KABANATA 19

MGA PAKIKIPAGSAPALARAN NG ISANG GURO

El vulgo es necio y pues lo paga, es justo

Hablarle en necio para darle gusto – Lope de Vega 1
            

Ang lawa na napapaligiran ng kanyang mga kabundukan ay

kalmanteng natutulog, na dala ang pakunwaring kaugalian ng mga
elemento ng kalikasan, na tila nang gabing kararaan ay hindi nakitulong
sa unos.2  Sa mga unang sikat pa lamang na gumigising sa kinang ng
tubig, ay namamalas sa dakong malayo, na abot ng tanaw, ang malabo-
labong anino; iyon ang mga bangka ng mga mangingisda na nag-aahon
ng kanilang mga lambat; mga kasko at paraw na nag-aayos ng ng kani-
kanilang ilawan. Dalawang lalaking nakaluksa ang walang imik na
nakatanaw sa tubig, buhat sa isang mataas na pook; ang isang binata,
ay anyong ay dukha at malungkot ang mukha.
“Dito!” ang sabi ng huli, “dito itinapon ang bangkay ng inyong
ama.  Dito kami itinuro ng sepulturero ng libingan nang kasama ko si
Tinyente Guevara.”
Kinamayan nang buong-puso ni Ibarra ang binata.
“Wala kayong dapat na ipagpasalamat sa akin!” sabi nito. 
“marami po akong utang na loob sa inyong nasirang ama, at ang
naiganti ko lamang ay ang samahan siya sa paghahatid sa kaniyang
libingan.  Ako ay dumating dito na walang sinumang kakilala, walang
rekomendasyon, walang katangian, walang kayamanan, katulad rin
ngayon.3  Ang aking pinalitan ay nagbitiw sa paaralan upang

1
MGA PALIWANAG
Hangal ang pangkaraniwang tao na pinagbabayaran ang kaniyang
kahangalan, at sa anyo ng kahangalan siya nararapat na kausapin. Upang
siya ay mapagbigyan.
2

Hindi lamang ang kalikasan ang nagtataglay ng mapagbalatkayong

elemento – kundi ang tao. Ang paunang talatang ito ay isang magandang
panimula ni Rizal para sa kabanatang tumatalakay sa buhay ng isang guro.
Alam natin na ang mga guro ay isa sa pinakatahimik at walang kibong
sektor ng lipunang Pilipino, ngunit huwag ipagkamali na wala silang radikal
o rebolusyonaryong tradisyon – isang katotohanan sa ating kasaysayan na
maraming naging lider o heneral ng rebolusyong Pilipino laban sa Espanya
NOONG 1896 ay mula sa hanay ng mga guro. Maging sa kapanahunan ng
pananakop ng mga Amerikano ay isang lalaking guro na nagngangalang
Teodoro Asedillo ng Laguna, ang humawak ng armas upang pangunahan
ang isang armadong kilusan laban sa mga mapang-aping uri ng kaniyang
kapanahunan.
3
NOON PA MAN, NA WALANG PAG-UNLAD PANGKABUHAYAN NA
MAAASAHAN SA PAGTUTURO. Ang dahilan nito ay ang kawalan ng tunay
na pagmamalasakit ng pamahalaang kolonyal na itaguyod ang isang maayos
na sistema ng edukasyon para sa mga Pilipino, na rito ang pasahod sa guro
ang unang napapabayaan.

209
magtinda ng tabako.4  Ang ama ninyo ang kumalinga sa akin, inihanap
ako ng isang bahay at binigyan
ako ng lahat ng kailangan sa
pagsulong ng pagtuturo;
pumaparoon sa paaralan at
inaabutan ng kaunting kuwalta
ang mga batang mahihirap ang
buhay at masisipag magsipag-
aral, binibigyan sila ng mga aklat
at mga papel. Ngunit ito ay
katulad ng anumang
magagandang bagay, ay hindi
nagtagal!”
Si Ibarra ay nag-alis ng
sumbrero at parang nanalangin
ng matagal.  Pagkatapos ay
hinarap ang kasama at sinabing:
“Ang sabi ninyo ay tinulungan ng
aking ama ang mga batang mahihirap, at ngayon?”
            “Ngayon ay ginagawa nila ang magagawa at sumusulat sila kung
mangyayari,” sagot ng guro.
            “At ano ang dahilan?”
            “Ang dahilan ay ang kanilang sira-sirang damit at tinging
pagkamahiyain.”5
            Si Ibarra ay hindi kumibo.
            “Ilang bata mayroon kayo ngayon?” masusing pagtatanong.
            “Mahigit sa dalawang daan ang nasa listahan, at ang nasa
paaralan ay dalawampu’t lima!”
            “Paano nangyayari iyon?”
            Ang guro sa paaralan ay malungkot na ngumiti.
            “Ang sabihin ko sa inyo ang dahilan ay isang mahaba at
nakakainis na pangyayari,” wika niya.6
            “Huwag ninyong akalain na ang tanong ko ay pag-uusisa
lamang,” sabi ni Ibarra habang nakatanaw sa malayong dako na abot ng

4
Mi predecesor había abandonado la escuela para dedicarse a vender tabaco.
Kaya naitalaga sa pagtuturo sa San Diego ang gurong kausap ni Ibarra ay
dahilan sa nabakante ang puwesto. Makikita sa pangungusap na ito nang
guro na ang propesyong pagtuturo noon pa man ay inabandona dahilan sa
kawalan nito ng kakayahan na makabuhay ng pamilya o magkaloob ng
maayos na kabuhayan sa isang guro. Pansinin na ang nilipatan ng umalis
na guro ay ang pagtitinda ng tabako.
5
Tinging mahiyain - sa salitang ito ay nailarawan ni Rizal ang isa sa
karaniwang ugali ng mga mag-aaral na Pilipino.
6
Katulad din sa kasalukuyang panahon na ang isang guro ay
makakaramdam ng pagkainis tuwing kaniyang ilalarawan ang tunay na
dahilan ng paghina ng edukasyong Pilipino.

210
tanaw.  “Nakapag-isip ako ng lalong mabuti, at iniisip kong ang
ipagpatuloy ang balak ng aking ama ay makabuluhan pa kaysa siya ay
aking iyakan at lalo pang pang higit kaysa siya ay aking ipaghiganti.7 
Ang kanyang libingan ay ang sagradong Kalikasan, 8 at ang kanyang
mga naging kalaban ay ang bayan at isang pari; pinatatawad ko ang una
dahil sa kanyang kamangmangan,9 at iginagalang ko ang pangalawa
dahil sa kanyang kalagayan; at sa dahilang ninais kong igalang ang
relihiyong nagturo sa tao.  Ibig kong magkaroon ng inspirasyon sa
espiritu ng nagbigay sa akin ng buhay, at dahil dito ay ibig kong
maalaman ang nakakahadlang sa pagtuturo.”10
“Pupurihin ng labis ng bayan ang inyong pangalan, kung
isasakatuparan ninyo ang hangarin ng inyong namayapang ama!” sabi
ng guro.  “Ibig ninyong malaman ang mga sagabal na humahadlang sa
pagtuturo?  Kung gayon ay pakinggan ninyo:  sa aming kasalukuyang
kalagayan ngayon, kung walang isang mahalagang tulong ay hindi
maisasagawa kailanmnan ang pagtuturo; 11 una, sapagka walang

