Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
Pgina 1
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
A ESTRADA
A Estrada:A Estrada
CONCELLO DA ESTRADA
DEPUTACIN DE
PONTEVEDRA
7
[2004]
01_Estrada_v.13:01 A Estrada v. 12
29/11/10
18:45
Pgina 1
14/3/11
18:34
Pgina 1
14/3/11
18:34
Pgina 2
14/3/11
20:41
Pgina 3
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
Vol. 7 (2004)
2004
Fundacin Cultural da Estrada
Museo do Pobo Estradense Manuel Reimndez Portela
14/3/11
18:34
Pgina 4
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
ISSN 1139-921X
Director
14/3/11
18:34
2004
ANO REIMNDEZ PORTELA
Pgina 5
14/3/11
18:34
Pgina 6
14/3/11
18:34
Pgina 7
ndice
29
57
81
111
145
149
O topnimo Baloira
Fernando Cabeza Quiles
155
167
229
14/3/11
18:34
Pgina 8
335
347
365
Alcaldes estradenses
Mara Jesusa Fernndez Bascuas
391
14/3/11
18:34
Pgina 9
14/3/11
18:34
Pgina 10
10
Fbrica de papel en Riob
Coa morte de Gumersindo Otero non debeu haber continuadores na familia pois deciden vende-la fbrica.
Venden os fillos e herdeiros legais; compra Ramn Lpez Rodrguez,
industrial papeleiro de Lousame que, saber desta posibilidade de comA ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:34
Pgina 11
11
Juan Fernndez Casal
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:34
Pgina 12
12
Fbrica de papel en Riob
a tojal con robles y pinos y algn labrado, mide una superficie de tres hectreas,
noventa y seis reas, noventa y siete centireas...
14/3/11
18:34
Pgina 13
13
Juan Fernndez Casal
14/3/11
18:34
Pgina 14
14
Fbrica de papel en Riob
cabable de pedra labrada. Tanto as que ademais da pedra aportada para estes edificios, da papeleira sau pedra para a igrexa de
Codeso e para case tdalas casas de pedra destas parroquias construdas de hai oitenta anos para atrs.
O comprador, Sr Lpez, manda seu fillo Xos Lpez Freijido
para poelo fronte da fbrica, por aquel entonces recn casado con
Rosenda Garca.
A fbrica modernzase e aumenta produccin. Como a forza motriz era abundante compltase con serradeiros, muo e torno de carpinteiro. Mis adiante monta tamn un alternador que polas noites
subministra electricidade para alumear profusamente os departamentos da fbrica e os arredores facendo un bonito espectculo e como
punto de referencia polas noites para os vecios mis prximos.
Pasan vintecatro anos e as tcnicas de fabricacin de papel
vanse modernizando, pero non as de Riob. O baixo rendemento
das obreiras, as instalacins arcaicas, a mala calidade do papel non
puideron competir con outras ofertas de mercado; e para mis inri,
a Administracin obrigou a trocar a maquinaria perigosa e coincidu ademais cos primeiros decretos de Xornal Mnimo
Interprofesional.
E sucedeu o que se va vir: o peche definitivo na produccin no
ano 1964.
Pero quedaba un edificio inmenso, outros edificios secundarios e
un abundante caudal de auga. O propietario decidu darlle un destino. Naquel tempo empezaba a comercializarse e mecanizarse a cra
de pitas para carne e o Sr Lpez monta unha granxa de polos aproveitando a nave de 320 m2 do edificio principal. E as foi funcionando precariamente ata que de novo cesa esta outra actividade. Falece
o Sr. Lpez e o seu fillo Xos Manuel Lpez Garca dalle outro
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:34
Pgina 15
15
Juan Fernndez Casal
emprego. Volta a transformar as instalacins para adicalas explotacin industrial de cra de troitas. As augas do ro teen fama de
seren limpas e puras: para os pescadores seadeiros de Riob un
cobizado ro troiteiro. Xos Manuel non tivo mis que construr
estanques e adaptar a circulacins das augas para percorrer todo o
circuto do proceso de crecemento das troitas. A materia prima, as
augas do ro, estaba disposta e o demais andou s.
Pero de novo a morte sinala a este novo industrial e queda a familia Lpez Valladares sen administrador da piscifactora.
Desde hai uns anos dous familiares da familia Lpez Valladares
rexentan de novo esta piscifactora. Modernizan as instalacins e
as sabedeiras troitas de Riob sguense a criar con moi boa acollida nos mercados.
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:34
Pgina 16
16
Fbrica de papel en Riob
14/3/11
18:34
Pgina 17
17
Juan Fernndez Casal
Papel satinado que sufra un proceso especial para facelo impermeable, do que eran grandes consumidoras as fbricas de chocolate
marca Raposo e Viso.
A materia prima era o farrapo e papel vello. Haba un sistema
moi curioso para recoller por eses mundos de Deus as grandes cantidades de farrapo necesario para manter unha continuidade na produccin. Os farrapeiros, compradores ambulantes de trapos vellos,
xa suados moitas veces, sucios e cotraentos sempre, an polas casas
comprando trapos e roupas vellas e todo tipo de papel, an polas
casas de confeccin comprando retais inservibles, an polos hospitais recollendo roupa dos que xa non tian necesidade dela, an
polos hospicios e outras casas de caridade e recollan esas roupas ou
farrapos que xa non teran outro destino que o lume ou lixo.
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:34
Pgina 18
18
Fbrica de papel en Riob
Por outra banda en Santiago, preto da actual estacin de ferrocarril, haba un almacn que centralizaba a compra s farrapeiros.
Al facan fardos de cincuenta quilos que eran enviados fbrica en
carromatos tirados por bois. Nos ltimos tempos o fabricante Sr.
Lpez dispua dunha camioneta na que levaba a Santiago una carga
de papel elaborado e retornaba con fardos de trapos.
Como curiosidade queremos salientar que preto do almacn de
trapos haba tamn outro de esterco de animais. O almacenista,
parente do dono da fbrica compraba o esterco s pequenos granxeiros da zona que tian o seu porquio, ovellas ou unha vaca na
mesma casa. No almacn acumulbase esta olorosa mercanca ata
que era vendida s labradores de fra. Este comercio durou pouco
pois a presin meditica obrigou peche do mesmo.
Nestas bisbarra tamn funcionaba a compra de trapos da que
podemos dar mis detalles pola situacin de proximidade. Na parroquia de Oca haba unha muller, a seora Mara a Trapeira, que
durante moitos anos recolla polas portas os trapos que xa chegaran
sa derradeira fase de utilizacin. Non pagaba en moeda, pagaba
cun prato, unha cunca e, se o lote era grande, unha tarteiria. Faca
o traslado de fardos fbrica no seu burro.
E despois destes antecedentes pasemos sen mis noso tema da
fabricacin do papel.
Unha camp situada nun alto do terreo anunciaba s oito da
ma a entrada do persoal. Catro horas despois facan a parada do
medioda para comenzar e novo s das da tarde. A xeira remataba s oito da noite, anda que este horario facase flexible segundo as necesidades do traballo. A camp oase perfectamente pois
as obreiras vivan todas elas dentro do radio do son da camp.
Tamn, memo tempo, estas badaladas tian a misin engadida
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:34
Pgina 19
19
Juan Fernndez Casal
14/3/11
18:34
Pgina 20
20
Fbrica de papel en Riob
14/3/11
18:34
Pgina 21
21
Juan Fernndez Casal
14/3/11
18:34
Pgina 22
22
Fbrica de papel en Riob
14/3/11
18:34
Pgina 23
23
Juan Fernndez Casal
o papel, outra que lle daba servicio e a terceira que recolla o papel
xa satinado liso e brilante.
O seguinte proceso, sigo insistindo, todo manual, era xa o remate da fabricacin pois s consista en conta-los papeis en mans de
cinco follas dobradas sobre si, darlles un lixeiro prensado e enfardalas e listas para o mercado. Esta faena facase no contadoiro, nome
suxeridor que lembra complicadas operacins de clculo.
O papel de estraza admita todo tipo de trapo e papeis pero non
pasaba polo encolado e satinado. No contadoiro facanse fardos de
cincuenta quilos atados con alame.
Quero facer constar expresamente que esta exposicin do proceso de fabricacin refrese a unha poca concreta, desde os primeiros anos de sculo XX ata o ano 1964, data do peche definitivo da fbrica.
Ata aqu fixemos unha minuciosa exposicin dos edificios onde
se albergaba a fbrica de papel e o proceso de fabricacin; pero para
que vaia completo este relato falta o principal: o elemento humano que a fin de contas a alma, o principio de vida e de actividade de todo proceso industrial. Hai que ter en conta que os tempos
que estamos investigando anda quedaban moi lonxe da automatizacin actual do traballo. Aqu son as persoas as que moven case
todo proceso e a elas imos referirnos como protagonistas dunha
poca e dun lugar concreto.
Nos tempos do propietario Xos Lpez Freijido, a sa dona,
Rosenda Garca, actuaba de capataz do equipo de mulleres, sobre
quince en total, e segundo os comentarios das mias informantes
non as deixaba nin a sol nin a sombra, e todo compra pois cada
unha faca o menos posible. A pesar de todo, o ritmo de traballo era
moi lento pero amenizado polas cantadoras que tian boa voz. O
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:34
Pgina 24
24
Fbrica de papel en Riob
Dolores Garca Ferreiro, de oitenta e oito anos, que na actualidade vive feliz na sa casia en Ribadulla, preto da fbrica. Sucedeulle
a sa nai cando tia vintesete anos
e sau co peche da misma. Era
experta no martelo, habilidade que
herdou de sa nai, anda que na
fbrica haba que facer de todo.
Chegou a gaar catro pesetas con
dez cntimos nos derradeiros anos.
14/3/11
18:34
Pgina 25
25
Juan Fernndez Casal
e seis anos, que diversificaba a sa ocupacin entre o servicio domstico dos donos e traballos ocasionais na fbrica. Gaaba das pesetas diarias e viva na misma fbrica.
Adela lvarez Gonzlez, de oitenta e cinco anos, que vive na
actualidade en Moimenta, de grande axilidade fsica e mental non
frecuente a esta idade. Abraia a facilidade de expresin oral e o
detalle con que relata as diversas manobras de fabricacin despois
de cincuenta anos.
Elena Gonzlez Fernndez, das Cancelas, Tamn cun xornal de
das pesetas diarias, que traballaba al onde a mandaban. Conta moi
emocionada os recordos daquel tempo.
O resto dos informes foron aportados por varias persoas da parroquia que coeceron e viron os detalles que aqu relato e que entran
de cheo no que se chama memoria colectiva da parroquia.
curioso resaltar a este respecto que hora de acadar informacin, no fondo coinciden os datos que aportan uns e outros; pero
cando queren dar unha valoracin e interpretacin persoal dos feiVol. 7 (2004)
14/3/11
18:34
Pgina 26
26
Fbrica de papel en Riob
14/3/11
18:34
Pgina 27
27
Juan Fernndez Casal
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:34
Pgina 28
14/3/11
18:34
Pgina 29
O Museo do Pobo
Estradense Manuel
Reimndez Portela
A institucin e a exposicin
permanente
Mara Carbia Vilar
Prembulo
Nunca os museos estiveran tan preto do pblico, dos seus visitantes, coma na actualidade. Esto dbese grande desenvolvemento que tivo dende mediados do sculo XX a sa funcin difusora e
educativa e consideracin dos mesmos como lugares de comunicacin, que s teen sentido se chegan comunidade1. Neste aspecto
os museos etnogrficos e os museos locais, como o Museo do Pobo
Estradense Manuel Reimndez Portela, contan coa vantaxe de
presentar uns contidos moi prximos para un amplo espectro da
poboacin, pero xeralmente teen a desvantaxe de dispoer de
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:34
Pgina 30
30
O Museo do Pobo Estradense Manuel Reimndez Portela: a institucin e a exposicin permanente
escasos recursos humanos, tcnicos e econmicos para poder desenvolve-las sas funcins do modo mis axeitado.
Polo momento o Museo Manuel Reimndez Portela est xeralmente pechado, pero atende as visitas concertadas previamente no
Concello ou no Centro Comarcal Tabeirs-Terra de Montes. O
maior ndice de visitantes que recibe o de estudiantes de idades
comprendidas entre os 12 e os 18 anos, seguidos de grupos da terceira idade e turismo cultural. Atendendo a estes datos hai que ter en
conta dous aspectos. En primeiro lugar hai que sinalar que, anda que
un museo mis que a exposicin, xeralmente lo que se ve es lo ms
importante para el pblico y a partir de lo cual juzgar al mismo2. Por iso
hai que procurar unha montaxe expositiva adecuada na que a mensaxe sexa facilmente intelixible para o pblico. Ademais dbese suscitar nos visitantes o interese de volver centro de novo, deixando
aberta a exposicin a novas lecturas e diferentes posibilidades de
aproximacin s obxectos e dando a coece-las sas actividades e
servicios. En segundo lugar hai que ter en conta que, mentres que o
pblico acostuma a visita-los museos libremente, buscando unha
aprendizaxe, unha distraccin ou deleite visual, o pblico escolar
representa una excepcin a este carcter voluntario. Los escolares que
acuden al museo en grupo organizado por su centro educativo y con sus
profesores constituyen un pblico cautivo, por lo que su predisposicin
no es la misma que la del resto de los visitantes del museo3. Por eso para
que a visita sexa efectiva e se poida producir unha aprendizaxe significativa debe haber unha coordinacin entre o museo e a institu-
2
3
GARCA BLANCO, A.: Didctica del museo. El descubrimiento de los objetos. Proyecto
didctico Quirn, 10. Ediciones de la Torre, Madrid, 1988. p. 49.
VALDS SAGS, M C.: La difusin cultural en el museo: servicios destinados al gran
pblico. Trea, Gijn, 1999. p.81
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:34
Pgina 31
31
Mara Carbia Vilar
cin educativa co fin de adecua-los contidos da mesma s obxectivos educativos e caractersticas do grupo. Os especialistas sinalan
que necesaria unha preparacin previa na aula, co fin de informar
e esperta-lo interese polo que se vai a coecer. Pero tamn se recomenda realizar trala visita (que pode ser guiada ou concibida como
visita-descubrimento) unha serie de actividades na aula ou no
museo (se conta con talleres) para afianza-los coecementos adquiridos4.
Anda que este texto non vai dirixido s visitantes nin ten carcter didctico, si est elaborado pensando na aproximacin do
Museo do Pobo Estradense pblico. Por iso na primeira parte dse
a coece-lo centro como institucin, a parte menos coecida polos
visitantes, e na segunda abrdase a sa exposicin permanente.
PRIMEIRA PARTE
Manuel Reimndez Portela. Sntese biogrfica5
Naceu en San Miguel de Castro en 1916 e nove anos despois partiu co seu pai cara Cuba. Tralo seu retorno a Galicia en 1931, estudiou bacharelato en Santiago de Compostela e en 1935 iniciou a
carreira de Medicina, que tera que interromper durante a Guerra
Civil para incorporarse a filas e prestar servicios sanitarios en diferentes cidades espaolas. Licenciouse en Medicina pola Universi-
Ofrecen propostas para as visitas s museos e exemplos de material didctico para o traballo na aula, ademais das obras citadas na bibliografa: AGUILERA, C. e VILLALBA, M.:
Vamos al museo!. Guas y recursos para visitar los museos. Narcea, Madrid, 1998.
Unha biografa mis detallada a presentada por Olimpio Arca Caldas co ttulo Apuntes
a unha biografa de Manuel Reimndez Portela, en Manuel Reimndez Portela na lembranza. Edicis do Castro, A Corua, 1996. pp. 20-27.
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:34
Pgina 32
32
O Museo do Pobo Estradense Manuel Reimndez Portela: a institucin e a exposicin permanente
dade de Santiago en 1942, e ese mesmo ano estableceuse como mdico na sa parroquia natal. Tres anos despois casou con M. Victoria Fernndez de la Torre, coa que tivo tres fillos.
vez que exerca a sa profesin continuaba cos seus estudios,
obtendo en 1960 o ttulo de Doutor en Medicina e Cirurxa. Posteriormente acadara tamn o ttulo de Especialista do Aparato Dixestivo e diplomarase como Mdico de Empresa. Algunhas experiencias no desempeo da sa vida profesional deixounas recollidas
na sa obra Un mdico na aldea (1992).
Como poltico presidiu o anteproxecto do Estatuto de Galicia (O
Estatuto dos 16) e exerceu como alcalde da Estrada entre 1983 e 1987.
