektik bir ampirizme ihtiya
v a r d r . Proudhon, ya ilerledike, felsefede gereki bir pragmatizme te
m a y l eder. " G r e ' c i " (relativiste) sosyolojinin felsefeye kyasla stnl
n daha i y i anlar. Bu sosyolojinin konusu, cemiyetlerin, itima snf
larn -ve guruplarn diyalektiidir. Felsefe sosyal ilmin bir metodolojisin
den i b a r e t t i r artk. Felsefeden kurtulan diyalektik metod, felsefeden ve
b t n bilgilerden nce gelir. nk insan aksiyonunun ncln be
1
lirtir.
-i,.
Proudhon, ilk eserlerinden itibaren, diyalektikten bahseder. Ama d i y a
lektik anlay Hegel'in tam tersidir.
H e g e l , insan cemiyetini ve tarihini bir teodise haline getirmiti.
Proudhon, ar bir ateist olarak sahneye kar. Cemiyet kendi t a r i h i n i
t a m a m e n insanca bir emekle yaratan Prometedir.
2 Hegel, zel mlkiyeti ebedletirmiti. Proudhon'a gre, zel.
mlkiyet, btn yolsuzluklarn kaynadr. Bunun iin yok edilmelidir.
3 Hegel, devleti tanrlatrr, Proudhon, devlete kardr. n c e ,
sosyal ihtill devleti ortadan kaldracaktr, der. Sonra u hkme v a r r ~.

 122S

Cemil Meri

sr a demokrasiye dayanan bamsz bir iktisad cemiyete, devletin hvi

y e t i deiir. Ve mehur formllerinden birini atar ortaya :
"Hkmet
anaridir,
4 Hegel'de Roma hukuku gelenei ar basar : Proudhon, Roma
h a l u k u n u n karsna yeni bir hukuk karr : bamsz topluluklarn an
l a m a y a dayanan hukuku, iktisad cemiyetin kendiliinden d o a n huku
k u - Bu hukuk iilerin kendi kendini ynetmesi (autogestion) ne daya
n a n sna plnlamann temelidir.
5 Proudhon, Hegel diyalektiinin hem uygulanlarn tenkid eder,
h e m teorisini. Antinomiyi tekil eden iki terim ya kendi aralarnda, veya
b a k a antiomik terimlerle dengeleir. Bundan yeni sonular doar : " B i r
e l e k t r i k pilinin kutuplar nasl birbirini yok etmezse, antinomik terimler
d e birbirleri ikide arimez. Mesele onlar kaynatrmak deil. kayna
m a k yok olmalar demek aralarnda bir denge kurmak : daima deien
b i r denge. Hegel'in forml yanltr : terim yoktur, iki t e r i m vardr
v e antinomi zmlenemez. Ya sallantda kalr, ya dengeye elverili bir
a n t a g o n i z n a meydana getirir."
Hegel'de sentez, tezle antitezden nce vardr, onlardan stndr.
Ottu. devletin mutlak hakimiyetine ve otoritenin kuruluuna gtren de
b u sentezdir. Hegel, Hobbes'la beraber u neticeye varr : H k m e t mutl a k i y e t i olmaldr. Devletin hakimiyeti snrszdr. Fertle topluluklar aa
durumdadrlar. Proudhon'a gre byle dnmek felsefeye hakaret et
mektir.
6 Hegel, ruhun organik hareketine hrriyet, tabiatmkine zaruret
a d n verir. Hrriyetle zaruret ayn eydir. En byk hrriyet hareketle
r i m i z i mutlak fikrin tyin ettiini kavramaktr. Proudhon, bu grle alay
e d e r . yleyse der, vatandalar iin en byk hrriyet, mutlak b i r iktidar
t a r a f n d a n ynetildiklerini bilmektir.
Proudhon'un diyalektik metodu, diyalektik ampirizme yaklar. Bo
y a n a tazelenen bir tecrbeye ve farkl yorumlar kabul eden bir pluraliz
i n e alr.
Daha ilk eserinde (Pazar Tatili) metodunu eitlilik iinde denge
l e r i n aratrlmas olarak tarif eder. Bu metodu " B i r Nizamn K u r u l m a
s " nda geniletir. eitli trden diziler bamszdrlar, bu i t i b a r l a kll
b i r ilimden sz edilemez. tima realiteye birok alardan bakmak gerek.
Proudhon'un diyalektii "Sefaletin Felsefesi" nde daha b y k bir
a y d n l a kavuur. Antinomiler metodu yalnz doktrin ve d n c e l e r e