7
Ang hindi paghihiganti ni Ibarra ay tipikal na balangkas na kaisipan ng
mga maraming creole sa kaniyang kapanahunan. Handa silang makibagay o
magsawalang kibo, kahit sila ay maapi sa layunin na mai-preserba ang
kanilang kayamanan. Si Ibarra ay kabilang sa creole/ilustrado – mga
Pilipinong may dugong Espanyol, nakapag-aral, may potensiyal na
pamunuan ang bayan, ngunit tapat pa rin sa ilusyon na ang Espanya ang
kaniyang amang bayan (patria grande) at ang Pilipinas ang inang bayan
(patria chica).
8

Ang kaisipang ito ay nagamit din ni Rizal sa isa niyang artikulo na

bumabanggit sa kaniyang bayaw na si Mariano Herbosa na noong mamatay
ay pinagkaitan ng pribilehiyo na mailibing sa libingang Katoliko.
9
Mangmang ang bayan kaya kinalaban si Don Rafael, kumampi ang bayan
sa pamamagitan ng pagsasawalang kibo (hindi nagkaroon ng indignation
laban kay Padre Damaso). Ipinapakita na, ang hindi pagtutol sa kawalan ng
katarungan ay isang anyo ng kaduwagan at pagsang-ayon sa kasamaan ng
maykapangyarihan.
10

Ang pangunahing layunin ni Ibarra sa pagpapatayo ng paaralan ay para sa

ala-ala ng kaniyang ama at ang gloripikasyon ng kaniyang angkan. Hindi
siya maghihiganti sa ginawang pag-api sa kaniyang ama, dahilan sa
mayroon siyang salapi na buhayin ang ala-ala ng ama. Ang kaniyang
ginagawa ay katulad ngayon sa mga ginagawa ng mga malalaking
foundation na ipinagkakaloob ng mga mayayamang tao o samahan para sa
gloripikasyon ng kanilang namayapang mahal sa buhay.
11
Ang pag-asa sa mahalagang tulong ay nangangahulugan na ang
edukasyon sa panahon pa ni Rizal ay pinababayaan ng pamahalaan.
Hanggang sa kasalukuyang panahon ito pa rin halos ang kalagayan ng
edukasyon ng Pilipinas, na naghihintay ng isang matinong programa at
sapat na budget na maayos na magagastos para sa mabago ang mga
kahinaan ng sistema ng ating edukasyon.

211
anumang maaring makaakit sa kabataan, 12 at pangalawa, kahi’t na
magkaroon pa ng pang-akit ay pumapatay naman ang kakulangan sa
kagamitan at ang maraming alalahanin. 13  Sinasabi na sa Alemanya ang
mga anak ng magbubukid ay walong taon na nag-aaral sa bayan:  sino
dito sa atin ang mag-aaksaya ng kalahati man lamang ng panahong
iyan, para sa kaunting bagay na napapala? 14 Bumabasa, sumusulat at
nagsasaulo ng mga bahagi at kung minsan ay buong aklat na wikang
Kastila, na walang nauunawaan kahit isa man lamang salita:  ano ang
napapala sa paaralan ng mga anak ng ating mga tagabukid?” 15
             “At kayong nakakakita ng kamalian, bakit hindi ninyo inisip na
lunasan ang gayon?”
             “Ay!” malungkot na sagot habang iniiiling ang ulo,16 “kapag
ginawa iyon, ng isa ng kahabag-habag na guro ay hindi lamang niya
tutunggaliin ang pinaniniwalaang kabaitan at sa iba pang mga
makapangyarihang tao.17 
Una ay dapat magkaroon ng isang bahay paaralan, na hindi
kagaya ngayon na ako ay nagtuturo sa tabi ng karwahe ng kura, sa
12
Makikita ang kawalan ng kabuluhan ng edukasyon, ang isa sa mga bagay
na hindi umaakit sa mga bata na mag-aral na mabuti. Kahit sa
kasalukuyang panahon, aasahan mo kaya na maka-aakit ng kritikal na
kaisipan ang isang edukasyon na ang pangunahing layunin ay lumikha ng
mga manggagawa para sa mga pabrika ng dayuhan?
13
Sa pamamagitan ng pagsusumbong ng guro ay naipakita ni Rizal na ang
pangunahing sakit ng edukasyong Pilipino sa kanilang kapanahunan ay ang
kakulangan ng mga kagamitan para sa maayos na pagtuturo. Isang
suliranin na umiiral pa hanggang sa ngayon. Isang masakit na katotohanan
na sa loob ng paaralang pampubliko, na ang mga libro na maiwawala at
hindi mabayaran ng mga mag-aral ay ANG GURO ANG NAGBABAYAD NG
MGA NAWAWALANG LIBRO NG MAG-AARAL. Babawasin iyon sa sa
suweldo ng guro na halos wala ng matira.
14
Makikita ang kawalan ng sapat na panahon sa pag-aaral – ang pormal na
edukasyon ay kulang sa tamang dami ng taon na dapat ipasok ng mga mag-
aaral. Maging si Rizal ay halos ilang buwan lamang ang kabuuan ng
kaniyang pormal na edukasyon sa Binan, bago siya pumasok sa Ateneo.
15
Ang ganap na kawalan ng kabuluhan ng edukasyon sa mga paaalang
bayan sa Pilipinas sa panahon ng Espanya.
16
ITINATANONG NI RIZAL SA GURO, ANO ANG GINAGAWA NIYA SA MGA
KAMALIAN NA UMIIRAL SA SISTEMA NG EDUKASYON? Pansinin na maging
sa kilos pa lang ng guro bago sumagot – kung ikaw na mambabasa ay isang
guro, ilang beses mo nang nagamit ang mga aktwasyon na iyan.
17
Ipinakita na takot ang guro na magsalita o inaakala nilang wala silang
magagawa sa kabila ng nakikita nilang katiwalian sa sistema ng edukasyon
sa bansa. Nakatali ang guro sa pinaniniwalaang kabaitan – ang guro ay
mabait, ang guro ay modelo, hindi dapat na ganyan ang guro – nakatali
siya rito. Wala siyang kamalay-malay na ang mga “pamantayang ito”
ang nagsisilbing poste na kaniyang kinagagapusan.

212
silong ng kumbento.  Gaya ng mangyayari, ang mga batang mahilig
nabumasa nang malakas ay nakabubulahaw sa pari, na kung minsan ay
galit na pumapanaog, lalo na at kung maysakit, at sila ay sinisigawan at
minumura ako kung minsan.18  Alam ninyong na sa ganoong paraan ay
hindi maaring makapagturo ni makapag-aral; ang guro ay hindi
igagalang ng bata simula sa sandaling makitang inaalipusta nang
hindi nakapagsasanggalang sa kanyang karapatan.19  Upang
pakinggan ang isang guro, at huwag pag-alinlanganan ang kakayahan ay
kailangan ng karangalan, mabuting pangalan, malaking kabaitan,
kaunting kalayaan,20
“Ipagpatawad ninyo sa aking isalaysay ko sa inyo ang malungkot
na bagay na ito.  Tinangka kong magpatupad ng kaunting pagbabago at
ako ay pinagtawanan.21  Upang malunasan ang depektong sinasabi ko ay
sinimulan kong turuan ng wikang Kastila ang mga bata sapagkat bukod
sa ipinag-uutos ito ng Pamahalaan ay inaakala kong isa ring
pakikinabangan ng lahat.  Ginamit ko ang pamamaraan na higit na
magaang na pagbigkas ng mga salita at hindi ko ginamit ang malalaking
pamamaraan, sa pag-asang kapag nauunawaan na nila ang wika ay
saka ko na ituturo sa kanila ang gramatika.   Nang makaraan ang ilang
linggo ay halos naiintindihan na ako ng mga pinakamatatalas at
nakakasagot na sila ng ilang parirala.22      
18