Outra das sas facetas foi a de etngrafo, coecedor e investigador da historia, aspectos culturais e recursos tursticos do Concello
da Estrada. En 1976 foi nomeado presidente do Centro de Iniciativas e Turismo da Estrada; nese mesmo ano publicou a Gua Turstica de La Estrada que seguiran diversos estudios e actividades
desenvolvidas que lle valeran distintos recoecementos. En 1986
creou o Patronato do Museo do Pobo Estradense, que presidiu ata o
seu falecemento en 1994.
Entre as sas obras editadas, ademais das xa mencionadas, destacan: Cruceiros e Cruces do nordeste da Provincia de Pontevedra (1985),
Marcas de Canteiros da Torre da Barreira (1986), A Estrada (1987), A
Estrada Rural (1990), El Camino a Santiago por el Sudeste coautores:
Jos Espio Mato, Mariano Sinde Lema (1993).
Dende 1996 a Fundacin de Exposicins e Congresos da Estrada
convoca na sa honra o Premio Xornalstico Manuel Reimndez
Portela. Este ano 2004 dedcaselle, na Estrada, o Ano Cultural.
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:34
Pgina 33
33
Mara Carbia Vilar
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:34
Pgina 34
34
O Museo do Pobo Estradense Manuel Reimndez Portela: a institucin e a exposicin permanente
bleceron un convenio polo que se fundou o Museo do Pobo Estradense Manuel Reimndez Portela, integrado na Fundacin Cultural da Estrada8 e rexido polo Patronato. Distnguense, polo tanto,
das entidades:
O Museo, dependente da Fundacin Cultural da Estrada: aporta o
edificio, cubre os gastos de conservacin, funcionamento e servicios, e pertncelle o patrimonio que ingresou a partir da data da
firma do convenio. Encrgase da sa xestin un Director-Xerente,
cargo ocupado entre 1997 e 2002 por Olimpio Arca e que desempea dende comezos de 2003 Juan Andrs Fernndez Castro.
A asociacin Patronato do Museo do Pobo Estradense: ten
entidade xurdica propia, conta actualmente con once patrns e
aporta Museo en calidade de depsito os obxectos reunidos con
anterioridade firma do convenio. cabeza est un presidente,
cargo que tamn ocupa na actualidade Juan Andrs Fernndez.
O edificio
O Museo ocupa o edificio do antigo Matadoiro Municipal, construdo entre 1924 e os anos finais desa mesma dcada seguindo o proxecto do arquitecto Juan Argenti. O inmoble foi rehabilitado para
Museo polos alumnos da Escola-Taller da Estrada na primeira metade
da dcada dos noventa do sculo pasado9. Tamn se acondicionou o
entorno e accesos mesmo co fin de integralo no tecido urbano da vila.
No solar, de forma pentagonal, teen cabida o edificio do Museo
e un xardn. O edificio presenta planta en forma de T invertida,
8
9
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:34
Pgina 35
35
Mara Carbia Vilar
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:34
Pgina 36
36
O Museo do Pobo Estradense Manuel Reimndez Portela: a institucin e a exposicin permanente
Fondos administrativos.
Servicios e actividades
O Museo do Pobo Estradense conta no seu edificio cun espacio
expositivo aproximado de 165 m2, repartido en tres salas dedicadas a
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:34
Pgina 37
37
Mara Carbia Vilar
11 No reducido espacio do Museo non teen cabida exposicins temporais que sirvan de
reclamo pblico. As organizadas ata o momento implicaron o traslado provisional dos
fondos a outros edificios.
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:34
Pgina 38
38
O Museo do Pobo Estradense Manuel Reimndez Portela: a institucin e a exposicin permanente
SEGUNDA PARTE
Caractersticas da exposicin permanente
A carencia dun almacn no Museo ou fra del fai que tdolos
obxectos que integran os seus fondos estean repartidos polas tres
salas da exposicin permanente. Nelas non hai un criterio de montaxe previamente definido, sen embargo, a maior parte dos bens
estn agrupados con obxectos cos que gardan relacin e que forman
o seu contexto, polo que nos permiten unha visin mis enriquecedora que aqueles que se presentan illados. Na sala 2 presntase un
conxunto claramente definido: unha aula co material escolar e
xogos infants; na sala 1 e na sala 3 a temtica non tan concreta e
resulta mis difcil trazar un percorrido seguindo unha orde lxica
sen ir saltando dunha sala outra. A exposicin recibe a iluminacin de grandes lmpadas que proporcionan luz xeral, o que se complementa con focos de luz dirixida e puntual sobre algns obxectos.
Sera necesario delimitar con claridade os contidos de cada espacio e desear unha montaxe expositiva axeitada, cunha boa seleccin de obxectos, colocacin de paneis informativos e cartelas. En
canto s contidos, segundo explicou o Director-Xerente, anda non
estn determinados, pero posible que a sala 1 se especialice na evolucin da Vila e o rural estradenses, a sala 2 continuar dedicada
escola e o mundo infantil, e na sala 3 quizais tean cabida diversos
aspectos relacionados coa etnografa e antropoloxa local ou galega.
14/3/11
18:34
Pgina 39
39
Mara Carbia Vilar
Distribucin das salas sobre a planta do Museo realizada por Ana Pazos
14/3/11
18:34
Pgina 40
40
O Museo do Pobo Estradense Manuel Reimndez Portela: a institucin e a exposicin permanente
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:34
Pgina 41
41
Mara Carbia Vilar
13 Analiza a iconografa e variantes dos mesmos: FERNNDEZ BASCUAS, M.J.: Os escudos do Concello da Estrada dende 1840, en A Estrada, miscelnea histrica e cultural,
n 6 (2003); pp. 57-72.
14 Explica este longo proceso FERNNDEZ BASCUAS, M J.: Unha aproximacin estudio da chegada e desenvolvemento do alumado pblico elctrico na Estrada (19001950), en A Estrada, miscelnea histrica e cultural, n 1 (1998). pp.151-167.
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:34
Pgina 42
42
O Museo do Pobo Estradense Manuel Reimndez Portela: a institucin e a exposicin permanente
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:34
Pgina 43
43
Mara Carbia Vilar
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:34
Pgina 44
44
O Museo do Pobo Estradense Manuel Reimndez Portela: a institucin e a exposicin permanente
empregados no cultivo da terra e actividades gandeiras fronse substitundo pola maquinaria moderna. Nesta seccin consrvanse
algns deles, elaborados polos propios campesios, por artesns ou
en fbricas, empregando principalmente a madeira, acompaada
nalgns casos de ferro.
O carro presntase cun ladral pechando un lateral e da chavella colga un corno coa pedra de afiar. Dos xugos hai varios exemplos na sala: todos son de canga con chancs, ags un de canga con
aros bregueiros. Dous dos xugos presentan na seccin central decoracin cunha roseta que se acompaa nun deles de chatolas. En
torno carro e sobre el expense apeiros para a preparacin da
terra e a sementeira: varios arados, grade, canizo, sachadora e
sementadoras. Tamn se pode ver un solio e diversas ferramentas
para o traballo no monte, no campo e nas eiras: o foucio, a fouce,
forquitas, forcadas, angazos, picaas, o legn, a pa de aventar, o
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:34
Pgina 45
45
Mara Carbia Vilar
17 posible que esta seccin pase Museo da Madeira (A Estrada) se chega a crearse.
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:34
Pgina 46
46
O Museo do Pobo Estradense Manuel Reimndez Portela: a institucin e a exposicin permanente
18 VV.AA.: A Estrada, en Enciclopedia Galega Universal, vol.8. Ir Indo, Vigo, 2002. p.407.
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:34
Pgina 47
47
Mara Carbia Vilar
Vista parcial da sala 3. Coroza, chaquetas dos Xenerais do Ulla e parte da seccin
Todo feito en Berres.
14/3/11
18:34
Pgina 48
48
O Museo do Pobo Estradense Manuel Reimndez Portela: a institucin e a exposicin permanente
14/3/11
18:34
Pgina 49
49
Mara Carbia Vilar
talla de motivos xeomtricos, vexetais e smbolos cristis, acompaados nalgns exemplos do nome da propietaria e a data19.
Olera (sala 3)
Mostra da olera popular galega con varios exemplos de vasillas,
algunhas sadas dos tornos e fornos dos oleiros de Buo. Xunto a
obxectos de deseo moderno e carcter decorativo pdense observar
outros de formas tradicionais: chocolateiras, olas ou pucheiros, tarteiras, cazolas, recipiente de maza-lo leite... Noutros tempos eran os
arrieiros e xalleiros os que compraban s oleiros a mercanca para
vendela polas feiras e mercados.
19 Os espadeleiros e espadelas s presentan decoracin nas terras de Portugal e nas do Val
do Vea (A Estrada). Nestas zonas estes utensilios xogaban un papel de prestixio social
da sa propietaria que os amosaba nas concorridas espadelas (...). En RODRGUEZ
CALVIO, M. e SENZ-CHAS DAZ, B.: O tecido. Cadernos do Museo do Pobo Galego,
10. Santiago de Compostela, 2000. p. 52-53.
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:34
Pgina 50
50
O Museo do Pobo Estradense Manuel Reimndez Portela: a institucin e a exposicin permanente
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:34
Pgina 51
51
Mara Carbia Vilar
14/3/11
18:34
Pgina 52
52
O Museo do Pobo Estradense Manuel Reimndez Portela: a institucin e a exposicin permanente
14/3/11
18:34
Pgina 53
53
Mara Carbia Vilar
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:34
Pgina 54
54
O Museo do Pobo Estradense Manuel Reimndez Portela: a institucin e a exposicin permanente
Conclusin
Algns dos obxectos que se expoen nas salas do Museo, perdela sa funcin foron relegados a almacns, alpendres ou faiados; outros
quizais foron gardados con mimo polos campesios, pola sa beleza ou
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:34
Pgina 55
55
Mara Carbia Vilar
pola sa anterior vala. Despois pasaron Museo, que debe velar pola
sa conservacin, tempo que os exhibe e investiga. Pero outros moitos semellantes, que tamn tian un importante valor histrico,
antropolxico, documental... perdronse. Por eso o Museo, en tanto
que ten unha funcin social e educativa, debe ser tamn un mbito
para a concienciacin social da necesidade de proteccin do noso
patrimonio que, como sinala a Lei 8/1995 de 30 de outubro do patrimonio cultural de Galicia, non s est integrado polo patrimonio material
(cultural e natural), senn tamn polo patrimonio inmaterial.
Bibliografa e documentacin
Bibliografa xeral
LISTE FERNNDEZ, A.: Funcionalidad y esttica en el Museo Etnogrfico Liste.
Deputacin Provincial de Pontevedra, 1991.
LORENZO FERNNDEZ, X.: Etnografa. Cultura material, en Historia de
Galiza, vol. 2. Akal, Madrid, 1979.
RODRGUEZ CALVIO, M. E SENZ-CHAS DAZ, B.: O tecido. Cadernos
Museo do Pobo Galego, n 10. Santiago de Compostela, 2000.
VV.AA.: Artesana. Sociedad, en Galicia. Antropologa, vol. XXVI. Hrcules, A
Corua, 1997.
VV.AA.: Tecnologa agraria. Oficios, en Galicia. Antropologa, vol. XXIV.
Hrcules, A Corua, 1997.
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:34
Pgina 56
56
O Museo do Pobo Estradense Manuel Reimndez Portela: a institucin e a exposicin permanente
A Estrada
ARCA CALDAS, O.:
Callejero Histrico de la Villa de A Estrada. Pontevedra, 1996.
Mestres Estradenses que fixeron escola. Pontevedra, 1993.
CARLN PORTO, I.: Un edificio estradense recuperado para uso cultural: el
Museo Manuel Reimndez Portela, en A Estrada, miscelnea histrica e cultural,
n 5 (2002). pp. 115-121.
CASTAO GARCA, J.M.: A Estrada na obra grfica de Castelao, en A Estrada,
miscelnea histrica e cultural, n 1 (1998). pp. 81-115.
CASTIEIRA RODRGUEZ, M.: Novas matinacins encol do topnimo A
Estrada, en A Estrada, miscelnea histrica e cultural, n 5 (2002). pp. 5-18.
FERNNDEZ CASTRO, J.A. (coord.): Manuel Reimndez Portela na lembranza.
Edicis do Castro, A Corua, 1996.
PORTO MATALOBOS, X.: Estrada, A, en Gran Enciclopedia Gallega, vol. XI.
Silverio Caada, 1974. pp.11-17.
REIMNDEZ PORTELA, M.: A Estrada. Everest, Len, 1987.
VARELA CASTRO, P.: La Estrada. El Eco de Santiago, 1923.
VV.AA.: Estrada, A, en Enciclopedia Galega Universal, vol. 8. Ir Indo, Vigo, 2002.
pp. 405-408.
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:34
Pgina 57
14/3/11
18:34
Pgina 58
58
Cartas dun emigrante estradense
14/3/11
18:34
Pgina 59
59
Gerardo Cabada Castro
El coco. 1991
Como ya sabis, los das de formacin se realizan en una especie
de Casa de Ejercicios en las afueras de la ciudad. El viaje en autobs
dura unos tres cuartos de hora desde el colegio. El pueblo se llama
Abrantes y la casa Sitio Loyola. La palabra sitio significa, ms o menos,
finca o quinta. Est lejos de la playa, al norte de Salvador, junto
a la carretera llamada Carretera del Coco (Estrada do Coco), pues
atraviesa una zona donde los cocoteros son (eran) muy abundantes.
Dentro del terreno del Sitio Loyola hay bastantes cocoteros, por lo que
es fcil encontrar cocos por el suelo, aunque la mayor parte estn
deteriorados, secos o con algn agujero o rajadura. En los das de formacin dedicamos la maana a actividades directamente formativas,
todos juntos o en grupos. Por la tarde, deporte, piscinas, etc.
En uno de los ltimos das de formacin, jugando al ftbol, un
alumno tom un coco del suelo y se lo arroj a un compaero para
que lo cogiese con las manos en el aire, pero ste, en el ltimo momento, lo dej caer, sin echarle las manos. Eso fue su suerte. Tan
pronto como el coco cay al suelo, sali de dentro una cobra coral
de un tipo muy venenoso, cuya mordedura, si no se atiende muy
rpidamente, produce la muerte. La cobra es pequea y pintada de
colores, negro y blanco por todo el cuerpo formando anillos. Hay dos
tipos de coral muy parecidas: la coral verdadera y la falsa coral,
que no es tan venenosa. En el caso de encontrar alguna de ellas, lo
mejor es ponerse a salvo o matarla.
14/3/11
18:34
Pgina 60
60
Cartas dun emigrante estradense
y toca ... nada? ... Se viste con capa y cintas de colores. Ahora ya lo
sabis ... O no?
Pues se trata de la noticia que dio la tele. Deca que haba gustado mucho, que tena mucha simpata, que hizo las delicias de los presentes ... pues es eso, la Tuna de Len que, no s por qu, la tele la
hizo masculina.
Vdeo. 1991
La vuelta de Delucha para Brasil me trajo, entre otras cosas, la
cinta de video (...) Junto con la cinta de la boda de Mara, fue una
de las buenas cosas que tuve en Salvador. Una cosa es ver cosas de
la familia, paralizadas por la cmara fotogrfica, otra es verlas
movindose y hablando y hasta cantando, que pareca un coro, aunque tal vez ayudase un poco el vino de la comida... Pero yo, ni con
vino! Aunque aqu rara vez se bebe.
La cinta ya casi la s de memoria. La primera vez la vi todo seguido. La segunda, con papel y bolgrafo, anotando cada captulo y la
duracin de cada uno; de esa manera puedo localizar fcilmente cada
parte. Ya lo vieron varios en el colegio. Les llam mucho la atencin
la Rapa y los caballos salvajes. Y lo miran con muchsima curiosidad,
haciendo preguntas, etc. La diferencia conmigo es que yo observo
ms las personas que las bestas. Lo nico que provoca reacciones
negativas es el corte de las orejas de los bichos. Yo tambin creo que
ha llegado la hora de pensar en otro sistema de marca no sangriento, y que al mismo tiempo no estropee la belleza de un rostro caballar, donde las orejas ejercen un papel importante. Tambin creo que
el corte debe reducir la capacidad de or, especialmente de donde
viene el ruido, que puede ser tambin una amenaza que se avecina.