Sosyalizm ve Sosyoloji Tarihinden Proudhon

123

d e i l , onlar yaratan ve kendileri de diyalektik bir hareket iinde b u l u

nan sosyal realitelere uygulanmaldr. Sosyal realitelerdeki diyalektik b i l
hassa iktisa hayatta kendini gstermektedir. Proudhon, daha mlkiyet
z e r i n e ilk brornde gerek diyalektik hareketini takip etmeden eko
n o m i k hayat anlayamayz diyordu. "Mlkiyet cemiyetin hem tabi ese
ridir, hem de zldr. Mlkiyet hem emein deeridir, hem inkr.
Mlkiyet hrriyettir, mlkiyet hrszlktr." Demek k i , belli bir insana ok
b y k erevenin dna karlnca, mlkiyet de devlet de insana ok b
yk zarar dokunan, onu yabanclamaa srkleyen tehlikeli tecritler
h a l i n e geliyor.
D i y a l e k t i k hareketin itima realitelerle ilgili bir baka yn de, k o l lektif glerdir. Bunlar ferd glere irca edilemez, onlarn toplam da
deildirler. Biraraya getirilen emekler kat kat byk kuvvetler dourur
lar. B u kuvvetleri nasl yaratc ve verimli hale getirebiliriz? Kollektif
a k l l a , itima realitenin dokusunu kollektif kuvvetlerle kollektif akl ara
s n d a k i boyuna tazelenen kavga tekil eder. Kollektif akln gerek karak
t e r i n i aydnlatan da b u diyalektiktir.
Kollektif glerle kollektif akl arasndaki diyalektik, emekle gerek
leir. Promete m i t i emei, yani yaratc ii sembolletirir. I hem en b
yk haz, hem en byk ac. I insann kurtuluu da klelemesi de. Ze
k m a zaferi olan i isteyerek yaplyorsa hudutsuz bir straptr.
t e n doan sevin daima kark bir sevin. in organizasyonu, ii
ye yukardan emrediliyorsa (emreden ister devlet, ister aylk mlk sahip
leri olsun) bir faciadr i. Bu tezad zmlenemez ama hafifletilebilir,
N a s l ? iinin kendi kendini ynetmesini salayarak. Kendi kendini y
netme, sna bir demokrasinin temelidir.
Gerek itima hayattaki bu diyalektii incelemek, gerek klsik ferdi
>elilikle iktisad devletiliin hatlarn dzeltmek iin yeni bir diyalek
tik metoda ihtiya var, diyor Proudhon. Ular birbirine dokunur : ferdi>etiLikle devletilik giderek ayn sonuca varr : devletiler, itima b
t n l e r i (totalit) bytlm bir fert olarak dnr; devletin iradesi teti l m a b a olduundan, devletilik de ar bir ferdiyetiliktir. A n t i t e z
ler diyalektii b u fasit daireyi aydnlatr. Yalnz o kadar da deil : m l
k i y e t i n reddi, mlkiyet hakkndaki pein hkmn eseridir. Mlkiyet dev
lete devredilerek sosyalletirilemez.
F'roudhon, pragmatizmi, "Kilisede ve Devrimde Adalet"
kitabnda
vi'Zuh kazanr : I cemiyette ve insanda beer olan hereyin temelidir.