Inaalimura ang guro – sa ating panahon ay mayroon parin na nagaganap

na verbal na pang-aabuso ng sa mga nakakataas na opisyal sa kagawaran
ng edukasyon sa mga karaniwang guro. Ang nagsasaliksik ay isa sa mga
biktima nito noong siya ay nasa DepEd pa.
19

Hindi igagalang ang mga guro hanggang siya ay inaalipusta –

nakakalungkot na sa kasalukuyan ay umiiral ito at ang unang umaalipusta
sa mga guro ay ang ating pamahalaan. Ipinapakita at ibinabandila sa
pahayagan at mga balitaan ang kahinaan ng mga guro sa larangan ng
siyensiya, matematika, at ingles. Kahinaan na hindi naman nila nais,
kundi epekto ng mga patakaran ng pamahalaan na sa mahabang
panahon ay nagpabaya sa kalagayang pangkabuhayan ng mga guro at
sumisira sa dignidad ng propesyong pagtuturo. Bakit sinisiraan ng
pamahalaan ang kaniyang mga guro? Walang pinag-iwan lamang iyon sa
isang barat na mamimili, na sinisiraan ng labis ang depekto ng produkto
upang mabili (o mapasuwelduhan) niya sa mababang halaga. Hindi tayo
mahina, binabarat lang tayo.
20
Alipin ang tingin sa mga guro at hindi isang propesyonal na mayroong mga
karapatan. – Malaman sana na ang mga guro ang pinakamalaking sektor
propesyonal sa bansa. Pero ito naman ang pinakahubad sa mga karapatan.
21
Ito ang kinasasapitan ng mga guro na mayroong adbanseng kaisipan para
sa kaniyang propesyon, ang pagtawanan sa kanilang mga panukalang
makabago. Tinitingnan ng mga makaluma na ang gurong naghahangad ng
reporma ay hangal.
22
Pansinin ang kahusayan ni Rizal bilang isang guro – ipinakita niya ang
pagtuturo ng mga basehang kaalaman sa mag-aaral na nagsisimula pa

213
   Ang guro ay huminto at parang nag-aalangan; pagkatapos, parang
may niyaring balak ay nagpatuloy: “Hindi ko dapat ikahiya ang
pagsasabi ng aking mga tinamong kaapihan; kahit sinuman ang
lumagay sa lagay ko ay gayon din ang gagawin. 23  Gaya ng sinabi ko ay
mabuti ang pagsisimula; ngunit makaraan ang ilang araw ay ipinatawag
ako, sa sakristan-mayor, ni Padre Damaso, na noon ay siyang pang
kura.  Dahilan sa kilala ko ang kanyang ugali at natakot akong siya ay
paghintayin ay dali-dali akong umakyat, nagpugay ako sa kanya at
nagbigay ng magandang araw sa wikang Kastila.  Ang ginawa ng pari, na
walang ibinati sa akin kundi ang pag-aabot ng kamay upang hagkan, at
iniurong ang kamay at hindi ako sinagot, at pakutyang humalakhak. 
Nalito ako; nakaharap pa naman ang sakristan mayor.  Hindi ko
malaman agad ang aking sasabihin; napatingin na lamang ako sa kanya
at siya ay patuloy naman sa pagtatawa.  Ako ay nayayamot na at
inaakala kong ako ay makagagawa ng isang kapangahasan, sapagkat
hindi kontradiksiyon ang maging mabuting Kristiyano at magtaglayng
karangalan.24  Tatanungin ko na sana siya nang biglang ipinalit sa tawa
ang pag-mumura at padustang sinabi sa aking:  ‘Buenos dias, ha,
buenos dias!’  Mainam!  Marunong ka na palang magsalita ng Kastila,’ at
nagpatuloy sa pagtawa.25
Hindi napigil ni Ibarra ang isang ngiti.
          “Kayo man ay natatawa,” sabi ng guro na napatawa rin,
“ipinagtatapat kong nang nangyari iyon sa akin ay hindi pumasok sa
akin ang pagtawa.  Ako ay nakatayo; nararamdaman kong umakyat sa
ulo ko ang dugo at isang kidlat ang nagpapadilim ng aking isipan.  Ang
tingin ko sa kura ay malayung-malayo; humakbang akong palapit sa
kanya upang siya ay sagutin, nang hindi ko malaman kung ano ang

lamang na matuto, mula sa mga basehang kaalaman, susundan ito ng

pagkaunawa, at pagkatapos ay ang aplikasyon ng natutunan at naunawaan.
Nagpapakita ito na si Rizal ay may ganap na kakayahan sa tinatawag natin
ngayong Lesson Planning.
23
Nararapat na ipaalam ng mga guro ang kanilang kaapihan na
nararamdaman upang malunasan.
24
Ipinakilala ni Rizal na ang pagkakaroon ng sariling kalooban ay hindi
kalaban ng pagiging mabuting Kristiyano. Inilagay ng mga prayle sa
kolektibong isipan ng ating lipunan na ang “mabuting tao” ay mabait at
sunud-sunuran.
25
Mapapansin na ang mga Prayle ay natatawa sa Pilipino na nahina sa
paggamit ng wikang Espanyol. Ang ugaling ito ay tinataglay pa rin ng ilan
nating mga mayayabang na mga kababayan na may ganap (kahit nga
ang iba ay hindi pa ganap) na kaalaman sa wikang ingles na nanlilibak
sa kaniyang kababayan na mahina sa paggamit ng nabanggit na wika. Ito
ang sakit nating mga Pilipino, mapagparaya tayo sa mga kahinaan ng mga
Hapon, Koreano, Tsino, at iba pang mga bansang hindi laganap na ginaganit
ang wikang Ingles, samantalang mapang-insulto tayo sa kahinaan ng ating
mga kababayan sa paggamit ng wikang Ingles.

