Diferansiyel Denklemler

DFERANSYEL DENKLEMLER
Ders Notlar
EKM 10, 2013

PAMUKKALE NVERSTES, MHENDSLK FAKLTES, MAKNE MHENDSL
BLM
Denizli
0
PA, Mhendislik Fakltesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notlar, Z.Girgin
nsz
Bu diferansiyel denklemler notlar Pamukkale niversitesi, Mhendislik Fakltesi, Makine
Mhendislii Blm rencilerinin eline Trke zml bir kaynak vermek amacyla
hazrland. Verilen misaller mmkn olduunca kolaydan zora doru sraland.
zmlerde analitik yntemler kullanld. Dolaysyla, Diferansiyel denklemlerin saysal
zmleri yer almamaktadr. Sadece Euler Metodu bir problem zmn gstermek
iin verildi. Dier metotlar Saysal Analiz dersi kapsamnda olduu iin burada yer
almamaktadr.
Trke bilen tm rencinin derste vaktini yazmakla geirmek yerine, dersi takip etmekle
geirmesi renci asndan daha yararl olaca dnldnden, bu notlar web
sayfasnda verilmitir.
Bu Ders Notlar son haliyle deildir. Yaplan deiiklikler web sayfasnda tekrar
yaynlanacaktr. zmlerde kan hatalar veya nerilerinizi email adresime gnderirseniz
memnun olurum. nk sizin nerilerinizle notlarn daha yararl hale gelecei
kanaatindeyim.
Ekim, 2013
Do.Dr. Zekeriya GRGN
Pamukkale niversitesi
Mhendislik Fakltesi
Makine Mhendislii Blm
Knkl Kamps 20070
Denizli, Trkiye
Web page:
Email: zgirgin@pau.edu.tr
http://zgirgin.pau.edu.tr/
Ahirette seni kurtaracak bir eserin olmad takdirde, fni

dnyada braktn eylere de kymet verme!
indekiler
nsz ................................................................................................................. 1
1. Diferansiyel Denklemlere Giri ........................................................................... 6
1.1
Diferansiyel Denklemin Tanm ..................................................................... 6
1.2 Genel zmden Diferansiyel Denklemin Hesaplanmas: ................................. 7

2. Ayrlabilir Diferansiyel denklemler ve uygulamalar (Separable Differential Equations
and their applications) ........................................................................................... 9
1

Tanmlama: ......................................................................................................... 9
2.1
Misal:...................................................................................................... 10
2.2
Misal:...................................................................................................... 10
2.3
Misal:...................................................................................................... 10
2.4
Misal:...................................................................................................... 10
2.5
Misal:...................................................................................................... 11
2.6
Misal:...................................................................................................... 11
2.7
Misal:...................................................................................................... 12
2.8
Misal:...................................................................................................... 12
2.9
Misal:...................................................................................................... 12
3. Birinci Mertebeden Homojen Diferansiyel Denklemler ve uygulamalar (First-order

homogeneous Differential Equations and their applications) ..................................... 13
3.1
Misal:...................................................................................................... 13
3.2
Misal:...................................................................................................... 14
3.3
Misal:...................................................................................................... 14
3.4
Misal:...................................................................................................... 15
4. Birinci Mertebeden Deikenlerine Ayrlabilen veya Homojen Hale ndirgenebilen

Diferansiyel Denklemler (First Order Differential Equations which can be separable or
converted into homogenous) ................................................................................ 15
4.1
Misal:...................................................................................................... 16
4.2
Misal:...................................................................................................... 17
4.3
Misal:...................................................................................................... 17
4.4
Misal:...................................................................................................... 18
4.5
Misal:...................................................................................................... 19
4.6
Misal:...................................................................................................... 20
5. Birinci Mertebeden Lineer Diferansiyel Denklemler ve uygulamalar (First-order Linear

Differential Equations and their applications) .......................................................... 22
5.1
Misal:...................................................................................................... 24
5.2
Misal:...................................................................................................... 24
5.3
Misal:...................................................................................................... 25
5.4
Misal:...................................................................................................... 25
2

5.5
Misal:...................................................................................................... 26
6. Bernoulli Denklemi ......................................................................................... 26

6.1
Misal:...................................................................................................... 27
6.2
Misal:...................................................................................................... 27
6.3
Misal:...................................................................................................... 28
6.4
Misal:...................................................................................................... 28
6.5
Misal:...................................................................................................... 29
6.6
Misal:...................................................................................................... 29
6.7
Misal:...................................................................................................... 30
7. Riccati Diferansiyel Denklemi .......................................................................... 30

7.1
Misal:...................................................................................................... 31
7.2
Misal:...................................................................................................... 32
7.3
Misal:...................................................................................................... 33
7.4
Misal:...................................................................................................... 34
8. Clairaut Diferansiyel Denklemi ......................................................................... 35

8.1
Misal:...................................................................................................... 35
8.2
Misal:...................................................................................................... 36
9. Tam Diferansiyel Denklemler (Exact Differential Equations) ................................ 36

9.1
Misal:...................................................................................................... 37
9.2
Misal:...................................................................................................... 38
9.3
Misal:...................................................................................................... 39
9.4
Misal:...................................................................................................... 41
9.5
Misal:...................................................................................................... 41
9.6
Misal:...................................................................................................... 42
10.
ntegrasyon arpan ile Tam Diferansiyel Hale Getirilebilen Denklemler ........... 42
10.1
x integrasyon arpan sadece x e baml olduu durum: .................. 43
10.1.1
Misal: .............................................................................................. 43
10.1.2
Misal: .............................................................................................. 45
10.1.3
Misal: .............................................................................................. 46
3

10.1.4
Misal: .............................................................................................. 47
10.1.5
Misal: .............................................................................................. 48
10.2
y integrasyon arpan sadece y ye baml olduu durum: ................. 48
10.2.1
Misal: .............................................................................................. 49
Eer M ve N ayn dereceden homojen fonksiyonlar ve x M y N 0 ise,

1
integrasyon arpan
eklindedir. ............................................................. 49
xy
10.3
10.3.1
Misal: .............................................................................................. 50
10.3.2
Misal: .............................................................................................. 50
10.3.3
Misal: .............................................................................................. 51
Eer M ve N ayn dereceden homojen fonksiyonlar ve x M y N 0 ise,

1
integrasyon arpan
eklindedir. .................................................... 52
xM yN
10.4
10.4.1
10.5
Misal: .............................................................................................. 53
M x, y dx N x, y dy 0
diferansiyel
M x, y y f1 x, y
denklemi
ve
N x, y x f 2 x, y eklinde ifade edilebiliyor ve f1 x, y f 2 x, y ise, integrasyon arpan
1
eklindedir. ................................................................................. 53
xM yN
10.5.1
10.6
Misal: .............................................................................................. 53
M x, y dx N x, y dy 0 diferansiyel
M N
y x N a x M b y
eklinde
ifade
denkleminde
edilebiliyor
ise,
M N
y x
integrasyon
ifadesi
arpan
a x dx
b y dy
eklindedir. .......................................................................... 54
e
e
10.6.1
Misal: .............................................................................................. 54
10.6.2
Misal: .............................................................................................. 55
11.
Lineer Diferansiyel Denklem Sistemleri (Linear Differential Equation Systems) . 56
11.1
Misal: ................................................................................................... 57
11.2
Misal: ................................................................................................... 58
11.3
Misal: ................................................................................................... 61
11.4
Misal: ................................................................................................... 61
4

11.5
Misal: ................................................................................................... 64
12.
kinci Mertebeden Homojen Diferansiyel Denklemler (Second Order Homogeneous
Differential Equations) ......................................................................................... 66
12.1
Misal: ................................................................................................... 69
12.2
Misal: ................................................................................................... 69
12.3
Misal: ................................................................................................... 70
12.4
Misal: ................................................................................................... 70
12.5
Misal: ................................................................................................... 70
12.6
Misal: ................................................................................................... 71
13.
kinci Mertebeden Homojen olmayan Diferansiyel Denklemler (Second Order
Nonhomogeneous Differential Equations) ............................................................... 72
13.1 Belirsiz Katsaylar Metodu ile Homojen Olmayan Diferansiyel Denklemin zm
(Undetermined Coefficients Method) ................................................................... 72
13.1.1
Misal ............................................................................................... 73
13.1.2
Misal ............................................................................................... 74
13.1.3
Misal ............................................................................................... 75
13.1.4
Misal ............................................................................................... 75
13.1.5
Misal ............................................................................................... 76
13.1.6
Misal ............................................................................................... 77
13.2 Parametrelerin Deiimi Metodu ile Homojen Olmayan Diferansiyel Denklemin

zm (The Method of Variation of Parameters) ................................................ 78
13.2.1
Misal ............................................................................................... 78
13.2.2
Misal ............................................................................................... 79
13.2.3
Misal ............................................................................................... 81
13.2.4
Misal ............................................................................................... 81
13.2.5
Misal ............................................................................................... 82
13.2.6
Misal ............................................................................................... 83
13.3
D Operator Metodu (The Method of Operators) .......................................... 84
13.3.1
Misal ............................................................................................... 86
13.3.2
Misal ............................................................................................... 87
13.3.3
Misal ............................................................................................... 88
5

13.3.4
Misal ............................................................................................... 89
13.3.5
Misal ............................................................................................... 89
14.
Tekrarlama Sorular (Review Problems) ....................................................... 90
14.1
Problems: ............................................................................................. 90
15.
Diferansiyel Denklemlerin Mhendislik Uygulamalar (Engineeering Applications of
Differential Equations) ......................................................................................... 93
15.1
Misal .................................................................................................... 93
15.2
Misal .................................................................................................... 94
15.3
Misal: ................................................................................................... 96
16.
Birinci mertebeden Diferansiyel Denklem problemleri (First Order Differential
Equation Problems) ........................................................................................... 100
16.1
Misal: ................................................................................................. 100
16.2
Misal: ................................................................................................. 100
16.3
Misal: ................................................................................................. 100
16.4
Misal: ................................................................................................. 101
Kaynaklar: ....................................................................................................... 101
1. Diferansiyel Denklemlere Giri

Diferansiyel Denklemler, dnyadaki birok fiziksel olayn matematik modeli, ortaya
kartldnda, karmza kmaktadr. Bunu akkanlar mekaniinde bir svnn
hareketinden tutun (Navier-Stokes denklemleri), mukavemette bir kiriin eilmesi ve
titreimi veya bir kolonun burkulmas gibi birok problemin zm aslnda diferansiyel
denklemin zmdr. Bu konu ile ilgili baz temel kavramlarn da nce iyi bilinmesi
gereklidir.
1.1
Diferansiyel Denklemin Tanm
yle bir denklemdir ki; kendisi, kendisinin birinci veya daha fazla trevleri ve/veya baz
deiken ve sabitleri ihtiva eden bir denklemdir. Matematik diliyle ifade edilmek
istenildiinde aadaki gibi;
dy(x) d 2 y(x)
F x, y(x),
,
,
dx
dx 2
d n y(x)
c,
dx n
(1.1)
gibidir. zel zm iin balang veya snr artlarnn verilmi olmas gerekir ve
aadaki ekilde ifade edilir.

Bir diferansiyel denklemdeki en byk treve, o diferansiyel denklemin mertebesi denir
ve bu diferansiyel denklemde bulunan en yksek mertebeli trevin ssne de, bu
diferansiyel denklemin derecesi denir.
Aadaki misalleri inceleyiniz.
dy
2y sin x
dx
5
(1. merteben, 1. dereceden diferansiyel denklem)
d 2 y dy
6
2 2y x
dx dx
d4y
q x
dx 4
Yukarda verilen misaller, sadece bir deikene (x) bal olduundan Adi Diferansiyel
Denklem (ADD) olarak adlandrlrlar. Deiken says birden fazla olduu takdirde
Ksm Diferansiyel Denklem (KDD) olarak adlandrlrlar. Ayrca, bir diferansiyel
denklemdeki baml deiken ve tm trevleri birinci dereceden ise, diferansiyel
denkleme Lineer Diferansiyel Denklem denir.
Eer baml deiken ve/veya deikenin tm trevlerinden biri bile ikinci veya daha
yksek dereden ise buna Lineer Olmayan Diferansiyel Denklem denir ve bu tr
denklemlerin analitik zm zor veya daha henz bulunamadndan, saysal zm
yoluna gidilir.
dy
Bundan sonraki ilemlerde nokta () zamana gre trevi ifade edecektir.( y
)
dt
dy
(x e gre trev olarak alglanacaktr. Aada srasyla her bir
dx
diferansiyel denklem tr, aklamalaryla birlikte verilecektir. Diferansiyel denklemin
zmnden katsayl (c, c1, c2, gibi) olarak elde edilen zme Genel zm denir.
Diferansiyel denklem ile birlikte verilen balang veya snr artlarnn yerine yazlmasyla
elde edilen zme zel zm denir ve bu zmde, c, c1, c2, gibi katsay bulunmaz.
Bunun yerine say ve/veya saylar bulunur.
Ve
1.2
Genel zmden Diferansiyel Denklemin Hesaplanmas:
Genel zmden diferansiyel denklemi hesaplamak iin 2 yol vardr.

1.Yol:
Denklemin trevi alnarak zme gidilir.
Misaller:
1. Misal:
y c x 2 denkleminden, diferansiyel denklemi hesaplaynz.
zm: y 2c x
y
2x
Bu deer genel zmde yerine yazldnda;

y 2
x
2x
x 2 y 2x y 0
2
y 0
x
2. Misal:
y c1 x 2 c2 x 3 denkleminden diferansiyel denklemi hesaplaynz.
zm: Genel zmn 1. trevi alndnda; y 2c1 x 3c2 x 2

ve 2. trevi alndnda; y 2c1 6c2 x
deeri elde edilir. 3y x y deeri ile y x y deeri alt alta yazlp toplandnda;
3
y
y
c1 x 2
c 2 x 3
2c1x
3c2 x 2
x y 3y c1 x
3y x y
x2
yazldnda;
c1
ve
c2
3y x y 2 x y y 3
x
x
x2
3x 2
6y 3 x y x y y x 0
x y y
3x 2
y
y
2c1 x 3c2 x 2
x y y
2c1
6c2 x
3c 2 x 2
elde edilir. Bu deerler genel zmde yerine
x y y
x
3
y 3y x y
x 2 y 4x y 6y 0
eklinde genel zme ait diferansiyel denklem elde edilmi olur.

2.Yol:
Genel zmde ka tane sabit varsa o kadar trev alnr ve denklemin determinant sfra
eitlenerek diferansiyel denklem hesaplanr. Bu usl daha uygundur.
3. Misal:
y c ex genel zmnden diferansiyel denklemi hesaplaynz.
y ex
0, y ex y e x 0, y y 0
x
y e
elde edilir.
4. Misal:
y c1 x 2 c2 x 3 denkleminden diferansiyel denklemi hesaplaynz.
zm: Genel zmn 1. trevi alndnda; y 2c1 x 3c2 x 2 ve 2. trevi alndnda;
y 2c1 6c2 x deeri elde edilir. Bunlar 3 3 lk
determinantta yerine yazldnda;

y 12x 2 6x 2 y 6x 3 2x 3 y 3x 4 2x 4 0
y x2 x3
2
y 2x 3x 0
y 2 6x

y 6x 2 y 6x 3 y x 4 0 y 6 y 4x y x 2 x 2 0
x 2 y 4x y 6y 0 y
4
6
y 2 y 0 elde edilir.
x
x
5. Misal:
y c1 e2t c2 e3t
Genel zm
hesaplaynz.
olan
fonksiyonunun
diferansiyel
denklemini
zm:
y e2t
2t
y 2e
y 4e2t
e 3t
3e 3t 0
9e 3t
y 18e t 12e t y 9e t 4e t y 3e t 2e t 0
y 30e t y 5e t y 5e t 0
30 e t y 5 e t y 5 e t y 0
5 y 5 y 30 y e t
y y 6 y 0
eklinde diferansiyel denklem elde
edilir. Veya y c1 e2t c2 e3t fonksiyonunda kkler bilindiinden karakteristik denklemden

yararlanarak diferansiyel denklem bulunabilir.
r r1 r r2 0
y y 6 y 0
olduu grlr.
r 2 r 3 0
r2 r 6 0
2. Ayrlabilir Diferansiyel denklemler ve uygulamalar (Separable Differential

Equations and their applications)
Tanmlama:
Bir diferansiyel denklemde baml deikenler (genellikle y) bir tarafta ve bamsz
deikenler (genellikle x) bir tarafta kalacak ekilde, cebirsel olarak yazlabiliyorsa,
integral alnarak fonksiyon hesaplanabilir ve buna 1. mertebeden ayrlabilir diferansiyel
denklem denir.
Birinci mertebeden bir diferansiyel denklem x ve y ler bir tarafta olacak ekilde
ayrlabiliyorsa buna ayrlabilir diferansiyel denklem denir.
Diferansiyel Denklemlerin en basit halidir ve Birinci mertebeden deikenlerine ayrlabilir
diferansiyel denklem:
A x dx B y dy 0
(2.1)
eklinde tanmldr. Her iki tarafn integrali alnarak zm yaplr.
A x dx B y dy c
(2.2)
9

Burada c integral sabitini gstermektedir.
2.1
Misal:
Aadaki diferansiyel denklemin genel zmn hesaplaynz.
dy
2 x dx
y
dy
2xy
dx
1
y dy 2 x dx 0

Her iki tarafn integrasyonu alnmasyla

1
y dy 2x dx c
ln(y) x 2 c
Elde edilir. Exponansiyeli alndnda (e zerili yazldnda):
eln(y) ex
eln(y) ex eC
2
(c eC ) eln(y) c ex
2.2
Genel zm:
y c ex
eklindedir.
Misal:

dy
x
1 2 x 2 tan y
dx
1
1
dy 2 x dx 0
x
tan y
1 2 x
dy
tan y
x
dx
cos y
1
dy 2x dx 0
x
sin y
Her iki tarafn integrasyonu alndnda;

cos y
sin y dy x 2x dx c
ln sin y ln x x 2 c
eln(sin(y)) eln(x)x c eln(sin(y)) eln(x) e x eC

2
sin(y) c x e x , (c eC ) veya sonular: y arcsin c x e x

2
eklinde gsterilebilir.
Dikkat: Her diferansiyel denklemin genel zm, eitliin bir tarafnda deikenler ve
dier tarafnda sadece fonksiyonun kendisi kalacak ekilde (Explicit form) ifade edilemez,
mesela:
x 2 y x y2 sin(x y)
2.3
denkleminde olduu gibi
Misal:

10

x 2 y3
x2
zm: x dx y dy 0 xdx y dy c
c 3 y3 3c
2
2
3
2
x2
y3 3 3c
2
2.4
Misal:
x2
3
y 3 C
2

dy y 2 x 3
dx
1
y y2x 3
Aklama:
u u v u v
,

v2
v
1
x4
c
y
4
1 4c x 4
y
4
zm: y
2.5
4
,
C x4
dy
x 3dx
2
y
x 3dx
dy
0
y2
1 1
y y2
x4 1

c
4 y
dy
x dx y2 c
3
x4 1
c
4 y
4
4
4
4c x
4c x 4
C 4c
Misal:
x 1
y4 1
dy x 1
dx y 4 1
1 dy x 1 dx c
1 dy x 1 dx 0
y5
x2
y x c
5
2
Yukarda grld gibi sonular her zaman ak (explicit) formda vermek mmkn
olmadndan kapal (implicit) formda gstermek daha uygundur.
2.6
Misal:
y 2t y2 9 eklinde verilen diferansiyel denklemin genel zmn hesaplaynz.
zm: y
dy
2t y 2 9
dt
1
y2 9 dy 2t dt 0
1
1
x
Integral tablosundaki kural (10) 2
dx arctan uygulandnda:
2
a
x a
a
11
1
dy 2t dt c
32
1 1 y 2
tan t c
3
3
y
tan 1 3t 2 3c
3
y
tan tan 1 tan 3t 2 3c
3
y
tan 3t 2 3c
3
y 3 tan 3t 2 C ,
2.7
C 3c
Misal:

x cos x dx 1 6y5 dy 0, y( ) 0
Integral
uygulandnda;
cos x x sin x y y6 c
x yerine konduunda;
cos sin c y6 y
(84)
cos x x sin x c y6 y
cos x x sin x 1 y6 y
c 1
kural
x cos x dx 1 6y dy c
x cos x dx cos x x sin x
1 0 c 06 0
tablosundaki
cos sin c 06 0
elde
edilir.
Grld
gibi bir diferansiyel denklemi her zaman ak formda yazmak mmkn deildir
2.8
y
Misal:
yx
diferansiyel denklemin genel zmn hesaplaynz.
x
yx
dy y x
y x dx x dy
y x dx x dy 0
x
dx
x
A x dx B y dy 0
ayrlabilir diferansiyel denklem trne uymamaktadr. Lineer
zm: y
diferansiyel ve homojen diferansiyel denklem trne uygundur. zm daha sonra

yaplacaktr
2.9
Misal:
Aada verilen birinci mertebeden diferansiyel denklemin genel zmn ve verilen

balang art iin zel zmn hesaplaynz.
ex dx y dy 0, y(0) 1
y2
ex c
2
x
e dx ydy c
y2 2ex C
1 2e0 C
y2
c Genel zmdr.
2
ex
C 2 1 1
zmdr. y 2ex 1 nk verilen balang artn salamaz.
12
y 2ex 1
zel
3. Birinci Mertebeden Homojen Diferansiyel Denklemler ve uygulamalar (Firstorder homogeneous Differential Equations and their applications)
dy
eklinde ise buna 1.mertebeden homojen diferansiyel
f (x, y) ve
f (x, y) f (tx, ty)
dx
denklem denir ve aadaki ekilde indirgeme yaplarak 1. mertebeden ayrlabilir
diferansiyel denkleme dntrlp zm yaplr.
dy
f (x, y) ise y u x deiken dnm uygulanabilir. Buradan;
dx
dy
du
ux
dx
dx
yaplarak
elde edilir. Bu zm yapldktan sonra tekrar geri dnm ( u
zm
tamamlanr.
Veya
dx
f (x, y)
dy
ise
x vy
deiken
y
)
x
dnm
uygulanabilir. Buradan;
dx
x
dv
elde edilir. Bu zm yapldktan sonra tekrar geri dnm ( v )
v y
dy
y
dy
yaplarak zm tamamlanr.
3.1
Misal:
yx
diferansiyel denklemin genel zmn ve y 1 0 snr art iin
x
de zel zmn hesaplaynz.
2.8 de verilen y
y f (x, y)
yx
x
f (x, y) f (tx, ty)
olup olmad test edilmelidir.
yx
t y t x t y x
olduundan
1.
, f (t x, t y)
x
tx
t x
diferansiyel denklemdir ve y u x dnm uygulanmaldr.
f (x, y)
ux
du u x x x u 1
u 1
dx
x
x
1
dx du
x
x dx du c
du
u 1 u
dx
ln x c u ln x c
y
x
mertebeden
homojen
du
1
dx
y ln x c x
eklinde genel zm elde edilir. Verilen snr artlar kullanlarak zel zm bulunur.
y ln x c x 0 ln 1 c 1 0 0 c 1 c 0 y x ln x zel zmdr.
13
3.2
Misal:
dy 2y4 x 4
ile diferansiyel denklemi znz. (Bernoulli ile de zlebilir.)
dx
xy3
2 ty tx
4
2y 4 x 4
y f (x, y)
xy3
f (tx, ty)
ve
tx ty
diferansiyel denklemdir. y u x
4
du 2 ux x
ux
3
dx
x ux
4
du 2u 4 1
dx
u3
x4
1
4
1
c14
4
4 1
4
y x 4
(
)
x4
3.3
t 4 xy3
f (x, y)
olduundan
homojen
deiken dnm uygulandnda;
4
4
4
4
du 2 ux x
2u 4 x 4 x 4 x 2u 1 2u 4 1
ux
3
dx
x 4u3
u3
x ux
x 4 u3
du 2u 4 1
u
dx
u3
eln(x) eln(u
1)
x4
1
4
du 2u 4 1 u 4
dx
u3
du u 4 1
dx
u3
u3
1
dx
x
u4 1 du c
u3
1
dx