124r

Cemil Meri

sayesinde tabiatn kr kuvveti, insan hrriyetinin tahakkm altna gi

rer . nsan i sayesinde hilkatin efendisi olabilir. Demek k i i hem ferddir,
h e m kollektif. Bu itibarla kollektif gc a a r . . . yalnz iktisad gleri,
i k t i s a d deerleri yaratmakla kalmaz, guruplar, toplumlar adalet
m e h u m u da dahil fikirleri yaratr. Yni i yolu ile kendini yaratan ha
r e k e t halindeki cemiyetin btndr. Fikir, kategorileriyle beraber, aks
y o n d a n doar, aksiyon dnmelidir. Yoksa dnen iin bir felket olur
b u - Bir kelimeyle a priori denen her bilgi metafizik dahil iten do
m u t u r , iin emrinde olmaldr Onun iin i, nazariyeden; endstri felse
feclen stndr... nsan, hem ustadr, hem rak;, dncesini ifade eden
hareketleriyle ustadr, hareketlerini izleyen dikkati ile rak.
Proudhon'un gereki pragmatizmini gsteren delillerden b i r i de te
r a k k i konusundaki tutumu. Terakki bir alm yazs, bir zorunluluk veya
o t o m a t i k bir hareket deildir. Hatt sk bir itima determinizme dahi
b a l a n a m a z . k ve gerileyi de, terakki kadar gerektir. Terakki hr
r i y e t i n ilerleyiidir. htilller baarya da ulaabilir, bozguna da uraya
b i l i r . Boyuna tazelenmeleri gerek.
imdiye kadar terakki denilen ey, hrriyetimizi arttrmam, kle
l i i m i z i perinlemitir. Byle terakki olmaz. Bu bir vehimdir. htilller
i t i m a determinizmler arasndaki atlaklardan faydalanarak onlara h
k i m olmaa alrlar. yle denilebilir : Bergson'da yaratc irade, nasl
d o r u d a n doruya biolojik tekml aarsa, Proudhon'da da sosyal ha
y a t konusunda boyuna tazlenen ve baarya ulaaca hi de belli olma
y a n ihtilller terakki fikrini ylece aar.
I I I Sosyolojisi
Proudhon, sosyolojiye "itima i l i m " (science sociale) adn verir.
B m ilmin muhtevasn ilk eserlerinden itibaren sezer. Sonra ktisad Tezadlar'da bu muhtevay gelitirir, Adalet'de daha vazh daha eksiksiz tah
l i l bir tablo izer.
Eserlerini incelerken Proudhon'un sosyolojiye neler getirdiini ksaca
anlatmtr. tima i l m i n konusu hem insan (insann yaay tarz fazi
l e t l e r i , sular ve lgnlklar), hem de zmrelerin snflarn, cemiyetle
r i n iktisad determinizmi ykmaa kadir yaratc ihtill g c olma
l d r . tima ilmin yalnz madd istihsal glerini incelemekle kalmama
ldr .
ktisad Tezadlar'da klsik ekonomi politie atan yazar, iktisad ce
m i y e t ilminin bir parasdr, ekonomi politik bunun farknda d e i l , der.

Sosyalizm ve Sosyoloji Tarihinden Proudhon

125

Yani iktisad ancak sosyolojinin bir blm olarak mmkndr. t i m a

ilim, cemiyeti btn yaay, btn prensipleri, varlnn btn iin
de inceleyen ilimdir. ktisad tezadlarn gerek mansn ancak sosyoloji
a kavuturabilir. tima ilim hem itima gleri, hem itima uur
lar inceler. Bilhassa onlarn iie girileri ile ilgilenir. Bu her cemiyette
ayr b i r kesafet gsteren t irift bir diyalektiktir. Gerek iktisat iin cemi
yet y a a y a n bir varlktr. Kendine has bir zeks, bir faaliyeti, zel ka
n u n l a r vardr. Bu kanunla, ancak mahade ile kefedilir. tima rea
liteyi n e spritalizm kucaklayabilir, ne materyalizm. Spritalizm, h d i s e
leri, hadiseler materyalizmi ezer.
Proudhon, balangtan itibaren itima snflar sosyolojisiyle i l g i l e
nir. Cemiyet iki snfa ayrlmtr : 1 Mteebbisler, kapitalistler, ban
kerler. stihsal vastalar da, istihlk maddeleri de bunlarn inhisar al
tndadr. I I Ecirler ve emekiler.
B u g n k cemiyetin kurucu b i r i m i : atlyedir. Daha sonra kapitalist
ve proleterlere, bir de orta snf ekler. Orta snf tacirleri, iftileri, za
naatkarlar, aydnlar kucaklar. Bunlar da proleterler gibi kendi emekle
riyle y a a r l a r . Onlardan farklar kendi hesaplarna almalardr. 1848 185rin c tecrbelerinden sonra proleterlerle orta snfn birlemek, ka
p i t a l i z m i ykmalarn ve sosyal ihtilli tamamlamalarn temenni eder.
1852de bu temenniden vazgeer. Sonralar ifti - kylleri orta snf dan ayrr. "i Snflarnn Siyas Ehliyetinde" kyllerin dvas ile sa
nayii iilerinin dvas tek dva haline gelmitir der. tima ihtillin ya
r a t a c a cemiyet, zira - sna bir federasyon olacaktr. Bu eserde snf
sosyolojisi, snf uuru problemi ile zenginleir. O da Marx gibi snflarn
niha olarak kurulabilmesi iin, snf uuruna ihtiya olduunu syler.
Proudron. sosyolojisi kapitalizmin eklini tahlil eder : a) sna anar
i, b)
sna feodalite, c) sna imparatorluk" Proudhon .devlete kardr
fakat adalet sayesinde yeni bir kiilik kazanan, plnl bir ekonomi ile s
nrl, m u h t a r , kendi kendini yneten bir devlete kar deildir.
Proudhon'a gre, itima realite belli bal drt vehe arzeder.
1 timai varlk nce kollektif kuvvetler eklinde tecelli eder. B u
kuvvetler ferd kuvvetlere irca edilemez. Cazibe madde iin ne ise, k o l lektil kuvvetler de cemiyet iin odur. Cemiyet, husus guruplar, itima
snflar teekkl edince bunlarn maeri kuvvetleri, iktidar adn alr, si
yas, i t i m a veya iktisadi iktidar. Bu kuvvet ve iktidarlar adalet, h u k u k
ve i d e a l olmadan da kurulabilir. Ama onlar yaratabilir, bozabilir, soysuzlatrabilir, yabanclatrabilir. Fakat itima realite kollektif glerin
hareketinden ibaret deildir.