214
aking sasabihin. Ang sakristan-mayor ay namagitan, siya ay tumindig
at  matigas na sinabi sa wikang Tagalog, na:  ‘Huwag mo akong gamitan
ng mga damit na hiram; sukat na sa iyo ang sarili mong wika at huwag
mong sirain ang wikang Kastila na hindi bagay sa inyo.  Kilala mo ba
ang gurong si Ciruela?  Si Ciruela ay isang gurong di marunong bumasa
ngunit may paaralan. Tinangka ko siyang pigilin ngunit pumasok sa
kanyang silid at malakas na isinara ang pintuan. 
Ano ang gagawin ko, na bahagya nang mabuhay sa aking
suweldo,26 na upang makuha ay kailangan ko ang pag-apruba ng kura
at maglakbay sa kapitolyo ng lalawigan, 27 ano ang magagawa ko sa
kanya na pinakamataas na kapangyarihan sa relihiyon, pulitika, at sibil
sa isang bayan, kinakampihan ng kanyang Corporacion, kinatatakutan
ng Pamahalaan, mayaman, makapangyarihan, pinagsasanggunian,
dinidinig, pinaniniwalaan at kailanman ay inaayo ng lahat? 28 Kung ako
ay minumura ay dapat nang huwag akong kumibo; kung ako ay
sumagot ay aalisin ako sa aking katungkulan, mawawalang-kabuluhan
ang aking pinag-aralan, at di rin naman maisusulong ang pagtuturo, 29
kundi bagkus pa ngang ang lahat ay kakampi sa kura, ako ay
kamumuhian at tatawaging akong palalo, hambog, mapagmataas,
masamang Kristiyano, walang pinag-aralan, kundi kaya, ay tatawagin
kalaban ng Espanya at pilibustero.30  Ang guro sa paaralan ay hindi
hinahanapan ng dunong ni sipag; walang hinahap sa kanya kundi
pagtitimpi, pagpapakumbaba, pagwawalang-kibo, at patawarin ako
26
Ang guro ay hindi binibigyan ng maayos na sahod para mabuhay ng may
karangalan at dignidad na angkop sa kaniyang pagiging guro. Uunahin pa
ng pamahalaan ang itaas ang suweldo ng mga nagmamarokolyong sundalo,
kaysa sa suweldo ng guro na mistulang maamong tupa. Matuto sana ang
pamahalaan sa mga pagkakamali ng mga nakaraan administrasyon sa ating
kasaysayan. Si Marcos ay pinakain ng labis-labis ang tigre ng
militarisasyon, upang ito ay kaniyang masakyan sa kapangyarihan, ngunit
sa bandang huli ng siya ay mahina na - nakita na lamang ni Marcos na siya
ay kinakain na ng tigre.
27
Nararamdaman pa ito ng mga guro na ang nagpapasahod ay ang
pamahalaang panlalawigan. Maging ng mga aping kontraktwal na guro sa
State Colleges at Universities sa Pilipinas.
28
Ipinakita ni Rizal sa inosenteng hanay na ito ang napakalaking
kapangyarihan ng mga prayle sa mga bayan-bayan sa Pilipinas. Nagawa
niya itong maisingit ng tila pahapyaw sa usapan – ang istilong ito ay parang
dalawang taong nag-uusap ng seryoso at habang nag-uusap ay pinapalo ang
lamok na umaabala sa kanila.
29

Napakaraming mga guro ang naging biktima ng ganitong masamang

sistema. Inaalis sa tungkulin dahilan sa hindi masikmura ang
maanomalyang sistema at katiwalian sa loob ng paaralan at maging sa
kagawaran.
30
Ilang mga guro ang pinagbibintangan na subersibo dahilan sa nakikita
nila na ang ugat ng masamang edukasyon sa bansa ay ang kapabayaan ng
pamahalaan at katiwalian sa mismong kagawaran ng edukasyon.

215
ng Diyos kung itinakwil ko ang sarili kong budhi at katwiran;31
subalit dito ako ipinanganak sa lupaing ito, kailangan ko ang mabuhay,
mayroon akong ina, ako ay nagpaanod sa aking kapalaran, na katulad
ng bangkay na pinadpad ng alon.”32
            “At dahil sa balakid na iyan na iyan ay lubusan ng lumamig ang
inyong kalooban?  At pagkatapos naging ganyan na ang inyong
kabuhayan?”
             “Sana ako ay nagpadala na lamang!” ang sagot, “sana ay hindi
na humigit pa roon ang aking mga kasawian!  Tunay ngang mula noon
ay kinamuhian ko na ang aking pinag-aralang propesyon; inisip ko
ang humanap nang iba trabaho; gaya ng aking pinalitan,33 sapagkat
ang gawain, kapag ginagawa nang labag sa sariling kalooban at
ikinahihiya ay isang pasakit, at ang paaralan ay nagpapagunita sa akin
ng aking tinamong kahihiyan, ay naging sanhi ng pagdadanas ko ng mga
mapapait na sandali.  Ngunit ano ang magagawa ko?  Hindi  maaring
magtapat ako sa aking ina; kailangang sabihin ko sa kanya na ang
tatlong taong kanyang paghihirap ay nagbigay sa akin ng kaligayahan sa
ngayon; kailangang kong papaniwalain siya na ang tungkulin kong
ginaganap ay lubhang marangal, nakakalugod, ang nilalakaran ay
nalalatagan ng mga bulaklak, na ang pagganap ko sa aking tungkulin ay
nagdulot sa akin ng pagkakaroon ng mabubuting kaibigan; na ako ay
iginagalang at pinupuspos ng pagmamahal ng bayan;34 kung hindi
31

Ipinakita ni Rizal ang napakahamak na ekspektasyon ng lipunan sa

guro – nakakalungkot na nanatili na ganito pa hanggang ngayon at
mananatili pa rin hanggang ang mga guro ay walang nagkakaisang tinig.
Alam nila ang potensiyal na kapangyarihan ng mga guro kaya sila ay
binusalan at hindi pinagsasalita.
Itakwil ang budhi – magbulag-bulagan sa mga anomalya.
Itakwil ang katwiran – magsawalang kibo sa ginagawang pagyurak sa
kanilang mga karapatan.
32
Ito ang bunga ng pagiging sunud-sunuran ng mga guro – katulad ng
bangkay na pinadpad ng alon, bangkay nga kaya ang prospesyong
pagtuturo o darating ang araw na ito ay mabubuhay at maningil sa
sistemang umapi sa kanila?
33
Mayroong mga guro ang nagsisi kung bakit ito ang kinuha nilang
propesyon at ang pinakamataaas na paraan ng pagpapahayag nito ay ang
iwanan ang pagtuturo at magtrabaho na mga katulong o care giver sa ibang
bansa. O kung manatili man sa pagtuturo ay unti-unting nawawala ang
dingas/alab ng sigasig sa gawain (burnout).
34
Ipinakita rito na ang mga gurong Pilipino ay nabubuhay sa ilusyon ng
dignidad – Sa kasalukuyang panahon ang guro ay nabubuhay sa mababang
pasahod at kawalan ng pag-asa ng isang maayos na hinaharap, subalit
nanatili parin sa kanila ang dignidad na hinuhubad ng pamahalaan
(Tingnan ang Talababa 19).

Bakit binanggit ng guro ang tatlong taong paghihirap ng ina para siya
mapag-aral? Sa pamamagitan ng mga pangungusap na iyan ay ipinapaalam