4
du
x
u 1
1 dx
u3
4
x du u 1
ln(x) ln(u 4 1)
t 4 2y4 x 4
dy
du
ux
dx
dx
dy u dx x du
ux
ec
x (u 4 1)
1
4
ec
C c14
1
c14
4
4
y x
x4
x (
y4 x 4 14
) ec
x4 x4
x8
C elde edilir.
x 4 y4
Misal:
2xy dx x 2 dy 0 diferansiyel denklemin genel zmn hesaplaynz.
dy
dy y 2 2xy
y 2xy x dx 0
dx
x2
f (x, y) f (tx, ty) olup olmaldr.
2
homojen
2
2
t 2 y 2 2tx ty t y 2xy
y2 2xy
ve f (tx, ty)
f (x, y)
t 2x 2
x2
t2 x2
y ux
ux
du
u 2 2u
dx
u
ln
ln x c
u 1
ux
olmas
dy
f x, y
dx
iin
f (x, y) f (tx, ty) dir.
2
2
2
du u x 2x u x x u 2u
dx
x2
x2
du
u2 u
dx
ln u
u 1
du
dx
u u x
ec
u
ec x ,
u 1
ln x
14
du
dx
c
u
x
ve

u
Cx
u 1
x
1
1
y Cx
3.4
y
x
y
1
x
y
x
Cx
x xy
Cx
C x2
1 C x
x2
1 x
C
y
Cx
xy
x2
C1 x
xy
1
y
Cx
elde edilir.
Misal:
y
x dy y dx x cot dx diferansiyel denklemini znz.
x
y ux
ve
dy u dx x du
u x
x u dx x du u x dx x cot
x
dnmleri uygulandnda;
2
dx u x dx x du u x dx x cot u dx
x 2 du x cot u dx x du cot u dx
ln cos u ln x c
4. Birinci
cos u
sin u du x dx c
ln cos u ln x c
y
ln cos ln x C olarak bulunur.
x
Mertebeden
Deikenlerine
Ayrlabilen
veya
Homojen
Hale
ndirgenebilen Diferansiyel Denklemler (First Order Differential Equations

which can be separable or converted into homogenous)
Bu blmde ilk bakta homojen olmad halde deiken dnm yaplarak homojen
hale indirgenebilen diferansiyel denklemler incelenecektir. Aada bunlarla ilgili her bir
tr ve bu tr ile ilgili deiken dnm verilmitir.
1
dy
f a x b y c ,
dx
2.
dy y
y
y
g x f , u
dx x
x
x
(4.2)
3.
y f x y dx x g x y dy 0 u x y
(4.3)
4.
a x b1y c1
dy
f 1
,
dx
a
x
b
y
c
2
2
2
(4.4)
b 0,
a, b,c sabitler, u a x b y c
b 0,
a1 , b1 ,c1 ,a 2 , b 2 ,c 2 sabitler
Olmak zere durum sz konusudur.
15
(4.1)
a1 b1 c1
dy
,
g
a 2 b2 c 2
dx
a)
(4.5)
olur. Ve diferansiyel denklemin zm, y g x c eklindedir
a1 b1 c1
dy

F a x b y
a 2 b2 c 2
dx
b)
(4.6)
olur ve z a x b y deiken dnm yaplarak zme gidilir. Burada kullanlan a

ve b katsaylar keyfi seildii halde, denklem sonucu deimemektedir. Bu durum ayn
problemde farkl katsaylar kullanlarak misaller ksmnda gsterilmitir. Genelde z=x+y
veya z=x-y kullanmak en pratik zmlerden birisidir.
a1 b1
x u h, y v k
a 2 b2
c)
(4.7)
deiken dnm yaplr. Bilinmeyen katsaylar (h ve k) bulmak iin,
a1 h b1 k c1 0 ve a 2 h b2 k c2 0 ve denklemleri kullanlr.
Bunlar dnda zel dnmler yaplarak deikenlere ayrlabilen diferansiyel denklemler
elde edilebilir Aada bunlar ile ilgili misaller verilmitir.
4.1
Misal:
3 x 2 y 1
dx dy 0 eklinde verilen diferansiyel denklemin genel zmn elde
ediniz.
zm: 3 x 2 y 1
2
dy
dx dy
dy
2
2
3 x 2 y 1
0
0 3 x 2 y 1
dx
dx dx
dx
deiken
dnm
uygulanmaldr.
du 3 dx 2 dy
u 3 x 2 y 1
du
dx
dy
1 du 3 dy
dy 3 1 du
dy
2
3 x 2 y 1
3
2

dx
dx
dx
dx 2 2 dx
2 dx 2 dx
dx
3 1 du

u2
2 2 dx
du
dx
3 2 u2
1
3 2u
3
1 du
2 2
2 u2
2
2 dx
du dx c
du
3 2 u2
dx
du 3 2 u 2
dx
1
1
1
6 arctanh u 6 x c olur. u deeri yerine yazldnda,

6
3
1
1
6 arctanh 3 x 2 y 1 6 x c eklinde genel zm elde edilir.

6
3
16
4.2
Misal:
dy y
y2
x 1 1 2 , y 1 1 eklinde verilen diferansiyel denklemin genel ve zel
dx x
x
zmn hesaplaynz.
zm: Diferansiyel denkleme dikkat edildiinde
dy y
y
g x f trne benzedii
dx x
x
y
dnm uygulanmaldr. Buradan y u x
x
dy
du
dy
du
dx
x u
x u
yazlabilir. dy x du u dx
dx
dx
dx
dx
dx
grlmektedir. Bu sebepten dolay u
Bu deerler verilen diferansiyel denklemde yerine yazldnda,
du
du
dy y
y2
x 1 1 u 2
x 1 1 2 x u u x 1 1 u 2 x
dx
dx
dx x
x
du
du
1
1
x 1
1
du
dx
dx
1 dx c
2
1 u2 x
1 u2 x
1 u
x
arctan u x ln x c
y
arctan x ln x c
x
eklinde genel zm bulunur
y 1 1 artnn genel zmde yerine yazlmasyla zm zm elde edilir.
y
1
arctan x ln x c arctan 1 ln 1 c 1 0 c c 1
4
4
x
1
y
arctan x ln x 1
4
x
eklinde verilen diferansiyel denklemin zel zm elde edilir.
4.3
Misal:
y 1 x y dx x x 2 y2 1 dy 0
eklinde
verilen
diferansiyel
denklemin
genel
zmn ve y 1 0 artn kullanarak zel zmn hesaplaynz.

zm: Diferansiyel denkleme dikkat edildiinde yukarda verilen,
y f x y dx x g x y dy 0 nc tre benzedii grlmektedir. Dolaysyla u x y

u
dnm yaplarak zme gidilmelidir. u x y du y dx x dy y
x
17
du
dy du u
dy du
dy
du
dx
dy
yx
y x
y
x
x
dx
dx
dx
dx dx x
dx dx
dx
dx
y 2 x y dx x x 2 y2 1 dy 0 y 2 u
dx
dy
u 2 1 x 0
x
dx
du u
u 1
u
u
du u u u 1
du u

1 u u 2 1 0 2
dx x u 1 u 1 x
x
dx x x u 1
dx x
du u 1
u
du u 1
du
2 u 1
u u u 1

dx x u 1 x
dx x u 1 x x u 1
dx x u 1
1
1
1
u 1
u ln 2 u 1 ln x c
du
dx
2
4
x
2 u 1
1
1
x y x y ln 2 x y 1 ln x c eklinde genel zm bulunur. zel zmn
2
4
bulmak iin verilen deerler yerine yazlmaldr.
1
1
1 0 1 0 ln 2 x y 1 ln 1 c Buradan c 0 olduu grlr. Bylece zel
2
4
zm,
1
1
x y x y ln 2 x y 1 ln x
2
4
4.4
Misal:
6 x 4 y 2 dx 3 x 2 y 1 dy 0
eklinde verilen diferansiyel denklemin genel
zmn hesaplaynz.
zm: katsaylar oran kontrol edildiinde 4n a) trne benzedii grlmektedir.
a1 b1 c1
6 4 2

2 y x c y 2x c
a 2 b2 c 2
3 2 1
zmn doru olup olmad verilen diferansiyel denklemde yerine yazlarak salamas
yaplabilir.
6 x 4 y 2
dy
dx
dy
3 x 2 y 1 0 6 x 4 y 2 3 x 2 y 1 0
dx
dx
dx
6 x 4 2 x c 2 3 x 2 2 x c 1 2 0
6 x 8 x 4 c 2 3 x 4 x 2 c 1 2 0
18
2 x 4 c 2 2 x 4 c 2 0 0 0
4.5
zmn olduu grlr.
Misal:
2 x 2 y 1 dx x y 1 dy 0
eklinde
verilen
diferansiyel
denklemin
genel
zmn ve y(1) 0 hesaplaynz.

zm 1: katsaylar oran kontrol edildiinde 4n b) trne benzedii grlmektedir.
a1 b1 c1
2 2 1
z a x b y a 1, b 1 olarak kabul edildiinde,

a 2 b2 c 2
2 2 1
z x y y x z olur. Bu durumda dz dx dy dy dx dz haline gelir.
2 x 2 y 1 dx x y 1 dy 0
2 x 2 x z 1 dx x x z 1 dx dz 0
2 x 2 x 2 z 1 dx x x z 1 dx x x z 1 dz 0
3 z dx z 1 dz 0
3 dx
z 1
1
dz 3 dx 1 dz c
z
z
3 x z ln z c 3 x z ln z c 3 x x y ln x y c
eklinde genel zm elde edilir. Verilen snr artnn uygulanmasyla;
3 x x y ln x y c y(1) 0 3 1 1 0 ln 1 0 c 3 1 ln 1 c
3 1 0 c c 2 2 x y ln x y 2 verilen snr artna uygun zel zmdr.
zm 2: katsaylar oran kontrol edildiinde 4n b) trne benzedii grlmektedir.
a1 b1 c1
2 2 1
z a x b y a 1, b 1 olarak kabul edildiinde,

a 2 b2 c 2
2 2 1
z x y y x z olur. Bu durumda dy dx dz haline gelir.
2 x 2 y 1 dx x y 1 dy 0
2 x 2 x z 1 dx x x z 1 dx dz 0
2 z 1 z 1 dx z 1 dz 0
z dx z 1 dz 0
19
z 1
1
1
z dx z 1 dz dx
dz dx 1 dz 1 dx 1 dz c
z
z
z
x z ln z c x y x ln y x c 2 x y ln x y c
2 x y ln x y c 2 1 0 ln 1 0 c 2 0 c c 2
2 x y ln x y 2 eklinde zel zm elde edilir.

4.6
Misal:
2 x y 1 dx x 2 y 1 dy 0
eklinde
verilen
diferansiyel
denklemin
genel
zmn hesaplaynz.
zm: katsaylar oran kontrol edildiinde 4n c) trne benzedii grlmektedir.
a1 b1
2 1

x u h, y v k deiken dnm uygulanmaldr.
a 2 b2
3 2
lk olarak h ve k katsaylar hesaplanmaldr. Bunun iin yukarda verilen iki denklemden
faydalanlr.
a1 h b1 k c1 0
a 2 h b2 k c2 0
2 x y 1 0
x 2 y 1 0
2 h k 1 0
h 2 k 1 0
h 1
k 1
x uh
yvk
x u 1
y v 1
Buradan
2 x y 1 dx x 2 y 1 dy 0
2 u 1 v 1 1 du u 1 2 v 1 1 dv 0
2 u v du u 2 v dv 0
Yukardaki diferansiyel denklemde sler toplam eit olduundan, homojen diferansiyel
denklem trne benzemektedir. Bunun iin u r v deiken dnm uygulanabilir.
Buradan du v dr r dv olduu grlr. Bu iki deer yerine yazldnda,
2 u v du u 2 v dv 0
2 r v v v dr r dv r v 2 v dv 0
v 2 r 1 dr 2 r 2 2 dv 0
2 r 1
1
dr dv 0
2
2r 2
v
1
3
1 u 3 u
ln v ln r 1 ln r 1 C 0 ln v ln 1 ln 1 C 0
4 v 4 v
4
4
20
x u 1
u x 1
1 u 3 u
ln v ln 1 ln 1 C 0
y v 1
v y 1
4 v 4 v
1 x 1 3 x 1
ln y 1 ln
1 ln
1 C 0 eklinde genel zm elde edilir.
4 y 1 4 y 1
4.7
Misal:
x 2 y 1 dx 2 x y 1 dy 0
eklinde
verilen
diferansiyel
denklemin
genel
zmn hesaplaynz.
zm: katsaylar oran kontrol edildiinde 4n c) trne benzedii grlmektedir.
a1 b1
1 2

x u h, y v k deiken dnm uygulanmaldr.
a 2 b2
2 1
lk olarak h ve k katsaylar hesaplanmaldr. Bunun iin yukarda verilen iki denklemden
faydalanlr.
a1 h b1 k c1 0
a 2 h b2 k c2 0
x 2 y 1 0
2 x y 1 0
h 2 k 1 0
2 h k 1 0
h 1
k 1
x uh
yvk
x u 1
y v 1
Buradan
x 2 y 1 dx 2 x y 1 dy 0
u 1 2 v 1 1 du 2 u 1 v 1 1 dv 0
u 1 2 v 2 1 du 2 u 2 v 1 1 dv 0
u 2 v du 2 u v dv 0
Yukardaki diferansiyel denklemde sler toplam eit olduundan, homojen diferansiyel
denklem trne benzemektedir. Bunun iin u r v deiken dnm uygulanabilir.
Buradan du v dr r dv olduu grlr. Bu iki deer yerine yazldnda,
u 2 v du 2 u v dv 0
r v 2 v dr r
r v 2 v v dr r dv 2 r v v dv 0
1
r2
1 dv 0 2 dr dv 0
v
r 1
1
3
1
r 2
dr dv c ln v ln r 1 ln r 1 c 0
2
1
v
2
2
21
1 u 3 u
ln v ln 1 ln 1 c 0
2 v 2 v
x u 1
u x 1
1 u 3 u
ln v ln 1 ln 1 c 0
y v 1
v y 1
2 v 2 v
1 x 1 3 x 1
ln y 1 ln
1 ln
1 c 0 eklinde genel zm elde edilir.
2 y 1 2 y 1
5. Birinci Mertebeden Lineer Diferansiyel Denklemler ve uygulamalar (First-order

Linear Differential Equations and their applications)
Diferansiyel denklem;
dy
p x y q x y p x y q x
dx
(5.1)
eklinde ise buna 1. mertebeden lineer diferansiyel denklem denir ve zm aadaki

gibi yaplabilir.
1.Yol:
y u x v x
(5.2)
deiken dnm uygulandnda y p x y q x denklemi;
u v u v p x u v q x
(5.3)
u v u v p x u v q x
u v u v p x u v q x
u v u p x u v q x
haline gelir.
u p x u 0
(5.4)
olacak ekilde seildiinde; u p x u olur ve buradan;
du
p x u
dx
ln u
p x dx
e
du
p x dx
u
ln u p x dx
yazlabilir. Gerekli sadeletirmeler yapldnda;
p x dx
ue
(5.5)
olduu grlr. Denklem (4.3) alarak tekrar yazldnda;

22

u v x u x v p x u x v x q x
veya
u p x u x v x u x v q x elde edilir. Denklem (4.4) ten dolay sfr olan terim

0
atldnda geriye;
u x v q x
(5.6)
u x v q x
ifadesi kalr. Buradan v(x) ifadesi, v

kullanldnda, v e
v e
p x dx
p x dx
q x
1
q x
u x
olur. u(x) yerine denklem (5.4)
v e
p x dx q x dx c
veya
q x dx c
(5.7)
Elde edilir. Denklem (3.2) den dolay,

p x dx
p x dx
y x e
e
q x dx c
(5.8)
Genel zm elde edilir. zmler bu son denklem vastasyla yaplr. Veya

2. Yol:
yle bir u(x) fonksiyonu seelim ki;
d
dy du
u y u y olsun. Bunun iin 1. mertebeden lineer diferansiyel denklem u ile
dx
dx dx
aadaki gibi arplr.
dy
u p x y u q x
dx
Buradan grld gibi
du
u p x
dx
ln u
p x dx
dy
u p x y u q x
dx
du
p x dx olmaldr. ntegral alndnda
u
u e
p x dx
ln u p x dx
d
u y u q x
dx
olduundan her iki tarafn integrali alndnda;
dx u y u q x dx c
sonucuna varlr. Ayrca;
u y u q x dx c
veya;
p x dx
p x dx
y x e
e
q x dx c
23
1
u q x dx c

olduu grlr. Her iki usulle hesaplanan neticeler birbirinin aynsdr.
5.1
Misal:
Misal 2.8 de verilen y
yx
x
dy y x
dx
x
dy 1
y 1 Buradan denklemin y p x y q x yapsna uygun
dx x
1
olduu grlr. Bylece p x , q x 1 dir.
x
zm 1:
p x dx
p x dx
y x e
e
q x dx c denkleminde yerine yazldnda;
1
p x dx ln x
x
1
1
x dx x dx
y x e
e
1 dx c
y x e
y x x ln x c
olduu grlr.
zm 2:
yx
x
u ln x c
5.2
y u x u 1
y x y x
u x 2 u x u x x
ln x
1 dx c
y x x dx c
x
y x x ln x 1 dx c
e
y ux
ln x
y
ln x c
x
dnm sisteme uygulanr.
y x y x
u x u x u x x
u x 1
du 1
dx x
du x dx c
y x x ln x c olduu grlr.
Misal:
x 2 y x y x 2 sin x halinde diferansiyel denklemin genel zmn bulunuz.
zm 1: denkleme bakldnda x 2 li terimler dikkati ekmektedir. Her taraf x 2 ye

blndnde;
1
y sin x
x
1
elde edilir ve burada. p x dx ln x ve q x sin x dir.
x
p x dx
p x dx
Genel denklem y x e
e
q x dx c de yerine yazldnda;
24
y x
y x
1
x sin x dx c
ve
x
1
y x sin x x cos x c
x
x sin x dx sin(x) x cos x olduundan

veya
sin x
c
cos x eklinde elde edilir.
x
x
zm 2: y u x
y u x u 1
x 2 y x y x 2 sin x
u x 2 u sin x
1 2 sin(x)
x
dx c
2
x
x
1
sin x x cos x c
x2
sin x
c
cos x
x
x
5.3
y
dnm sisteme uygulanr.
1
y sin x
x
sin x
2
u
x
x
1
1
2 dx
2 dx sin(x)
u x e x e x
dx c
x
u x
dolay:
u x u
1
u x sin x
x
p x dx
p x dx
y x e
e
q x dx c
u x e
ln x2 sin(x)
dx c
x
ln x 2
u x
1
x sin(x) dx c
x2
y 1
sin x x cos x c
x x2
genel zmdr. Her iki zmn de ayn olduu grlr.
Misal:
1
y e x halinde verilen diferansiyel denklemin genel zmn hesaplaynz.
x
1
p x dx ln x ve q x ex olduu grlr.
x
p x dx
p x dx
y x e
e
q x dx c genel denklemde yerine yazldnda;
1
x e x dx c
x
olduundan;
y x
y x
1
(x 1) ex c
x
5.4
Misal:
integral tablosundan
kural
(54): x ex dx x 1 e x
elde edilir.
y 2x y x diferansiyel denkleminin genel zmn hesaplaynz.
25

zm: p x 2x p x dx 2x dx x 2 ve q x x olduu grlr.
p x dx
p x dx
y x e
e
q x dx c genel denkleminde yerine yazldnda;
2
1 2
integral tablosundan: ex x dx e x olduundan;
2
y x e x ex x dx c
2
1 2
y x e x ex c
2
5.5
2
1
c e x
2
olarak genel zm elde edilir.
Misal:
x y x
2
x3
y x
cos x dx x 3 dy 0 diferansiyel denkleminin genel zmn hesaplaynz.
dy
x 2 y x 4 cos x
dx
p x ln x
ye
ln x
ln x
dy 1
y x cos x
dx x
g x x cos x
x cos x dx c
y x x cos x dx c
p x
1
x
1
p x dx
x
p x dx
p x dx
ye
e
q x dx c
y x x cos x dx c
x
y x sin x c
6. Bernoulli Denklemi
dy
p x y q x yn
dx
(6.1)
eklinde verilen denklemlere Bernoulli denklemi denir ve zm iin denklemin her iki
taraf y n ile arpldnda;
y n
dy
p x y y n q x yn y n
dx
veya y n
dy
p x y1n q x haline gelir.
dx
u y1n
(6.2)
dnm uygulandnda;
du
dy
1 n y n
olur. Buradan;
dx
dx
1
du
p x u q x
1 n dx
y n
dy
1
du
olduu grlr.
dx 1 n dx
her iki taraf 1 n ile arpldnda;
26
du
1 n p x u 1 n q x
dx
Bylece 1. mertebeden lineer diferansiyel denklem elde edilmi olur. Burada zm
tamamlandktan sonra denklem (6.2) den faydalanarak sonra
u y1n
ile y fonksiyonu
hesaplanm olur.
6.1
Misal:
y x y x y2 eklinde verilen diferansiyel denklemin zmn hesaplaynz.