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:34
Pgina 61
61
Gerardo Cabada Castro
14/3/11
18:34
Pgina 62
62
Cartas dun emigrante estradense
14/3/11
18:34
Pgina 63
63
Gerardo Cabada Castro
14/3/11
18:34
Pgina 64
64
Cartas dun emigrante estradense
vos negros tenan vedado por los portugueses adorar a los dioses africanos. Por ello disimulaban su culto identificndolos con los santos
catlicos. Los dioses o divinidades africanas tenan, y an tienen, su
da y color propios. He aqu algunos ejemplos:
Ex (Diablo)
Lunes
Negro o rojo
Martes
Mircoles
Rojo
Jueves
Verde o Amarillo
Oxal (Jesucristo)
Viernes
Blanco
Oxn (Candelaria)
Sbado
Azul o Amarillo
14/3/11
18:34
Pgina 65
65
Gerardo Cabada Castro
14/3/11
18:34
Pgina 66
66
Cartas dun emigrante estradense
14/3/11
18:34
Pgina 67
67
Gerardo Cabada Castro
Pero siempre que dispongo de tiempo voy a celebrar a una residencia de monjas Misioneras de Jess Crucificado, donde viven
seis religiosas, de las cuales dos son tan viejecitas que no pueden salir
de la casa, de modo que slo participan de la Misa cuando alguien
celebra en su capillita. Como saben que me gusta andar con sandalias, un da me regalaron un par. Yo no lo necesitaba pero vali la
pena por el cario que pusieron en aquel presente.
Das ms tarde, en un domingo, estaba yo celebrndoles la Misa
en su capilla, poco mayor que un cuarto comn, y, como siempre,
sentados en corro en torno al altar. Durante la homila yo digo unas
palabras y ellas tambin suelen decir alguna cosa, participando unos
de las ideas de los otros. Ese domingo, sin embargo, apenas haba
comenzado yo a hablar, una de las monjas exclam: Anda, si est
con las sandalias puestas! y se acab el sermn. Que me quedaban
muy bien, que si me apretaban o no, que eran muy bonitas... etc. etc.
Algunas hasta se levantaron para verlas de cerca. Cuando recuper
la palabra para continuar el sermn, slo di el remache final, y luego
continuamos la santa y participada Misa.
El portuol. 1994
Os contaba en la anterior carta cmo el castellano se est estudiando cada vez ms en Brasil. Peridicos y revistas hablan de ello
como el actual boom lingstico. Una revista semanal de Ro de
Janeiro (21-8-1994), del peridico Jornal do Brasil, le dedicaba la
portada y un artculo de varias pginas, con el ttulo Una ola que
est creciendo. Entre las razones que mueven a los brasileos a estudiar espaol estn, segn la revista, el mayor intercambio con los
pases sudamericanos y la garanta de un buen empleo, entre otros.
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:34
Pgina 68
68
Cartas dun emigrante estradense
14/3/11
18:34
Pgina 69
69
Gerardo Cabada Castro
14/3/11
18:34
Pgina 70
70
Cartas dun emigrante estradense
14/3/11
18:34
Pgina 71
71
Gerardo Cabada Castro
Me dio un vuelco el corazn. Ya haca tiempo que estaba preocupado, pensando en la tnica para la misa, pero en otro sentido:
celebrar la misa con una tnica, bajo aquel calor, sera como celebrar dentro de un horno!
Tranquilita. Eso fue una buena noticia.
Lo fue?
Claro!
Continu sentado en el tronco, charlando con la gente, pero
poco despus se aproxim otra de las mujeres de la parroquia:
Es que ... tambin nos olvidamos todo lo dems, hostias, cliz,
vino, misal, todo, todo.
Con eso ya no contaba. El olvido de la tnica haba sido muy
oportuno, pero todo! Una seora, queriendo salvar la situacin,
meti la mano en una bolsa que traa:
Pero yo traje la Biblia! Y la ense orgullosa a todos.
Aprovech la ocasin para tranquilizar:
Si Dios quiso que se olvidasen la tnica, tambin quiso que se
olvidasen lo dems. No os parece que ya es muy tarde y que no hay
mucho ambiente para una misa? Y les expliqu cmo haramos una
especie de paraliturgia (...).
14/3/11
18:34
Pgina 72
72
Cartas dun emigrante estradense
Me mir:
Soy.
Yo tambin.
Y entonces me fue respondiendo a la pregunta de dnde?,
siguiendo aquel ritual tan gallego de ir de hito en hito hasta llegar a
la aldea, como aquellos pasos tan enormes cuando ramos pequeos, para llegar Estivada: as, me fue respondiendo: de Galicia, de
Orense, del Ayuntamiento de Salvaterra do Mio. A partir de ah,
la dificultad para llegar a la aldea aument; deca que era de cerca de
tal pueblo, y de tal otro, etc., pero el pueblo natal no llegaba, y cuando lo hizo, lleg tan de sorpresa que ya no me acuerdo del nombre.
Yo tambin le expliqu de dnde era, pero fui directo a Sabucedo.
Despus hice el camino contrario al suyo, diciendo que estaba entre
Cerdedo y A Estrada, etc. Le habl cmo no? de la Rapa, y cuando
l me dijo que conoca otras rapas, casi no le dej hablar, explicndole que, al lado de las de Sabucedo, eran caf pequeo, como se dice
por aqu para dejar claro que son cosas sin importancia ...
14/3/11
18:34
Pgina 73
73
Gerardo Cabada Castro
14/3/11
18:34
Pgina 74
74
Cartas dun emigrante estradense
14/3/11
18:34
Pgina 75
75
Gerardo Cabada Castro
daron muy convencidos, y ms tarde una nia, muy melosa, se aproxim, me cogi la mano y me dijo con ojos suplicantes:
Dmelo a m.
Le promet que, despus de enserselo a los otros alumnos, se
lo dara...
En una de las excursiones a la Facenda Santa Clara, paseando con
un grupo de nios y nias, algunos salieron corriendo para subir al
carro de bois. Y una nia tropez en no se qu y se fue al suelo. Se
ara un poco una rodilla, sin importancia. Pero el golpe mayor fue
en el dedo pulgar del pie derecho: se rompi la ua y sali sangre. La
pobre llor mucho, pues el dedo deba de dolerle bastante. La consol como pude y la llev a que le pusieran algo. Mientras que la
duea de la Facenda le curaba la herida, estuve bromeando con la
nia, hasta que consegu hacerla rer. Deca que fue tan de repente
que no saba cmo se haba cado ni dnde haba tropezado. Todava
bromeando le dije que yo s lo saba y que se lo contara en el colegio. Con el pulgar empaquetado en algodn y esparadrapo, volvi a
los juegos, y as pas el resto del da.
Pero al regresar al colegio, antes de irse para casa, me busc y al
despedirse me dijo:
No te olvides que tienes que contarme lo que pas cuando ca.
Al da siguiente, por la maana, me acord de la cada de Ariele,
que era el nombre de la nia, y me acord tambin de que tena que
contarle cmo haba sido. Como sus clases eran slo por la tarde,
tena tiempo para pensar en ello. Entonces se me ocurri hacerlo por
escrito. Hice unos versitos y por la tarde se los llev a su sala de aula.
Ped permiso a la profesora:
Aqu est tu historia, le dije a Ariele desde la puerta.
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:34
Pgina 76
76
Cartas dun emigrante estradense
La profesora cogi el papel y lo ley en voz alta. Cuando apareci su nombre, Ariele se ech a la cara una sonrisa de felicidad.
ANJINHOS
(Ou A queda da menina Ariele na fazenda Santa Clara)
s vezes uma brisa sem vento
que acaricia meu rosto
e desaparece sem explicao...
s vezes um reflexo
que bate no meu olho
sem vir de ningum...
s vezes um arrepio gostoso
sem alguma razo...
Eu sei que foi um anjo
que passou por mim
e senti o arzinho das asas
o brilho de sua aura
o arrepio do carinho
que ele tem por mim!
Eu sei que foi um anjo
mas no conto pra ningum
e o segredo fica todinho
entre ele e eu!
Eu senti anjos de monto
na Fazenda Santa Clara:
s ordens desta santa
parecia um batalho.
Eram anjos-criana com asas
pra cuidar de tanta criana
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:34
Pgina 77
77
Gerardo Cabada Castro
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:34
Pgina 78
78
Cartas dun emigrante estradense
de segurar o p a tempo,
e foi procurar um pouco d'gua
na palma de sua mo
pra fazer com ela as lagriminhas
que brotaram dos olhos de Ariele,
pra suavizar a dor...
Senti depois um suspiro
que ningum sentiu
dos anjinhos fazendo ufff!
para aliviar a tenso!
S eu sei que foram anjos
mas no conto pra ningum
e o segredo ficou todinho
entre eles e eu!
14/3/11
18:34
Pgina 79
79
Gerardo Cabada Castro
selva. Se llega all por una pequea carretera o carreiro de cemento totalmente cubierto por las ramas de los rboles. Es muy agradable. Manuel ya estuvo aqu y debe acordarse.
Para evitar asaltos y robos tenemos tres perros enormes, ni que
fueran cruce de hipoptamo con dinosaurio. Los sueltan durante la
noche para guardar nuestra casa. Mi problema con ellos es por la
maana, cuando intento salir de la residencia para ir al colegio.
Todava est bastante oscuro, y hay una o dos bombillas encendidas
en el patio donde los perros an estn sueltos. No me atacan, pero
son demasiado cariosos. No les basta darme los buenos das con sus
ladridos sino que intentan abrazarme saltando sobre m con sus patazas de elefante. El primer da, que haba llovido por la noche, me llenaron la ropa de lodo. Creo que pensaron que mis gritos para espantarles eran de alegra y cada vez me hacan ms fiesta. Tuve que
volver al cuarto y cambiar la ropa.
Tienen un odo finsimo. Cuando veo que estn al otro lado de la
casa, me dirijo silenciosamente a la puerta opuesta y la abro con todo
cuidado. Espo por la puerta entreabierta y cuando creo que no hay
peligro salgo ... y de repente aparecen las tres fieras corriendo y
dando saltos de alegra.
Una vez intent salir por la terraza. Me haban dicho que tena
una salida directa. Abr con cuidado la puerta del pasillo que daba a
ella y cuando estaba en la mitad, pensando que les haba engaado,
aparecen los tres dinosaurios ladrando y hasta me pareci que rindose a carcajadas...
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:34
Pgina 80
14/3/11
18:34
Pgina 81
Nacimiento y consolidacin
de la capital del mueble de
Galicia.
El Municipio de A Estrada
(Pontevedra)
ngel Miramontes Carballada
14/3/11
18:34
Pgina 82
82
Nacimiento y consolidacin de la capital del mueble de Galicia. El municipio de A Estrada (Pontevedra)
Introduccin
La industria de la madera est compuesta por una serie de subsectores que son: en primer lugar los aserraderos, que realizan la primera
transformacin en la madera despus de haber sido cortada. Un segundo grupo lo constituyen los fabricantes de chapas y tableros de madera cuyos productos tienen como destino las carpinteras y fbricas de
muebles. Estos carpinteros y fbricas de muebles son los que realizan
una segunda transformacin sobre la madera y obtienen un valor aadido mayor sobre la transformacin de la madera. El ltimo subsector
lo constituyen las industrias qumicas que producen pasta de papel que
posteriormente se transformar en papel, cartn y derivados.
El sector de la industria de la madera de Galicia est desarrollado y representado tanto por industrias de la primera transformacin
(aserraderos), industrias de la segunda transformacin (muebles) e
incluso con industrias qumicas de la madera (fabricacin de pastas
de papel). A esto hay que aadir el importante lugar de esta comunidad autnoma como abastecedora de madera de pino y eucalipto
para el resto de Espaa, lo que est correlacionado con la necesidad
de una ordenacin y planificacin del territorio forestal gallego para
abastecer al sector ms rentable, la industria del mueble. Esto se percibe sobre todo en el caso concreto del municipio de A Estrada
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:34
Pgina 83
83
ngel Miramontes Carballada
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:34
Pgina 84
84
Nacimiento y consolidacin de la capital del mueble de Galicia. El municipio de A Estrada (Pontevedra)
Precedentes histricos
El municipio de A Estrada, a lo largo de su reciente historia,
siempre tuvo una marcada relacin con la industria de la madera, en
especial con el subsector de la industria del mueble. La casi totalidad
de los propietarios de las fbricas de mobiliario actuales comenzaron
como carpinteros y con familiares que trabajaban la madera de un
modo artesanal, pasando el oficio de generacin en generacin.
Las primeras actividades relacionadas con la transformacin de la
madera de las que se tiene constancia dentro del municipio se
remontan a finales del siglo XVIII y principios del siglo XIX, concretamente al periodo en que Galicia fue atacada por los franceses.
Se sabe que una patrulla de militares franceses lleg a A Estrada, a
la parroquia de Guimarei y descansaron un par de noches a las orillas del ro Pinguela (afluente del ro Liares) hasta que un grupo de
estradenses los ech, pero uno de estos franceses se escondi y finalmente, se cas con una mujer de A Estrada1. La profesin de este
francs era la de ebanista y fue poco a poco formando su propio taller
de madera, y cre el primer torno movido por la energa del agua del
ro Pinguela, torno que con el paso de los aos, sirvi de referencia
a los dems carpinteros de todo el municipio.
Hay datos de que en el siglo XIX ya en algunas parroquias de este
municipio esta actividad estaba bien implantada; es el caso de Berres
donde se fabricaban utensilios en madera de boj, actividad que se
sigue realizando en la actualidad en mayor nmero y utilizando otras
maderas, pero conservando su carcter artesanal.
Tambin se sabe que en la parroquia de Riob haba una fbrica de
papel (Madoz, 1875). En la actualidad quedan pocos restos fsicos de
1
El lugar donde sucedi este pequeo conflicto blico a da de hoy se llama El francs.
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:34
Pgina 85
85
ngel Miramontes Carballada
esta fbrica pero s constancia de que durante aos fue una de las dos
nicas productoras de papel que haba en Galicia (Reimndez, 1992)2.
De todos modos el desarrollo de la industria de la madera en el
municipio no se asent hasta el final de la Guerra Civil Espaola. De
nuevo queda constancia de la tradicin de esta actividad en este
territorio, pues autores como Roman (1980) o Nadal (1990) sitan
despus de este conflicto blico el momento en que la industria de la
madera en Galicia comienza su andadura aprovechando el auge del
capitalismo espaol y europeo3.
En A Estrada a inicios del siglo XX haba un local que distribua
camas procedentes de Valencia, pero la Guerra Civil afect directamente a toda la industria de Valencia, que dej de producir. Entonces,
viendo que exista una demanda de camas y que no estaba siendo
cubierta desde A Estrada comenzaron a fabricarse camas torneadas4.
Dentro de las fbricas de muebles ms importantes destacaron
Muebles Garrido5 y Mara Martnez Otero, S.A, industrias estradenses
de origen familiar que se fundaron en la dcada de los aos 1940 y en
ese momento centraban su actividad en la produccin de camas y sillas.
Las camas eran torneadas y se realizaban en madera de abedul que
es muy blanda y fcil de trabajar, adems sta era una especie predominante en las zonas de ribera del municipio, por lo que su precio era
muy competitivo. Tanto fue as que desde Castilla se imitaron estas
camas pero como la madera que utilizaban era la encina resultaban
2
3
4
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:34
Pgina 86
86
Nacimiento y consolidacin de la capital del mueble de Galicia. El municipio de A Estrada (Pontevedra)
Aserraderos
Fbricas de somiers
Fbricas de muebles / torneros
Fbricas de cepillos
Carpinteros
32
1
22
1
24
14/3/11
18:35
Pgina 87
87
ngel Miramontes Carballada
Aserraderos
18
Fbricas de muebles
37
Carpinteros
12
Artesanos
33
Actividades anexas
Fuente: Elaboracin propia a partir del I.A.E. de 1999.
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:35
Pgina 88
88
Nacimiento y consolidacin de la capital del mueble de Galicia. El municipio de A Estrada (Pontevedra)
La importancia de la industria de la madera, sobre todo del subsector del mueble, de este municipio es clave para su economa porque representa el 32,5% de los empleados del sector secundario y
ms del 12% de los ocupados de este municipio, y es ms, segn los
datos del IAE de 1999 el 45% de las parroquias de A Estrada tiene
alguna industria relacionada con la madera. Pero el verdadero
motor de este municipio son las industrias del mueble que representan ms del 50% de las empresas de la rama madera mueble, y
generan el 70% de su empleo.