12ft

Cemil Meri

2 tima varlk, kollektif kuvvetlerle onlardan doan fikir ve de

e r 1er arasnda bir mutavasst olarak belirir : Hukuk. Filhakika, hukuk
kai deleri kollektif gten doan atmalar dengeletirir. Proudhon'un
/ e r i n d e durduu hukuk ferdiyeti Roma hukuku deildir, nsavat ve
ntpelist hukukla, muhtar itima hukuktur.
3 tima realitenin nc vehesi kollektif fikir ve deerlerdir.
H i s temeline dayanan idealler de bunlar arasndadr. Adalet fikriyle kay
n a a n bu idealler ihtillci enerjiyi glendirmeye yararlar. Adalet f i k r i
olmazsa bu idealler k sebebi olurlar.
4 timai realitenin drdnc vehesi ortak uur
unr).

(veya sosyal

Kollektif akl bakadr, ferd akl baka. Kollektif akl istidlaller yap
m a z , tam mnas ile melidir. Ama nazari de olabilir. Yeniliin kayna
o d u r , yaratclk ondan gelir. htilllerde infilk eden bu akldr. stikbal
d e sosyal adaletin zaferi onunla mmkn olacaktr. Ferdi akl mutlakdur, kollektif akl her mutlaktan irenir.
Kollektif akla gre cemiyet yzde yz moral bir varlktr. Canl var
l k l a r d a n tamamen farkldr. Bu varlklarn hayat kanunu uzuvlar ara
s n d a k i bamllktr. Cemiyetin her trl mertebeler dizisinden nefret
e d i i bundandr. Ferd akl cemiyeti birbirine bal varlklara bler, mutlakiyetidir.
IV Sosyal ve PolitiM Doktrini
Proudhon :
a)
b)
c)
d)

Kendinden nceki ve kendi zamanndaki

lmi bir sosyalizm kurmak ister.
Mstakbel
cemiyetin yapsn
tasarlar.
Sosyal ihtillin nasl baarya ulaacan

a)

Tenkitleri u noktalarda toplanr :

doktrinleri

ykar.

aratrr.

I . Emek, tabita zerinde mlkiyet hakk vermez.