zm: denklemin her iki taraf y 2 ile arpldnda; y 2
dy
x y 1 x u y12 y1
dx
du
dy
dy
du
dy
1 y 2
y 2
y 2
deiken dnm uygulandnda;
dx
dx
dx
dx
dx
du
xu x
dx
du
x u x
dx
elde edilir. Buradan;
p x dx
p x dx
u x e
e
q x dx c
u x e
xdx
x
xdx
e x dx c u x e 2
1
x2
e 2 x dx c
1 2
x
1 x2
u x e 2 e 2 c
1 2
x
u x 1 e 2 c
Elde edilir. Buradan
6.2
1
1 2
x
2
1
e
c
1 2
x
1
1 e 2 c
y
olduu grlr.
Misal:
dy
2y x y 2 eklinde verilen diferansiyel denklemin zmn hesaplaynz.
dx
Denklemin her iki taraf y 2 ile arpldnda;
dy
dy
y2
2y3 x
2y y2 x y2 y 2
dx
dx
du
dy 1 du
dy
y2
3y2
uygulanmaldr.
dx
dx 3 dx
dx
y2
1 du
2u x
3 dx
u y3 deiken
du
6u 3x elde edilir. Buradan;
dx
p x dx
p x dx
ue
e
q x dx c
6dx
6dx
u e e 3x dx c
27
dnm
1
1
1
1
u e6 x 6x 1 e6x c u 6x 1 c e6x y3 x c e 6x
2
12
12
12
6.3
elde edilir.
Misal:
dy
5
5y x y3
dx
2
hesaplaynz.
halinde verilen Bernoulli diferansiyel denklemin genel zmn
zm: Denklemin her iki taraf y 3 ile arpldnda;
y 3
dy
5
5y y 3 x y3 y 3
dx
2
y 3
dnm uygulanmaldr. Buradan;
dy
5
5y 2 x
dx
2
du
dy
2y 3
dx
dx
u y 2
y 3
deiken
dy
1 du
dx
2 dx
du
1 du
5
10u 5x
5u x
elde edilir. Bu denklem birinci mertebeden lineer
dx
2 dx
2
diferansiyel denklem olduundan, zm dorudan yazlabilir.
p x dx
p x dx
ue
e
q x dx c
u e10x e10x 5x dx c
u e10x 1/ 2e10x x 1/ 20e10x c
10dx
10dx
ue
e
5x dx c
1
1
1 1
1
x c e10x 2 x c e 10 x sonucu elde edilir.
y
2
20
2
20
6.4
Misal:
x y dx 2 x y dy 0
2
diferansiyel denklemini znz.
zm: ilk nce Bernoulli ekline evirmek gereklidir.
x y2 dx 2xy dy 0
y
1
y
2y 2x
y y
1 2
1
y
2x
2
1
1
1
u u
2
2
2x
y
1
y 1
2x
2
x y2 2xy y 0
u y2
1
u u 1
x
p x dx
p x dx
ue
e
q x dx c
y y
u 2 y y
1
1
y y y y 1
2x
2
1
y y u
2
x dx ln x
ue
ln x
28
ln x
1 dx c
x
y2
2xy 2xy
u x 1 dx c
x
y2 x ln x c
u x ln x c
olduu grlr.
6.5
2
Misal:
dy 1
y y3 Bernoulli diferansiyel denkleminin genel zmn hesaplaynz.
dx x
dy 1
dy 1
2 y 3 y 3 y y 3 y3
y y3
dx x
dx x
du
dy 1
dy
du
dy
2 y 3 y 2 1
2 y 3
2 y 3
u y 2
dx
dx x
dx
dx
dx
p x dx
p
x
dx
du 1
du 1

u 1
u 1
u x e
e
q x dx c
dx x
dx x
1
1
dx
dx
ln x
ln x
u x e x e x 1 dx c
u x e e 1 dx c
1 x2
1
x c
u x c
u x x 1 dx c
u x
x 2
x
2 x
y2
1
u
6.6
2 y
y2
1
x c
2 x
Genel zmdr.
Misal:
2
2x dx 2y dy 0 diferansiyel denkleminin genel zmn hesaplaynz.
zm: Denklemi her iki taraf dx e blndnde,
2 y
2x
dy
dx
dy
0
2y
0 2 y2 2x 2y
dx
dx
dx
dy y
1 y x dy
dy y
1 x
1
1
dy
0
1 x

2 y2 2x 2y 0
y 2 y dx
dx 2
dx 2
y y
y
2y
dx
dy 1
du
dy
dy 1 du
y
dy
y 1 x y 1 y y y2 1 x u y2
2y

y
dx 2
dx
dx
dx 2 dx
2
dx
p x dx
p x dx
1 du 1
du
u 1 x
u 2 1 x u x e
e
q x dx c
2 dx 2
dx
1dx
1dx
u x e e 2 1 x dx c u x e x 2 e x 1 x dx c d u v v du u dv
v du d u v u dv
kural uygulanabilir. v 1 x ve u ex olarak seildiinde;
1 x e 1 x e e
x
1 x e 1 x e
x
29
ex ex x ex ex x ex olduu grlr.

Bu deerler yerine yazldnda;
u x e x 2 x ex c 2x c e x y2 c e x 2x eklinde genel zm elde edilir.
6.7
2 x
Misal:
3
y4 dx x y3 dy 0 diferansiyel denkleminin genel zmn hesaplaynz.
zm: 2 x 3 y4 x y3
dy
dy
dy
y4
2 x 3
0 x y3 y4 2 x 3
dx
dx
dx x y3 x y3
dy 1
dy 1
dy 1
y 2 x 2 y 3 y3 y3 y 2 x 2 y3 y 3 y3 y4 2 x 2 u y4
dx x
dx x
dx x
du 4
1 du
dy
du
4
dy
u 8 x 2 p x , q x 8 x 2
y3
4 y3

dx x
4 dx
dx
dx
x
dx
1
1
4 dx
p x dx
p x dx
4 dx
u x e
e
q x dx c u x e x e x 8 x 2 dx c
u x e
ln x
8

e
8 x 2 dx c u x x 4 8 x 2 dx c u x x 4 c
ln x 4
y4 8 x 3 c x 4 eklinde genel zm elde edilir.
7. Riccati Diferansiyel Denklemi
dy
a x y2 b x y c x
dx
(7.1)
eklindeki denklemlere Riccati denklemi denir ve a x 0 olduu zaman zm aadaki

gibi 1. mertebeden lineer diferansiyel denklem gibi olur.
dy
b x y c x
dx
dy
b x y c x
dx
Denklem (7.1) de y y1 bir zel zm olmak zere;
y y1
1
u
(7.2)
dnm yaplmaldr. y y1 bir zel zm olduundan denklem (7.1) de yerine

yazldnda;
y1 a x y12 b x y1 c x
(7.3)
olur. Denklem (7.2) den dolay x e gre trev alndnda;

30
y y1
u
olur.
u2
y y1
y1
y
1
1
olduundan y2 y12 2 1 2 yazlabilir. Denklem (7.3) de yerine yazldnda;
u u
u
u
y
1
1
a x y12 2 1 2 b x y1 c x
2
u
u u
u
(7.4)
y1 yerine denklem (7.3) kullanldnda;

a x y12 b x y1 c x
u
y
1
1
a x y12 2 1 2 b x y1 c x
2
u
u u
u
(7.5)
elde edilir.
a x y12 b x y1
u
y
1
1
a x y12 2 1 2 b x y1
2
u
u u
u
(7.6)
her taraf u 2 ile arpldnda;

y
1
1
a x y12 u 2 b x y1 u 2 u a x y12 2 1 2 u 2 b x y1 u 2
u u
u
haline gelir. Gerekli sadeletirmeler yapldnda;

a x y12 u 2 b x y1 u 2 u a x y12 u 2 2 a x y1 u a x b x y1 u 2 b x u
u 2 a x y1 u a x b x u 0
veya;
u 2 a x y1 b x u a x 0
u 2 a x y1 b x u a x
(7.7)
elde edilir. Bu da 1. mertebeden lineer diferansiyel denklemdir. zm elde edildiinde,

denklem (7.2) den dolay u yerine;
1
y y1
u
7.1
1
yazlarak genel zm elde edilmi olur.
y y1
Misal:
dy
y2 y 2 Riccati diferansiyel denkleminin genel zmn bulunuz.
dx
zm:
y1 1 bu denklemin birer zel zmdr. Bunlardan birisini kullanarak

1
y 2
genel zm elde edilir.
Denklem (7.1) den dolay
u
y1 2
ve
dy
a x y2 b x y c x
dx
denklem (7.7) de kullanldnda;
a x 1, b x 1, c x 2 olduu grlr. Bu deerler,
31

u 2 1 2 1 u 1
p x dx
p x dx
u x e
e
q x dx c
u x e3x e3x 1 dx c
u x e 3x e3x c
3
y 2
1
u x c e3x
3
y y1
1
u
y 1
1
u
u 2 1 1 1 u 1
p x dx
p x dx
u x e
e
q x dx c
u x e3x e3x 1 dx c
u x e3x e 3x c
3
y 1
7.2
1
1
c e3x
3
u 3 u 1
eklinde genel zm elde edilir. Ayn ilemler y1 1 alnarak da
1
c e 3x
3
hesaplanabilir.
u 3 u 1
1
u x c e3x
3
eklinde genel zm elde edilir
Misal:
dy
2
y2 2 Riccati diferansiyel denkleminin zmn hesaplaynz.
dx
x
zm:
dy
dy
c
2
2
y1
1 y2 0 y 2
y2 2
bu denklemin bir
dx
dx
x
x
x
zel zmdr. Bunlardan birisini kullanarak genel zm elde edilir.
Denklem (7.1) den dolay;
c1,2 1,2
dy
2
y2 2
dx
x
c c2
2
2 2
2
x
x
x
c2 c 2 0
2 1
x u
2
u 2 1 0 u 1
x
4
u 1
x
olur. Bu deerlerden birisi kullanldnda; y1
2
x
Denklem (7.7) den dolay deerler yerine yazldnda;

u x e
p x dx
p x dx
e
q x dx c
4
4
x dx x dx
u x e
e
1 dx c
32
olur.

u x x 4 x 4 dx c
x 3
u x x 4
c
3
x
u x cx 4
3
x 3cx 4
u x
3
2 1
x u
2
3
x x 3cx 4
olduundan u deeri yerine yazldnda;

y
1 2Cx 3
,
x 1 Cx 3
C 3c
Salamas yapld ve doru olduu grld. Ayn ilemler y1

hesaplanabilir.
1 1
olur. Denklem (7.7) den dolay deerler yerine yazldnda;
x u
1
u 2 1 0 u 1
x
p x dx
p x dx
u x e
e
q x dx c
u x e
u x x 2 x 2 dx c
1
3x 2
3
u x x 3c
1
zel zm alnarak da
x
2
dx
x
x3
u x x 2 c
3
1 1
x u
3
3
3x 2
1 3x x 3c
y 3

x 3c x
x x 3 3c
2
u 1
x
2 dx
e x 1 dx c
u x
x c
3 x2
olduundan u deeri yerine yazldnda;
2x 3 3c
x x 3 3c
elde edilir. Bu denklem de zm salamaktadr.
7.3
Misal:
dy
y2 x y 1 Riccati diferansiyel denkleminde, y1 x zel zm olduuna gre, genel
dx
zmn hesaplaynz.
zm: y x alndnda, y y2 xy 1 x 2 x x 1 1 zm salad grlmektedir.
u 2 1 x x u 1
p x dx
p x dx
u x e
e
q x dx c
33
u x u 1

u x e
xdx
ax
e dx
2
u x e
y y1
1
2
x
2
xdx
e 1 dx c
erf
ax
1 x
1 2
x
2
x2
2
e 2 dx c
1
erf x
2
1
dx
2
1
1
erf x
2
1

c
2
1
olduundan,
u
yx
e
7.4
u x e
x
2
1
erf x
2
1

c
2
Misal:
2
2 x y y2 dx dy 0 diferansiyel denkleminde y1 x zel zm bilindiine gre
genel zm zm hesaplaynz.
dy
1 y2 2 x y 1 x 2 1 x 2 2 x x 1 x 2 zm
dx
1
1
salad grlmektedir. y y1 y x . Bulunmas gereken u fonksiyonudur.
u
u
zm: y x
alndnda,
du 1 dx c
u 2 1 x 2 x u 1
u x c . Buradan genel zm: y x
du
1
dx
1
1
yx
u
cx
eklinde hesaplanr.
7.5
Problem:
dy
2
1 y x 1 , y1 x 1 Riccati diferansiyel denkleminin verilen zel zm iin genel
dx
zmn hesaplaynz.
zm:
dy
dy
2
1 y x 1
1 y2 x y y x y x 2 x y x 1
dx
dx
34

dy
dy
1 y2 x y y x y x 2 x y x 1
1 y2 2 x y 1 y 2 x x 2
dx
dx
7.6
Problem:
dy
1 x y2 2 x 1 y x, y1 1 Riccati diferansiyel denkleminin verilen zel zm iin
dx
genel zmn hesaplaynz.
zm:
7.7
dy
1 x y2 2 x 1 y x, y1 1 a x 1 x , b x 2 x 1 , c x x, y1 1
dx
Problem:
dy
1
x 2 y2 x y 1, y1 Riccati diferansiyel denkleminin verilen zel zm iin genel
dx
x
zmn hesaplaynz.
x2
zm: x 2
7.8
dy
1
1
x 2 y2 x y 1, y1 a x x 2 , b x x, c x 1, y1
dx
x
x
Problem:
dy
y
1 x dx
3
x 2 y 2 x, y1 x 2 Riccati diferansiyel denkleminin verilen zel zm iin
genel zmn hesaplaynz.

zm: 1 x 3
dy
dy
1
x2
2x
2
y2 x 2 y 2 x
y
3
3
dx 1 x
1 x
1 x3
dx
8. Clairaut Diferansiyel Denklemi
y x
dy
dy
f( )
dx
dx
(8.1)
eklindeki diferansiyel denklemlere Clairaut Denklemi denir. Denklem (8.1) in, x e gre
trevi alnp tekrar dzenlendiinde;
x f (dy / dx)
d2y
0
dx 2
(8.2)
elde edilir. zm:
y c x f (c)
(8.3)
eklindedir.
8.1
Misal:
2
dy
dy
y x 2 Clairaut diferansiyel denkleminin zmn hesaplaynz.
dx
dx
35

zm: denklemde
y c x 2 c2
8.2
dy
c yazlarak genel zm hesaplanr.
dx
eklindedir.
Misal:
y x y
a2
Clairaut diferansiyel denkleminin zmn hesaplaynz.
y
dy
p olsun. Bu durumda;
dx
tarafn x e gre trevi alndnda;
zm: denklemde
a 2 dp
p p x 2
p dx
y xp
a2
f x, p
p
olur.
Her
a 2 dp
Burada iki farkl durum karmza
x
p2 dx
dp
0
kmaktadr. 1. Durum:
olursa; p C
olur.
Bu
deer
ilk
dx
a2
y Cx
denklemde yerine yazldnda;
elde edilir. Bu genel zmdr. Veya
C
2. Durum: x
a2
0
p2
yazldnda;
olursa; p2
p y x p a
2
a2
x
p y
olur. Bu deer
2
x p a
2
2 2
ilk denklemde
yerine
a2 2 a2
y x a2
x
x
2
a2 2
a2 2
y 2a 2
y 4a 4
y2 4a 2x
elde edilir. Bu tekil (sadece bir

x
x
durum iin geerli, zel) bir zmdr ve yukarda (durum:1 de) elde edilen denklemdeki
C nin herhangi bir deeri iin bu sonu asla elde edilemez. Yani zel zmdr. Halbuki
birinci merteden bir diferansiyel denklemde 1 tane sabit bulunmaldr.
9. Tam Diferansiyel Denklemler (Exact Differential Equations)

Birinci mertebeden bir diferansiyel denklem f x, y c eklinde tanml olsun. Trevi
alndnda;
df (x, y)
f
f
dx dy 0
x
y
(9.1)
olur. Bu ksaca aadaki gibi gsterilebilir.

(9.2)
veya
M x, y N x, y
dy
0
dx
haline gelir.
36
M N
y x
eklinde ve
(9.3)
ise buna tam diferansiyel denklem denir. zm aadaki gibidir:

f x, y M x, y dx g y
(9.4)
dg y
f (x, y)
M(x, y) dx
N(x, y)
y
y
dy
dg y
N(x, y) M(x, y) dx
dy
y
olduundan;
olur. Her iki tarafn integrali alndnda;
g y N(x, y) M(x, y) dx dy hesaplanr. Bu deer denklem (9.4) de yerine
yazldnda zm elde edilmi olur. Veya benzer ilemler;

f x, y N x, y dx g x
(9.5)
dg x
f (x, y)
N(x,
y)
dy
M(x, y)
x
x
dx
alnarak tekrarlanr.
f x, y N x, y dx g x
9.1
Misal:
2 x y dx x 2 y dy 0
eklinde verilen diferansiyel denklemin genel zmn
hesaplaynz. Ayrca y 0 0 balang artn kullanarak zel zmn hesaplaynz.

zm 1: M x, y dx N x, y dy 0 eklinde bulunduundan tam diferansiyel denklem
olup olmad test edilmelidir.
N
M
1
1 ve
x
y
M N
olduundan tam diferansiyeldir.

y x
f x, y M x, y dx g y 2 x y dx g y c
f x, y x 2 xy g y
N(x, y)
dg y
2
x xy
y
dy
g y y2
f (x, y)
N(x, y)
y
x 2y x
f x, y x 2 x y y2 c
olduundan;
dg y
dy
dg y
2y
dy
x 2 x y y2 c
olarak elde edilir.
zm 2: Veya f x, y N x, y dy g x x 2 y dy g x x y y 2 c
37
M(x, y)
y
dg x
x y y2
x
dx
dg x
2x y
dx
M(x, y) y
dg x
dx 2x dx
dx
f x, y x y y2 g x c
dg x
2x y
dx
x y y2 x 2 c
g x x2
olarak ayn sonu bulunur. y 0 0
balang art uygulandnda, 0 0 02 02 c c 0 x y y2 x 2 0 eklinde zel

zm bulunur.
9.2
Misal:
2 x y dx 2 x y dy 0
2
diferansiyel denkleminin tam diferansiyel olup olmadn test
ediniz. Tam diferansiyel ise genel zmn hesaplaynz.
N
M
2y
2y ve
y
x
zm:
M N
y x
ve
olduundan
tam
diferansiyeldir.
f x, y M x, y dx g y 2 x y 2 dx g y c
f (x, y)
N(x, y)
y
f x, y x 2 x y2 g y
N(x, y)
dg y
2
x xy 2
y
dy
f x, y x 2 xy2 c
df (x, y)
2xy 2xy
olduundan;
dg y
dy
dg y
0
dy
eklindedir. Salama iin;
f
f
dx dy 0
x
y
olmaldr.
2x y2 dx 2xy dy 0
x xy2 dx x 2 xy2 dy 0
olur. Bu da
x
y
diferansiyel denklemin kendisidir. Ayn problem dier ekilde de zlebilir.
f x, y N x, y dy g x 2xy dy g x
f (x, y)
M(x, y)
x
2x y 2 y2
olduundan;
dg x
dx
f x, y xy2 x 2 c
M(x, y)
f x, y xy2 g x
olur.
dg x
xy 2
x
dx
dg x
2x
dx
g x x2
olduu grlr. Elde edilen sonularn ikisi de ayndr.
38
9.3
Misal:
y2 dx 2xy dy 0 ile verilen diferansiyel denklemin genel zmn bulunuz.
zm: M x, y dx N x, y dy 0 eklinde bulunduundan tam diferansiyel denklem olup

olmad test edilmelidir.
M
N
2y,
2y
y
x
M N

y x
f x, y M x, y dx g y x 2 y 2 dx g y c
f (x, y)
N(x, y)
y
x3
f x, y xy 2 g y
3
N(x, y)
dg y
x3
2
xy
y 3
dy
2xy 2xy
olduundan;
dg y
dy
dg y
0
dy
x3
x2
c
2
f x, y xy c
olarak elde edilir. Ayrca 1. mertebeden

y2
3
3
x
homojen diferansiyel olup olmad da test edilebilir.
y2 dx 2xy dy 0
dy
x 2 y2
f x, y
dx
2xy
y2 dx 2xy
x 2 y2
f x, y
2xy
dy
0
dx
dy
x 2 y2
dx
2xy
t 2 x 2 y2
t 2x 2 t 2 y2
f tx, ty
2
2 tx ty
t 2xy
f x, y f t x, t y olduundan 1. mertebeden homojen diferansiyel denklemdir ve y u x
dnm ile de zlebilir.

2
dy
du x u x
ux
dx
dx 2x u x
ux
du u 2 1
dx
2u
2u
1
2
du dx
3u 1
x
ux
du u 2 1 2u 2
dx
2u
du 3u 2 1
dx
2u
1
1
ln 3u 2 1 ln c
3
x
c
3u2 1 ex
eklinde yazldnda;
2u
1
3u2 1 du x dx c
1
3
2
2
du x 2 x 2 u 2 x 1 u
dx
2x 2 u
2x 2 u
y2
3 ec
3
1
2

x
x
y 2 x 2 e3c
3
x2 x3
39
e3
ln 3u2 1
1
ln
x
ec
y2 x 2 2 e3c 2
3
x 3 x
x2
x
3y 2 x 2
C
x
olarak ayn sonu elde edilir. Benzer ilemler
dx 2 x y
dy x 2 y 2
ve
dx
dv
2 v y2
vy
dy
dy v y 2 y2
v2 1
1
dy
dv
y
3

3v v
y dy 3v v
dnm yaplarak da hesaplanr.
x vy
vy
y v 3 v
2
1
3
dv 3v v 3
2
dy
v 1
ln y 1/ 2ln 3 v 2 1/ 3ln v 1/ 6ln 3 v 2
ln y ln 3 v 2 3 ln v 3
ln y ln 3 v 2 2 ln v 3 ln 3 v 2 6
1
ln y ln 3 v 2 ln v
3
1
v
1
y dy 3v v 2 3v v 3 dv
1
dv c
3v v 3
dv
2 v
2
dy v 1
ln y ln v 3 v
1
3
v 3 v 2 3
ln v 3 v 2
1
3
x
x 2
y3 3 2 1
y
y
y3 v 3 v 2 1
ln y
x 3y 2 x 2
C
x 3y2 x 2 c
3y 2 x 2
olur. Ayn denklem

y
1
2
x
y y
y p x y q x yn yapsna uymaldr.
Bernoulli olarak zldnde,
3
y2 dx 2xy dy 0
x
dy 1
y y y y 1
dx 2x
2
du
dy
2y
dx
dx
1
dy
x 2 y2
dx
2xy
y
x
dy 1
y y 1
dx 2x
2
dy 1 2
x
y
dx 2x
2
1 du 1
x
u
2 dx 2x
2
dy 1 du
dx 2 dx
p x dx x dx ln x
p x dx
ln x
olduu
yazldnda;
p x dx
p x dx
u x e
e
q x dx c
olmaldr. Yani;
40
u y2
du 1
u x
dx x
grlr.
Deerler
yerine
1
x x dx c
1 x3
c
x 3
y2
x2 c
3 x
farkl usulle elde edilen neticeler birbirinin ayndr.
9.4
Misal:
2xy sec x dx x
2
2y dy 0
ile verilen diferansiyel denklemin genel zmn
hesaplaynz.
M
N
2x,
2x
y
x
M N
tam diferansiyeldir. f x, y M x, y dx g y c
y x
f x, y 2xy sec2 x dx g y c
f (x, y)
N(x, y)
y
dg y
2y
dy
g y y2
x2y
9.5
sin x
y2 c
cos x
N(x, y)
sin x
f x, y x 2 y
g y
cos x
sin x dg y
2
x y
y
cos x
dy
f x, y x 2 y
x 2 2y x 2
dg y
dy
sin x
y2 c
cos x
eklinde genel zm bulunur.
Misal:
1
2
2
2 x y dx 2 x y cos y dy 0 diferansiyel denklemini znz.
x
M x, y dx N x, y dy 0 eklinde bulunduundan tam diferansiyel denklem olup olmad
test edilmelidir.
N
M 1
2x 2 y cos y 4xy
2xy2 4xy ve
x x
y y x
diferansiyeldir.
M N
y x
olduundan
ln x x 2 y 2 g y
f x, y 2 x y 2 dx g y f x, y ln x x 2 y2 g y
y
x
dg y
dg y
dg y
f
f N
2x 2 y
2x 2 y cos y
cos y
olduundan 2x 2 y
y
dy
dy
dy
y y
41
tam
dg y cos y dy
g y sin y ln x x 2 y2 sin y c eklinde genel zm
elde edilir.
9.6
3 x
Misal:
2
6 x y2 dx 6 x 2 y 4 y3 dy 0 diferansiyel denklemini znz.
test edilmelidir.
N
M
6 x 2 y 4 y3 12 x y
3 x 2 6 x y 2 12 x y ve
x x
y y
tam diferansiyeldir.
f x, y 3 x 2 6 x y 2 dx g y f x, y x 3 3 x 2 y2 g y
M N
olduundan
y x
f
3
x 3 x 2 y2 g y
y y
dg y
dg y
dg y
f N
f
6 x2 y
6 x 2 y 4 y3
4 y3
olduundan 6 x 2 y
y
dy
dy
dy
y y
dg y 4 y
dy
g y y4 x 3 3 x 2 y2 y4 c eklinde genel zm elde edilir.
10. ntegrasyon arpan ile Tam Diferansiyel Hale Getirilebilen Denklemler

Birinci mertebeden bir diferansiyel denklem f x, y c eklinde tanml olsun. Diferansiyeli
alndnda;
df (x, y)
f
f
dx dy 0
x
y
(10.1)
olur ve ksaca aadaki gibi gsterilebilir.