En cuanto a la estructura de las industrias de la madera, uno de
los datos que confirman su minifundismo empresarial es el anlisis
de las superficies ocupadas de las empresas y los kilowatios que consumen6. As, la inmensa mayora ocupan una superficie menor a 750
metros cuadrados y consumen menos de 50 Kilowatios.
En cuanto a la superficie, aunque la media de las instalaciones
es inferior a los 750 metros cuadrados, destacan sobre los dems el
aserradero dirigido por D. Jos Touceda Otero con 9.000 m 2 y
Maderas Berres, S.L. con 10.320 m2. Esto es lgico pues los aserraderos tienen grandes explanadas dedicadas exclusivamente a almacenar grandes cantidades de madera, tanto antes de su tratado,
como una vez transformada.
Estos valores se repiten al analizar la superficie total de las diferentes actividades de las industrias transformadoras de la madera,
destacando los aserraderos como la actividad que tiene unas
mayores instalaciones.
Hay que aclarar que en el IAE dentro de la potencia instalada slo se declara la que
demanda el equipo de produccin, cuando una empresa y ms las que se desarrollan en
un territorio rural, consume ms energa. Sucede lo mismo con la superficie ocupada
pues ellos mismos tienen sus salas de exposicin y comercializacin.
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:35
Pgina 89
89
ngel Miramontes Carballada
14/3/11
18:35
Pgina 90
90
Nacimiento y consolidacin de la capital del mueble de Galicia. El municipio de A Estrada (Pontevedra)
Adems son conscientes de que en toda Galicia no existe un propietario que les pueda
ofrecer 300 ejemplares de roble sino un par de rboles. Como mnimo la viabilidad la
encontraran recurriendo a los mercados asturianos y del norte de Portugal. En Galicia
an existe algn aserradero de frondosas.
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:35
Pgina 91
91
ngel Miramontes Carballada
se dejaba crecer con las continuas talas de sus ramas para hacer lea
y los castaos eran vareados8 para recoger sus frutos. Adems, ninguna de estas dos especies se repobl cuando fueron taladas, mientras que a los pinares se les realizaba la limpia que consista en limpiar de matorral y herbceas, dejando slo los rboles jvenes; a los
18 aos se efectuaba otra y ya a los 27 aos se coga toda la madera.
En la mayora de estos antiguos aserraderos tenan sus propias cuadrillas de empleados que iban al monte a por la madera, sin recurrir a
la figura del tratante de la madera, oficio que tambin est perdiendo
peso dentro de la cadena de la madera, que va directamente a subasta.
El producto ms importante que elaboraban estos aserraderos de
frondosas eran las vigas del tren, que eran de roble. Otra actividad que
efectuaban era aserrar acua9 para construir los barriles de vino, hoy
vienen directamente de EE.UU realizados en roble de este pas.
En la actualidad, de los cinco aserraderos que en realidad estn
funcionando a pleno rendimiento, tres slo sierran pino y dos slo
sierran eucalipto, con una media de 12 empleados. Destaco la actividad en estos cinco aserraderos pues son los que estn produciendo
a pleno rendimiento durante muchas horas todos los das, mientras
que los dems tienen unos niveles de produccin que oscilan segn
la demanda10. La totalidad de la madera que transforman proviene de
los montes de A Estrada. Para que el pino se pueda talar tiene que
tener 30 aos, mientras que al eucalipto, a los 22 aos, ya se le puede
Con unos trozos de madera muy largos y estrechos golpeaban fuertemente las ramas de
los castaos para que se cayesen sus frutos.
9 Serraban unas tablas de roble de 8 centmetros de ancho y acababan en 1 centmetro
para darle curva a los bidones de vino.
10 Tienen unos ndices de produccin mucho menores que los de los 5 aserraderos ms
importantes.
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:35
Pgina 92
92
Nacimiento y consolidacin de la capital del mueble de Galicia. El municipio de A Estrada (Pontevedra)
11 Al analizar la localizacin de las industrias de la madera realic un estudio a escala parroquial y comprob como algunos subsectores mantienen una relacin directa con las
caractersticas fsicas de estas parroquias.
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:35
Pgina 93
93
ngel Miramontes Carballada
14/3/11
18:35
Pgina 94
94
Nacimiento y consolidacin de la capital del mueble de Galicia. El municipio de A Estrada (Pontevedra)
no se realizan en todas las carpinteras, se podran agrupar Carpintera de Moreira, S.A., Deco Ideas, S.L. y Carpintera Rico y
Compaa, S.L., mientras que las dems tienen un carcter ms
minorista y artesanal. En el primer grupo tienen una media de 15
empleados y en el segundo tan solo 3 empleados. En este subsector
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:35
Pgina 95
95
ngel Miramontes Carballada
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:35
Pgina 96
96
Nacimiento y consolidacin de la capital del mueble de Galicia. El municipio de A Estrada (Pontevedra)
14/3/11
18:35
Pgina 97
97
ngel Miramontes Carballada
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:35
Pgina 98
98
Nacimiento y consolidacin de la capital del mueble de Galicia. El municipio de A Estrada (Pontevedra)
14/3/11
18:35
Pgina 99
99
ngel Miramontes Carballada
Por ello, si a las 37 fbricas de muebles que hay en todo el municipio de A Estrada se le restan las localizadas en estas ZIES y alguna
otra parroquia, se comprueba que la gran mayora se asientan en la
parroquia de A Estrada, concretamente 16 fbricas de muebles.
As, desde el punto de vista de localizacin y distribucin de las
empresas, se percibe un cierto desorden interno que en caso de
solucionarse, posiblemente conseguira una reduccin de gastos y
colaboracin entre las empresas. Aunque esta debilidad est en
vas de solucionarse con la creacin de un polgono industrial sectorial, dedicado a la actividad de fabricacin de muebles y transformacin de la madera.
En cuanto a las caractersticas de produccin, segn vi y me
corroboraron los empresarios, la mayora de los muebles son de estilo clsico, utilizan madera de gran calidad y son productos muy trabajados. El mueble de A Estrada se caracteriza por estos rasgos, pero
despus tambin existen pequeas diferencias; por ejemplo la fbrica de Muebles Garrido, prcticamente slo trabaja con madera de
castao, Mara Martnez Otero es la que posee un diseo mucho ms
contemporneo e innovador trabajando todo tipo de maderas, al
igual que la fbrica Corral y Couto que adems fue la primera en preocuparse por obtener un control de calidad. Pero reitero que salvo
en la elaboracin de ciertas partes de las cocinas, los muebles de A
Estrada son de madera de gran calidad y predominan piezas muy
talladas. Producen todo tipo de muebles, camas, armarios, etc. y tan
slo las cocinas son las que tienen unas tendencias ms contemporneas y usan una serie de complementos que no son de madera de
primera calidad. Como vengo reiterando, en el municipio de A
Estrada, la totalidad de su madera es pino y eucalipto, por lo que las
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:35
Pgina 100
100
Nacimiento y consolidacin de la capital del mueble de Galicia. El municipio de A Estrada (Pontevedra)
14/3/11
18:35
Pgina 101
101
ngel Miramontes Carballada
14/3/11
18:35
Pgina 102
102
Nacimiento y consolidacin de la capital del mueble de Galicia. El municipio de A Estrada (Pontevedra)
MAPA 3. Nmero de trabajadores de la industria de la madera por subsectores en el municipio de A Estrada por parroquias
Espaa y del norte de Portugal, y llegan a otros mercados como analizamos en apartados anteriores.
Otra caracterstica de las fbricas de muebles es que prcticamente todas elaboran nuevos productos de temporada en temporada y actualizan los procesos de fabricacin. Estas afirmaciones de
nuevo indican que las pequeas y medianas empresas poseen caracA ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:35
Pgina 103
103
ngel Miramontes Carballada
tersticas innovadoras, ya que son capaces de adaptarse perfectamente a los nuevos mercados y demandas, teniendo una flexibilidad
de produccin mayor que muchas grandes empresas.
Como se representa en el mapa (ver mapa 3) esta actividad es
la que rene mayor nmero de trabajadores, 288, y ms de la mitad
se encuentran en la parroquia de A Estrada, por lo que la significacin de este subsector dentro de la industria de la madera queda
demostrada16. El 70% de los obreros que trabajan en la transformacin de la madera pertenecen a las fbricas de muebles, segn los
datos del I.A.E. (1999).
En cuanto a las caractersticas de los empleados de las fbricas de
muebles, el 65% de las fbricas de A Estrada tienen menos de 10
empleados y tan solo el 16% ms de 20 (tabla 3).
Estos obreros se caracterizan por pertenecer a la comarca de A
Estrada, aunque la mayora son de parroquias del medio rural. Estos
TABLA 3 . Distribucin segn tamao de las empresas de fabricacin
de muebles en el municipio de A Estrada
Nmero de empleados
Nmero de empresas
Menos de 10
24
De 10 a 19
De 20 a 49
Ms de 49
Fuente: Elaboracin propia a partir del Directorio de Empresas 2001, IGE. 2002
16 De todos modos el volumen de empleados en el subsector del mueble supera los 517
empleados pero represento los que constan en el IAE para comprender su significacin
y localizacin en el municipio. El IAE recoge los obreros que trabajan en la produccin,
pero no los directivos, administrativos, comerciales o cualquier otra catalogacin por lo
que muchas empresas aprovechan este hecho para registrar el nmero de obreros ms
o menos segn les convenga.
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:35
Pgina 104
104
Nacimiento y consolidacin de la capital del mueble de Galicia. El municipio de A Estrada (Pontevedra)
14/3/11
18:35
Pgina 105
105
ngel Miramontes Carballada
Aserraderos
Anexos mobiliario
4%
Carpinteras
Muebles
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:35
Pgina 106
106
Nacimiento y consolidacin de la capital del mueble de Galicia. El municipio de A Estrada (Pontevedra)
de pesetas
1996
1999
155.140
187.226
155.132
226.102
494.726
753.115
60.673
88.130
14/3/11
18:35
Pgina 107
107
ngel Miramontes Carballada
Nmero de empresas
Personas fsicas
15
Sociedad Annima
21
14/3/11
18:35
Pgina 108
108
Nacimiento y consolidacin de la capital del mueble de Galicia. El municipio de A Estrada (Pontevedra)
Bibliografa
ALONSO LOGROO, M. P. (2001): El impuesto de Actividades Econmicas
como fuente de informacin en Geografa Industrial. Actas de las VII Jornadas
de Geografa Industrial, Grupo de Geografa Industrial (Asociacin de Gegrafos
Espaoles), Zaragoza. Pgs: 115125.
ALONSO LOGROO, M. P. y LOIS GONZLEZ, R.C. (1997): Proceso de
industrializacin y organizacin del espacio en un territorio perifrico: Galicia.
Boletn de la Asociacin de Gegrafos Espaoles. Transformaciones econmicas y
reorganizacin espacial. Pgs: 91 106.
GONZLEZ GURRIARN, J., y otros (1999): La cadena empresarial de la madera
en Galicia. Diagnstico estratgico y propuestas de mejora de su competitividad.
Instituto de Estudios Econmicos de Galicia. Fundacin Pedro Barri de la
Maza. A Corua. Pgs: 544.
MIRAMONTES CARBALLADA, A. (2003): La innovacin de la industria de la
madera en Galicia. El caso del sistema productivo local de A Estrada (Pontevedra).
Tesis de licenciatura. Universidad de Santiago de Compostela. Indito.
MIRAMONTES CARBALLADA, A. ALONSO LOGROO, M. P. (2003): El
territorio como factor de desarrollo local: La industria de la madera en A
Estrada (Pontevedra) Xeogrfica. Revista de Xeografa, Territorio e Medio
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:35
Pgina 109
109
ngel Miramontes Carballada
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:35
Pgina 110
14/3/11
18:35
Pgina 111
Achegamento s pesqueiras
estradenses do Ulla
Damin Porto
A modo de prlogo laudatorio cmprenos resaltar a axuda recibida de moitos dos arquivos que fixeron posible esta aproximacin.
En especial queremos expresar a nosa gratitude s membros do
Arquivo Histrico Diocesano de Santiago, e tamn a outras persoas
que a travs do seu traballo contribuiron a que vexan a prensa estas
lias, como Xon Andrs Fernndez e Hitor Picallo. Adicmosllo
polo seu esforzo na tarefa de resacar a historia do noso concello.
Introducin
O Ulla, cos seus 131 kilmetros de lonxitude, manifstase coma
un dos ros mis importantes de Galicia. Para os estradenses o ro
grande, o curso por excelencia. Para as empresas hidroeltricas
tamn, xa que obxeto de estudo e instalacin de oito presas, das
que s se rematou a de Portodemouros (1968) e de catro proxectos
sectoriais. Na sa cunca, aberta ra de Arousa, medran desde vello
as paisaxes antropizadas por vias e leiras que se benefician do clima
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:35
Pgina 112
112
Achegamento s pesqueiras estradenses do Ulla
14/3/11
18:35
Pgina 113
113
Damin Porto Rico
14/3/11
18:35
Pgina 114
114
Achegamento s pesqueiras estradenses do Ulla
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:35
Pgina 115
115
Damin Porto Rico
3
4
No Sil, seu paso por Portomarn, e asulagadas polo encoro de Belesar, perduraban os
caneiros, outra tipoloxa adicada preferentemente captura da angua ou eiroa (Anguilla
a.). No Tambre existan pesqueiras de lampreas no sculo XV, segundo se anota no
Tombo Vermello de Don Lope de Mendoza, folio 39: Iten ha de aver el mayordomo la primera lanprea que los onbres del moyno mataren en el rio de Tamere desta parte, so pena
de LX soldos leoneses.
Iten de las lanpreas del ochavo del rio, que es del arobispo, que ha de aver el mayordomo.
Iten todas las lanpreas del rio que ha de aver el mayordomo de una noche, qual escoger
el mayordomo una vez en el ao, en tienpo de las lanpreas, e la qual noche los onbres de
la villa de Muyno ha de procurar el mayordomo para su costa e darle todas las lanpreas
que ovier en esta noche.
Iten el mayordomo ha e debe constrenir los herederos e onbres de la villa de Muyno, que
adoben el rio e los canales del. Disposicins todas elas que se repiten nos pescos de Vea
e que tendan a reafirmar o seoro territorial do arcebispo mediante o recoecemento
do dereito s primicias do ro en forma de salmns e lampreas.
Reimndez Portela, M. A Estrada rural. Px. 64.
Das funcionaban cando X. lvarez Limeses redactou a sa Geografa General del Reino
de Galicia, no 1936: Tiene dos pesqueras que fueron muy importantes en tiempos pasados, una en Couso que perteneca al conde de Gimonde y otra en Mando en las cuales
se pescaban muchos salmones. Hoy stos puede decirse que han desaparecido, cogindose todava en ellas algunas lampreas y bastantes anguilas.
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:35
Pgina 116
116
Achegamento s pesqueiras estradenses do Ulla
pre o aproveitamento de zonas onde se producen correntes que faciliten a captura dos peixes, mediante o establecemento, polo comn,
de muros de sillares aliados paralelamente ro poios que os
empuxen polas ras camio rede5 ou boteirn. Vara a sa concepcin se falamos de pesqueiras pensadas para augas fortes ou para
augas mis mansas, e segundo a zona do curso que se queira explotar:
resultan cando menos significativas as diferencias que hai entre as
estructuras do pesco de Ribadulla, en Arnois e as de calquera pesqueira herbonesa. No primeiro caso falamos dunha gran canle asociada a un muo6, mentras que preto de Herbn e xa na zona de
Barcala contariamos con enxeos de ata cinco boqueiras en data tan
serodia como o 15947. Tamn habera diferencias formais segundo as
pezas que se pretendera capturar: eso parecen indicar das denominacins como canal de los salmones e canal de los rreos que
haba augas arriba do convento de Herbn8. No XVIII, nos datos do
Catastro de Ensenada, vemos que nas cercanas da casa forte de
Mando hai un canal en el ro Ulla y trminos de la aldea de
Mando do Pazo, con dos pesqueras de coger salmones y reos; otra
de coger andurios y anguilas [...]9.
5
6
7
8
9
Ou vasoura, boitirn, biturn... . Trtase dunha rede de forma cnica. Outras variantes
permiten o emprego da rede cabaceira, e nalgns casos (en Ribadulla de Arnois) consttase o emprego dunha grade de madeira e un sinxelo sirgo, que eran instrumental dabondo para reter s peixes (Reimndez Portela, 1990): entraba a auga do ro dirixida por
unha presa de pedra... de speto a presa facase mis ancha e tia unha grade de madeira por onde os peixes caan a un oco mis fondo non podendo seguer por ter un sirgo
que s deixaba pasar a auga; en ocasins recollanse cestas cheas de peixe. Nas fortes
enchentas do ro a auga asulagaba todo o muo coas pesqueiras.