I I Verdiini kabul edelim, o halde herkesin mlkiyeti eit olmab.
I I I . Adalet dzeninde emek mlkiyeti ykar.
stihsal vastalarn devlete vermek de yanl. Bu da mlk sahibini
d e i t i r m e k ve mlkiyeti devam ettirmek olur. tirak - i emval de ml-

Sosyalizm ve Sosyoloji Tarihinden Proudhon

127:

kiyet p e i n hkmnn eseri. Btn komnist nazariyelerin

temelindem l k i y e t yatar.
..
Mlkiyetin ortak olmas itimalemesi deildir. Kuduz herkesi k u dt r t a r a k tedavi edilmez. "nsanlk sarho gibi i k i uurum arasnda yalpa,
v u r u y o r . Bir yanda mlkiyet, tede itirak - i emval ve devletilik". i
ler k k karlarndan vazgeip, sistemi deitirmeli. nce ihtill, sonra
cumhuriyet!.
b)
lm sosyalizm tbiri ilk defa Mlkiyet Nedir'de geer. Sonra pek
tekrarlanmaz. Bu sosyalizm btn topyalara kardr. Merkeziyeti k o l l e k t i v i z m i savunan her doktrin topyacdr. nk mlkiyete ve devlete
d a y a n r . Oysa devlet de mlkiyet de yok olmaa mahkm. ktisad libera
lizm d e , komnizm de, slahat sosyalizm de hayl peinde.; Hepsi de,,
tezadlarn kendiliinden zmlenecei bir cemiyet tasarlamaktadr. y
le ey y o k . Tezadlar istikbalde de srp gidecek. D v a aralarnda denge
ler k u r m a k . Demek Marx da topyac. llmlik iddia eden i k i sosyalizmden,
hangisi daha ilm? lm Sosyalizm her i k i dnce adam iin de, kapi
talist r e j i m d e biriken ve sosyal ihtillin zaferine zemin hazrlayan patla
yc k u v v e t l e r i n tahlilinden ibarettir. Baar her i k i iin de ii snfnn
uurlarmasna baldr. Her ikisi iin de, kapitalizm organize o l d u " l
de, b u r j u v a snf faydal olmaktan kar. Yalnz, teferruatta Proudhon
M a r x ' d a n daha ihtillci, fakat daha az gerekidir. Daha ihtillcidir, n
k : proletaryann yaratc inisiyatifine daha byk deer verir. Bu snf
sosyal determinizmleri krmaa, onlara hkim olmaa kadirdir. Daha az
gerekidir, nk : burjuva snfnn tereddisini ve zaaflarn fazla b
ytr. (Organize kapitalizmin daha yeni belirdii bir devirde, ihtillin
yakn o l d u u n a inan bundandr.) Bat lkeleri bahis konusu olunca
Marxist sosyalizmi ok daha ilmdir. Yabanc kapitalizmler konusunda
Proudhon hakldr. (Rusya ve civar lkeler, daha yakn zamanlarda ba
m s z l a kavuan smrgeler.)
M a r x ' i n baz akirtlerine gre Proudhon, proletarya diktatoryasna l
zum g r m e z . Byle bir diktann sosyal ihtilli gerekletiremeyeceini
syler. ^Acaba yle mi? Pazar Tatilinde "Silh bana.. Kendinizi koru
yun, m l k sahipleri" diye haykrr. "Tezadlar" da kapitalist snfn bedel
siz o l a r a k mlkiyetten tecrit edilmesini ister. Devleti de, burjuvaziyi de
ykmak iin proletaryann iktidara gemesi lzm. Daha sonraki eserle
rinde d e ayn tutum. i Snflarnn Siyas Ehliyetinde proletarya d i k t a l o r y a s m n kanlmaz bir merhale olduunu sk sk tekrarlar,
c)
"Dzen

Sosyal ihtillden doacak mstakbel cemiyet. lk forml tasla :

iinde hrriyet, birlik iinde bamszlk."