(10.2)
Tam diferansiyel denklem, denklem (9.3) ile gsterilen
M N
M N
artn salyordu.
y x
y x
olduundan bu art;
x, y M x, y dx x, y N x, y dy 0
(10.3)
denkleminde bulunan x, y integrasyon arpan ile salanm olsun. Bu durumda tam

diferansiyellik art aadaki gibi yazlabilir.
M N
y
x
(10.4)
Bu artn daha ak yazlmasyla;

42
M
M
N
olur. Buradan;
olur. Her iki tarafn x, y
M
M
N
y
y
x
y
x
x
y
x
ye blnmesiyle;
1
M N
N
M
x
y y x
(10.5)
olur Burada bir ok tr karmza kar. Bunlardan 6 adedi aada verilmitir.
Yukardaki denklem ile ilgili integrasyon arpann bulmak iin aada verilen Tablo 1 den
faydalanlabilir.
Tablo 1: ntegrasyon arpan ile ilgili hazr deerler
x
xy
xy
My Nx
My Nx
My Nx
My Nx
NM
yN xM
x
y
x 2 y2
N x y2
yN xM
Nx
2 x N y M
Bu deerlerin nasl hesapland aada verilmitir.
10.1 x integrasyon arpan sadece x e baml olduu durum:

Burada yaplan tm zmler Denklem (10.5) den yararlanarak hesaplanmaktadr. x, y
fonksiyonu sadece x e bal olduunda; x eklinde yazlabilir. Dolaysyla
0
y
olacaktr. Bu deer yerine yazldnda;
M
N
x
y
M N
y
x
M N
1 d y x
p x
dx
N
ln p x dx
1 d M N
N
dx y x
elde edilir. Bylece;

px dx
ln
e e
olur. Buradan;
1 d
p x
dx
e
d
p x dx

p x dx
Dikkat: ilemler sonucunda elde edilen x integrasyon arpan, x, y eklinde karsa

yukardaki denklem uygulanamaz ve aadaki 2. yol izlenir.
Burada
p x
My Nx
N
ile tanmldr ve sadece x in fonksiyonu olmaldr.
10.1.1 Misal:
43
x y 1 dx x 2 x y dy 0
eklinde verilen
diferansiyel denklemin, ilk nce tam
diferansiyel olup olmadn test ediniz ve tam diferansiyel deilse, integrasyon arpann
hesaplayp, zmn yapnz.
N
M N
M
2x 1
ve
olduundan
x ve
x
y x
y
zm: ilk nce integrasyon arpan hesaplanmaldr.
p x
My Nx
N
1
dx
x
1
1
xy 1 dx x 2 xy dy 0
x
x
N
M
1
1 ve
x
y
f
f
dx dy 0
x
y
f x, y xy ln x g y
dg y
xy
dy
f x, y xy ln x
1
x
deildir.
olduundan;
y dx x y dy 0
x
olmaldr.
y dx x y dy 0
x
f x, y y dx g y
x
dg y
y
dy
y2
c
2
olduundan tam diferansiyeldir
ln X
M N
y x
diferansiyel
x 2x y
yx
1

2
x xy
x y x
x
p x dx
e
df (x, y)
tam
dg y
f (x, y)
M(x, y) dx
N(x, y)
y
y
dy
g y y dy
g y
olduundan;
y2
2
olduundan, yerine yazldnda;
xy ln x
y2
c
2
olduu grlr.
ntegrasyon arpan iin 2.yol tercih edildiinde;
p y
Nx My
p p x, y
2x y x
xy 1
xy
xy 1
p y
xy
xy 1
fonksiyonu hem x hem de y ye baml olduundan, integrasyon katsays
geerli deildir.
Bernoulli denklemine uygun olup olmadnn test edilmesi iin, Bernoulli denklemi ekline
dntrmek gereklidir.
44
xy 1 dx x 2 xy dy 0
x y y y
1
x
xy 1 x 2 xy y 0
1
1
y
xy
x x y
x x y y xy 1
uygun deildir. Aada tam diferansiyel
hali denendi ve onun da uygun olmad grld.

1
y dx x y dy 0
x
x y
dy 1 xy
dx
x
1
dy
0
y x y
x
dx
x y
dy 1
y
dx x
x y
dy 1
y
dx x
uygun olmad grlmektedir.
10.1.2 Misal:
Misal 6.4 te verilen
x y dx 2xy dy 0
2
diferansiyel denklemin tam diferansiyel olup
olmadn test ediniz ve tam diferansiyel deilse, integrasyon arpann hesaplayp,

zmn yapnz.
N
M
M N
2y
2y ve
ve
olduundan
y
y x
x
zm: ilk nce integrasyon arpan hesaplanmaldr.
p x
My Nx
N
2ln X
2y 2y 4y
2

2xy
2xy
x
1
x2
tam
px dx
diferansiyel
deildir.
2
dx
x
olduundan;
1
1
x y2 dx 2 2xy dy 0
2
x
x
1 y2
2y
2 dx dy 0
x
x x
haline gelir ve
M N
M 1 y2
y
N 2y
y
olduundan tam diferansiyeldir

2 2 2 ve
2 2
y x
y y x x
x
x x x
x
ve zm tam diferansiyel denklem gibi yaplr.
f x, y ln(x)
y2
g y
x
1 y2
f x, y 2 dx g y
x x
dg y
f (x, y)
M(x, y) dx
N(x, y)
y
y
dy
f (x, y)
y 2 dg y
ln(x)
N(x, y)
y
y
x
dy
2y
g y N(x, y)
x
2y
2y
g y
x
x
f (x, y) 2y dg y

N(x, y)
y
dy
x
g y 0
45
olduundan;

g y c
ln(x)
ve
y2
f x, y ln(x) g y olduundan;
x
y2
c 0
x
y2 ln(x) c x 0
elde edilir.
10.1.3 Misal:
y
2x dx xy 1 dy 0 diferansiyel denkleminin (x) integrasyon arpann bularak

x
genel zmn elde ediniz.
zm 1:
y
2x dx xy 1 dy 0
x
p x
My Nx
N
p x dx
e
My
1
y
x
p x
xy 1
1
dx
x
1
x
Nx y
1 xy
1 xy
1
p x x
xy 1
x
xy 1
ln X
1
x
olduundan;
y
1
1
y
1
2x dx xy 1 dy 0
2 2 dx y dy 0
x
x
x
x
x
1
M N
Nx 2

x
y x
f
f
y
1
df (x, y)
dx dy 0
olmaldr.
2 2 dx y dy 0
x
y
x
x
f x, y 2x
y
g y
x
1 dg y
1
x
dy
x
dg y
y
dy
g y y dy
g y
y2
2
olduundan, yerine yazldnda;
eklinde genel zm elde edilir.
zm 2:
2x dx xy 1 dy 0
x
dy du x u dx
1
x2
f (x, y)
y dg y
2x
N(x, y) olduundan;
y
y
x
dy
y y2
f x, y 2x
c
x 2
y ux
My
f x, y 2 2 dx g y
x
p x
dnm uygulansn.
ux
2x
dx x u x 1 du x u dx 0
x
46
1
x
2x u dx x 2 u2 u dx x 3 u x du 0
2x u dx x 2 u 1 du x u dx 0
2x x
u 2 dx x 3 u x du 0
Her taraf x e blndnde (nk btn
terimlerde x bulunmaktadr);
1
2x x 2 u 2 dx x 3 u x du 0
x
2 x u dx x
2
M
N 2
x u 1 2 x u
2 x u 2 2 x u ve
x x
u u
diferansiyeldir.
u 1 du 0
M N
u x
olduundan
tam
f x, u 2 x u 2 dx g u
f x, u M x, u dx g u
f x, y 2 x
x2 2
u g u
2
f (x, u)
x 2 2 dg u
u
N(x, u)
u
u
2
du
dg u
1
du
dg u
x2 u 1
du
x2
f x, u 2 x u 2 g u
2
x2 u
dg u
du u
x2
f x, u 2 x u 2 u
2
x2 y y
f x, y 2 x
2 x x
g u u
f x, y 2 x
y2 y
c
2 x
olduundan;
y ux
y
x
genel zmdr.
10.1.4 Misal:
2 x y
2 dx 2y dy 0
diferansiyel
denkleminin
(x)
integrasyon
arpann
hesaplayarak genel zmn elde ediniz.

zm: lk nce diferansiyel denklemin tam diferansiyel olup olmad test edilmelidir.
N
M N
M
2y 0
2 x y2 2 2y ve
olduundan tam diferansiyel

x x
y x
y y
p x dx
deildir. O halde integrasyon arpan bulunmaldr. Eer x ise e
ve
p x
p x
e
My Nx
sadece x in fonksiyonu olmaldr.
N
My Nx
N
p x dx
2 y 2 2x 2y
y
x
2y
1dx
p x
2y 0
2y
art
saland.
ex
ex 2 y2 2x dx ex 2ydy 0
x
x 2
x
x
2e e y 2xe dx 2e y dy 0
N
M
2ex y 2ex y
2ex ex y2 2xex 2ex y ve
y y
x x
diferansiyeldir.
47
M N
y x
olduundan
tam

f x, y 2ex ex y2 2xex dx g y f x, y 2ex ex y2 2ex x 1 g y
f
x
e 2x y2 g y
y y
2ex y
dg y f N
f
olduundan;
2e x y
y
dy
y y
dg y
dg y
d
g y c
2ex y
0
dy
dy
dy
g y c
f x, y ex 2x y2 c 2 ex x e x y2 c eklinde genel zm elde edilir.

Ayn denklem Bernoulli ile nceki blmlerde zld.
10.1.5 Misal:
x y dx x y3 x 2 dy 0 diferansiyel denkleminin genel zmn hesaplaynz.
test edilmelidir.
N 2
M 4
M N
x x y3 2 x y3
x x y x ve
olduundan
tam
x x
y y
y x
diferansiyel deildir. Tablo 1 den yararlanarak x e bal olup olmad test edilmelidir.
x
My Nx
N
x 2 x y3
x 2 x y3
y3 x
x y3 x
1
x dx
dx
1
ln x 1
1
x
e
e
e
x
x
x 1 x 4 x y dx x 1 x y3 x 2 dy 0 x 3 y dx x y3 dy 0
f x, y x 3 y dx g y f x, y
x4
f
x4
x y g y
x y g y
4
y y 4
dg y
dg y
dg y
f N
f
y3
x y3
olduundan x
x
dy
dy
y y
y
dy
3
dg y y dy
g y
y4
x4
y4
xy
c eklinde genel zm elde edilir.
4
4
4
10.2 y integrasyon arpan sadece y ye baml olduu durum:

x, y fonksiyonun sadece y ye bal olduunda; y eklinde yazlabilir. Dolaysyla
0 olacaktr. Bu deer yerine yazldnda;

x
1
M N
M
N
x
y y x
1 d N M
M
dy x y
48
N M
1 d x y
p y
dy
M
1 d
p y
dy
elde edilir.
p ydy
ln
e e
p ydy
d
p y dy

p y
burada
Nx My
M
ln p y dy
ile tanmldr.
10.2.1 Misal:
y dx y2 x dy 0 ile verilen diferansiyel denklemin, ilk nce (y) integrasyon
arpann bulunuz ve daha sonra genel zmn elde ediniz
N 2
M
M N
y x 1
y 1 ve
olduundan tam
x x
y x
y y
deildir. Tablo 1 den yararlanarak y e bal olup olmad test edilmelidir.
y
Nx My
M
diferansiyel
y dy
1 1
2
dy 2ln y1 1
e
e y e
y
y
y2
2
1
x
1
1
y dx 2 y2 x dy 0 dx 1 2 dy 0
2
y
y
y
y
1
f
x
x
f x, y dx g y f x, y g y
g y
y y y
y
y
dg y
f N
x dg y
x
f x dg y
x
1
olduundan 2
1 2
2
1 2
y
dy
y
y y
dy
y
dy
y y
dg y 1 dy
g y y f x, y
x
y c eklinde genel zm elde edilir.
y
10.3 Eer M ve N ayn dereceden homojen fonksiyonlar ve x M y N 0 ise,

integrasyon arpan
1
eklindedir.
xy
x M y N 0 olmak zere M x, y dx N x, y dy 0 diferansiyel denkleminin integrasyon

arpan;
1
eklindedir. nk; x M y N 0
xy
M dx N dy 0
M
dx y dy 0
N
M
y
olur.
N
x
y
x dx y dy 0
x
y dx x dy 0 diferansiyel denklemiyle ayndr. Dolaysyla bu denklemin bulunan

integrasyon arpan, nceki denklem iin de geerlidir.
49
y dx x dy 0
y dx x dy 0
Tam diferansiyel artn salamas iin,
1
y dx x dy 0
xy
M N
olmaldr. Dolaysyla;
y
x
1
1
dx dy 0
x
y
N 1
M 1
0
0 ve
x
x y
y
y x
M N
tam diferansiyel
y
x
1
art salanmaktadr. Bylece integrasyon arpannn
olduu grlr.
xy
Aada verilen diferansiyel denklem bu tre bir misaldir.
10.3.1 Misal:
xy dx x 2 dy 0
diferansiyel denklemin ilk nce tam diferansiyel olup olmadn test
ediniz. Tam diferansiyel deil ise, integrasyon arpann bularak znz.

zm:
M
N
x, ve
2x
y
x
x xy y x 2 0
x M y N 0 art test edilmelidir.
x 2 y x 2 y 0 art salanyor. Bu durumda integrasyon arpan
1
olduundan, diferansiyel denklem;
xy
x2
xy
dx
dy 0
xy

xy
M N
y x
dy
dx
c
y
x
c eC
x
1 dx dy 0
y
ln y ln x c
y cx
ln y
x
dy dx
y
e
ln x
eC
dy dx
y
x
y eC x
10.3.2 Misal:
xy dx x y dy 0
2
eklinde verilen diferansiyel denklemin, tam diferansiyel olup
olmadn test ediniz ve tam diferansiyel deilse, integrasyon arpann hesaplayp,

zmn yapnz.
N
M
2xy ve
2xy ve
x
y
M N
y x
olduundan tam diferansiyel deildir.
x M y N 0 art test edilmelidir. x xy2 y x 2 y 0

1
xy2 dx x 2 y dy 0
xy
y dx x dy 0
50
yx
dy
0
dx

dy
1
dx c
y
x
1
1
dy dx
y
x
C ec
y C x
ln y ln x c
ln y
ln x
ec
genel zmdr.
10.3.3 Misal:
12x y dx 12x dy 0
2
diferansiyel denkleminin genel zmn hesaplaynz.
zm:
N
M
36x 2 ve
12x 2 ve
x
y
M N
y x
olduundan tam diferansiyel deildir
a) integrasyon arpan x olarak alndnda;
p x
My Nx
N
p x dx
12x 2 36x 2
12x
e
2
dx
x
12x 2 1 3
12x x
2
2
x
ln X2
p p x olduundan geerlidir.
1
1
12x 2 y dx 2 12x 3 dy 0
2
x
x
12y dx 12x dy 0
12xy 12xy c
24xy c
b) integrasyon arpan x, y
1
1
12x 2 y dx
12x 3 dy 0
xy
xy
12x dx
xy C
12x x
dy
y
dx
xy C
1
xy
1
x2
olduundan;
12y dx 12x dy c
C
24
olarak alndnda;
12x 2
12x dx
dy 0
y
x
dy
y
dy
dx
c
y
x
12x 2
12x dx
dy
y
ln y ln x c
12x 2 y dx x dy 0
df (x, y) y dx x dy 0
Not: her iki zmde de diferansiyel denklemin ayns elde edilmitir. Buradan farkl
integrasyon arpan kullanlsa bile zmn deimedii grlmektedir. Ayrca, bir
diferansiyel denklemin, tam diferansiyel hale getirilmesi iin farkl integrasyon
arpanlarnn olabildii grlmektedir.
51
10.4 Eer M ve N ayn dereceden homojen fonksiyonlar ve x M y N 0 ise,

integrasyon arpan
1
eklindedir.
xM yN
x M y N 0 olmak zere M x, y dx N x, y dy 0 diferansiyel denkleminin integrasyon

1
eklindedir. Homojen olma art; Eer M(x, y) ve N(x, y) m.
xM yN
mertebeden homojen ise M(x, y) m M(x, y) ve N(x, y) m N(x, y) olur. Homojen olma
artndan dolay;
arpan;
M
M
N
N
y
mM ve x
y
mN bantlar geerlidir. Misal olarak;
x
y
x
y
x
x
xy y2 dx x 2 dy 0 diferansiyel denkleminde grlebilir.
M
M
y
x 2x y y x 2y 2x 2 xy xy 2y 2 2 x 2 xy y 2 2 M
x
y
N
N
y
x 2x y 0 2 x 2 2 N Bu bantlar ispatlandnda, integrasyon arpan da
x
y
ispatlanm olur. nk integrasyon arpan alnan kabul zerine uygulanmaktadr.
x
M
M
dx
dy 0 olur
xM yN
xM yN
x, y M x, y dx x, y N x, y dy 0
Tam diferansiyel artn salamas iin,
M N
olacandan;
y
x

M
N

art salanmaldr. Bu artn daha ak yazlmasyla;
y xM yN x xM yN
M
xM yN xM yN M N xM yN xM yN N
y
y
x
x
2
2
xM yN
xM yN
veya
xM yN xM yN M
xM yN xM yN N yazlabilir.
y
y
x
x
xM
M
M
N
N
yN
M x M M y N x M
yN
N x M N y N
y
y
y
y
x
x
x
x
xM
M
M
M
N
N
N
yN
Mx
MN My
xM
yN
N x M N y N
y
y
y
y
x
x
x
x
52

Mx
yN
M
M
M
N
N
N
M
N
yN
Mx
MN My
xM
yN
MN Nx
Ny
y
y
y
y
x
x
x
x
M
N
N
M
My
xM
Nx
y
y
x
x
Nx
M
N
M
N
N x
y
Mx
y
y
y
x
x
M
M
N
N
yN
xM
My
x
y
x
y
N m M M m N
m M N m M N olduu grlr. Bylece ispatlanm olur.
Aada verilen misal bu trdendir.
10.4.1 Misal:
x y y2 dx x 2 dy 0
ile
verilen
diferansiyel
denklemin
genel
zmn
hesaplaynz.
M
N
x 2y, ve
2x
y
x
M N
y x
x M y N 0 art test edilmelidir.

x x 2 xy y2 y x 2 0
integrasyon
arpan
x 3 2 x 2 y x y2 0
art
1
1
1
3
2
2
2
x M y N x 2x y xy
x x y
salanyor.
Bu
olduundan
durumda
diferansiyel
denklem;
x 2 xy y2
x2
dx
dy 0
2
2
x x y
x x y
diferansiyel gibidir.
10.5 M x, y dx N x, y dy 0
haline gelir ve tam diferansiyeldir. zm tam
diferansiyel
denklemi
M x, y y f1 x y
ve
N x, y x f 2 x y eklinde ifade edilebiliyor ve f1 x y f 2 x y ise, integrasyon
arpan
1
eklindedir.
xM yN
Aada bununla ilgili misali inceleyiniz.
10.5.1 Misal:
y 2xy 1 dx x 2xy 1 x 3y3 dy 0 ile verilen diferansiyel denklemin genel zmn

hesaplaynz.
53

M x, y y f1 x y
zm:
M x, y y 2xy 1
ve
N x, y x 2xy 1 x 3y3
N x, y x f 2 x, y ve 2xy 1 2xy 1 x 3y3 f1 x, y f 2 x, y art salandndan dolay
integrasyon arpan,
1
eklinde alnabilir. Buradan,
xM yN
1
1
1
1
2 2
4 4
2 2
4 4
2
2
4 3
2x y xy xy 2x y x y
xy
x M y N x 2xy y y x 2x y x y
olduu grlr. Bu ifade verilen diferansiyel denklem ile arpldnda,
1
1
2xy 1 dx 3 4 2xy 1 x 3y3 0
xy
xy
1
1
y 2xy 1 dx 4 4 x 2xy 1 x 3y3 0
4
xy
xy
4
4 3
veya,
2
2
1
1
1
2xy
1
1 2xy
1
x 3y 3
x 4 y3 x 4 y3 dx x 3y4 x 3y4 x 3y4 x 3y4 dy 0 x 3y2 x 4 y3 dx x 2 y3 x 3y 4 y dy 0
elde edilir.
2
1
f (x, y) 3 2 4 3 dx g y
x y x y
f (x, y)
f (x, y)
f
N
y
1
1
g y
2
x y 3 x 3y3
2
1
1
3 3 ln y C
2
xy xy
2
10.6 M x, y dx N x, y dy 0 diferansiyel
M N
y x
denkleminde
ifadesi
M N
y x N a x M b y eklinde ifade edilebiliyor ise, integrasyon arpan
a x dx
b y dy
eklindedir.
e
e
Aada verilen diferansiyel denklem bu trdendir.
10.6.1 Misal:
x x 2y 1 dy y 2x y 1 dx 0 eklinde verilen diferansiyel denklemin genel zmn
bulunuz.
M
N
2x 2y 1,
2x 2y 1
y
x
zm: x x 2y 1 dy y 2x y 1 dx 0
N M
x y 2x 2y 1 2x 2y 1
a x dx
b y dy
4
b y
e
e
3y
N M
x y 4x 4y 4 x y
4 ln x
4 ln y
3
e
e 3
54
a x
xy
4
3
4
3x
ve
xy
4
3
x x 2y 1 dy xy 3 y 2x y 1 dx 0 denklemi tam diferansiyeldir. zm tam
diferansiyel denklem gibidir.
10.6.2 Misal:
x
M x, y dx sec2 y dy 0 diferansiyel denkleminin tam diferansiyel olmas iin M x, y
y
M N
ifadesini hesaplaynz. zm: tam diferansiyel olmas iin

olmaldr. Denklemde
y x
N x, y bilindiinden zme buradan balamaldr.
N x, y
1
x
2
cos y y
f x, y N x, y dy g x
f x, y
sin y
x ln y g x
cos y
N
1
x
1