As fontes flannos da atraccin que exercan os restos de faria dos muos verquidos
no ro para os peixes.
O atado n 316 do Arquivo Histrico Diocesano, correspondente a un libro de bens e
dereitos da Colexiata de Iria, no folio 279 v flanos do Canal da Nova que tiene cinco
boqueiras.
Idem. Folio 278.
Arquivo Histrico Provincial de Pontevedra. Catastro do Marqus de la Ensenada. Real de
Legos, L-192, Santa Mara de Couso, fol. 532 r ata 536 v.
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:35
Pgina 117
117
Damin Porto Rico
A estructura grantica do leito sera sempre a idnea para erguelas10 de certa envergadura (coma seran as de Couso), xa que impide que a canle do ro sufra variacins apreciables e serve de base
para as pedras mestras.
Poderiamos teorizar sobre a reduccin a tres tipos bsicos no
Ulla: un tipo de pesqueira que coincidira co que formalmente se
conserva anda (en ocasins reforzado con cemento) altura de
Carcaca e Herbn, que chegara a atravesar o ro de marxe a marxe.
Este tamao non podera darse curso abaixo, xa que, como veremos,
a Padrn chegaban mercancas por va fluvial e estaba convertido
nun importante porto que proporcionaba bos ingresos arcebispo e
monarca. Co obxeto de non interromper este trfico, nicamente
mis arriba de Pontecesures se daran estas dimensins.
Outro tipo consistira en paramentos de pedra cun maior ou
menor desenrolo en funcin das posibilidades tcnicas pero pouco
prolongados hacia o ro, cunha ou varias boqueiras orientadas para
encamiar a pesca que sube. Sen chegar s dimensins das primeiras, deban de ser as mis abondosas.
E un terceiro grupo que englobara desde os pescos que entestaban con paredes de muos, ou calquera outra construcin ata os que
simplemente aproveitaban penedos cunha disposicin que facilitaba a pesca, beneficindose dunha colocacin estratxica en relacin
s variacins da corrente. Para comprender mellor a rentabilidade
destes pescos, cmpre saber que moi a mido as lampreas e anguas
buscan as beiras do ro ou as faixas mis calmas para remontalo.
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:35
Pgina 118
118
Achegamento s pesqueiras estradenses do Ulla
Resumindo, unha serie de exercicios de engano polos que se pretende convencer s presas de que o mellor camio para remontar o
ro son as ras da pesqueira, caendo nas redes.
De todas formas, nun autocrtico apunte, queremos deixar constancia da dificultade do levantamento de planos e de realizar anlises morfolxicas pormenorizadas dunhas pesqueiras que a duras
penas son recordadas polas xeracins mis vellas. Os longos recorridos, (algns non exentos canto menos de dificultade) polas beiras do
Ulla non nos depararon os resultados apetecidos, pese a ser moi
reveladores. tarefa que resta por facer en gran parte, e que urxe.
11 Nesas datas Ulfo, conde dans, conquistou e saqueou Galicia, e fixo un gran botn; por
este motivo se lle chama Ulfo o Galego (Texto da Katynga Saga citado por Lpez Ferreiro
en Historia de la Santa A. M. Iglesia de Santiago, tomo II, px. 474). As incursins normandas vian tendo como va de penetracin preferente o Ulla, que lles permita achegarse en barca drakar ata moi preto das riquezas de Iria e Compostela.
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:35
Pgina 119
119
Damin Porto Rico
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:35
Pgina 120
120
Achegamento s pesqueiras estradenses do Ulla
seores. O espacio agrario organzase a travs del e da figura contractual do foro, que provoca a incardinacin da vasalaxe entre todos os
estratos sociais, desde os mis altos ata as familias campesias.
Xa no sculo XIII, o prelado composteln Xon Arias (12381266) se fixera con diferentes partes do que se denomina piscariis de
Arenis, preto de Herbn pero pertencente en parte a Vea, que sera
unidade productiva dun complexo maior que acada, mediado o sculo XIII, un dos seus mellores momentos: Arias Ens de Barco e a sa
dona Marina Prez venderon a Arias Martnez, no nome do arcebispo Don Xon Arias unha terceira parte do quin do finado Paio
Prez de Pereiro in piscariis de Arenis que sunt in flumine Ulie sub
signo sancte Maria de Orboe o 26 de xuo do 1253, por 85 soldos
leoneses15. Na mesma data Cecilia Diguez de Padrn e o seu marido Xiao Prez venden por 75 soldos leoneses outro tercio de quin.
O 30 dese mes Dominga Pez e Xon Prez dicto Calvo, venden a
sexta parte dese mesmo quin por 36 soldos e medio.
Temos as pesqueiras inseridas no circuito comercial da poca.
Non debemos esquecer que polo sculo XII tivo lugar un cambio sustancial no modo de explotacin: a aparicin dos contratos de foro,
que permitan s grandes posuidores poer en explotacin os bens
acumulados, conformando un sistema de percepcin de rendas que
caracterizar mundo rural galego durante sculos. Do val do Ulla
podemos tirar topnimos abondo que atestiguan a presencia de
granxas do cister e de mosteiros coma os de San Xon da Cova ou
San Sebastin de Pico Sacro que recurriron a aforar as posibilidades
do entorno privilexiado que os cingua.
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:35
Pgina 121
121
Damin Porto Rico
16 Arquivo Histrico Diocesano de Santiago. Fondo Xeral 1231. Informaciones Varias. Libro
3 (1565-1598). Fol. 507: de 1571 Ynformacion hecha por comission del Arobpd don
Xpoval Valodano de pedimento de los Canonigos de la Colegial de Padron sobre que
piden que los flayres del monesterio de Herbon de siete partes las dos, y los Canonigos
las cinco, les ayuden prorrata al rreparo del dicho Canal. O arcebispo citado Cristbal
Fernndez de Valtodano (1570-1572). Qudannos as noticias e interrogatorio do pleito
entre os cengos de Santa M de Yria del Padron en el pleito que tratan con el guardin
y conbento [...] de Herbon sobre el canal de los rreos. [...] a la primera pregunta digan si
conoscen a las dichas partes y si tienen notiia del dicho pleito [...]. Yten si saben que
desde mucho tiempo y aos a esta parte los dichos flaires de herbon han thenido y tienen y han cogido y cogen el pescado que a morido en el canal que hes la parte del ilustrissimo seor arzobispo de sant que son de inco dias, dos, y como tales colectores y
propietarios en el nombre del illustrissimo han siempre adresado su parte del dicho
canal y esto lo saben los testigos por que han bisto pagar a los dichos flaires la dicha parte
del adreso dando hombres que ayudasen a llebantar el dicho canal y pagando a los
offiiales y jornaleros que alli trabaxaban, y esto siempre y cada ao que hes menester
digan. Yten si saben que en los mas canales que el ilustrissimo tiene en este rrio ansi de
lampreas como de otro pescado los arrendadores que los tienen arrendados y los que los
han tenido antes siempre de inmemorial tiempo a esta parte han contribuido y pagado y
pagan la parte de los canales segn cojen para adresarse [...].
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:35
Pgina 122
122
Achegamento s pesqueiras estradenses do Ulla
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:35
Pgina 123
123
Damin Porto Rico
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:35
Pgina 124
124
Achegamento s pesqueiras estradenses do Ulla
vila elaborbase san a partir das sardias ou das magas que al chegaban, a decires do chamado Tombo Vermello de Don Lope de
Mendoza21. Nel flase22 da portagee minuda de Padrn. Se algo onbre
de outra parte venier a Padron mercar pescado, a de pagar al arobispo,
de cada carga de pixotas [merluzas] e de pulvos e de congros, ocho cornados de cada carga. E de carga de las rayas e de melgas e de cas, de
cada carga seys dineros; e de cada millero de sardinas, un dinero [...]. En
esto ha el portadgo del pescado quel arobispo ha de aver en la villa de
Padron, que venga desde do Este a enima; del cento de pescado que
chaman do Vallo, VIII pees, e dos budiones que venieren en un barquo, quer que sean muchos o poquos pagen al mayordomo siete budiones, e del barquo de las sybias, e dos barquos de los polvos frescos, un
polvo de cada barquo; e del barquo de las pixotas fresquas, a voluntad
del mayordomo; e del barquo de los congros, quer sean muchos, quer
pocos, ha de aver el mayordomo un congro. E se fuere de otro pescado
grande, que sean yuos o toninas o pragos, o otros pees grandes, anse de
avenir con el mayordomo sobre ello. E del barquo de las sardinas, pocas
o muchas en el barquo, ha de aver el vuestro mayordomo un ciento de
sardinas e mas de cada millero dos purtuges [...].
Otrosy, ha de aver el arobispo los primeros dos salmones que murieren des lo Ribero de Areas ata el castillo do Este sy non paga el Conejo
una quantia de maravedis al arobispo por ello. E demas ha de dar o
Conejo al arobispo cen libras de blancas e al cabildo XXII libras e
medea. E estos dineros son por la renda que llaman de Santiago.
21 Signatura n 43 do Arquivo Histrico Diocesano de Santiago, encadernado en coiro vermello sobre tboa co ttulo Libro memorial y relacin, en el qual se hallar escripto
extensamente, y cada cosa en particular toda la hazienda, renta y bienes, preheminencias
y derechos ecclesiasticos y temporales que la Dignidad Arobispal de Santiago tuvo antiguamente [...], en el ao 1435. Este cdice est composto de tres partes, algunha de
finais do XIV, anda que o propio Tombo Vermello a parte mis moderna. Todo el un
compendio dos dereitos e exaccins arcebispais.
22 Folios 8 ata 12. A cursiva nosa.
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:35
Pgina 125
125
Damin Porto Rico
Otrosy, de todos los canaes que estan en la villa ata enima del Lapido,
de todo quanto y ovier de cinquo quinoes uno, e de mas en cada canal una
noche, qual el arobispo escoger cada ao. E desto ha el cabildo la meytad, salvo que el arobispo ha de aver do canal de Ervon, que he vuestra
herdad las duas quintas de todo para siempre. E ha de aver mas do canal
de Areas de tres redes que y son duas quintas de cada una, salvo de los
canales de los Cavalleros [...].
E estos son los serviciales del arobispo que moran en las llaves
de Padron e otros que andan en las llaves.
Dereitos que o arcebispo tia nas pesqueiras derivados do seu
seoro xurisdicional, xunto con outros moitos, que s veces comparta co rei: todos los otros serviiales que moran en las llaves de
Padron pagan el quinto de lo que labran, e seys gallinas de cada casa
[...]. E pagan al vuestro mayordomo avenencia de terra e al arobispo sy la fasen, que son XVIII libras, e gayosa, que son soldo, e o
monio que son LX soldos e lutuosa, la mellor cosa viva que fallar en
la casa, que sea bestia o boy o puerco, qual el mayordomo quisier. E
desto lieva el cabildo de Santiago la meytad e el mayordomo la meytad [...]. E demas estos moradores an de venir por carreteyro al
mayordomo una vez en la semana a fazerle derecho [...].
Otrosy de todas las cosas que cargan o descargan en Padron
lieva el arobispo el diesmo dello. E esta diesma es la meytad del rey
e la meytad del arobispo [...].
A navegabilidade do Ulla ata Padrn fara imposible o levantamento de pesqueiras que dificultasen o trnsito de mercadoras. Na
dcada dos setenta do sculo XIX, Alfredo Vicenti23 escribe respecto: El Ulla, a causa de los numerosos diques (presas) que lo cor23 Vicenti, Alfredo. A orillas del Ulla (Perfiles gallegos). Obra publicada por entregas entre
1875 e 1879.
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:35
Pgina 126
126
Achegamento s pesqueiras estradenses do Ulla
14/3/11
18:35
Pgina 127
127
Damin Porto Rico
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:35
Pgina 128
128
Achegamento s pesqueiras estradenses do Ulla
27 Sistema que se mantivo an activo no noso pas nada menos que ata 1932. Os datos mis
modernos que atopamos referidos a pago de rendas forais con productos do ro, son do
ano 1835. Concretamente dos vecios do iglesario de San Pedro de Carcaca: Libro de
Fbrica e Culto (1777-1859). comenzo, sen foliar: Razon de los pagadores de la renta
foral de Yglesario en 1835. Rosa Troans de Lamas Dos fe[rrad]os. Los vecinos del mismo
lugar dos lampreas (volume depositado no Arquivo Histrico Diocesano de Santiago).
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:35
Pgina 129
129
Damin Porto Rico
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:35
Pgina 130
130
Achegamento s pesqueiras estradenses do Ulla
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:35
Pgina 131
131
Damin Porto Rico
exemplo de 1816 tmolo en Ramn Mara de Lagos e Albela estudiante gramatico en la clase de Maiores, de Arnois, que quere ordearse de prima tonsura e grados. O Patrimonio danllo o seu pai e o seu
to, xa presbtero e consta dun cuarto de casa e leiras: heredad y
leira que nombra la de medio de Chenlo [...] por el agro de
Bugalleiras [...] hasta la fuente llamada de la Zanca, toda regada,
labradia, viedo en parra, erbal y mimbres, con un Molino Arinero
en ella [...]. Y el Molino nuevo que ultimamente acabaron de construir en el Rio-Ulla y sitio llamado Agro de Reboredo [...], que se
halla fuera de Madre en tierra seguro de Abenidas y pegado a otros
quatro que tienen y fabricaron los citados otorgantes en dicho sitio
todos Arineros negreros excepto uno que es Albero; cuio Molino
nuevo con la quarta parte del derecho de la Pesquera que all tienen
y tambien le donan 30.
Este tipo de vnculos para preservar o patrimonio familiar indiviso dbanse tamn entre os laicos: un caso relativo temtica que nos
ocupa tmolo na escritura do vnculo que fixo Rodigo Surez de
Castro Alferez de la capitania de este Reino y su muger Mara
Surez de Reino, vezinos de la dicha ciudad [de Santiago]o 26 de
marzo de 1556 a favor de seu fillo, que deixan Las feligresias de
Santo Andres [de Sobrevea, San] Miguel de Barcala, Santa Mara de
Fra[des] [...] con sus jurisdicciones [...] e las cosas ellas anexo y perteneci[entes] [...]. Ytem la casa e paso de Maindo y Couso, con el pan
de renta, vino , fruta e otras cosas que en el se paga [...]. Ytem el casal
de Bumio. Ytem el casal de Fontenlo, con el molino e con los canales que ay que se dizen das Bargi y da Braa, que todos esos casares
estn en Santa Mara de Couso. [...] Ytem en San Andres de Bea el
30 Arquivo Histrico Diocesano de Santiago. Fondo Xeral. Sagradas Ordes e Patrimonios n
84.
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:35
Pgina 132
132
Achegamento s pesqueiras estradenses do Ulla
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:35
Pgina 133
133
Damin Porto Rico
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:35
Pgina 134
134
Achegamento s pesqueiras estradenses do Ulla
feudal esixe unha mestura de consenso e coercin para obter o excedente por medio de tributos en especie e que o propio dereito medieval posibilita a plicacin da lei do mis forte: o peixe que os soldados
da Rocha Forte tomaban no camio de Padrn a Santiago era, dacordo coas fontes seoriais37, un dereito de portdego, mentras que non
deixaba de supor un roubo que fai que na revolta de 1467 se derrube
a fortaleza e se mate a un dos seus defensores. Os roubos eran parte
das rendas feudais38, baseadas en calquera tipo de ben, e o peixe era
vendible e polo tanto transformable en moeda. E deban ser as casas
fortes ullns pezas cobizadas, xa que temos datos abondo de que se
poan sempre en mans de familiares ou achegados de plena confianza: no 1414 Xon Nez de Isorna, escudeiro, e sa dona dan la
casa de la Insula a la Yglesia de Sanctiago, con que no se pueda bender, ni traspassar, en otra persona; o arcebispo Juan de Tavera fixo
ttulo da mesma con posterioridade a Xon de Ulloa Sarmiento, seu
sobrio, xunto coas de Lantao e Rianxo; e o polmico arcebispo
Rodrigo de Luna declara no 1458 que haviendo el ydo en servicio
del Rey a la guerra del Reyno de Granada contra los moros, se le han
alado muchos cavalleros bassallos, y feudatarios de su Yglesia, y
suyos, y combocado, y atraido a otros muchos, y le tenian tomada, y
ocupada la Ciudad de Sanctiago, y otras mas villas, y lugares de su
Arcobispado. Y que para cobrar, y remediar esto le era necessario llamar, y ayudarse de personas poderosas, y amigos: y para ello haria algunos feudos, y encomiendas, o enagenaciones de algunas fortalezas, o bienes de su Dignidad, que no se excussarian de se hazer para remediar
lo suso dho. Por tanto que declarava no lo hazer de su voluntad, sino
37 A. Lpez Ferreiro, Fueros municipales de Santiago y su tierra, px. 548.
38 Os seores e os seus servidores nas fortalezas e noutros cargos delinquan a cara descuberta, e abonda ler calquera declaracin do preito Tabera-Fonseca, fonte eminentemente popular, para convercerse.