Cemil Meri
Sonra federalizm. " X X . asr federasyonlar a olacak yahutta insan
lk' bin yllk bir arafa girecek." "Hrriyet demek federasyon demektir,
cumhuriyet demek federasyon demektir, sosyalizm demek federasyon de
m e k t i r , tesi palavra."'
Siyasi federalizmde hikmet - i hkmet'in yerine hukuk geer. Mer
k e z iktidar zel iktidarlar ve mahalli topluluklar tarafndan kstlanr.
Prondhon, cihan lsnde bir konfederasyona inanmaz. A v r u p a bile
t ete konfederasyon halinde birletirilemeyecek kadar byktr; ancak bir
konfederasyonlar konfederasyonu tekil edebilir. Bir konfederasyon ma
h a l l topluluklardan kurulmaldr, ii snf da kapitalist snfn yerine
sosyalizmi ikme iin konfederasyona bavurmaldr.
"Ekonomi de, sna - zira bir federasyon eklnide dzenlenmelidir
Bca, mtalite prensiplerinin, i blmnn daha geni lde t a t b i k i n
d e n ibarettir. "eyrek asrdan beri gelitirdiim btn iktisad dnceler
kelime ile zetlenebilir : Zira - sna federasyon. Btn siyas grle
r i m d e buna benzer bir formle irca edilebilir : Siyas federasyon veya
a d e m merkeziyet."
Sna - zira federasyon bir kere kurulduktan sonra bozulamaz. stih
s a l vastalarnn mlkiyeti hem ekonomik toplumun btnne, her bl
g e y e her alanlar gurubuna aittir, hem de teker teker iiye, her kylye.
Sna demokrasinin birok ynleri var : nce fabrika ve teebbsler
d e devletin ve patronun mdahalesine son verilir. Onlarn kontrol ve y
n e t i m i ii temsilcilerine devredilir. Btn iiler ortak mlk sahibidir.
Hlsa, sosyal ihtillden sonra kapitalizm yerini adem - i merkezi
y e t i ve ok ynl bir kollektivizme brakacaktr. Bu kollektivizm ii olojestiyonuna ynelecek, istihsal vastalarnn federatif mlkiyeti ile vazife
l e r i kstlanm siyasi bir demokrasi arasnda denge kuracaktr.
Bu dnceler, Rusya'daki kolhozlarda ve Yugoslavya zadrugalarmda
f i i l i y a t a gemitir, diyor Gurvitcl.. Federalizme gelince: A B D , A l m a n
y a . Brezilya gibi eski federasyonlar m i l l i plnda gittike merkezleme
t e m a y l gstermilerse de federasyon, hi deilse konfederasyon pren
s i b i milletleraras tekiltlar sk sk megul etmektedir. i sendikalizmi
<1 e federal bir karakter almtr.
Kollektivist lkelerde de durum deimektedir. Kltr m u h t a r i y e t i
i l e elele veren siyas federalizm, Rusya ve Yugoslavya'da kesin b i r baar
k azanmtr. Birok halk demokrasileri de blgeci adem - i merkeziyet ve

Sosyalizm ve Sosyoloji Tarihinden Proudhon

129

i otojestiyonu yoluna girmilerdir. Yugoslavya'da otojestiyon tam m

n a s ile gereklemitir.
d) Sosyal ihtillin zaferi nasd hazrlanacaktr? Proudhon, grevler
d e n holanmaz, zira grevler ii snfnn sefaletini arttrr. i snf
.-uurlanmal, kendi ideolojisini hazrlanmaldr. Siyas aksiyona gemeli,
.siyas iktidar ele geirmelidir. A m a siyas iktidar da iktisad iktidarla
birlemedike zafere ulaamaz. ktisad hayat iiler tarafndan organize
edilmi olmaldr .
Siyas ehliyete sahip olmak : kendi hakknda uur sahibi olmak, bu
u u r u n icaplarm yerine getirmektir. 1848 den beri ii snflar u u r sa
hipleridirler ama henz tec^besizdirler.
Burjuvazi kendisini proletaryadan ayrmtr, neden proletarya bur
juvaziden ayrlmasn? Bilerek ayrlmalar, ideolojiyle, iktisad tekiltyla,
nihayet siyas tekiltiyle ayr b i r dnya kurmal. Kapitalist rejimin b
t n messeselerine boykot iln etmeli.
i snf i k i yoldan tekiltlanr: ii cemaatleri (compagnie), ii
p a r t i s i . Proudhon, bu cemaatlere byk deer verir. Zira ii otojestiyon n n ilk nvesidirler. Bazen sendika, bazen istihsal kooperatifi eklini
/
alrlar.
Burjuvazi bitmitir, ilerleyemez, dirile'mez. nsanlk ya mahvolacak,
ya mucizeler yaratarak ve sosyal ihtilli gerekletirecektir.
V Tesirleri
Proudhon, daha hayattayken doktrini btn Avrupa'ya yaylr. En
gels 1850'de "Proudhon, tam ngiltere'ye gre bir otlak" diye ikyet eder
Marx'a. Filhakika, ingiliz ii hareketinin byk temsilcileri, 1850'nin
John W a t t ' i n d a n G u i l d sosyalizmin Cole'una, i partisinin tannm ide
ologu Farold Laski'den, T.U.C. un imdiki sekreteri Woodcock'a kadar
az v e y a ok Proudhon'cudurlar.
" M l k i y e t N e d i r " yazarmm kitaplar yaymlanr yaymlanmaz ispanyolcaya, Almancaya, Rusaya evrilir Proudhon'un ilk byk ve t a k d i r kr arihleri Alman. "Lessing ve Kant'tan beri byle bir mtefekkir gel
m e m i t i r " diyen Kari Grim, yorulmadan evirir Proudhon'u ve o n d a n
feyz a l r .
Proudhon olmasa Marx da olmazd (Gurvitch). Kaynaklar da, n i h a
^ g a v o l c - i d e mterek olan, metodlar birbirini tamamlayan bu i k i d n Sosyoloji Konferanslar 9