2
x cos y y
y
sin 2 y
f (x, y)
1
M x, y dx
y
cos2 y y
sin 2 y

1
x
M x, y dx
1
cos2 y y
y
cos2 y
sin y
M x, y dx cos y x ln y tan y
fonksiyonunun, f x, y
df (x, y)
M
1
y
y
1
x
f x, y
dy g x
2
cos y y
olduu grlr. Ayrca
f (x, y)
1
x
N x, y
2
y
cos y y
f (x, y)
N x, y
y
olduundan;
f (x, y) sin y
M x, y dx
y
y cos y
sin 2 y
1
x
M x, y dx
cos2 y y
cos2 y y
sin 2 y

1
x
M x, y dx
1
cos2 y y
y
cos2 y
M x, y ln y
olur.
Buradan
sin y
x ln y c olduu grlr. Salamas yaplabilir.
cos y
f
f
dx dy 0
x
y
olmaldr.
f x, y sin y
x ln y
x
x cos y
f x, y
ln y
x
1
x
dy 0
Diferansiyel denklem; ln y dx
2
cos y y
f x, y
1
x
2
y
cos y y
eklindedir.
============================
55
f x, y
xM y N 0
art
salanyorsa
integrasyon
arpan
1
xy
alnabilir.
spat
aadadr.
1
M N
N
M
x
y y x
1
M N
1
xy 2 M 2 N
x y y x
xy
1
1 M N
y M x N y x
xM yN M N
xy
y x
M N
y x
11. Lineer Diferansiyel Denklem Sistemleri (Linear Differential Equation

Systems)
Bazen birden fazla birinci mertebeden denklem sistemleri birbiri ierisinde denklem
sistemi eklinde verilebilir. x ve y, t nin fonksiyonu olmak zere iki denklem verilsin
dx
a11 x a12 y 0
dt
dy
a 21 x a 22 y 0
dt
D a11 x a12 y 0
a 21 x D a 22 y 0
a12 x 0
D a11
D a 22 y 0
a 21
Bu
d
alndnda
dt
denklemler
dx
dt
matris
D x a11 x a12 y 0
D y a 21 x a 22 y 0
halinde
yazldnda;
elde edilir. Bu denklemde x ve y deerleri her zaman
sfr olmayacandan dolay, matrisin determinant sfra eit olmaldr.
D a11
a 21
x 0
D a 22 y 0
a12
D a11
a 21
Buradan elde edilen kk deerleri ile zm elde edilir.
0
D a 22
a12
D a11 D a 22 a 21 a12 0
D2 a11 D a 22 D a11 a 22 a 21 a12 0
D2 a11 a 22 D a11 a 22 a 21 a12 0 Bu
teristik denklemin kklerinden genel zm elde edililir. Fakat x h c1 e

y h c3 e
r1t
c4 e
r2 t
r1t
karakr t
c2 e 2
ve
olacandan 4 adet keyfi sabit olur. Bunlardan 2 tanesi dierinin
cinsinden yazlarak sadeletirilir ve sadece 2 adet keyfi sabit kalr. Ayn zmler matris
zelliklerinden faydalanlarak da yaplabilir. Bu denklem sistemlerinin anlalmas iin
aada misaller verilmitir.
56
11.1 Misal:
dx
3 x 6 y 0
dt
dy
3 x 3 y 0
dt
(1)
olarak verilen diferansiyel denklem sisteminin genel zmn
(2)
elde ediniz. zm: D
D 3 x 6 y 0
d
operatr kullanarak (1) ve (2) denklemi tekrar yazldnda;
dt
(3)
ve
3 x D 3 y 0 (4)
ekli elde edilir. Bu iki denklem
matris eklinde yazldnda;
6 x 0
D 3
D 3 y 0
3
eitlendiinde;
(5)
halini alr katsaylar matrisinin determinant sfra
6
D 3
D
(6) D 3 D 3 18 0 D2 9 0 Buradan
0
D 3
3
Karakteristik denklemin kklerinin, r1,2 3 i olur. Buradan homojen ksmn zm nceki
blmlerde verildii gibi (tamamlayc zm) denklemin kklerinden dolay;
r t
r t
r t
r t
x h c1 e 1 c2 e 2 ve yh c3 e 1 c4 e 2 eklinde yazlmaldr. Bylece;

x h c1 cos 3 t c2 sin 3 t
(7)
ve
yh c3 cos 3 t c4 sin 3 t
(8) olur.
Buradan grld gibi 4 adet farkl keyfi sabit gelmektedir. Halbuki D determinant
2x2
boyutunda olduundan sadece 2 adet katsay bulunmaldr. Bundan dolay c3 vec4
katsaylar c1 vec2 cinsinden ifade edilmelidir. Bu amala x h c1 cos 3 t c2 sin 3 t ve

yh c3 cos 3 t c4 sin 3 t ile verilen zmler ilk verilen (1) veya (2) denkleminde yerine
yazldnda zm elde edilir. Burada ilk olarak (1) denkleminde yerine yazld.
dx h
3 x h 6 yh 0
dt
3c1 sin 3 t 3c2 cos 3 t 3 c1 cos 3 t c2 sin 3 t 6 c3 cos 3 t c4 sin 3 t 0
3 c1 3 c2 6 c4 sin 3 t
0 ve 3 c2 3 c1 6 c3 cos 3 t 0 olur. Veya,
c1 c2 2 c4 0 ve c2 c1 2 c3 0 olur. Buradan c 3 ve c 4 yerine; c3

yazlmaldr. Bylece yh c3 cos 3 t c4 sin 3 t yerine;
57
c2 c1
2
c4
c1 c2
2
c c
c2 c1
cos 3 t 1 2 sin 3 t olur. Ayn zm (2) denkleminde yerine yazlmasyla
2
2
dy h
3 x h 3 yh 0
da elde edilebilir.
dt
yh
3 c3 sin 3 t 3 c4 cos 3 t 3 c1 cos 3 t c2 sin 3 t 3 c3 cos 3 t c 4 sin 3 t 0
3 c3 3 c2 3 c4 sin 3 t
0 ve 3 c4 3 c1 3 c3 cos 3 t 0 olur. Veya,
c3 c2 c4 0 ve c4 c1 c3 0 olur.
c3 c 4 c 2
c3 c4 c1
2 c4 c1 c2 c4
c3 c 4 c 2
c3 c4 c1
2 c3 c2 c1 c3
c2 c1
2
c1 c2
2
Grld gibi hangi denklem seilirse seilsin, sonu deimemektedir. Bu deerler

denkleminde yerine yazldnda ayn sonular elde
edilmektedir. Yani,
yh
c c
c2 c1
cos 3 t 1 2 sin 3 t olur.
2
2
11.2 Misal:
dx
3 x 6 y 0
(1)
dt
Denklem 11.1 de verilen
sistemin sa taraf sfrdan
dy
3t
3 x
3 y 18 t e
(2)
dt
farkl olduunda zmn hesaplaynz. Bunun anlalmas iin Cramer Kural n aada
n adet cebirsel denklem verildiinde
a11x1
a12 x 2
a1n x n
b1
a 21x1
a 22 x 2
a 2n x n
b2
a n1x1 a n2 x 2
a nn x n
bn
a11
zm; x i
a12
a1n
a
a 22
i
ile elde edilmektedir. Burada 21
a n1 a n2
a 2n
determinantdr. Dier x i
i
ise aadaki gibi tanmldr.
58
a nn
ile tanmlanan katsaylar
a11
a1,i1
b1
a1,i 1
a1n
a 21
a 2,i1
b2
a 2,i 1
a 2n
a n1
a n,i 1
bn
a n,i 1
a nn
Bylece zm kolaylkla elde edilir.
i. kol on
D 3
Bu zellik
3
D 3
6 x
0
denklem takmnda uygulandnda;

3t
D 3 y 18 t e
6
D 3
x t
3t
18 t e
D 3
x t 108 t e3t
t
x t x
108 t e 3t
x
D2 9
yazlarak homojen ksm elde edilir. Bu ksm daha nce hesaplanmt.
9 x 0
9 x 108 t e3t
x h c1 cos 3 t c2 sin 3 t
Parametrelerin deiimi metodu (Baknz: 13.2) kullanldnda tamamlayc ksm elde

edilir.
x p v1 cos 3 t v 2 sin 3 t
v1 cos 3 t v2 sin 3 t 0
v1 3 sin 3 t v2 3 cos 3 t 108 t e 3t
sin 3 t
0
v1 cos 3 t
3t
v2 3 sin 3 t 3 cos 3 t 108 t e
3 t
v1
36 sin 3 t t e
olur. Bu ifadelerin integralinin alnmasyla;

3 t
v2
36 cos 3 t t e
1
1
v1 36 t e3t cos 3 t 6 sin 3 t te 3t
6 18
1
1
v 2 6 cos 3 t t e 3t 36 t e 3t sin 3 t olur. x p v1 cos 3 t v 2 sin 3 t den dolay
6 18
1
1
x p 36 t e 3t cos 3 t 6 sin 3 t te 3t cos 3 t
6 18
1
6 cos 3 t t e 3t 36 t e 3t sin 3 t sin 3 t
6 18
olur
Burada ifadelerin sadeletirilmesiyle;

x p 2 e3t 3 t 1 olduu grlr. Genel zm x x h x p eklinde olduundan;
59

x c1 cos 3 t c2 sin 3 t 2 e3t 3 t 1 eklinde elde edilir.
Benzer ilemler y iin de uygulandnda y nin genel zm bulunur.

0
D 3
y t D 3 18 t e3t
y t
3t
18 t e
3
y t
d
18 t e 3t 3 18 t e 3t
dt
y t 18 e3t 108 t e3t
y t
y t
9 y 0
18 e3t 108 t e3t

D2 9
9 y 18 e3t 108 t e 3t
yp v 3 cos 3 t v 4 sin 3 t
v3 cos 3 t v4 sin 3 t 0
v3 3 sin 3 t v4 3 cos 3 t 18 e 3t 108 t e 3t
sin 3 t
0
v3 cos 3 t
3t
3t
v4 3 sin 3 t 3 cos 3 t 18 e 108 t e
3 t
v3
6 e 1 6 t sin 3 t

olur. Bu ifadelerin integralinin alnmasyla;
3 t
v4
6 e 1 6 t cos 3 t
1
1
v 3 6 t e3t cos 3 t 6 t e 3t sin 3 t
6
6
1
1
v 4 6 t e3t cos 3 t 6 t e 3t sin 3 t olur. yp v 3 cos 3 t v 4 sin 3 t den dolay
6
6
1
1
y p 6 t e 3t cos 3 t 6 t e 3t sin 3 t cos 3 t
6
6
1
1
6 t e 3t cos 3 t 6 t e 3t sin 3 t sin 3 t
6
6
olur
Burada da ifadelerin sadeletirilmesiyle;

yp e3t 1 6 t olduu grlr. Genel zm y y h y p eklinde olduundan;
y c3 cos 3 t c4 sin 3 t e3t 1 6 t eklinde elde edilir. c 3 ve c 4 keyfi sabitlerinin yok
edilmesi iin soruda verilen (1) veya (2) denkleminin kullanlmasyla yok edilir.
y
c c
c2 c1
cos 3 t 1 2 sin 3 t e3t 1 6 t genel zmdr.
2
2
60
11.3 Misal:
dx dy
2 x 3 y
dt dt
dx dy
2
4 x 3 y
dt dt
(1)
(2)
D x D y 2 x 3 y 0
2 D x D y 4 x 3 y 0
D x D y 2 x 3 y 0
2 D x D y 4 x 3 y 0
dx
1 1 dt 2 3 x

2 1 dy 4 3 y
dt
dx
1
1
1 1 1 1 dt 1 1 2 3 x
2 1 2 1 dy 2 1 4 3 y

dt
d x 2 0 x

dt y 0 3 y
1 dx
x
2 dt
1 dy
y
3 dt
dx 1
dt 3

dy 2
dt 3
2 0 d x 2 0 2 0 x
0 3 dt y 0 3 0 3 y

dx
2x 0
dt
dy
3y 0
dt
r20
r 3 0
1
2
1
3 2 3 x

1 4 3 y
3
0
d x x

1 dt y y
3
x c1e 2t
y c 2e3t
Bu neviden denklemlerin zm balang veya snr koullar verildii takdirde, saysal

olarak da yaplabilmektedir. Saysal zmler her trden diferansiyel denkleme
uygulanabilir. Fakat her saysal denklem, hepsini zemez. Birou sadece balang
deer problemlerini zebilmektedir (Euler metodu gibi). Snr deer problemini zenler
daha da nem kazanmaktadr.
11.4 Misal:
Dier nemli bir misal de, ayn adada yaayan kurt-tavan hikyesidir.
Tavan ve kurtlarn, herhangi bir t anndaki says srasyla, r ve f ile ifade edilsin.
Diferansiyel denklemi kurmak iin aadaki kabuller yaplacaktr.
1
Kurtlarn yokluunda tavanlarn zamana bal artma miktar, mevcut tavan

dr
a r, a 0 f 0 iken
saysyla orantldr. Bu durum:
dt
Tavanlarn yokluunda kurtlarn lp azalp kaybolup gidecektir. Bunu da

df
b f , b 0 r 0 iken eklinde diferansiyel denklem ile ifade edebiliriz.
dt
61

3
Kurt ve tavanlarn karlama says,
r f
arpm ile doru orantldr. Bylece
Kurtlarn gelime miktar c r f eklinde ifade edilir iken tavanlarn azalma miktar
d r f ile ifade edilir. Buradaki c ve d pozitif sabitlerdir.

Bu kabuller dorultusunda;
df
b f d r f f b d r
dt
Buradaki katsaylara bal olarak r ve f nin zamana
dr
a r c r f r a c f
dt
bal grafii de deimektedir. Herhangi bir r ve f deerine karlk, faz diyagram
izilebilir. nk;
ekil 1: Tavan-Kurt diyagram
df
dt df dt df b f d r f
dr
a r cr f
dt dr dr
dt
Bunu saysal deerlerle daha iyi grebiliriz.
a 1.0 , b 1.0 , c 1.0 ve d 0.9 alndnda, 0 r 5 ve 0 f 5 blgesinde r ve f ye
62

bal olarak
df
oran her noktada hesaplanabilir. Bu durum aada belirtilmitir.
dr
df b f d r f f b d r
dr
a r cr f
r a c f
df f 1 0.9 r
elde edilir.
dr r 1.0 1.0 f
Tavan-Kurt deiim diyagram ekil 1 de verilmitir. Bu grafiin elde edilii yukardaki

denklemde saysal deerler kullanlarak hesaplanmtr. (a, b, c ve d) deerlerine bal
olarak ok deiik grafikler elde edilmektedir.
Runga-kutta gibi saysal metotlar kullanlarak Tavan ve Kurtlarn zamana gre deiimi
de aada verilmitir.(Matlab ile yazlan rabbit_fox.m dosyas ile sonular hesapland.)
The LotkaVolterra predatorprey modeli ilk olarak Alfred J. Lotka tarafndan 1910 ylnda
ortaya atld.
a = 0.04, b = 0.0005, c = 0.2, d = 0.00005 deerleri ve r=1.1, f=0.98 iin farkl grafikler
elde edildi.
dr df
c a
0 olan nokta koordinat (r,f ) , olan noktadr. Bu nokta balang

dt dt
d b
deeri olarak alnd takdirde kurt ve tavanlarn zamana gre deiim grafii eimi
olmayan sabit bir izgidir.
Kritik deer
ekil 2 de r=3.44 ve f=0.88 balang deerleri iin t=20 ye kadar grafii izildi.
ekil 2: Tavan ve Kurt saysnn zamana gre deiimi

Birinci mertebeden diferansiyel denklemler balang deer problemi (Initial Value
Problem, IVP) olduu takdirde, en basit olan tanjant izgi metodu (tangent line method)
veya Euler metodu (1768 ylnda ilk olarak Euler tarafndan ortaya atld iin)ile
63

saysal zm de yaplabilir. Basit olarak y m x n doru denkleminden faydalanarak
yaplan zm gibi de alglanabilir. Bir fonksiyonun bir noktadaki deeri ve bu noktadaki
eimi (1. metreden trevi bilindii takdirde, bu noktadan kk bir h kadar uzaktaki dier
noktann deeri;
yi1 yi h
dy
dx x i
(9.1)
denklemi ile hesaplanabilir. Buna Euler metodu denir. Burada nemli olan adm
bykln (h=step size) kk tutmak gerekir. x deeri arttka, hata miktar da buna
bal olarak artar
11.5 Misal:
dy
1
3 e t y,
y 0 1
birinci mertebeden diferansiyel denklemin saysal zmn
dt
2
t=0.4 e kadar h=0.1 aralklarla Euler metodunu kullanarak hesaplaynz ve sonular
analitik zm ile kyaslaynz.
zm: verilen denklemin analitik zm; y t 6 2e t 3 e
kullanldnda;
y 0 1
ve
h 0.1
bilinmektedir.
t
2
t0
eklindedir. Euler forml

iin
fonksiyonun
trevi
hesaplandnda;
dy
1
3 e t y
dt
2
dy
1
3 e 0 1
dt t 0
2
dy
3.5
dt t 0
olduu grlr. Bu deerler Euler formlnde yerine yazldnda;
yi1 yi h
dy
dx x i
y 0.1 y 0 0.1
dy
dt t 0
y 0.1 1 0.1 3.5
y 0.1 1.35 olarak elde edilir. ikinci admda y 0.1 1.35 alnr ve trevi iin
dy
1
3 e t y
dt
2
dy
1
3 e 0.1 y 0.1
dt t 0.1
2
dy
1
3 e 0.1 1.35 3.4048
dt t 0.1
2
y 0.2 1.35 0.1 3.4048
y 0.2 1.3405
dy
1
3 e 0.1 1.35
dt t 0.1
2
y 0.2 y 0.1 0.1
dy
dt t 0.1
olarak elde edilir. Bu ilemler bilgisayar program yardm ile kolayca hesaplananilir.
Yine bir saysal zm teknii olan, Diferansiyel Quadrature Metodu ile ayn problem
zld. Sonularn daha hassas olarak elde edildii grld.
Bu metodun avantaj, her trden diferansiyel denkleme uygulanabilmesidir. Snr deer
veya balang deer problemi olmas fark etmez. Ayrca diferansiyel denklemin adi
64

diferansiyel veya dorusal olmayan olmas da zm etkilemez. Sadece dorusal
olmayanlarda tekrar (iterasyon) saysnn artmasndan dolay hesaplama sresi artar.
Ksm diferansiyel denklemlere de kolaylkla uygulanabilmektedir. Fakat bunlarda boyut
says arttndan dolay hesaplama sresi de bunun orantl olarak artmaktadr.
Matlab lisannda yazlan euler.m dosyas, Euler metodu ile yaplan zme bir misaldir.
Tablo 2: Euler metodu ile saysal zm
Euler Metodu ile zm
t
Gerek zm
h=0.1
h=0.01
h=0.0000001
1.0000000
1.00000000
1.00000000
0.1
1.33663689
1.3500000
1.33792643
1.33663690
0.2
1.64802624
1.6729837
1.65043617
1.64802626
0.3
1.93623963
1.97120763
1.93961834
1.93623966
0.4
2.20316765
2.24672907
2.20737940
2.20316769
0.5
2.45053633
2.50142462
2.45545969
2.45053638
Yine matlab lisannda yazlan ode_dqm.m dosyas, Diferansiyel Quadrature Metodu ile
yaplan zme bir misaldir.
Grld gibi t=0.5 iin bile elde edilen sonular olduka yksek uyumluluk
gstermektedir.
Tablo 3: Diferansiyel Quadrature metodu ile saysal zm
Diferansiyel Quadrature Metodu ile

zm
h=0.1
h=0.01
0.0
1.0000000
1.00000000
0.1
1.33663639
1.33663639
1.33663689
0.2
1.64802580
1.64802624
1.64802624
0.3
1.93623920
1.93623963
1.93623963
0.4
2.20316725
2.20316765
2.20316765
0.5
2.45053592
2.45053633
2.45053633
Matlab dilinde yazlan euler.m program

faydalanarak baka problemler de zlebilir.
%
%
Gerek zm
aada
verilmitir.
Bu
programdan
Numerical Solution of Differential Equations by Using Euler Method

y(0) = y0 (given initial value)
65

% h : Step size
% ts: Last point to be calculated
% ==========================================
clear all;
close all;
clc;
% ==========================================
ts = 0.5;
h = 0.1;
if ( h > ts)
sprintf('please enter correct value');
pause;
return;
end
t = (0:h:ts)';
n = size(t,1);
f = zeros(n,1);
g = zeros(n,1);
% ==========================================
% Initial condition is imposed here
% ==========================================
y = 1;
f(1) = y;
% ==========================================
for i=1:n-1,
dy = 3+exp(-t(i))-1/2*y;
f(i+1) =y+h*dy;
y=f(i+1);
end
for i=1:n,
g(i) = 6-2*exp(-t(i))-3*exp(-t(i)/2);
end
for i=1:(1/h*0.1):n,
display(sprintf('%8.4f %12.8f %12.8f',t(i),g(i),f(i)));
end
12. kinci Mertebeden Homojen Diferansiyel Denklemler (Second Order

Homogeneous Differential Equations)
imdiye kadar incelenen diferansiyel denklemler birinci mertebeden idi. Mhendislikteki
birok problem yksek mertebendir. Hatta bir ou, 3. ve 4. merteben diferansiyel
denklem ile ifade edilebilmektedir. Homojen diferansiyel denklemin daha genel hali
Cauchy-Euler denklemidir ve aadaki ekildedir.
d2y
dy
a x 2 bx cy 0
dx
dx
2
zm iin; y ekx deiken dnm uygulanr. Bu durumda;

2
dy
dy
kx d y
k e kx olur.
ye ,
k e , 2 k 2 ekx deerleri elde edilir. Buradan da;
dx
dx
dx
66
kx
(12.1)

Bu deerler yukardaki denklemde yerine yazldnda;
a x 2 k2 ekx b x k ekx c ekx 0 a x 2 k 2 b x k c ekx 0
a x k b x k c 0
2
k1,2
k1,2
b x b2 x 2 4 a x 2 c
b x x b2 4 a c
k1,2
2 a x2
2 a x2
b b2 4 a c
olarak elde edilir. Dier bir dnm iin y x k alnr. Buradan;
2a x
2
dy
k 1 d y
yx ,
k x , 2 k k 1 x k 2 olur. Ayrca;
dx
dx
k
dy
dy
dy
1
d2y
1
k xk x
k x k 1
k x k Benzer ekilde;
k k 1 x k 2
2
dx
x
dx
dx
dx
x
x2
d2y
k k 1 x k olur. Bu deerler asl denklemde yerine yazldnda;
2
dx
a k k 1 x k b k x k c x k 0
Bu deerler asl denklemde yerine yazldnda;
a k k 1 x k b k x k c x k 0
a k k 1 b k c 0
olur.
Buradan
deerleri
hesaplanr.
ki farkl gerek kk olmas durumunda y fonksiyonunun zm aadaki gibidir.
(12.2)
y c1 x k1 c2 x k2
Kklerin tekrarlanmas durumunda;

y u x x dnm uygulanr.
dy
du
u x 1 x ve
dx
dx
d2y
du
du
d 2u
2
1
1
x olur. Bu deerler (12.1) denkleminde

dx 2
dx
dx
dx 2
yerine yazldnda;
du
du
d 2u
du
a x 2 u 1 x 2
x 1
x 1 2 x b x u x 1
x c y 0 (12.3)
dx
dx
dx
dx
d 2 u 1
du
du
a x 2 x 2 a x 1 b x 1 b u x a u 1 x c y 0
dx
dx
dx
d2u
du
du 1
a x dx 2 2 a dx b dx x b x a 1 x u c y 0
67

y c1 x k c2 x k ln x
Olur.
denkleminin trevleri alnp denklem (12.1) de yerine
yazldnda;
d2y
dy
a x 2 1 2 k x k 2 y 0
dx
dx
(12.4)
elde edilir.
Fakat basit incelenmesi bakmndan lisans seviyesinde verilenler aadaki gibi genel
olarak sabit katsaylardan olumaktadr.
d2y
dy
b cy 0
2
dt
dt
y y x
ise
a y b y c y 0 ile gsterilebilir.
d2y
dy
b cy 0
2
dx
dx
a y b y c y 0
olur. Denklemin zmn elde etmek iin y ert bir zm olsun. Bu deer, denklem
(12.3) de yerine yazldnda;
y ert
y r ert
a y b y c y 0
a r
y r 2 ert
a r 2 ert b r ert c ert 0
b r c ert 0
(12.5)
elde edilir. Denklemde ert 0 olduundan;
a r2 b r c 0
(12.6)
olmaldr ve buna denklem (12.3) n, karakteristik denklemi denir. Denklem (12.6) nn

kkleri r1 ve r2 olsun. Bu durumda zm;
y c1 er1t c2 er2 t
(12.7)
eklindedir. Burada farkl kk hali vardr.