216
ganoon ang aking gagawin, bukod sa hindi ko magagamot ang aking
kasawian, ay pasasakitin ko ang loob ng aking ina, bagay na bukod sa
walang kabuluhan ay isa pang pagkakasala.  Namalagi nga ako sa aking
tungkulin at pinilit kong huwag manlamig ang aking kalooban; pinilit
kong kong ipagpatuloy ang pakikipaglaban.”35
          Sandaling tumigil ang guro at pagkatapos ay nagpatuloy:
“Magmula noong araw na ako ay inalimura ay siniyasat ko ang
aking sarili at akin ngang nakilalang ako ay napakamangmang.36 
Maghapon at magdamag na pinag-aralan ko ang wikang Kastila at lahat
noong nauukol sa aking tungkulin; pinahiram ako ng ilang aklat ng
matandang pilosopo, lahat nang makita ko ay aking binabasa, at ang
lahat ng mabasa ay aking sinusuri.   Dahil sa mga bagong ideya na
aking natutuhan sa iba’t ibang dako ay nag-iba ang aking opinyon at
nakilala ko ang maraming bagay sa isang paraang lubhang kakaiba
kaysa dati kong nalalaman.37  Nakakita ako ng mga kamalian doon sa
mga bagay, na sa dating pang-unawa ko ay inaaring mga katotohanan
at, nakakita ako ng katotohanan doon sa inakalang kamalian.38 
Ang pamamalo, sa halimbawa, na sa una pa mang panahon na
siyang sagisag ng mga paaralan, at inakala ko din noon na lalong
mabuting paraan upang ang bata ay matuto, inugali sa atin ang
maniwala sa gayon, ay namalas ko, pagkatapos, na bukod sa malayong
makatulong sa ikatututo ng bata ay nakasisira pa nang lubha dito. 
Naniniwala ako na hindi maaring makapag-isip kung kaharap ang
palmeta o ang mga disciplina; ang pagkatakot at pagkasindak ay
nakalilito sa lalong malamig na loob, dahilan sa ang pag-iisip ng bata
dahil sa lubhang mabilis ay siyang lalong maramdamin.  At sa dahilang
upang matala sa utak ang mga bagay-bagay ay kailangan ang paghahari
ng kapayapaan, sa loob at sa labas, magtaglay ng kaliwanagan ng pag-
iisip, katiwasayan ng katawan at ng pagkukuro, at mabuting kalooban,
ni Rizal na ang guro ng San Diego hindi karaniwang guro sapagkat siya ay
nagtapos ng kursong pagtuturo sa Escuela Normal de Maestro ng mga
Jesuita sa Maynila.
35
Ang panakamalaking milagro sa lipunang Pilipino ay naandito pa rin ang
mga dakila at martir na guro. Mga gurong nagpapakahirap sa pagtupad ng
kanilang mga tungkulin at sa harapan ng mga mag-aaral ay nakangiti at
masayang naglilingkod, habang lumuluha ng dugo ang kanilang mga puso.
36
Noong hiyain ni Padre Damaso ang guro, nakita ng huli ang kaniyang
kamangmangan ang ugat ng kaniyang kahinaan.
37
Ang aklat ni Pilosopo Tasyo ay adbase sa kaniyang kapanahunan.
Maraming natutunang mga bagong bagay ang guro mula sa mga aklat na
ipinahiram sa kaniya ng matanda. Isang paraan ng pag-bibigay alam ni
Rizal sa mga guro na marami ng mga aklat ukol sa makabagong paraan ng
pagtuturo, na maaring hindi nila alam ng kapanahunang iyon.
38
Ang mapangahas at mapanuring isipan lamang ang makakakita ng
katumpakan sa mga bagay na inaakala ng marami na “kamalian/
kasamaan/ pamumusong.”

217
ay inakala kong ang unang nararapat gawing ay ang tiyakin na ang bata
ay magkaroon ng pagtitiwala, pananalig at pagpapahalaga sa sarili.39 
Nalaman ko rin na ang pagpapakita ng pamamalo sa araw-araw ay
pumapatay sa damdaming pagkahabag ng puso, at pumapawi sa
lagablab ng karangalan, na panimbangan ng mundo, at sabay sa
pagkapawing iyon ay napapawi rin naman ang kahihiyan na mahirap
nang maibalik. Nasaksihan ko rin na kapag ang isang napapalo, ang iba
ay nakadarama ng katuwaan kapag ang ilan ay napapalo rin, at
nangingiti nang buong kasiyahang-loob kapag naririnig ang iyak ng iba;
at ang pumapalo, kahit na mabigat ang loob kung sumunod sa unang
araw, ay nasasanay na pagkatapos at nasisiyahan na sa kanyang
mapanakit na tungkulin.40 Nakapangilabot sa akin ang nakaraang
panahon at tinangka kong iligtas ang kasalukuyan, sa paraang baguhin
ang pamamalakad. Binalak kong gawing maging masaya at malugod ang
pag-aaral, ang cartilla ay binalak kong maging isang kaibigan ng bata, na
magtuturo sa kanya ng mga kahang-hangang lihim at hindi ang munting
aklat na itim na puno ng luha ng kabataan; ginawa ko na ang paaralan
ay hindi pook na katayan ng kaalaman, kundi isang pook na palaruan
ng mga kaisipan. Unti-unti ko nang inalis ang pamamalo, iniuwi ko sa
bahay ang disciplina at pinalitan ko ng kompetisyon at pagpapahalaga sa
kani-kanilang sarili.41  Kapag hindi natutuhan ang isang leksiyon ay
ipinalalagay kong sa kakulangan ng kasipagan at hindi sa kahinaan ng
isipan;42 ipinakikilala ko sa kanilang sila ay may higit na pagkaabot
kaysa sadyang makakaya nila, at ang paniniwala sa bagay na ito na
pinagsusumikapan nilang mapatunayan ay siyang pumipilit sa kanilang
mag-aral, gaya rin namang ang pagtitiwala sa sarili ay siyang
pinagmumulan ng kagitingan. Nang una ay parang hindi magagawa ang
39
Sa pamamagitan ng mga salitang ito ay naipakita ni Rizal ang kaniyang
pilosopiyang pang-edukasyon na lubhang malayong-malayo sa umiiral na
paniniwala ng kaniyang kapanahunan sa Pilipinas. Nabasa ni Rizal at
maging ni Paciano ang aklat ni Jean Jacques Rousseau na Emile at
namatyagan ni Rizal ang mga paaralang primarya sa Europa, lalo na ang
kindergarten ng Alemanya. Hindi nasiyahan si Rizal na maging tagabasa
lamang ng adbanseng pilosopiya at teorya ng edukasyon, sa panahon ng
kaniyang sapilitang pagbabakasyon ng apat na taon sa Dapitan – isa sa
hinarap ni Rizal ay ang pagtuturo.
40
Si Rizal sa kaniyang kabataan ay hindi nakaligtas sa brutal na sistema ng
pagtuturo sa Pilipinas – sa kaniyang pag-aaral sa Biňan ay napapalo siya ng
kaniyang gurong si Justiniano Aquino-Cruz at sa salaysay ni Rizal noong
siya ay nag-aaral pa ay nasabi niya na “mapalad ang araw na hindi ako
napapadapa para paluin.”
41
Makikita sa pamamagitan ng pangungusap na ito na si Rizal ay isa sa mga
unang advocate ng kawalang kabuluhan ng pamamalo sa mga mag-aaral sa
loob ng klase.
42
Mula sa pananaw ni Rizal, ang mga kabataang Pilipino ay hindi kapos sa
isipan, kulang lang sa kasipagan. Kaya nilang lampasan ang mga bagay na
inaakala nilang hangganan ng kanilang mga nalalaman.