130

Cemil Meri

ce sosyal hareketin her byk dnemecinde karlatrlr. Bakounine 1868

de yle yazar : Marx ,byk bir iktisatdr. Proudhon, hrriyet ve ihti
llin ne olduunu Marx'dan ok daha i y i bilir. Fakat slah kabul etmez
bir idealisttir. htillin mukaddes ateini yakmak iin onlar tek sistem,
i i n d e birletirmek gerek." 1848'de Engels M a r x i yle ikaz eder : "Proudhonculuk, bu eek Fransz iilerinin yreine ilemi, ne yapsak nafile."
nceleri reformist Proudhoncularn tesiri altnda kalan Birinci i
Enternasyonali, ok gemeden V a r l i n gibi sol Proudhoncular hkimiyeti
a l t n a girer. Cenevre, BrkseL Bale kongrelerinde de yine bu ihtillci
prudonculk ar basar. Kmiinanm ald idar, iktisad ve siyas b t n
tedbirlerin kayna Proudhon'dur.
Komnann bozguna uraymdan birka yl sonra Marx ileEngels,
bu malubiyet Proudhon'culuun lm andr demek suretiyle Komna'ya Proudhon'un hkim olduunu zmnen kabul etmi olurlar. Ama keha
n e t l e r i gereklemez, iktisad Tezadlar yazarnn glgesi Marx'i boyuna
t e d i r g i n eder. Kapital yazan dncesini Fransa'ya yaymak isteyen iki:
d a m a d iin yle der : "Longuet, Komna'dan arta kalan son Proud:
hon'cc Lafargue B l a n k i s t : kisinin de can cehenneme!"
Proudhon, 1880'den sonra tekrar dirilir, Filhakika, Komna, ezildik
t e n sonra Fransa'da ii hareketi abucak canlanr. Brousse, (banda La
fargue, Guesde gibi marksistler bulunan) Fransz i Partisi ile, liderle
r i Allemane ve Valant g i b i Blangui'tiler olan htillci Sosyalist Partinim
y a n n d a mutedil b i r Proudhon'culuu temsil eden "posibilist" i
Partisi'ni kurar. Proudhon ile M a r x ' i birletirmek ister. Zaten b u i k i d
m a n kardein, itima doktrinlerini kaynatrmak bakmndan Jaures'e,
Vandervelde,ye kadar b i r ok fikir adamlarnn gayesidir.
Proudhon. bilhassa sendikaclk hareketi zerinde messir olur.
1905'de sosyalist partilerin birlemesi Proudhon'culua yeni b i r hz
v e r i r . Joures'e gre, Proudhon, hem byk bir liberal, hem b y k bir
sosyalisttir. PSU'nin lideri Marx'la Proudhonu kaynatrmak ister. B u
terkipte Proudhon'un pay Marx'mkinden daha byktr. Jaures'den za
m a n m z a kadar Fransa'nn btn ii hareketleri az veya ok Proudhon'c u l u k t a n ilham alr. Sendikalizmin mukaddes kitab
"Amiens a r f '
Proudhon'dan birok cmleler alr. Kurucu ve nazariyecilerinin o u da
i n a n m Proudhon'eulardr. C C P y e uzun yllar hkim olan
Jounanx
l n c e y e kadar Proudhon'a sadk kalmtr.
Proudhon'un dncesi Rus intellijansiyasn da damgalar. Tolstoy,
e n mehur romann onun kitaplarndan birinin adm verir : Harp ve Sulh~