1
r1
Kkler gerek ve birbirinden farkl olmas hali:
r2
b b2 4 a c
2a
Kkler gerek ve birbirine eit olmas hali:
Kklerin sanal olmas hali: r1 m i n ve r2 m i n
r1 r2 r
Bu durumda homojen denklemin zm aadaki gibidir.

1. Hal:
b b2 4 a c
2a
r t
r t
y c1 e 1 c2 e 2
68
b
2a

2. Hal:
y c1 ert c2 t ert
3. Hal:
y c1 e 1 c2 e 2 c1 e
r t
y c1 emt eint c2 emt eint

i
Euler denkleminden e
r t
min t
c 2 e
min t
y emt c1 eint c2 eint
cos i sin faydalanarak tekrar yazldnda;
y emt c1 cos n t i sin n t c2 cos n t i sin n t

y emt c1 c2 cos n t c1 c2 i sin n t
c1 a i b, c2 a i b olduunda ancak; C1 c1 c2
ve
C2 c1 c2 i
alnabilir
ve
ifadede sanal terim bulunmaz. Bylece genel zm;
y emt C1 cos n t C2 sin n t

eklindedir. Grld gibi diferansiyel denklem ikinci mertebeden olduundan iki tane
sabit katsay bulunmaktadr.
12.1 Misal:
2 x2
d2y
dy
3 x y 0 diferansiyel denklemin genel zmn hesaplaynz.
2
dx
dx
zm: ilk olarak y x k ,
dy
d2y
k x k 1, 2 k k 1 x k 2 zm denensin.
dx
dx
a k k 1 b k c 0 2 k k 1 3 k 1 0 2 k2 2 k 3 k 1 0
2 k k 1 0 2 k k 1 0 k1,2
2
1 12 4 2 1 1 3
1
1,
22
4
2
1
Ve buradan genel zmn; y c1 x k1 c2 x k2 y c1 x 1 c2 x 2

olduu grlr.
12.2 Misal:
d2y
dy
x 2 3 x y 0
dx
dx
2
dy
k 1 d y
k x , 2 k k 1 x k 2 zm denensin.
zm: ilk olarak y x ,
dx
dx
k
a k k 1 b k c 0 1 k k 1 3 k 1 0 k2 2 k 1 0
k1,2 1, 1 olur Buradan genel zmn; y c1 x k c2 x k ln x
69

y c1 x 1 c2 x 1 ln x olduu grlr.
12.3 Misal:
d2y
dy
5 6 y 0 ikinci mertebeden diferansiyel denklemin genel zmn hesaplaynz.
2
dx
dx
zm:
r1
r1
b b2 4 a c
2a
5 25 4 1 6 5 49 5 7
2
2
2
ve r2
r2
r2 5 r 6 0
b b2 4 a c
2a
r1 1
olduundan;
5 25 4 1 6 5 49 5 7
2
2
2
r x
r x
y c1 e 1 c2 e 2
r2 6
y c1 ex c2 e6x
12.4 Misal:
d2y
dy
2
dt
dt
zm:
r 6 r 9 0
2
r1
6 36 4 1 9 6 0
2
2
r1 3
r1
6 36 4 1 9 6 0
2
2
b b2 4 a c
r1
2a
r r1 r2
r2 3
Kkler tekrarlamal olduundan genel zm;

y c1 ert c2 t ert
y c1 e3t c2 t e3t eklindedir.
12.5 Misal:
d2y
dy
2
dt
dt
zm:
r2 2 r 2 0
r1
b b2 4 a c
2a
70

r1
2 4 4 1 2 2 4
2
2
r1
2 2 i
r1 1 i
r2
2 4 4 1 2 2 4
2
2
r2
2 2 i
r2 1 i
Kkler sanal olduundan;

r t
r t
y c1 e 1 c2 e 2
y c1 e
1i t
c 2 e
1i t
veya y e t C1 cos t C2 sin t eklinde
genel zm elde edilir. Salamasn yapmak iin iki defa trevini alp diferansiyel
denklemde yerine yazmak gerekir. Sonu sfr kt takdirde zmn doru olduu
anlalr.
dy
e t C1 cos t C2 sin t e t C1 sin t C2 cos t
dt
d2y
e t C1 cos t C2 sin t 2e t C1 sin t C2 cos t e t C1 cos t C2 sin t
dt 2
d2y
dy
2 2 y 0
2
dt
dt
e t C1 cos t C2 sin t 2e t C1 sin t C2 cos t e t C1 cos t C2 sin t
2 e t C1 cos t C2 sin t e t C1 sin t C2 cos t
2 e t C1 cos t C2 sin t 0
e t C1 cos t C2 sin t 2 e t C1 sin t C2 cos t e t C1 cos t C2 sin t

2 e t C1 cos t C2 sin t 2 e t C1 sin t C2 cos t
2 e t C1 cos t C2 sin t 0
00
ktndan diferansiyel denklemi salad grlmektedir.
balang veya snr deerleri verildii takdirde zel zm elde edilir. Yani genel zmde
verilen c1 ve c2 katsaylarn yerini sabit saylar alr.
12.6 Misal:
d 2 y dy
2 y 0, y 0 1, y 0 1 eklinde balang artlar ile birlikte verilen ikinci

dt 2 dt
mertebeden diferansiyel denklemin zel zmn hesaplaynz.
zm:
r1
r2 r 2 0
1 1 4 1 2 1 3
2
2
r1
b b2 4 a c
2a
r1
r1 1
71

r2
1 1 4 1 2 1 3
2
2
r1
4
2
r2 2
Kkler gerek ve birbirinden farkl olduundan;

r t
r t
y c1 e 1 c2 e 2
y c1 e t c2 e2t
eklinde genel zm elde edilir. y 0 1 art genel zmde yerine yazldnda;

c1 e0 c2 e20 1
c1 c2 1
zmn trevi alnmaldr.
dy
c1 e t 2 c2 e2t
dt
3 c2 0
c2 0
d 2 y dy
2y 0
dt 2 dt
elde
ikinci
c1 e0 2 c2 e20 1
c1 1
et et 2 et 0
edilir.
artn
uygulanmas
iin
genel
c1 2 c2 1
y e t zel zmdr.
00
sonu dorudur.
13. kinci Mertebeden Homojen olmayan Diferansiyel Denklemler (Second Order

Nonhomogeneous Differential Equations)
imdiye kadar incelenen ikinci mertebeden diferansiyel denklemler sfra eitleniyordu.
d2 y
dy
a 2 b c y gt
dt
dt
(13.1)
eklindeki denklemlerin genel zmleri 2 tane zmn toplam eklindedir. y y h y p

imdiye kadar yaplan zmler y y h eklinde idi. yani ksm (veya tamamlayc)
zmler y p yok idi.
13.1 Belirsiz Katsaylar Metodu ile Homojen Olmayan Diferansiyel Denklemin zm

(Undetermined Coefficients Method)
Bu usulde y p t fonksiyonu, g t ye bal olarak aada verilen tablodaki gibi kabul edilir.
(Not: Eer fonksiyon x e bal ise y p t yerine y p x ve g t yerine g x yazlr.)
Diferansiyel denkleme bal olarak trevler alnr ve yerine yazlarak katsaylar hesaplanr.
Bylece y p t saysal olarak elde edilir. y y h y p denkleminde yerine yazlarak genel
zm elde edilir.
Tablo 4: Belirsiz katsaylar metodunda, ksm (tamamlayc) fonksiyonun
belirlenmesi
yp t
g t
72
A ebt
a ebt
A cos n t
a cos n t b sin n t
A sin n t
a cos n t b sin n t
A cos n t C sin n t
a cos n t b sin n t
A2 t 2
a 0 a1 t a 2 t 2
A0 A 2 t 2
a 0 a1 t a 2 t 2
A0 A1 t A2 t 2
a 0 a1 t a 2 t 2
A2 t 2 ebt
a1 t a 2 t 2 ebt
y p t zm, y h t de aynen bulunduu takdirde t ile arpm yaplr. yani yeni ksm
yp t yp t eklinde alnr. Burum devam ederse;
zm;
yp t 2 yp t
alnr.
Bylece ilem devam eder.
13.1.1 Misal
d2y
dy
18
1
4 12 y 3 e5t , y 0 , y 0
2
dt
dt
7
7
denklemin zel zmn hesaplaynz.
balang koullar ile verilen diferansiyel
zm:
lk nce genel zm bilinmelidir. Daha sonra buradan zel zme geilir.
Genel zm homojen ve ksm zmn toplam olduundan; y y h y p
yh ve
yp hesaplanmaldr.
d2y
dy
4 12 y 0 denkleminden yh aadaki gibi hesaplanr.
2
dt
dt
r 2 4 r 12 0
r1 2
r2
r1,2
b2 4 a c
2a
4 16 4 1 12 4 8
2
2
4 16 4 1 12 4 8
2
2
r1
r1 6
Kkler gerek ve birbirinden farkl olduundan homojen ksmn zm;

r t
r t
yh c1 e 1 c2 e 2
yh c1 e2t c2 e6t eklinde genel zm elde edilir.
yh c1 e2t c2 e6t
dy p
dt
5a e
5t
d2yp
dt
g t 3 e5t olduundan dolay

5t
d2 yp
dy p
12 y p 3 e5t
25a e
25a 20a 12a e5t 3 e5t
25a e5t 4 5a e5t 12 a e5t 3 e5t
dt
73
dt
y p a e5t
3
7
y p a e5t
7 a 3
y yh yp
3
y c1 e2t c2 e6t e5t
7
3
y p e5t
7
denklemde balang artlar yerine yazlarak zel zm elde edilir. y 0
3
y c1 e2t c2 e6t e5t
7
c1 c2 3
3
18
c1 e0 c2 e0 e0
7
7
y 2c1 e2t 6c2 e6t
1 15
2c1 6c2
7 7
15 5t
e
7
2c1 6c2 2
2c1 e0 6c2 e0
c1 3c2 1
18
1
, y 0
7
7
c1 c2
Bu
18 3
7 7
15 0
1
e
7
7
c1 2, c2 1
Bu deerler genel zmde yerine yazldnda, zel zm elde edilir.

3
y 2 e 2t e6t e5t
7
istenilen cevaptr.
13.1.2 Misal
d2y
dy
4 12 y sin 2 t
2
dt
dt
zm:
Bir nceki misalde homojen ksm, karakteristik denklemden zldnden
g t sin 2 t
yh ; yh c1 e2t c2 e6t eklindedir.
olduundan dolay;
yp a sin 2 t b cos 2 t
dy p
dt
olmaldr.
2a cos 2 t 2b sin 2 t
d2 yp
dt
d2 yp
dt 2
dy p
dt
12 y p sin 2 t
4a sin 2 t 4b cos 2 t
4a sin 2 t 4b cos 2 t 4 2a cos 2 t 2b sin 2 t 12 a sin 2 t b cos 2 t sin 2 t
4a 8b 12 a sin 2 t sin 2 t
8 b 16 a 1
16b 8a 0
8 b 4 a 0
y c1 e2t c2 e6t
1
1
sin 2 t cos 2 t
20
40
1
1
, b
20
40
4b 8a 12b cos 2 t 0
y yh yp
genel zmdr.
Aklama: Bu problemde yp a sin 2 t b cos 2 t yerine yp a sin 2 t ksm zm olarak

dy p
alnsayd, zmn salamad grlrd.
dt
74
2a cos 2 t
d2 yp
dt 2
4a sin 2 t

4a sin 2 t 4 2a cos 2 t 12 a sin 2 t sin 2 t
4 a 12 a sin 2 t sin 2 t
16 a 1
ayrca
8 a 0 olur. Dolaysyla a iin
doru bir deer hesaplanamaz.
13.1.3 Misal
d2
d
y t 4 y t 4 y t 2 e2t
ikinci
2
dt
dt
denklemin genel zmn bulunuz.
r2 4 r 4 0
olduundan
mertebeden
homojen
yh c1 e2t c2 t e2t
olmayan
diferansiyel
g t 2e2t
r1 r2 2
yp a e2t
olarak grnr. Fakat bu terim homojen ksmda
yh c1 e2t c2 t e2t mevcuttur. Bu yzden t ile arplarak alnr. y p a t e2t ve tekrar
homojen zmde byle bir terim olup olmad kontrol edilir. yh c1 e2t c2 t e2t
Bu terim de mevcuttur. Dolaysyla tekrar t ile arplmaldr.
dy p
dt
2 a t e2t 2 a t 2 e2t
d2 yp
dt
dy p
dt
d2 yp
dt 2
yp a t 2 e2t
2 a e2t 8 a t e2t 4 a t 2 e2t
4 y p 2 e2t
2 a e2t 8 a t e2t 4 a t 2 e2t 4 2 a e2t 2 a t 2 e2t 4 a t 2 e2t 2 e2t
2 a e2t 8 a t e2t 4 a t 2 e2t 8 a e2t 8 a t 2 e2t 4 a t 2 e2t 2 e2t

2 a e2t 8 a t e2t 4 a t 2 e2t 8 a e2t 8 a t 2 e2t 4 a t 2 e2t 2 e2t
2 a e2t 2 e2t
a 1
y c1 e2t c2 t e2t t 2 e2t
y p t 2 e2t olduu grlr.
genel zmdr.
13.1.4 Misal
d2
d
y t 4 y t 5 y t 2 e2t sin t
2
dt
dt
ikinci mertebeden homojen olmayan diferansiyel
r2 4 r 5 0
yh e2t c1 cos t c2 sin t
g t 2 e2t sin t
r1,2 2 i
lk bakta ksm zm g t ye bal olarak;
75
yp e2t a sin t b cos t
eklinde seilir ve homojen ksmda benzer terimlerin
olup olmad kontrol edilir.
y h e2t c1 cos t e2t c2 sin t
terim bulunmaktadr. Bu yzden t ile arplmaldr.

dy p
dt
d2 yp
dt 2
d2 yp
2
Benzer
yp t e2t a sin t b cos t
e2t a sin t b cos t 2 t a sin t 2 t b cos t t a sin t t b cos t
4 a sin t 4 b cos t 2 a cos t 2 b sin t 3 t a sin t

e2t
3 t bcos t 4 t a cos t 4 t b sin t
dy p
5 y p 2 e2t sin t
Hesaplanan
dt
dt
sadeletirmeler yapldnda;
2 b e2t sin t 2 e2t sin t

yp t e2t cos t
deerler
yerine
yazlp
gerekli
2 e2t a cos t b sin t 2 e2t sin t

b 1
2 e2t a cos t 0
y e2t c1 cos t c2 sin t t e2t cos t
a0
Genel zmdr.
13.1.5 Misal
dy
2 y x3
birinci mertebeden homojen olmayan diferansiyel denklemin genel
dx
zmn bulunuz.
x
zm: Genel zm homojen ve ksm zmn toplam olduundan;

y yh yp
yh ve yp hesaplanmaldr.
Homojen zm;
dy
2y 0
dx
dy
2y 0
dx
diferansiyel denkleminden elde edilir.
dy
2y
dx
dy dx
2y x
1
ln y 2

1
ln y ln x C
2
yp a 0 a1x a 2x 2 a 3x 3
ln x
dy p
dx
eC
a1 2a 2 x 3a 3x 2
x a1 2a 2x 3a 3x 2 2 a 0 a1x a 2x 2 a 3x 3 x 3
a 0 0, a1 0, a 2 0, a 3 1
yp x3
1 dy
dx
2 y
x
y h x eC
dy p
dx
yh c x 2
2 yp x 3
a 3x 3 a1x 2 a 0 x 3
y c x 2 x 3 genel zmdr.
Ayn problem nceki metotlarla da zlebilir. her taraf x e blndnde;

76
dy 2
y x2
dx x
2
y e x
dx
2 dx
e x x 2 dx c
y x 2 x 2 x 2 dx c
p x dx
p x dx
y x e
e
g x dx c
dy
p x y g x
dx
ye
2ln x
y x 2 x c
2ln x
x 2 dx c
y c x2 x3
13.1.6 Misal
d 3y dy
sin x x cos x
nc
dx 3 dx
mertebeden
homojen
olmayan
diferansiyel

y yh yp
yh ve yp hesaplanmaldr.
D y 0 D D2 1 0 r1 0 ve r2,3 i, i olduundan dolay homojen ksmn
zm;
yh c1 c2 cos x c3 sin x eklindedir. Tamamlayc zm ilk etapta g x fonksiyonuna
bal olarak;
yp a1 co s x a 2 sin x a 3 a 4 x cos x a5 a 6 x sin x eklinde yazlr ve bu deerlerin
homojen ksmda olup olmad test edilir. Benzer terimler varsa x ile arplr.
yp a1 co s x a 2 sin x a 4 x cos x a 6 x sin x a 3 co s x a 5 sin x
yp a1 a 3 co s x a 2 a 5 sin x a 4 x cos x a 6 x sin x
yp a1 co s x a 2 sin x a 3 x cos x a 4 x sin x

yp a1 co s x a 2 sin x a 3 x cos x a 4 x sin x
yp a1 cos x a 2 sin x x a 3 x cos x a 4 x sin x x , tekrar dzenlendiinde;

yp a x 2 co s x b x 2 sin x c x co s x d x sin x
olarak elde edilir. Trevleri alnp
yerine yazldnda;
2
2
2 a x cos x a x sin x 2 b x sin x b x cos x
dx
c cos x c x sin x d sin x dx cos x
dy p
2a cos x 4ax sin x ax cos x 2bsin x 4bx cos x
2
dx 2
bx sin x 2csin x cx cos x 2d cos x dx sin x
d2 yp
77

2
6a sin x 6ax cos x ax sin x 6bcos x 6bx sin x

olur.
2
dx 3
bx
cos
x
3c
cos
x
cx
sin
x
3d
sin
x
dx
cos
x
d 3y p
d 3y p
dx
dy p
dx
sin x x cos x veya,
6b 2c 4ax cos x 6a 2d 4bx sin x sin x x cos x

1
1
6a 2d 1 , 4b 0 , 6b 2c 0 , 4a 1 a , b 0,c 0,d olarak hesaplanr.
4
4
yp a x 2 co s x b x 2 sin x c x co s x d x sin x
olduundan
deerler
yerine
1
1
yazldnda; y p x 2 co s x x sin x olarak elde edilir. Bylece;
4
4
1
1
y y h y p y c1 c2 cos x c3 sin x x 2 co s x x sin x
4
4
13.2 Parametrelerin Deiimi Metodu ile Homojen Olmayan Diferansiyel Denklemin

zm (The Method of Variation of Parameters)
kinci mertebeden homojen olmayan diferansiyel denklemlerin zmnde, ksm zm
y p t yi bulmak iin kullanlan farkl bir tarz ve usuldr. Bunun iin;
d2
d
y t p t y t q t y t g t
2
dt
dt
ile ilgili misaller aada verilmitir.
diferansiyel denklemi gz nne alnsn. Bunun
13.2.1 Misal
d2y
dy
ex
ikinci mertebeden homojen olmayan diferansiyel denklemin genel

dx 2
dx
x
zmn parametrelerin deiimi metoduyla hesaplaynz.
d2y
dy
2 y 0 karakteristik denkleminden hesaplanacandan;
zm: Homojen zm
2
dx
dx
r r1 r2 1
r 2 2r 1 0
yh c1 ex c2 x ex
zme benzetilerek yazldndan dolay;
yp v1 ex v 2 x ex Burada; y1 ex , y2 x e x , x
v1 e x v2 x e x 0
v1 e x v2 e x x e x
ex
x
e x
x
e
olur. Ksm zm homojen
ex
x
0
v1
ex
e x xe x v2
x
xe x
78
v1 e x
x
v2 e
1 0

ex
e x xe x
x
xe x
1
olarak hesaplanr. Veya matris tersi yerine v1 ifadesi nce
x
yok edilerek v 2 hesaplanr ve hesaplanan bu deer denklemlerden birinde
yerine yazlarak v1 hesaplanr. lem aadadr.;
Buradan; v1 1, v2
v1 e x
v2 x e x
v1 e x
0
v2 e x x e x
ex
x
ex
x
v2 e x x e x x e x
ex
v2 e x
x
v2
1
x
1
v1 ex x ex 0
x
v1 e x
v2 x e x
v1 e x v2 e x x e x
ex
x
ex
x
v2 e x
v1 ex v2 x ex 0

v1
1
x 0
x
v1 1
1
Bylece; v1 v1 dx 1 dx x ve v 2 v2 dx dx ln x olur. Bu deerler ksm
x
x
x
zmde yerine yazldnda; yp x e ln x x e olur. Buradan genel zmn;
y c1 ex c2 x ex x ex ln x x e x
eklinde olduu grlr.
13.2.2 Misal
d 3y dy
1
ikinci mertebeden homojen olmayan diferansiyel denklemin genel