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:35
Pgina 135
135
Damin Porto Rico
14/3/11
18:35
Pgina 136
136
Achegamento s pesqueiras estradenses do Ulla
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:35
Pgina 137
137
Damin Porto Rico
caso dos relatos das noites de faena que fan moitos dos derradeiros
que as empregaron no sculo XX, estariamos a falar de varios centos
de lampreas por rede e xornada. Ademais, as que non se consuman
no mercado local, teran que ser mantidas vivas para aproveitar o seu
sangue, co conseguinte emprego de man de obra na confeccin de
cestos, bocois, caixas... . Pola Compostelana40 coecemos o Decreto
que los Cannigos de Santiago Apstol, los Jueces y los ciudadanos
de Compostela, con licencia [...] del Rey D. Alfonso y del Arzobispo
D. Diego fixeron para abolir todos los malos fueros y restablecer los
buenos. Nese documento, que regulamentaba a vida compostelana
xa no sculo XII, figuran interesantes referencias consumo dos froitos do ro: Nin dentro, nin fra da cidade se consintan os revendedores, nin as que tratan nas feiras; e non se compre pescado, nin
carne, nin marisco, nin polbos, nin langostas, nin lampreas [...] para
gaar volvendo a vender. E tamn s seus precios: Acerca dos peixes, establecemos, que por un denario se vendan cinco besugos [...],
que a angua grande se venda por un denario, [...] as lampreas a tres
denarios. Polas ordeanzas sobre a venta de peixe na Coaresma41, de
1241, facmonos idea da relevancia que acadaban nas mesas de
Compostela e da maneira na que chegaban cidade: Durante a coaresma o peixe, ben sexa curado, ben fresco, debe venderse porta e
non dentro das casas, e o mesmo as lampreas e salmns. Os homes e
as bestas que traian o pescado para vender, e o mesmo as lampreas e
salmns, non poden entrar na cidade ata que empece a tocar a
Prima. E deben vir dereitamente, entrando pola Porta Faxeira e
seguindo pola Ra do Villar ata chegar macelo. [...] As Dignidades,
os cengos e os cidadns deben poer cada un a un home coecido
40 Libro III, captulo XXIII.
41 Arquivo Catedralicio de Santiago. Libro I de Constitucins capitulares, fol 11.
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:35
Pgina 138
138
Achegamento s pesqueiras estradenses do Ulla
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:35
Pgina 139
139
Damin Porto Rico
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:35
Pgina 140
140
Achegamento s pesqueiras estradenses do Ulla
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:35
Pgina 141
141
Damin Porto Rico
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:35
Pgina 142
142
Achegamento s pesqueiras estradenses do Ulla
14/3/11
18:35
Pgina 143
143
Damin Porto Rico
cin de todos ns para que a auga dos ros siga xenerando beleza,
vida, identidades, emocins e economas de futuro sostibles, baratas e respetuosas.
Bibliografa
LVAREZ LIMESES, X.: Geografa General del Reino de Galicia. Vol. XII. T. I. A
Corua, 1980.
BRAA, F.: Biologa y conservacin del salmn atlntico (Salmo salar) en los ros de la
regin Cantbrica. Madrid, 1995.
BRUFAO CURIEL, P & SCHMIDT, G.: Gua prctica para conservar y restaurar tus
ros y humedales. Madrid, 2000.
CAMPELO, J. (Ed.): Historia Compostelana. Santiago, 1950.
DOADRIO, I.: Atlas y Libro Rojo de los peces continentales de Espaa. Madrid, 2001.
ELVIRA, B., NICOLA, G. C., & ALMODVAR, A.: Impacto de las obras hidrulicas
en la ictiofauna. Dispositivos de paso para peces en las presas de Espaa. Madrid, 1998.
FERNNDEZ DE LA CIGOA NEZ, ESTANISLAO & GARCA-FERREIRA, S.: Peces desconocidos de Galicia. La lamprehuela ibrica o colmileja (Cobitis calderoni) y la lamprehuela plida en las aguas dulces del Bajo
Mio, en Actas do Primeiro Simpsio Ibrico sobre a Bacia Hidrogrfica do Ro
Minho. Px. 65-72. Vilanova de Cerveira, 1996.
GARCA DE JALN, D. & SCHMIDT, G. (Coord.): Manual prctico sobre minicentrales hidroelctricas. Madrid, 1988.
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:35
Pgina 144
144
Achegamento s pesqueiras estradenses do Ulla
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:35
Pgina 145
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:35
Pgina 146
146
Vermello, amarelo e morado: as cores de ngel Lemos
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:35
Pgina 147
147
Hitor Picallo Fuentes
A bandeira tricolor ondea hoxe na ta honra, porque ti tamn a bicaches, porque non podas aceptar nin ver as cruentas e humillantes
aldraxes coas que se levantou altivo, desptico, fachendoso, aquel
bando (in)nacional... iso reflexionabas. Vermello, Amarelo e Morado
foron as cores primarias da ta vida, foron as cores dos teus cadros:
vitalistas, dinmicos, espontneos, xeniais, realistas, maternais.
Morado... Recorda, rapaz!, o da no seu ltimo latexo, cando
deixa paso noite, morre de loito en cores moradas, obsrvaas!,
comentabas. Que curioso! Porque Lemos era artista, artista coa
tertulia e co pincel, coa palabra e coa sa pedagoxa, de tdolos
xeitos emocionaba.
Quen coma ti pintou o mar?, quen compuxo marias coma as tas?
Se Manuel Antonio foi o poeta do mar, foi cos seus versos o cronista
oficial do Atlntico, ti nos teus leos e nas tas acuarelas, nos teus
pulos e arelas vitais, foches igualmente trobador do mar. Ningun, nin
os teus discpulos, souberon lograr vida e saudosismo mario nun
anaco celulsico de papel. Pintabas de memoria, o ocano non tia
segredos lricos para ti, non che faca falta velo, observalo, estudialo...
xa o fixeras durante non pouco tempo dende as rexas fiestras do caudillo Castelo de San Filipe, onde sete condenas de morte, casos sumarsimos, e algn intento de fusilamento cargbanse s tas costas
dende tempo atrs. Declararan estigmatizado o teu albo esprito.
As terras da Arxentina tamn pregan pola ta nima internacional, onde deixaches mais non esqueciches aquelas cermicas, as figurias de porcelana, a grande empresa coa que puideches
pagar a ta cultura. Vigo, anda pasando polo estudio do costumista Carlos Sobrino, non tivo tempo de che aprender os saberes que
ti arelabas. Por iso, naquelas singraduras do voluntario exilio,
naquel arxentio paraso, a prata obtida da suor ceramista pagaba
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:35
Pgina 148
148
Vermello, amarelo e morado: as cores de ngel Lemos
instructora persoa, mestra que moldeara o teu coecemento universal, a ta formacin enciclopdica.
Hoxe es po, es vento, es auga, es terra, es elemento de inspiracin
eterna.
Os cadros que se penduraron nos cafs, en compostels libraras
coma Couceiro, en pequenas galeras e exposicins, desmontaron
definitiva e paseniamente a fotogrfica imaxe dunha vocacin. A
grande galera, as institucins, a poltica de rendibilidade, non te
soubo comprender (ou, se cadra, entendate de mis): A sa pintura
demasiado realista, debe vostede cambiar de estilo, ser mis de
vangarda, estar ao da, poerse moda!
Ti respostabas: eu non me prostito, eu pinto como me gusta,
como sei!
Que ben te defendera Oscar Wilde!, anda que non che faca
falta: Nada tan perigoso como ser demasiado moderno. Corre un o
risco de quedarse subitamente anticuado. Non por iso, non por esas
circunstancias, deixaches de conservar certa amizade co lalinense
Laxeiro, e con outros contemporneos teus, que si, talvez, se cadra,
souberon adaptarse mellor aos tempos.
Tranquilos, voitres da pinacoteca familiar!!, do cadro de firma!!,
a morte non revaloriza, rebaixa; a vida, as vivencias, a sa persoa, a
sa sabedora, iso si era o valioso. O lenzo o seu sustento, tan so
hoxe recordo ao barlovento.
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:35
Pgina 149
O topnimo Baloira
Malia a que no seu da dubidamos (Cabeza, 1992: 323), no esvarado tema da toponimia poucas veces un nome de lugar ofrece a sa
etimoloxa e o seu significado de maneira tan clara como na caso de
Baloira, en realidade Valoira. As, visitando a freguesa do Divino
Salvador de Valoira, do concello pontevedrs da Estrada, constatamos que na mesma parroquia existe un lugar chamado Montoiro, que
alude ao mesmo detalle natural que Valoira, a saber: grandes pedras
existentes no lugar dunha inequvoca cor urea, dicir, amarela,
semellante do ouro. Son polo tanto Valoira e Montoiro topnimos
que, ao nomear o mesmo espacio xeogrfico, fan alusin, na sa
segunda parte -oria, mesma circunstancia, referndose ao val en
Valoira, de valle aurea, val de cor amarela ou urea; ou s encostas ou
monte que forma ese val en Montoiro, de monte aureo, lugar onde se
atopan, segundo comprobamos, grandes penedos desa cor.
A forma de Valoira indcanos que estamos perante un topnimo
antigo que recolle a palabra val en feminino, que era o xnero que
este vocbulo tia en latn. Non sucede o mesmo con Valoiro, nome
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:35
Pgina 150
150
O topnimo Baloira
en galego.
14/3/11
18:35
Pgina 151
151
Fernando Cabeza Quiles
Co anterior debe estar relacionado, segundo pensamos, a expresin moderna pueblos de arquitectura negra, referida a un conxunto de pequenas vilas rurais abandonadas, hoxe en proceso de
recuperacin, da provincia de Guadalajara, feitas, neste caso, con
pedras de cor escura.
Volvendo cor urea e a Galicia, aparecen os topnimos
Fontoira e a sa variante Fontoura, que nos parecen comparables aos
devanditos de Viloira e Viloura. As, entre outros, Fontoira o nome
dun lugar da parroquia de Castrilln, O Corgo (Lugo); e Fontoura,
o apelativo doutro lugar da parroquia de Salvaterra, Salvaterra de
Mio (Pontevedra).
A localizacin xeogrfica dos nomes de lugar Fontoira e Fontoura
parece ser a mesma ca de Viloira e Viloura. As, mentres que Fontoira
e Viloira se emprazan preferentemente no norte de Galicia, vemos
que as sas respectivas variantes Fontoura e Viloura se localizan,
como vimos antes, no sur da provincia de Pontevedra. Sexa como
for, tanto Fontoira coma Fontoura proveen de fonte aurea, igual a
fonte urea, seguramente en referencia, mellor que calidade da sa
auga, cor urea da mesma, por seren fontes de augas ferruxinosas
de cor urea/amarela ou, o que o mesmo, como indica o profesor
Moralejo por el color de la limonita en el fondo del agua
(Moralejo, 1977: 105). Cor similar dos penedos que culminan o
val de Valoira no lugar de Montoiro.
Outros topnimos que, coma Valoira e Montoiro, se refiren de
maneira dobre a un mesmo detalle natural son, os vistos noutra ocasin, Cesures e Requeixo, do concello de Ponte-Cesures (Pontevedra), que situados case no mesmo punto aluden a unha encosta
ou corte orogrfico do terreo (Cabeza, 1992: 150, 151 e 417). O
mesmo para o par Valenza e Castro Bo, Coristanco (A Corua), que
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:35
Pgina 152
152
O topnimo Baloira
14/3/11
18:35
Pgina 153
153
Fernando Cabeza Quiles
Bibliografa
CABEZA QUILES, F., (1992): Os nomes de lugar. Topnimos de Galicia: a sa orixe
e o seu significado. Vigo, Ed. Xerais.
CABEZA QUILES, F., (2000): Os nomes da terra. Topnimos galegos. Noia, Ed.
Toxosoutos.
MORALEJO LASO, A., (1977): Toponimia gallega y leonesa. Santiago, Ed. Pico Sacro.
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:35
Pgina 154
14/3/11
18:35
Pgina 155
La emigracin en ocho
parroquias de A Estrada1
1
2
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:35
Pgina 156
156
La emigracin en ocho parroquias de A Estrada
5
6
Las parroquias objeto de este artculo son; San Jorge de Cereixo, San Miguel de
Curantes, San Versimo de Lamas, Santa Mara de Olives, Santa Eulalia de Pardemarn,
San Pedro de Parada, Santa Mara de Rubn, y Santa Cristina de Vinseiro
Certamen Escolar que surge a comienzos del siglo XX, impulsado por las Sociedades de
Instruccin creadas por los emigrantes oriundos de estas parroquias, en distintos lugares e Amrica, que eran las encargadas de construr las escuelas, cuyo fin era el fomento de la educacin entre sus vecinos; apoyndose para ello en el Sindicato Agrcola de
Pardemarn. Las parroquias que participaron en su origen de este certamen son; Rubn,
Lamas, Pardemarn, Olives, y Curantes. Se puede ver ms informacin sobre este tema
en la obra de D. Olimpio Arca Castro. Certame Escolar dos Pereirios; precedentes,
memoria e actualidade. Ed. Colectivo Pereirios, 2000.
No todas las parroquias inician sus anotaciones en el mismo momento, y tampoco se
conservan todos los libros en todas las series, (Bautizos, Matrimonios y Defunciones).
Las fuentes con las que contamos para este perodo son; los Libros Sacramentales de las
diferentes parroquias, las Listas de Embarque, los Censos, y la Prensa.
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:35
Pgina 157
157
M Milagros Castro Gonzlez
7
8
Los Libros Sacramentales, nos permiten apreciar los cambios de residencia, y estado civil
a lo largo de toda la vida del individuo, as como su mbito para relacionarse.
La mujer no ser protagonista del fenmeno migratorio, (de forma importante), hasta los
aos finales del siglo XIX. Ms informacin en la obra de la Dra. Pilar Cagiao Vila, Mujer
y emigracin. Ed. Xunta de Galicia, 1997, Santiago de Compostela.
Esta costumbre slo se mantiene hasta 1870.
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:35
Pgina 158
158
La emigracin en ocho parroquias de A Estrada
poca10, en los que era habitual encontrar anuncios de los barcos con
direccin a Amrica, y los puertos en los que hacan escala, dentro
del territorio gallego, y que en un primer momento eran; Corua,
Vigo, Ferrol, Carril-Villagarca, y Marn; los tres ltimos fueron perdiendo importancia, a medida que la navegacin a vela iba dejando
paso a la navegacin a vapor11, en la misma medida que los consignatarios espaoles iban dejando terreno a las grandes navieras europeas, especialmente a partir de 187012.
Las listas de embarque, donde obtenemos datos como el nombre, estado civil, edad, lugar de origen, y pas o ciudad de destino;
junto con la fecha y el nombre del barco. Su visin nos permite
constatar que la emigracin se realizaba en grupo, (normalmente
formado por un grupo de vecinos o amigos; naturales del mismo
lugar o de las parroquias cercanas), y no de manera individual.
Siendo el mayor inconveniente de estas, que se encuentran mayoritariamente en manos privadas13.
Y por ltimo, tenemos los censos, que nos aportan informacin
sobre el nmero de habitantes, donde se ve la diferencia entre el
nmero de hombres y de mujeres, siendo la conclusin, que el
campo gallego durante los ltimos aos del siglo XIX, y primeros
aos del siglo XX, se encuentra poblado mayoritariamente por
ancianos, mujeres y nios, que son los encargados de realizar todas
las tareas relacionadas con la casa y con el campo.