218
pagbabago ng pamamaraan ng pagtuturo:  marami ang hindi na nag-
aral; ngunit ipinatuloy ko at aking napuna na unti-unting nagbabangon
ang mga kalooban, lalong maraming bata ang dumadalo nang madalas;
at ang isang minsang pinuring sa harapan ng lahat ay nag-iibayo ng
pag-aaral sa kinabukasan. 43
Mabilis na kumalat ang balita sa bayan na hindi ako namamalo;
ipinatawag ako ng kura, at sa pag-iingat kong maulit ang nangyari na ay
binati ko siya sa wikang Tagalog.  Sa pagtatagpo naming ito ay wala na
siyang katawa-tawa.  Sinabi sa aking sinisira ko ang mga bata,
inaaksaya ko ang panahon, hindi ako tumutupad sa aking tungkulin, na
ang amang nag-uurong ng pamalo ay di umiibig sa anak,44 na ayon sa
sabi ng Espiritu Santo ay sa pamamagitan ng dugo ay pumapasok ang
titik, sinabi sa akin ang maraming salawikain sa panahon ng
kabarubaruhan, na para bang sa dahilang ang isang bagay ay sinabi ng
mga sinaunang taong ay hindi na dapat tutulan; alinsunod dito ay dapat
nating paniwalaan na nagkaroon nga ng mga malulupit na nilikha ng
kapanahunang iyon at iniukit sa kanilang   malalaking tahanan at  mga
simbahan.45  Sa huli ay ipinagbilin sa aking ako ay magbalik sa dating
paraan sapagkat kung hindi ay isusumbong niya ako sa Alkalde.  Hindi
dito lamang huminto ang aking kasawian:  makaraan ang ilang araw ay
nagtungo sa silong ng kumbento ang mga magulang ng mga bata at
kinailangan kong gamitin ang buo kong pagtitiis at mga pasensiya. 
Inuna munang pinuri sa akin ang mga nagdaang panahon, noong ang
mga guro ay may matitigas ang loob at nagtuturo nang gaya ng

43
Pansinin na sa mga pangungusap na ito ay mayroong adbanse at malalim
na kaalaman si Rizal sa sikolohiya ng mga bata, kung si Rizal ay nabuhay
sa isang higit na malayang lipunan at naisakatuparan ang pilosopiyang
pang-edukasyon ni Rousseau ay maaring mauna siya kay Jean Piaget
(1896-1980) na isang pamosong sikolohistang Suwiso. Kung ayaw ninyong
maniwala ay tingnan lamang ninyo ang mga pamagat ng aklat na sinulat ni
Piaget at ang taon na ang mga ito ay nalathala:

The Language and Thought of the Child (1926),

Judgment and Reasoning in the Child (1928),
The Origin of Intelligence in Children (1954),
The Early Growth of Logic in the Child (1964),
at ang Science of Education and the Psychology of the Child (1970).

Ang lahat ng mga sinulat na ito ni Piaget ay nabigyang pansin ni Rizal sa

isang bahagi ng kabanatang ito. Kinukumpirma nito na si Rizal ay isa sa
mga unang tagapagtaguyod ng pilosopoiyang pang-edukasyon ni Rousseau.
44
Kaya naman pala namamalo ng todo-todo si Padre Damaso ay ito ang
pilosopiya.
45

Mayroong mga dakilang hari at papa ng simbahan na kilala sa kanilang

kalupitan at ang kanilang mga pangalan at pagmumukha ay nakaukit sa
kanilang mga palasyo at simbahan.

219
kanilang mga ninuno.46  ‘Iyon ang marurunong,’ sabi nila, ‘ang mga
gurong iyon ay namamalo at nagtutuwid sa mga punong baluktot.  Ang
mga gurong iyon ay hindi mga bata, sila ay matatandang may
malalaking pagkaunawa sa kaugalian, mga ubanin at hindi nagpaparaan
ng anuman!  Si Don Catalino ang pinakahari nilang lahat at nagtayo ng
paaralang iyon, kailanman ay hindi namamalo nang kulang sa
dalawampu’t limang hagupit kaya nagkaroon ng mga mag-aaral na
marurunong at mga nagpari.  Ah, ang mga tao ng una ay higit kaysa
atin, opo, higit kaysa atin!’  Ang iba ay hindi nasiyahan sa mga ganitong
pabugal na parunggit; padabog na sinabi sa akin na kung ako ay
magpapatuloy sa aking paraan ay walang matututuhan ang kanilang
mga anak at sila ay mapipilitang alisin sa paaralan.  Walang kabuluhan
ang pangangatwiran sa kanila sapagkat sa dahilang sa ako ay bata ay
ayaw akong bigyang-katwiran.  O, gaano ang itutumbas ko mangyari
lamang na ako ay magkauban!  Sinabi sa akin ang sabi ng kura, ni
ganoon, ni ganito, at sinabi sa akin pati na ang kanilang sarili, na
sinabing kung hindi dahil sa mga palo ng kanilang mga guro ay wala
sanang natutuhang anuman.  Ang ipinatanaw sa aking pagkampi ng
ilang katao ay nakagamot nang kaunti sa kapaitang aking dinanas sa
pagkakilala ng gayong pagkasira ng aking pag-asa.”47
            “Dahilan sa gayong nangyari ay kinailangan kong iwan ang
isang paraan na matapos ang maraming paghihirap ay nagbibigay na sa
akin ng kanyang bunga. Nagsisikip ang kalooban ko ng aking dinala
kinabukasan sa paaralan ang mga pamalo at sinimulan ko ang aking
malupit na gawain.  Ang kapalagayang-loob ay napawi at muling naghari
ang kalungkutan sa mukha ng mga bata na unti-unti nang nagkakagiliw
sa akin:  sila ang mga tangi kong kasalamuha, ang mga tangi kong
kaibigan.48 Kahit ko na pinipilit na huwag dalasan ang pamamalo at
pinupunyagi kong maging lubhang mahina, ang mga bata’y
nangagdaramdam nang labis, nangapapahiya, at nangagsisiiyak na
taglay ang buong kapighatian.  Ang bagay na iyon ay nakasakit sa aking
puso, at kahit sa loob ng aking sarili ay namumuhi ako sa kanilang mga
hangal na magulang ay hindi ko naman magawang maghiganti sa mga

46
Isang kasawian ng kasalukuyang guro na lagi silang pinaghahambing sa
mga guro ng mga nakalipas na henerasyon. Dapat tandaan na tunay na
magaling nga ang mga naunang guro, ang kanilang balikat ang ating
tuntungan sa kasalukuyan upang may matanaw tayo na mga bagong bagay
na higit sa kanilang nakita at naranasan. Ngunit mayroong mga bagong
ideya na taglay ang mga bagong guro na produkto ng mga makabagong pag-
aaral at pagsasaliksik.

Mayroon din ilang mga tao na nagsisimulang makaunawa ng kahalagahan

47

ng pagbabago na nais na ilatag ng guro para sa edukasyon sa bayan ng San

Diego.
48
Isang paraan ng pagpapakilala ni Rizal sa mga guro noon sa kaniyang
kapanahunan na mahilig na mamalo – na ang mga mag-aaral na kanilang
sinasaktan sa raw-araw ang kanilang palaging kasalamuha dapat maging
kaibigan.