3
dx dx cos(x)
zmn bulunuz.
r3 r 0
r r 2 1 0
yp v1 v 2 cos x v 3 sin x
r1 0, r2,3 i
yh c1 c2 cos x c3 sin x
Burada; y1 1 , y2 cos x , y3 sin x , x sec x
v1 1 v2 cos x v3 sin x 0
(1)
v1 0 v2 sin x v3 cos x 0
(2)
v1 0 v2 cos x v3 sin x sec x
(3)
(1) ve (3) nolu denklemlerin taraf tarafa toplanmasyla;
79

v1 1
v2 cos x
v1 0 v2 sin x
v3 sin x
v3 cos x
v1 0 v2 cos x v3 sin x
v1 1
1
1
v1
elde edilir. (2) ve (3) nolu
cos x
cos x
1
cos x
denklemlerin srasyla sin x ve cos x terimleriyle arplasyla;

v2 sin x sin x
v3 cos x sin x
v2 cos x cos x
v3 sin x cos x
v2 sin 2 x cos2 x
0
cos x
cos x
Benzer ilemler v 3 iin de yapldnda; v3
v2 1
1
sin x
olarak bulunur. Ayn sonular matris
cos x
ilemleri ile de elde edilebilir. Aada verilmitir.
sin x
sin x v1 0
v1 1 cos x
1 cos x
0 sin x cos x v
0 v2 0 sin x cos x
2
v 0 cos x sin x
sec x
v
0 cos x sin x
3
3
0
sec x
cos x

0
1
0
v1 1
v1
v2 0 sin x cos x 0 v2 1
v 0 cos x sin x 1
v sin x
3
3
cos x
cos x
Buradan; v1
v1 v1 dx
sin x
1
olarak hesaplanr.
, v2 1, v3
cos x
cos x
1
dx ln sec x tan x ,
cos x
v 3 v3 dx
v 2 v2 dx 1 dx x
sin x
dx ln cos x bu deerler ksm zmde yerine yazldnda;
cos x
yp ln sec x tan x x cos x ln cos x sin x Genel zm; y yh y p olduundan

y c1 c2 cos x c3 sin x ln sec x tan x x cos x ln cos x sin x
eklinde
genel
zm elde edilir. Parametrelerin deiimi metodunda matrisin tersi yerine aadaki

ekilde de ayn sonular bulabilirsiniz. Aadaki 2 misali dikkatlice inceleyiniz.
80
13.2.3 Misal
d 2 y dy
2 y e3x ikinci mertebeden homojen olmayan diferansiyel denklemin genel

2
dx dx
zm: Homojen zm;
hesaplanacandan;
d 2 y dy
2y e3x
2
dx dx
r1 1, r2 2
r2 r 2 0
benzetilerek yazldndan dolay;
karakteristik
denkleminden
yh c1 e x c2 e2x olur. Ksm zm homojen zme
yp v1 e x v 2 e2x Burada; y1 e x , y2 e2x , x e3x
v1 e v2 e 0
x
v1 e v2 2e e
x
v2
2x
ex
3
v1 e x
v1 e x
v2 e2x
v1 e x
v2 2e2x
e3x
2x
e3x
0
3
3x
v1 e x v2 e2x 0
v1 e x
e3x
3
v1
v1 e x
v2 3 e2x e3x
v2 3 e2x e3x
ex
e2x 0
3
e4x
3
veya;
v1 e x v2 e2x 0
e x
x
e
v1 e x v2 2e2x e3x
e2x v1 0
3x
2e2x v2 e
v1 e x
x
v2 e
e2x 0
3x
2e2x e
e 4x
v1 3
e4x
ex
,
v
Buradan;
olarak
x
1
2
3
3
v2 e
3
e4x
ex
e4x
ex
hesaplanr. Bylece; v1 v1 dx
ve
olur. Bu
dx
dx
dx
2
3
12
3
3
2
v1 3e x

v2 1
3e2x
1
3e x 0

1 e3x
3e2x
deerler ksm zmde yerine yazldnda; yp v1 e x v 2 e2x
yp
1 3x 1 3x
e e
12
3
yp
yp
e4x x ex 2x
e e
12
3
1 3x
e olur. Bu deerler yerine yazldnda;
4
1
y c1 e x c2 e2x e3x genel zmdr.
4
13.2.4 Misal
81
d2y
dy
5 4 y 18 x e x ikinci mertebeden homojen olmayan diferansiyel denklemin
2
dx
dx
genel zmn parametrelerin deiimi metoduyla hesaplaynz.
d2y
dy
5 4 y 0 D2 5 D 4 0 D1,2 1, 4 olarak
2
dx
dx
karakteristik denklemin kkleri bulunur. Buradan homojen zm; yh c1 e x c2 e4x
eklinde bulunur. Ksm zm homojen zme benzetilerek yazldndan dolay;
zm: Homojen ksm;
Burada; y1 e x , y2 e4x , x 18 x e x
yp v1 e x v 2 e4x
v1 e v2 e
x
4x
v1 e v2 4 e
x
v2
v1 e x
4x
18 x e
v2 e 4x
v1 e x v2 4 e 4x 18 x e x
v2 3 e 4x 18 x e x
18 x e x
v2 6 x e3x v1 e x v2 e4x 0 v1 e x 6 x e3x e4x 0
3 e 4x
v1 6 x
Buradan;
dv 6 x e dx
3x
dv 6 x dx
v2
v1 3 x 2 olarak
2
1 3 x e3x
3
hesaplanr.
2
y p 3 x 2 e x 1 3 x e3x e 4x
3
2
y p 3 x 2 e x 1 3 x e x
3
yazldnda;
y p 3 x 2 2 x e x
3
y c1 e x c2 e 4x 3 x 2 2 x e x
3
bulunur.
ekilde;
ve olur. Bu deerler ksm zmde yerine
yazldnda; yp v1 e x v 2 e4x
Benzer
olur.
Bu
deerler
yerine
y c1 e x c2 e4x 3 x 2 2 x e x genel
zm
13.2.5 Misal
d2y
4y sin 2 x ikinci mertebeden homojen olmayan diferansiyel denklemin genel
dx 2
d2y
4y 0
zm: Homojen zm
dx 2
karakteristik denkleminden hesaplanacandan;
r2 4 0
yh c1 cos 2x c2 sin 2x
r1 2i, r2 2i
olur. Ksm zm
homojen zme benzetilerek yazldndan dolay;

yp v1 cos 2x v 2 sin 2x
Burada; y1 cos 2x , y2 sin 2x , x sin 2 x

82

v1 cos 2x v2 sin 2x 0
sin 2x v1 0
cos 2x
sin 2 x
2sin
2x
2
cos
2x

v1 2sin 2x v2 2 cos 2x sin 2 x
v2
1
sin 2x 0
v1 cos 2x

2
v2 2sin 2x 2cos 2x sin x
Buradan;
1
1
v1 sin 3 2x , v2 sin 2 2x cos 2x
2
2
1
1
1
olarak hesaplanr. Bylece; v1 v1 dx sin 3 2x dx cos 2x cos3 2x

4
12
2
1
1
ve v 2 v2 dx sin 2 2x cos 2x dx sin 3 2x olur. Bu deerler ksm zmde yerine

12
2
yazldnda yp v1 cos 2x v 2 sin 2x veya

1
1
1
y p cos 2x cos3 2x cos 2x sin 3 2x sin 2x

12
12
4
1
1
1
y p cos2 2x cos4 2x sin 4 2x
4
12
12
1
1
4
12
1
1
yp cos2 2x cos2 2x sin 2 2x cos2 2x sin 2 2x
4
12
1
1
3
1
y p cos2 2x sin 2 2x olur.
6
12
12
12
1
1
y c1 cos 2x c2 sin 2x cos2 2x sin 2 2x genel zmdr.
6
12
13.2.6 Misal
d2y
dy
2 y 7 e t sin t
ikinci mertebeden homojen olmayan diferansiyel denklemin
2
dt
dt
genel zmn parametrelerin deiimi metoduyla hesaplaynz.
d2y
dy
2 y 0 karakteristik denkleminden hesaplanacandan;
zm: Homojen ksm
2
dt
dt
r 2 2r 1 0
r1,2 1
yh c1 et c2 t et olur.
benzetilerek yazldndan dolay;
Ksm
zm
homojen
yp v1 y 1 v 2 y 2
yp v1 e t v 2 t e t Burada; y1 e t , y2 t e t , t 7 et sin t
v1 e t v2 t e t 0
v1 e t v2 e t t e t 7 e t sin t
v2 et t e t v2 t e t 7 et sin t
v1 e t v2 t e t 0
v1 e t v2 e t t e t 7 e t sin t
v2 et 7 et sin t
83
v2 7 sin t
zme
dv 7 sin t dt
v 2 7 cos t
v1 et v2 t e t 0
v1 e t 7 sin t t et 0 v1 et 7 t sin t et

dv
7 t sin t dt
v1 7 sin t 7 t co s t
yp v1 e t v 2 t e t yp 7 sin t 7 t cos t e t 7 cos t t et
y p 7 sin t e t olarak elde edilir. Veya;

e t
t
e
t e t v1
e t t e t v2 7 e sin t
v1 e t
t
v2 e
t et
e t t e t 7 e sin t
v1 7 sin t

olarak hesaplanr. Buradan genel zm;
v2 7 t sin t
y y h y p y c1 et c2 t e t 7 sin t e t olarak hesaplanr.
13.3 D Operator Metodu (The Method of Operators)

kinci mertebeden homojen olmayan diferansiyel denklemlerin zmnde, ksm zm
y p t bulmak iin kullanlan farkl bir tarz ve usuldr. Bunun iin Diferansiyel operator D;
d
d
veya D
gibi tanmldr. D nin tersi (inversi) D1 ile gsterilir ve;
dx
dt
D D y y
1
D1
zelliine sahiptir. Ayrca;
1
dx yani D1 integral operatrdr. Benzer ekilde diferansiyel denklemler
D
iin;
D y F x eklinde tanmlandnda;
1 D D y y veya
D y y yazlabilir. D y F x formu
D
D a n Dn a n1Dn1
D y F x y
a1D a 0
a n ,a n1,
,a1,a 0 : sabit eklinde olduunda;
1
F x olur. 1 D deeri aadaki zelliklere sahiptir.
D
1
1 1
1 1
Fx
F x
F x
1 D 2 D
1 D 2 D
2 D 1 D
84

2.
1
1
1
F1 x F2 x
F1 x
F2 x
D
D
D
Ayrca 2 adet Teoremin de bilinmesi lazmdr.

Teorem 1: a 0 olduu srece
Teorem 2:
1
1
e a x
eax yazlabilir. Yani D ile a deiebilir.
D
a
1
1
eax f x eax
f x ( eax ifadesini 1 D nin dna karnz.)
D
D a
Daha genel bir ifade ile yaplacak ilemler u ekilde tanmlanabilir.

y t
Lm D
Ln D
(1)
eklinde tanml ve burada;

Lm D b0 b1 D b2 D2
bm1 Dm1 Dm
(2)
a n1 Dn1 Dn
(3)
Ve;
L n D a 0 a1 D a 2 D 2
eklinde tanml ise; tamamlayc zm bulmak iin karakteristik denklem aadaki gibi
yazlabilir.
Ln D D r1 D r2 D r3
Lm D
K1
K2
Ln D D r1 D r2
D rn1 D rn
Ki
D ri
(4)
Kn
D rn
(5)
Buradaki K i sabitlerinin hesaplanmas iin, (5) denkleminin her iki taraf D ri ile arplr.
Yani;
D ri
Lm D D ri
D ri K
K1
Ln D D r1
D r2 2
D ri K
D ri i
D ri K
D rn n
(6)
Bunun sonucu D ri olduunda K i yalnz kalmaktadr ve bylece;
L D
K i lim D ri m
Dri
Ln D
(7)
Kklerin tekrarlamal olmas durumunda;

Kq
K q 1
Lm D
q
Ln D D rq D rq q 1
K2
D r
q
K1
eklinde olduunda;
D rq
85
q L D
K q lim D rq m
Drq
Ln D
d
q L D
K q 1 lim
D rq m
Drq dD
Ln D
1 dk
q L D
K q k lim k D rq m
eklinde yazlabilir. Kklerin sanal olmas durumu:
Drq k! dD
Ln D
Lm D
Kc
Kc
Ln D D a i b D a i b
Bunun ile ilgili misaller aada verilmitir.
13.3.1 Misal
3 D 2 y 4 t denkleminin genel zmn operatr metodunu kullanarak znz.
D2 3 D 2 0 r1,2 1, 2 olduundan dolay homojen ksmn zm;

yh c1 e t c2 e2t eklindedir. Veya bu deer aadaki ekilde de hesaplanabilir.
K1
1
1
K2
4 t
4 t
4 t
D
2
D
1
D
D 3 D 2
D 2 K1 D 1 K 2 K1 K 2 D 2 K1 K 2
1
K1
K2
D 1 D 2 D 1 D 2
D 1
D 2
D 1 D 2
K1 K2 0 ve 2 K1 K2 1 K2 K1 ve 2 K1 K1 1 K1 1 ve K 2 1
olarak hesaplanr. Ayn K i deerleri aadaki gibi de hesaplanabilir.
L D
1
1
K1 lim
1
K1 lim D r1 m
lim D 1
1
Dr1
D
1
Ln D
D 1 D 2
D 2 1 2
L D
1
1
K 2 lim
1
K 2 lim D r2 m
lim D 2
D2 D 1
Dr2
2 1
Ln D D2
D 1 D 2
deerleri elde edilir. Buradan;
y1
4t
4t
ve y 2
olmak zere; y y1 y2 denkleminden hesaplanr.
D 1
D 2
D 1 y1 4 t
p t dt
p t dt
dy1
y1 4 t y1 t e
e
q t dt c
dt
86

1dt
1dt
y1 t e e 4 t dt c y1 4 4 t c1 e t
D 2 y2 4 t
p t dt
p t dt
dy2
2 y2 4 t y2 t e
e
q t dt c
dt
2dt
2dt
y2 t e e 4 t dt c y2 1 2 t c2 e2t
y y1 y2 y 1 2 t c2 e2t 4 4 t c1 e t y c1 e t c2 e 2t 5 6 t
yp
yh
13.3.2 Misal
3 D y 9 t denkleminin genel zmn operatr metodunu kullanarak znz.
D D2 3 0 r1 0, r2 r3 3 olduundan dolay homojen ksmn zm;
yh c1 c2 e
y
3t
c3 t e
3t
eklindedir. Veya bu deer aadaki ekilde de hesaplanabilir.
K
1
1
K2
K 3
1
9 t

D D 2 3
D D 3 D 3
D 0 D 3
D 3
1
1
1
K1 lim D 0
D0
3
D 0 D 3 D 3 0 3 0 3
1
1
1
K lim
K 2 lim
D 3
2
D 3
D 3
6
D
3
D D 3 D 3
1
1
K 3 lim
K 3 lim D 3
D 3
D 3
3
3
D D 3 D 3
1
3 3
1
6
K
1
1
K2
K 3
1
9 t
D D 2 3
D D 3 D 3
D 0 D 3
D 3
1
1
9 t
y
3 D 6 D 3 6 D 3
y1
3 t
3 t
3 t
, y2
, y3
, Genel zm: y y1 y2 y3
D
2 D 3
2 D 3
87
3
y1 t 2 +c1
2
y2 c2 e
y3 c3 e
3 t
3 t
1 1
3t
2 2
1 1
3t
2 2
3
y c1 t 2 +c2 e
2
3 t
1 1
3 t c3 e
2 2
1 1
y c1 +c2 e
2 2
y C1 +c2 e
3 t
c3 e
3 t
3 t
1 1
3t
2 2
1 1
1
1
3
3 t 3 t t 2 burada C1 c1 alndnda;
2 2
2
2
2
3 t
c3 e
3 t
3
t 2 eklinde genel zm elde edilir.
2
13.3.3 Misal
5 D 4 y e2x x 2 e2x denkleminin genel zmn operatr metodunu kullanarak
znz.
D2 5 D 4 0 r1,2 4, 1 olduundan dolay homojen ksmn zm;

yh c1 e4x c2 e x eklindedir. Ksm zm ise; y p
1
e2x x 2 e 2x veya
D 5 D 4
2
yp
1
1
e2x 2
x 2 e 2x eklinde yazlabilir. Bu da 2 ksma ayrldnda;
D
4
D
y p1
1
1
1
e2x 2
e2x
D 5 D 4
2 5 2 4 18
y p2
1
1
x2
x 2 e 2x y p2 e 2x
2
D
D 2 5 D 2 4
y p2 e2x
y p2
e2x
2
1
x2
2
D D2
y p2
e 2x
1
x 2 gerekli
D D2
1
2
2
ilemlerin
x 2 x yp yp1 yp2
2
1 2x e 2x 2
3
yp e
x x
18
2
2
y h c1 e4x c2 e x
elde edilir. y y h y p olduundan;
1 2x e2x
e
18
2
x 2 x eklinde genel zm bulunur.

2
88
yaplmasyla;
13.3.4 Misal
6 D 9 y x 3 2 x e3x denkleminin kism zmn operatr metodunu kullanarak
hesaplaynz.
yp
1
x 3 2 x e 3x
D 6 D 9
y p e3x
D 3
6 D 3 9
x 3 2 x
(Kaydrma teoremi kullanld a=-3)
yp e
3x
1
2 x 3 2 x
D
yp e
3x
x 2 x dx e
3
3x
x4
1
1
x 2 dx e 3x x 5 x 3
3
20
D2 6 D 9 0 r1,2 3,3 olduundan dolay homojen ksmn zm;

1
1
yh c1 e3x c2 x e3x eklindedir. Ksm zm ise; y p e3x x 5 x 3 veya

3
20
1
1
y p c1 e3x c2 x e 3x e 3x x 5 x 3 eklinde elde edilir.

3
20
13.3.5 Misal
2 D 1 y 4 t denkleminin genel zmn operatr metodunu kullanarak znz.

K
1
1
K1
2
4 t olur.
2
D2 2 D 1
D 1 D 1
D 1 D 1
Buradaki katsaylar hesaplamak iin aadaki formlden yararlanlr.
1 dk
K q k lim k
Drq k! dD
q Lm D
D rq
Ln D
1
2
K 2 lim D 1
D1
D 1 D 1
1 d
1
2
1 d
K1 lim
D 1
lim
1 0
Drq 1! dD
D 1 D 1 Drq 1! dD
K
1
K1
0
1
2
y
4 t
4 t
2
2
2
2
D 1
D 1 D 1
D 1 D 1
Grld gibi bu tr problemlere pek uygun grlmyor. nk ayn sonu elde edildi
ve bir kolaylk salamad.
89
D 1
4 t
K
1
K1
0
1
2
y
4 t
4 t
2
2
2
2
D 1
D 1 D 1
D 1 D 1
14. Tekrarlama Sorular (Review Problems)

Burada baz diferansiyel denklemler ve zmleri verilmitir. Bir diferansiyel denklemin
birden fazla zm metodu (usul) olabilir. Fakat sonular hep ayn kar. Yani sonular
deimez. Bu durum aadaki problemlerde daha ak grlmektedir.
14.1 Problems:
Aada verilen 1-4 diferansiyel denklemlerinin genel zmn belirsiz katsaylar veya
parametrelerin deiimi yntemini kullanarak hesaplaynz
1
Cevap: y x c e x
dy y
x ex
dx x
(14.1)
zm: Parametrelerin deiimi metodu kullanlarak zm yaplabilir. Bu durumda,

y y h y p eklinde yazlabilir. Homojen ksmn zm iin,
dy y
dy y
0

dx x
dx x
e
ln y
ln x c
dy
dx
C ln y ln x c
y
x
eln y eln x c eln y eln x ec c ec yh c x elde edilir. Tamamlayc
zm, homojen ksmn yazl ile elde edildiinden dolay,

yp v x
v x x e x
v e x v e x y p v x y p e x x y y h y p
y c x ex x y x c ex halinde genel zm elde edilir. Belirsiz katsaylar metodu

kullanldnda;
yp a b x ex
b a b x e
dy p
dx
b ex a b x ex
b a b x ex
dy p
dx
b a b x ex
x ex b a b x
dy p
dx
b a b x x
x
b a b x b a x 1 b x b x b a x 1 a x 0 1 x1 0 x 0 0 x 1
b 1, a 0, b a 0
yp a b x ex
yp x ex
y c x ex x y x c ex eklinde ayn genel zm elde edilir.
90
yp
x
x ex

2
dy 3
y 3 x 2
dx x
3
1
C
Cevap: y x 2 x 3
5
2
x
zm: Bu denklem, 1. mertebeden lineer diferansiyel denklem olarak zlebilir. Bu

durumda,
y p x y q x ekline benzetilerek zlebilir. Fakat burada Belirsiz Katsaylar Metodu
kullanlacaktr. Genel zm; y y h y p eklinde olduundan ilk nce homojen ksmn

zm elde edilmelidir.
dy 3
dy
3
dy
dx
y 0
y
3
dx x
dx
x
y
x
ln y ln x 3 c eln y e
ln x 3 c
g x 3 x 2 yp a x 2 b x c
2 a x b
ln y
dy p
dx
y dy 3 x dx c

ln x 3
ec y
2a x b
ln y 3 ln x c
c
c
yh 3
3
x
x
dy p
dx
3
yp 3 x 2
x
3
a x 2 b x c 3 x 2 2 a x b 3 a x 3 b 3 c x 1 3 x 2
x
2 a 3 a x1 4 b x0 3 c x 1 3 x1 2 x0
3
1
5 a 3, 4 b 2, 3 c 0 a , b , c 0
5
2
olduu grlr. Bu deerler yerine yazldnda,
3
1
c 3
1
yp a x 2 b x c y p x 2 x y yh yp y 3 x 2 x
5
2
x 5
2
eklinde genel zm elde edilir. Ayn sonu Parametrelerin Deiimi Metodu ile de
bulunabilir.
yh
1
c
1
y p v 3 v 3 3 x 2 v x 3 3 x 2 v 3 x 4 2 x 3
3
x
x
x
3
2
1
3
3
1
1
1
v x 5 x 2 y p v 3 y p x 5 x 2 3 y p x 2 x
5
4
x
2
2
5
x
5
y yh yp y
3 sin x
c 3 2 1
x x olarak bulunur.
x3 5
2
dy
y cos x x sin x
dx
Cevap: y
sin x x cos x C
sin x
Aada verilen (4-7) diferansiyel denklemlerinin genel zmn hesaplaynz.