10 Un ejemplo, sera Faro de Vigo, (fundado en 1854).
11 Los barcos de vapor eran de mayor tamao, y el puerto de Villagarcia careca del calado
suficiente
12 Datos aportados por un artculo del Prof. Dr. Alejandro Vzquez de la Universidad de Vigo,
titulado; Los nuevos seores del entramado comercial de la emigracin a Amrica por
puertos gallegos: Los consignatarios de las grandes navieras trasatlnticas, 1870-1939.
13 Archivos particulares de las casas consignatarias de buques, la mayora ya desaparecidas, y las otras de acceso ms restringido. Con la excepcin de diez, (no todas completas), que se conservan en el Archivo Municipal de Vigo, correspondientes a los aos;
1901, 1902, 1903, y 1904.
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:35
Pgina 159
159
M Milagros Castro Gonzlez
n personas
Castilla
Cdiz
Resto Amrica
Pennsula
lugares de destino
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:35
Pgina 160
160
La emigracin en ocho parroquias de A Estrada
La emigracin en la zona de La Estrada se caracteriza bsicamente por su origen temprano en el tiempo y por que las distintas etapas
establecidas no se sustituyen unas a otras, sino que conviven en el
espacio y en el tiempo, como se refleja en el grfico siguiente.
Grfico 2. Destinos de la emigracin, 1700-184017
8
7
6
5
4
3
2
Castilla
Cdiz
1831
1818
1805
1792
1779
1766
1753
1739
1726
1713
1700
Amrica
Esta divisin en etapas, se establece atendiendo al lugar de destino; pero debo aadir que esto no significa que fuesen los nicos lugares a los que se emigraba, pues ms que nada lo que pretendo con
ello, es hacer referencia a zonas, y no a poblaciones concretas, tal y
como hoy las entendemos.
17 Grfico de elaboracin propia, a partir de los datos obtenidos en los Libros Sacramentales, de las distintas parroquias, (AHDSC).
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:35
Pgina 161
161
M Milagros Castro Gonzlez
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:35
Pgina 162
162
La emigracin en ocho parroquias de A Estrada
de los distintos puertos peninsulares con Amrica, pero siempre a travs del puerto de Cdiz20. Se puede aventurar en estos momentos que
existi una emigracin , de carcter interior, haca las poblaciones
costeras de la propia Galicia, dado que a partir de estos momentos se
iniciara una nueva etapa dentro del comercio martimo, que tendra
como consecuencia ms directa el crecimiento econmico experimentado por las localidades costeras, debido al nuevo horizonte surgido ante la posibilidad de comerciar con Amrica, lo que redundara en un aumento en la necesidad de mano de obra, que atraera a los
vecinos de las localidades cercanas y facilitara la circulacin de noticias, actuando las localidades costeras como foco de atraccin con
respecto a aquellas que se encuentran situadas ms al interior.
Una vez aqu, algunos de ellos daran el salto al sur peninsular21,
como marineros en los barcos encargados del transporte de las mercancas, hecho que se pone de relieve, en los datos de difuntos de
varias de las parroquias, bien que fallece camino al Puerto de Cdiz
en naufragios22, o una vez all23, lo que nos permite establecer que la
20
21
22
23
asistencia que dependiere de VS y que a los que pasaren a Cdiz con estos encargos los
acompae VS con cartas que a el referido a fin que constndoles de donde son y las
comisiones que llevan pueda ayudarlos y atenderlos como se le ordena
Hasta 1861, los pasajeros que desearan embarcar haca Amrica, deberan de embarcar
o transbordar en Cdiz a los vapores-correo, que hacan la travesa a las Indias. Datos
obtenidos a partir de Vzquez, Alejandro. Los nuevos seores del entramado comercial
de la emigracin a Amrica por puertos gallegos: Los consignatarios de las grandes
navieras trasatlnticas, 1870-1939.
En el transcurso de la travesa hacia el puerto gaditano, algunos optaban por quedarse en
alguna de las escalas que el barco haca en el vecino reino portugus, lo que explicara la
presencia de una numerosa colonia gallega en la capital de dicho reino, y de que tenemos noticias desde finales del siglo XVIII.
Datos recogidos en; el Libro III de San Versimo de Lamas, y en el Libro III de Santa Mara
de Rubn, que se encuentran en el AHDSC.
Las noticias del fallecimiento de vecinos de esta zona en Cdiz, nos llegan mayoritariamente a travs de familiares que se encontraban all, y regresan, o por medio del Monasterio de
San Juan de Dios, situado en dicha ciudad, y que durante estos aos actu como hospital,
siendo en ocasiones beneficiario del testamento de algunos de los fallecidos.
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:35
Pgina 163
163
M Milagros Castro Gonzlez
24 Hecho que tambin explicara la existencia de una importante colonia gallega en Lisboa,
ya en el siglo XVIII.
25 Hecho que tambin caracterizar a los protagonistas de la tercera etapa, y que son conocidos en Galicia como indianos.
26 Sobre este tema ver: M Jos de la Pascua Snchez, Los gallegos en el Cdiz de la
Carrera de Indias. Balance secular de un proceso migratorio (1662-1778). Artculo includo en la obra; Eiras Roel, A., Rey Castelao, O. (Edit.) Migraciones internas y Mdium
Distance en la Pennsula Ibrica, 1500-1900. Xunta de Galicia. C.I.D.H. 1993.
27 Opcin que se constata en la existencia desde antiguo de oriundos de este Ayuntamiento
de La Estrada en las tierras gaditanas, (siglo XVIII).
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:35
Pgina 164
164
La emigracin en ocho parroquias de A Estrada
14/3/11
18:35
Pgina 165
165
M Milagros Castro Gonzlez
150000
100000
1938
1934
1930
1926
1922
1918
1914
1910
1906
1902
1898
1894
1890
1886
1882
50000
-50000
-100000
n emigrantes
el crack de 1929, la Guerra Civil Espaola, (1936-1939), para decaer posteriormente, hasta ser sustituda prcticamente en su totalidad
por la nueva corriente migratoria hacia los pases del Norte de
Europa a finales de los aos sesenta del siglo XX.
Para finalizar, decir que fueron los emigrantes que se dirigen a
Amrica los que mayor curiosidad han levantado entre los estudiosos de la materia, debido a su volumen, y a la cantidad de informacin que han generado y siguen generando. Tambin por su importancia desde el punto de vista tanto cultural como econmico, y de
la que son numerosos los ejemplos. Es el caso de creaciones, como el
Centro Gallego de Buenos Aires (1879), Sociedad de Beneficencia
de Naturales de Galicia; creada en La Habana (1873), o la Casa de
28 Grfico de elaboracin propia a partir de los datos de Estadstica de movimiento de
buques y pasajes por mar con el extranjero. Madrid, 1956. Instituto Espaol de Emigracin, La emigracin espaola y el crecimiento econmico, Madrid, 1976. Estadsticas
de la Migracin Exterior. Ministerio de Trabajo.
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:35
Pgina 166
166
La emigracin en ocho parroquias de A Estrada
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:35
Pgina 167
Mando (A Estrada
Pontevedra):
Espazo xeogrfico, humano
e histrico no dominio do
Condado de Ximonde
Hitor Picallo Fuentes
Anteceden a estas investigacins das colaboracins mis ofrecidas a este mesmo anuario e que versan sobre os ascendentes familiares dos que foron titulares do Condado de Ximonde, as como igualmente a sa ntima vinculacin coa Casa de Mando: columna que
vertebra os nosos estudos. Resta tan s, con estas novas achegas,
inmiscirnos na historia e xenealoxa relacionadas co mesmo edificio
estradense. Mais a nosa tarefa investigadora non sera completa se
non puidesemos botar man dalgn arquivo privado; entre outros
ademais daqueles xa citados de Gmez-Buxn (AGB) e do Pazo de
Mando (APM), o do Pazo do Preguecido (APP)1, a Casa da Parra
(ACP)2 e o Morgado de San Marco (AMSM)3, sendo este ltimo da
1
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:35
Pgina 168
168
Mando (A Estrada-Pontevedra): Espazo xeogrfico, humano e histrico no dominio do Condado de Ximonde
14/3/11
18:35
Pgina 169
169
Hitor Picallo Fuentes
galega. Son salientables, por unha banda, o seu oficio de rexedor perpetuo do partido de Santiago (1720-1740)4, logo tamn polo de frade
do Santo Oficio e, as mesmo, por ser Caudillo Mayor de numero de
Tercios de Villanueba de Arosa y agregados, en cuyo empleo sirvio
con mucho celo al Sr. Rey Don Felipe 5, aplicado con la mayor vigilancia a la guarda o custodia de las costas de su departamento5.
O enlace cos Snchez-Vaamonde
Casara o seor de Mando con D. M. Rosa de la Barrera Navia
e Castrilln, vecia de Santiago de Foz, nas terras do bispado mindoniense, e sendo filla de D. Brais Antn de la Barrera Navia e Castrilln e D. Margarida Snchez Vaamonde Otero e Luaces (seores xurisdicionais tanto de S. Martio de Mondoedo como de S.
Xon de Vilaronte)6.
Case seguro que D. Margarida debeu ser filla do capitn D. Gregorio Snchez Vaamonde, o cal viva en Santiago polo ano 1671, e
da sa muller Catarina Otero e Luaces (pais estes, asemade, do doutor D. Xon Snchez Vaamonde, arcediago de Nendos)7. Enxrgase
isto ao comprobar que este ltimo matrimonio, e o citado D. Xon
Snchez, haban fundar diferentes vnculos, dos cales podemos rexistrar aquel denominado do Vilar, o mesmo patrimonio polo que
anos mis tarde estara en preito o segundo Conde de Ximonde cun
seu parente chamado D. Xon Xos de Neira e Pardo.
4
5
6
7
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:35
Pgina 170
170
Mando (A Estrada-Pontevedra): Espazo xeogrfico, humano e histrico no dominio do Condado de Ximonde
8
9
10
11
12
AHDS, FX, Xurisd., atd. 58, rexedura terceira; Id., atd. 59, rexedura stima; atd. 60, rexedura undcima; e, Ibid., atd. 61, rexedura dcimosexta.
E. GONZLEZ LPEZ, Bajo las luces de la Ilustracin: Galicia en los reinados de Carlos
III y Carlos IV (A Corua 1977), pp. 361-362.Consltese tamn: P. PREZ COSTANTI,
Linajes Galicianos (edic. de E. Pardo de Guevara y Valds, Santiago 1998), p. 295.
Arquivo Histrico Provincial de Pontevedra (AHPP), Protocolos, Xos de Caldas, N-140A,
ano 1771, f. 77: En la ciudad de Santiago a ocho dias del mes de diziembre, ao de mil
setecientos setenta y uno, ante mi, escriuano, y testigos siendo presente personalmente
constituhida doa Ventura Vizenta Mosquera y Caamao, duea viuda que finc de don
Francisco la Barrera y Castrilln, rexidor perpetuo que ha sido de esta ciudad.
Sospeitamos que esta casa de Gondelle se localizou en Sta. Baia de Oza posto que, ademais de existir a ese topnimo, moitos dos Snchez-Vaamonde seran vecios desta
freguesa da xeografa de Teo.
Vid. X. COMOXO-X. SANTOS, A herldica nas terras de Rianxo: brasns e liaxes (A
Corua 1997), pp.93 e 193-206.
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:35
Pgina 171
171
Hitor Picallo Fuentes
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:35
Pgina 172
172
Mando (A Estrada-Pontevedra): Espazo xeogrfico, humano e histrico no dominio do Condado de Ximonde
Voto do Apstolo Santiago nas terras granadinas16; e inclusive, D. Xurxo, sera aquel que logo da morte do crego de S.
Breixo de Arcos de Furcos (Cuntis) fara oposicin a este
beneficio curado parroquial, sendo outro dos pretendentes D.
Lois Cernadas (irmn do galeguista cura de Fruime, D. Diego
Antn Cernadas de Castro17). O primeiro deles, o descendente da casa de Ximonde, renunciara en favor do ltimo por
beneplcito papal, mais con todo sera favorecido polo novo
titular cunha renda anual de sesenta ducados por razn do
traspaso18. No ano de 1761, e sendo D. Xurxo vecio da villa
y Corte de Madrid, proporao seu irmn D. Xon Antn para
acceder reitora da parroquia de S. Fins de Freixeiro, que
estaba baleira pola morte de D. Francisco Rei Basadre19.
c) D. Xacobe Secundo Antn Cisneros, bautizado en Solovio
(de onde eran fregueses os seus pais), o 1 de xuo de 1731,
sendo o seu padrio D. Fabin Pardias Villardefrancos
(cengo da Igrexa de Santiago)20;
d) D. Antn Vicente Bieito Ramn Manuel Xurxo Xon Cisneros, a quen o haba introducir na fe catlica D. Xurxo Bernrdez
e Nez (crego de S. Martio da Laxe) o 22 de xuo de 1732,
e concretamente s once da noite. Proceder este que nos fai
cavilar nunha potencial morte prematura para o neno. Xa o da
26, e no templo de S. Fins de Solovio, recibir os Santos leos
e outras bendicins polo tenente cura desta freguesa21; e
16 A. LPEZ FERREIRO, Historia de la S.A.M.I. de Santiago de Compostela, XI (Santiago
1909), pp. 47, 50-56 e 62-63. Ver tamn: P. PREZ COSTANTI, o.c., pp. 232-233.
17 J. M. RIVAS TROITIO, Diego Antonio Zernadas y Castro: un precursor del Galleguismo
(Santiago 1977).
18 AHPP, Protocolos, Marcos Andrs da Riva, atd. 141, ano 1762, ff. 23-24.
19 AHDS, Provisorado, Beneficial, caixa F-11, S. Fins de Freixeiro.
20 Id., Fondo Parroquial (FP), S. Fiz de Solovio, Lib. 7.
21 Ibid.
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:35
Pgina 173
173
Hitor Picallo Fuentes
e) D. Roque Vicente Alonso Antn dos Milagres Cisneros, bautizado polo seu padrio D. Alonso Calvelo de Puga, impondolle os Santos leos e outras bendicins eclesisticas D.
Domingo Antn Bolao (tenente cura de Solovio, con data
do 14 de maio de 1738)22.
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:35
Pgina 174
174
Mando (A Estrada-Pontevedra): Espazo xeogrfico, humano e histrico no dominio do Condado de Ximonde
faremos a recomposicin xenealxica, a xeito esquemtico, dos ascendentes desta nobre dama, xa que mis polo mido e con todo detalle
teno realizado en varias ocasins C. Gmez Buxn e F. Rubia
Alejos, mximos responsables dos estudos da arquitectura pacega e da
historia (fidalga ou non) daqueles campos e fragas mollados polo ro
Deza, e incluso doutras xeografas do norte pontevedrs e corus.
A unin coa Casa de Pedroso (Vila de Cruces)
Tendo como manuais didcticos as publicacins destes dous
investigadores citados, podemos comezar a nosa andaina retrospectiva con Vasco Rodrguez de Monteagudo, seor de Oirs e Alcaide da
fortaleza de Borraxeiros polo ano 1457. Seguirao o escudeiro Antn
de Oirs25, s veces denominado Snchez de Deza, que testara
segundo Taboada Roca en 1475 perante Xon Fernndez de Rodeiro. Por mor das alianzas sacramentais de Antn con Leonor Barreira (filla do escudeiro Vasco Barreiro, O Vello), procdenlle ao
matrimonio as casas soares de Cercio (Santiago de Cercio, Laln) e
Pedroso (Sta. Mara de Oirs, Vila de Cruces)26; coecndose posteriormente este ltimo edificio como o antiqusimo pazo de Pedroso, segundo o que se rexistra na documentacin do APM27.
Como abrollo deste ltimo himeneo far continuacin xenealxica o escudeiro Vasco Barreiro, quen se declara sucesor das anteriores habitacins fidalgas e casado con Leonor Vzquez, da tera unha
boa descendencia. Cocense os nomes de non menos de cinco
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:35
Pgina 175
175
Hitor Picallo Fuentes
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:35
Pgina 176
176
Mando (A Estrada-Pontevedra): Espazo xeogrfico, humano e histrico no dominio do Condado de Ximonde
30 A. B. YEBRA de ARES, Pazos y Seoros de la Provincia de Lugo, II (Lugo 2000), pp. 191193.
31 AGB, rbore Xenealxica da Casa de Pedroso de Santa Mara de Oirs (Carbia, Laln).
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:35
Pgina 177
177
Hitor Picallo Fuentes
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:35
Pgina 178
178
Mando (A Estrada-Pontevedra): Espazo xeogrfico, humano e histrico no dominio do Condado de Ximonde
sora do matrimonio anterior e parella ante a Igrexa de D. Xon Antn Bernaldino Cisneros35.