Sosyalizm ve Sosyoloji Tarihinden Proudhon

131

Dostiyevski, Turgenyef, romanlarnda fikirlerini tartrlar. Herzen,

sa
dk b i r akirttir. Laroy eserini Proudbon'a ithaf eder. Bakuninin,
Kropotkrin, Tolstoy'un anarizmi ona baldr. " n l ve yiit sosyalist" (Bak u n i n ) . "lmsz Proudhon" (Kropotkin). " o k kuvvetli insan" (Tols
toy). Gurvitch'le Guerin'in almalar Proudhon'culuun temel Sovyet
lerin kuruluu ve L e n i n i n dncesi zerinde en byk tesiri olduunu
gstermitir. Bu Sovyetler ancak birka ay iktidarda kalabilmilerdir.
T i t o Yugoslavya's, Proudhon'un izinden yrmektedir.
K e n d i n i bir metod olarak takdim eden ve hibir zaman b i r sistem ol
mak istemeyen, niha bir ina deil, geniletilecek bir yol olduunu sy
leyen Proudhon, dncesi diyaloa, gelimelere, yardmlama ve kayna
malara aktr.
Kapitalist bir tahakkmle devleti bir tahakkm, bir teknokrasi veya
bir brokrasi tehlikesiyle kar karya kalan insanlk iin Proudhon'un
ok y n l demokrasisi belki de tek kurtulu yoludur.
B a t ve D o u d a Marxizmi tazelemek veya kapitalizmi amak iste
yenler, Proudhon dncesine dnmektedirler. Bancal, yle diyor " H i
bir sosyalist, hatt hibir demokrat platformu onsuz kurulamaz!"
Proudhon, lmnden yz yl sonra hl canl, hl aktel!
1789 sonras drt byk Fransz Sosyalistinden biri olan Proudhon hak
knda b u sohbeti y a p m a a beni dvet etmek ltfunda bulunan Enstit'nze, k o n u m a m dinlemek hususunda alka gsteren sizlere teekkr ede
rim.

B B L Y O G R A F T A

S A I N T E - B E U V E : "Proudhon", Marcel Lvy, 1873.

S O R E L (Georges) : "Essai sur la philosophie de Proudhon", Revue Philo
sophique 1892, cilt 33 sayfa 624-638 ve cilt 34, sayfa 41-68. (Bu et
dn trke hlasas iin bk. Yeni insan mecmuas, ubat 1968,
Prouahon'un Felsefesi, eviren: mid Meri)
FAGTJET (Emile) : "Proudhon" in La philosophie morale au X I X . sicle,
Oudin, 1900 cilt m , sayfa 115-185.
B O U G L (Clestin) : La sociologie de Froudhon; Colin 1911.
BOTJGL (Clestin) : Proudhon; Alcan 1930.
D U P R A T (Jeanne) : Proudhon sociologue et moraliste; Alcan 1929
de LTJBAC (Henri) : Froudhon et le christianisme;

Le Seuil, 1945.

G U Y - G R A N T : Pour comprendre la pense de Proudhon; Bordas, 1947.

D O L L A N S (Edouard) : Proudhon, Gallimard, 1948.
D O L L A N S (Edouard) : "Proudhon, MaUx et le manifeste communiste" in
Histoire du mouvement ouvrier, Collin, 1948 cilt I, sayfa 206-227.
L E R O Y (Maxime) : "Proudhon"'in Histoire des ides sociales en France, Gal
limard, 1962, cilt I I , sayfa 469-519.
G U R V I T C H (George-s) : Proudhon sociologue, CDU, 1955.
G U R V I T C H (George-s) : Proudhon et Marx, une confrontation, C D U , 1962.
G U R V I T C H (George-s) : Froudhon, PUF, 1965.
WOODCOCK (Georges) : P. J. Proudhon, a biography, Routledge and Ke
gan, 1956.
A N S A R T (Pierre) : Sociologie de Proudhon, PUF, 1967.
B A N C A L (Jean) : Proudhon, Oeuvres choisies, ides, 1967.
M E R (mid) : Proudhon ve Sefaletin Felsefesi, Yeni nsan
1968 Austos, eyll, ekim saylar.

mecmuas,