91
d2 y
dy
4
6 10 y 3 x e3x 2 e3x cos x
2
dx
dx
Cevap: y c2 e 3x sin x c1 e 3x cos x
5
1
sin x 3 cos x e 3x e6x 3xe 3x
60
d2y
dy
2 2 y x ex sin x
2
dx
dx
Cevap: y c1 sin x e x c2 e x cos x
1
1
20x 28 25 x e x cos x 10x 4 sin x
50
50
d 3y dy
6
sin x x cos x
dx 3 dx
1
1
1
Cevap: y c1 cos x c2 sin x cos x x sin x x 2 cos x c3
4
4
4
7
d4y d2y
7 x 3 cos x
dx 4 dx 2
7
9
3
Cevap: y c1 sin x c2 cos x x 3 cos x x sin x c3 x c 4
6
2
2
d 3y
dy
3
9 x 2 denkleminin tamamlayc zmn hesaplaynz.
3
dx
dx
Cevap: y p x 3 2 x
9
d2y
dy
3 2 y sin ex
2
dx
dx
Cevap: y C1 e x C2 e 2x e 2x sin e x
dy
x
10 x y2 x y Bernoulli diferansiyel denkleminin zmn bulunuz.
dx
y
Cevap: y 4 1
C
0
x4
dy
11 1 x y 2 y 0 Bernoulli diferansiyel denkleminin sfrdan farkl zm nedir?

dx
Cevap:
12
1
1 x2
x C
y 1 x 2
dy 1
y exy diferansiyel denkleminin genel zmn hesaplaynz.
dx x
92

Cevap: x 2
2
C
e x y
15. Diferansiyel
Denklemlerin
Mhendislik
Uygulamalar
(Engineeering
Applications of Differential Equations)

Mhendisliin birok alannda, fiziksel problemin matematik modeli kartlrken karmza
diferansiyel denklem olarak kar. Bu denklemler, dorusal olmayan ksm diferansiyel
denklem takm da olabilir. (Burgers, Navier-Stokes, Lid-driven cavity gibi). Bazlar da
lineer olmayan diferansiyel denklem eklindedir. Fakat kabuller yaplarak, adi diferansiyel
denklem haline getirilirler. (Kirilerin kme denklemi gibi)
15.1 Misal
Ktlesi m=75kg olan bir parat, 4000m ykseklikten yere atlyor ve paratn 1
dakika sonra ayor. yer ekimi ivmesi sabit ve g=9.81m/s2 alnyor. Parat kapal iken
hava direnci b1=15N.s/m ve parat aldnda hava direnci b2=150N.s/m dir. Parat
yere atladnda ininceye kadar geen sreyi hesaplaynz. Ayrca yere aya dokunduu
anda dme hzn hesaplaynz.
zm:
ekil 3: Paratye etkiyen i ve d kuvvetler

Newton prensibine gre sisteme etkiyen d kuvvetler, i kuvvetler eit olacandan, ekil
3 den faydalanarak kuvvetler dengesi aadaki gibi yazlr.
m g b1
r2
dy
d2y
m 2
dt
dt
b1
r 0
m
r r 1 0
m
d2y
dy
b1
mg
2
dt
dt
r1 0, r2
d 2 y b1 dy

g
dt 2 m dt
b1
m
y h c1 c2 e
Buradan diferansiyel denklemin homojen ksm bulunur.
Ksm zm iin belirsiz katsaylar metodu (usul) kullanldnda;

yp a t
dy p
dt
d2 yp
dt
93
d2yp
dt
b1 dy p
g
m dt
b t
m
(15.1)
b1
a g
m
y c1 c2 e
b1 t
m
c1 c2 y0 ve
mg
b1
mg
t
b1
yp
y 0 0
mg
t
b1
y c1 c2 e
dy
v 0 art uygulandnda;
dt t 0
b1 0 m g
b1
c2 e m
v0
m
b1
c1 y0 c2
m2 g
m
c1 y0 2 v 0
b1
b1
y y0
y yh yp
b1
mg
c2
v0
m
b1
b1 0
m
mg
0
b1
b1 t
dy
b
mg
1 c2 e m
dt
m
b1
c2
c1 y0
m2 g
m
v0
2
b1
b1
m2 g
m
v0
2
b1
b1
m2 g
m m2 g
m bm1 t m g
e
0
0
b12
b1 b12
b1
b1
saysal deerler yerine yazldnda;

752 9.81
75 752 9.81
75
75 9.81
y 0
0
0 e 0.2t
t
225
15 225
15
15
y 245.25 245.25 e0.2t 49.05 t
t=60 alndnda; y 60 2697.751507m
dy
49.05 e0.2t 49.05 ve parat ald andaki hz v 60 49.04969863m / s dir.
dt
kinci durum iin (parat al vaziyette yere inene kadar) konum denklemi;
m2 g
m m2 g
m bm2 t m g
y y0 2 v 0 2 v 0 e
t
b2
b2 b2
b2
b2
4000 2697.751507 2.4525 24.52484932 2.4525 24.52484932 e2t 4.905 t

1304.700993 24.52484932-22.07234932 e2t 4.905 t
Buradan Newton-Rapson metodu yardmyla; t 260.994s olarak kalan sre bulunur.

t 260.994 60 320.994s toplam sredir.
15.2 Misal
d4y
q x Diferansiyel denklemiyle verilen kiriin dzgn yayl yk altnda ve iki taraf
dx 4
ankastre balantl iken kmesi, eilme momenti ve kesme kuvveti diyagramlarn elde
ediniz.(E: Elastisite modl, I: kesit atalet momenti ve q(x) yayl yktr)
EI
zm: denklemin integrali alndnda, kme fonksiyonu ve dierleri bulunabilir.

94
d4y
EI 4 0
dx
EI
d4y
E I 4 dx c1
dx
dy
x2
c1 c2 x c3
dx
2
E I y c1
d 3y
E I 3 c1
dx
d2y
E I 2 c1x c2
dx
x3
x2
c2 c3x c4 Homojen ksmn zmdr.
6
2
Ksm zm homojen zme benzetilerek yazldndan dolay;
y p v1
x3
x2
x2
x3
v2
v 3x v 4 Burada; y1 , y 2
, y3 x , y4 1 , ve x q x olur.
6
2
2
6
x3
x2
v1 v2 v3 x v4 1 0
6
2
x2
v1 v2 x v3 1 v4 0 0
2
x3
6
2
x
2
x
1
x2
2
x
1
0
x 1
v 0
1
v2 0
1 0
v
0
3
0 0 v4 q(x)
0 0
v1 x v2 1 v3 0 v4 0 0
v1 1 v2 0 v3 0 v4 0 q x
0
1
0 0
v1 0 0
1
x 0
2
2
0
x
0 1 x
2 0
v3
v4
x2
x 3 q(x)
1
2
6
Bylece; v1 v1 dx 1 dx x , v 2 v2 dx x ( 1) dx
q(x)
v1 x q(x)
v
2 1 2
x q(x)
v3 2
v4 1 2
x q(x)
6
x2
2
x3
x4
ve v 3 v3 dx dx
olur. Bu deerler ksm
24
6
x3 x2 x2 x3
x4
x3
x2
yp x x
v 3x v 4
zmde yerine yazldnda; y p v1 v 2
6
2 2
6
24
6
2
x2
x3
v 3 v3 dx dx
6
2
yp
4 x 4 6x 4 4x 4 x 4
24
24
24 24
E I y c1
x3
x2
x4
c 2 c 3x c 4
6
2
24
yp
4 x 4 6x 4 4x 4 x 4
24
24
24 24
y
yp
1 x3
x2
x4
c
c
x
2
3
4
1
EI 6
2
24
x4
24
genel
zmdr. Snr artlarnn yerine yazlmasyla zel zm elde edilir. ki taraf ankastre
olunca ularda kme ve eim sfr olur. Bu artlar yerine yazldnda kme
denklemindeki bilinmeyen katsaylar yerine zel zm elde edilir. zm aadadr.
dy
1 x2
x3
c
x
2
3
1
dx E I 2
6
1.
y 0 0,
1 0
0
0
c1 c2 c3 0 c4
EI 6
2
24
95
c4 0

2.
dy
0
0
0, 0 c1 c2 0 c3
dx x 0
2
6
c3 0
3.
dy
L2
L3
0, 0 c1 c2 L
dx x L
2
6
1
1 L
1 L
1
0 L2 c1 c2 , c1 c2
2
L 6
L 6
2
4.
L3
L2 L4
y L 0, 0 c1 c2
6
2 24
L
1 L2
0 L c1 c2
2 24
6
2
L
1 L2
c1 c2
6
2 24
L
L
1 1 L
12
c
c
c
6
1
1 2
1
6
2 L 6
Elde edilen
L 2
2

2

L
c2 L
c2 2L
c 2 L 1 L
6
6 2 24
12
24
bu deerler genel zmde yerine yazldnda, kiriin kme denklemi elde edilmi olur.
y
1 x3
x2
x4
c
c
x
1
2
3
4
EI 6
2
24
1 L 3 L2 2 x 4
x x
E I 12
24
24
dy
1 L 2 L2
x3
x x
dx E I 4
12
6
(Eim denklemi)
d2y
1 1 2 L
L2
x x
dx 2 E I 2
2
12
(Moment denklemi)
d 3y
1 L
x
3
dx
EI 2
(Kesme kuvveti denklemi)
x=0 da ankastre ve x=L de basit mesnetli kiriin, q=-1 yk altnda kme denklemi;
y
1 5
1 2 x2 x4
3
L
E I 48
16
2 24
x=0 ve x=L de basit mesnetli kiriin, q=-1 yk altnda kme denklemi;
1 4 L 3 L3
x x x
24
12
24
15.3 Misal:
Yay, snmleme ve F0 sin t zorlama kuvveti altnda salnm (titreim) hareketi yapan
m ktlesinin hareket denklemini elde ediniz ve kklerin farkl durumuna karlk hareketi
inceleyiniz.(m: ktle, c: snmleme katsays, k: yay katsays)
d 2 x c dx k
F
x 0 sin t haline gelir.

2
dt
m dt m
m
Sistemde zorlayc kuvvet bulunmad takdirde dinamik kuvvet analizi aadaki gibidir.
zm: her taraf m ktlesine blndnde;
96

Newton prensibi uygulandnda (D kuvvetler = kuvvetler) hareket denklemi elde
edilir. Yay ve snmleyici harekete zt ynde kuvvet oluturur.
dx
d2x
kx m 2
dt
dt
c
k
x x 0
m
m
c2
k
2
4m m
d2x
dx
c kx 0
2
dt
dt
x1,2
c2
k
0
2
4m m
c2
k
4
2
m
m
2
d 2 x c dx k
x 0
dt 2 m dt m
x1,2
c
2m
c2
k
2
4m
m
c2
k
2
4m m
c2 4 k m
ccr 2 k m (kritik snmleme katsays)
ekil 4: Yay ve snmleme etkisi altndaki ktlenin hareket denkleminin elde

edilmesi
Ksaltma amacyla; n
k
c
(doal frekans), ve
(snmleme oran = damping ratio)
m
ccr
alndnda hareket denklemi;
x1,2
2n
2n
2
42n
x 2n x 2n x 0
halini alr.
x1,2 n
22n 2n
x1,2 n
olur.
2 1 deerine bal olarak farkl kk durumu olabilir.
I.
2 1 0 ise iki tane gerek kk vardr ve homojen ksmn zm;

97
n 2 1
x1,2 n
x h c1 e
n 2 1 eklindedir. Bu deerler homojen zmde yerine yazldnda;
2 1 t
c2 e
2 1 t
elde edilir. balang artlar verildii takdirde;
x 0 x 0 (balang konumu) ve x 0 v 0 (balang hz) zel zm elde edilir.

c1 e
2 1 0
c2 e
2 1 0
x0
c1 c2 x 0
dx
n n
c1 n n 2 1 e
dt
c1 n n 2 1 e
2 1 0
2 1 t
c2 n n 2 1 e
c2 n n 2 1 e
2 1 0
2 1 t
v0
c1 n n 2 1 c2 n n 2 1 v 0
c1
xh
n x 0 n 2 1 x 0 v 0
2 n 2 1
n x 0 n 2 1 x 0 v 0
2 n 1
2
ve c2
n x 0 n 2 1 x 0 v 0
2 n 2 1
n x 0 n 2 1 x 0 v 0
2 n 2 1
2 1 t
2
n
olur.
2 1 t
D kuvvet olmadan snml titreim hareketinin zel zmdr. Kkler gerek olduu
iin salnm olmaz. Bu durum grafik izildii takdirde aka grlr. Bu duruma snm
st (over damped) durum denir.
2 1 0 ise iki tane gerek kk vardr ve bu kkler birbirine eittir. Bu durumda

II.
da titreim hareketi gereklemez ve kkler;
x1 x 2 2n eklindedir. Bu deerler homojen zmde yerine yazldnda;

x h c1 e
2 n t
c 2 t e
2 n t
elde edilir. balang artlar verildii takdirde;
III.
2 1 0 ise iki tane sanal kk vardr ve homojen ksmn zm;
x1,2 n
n i 1 2
tanmlandnda;
eklindedir.
x1,2 n
d n 1 2
snml
doal
frekans
olarak
d i olur. Bu deerler homojen zmde yerine
yazldnda;
98
x h en t c1 cos d t c2 sin d t elde edilir. D kuvvet olmad takdirde ksm zm

sfr olacandan x x h olur. Balang artlar verildii takdirde;
en 0 c1 cos d 0 c2 sin d 0 x 0
c1 cos 0 c2 sin 0 x 0
c1 x 0 olduu grlr. Hz art uygulandnda;

dx
n e n t c1 cos d t c2 sin d t
dt
e n t c1 d sin d t c2 d cos d t
n c1 0 0 c2 d v 0
c2
v 0 n x 0
d
n x 0 c2 d v 0
olduu grlr. Bu deerler yerine yazldnda;
v n x 0
x en t x 0 cos d t 0
sin d t olur ve snml titreim meydana gelir.
d
Saysal deerler girilerek bu durum denenebilir.
Ayrca deiik bir zm olarak x A en t sin d t denklemi de alnabilir. nk

sin sin cos cos sin olduundan;
x A en t sin cos d t sin d t cos
yazlabilir.
Yukarda
karlatrldnda;
x Ae
tan
n t
sin cos d t cos sin d t olur. Buradan;
C2
C1
c1 sin
x0
x 0 d
c2 cos v 0 n x 0 v 0 n x 0
d
n x 0
A x v0
2
0
olduu grlr.
x 0 d
ve tan 1
eklindedir.
v 0 n x 0
n x 0 n t
x x v0
sin d t
e
d
2
0
snml serbest titreimin hareket denklemidir.
99
verilen
zmle
16. Birinci
Mertebeden
Diferansiyel
Denklem
Problemleri
(First
Order
Differential Equation Problems)

Bu blmde 1. Mertebeden diferansiyel denklemler ile ilgili sorular ve cevaplar verilmitir.
16.1 Misal:
dx
1
x
ile diferansiyel denklemin genel zmn elde ediniz.
dy e y
zm:
dy
dy
dx
1
y e x p x 1,q x e x
e x y
x
dx
dx
dy e y
1
1
1dx 1dx x
x dx x dx
e
e dx c
y x e
e
1 dx c y x e
y x ex e x e x dx c y x ex e2x dx c y x e x e 2x c
eklinde genel hesaplanr.
16.2 Misal:
Aada verilen balang deer problemini znz.
dy 4
2x , x 1, 2
y
,
x
dx x
2
x
,
x
2,
4

y 1 1
(16.1)
zm: Paral fonksiyon olduundan 2 farkl blge iin, 2 farkl zm elde edilir.
dy 4
dy 4
4
y x2
y 2x ve
dx x
dx x
x
16.3 Misal:
Bir kii bir bankadan m=55000TL ev kredisi alyor ve bunun demesi 10 sene ve her ay
denmesi gereken miktar v=750TL olduuna gre bankann kiiye uygulad aylk kr
miktar yzde katr, hesaplaynz.
zm:
dy
dy
ky
k dt
dt
y
dy
k dt C ln y k t C y ekt C y eC ekt
y
y c ekt olduu grlr. Balangta (t=0 iken) para miktar m olduundan;

y 0 m 55000 artndan,
y c ekt m c e0 c m olduu grlr. Bu deer
denklemde yerine yazldnda,
y m ekt olur. 1 ay sonra (t=1 iin) y deeri,

100

y1 m ek1 v 2 ay sonra yeni m deeri, y2 y1 ek1 v olacaktr.
vt
ln e kt ln
m
vt
k t ln e ln
m
1
vt
ln
m
k
t
forml
ile
hesaplanr.
Bilinen
deerler
yerine
yazldnda;
vt
750 120
ln
ln
m
55000
k

t
120
16.4 Misal:
Bir bakteri kltr says artmasnn, mevcut miktaryla doru orantl olduu
bilinmektedir. 1 saat sonra sayldnda 1000 ve bundan 3 saat sonra sayldnda 3000
bakteri kltr olduu grlmtr. Buna gre;
a)bakteri kltrn saysn zamana gre veren forml elde ediniz.
b) 10,000,000 bakteri remesi iin ne kadar zaman gereklidir?
Kaynaklar:
[1]
Bernard V. Liengme, Guide to Microsoft Excel 2002 for Scientists and Engineers,
Third Edition, Elsevier, 2002
[2]
Bill Goodwine, Engineering Differential Equations Theory and Applications, Springer,

2011
[3]
Mehmet Sezer, Ayegl Dacolu, Diferansiyel Denklemler I, Dora yaynlar, 2010
[4]
brahim elik, evket Civelek, Diferansiyel Denklemler I, Pamukkale niversitesi,

2008
[5]
Morris Tenenbaum, H. Pollard, Ordinary Differential Equations, Dover Publications,

1985
[6]
R. Kent Nagle, Edward B. Saff, Arthur David Snider, Fundamentals of Differential

Equations, 8thEdition, Paerson, 2012
[7]
R. Bronson, G. Costa, Differential Equations, Schaum's Outlines 3rd edition,

McGraw-Hill, 2006
[8]
Ravi P. Agarwal, Donal ORegan, An Introduction to Ordinary Differential Equations,

Springer, 2008
[9]
Tahsin Engin, Yunus A. engel, Mhendisler iin Diferansiyel Denklemler, Sakarya

niversitesi, Makina Mh. Blm, 2008
[10] Wei Chau Xie, Differential Equations for Engineers, Cambridge University Press,
2010
101

[11] William E. Boyce, Richard C. DiPrima, Elementary Differential Equations and
Boundary Value Problems, John Wiley and Sons, 2001
[12] Mircea V. Soare, Petre P. Teodorescu, Ileana Toma, Ordinary Differential Equations
with Applications to Mechanics, Springer, 2000
102

Diferansiyel Denklemler

Загружено:

Сведения о документе

Авторское право

Доступные форматы

Поделиться этим документом

Поделиться или встроить документ

Параметры публикации

Этот документ был вам полезен?

Это неприемлемый материал?

Авторское право:

Доступные форматы

Diferansiyel Denklemler

Загружено:

Авторское право:

Доступные форматы

DFERANSYEL DENKLEMLER

EKM 10, 2013

PA, Mhendislik Fakltesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notlar, Z.Girgin

Ahirette seni kurtaracak bir eserin olmad takdirde, fni

Diferansiyel Denklemin Tanm ..................................................................... 6

1.2 Genel zmden Diferansiyel Denklemin Hesaplanmas: ................................. 7

PA, Mhendislik Fakltesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notlar, Z.Girgin

3. Birinci Mertebeden Homojen Diferansiyel Denklemler ve uygulamalar (First-order

4. Birinci Mertebeden Deikenlerine Ayrlabilen veya Homojen Hale ndirgenebilen

5. Birinci Mertebeden Lineer Diferansiyel Denklemler ve uygulamalar (First-order Linear

PA, Mhendislik Fakltesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notlar, Z.Girgin

6. Bernoulli Denklemi ......................................................................................... 26

7. Riccati Diferansiyel Denklemi .......................................................................... 30

8. Clairaut Diferansiyel Denklemi ......................................................................... 35

9. Tam Diferansiyel Denklemler (Exact Differential Equations) ................................ 36

ntegrasyon arpan ile Tam Diferansiyel Hale Getirilebilen Denklemler ........... 42

x integrasyon arpan sadece x e baml olduu durum: .................. 43

PA, Mhendislik Fakltesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notlar, Z.Girgin

y integrasyon arpan sadece y ye baml olduu durum: ................. 48

Eer M ve N ayn dereceden homojen fonksiyonlar ve x M y N 0 ise,

Eer M ve N ayn dereceden homojen fonksiyonlar ve x M y N 0 ise,

N x, y x f 2 x, y eklinde ifade edilebiliyor ve f1 x, y f 2 x, y ise, integrasyon arpan

Lineer Diferansiyel Denklem Sistemleri (Linear Differential Equation Systems) . 56

PA, Mhendislik Fakltesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notlar, Z.Girgin

13.2 Parametrelerin Deiimi Metodu ile Homojen Olmayan Diferansiyel Denklemin

D Operator Metodu (The Method of Operators) .......................................... 84

PA, Mhendislik Fakltesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notlar, Z.Girgin

Tekrarlama Sorular (Review Problems) ....................................................... 90

Misal: ................................................................................................. 100

Misal: ................................................................................................. 100

Misal: ................................................................................................. 100

Misal: ................................................................................................. 101

Kaynaklar: ....................................................................................................... 101

1. Diferansiyel Denklemlere Giri

Diferansiyel Denklemin Tanm

PA, Mhendislik Fakltesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notlar, Z.Girgin

(1. merteben, 1. dereceden diferansiyel denklem)

(2. merteben, 5. dereceden diferansiyel denklem)

(4. merteben, 1. dereceden diferansiyel denklem)

Genel zmden Diferansiyel Denklemin Hesaplanmas:

Genel zmden diferansiyel denklemi hesaplamak iin 2 yol vardr.

Bu deer genel zmde yerine yazldnda;

PA, Mhendislik Fakltesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notlar, Z.Girgin

zm: Genel zmn 1. trevi alndnda; y 2c1 x 3c2 x 2

elde edilir. Bu deerler genel zmde yerine

eklinde genel zme ait diferansiyel denklem elde edilmi olur.

zm: Genel zmn 1. trevi alndnda; y 2c1 x 3c2 x 2 ve 2. trevi alndnda;

y 2c1 6c2 x deeri elde edilir. Bunlar 3 3 lk

determinantta yerine yazldnda;

PA, Mhendislik Fakltesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notlar, Z.Girgin

eklinde diferansiyel denklem elde

edilir. Veya y c1 e2t c2 e3t fonksiyonunda kkler bilindiinden karakteristik denklemden

2. Ayrlabilir Diferansiyel denklemler ve uygulamalar (Separable Differential

eklinde tanmldr. Her iki tarafn integrali alnarak zm yaplr.

PA, Mhendislik Fakltesi, Diferansiyel Denklemler Ders Notlar, Z.Girgin

Aadaki diferansiyel denklemin genel zmn hesaplaynz.

Her iki tarafn integrasyonu alnmasyla

Elde edilir. Exponansiyeli alndnda (e zerili yazldnda):

Aadaki diferansiyel denklemin genel zmn hesaplaynz.

Her iki tarafn integrasyonu alndnda;

eln(sin(y)) eln(x)x c eln(sin(y)) eln(x) e x eC

sin(y) c x e x , (c eC ) veya sonular: y arcsin c x e x

denkleminde olduu gibi

Aadaki diferansiyel denklemin genel zmn hesaplaynz.