220
walang-malay na mag-aaral na nagtatamo ng parusang iyon, nang dahil
sa mga haka ng kanilang mga ama at ina.  Ang kanilang mga luha ay
pumpaso sa akin; ang puso ko ay hindi magkasya sa aking dibdib, at
nang araw na iyon ay iniwan ko ang paaralan nang wala pa sa oras 49
at tinungo ko ang aking tahanan upang mag-iiyak sa sarili. Marahil ay
ipagtataka ninyo ang aking pagkamaramdamin, ngunit kung kayo ang
nasa kalagayan ko ay mababatid ninyo kung bakit.  Ang sabi sa akin ng
matandang si Don Atanasio ay:  ‘Humihingi ng palo ang mga
magulang?  Bakit hindi sila ang binigyan mo? ’50  Dahil sa nangyaring
iyon ako ay nagkasakit.”51
            Si Ibarra ay nag-iisip na nakikinig.
            “Bahagya pa lang akong gumagaling ay bumalik ako sa
paaralan52 at natagpuan kong ang aking mga mag-aaral ay naging
ikalimang bahagi na lamang ng dating bilang.  Ang mga mahusay ay
nagsi-alis nang ibalik ko pamamalo, at sa mga natira, ilang
pumaparoon sa paaralan upang makaiwas sa mga gawain sa bahay,53
ay wala isa mang nagpakita ng kagalakan, isa ma ay walang bumati sa
akin dahil sa aking paggaling:  sa kanila ay walang halaga kung
gumaling o hindi man ako, marahil ay ibig pa nga nilang ako ay
magpatuloy na may sakit, sapagka’t ang kahalili ko, kahit na lalong

Ang pag-alis ng wala sa oras ay maaring maging isang anyo ng tahimik na

49

pagtutol ng guro sa kinamumuhian niyang sistema na ipinatutupad sa loob

ng paaralan.
50
“Humihingi ng palo ang mga magulang?  Bakit hindi sila ang binigyan
mo?” Henyo talaga si Pilosopo Tasyo. Ipinararamdam ni Rizal na ang mga
magulang ang dapat na bigyan ng leksiyon upang matutunan nila na
bigyan ng matinong pagpansin ang sistema ng edukasyon ng kanilang mga
anak. Ang mga magulang ang dapat na nagsisikap na makapasok ang
mga makabagong paraan ng pagtuturo sa mga kabataan.
51

Mapapansin dito na ang guro na nahaharap sa isang stressful na sitwasyon

ay nagiging lantad sa karamdaman. PUSTAHAN TAYO, HINDI ALAM NG
DEPED YAN! Wala kahit isang memo o order mula sa Deped na
gumagawa ng paraan para mabawasan ang stress ng mga guro. Alam ng
Deped dagdagan ang stress hindi lunasan.
52
Ipinararamdam dito ni Rizal, ang lalim ng komitment ng mga guro sa
kanilang pagtuturo – hindi pa lubos na magaling sa karamdaman ay
pumapasok na para magturo sa paaralan (hindi rin alam ng DepEd yan). –
tandaan na ginagawa ito ng mga guro, hindi dahilan sa kakarampot na
suweldo, kundi sa malalim na komitment na matuto ang kaniyang mga
mag-aaral. Komitment na ginagantimpalaan ng pamahalaan ng maliit na
pasahod, labis at pabago-bagong na trabaho, at higit sa lahat ng isang
napakataas na insulto.
53
Isa sa mga dahilan noon ng mga mag-aaral na kaya pumapasok ay upang
makaiwas sa mga gawain sa bahay. Ginagamit ang paaralan na taguan ng
katamaran. Kung sa tahanan na dapat sanang maging ugat ng kasipagan ng
isang nilalang ay tamad na, papaano pa sa loob ng paaralan.

221
marami kung mamalo ay hindi naman nagsisisipot sa paaralan.54 
Ang iba kong tinuturuan, iyong napipilit ng kani-kanilang magulang
na tumungo sa paaralan, ay maglakwatsa kung saan-saan.55 
Binibigyang-sala ako na sila ay inayo at ako ang labis na sinisi. 
Gayunman, ang isa, ang anak ng isang babaing taga-bukid na
dumadalaw sa akin nang ako ay may sakit, ay hindi bumalik sapagkat
nagsakristan:56  ang sabi ng sakristan-mayor ay hindi nararapat na
dumalo sa paaralan ang mga sakristan:  sa dahilang sila ay
napakababa.57
           “At nasiyahan na kayo sa inyong mga bagong tinuturuan?”
tanong ni Ibarra.
          “Maari bang mangyari ang hindi?” ang sagot.  “Gayunman, sa
dahilang nang kasalukuyang ako ay may sakit ay may nangyaring
maraming bagay, napalitan ang kura.  Nagkaroon ako ng isang bagong
pag-asa at binalak kong gumawa ng isa pang pagsubok upang ang mga
bata ay huwag mag-aksaya ng panahon at kanilang mapakinabangan
ang mga palo; magbigay man lamang sa kanila ng kaunting bunga ang
mga kahihiyang iyon, sabi sa sarili.  Tinangka ko, yamang sa ngayon ay
hindi na mangyayari na ako ay kanilang giliwin, na maitago man lamang
nila ang ilang bagay na galing sa akin, at maalaala akong di-lubos na
mapait sa ibang araw.  Batid ninyong sa maraming paaralan ay nasa
wikang Kastila ang mga aklat, maliban sa wikang Tagalog na Katesismo
na nag-iiba alinsunod sa corporacion na kinaaaniban ng kura. Ang mga
aklat na ito ay karaniwang nobena, trisahiyo, ang katesismo ni Padre
Astete58  na kinatututuhan nila ng kabaitan na gaya rin ng
matututuhan sa mga aklat ng erehe.59 
54

Ipinakikita ni Rizal Mas gusto ng mga tamad na mag-aaral na Pilipino ang

gurong palaging naliban sa klase.
55
Napansin din ni Rizal ang mga batang bulakbulero/naglalakwatsa sa
klase.
56
Si Basilio ay natigil ng pag-aaral dahilan sa trabaho. Pagkatapos na
maisulat ang nobela, ilan pang katulad ni Basilio ang nawalan ng
pagkakataon sa edukasyon para lamang magtrabaho para sa kanilang
naghihikahos na tahanan.

Natatakot ang sakristan mayor na matuto ang kaniyang mga nasasakupan

57

na magiging banta sa kaniyang posisyon.

58
Mapapansin na si Padre Salvi ay nagsasabi ng mga aklat pang-relihiyon na
dapat na basahin ng mga bata bilang teksbuk ng mga mag-aaral. Malaman
sana na ang mga aklat sa pagtuturo ng relihiyon ay binibili ng mga mag-
aaral at si Padre Salvi ay isa sa mga nakikinabang sa pagbebenta ng
nasabing mga aklat. Ano akala ninyo, ngayon lang mayroong kumikita
mula sa ang katiwalian sa pagbibili ng teksbuk ng mga mag-aaral.
59
Hindi lamang ang mga aklat pansimbahan ang pinagmumulan ng
kaalaman ukol sa kabutihang asal, maging ang mga aklat erehe ay
nagtataglay din ng layunin na makapagturo ng kabutihan.

222
 Dahilan sa hindi ko sila maturuan ng wikang Kastila ni maisalin
sa Tagalog ang gayon karaming aklat, ay
pinagsikapan kong ipalit sa kanila ang
mga maiikling salaysay na sinipi ko sa
mga may kabuluhang mga kathang
Tagalog,60 gaya ng aklat tungkol sa
Urbanidad ni Hortensio at Felisa,61 ilang
mumunting aklat tungkol sa
Pagtatanim,62 atbp.  Kung minsan ay
isinasatagalog ko ang mumunting katha
na gaya halimbawa ng kasaysayan ng
Pilipinas ni Padre Barranera at idinidikta
ko sa kanila pagkatapos upang maipon sa
isang kuwaderno, at kung minsan ay
dinaragdagan ko ng mga sarili kong
kabatiran.63  Sa dahilang wala akong
mapa upang turuan sila ng heograpiya
ay tinularan ko ang isang mapa ng lalawigan na nakita ko sa
kapitolyo,64 at sa pamamagitan ng kopya na inilagay ko sa mga sahig na

Ang Noli Me Tangere bilang isang heretikong aklat ay hindi kasubalian .

Maraming mga bagay na nakapaloob sa nobela na puno ng dapat na maging
alternatibong kaugalian ng mga Pilipino na malayo sa hulmahan ng
moralidad na itinuro sa atin ng mga dayuhang alagad ng kolonyal na
simbahan.
60
Ipinapapansin ni Rizal ang kahalagahan na ang isang guro ay mayroong
kakayahan na pumili ng aklat na kakailanganin at gagamitin ng kaniyang
mga mag-aaral.
61
Wala pa akong makitang ganitong aklat – maaring ipalagay na ang
binabanggit ay ang Urbana at Feliza na isinulat ni Padre Modesto Castro.
62
Mapapansin na isa sa nais na ituro ng guro ng San Diego sa kaniyang mga
mag-aaral ang kahalagahan ng pagtatanim. Maging si Rizal noong magturo
sa Dapitan ay naging bahagi ng kaniyang aralin ang agrikultura.
63
Mayroong dalawang nais na ipakita sa bahaging ito si Rizal: Una ang
kahalagahan na matutunan ng mga mag-aaral ang kasaysayan at
heograpiya ng Pilipinas, sa kaniyang kapanahunan ang isa sa pangunahing
aklat na tumatalakay dito ay ang sinulat ni Padre Francisco Barranera SJ.
Pangalawa, mapapansin na sa ginawang pagsasalin ng nasabing aklat mula
sa ay ipinakita ni Rizal ang kahalagahan ng Tagalog/Filipino bilang wika sa
pagtuturo ng bansang nagnanais na maging tunay na malaya.
64
Maaring bahagi lamang ng pangungusap ng guro ang sinabi nitong
tinularan niya ang isang mapa na nakopya niya sa kapitolyo subalit maging
si Rizal ay ginawa niya niya ang nasabing pamamaraan. Noong si Rizal ay
ipinatapon sa Dapitan, isa sa kaniyang pinag-aakabalahan ay ang gawaing
pagtuturo at ang isa sa kaniyang proyekto sa lugar na pinagtapunan sa
kaniya ay PAGAWA NG ISANG MALAKING RELIEF MAP NA INILAGAY NIYA

223
baldosa (floor tiles) ay itinuro ko sa kanila ang ilang bagay ng lupaing
ito.  Sa bagay na ito ay ang mga magulang na babae naman ang
naeskandalo;65 ang mga magulang na lalaki ay ngumingiti lamang at
itinuring na iyon ay isa sa mga kaululan ko.  Ipinatawag ako ng bagong
kura at kahit hindi ako kinagalitan ay sinabi naman sa akin na ang una
kong dapat ituro ay tungkol sa pananampalataya, at bago ko ituro ang
mga bagay na ito ay dapat munang ipakita ng mga bata, sa isang
pagsusulit, na naisasaulo nilang mabuti ang Misteryo, ang Trisahiyo at
ang Katesismo ng Doktrina Kristiyana.”66            
“Sa gayon, ginagawa kong tulad sa loro ang mga bata at
maisaulo nila ang maraming bagay na wala silang naiintindihan isa
mang salita.67  Marami na ang nakaaalam ng Misteryo at Trisahiyo,
ngunit natatakot akong mawalang-bisa ang aking pagsusumakit na ituro
si Padre Gaspar Astete, sapagkat marami sa aking mga tinuturuan ang
hindi nakalilinaw kung alin ang tanong at kung alin ang sagot at ang
kahulugan nila kapwa.68  At sa gayong paraan tayo mamamatay,
gayon ang gagawin ng mga ipinanganganak, samantalang at sa
Europa ay pinag-uusapan ang Pagsulong”69

SA LIWASAN NG DAPITAN NA NAGPAPAKITA NG TOPOGRAPIYA NG

MINDANAO.
65
Bakit naiskadalo ang mga babae sa pagtuturo ng guro ng San Diego ng
heograpiya?
Tandaan na ang mapa ay nasa floor tiles at ang mga bata ay nakadapa
habang tinuturuan – inaakala ng mga babae na ang itinuturo ng guro ay
isang napakaagang pagtatangka na ituro sa mga mag-aaral ang sex
education na ang ginagamit na materyal sa pagtuturo ay ang floor tiles .
66
Makikita na ang mga guro ay walang kalayaang gumawa ng kanilang
programang pang-edukasyon. Palagi silang dinidiktahan ng mga pabago-
bagong programa na kalimitan ay hindi angkop sa kanilang lugar na
pinagtuturuan.
67
Mapapansin na si Rizal ay namumuhi sa tinatawag na banking method ng
edukasyon. Kung saan ang mga bata ay nilalagyan ng “kaalaman” at
pagkatapos ay babawiin ng guro sa pamamagitan ng pagsusulit.
68
Isa sa mga itinalagang aklat pampaaralan sa kapanahunan ng
kolonyalismo ng Espanya sa Pilipinas ay ang katesismo ni Padre Gaspar
Astete (Ctmo. de la Doctrina Cristiana) para kay Rizal ang aklat na ito ay isang
malaking katatawanan – isa sa mga nakakatuwang nilalaman nito ay ang
pagsasabing ang purgatoryo na matatagpuan sa gitna ng kalupaan ng
mundo. Hindi malimutan ni Rizal ang kababawan ng isipan ni Padre Astete,
dahilan sa isa pa niyang maikling akda na may pamagat na Malayang
Palaisip ay kaniya itong binaggit ng higit na may pagtuya.
69
Dito ay ipinakikita ni Rizal ang relasyon ng makabagong edukasyon at
progreso - Makalumang edukasyon, kung ito pa rin ang pagdadaanan ng
ating mga anak - maiiwan tayo sa karera ng progreso.

224
 “Huwag tayong mawalan ng pag-
asa!” sagot ni Ibarra na sabay sa
pagtindig.  “Inaanyayahan ako ng
tinyente-mayor para dumalo sa pulong
sa tribunal… Marahil ay matatagpuan
ninyo roon ang kasagutan sa inyong
mga katanungan.”70
            Ang guro ay tumindig din,
ngunit umiiling na tanda ng
alinlangan,71 at tumugon: “Makikita
ninyo at ang balak na iyan, na sinabi sa
akin, ay makakatulad lamang ng aking
mga dating balak!  At kung hindi ay
tingnan natin sa huli!”

70
Pulong sa Tribunal – ang katumbas nito ay ang sangguniang bayan sa
bawat munisipyo, makikita dito na ang prayle ay kalaban ng pagbabagong
pang-edukasyon at ang inaasahan nina Ibarra at guro ay ang pamahalaang
lokal.
71
Makikita rito ang kawalan ng guro ng pagtitiwala na may magagawang
pang lunas ang sangay lehislatibo upang remedyuhan ang kahinaan ng
edukasyon ng bayan. Alam niya na ang isyu ng paaralan ay hindi prioridad
sa lokal na batasan at kung mayroon mang mga panukala ay natutulog
lamang.

225