Segundo o libro de rexistros de
rendas derivadas desta familia que
se conserva de xeito formidable no
APM, identificamos de forma precisa os lugares onde os Cisneros
recadaban certos tributos e conservaban un interesante conxunto
propietario polo seu enlace cos
Ulloa. O elenco reflctese, isto ,
Armas dos Taboada (Biblioteca Xeral)
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:35
Pgina 179
179
Hitor Picallo Fuentes
38
39
40
41
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:35
Pgina 180
180
Mando (A Estrada-Pontevedra): Espazo xeogrfico, humano e histrico no dominio do Condado de Ximonde
42 Arquivo Municipal de Santiago (AMS), Limpezas de Sangue, lib. 507, letra C, doc. 45,
Limpeza de Sangue de D. Ambrosio Cisneros e Ulloa, ano 1778.
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:35
Pgina 181
181
Hitor Picallo Fuentes
43 Observar en A. B. YEBRA de ARES, o.c, I, a ilustracin da pxina 48. Tamn se pode ler
isto mesmo no Arquivo do Reino de Galicia (ARG), Real Audiencia de Galicia (RAG),
Particulares, atd. 4410, ano 1778, doc. 32.
44 A. LPEZ FERREIRO, Historia..., XI (Santiago 1909), pp. 62-63. Ver tamn: E. FERNNDEZVILLAMIL ALEGRE, Juntas del Reino de Galicia, I (Madrid 1962), pp. 499-500.
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:35
Pgina 182
182
Mando (A Estrada-Pontevedra): Espazo xeogrfico, humano e histrico no dominio do Condado de Ximonde
45 Enciclopedia Galega Universal, 5 (Vigo 1999, edit. Bieito Ledo Cabido), pp. 204-205.
Consltese igualmente E. GONZLEZ LPEZ, Bajo las luces de la Ilustracin..., pp. 551-553.
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:35
Pgina 183
183
Hitor Picallo Fuentes
pola diocese de Santiago, abrndoselle en recoecemento as fronteiras que lle puidesen restar do reino galego; refermos ao seu ingreso
na mis alta aristocracia de Galiza, concesin das mercs do
Vizcondado de Soar e o Condado de Ximonde, outorgados un logo
do outro polo monarca borbn Carlos III. O ltimo deles sera
aprobado o 17 de decembro de 176546 (Real Despacho do 14 de
xaneiro de 1766).
Porn D. Xon Antn, anda que evidentemente proceda da
burguesa galega, simultaneamente coa sa incorporacin na Real
Maestranza de Granada47 (tempo antes de ser agraciado cos declarados ttulos de Castela), xa levaba ratificado a sa pertenza ao estamento nobiliario galego logo de ter cumprido as tres premisas para o
ingreso na orde militar:
a) profesar a fe catlica,
b) ter por naturalidade o estado espaol e
c) demostrar a sa nobreza polos catro costados (nos seus catro
primeiros apelidos).
Logo de srenlle concedidas as mercs, D. Xon Antn dicase:
Conde de Jimonde, Vizconde de Soar, Caballero de el Real Cuerpo de
Maestranza de la ciudad de Granada, dueo de los cotos y jurisdiciones de
Ximonde, Anzobre, Soar, San Juan de Villaronte y San Martin de Mondoedo
y otras, de las thorres y casas de Pegarios, pazo de Couso y Bea, Santiago de Fox,
y de la casa de la ciudad de Mondoedo, Gondelle y otras, vecino y rejidor perpetuo de esta ciudad de Santiago48.
Posua ademais:
46 F. GONZLEZ DORIA, Diccionario herldico y nobiliario de los reinos de Espaa (Madrid
1987), p. 144.
47 Corporacin de cabalera constituda en 1686 baixo a advocacin de Nosa Seora do
Triunfo.
48 AHDS, Provisorado, Beneficial, caixa L-1, S. Martio de Laxe, ano 1788.
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:35
Pgina 184
184
Mando (A Estrada-Pontevedra): Espazo xeogrfico, humano e histrico no dominio do Condado de Ximonde
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:35
Pgina 185
185
Hitor Picallo Fuentes
la casa de Santiago (...) y coto de Bea, con los de Santa Mara de Frades y San
Miguel de Barcala; de la casa, torre y jurisdiccin de Anzobre, castillo de Mirn
y casa de Bergondo; de los cotos y jurisdicciones de Monasterio, Novs, y
Quiroganes y de las casas solariegas de la Abertezga, Ginzo de Limia y pazo de
Pedroso y ms agregados, con sus vinculos y mayorazgos49.
Para mis alarde, o de Cisneros, por transmisin dos seus antecesores, xa se aferraba a un status abondo reputado, formaba parte da
administracin civil da cidade de Santiago por mor do seu exercicio
nunha das rexeduras urbanas, acadando a decana municipal da
mesma urbe50, a alcalda no Ano Santo de 1750 e logo en 1762, as
como o oficio de alcalde maior tanto en 1784 como en 178551. Temos
constancia que polo ano 1789, nove anos antes da sa morte (acaecida o 20 de decembro de 1798)52, o seu seoro non baixaba dos
1940 quilmetros cadrados53, superficie que se lle tera que engadir outras reas por onde se difundan as sas pertenzas non seoriais
e si rsticas ou tributarias para ter un concepto xeral da magnitude do seu capital.
Era, con estas, posuidor do seoro secular e a xurisdicin ordinaria das terras de Ximonde (tamn coecidas como o couto redondo de Sarandn), xunto co seu pazo; do couto e casa de Soar (S.
Lourenzo de Moraa, con seoro secular e xurisdicin ordinaria54);
49 G. SARMIENTO GIL, Memorial dirigido S.M. por D. Juan Antonio de Cisneros suplicando la concesin de ttulo de Castilla, en Boletn de la Real Academia Gallega (BRAG), III
(A Corua 1910), p. 38.
50 AHDS, Provisorado, Beneficial, caixa C-33, Sta. Mara de Cequeril.
51 APM, librio titulado Genealogas.
52 AHDS, FX, Xurisdicional, atd. 61.
53 A. EIRAS ROEL, El Seoro gallego en cifras. Nmina y Ranking de los Seores
Jurisdiccionales, en Cuadernos de Estudios Gallegos (CEG), 38 (1989) p. 132.
54 Compartidos estes dereitos seoriais co Conde de Grajal (Marqus de Montaos) e D.
Xoaquina de Aldao. Cf. X. FARIA JAMARDO, Os Concellos galegos, VI (A Corua
1991), p. 139.
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:35
Pgina 186
186
Mando (A Estrada-Pontevedra): Espazo xeogrfico, humano e histrico no dominio do Condado de Ximonde
55 Lugar onde, sculos antes, se debeu dar soar casa forte do Somoza, en Sto. Andr de
Vea. Cf. H. PICALLO FUENTES, Mando (A Estrada-Pontevedra): Espacio xeogrfico,
humano e histrico na ascendencia do Condado de Ximonde, II, en A Estrada.
Miscelnea histrica e cultural (2003), p. 184.
56 ARG, Cabido, atd. 23462, doc. 19. Este lugar estivo no dominio da liaxe dos Reino,
ascendentes dos de Cisneros, alomenos dende a primeira metade do S. XV, sendo o seu
posuidor Garca de Reino (que testou o 12 de setembro de 1445).
57 Arquivo Histrico Universitario de Santiago (AHUS), Protocolos de Santiago (dende
agora PS), Ramn Paz de Ponte e Andrade, protoc. 5832, ano 1784, ff. 49r-52v.
58 Cf. X. FARIA JAMARDO, Os Concellos..., I, pp. 212-224.
59 AHDS, Provisorado, Beneficial, caixa L-1, S. Martio de Laxe, ano 1788. Ver tamn J.
BUGALLAL y VELA, Condado de Gimonde, en GEG, 16 (Santiago-Xixn 1974), p. 36.
60 C. MARTNEZ BARBEITO y MORS, Torres, Pazos y Linajes de la Provincia de la Corua
(A Corua 1978), p. 712.
61 AHDS, Provisorado, Beneficial, caixa L-10, freguesas de Sta. Mara de Arnego e S.
Xon de Larazo.
62 APM, librio titulado Genealogas.
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:35
Pgina 187
187
Hitor Picallo Fuentes
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:35
Pgina 188
188
Mando (A Estrada-Pontevedra): Espazo xeogrfico, humano e histrico no dominio do Condado de Ximonde
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:35
Pgina 189
189
Hitor Picallo Fuentes
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:35
Pgina 190
190
Mando (A Estrada-Pontevedra): Espazo xeogrfico, humano e histrico no dominio do Condado de Ximonde
idear xunto co seu remoto parente P. A. Snchez Vaamonde72; institucin vencellada referida Sociedade Econmica de Santiago,
inaugurada seica por febreiro de 180573, e pola que pasaron mestres
arquitectos tan destacados como M. Ferro Caaveiro. par, sensibilizado notablemente D. Pedro Cisneros co progreso da agricultura e
da repoboacin forestal dos montes galegos, comprometase coa
situacin renovadora e evolutiva do pas, tempos nos que o maior
fulgor nestas materias agropecuarias estivo personificado en F. X. Somoza de Monsoriu e X. A. Cornide Saavedra, compoentes mbolos dous da Academia de Agricultura do Reino de Galiza (1765).
Haba ser nos primeiros anos do sculo XIX cando D. Pedro
Cisneros comeza a padecer fortes achaques reumticos, sufrimentos
que o tern obrigado a aproximarse s obsoletas porn reputadas
instalacins balnearias cuntienses co obxecto de curar a sa enfermidade ou, alomenos, aliviala. Chegado a estas terras, onde tia
algunha que outra propiedade no rural, debeu observar tres feitos
importantes nos recintos teraputicos: o primeiro, e o mis palpable,
a gran afluencia de baistas que se dirixan ata al co mesmo propsito c del; o segundo, o carcter asistencial que antano tivera o hospital-balneario da Virxe e que se atopaba naquel entn practicamente deteriorado; e, o ltimo, a limitacin tanto de recursos econmicos como de calidade nas instalacins. Segundo di a tradicin,
o aristcrata quedou bastante satisfeito, sensacin que o haba inducir, como agradecemento, a reparar toda a infraestrutura balnearia e
crear unha nova fundacin hospitalaria que renovase e dinamzase a
72 Id., p. 362.
73 E. FERNNDEZ CASTIEIRAS, Placido Antonio Fernndez de Arosa, en GEG, 12
(Santiago-Xixn 1974), pp. 38-44; e tamn C. FERNNDEZ CASANOVA, Real
Sociedad Econmica de Amigos del Pas de Santiago, en GEG, 26 (Santiago-Xixn
1974), pp. 102-104.
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:35
Pgina 191
191
Hitor Picallo Fuentes
faceta caritativo-asistencial74. Tal idea xurde no ano 1807 e, en verbas do cura prroco de Sta. Mara dos Baos de Cuntis, D. Nicols
Garca Sueiro, o feito sucedeu segundo el lle narra ao arcebispo,
posteriormente Cardeal, D. Manuel Garca Cuesta no ano 1853,
do xeito que aqu se extracta:
En esta villa de los Baos de Cuntis hubo desde antiguo un bao mineral caliente, cuya propiedad perteneci siempre la yglesia de esta parroquia. En el ao de
1807, don Pedro M. de Cisneros, Conde de Gimonde, mand construir en
aquel punto una casa de capacidad y hacer los baos para hombres y mugeres gastando un buen capital en obsequio a la Virgen Santisima. Los productos de este
bao que pagaban voluntariamente los ricos se echaban en un cepillo del cual
tena una llave el parroco como patrono, y otra el Juez de la antigua Jurisdicion
como interventor, y que en el se hallaba se entregaba al fabriquero de la yglesia
despues de satisfechos los baeros, de cuyas cantidades se formaba cargo respectivamente en las cuentas segun resulta del libro correspondiente, que no dejaban
de ascender un ao con otro de dos cientos reales.
74 Cf. H. PICALLO FUENTES, A liaxe dos Castro de San Miguel de Brandariz. Dende Vila de
Cruces a Tui pasando por Baos de Cuntis, en Descubrindo: Anuario de Estudios e
Investigacin Deza, 4 (Laln 2002), p. 34.
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:35
Pgina 192
192
Mando (A Estrada-Pontevedra): Espazo xeogrfico, humano e histrico no dominio do Condado de Ximonde
En la villa de los Baos de Cuntis, a nuebe dias del mes de octubre, ao de mil
ochocientos veinte y uno, ante mi, escribano, y testigos el Seor Conde
Ximonde, don Pedro Maria Cisneros, residente en este pueblo y vecino de la ciudad de Santiago (...)75.
A nivel poltico-administrativo o II Conde entra dentro dos compoentes da Xunta Suprema de Defensa e Armamento do Reino de
Galiza, constituda en xuo de 1808 na cidade da Corua para coordinar, dirixir as milicias e funcionar como organismo reitor do reino
galego no estrpito da Guerra da Independencia, logrando o posto
logo da imposibilidade do Capitn Xeneral de Presidente das referidas sesins76, e actuando igualmente como membro da Xunta
Provincial de Santiago77. Mesmo incluso despois do Motn de
Aranjuez no que D. Manuel Godoy (Principe de la Paz e Duque de
Alcudia) entra no crcere e a Carlos IV non lle queda outra que abdicar no seu fillo Fernando VII acontecendo no vern de 1808 e nesa
mesma cidade madrilea a Xunta Suprema Central (que pretenda,
entre outras intencins, frear o avance francs e recoecer a Fernando
VII como verdadeiro soberano dos reinos de espaois)78, sera o noso
persoeiro un dos delegados enviados para representar ao Reino
Galego, xunto co tudense D. Manuel Avalle79. A selecta lista para os
territorios de Castela, Len e Galiza foi a seguinte: Don Antonio
Valds y el vizconde de Quintillana, D. Francisco Xavier Cano y D.
Lorenzo Bonifaz y Quintano por los de Castilla y Len; el conde de
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:35
Pgina 193
193
Hitor Picallo Fuentes
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:35
Pgina 194
194
Mando (A Estrada-Pontevedra): Espazo xeogrfico, humano e histrico no dominio do Condado de Ximonde
Como dato curioso poderase acenar que esta casa de Merns presume de posur, posiblemente, unha das labras herldicas de Galiza
con maior nmero de cuarteis (dezaseis, concretamente86), e en
onde se representan algunhas das armeras propias dos Castro, Puga,
Feix, Mosquera, Figueroa, Sarmiento, etc.
Das alianzas de D. Pedro Cisneros con D. Agostia de Puga naceu, en contra do que sinalan varios estudos, unha nica filla chamada D. Xacoba; afirmacin que se observa ao contemplar o seguinte pargrafo do ano 1825, cando a sucesora de Ximonde era orfa
de pai e, asemade, anda non acadara a maiora de idade:
Doa Jacoba Cisneros, Condesa de Gimonde, Vizcondesa de Soar, hija unica y
como tal subcesora del seor don Pedro Maria Cisneros, difunto, Conde de
Gimonde (...) y doa Agustina de Puga y Araujo, Condesa viuda del mismo
titulo (...)87.
Serve para o noso interese tamn esta data de 1825 debido a que
a documentacin daquel entn asegranos que simultaneamente ao
bito do II Conde, e vivindo a muller deste, D. Agostia curadora da sa vinculeira existan importantes conflitos encol da presa
pesqueira que no ro Ulla conservaba a casa de Mando, posto que
varios vecios da redonda, segundo se declara, danaban abondo a
empresa salmoneira destes aristcratas. As versa un pargrafo do
acontecido con Andr Garca, Andr Gmez, Antn Barreiro e
outros que estaban relacionados co litixio:
A los mayorazgos que posee la Condesa de Gimonde, doa Jacoba Cisneros, es
anexa y perteneciente la propiedad del rio Ulla desde el canal del Combento de
San Antonio de Herbon hasta el de que hacen uso algunos vecinos de la feli86 Vid. X. RAMN E FERNNDEZ-OXEA, Herldica de las riberas del Mio, en CEG, t. 19,
fasc. 59 (1964), pp. 328-354.
87 ARG, RAG, atd. 27278, doc. 56, f. 1r.
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:35
Pgina 195
195
Hitor Picallo Fuentes
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:35
Pgina 196
196
Mando (A Estrada-Pontevedra): Espazo xeogrfico, humano e histrico no dominio do Condado de Ximonde
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:35
Pgina 197
197
Hitor Picallo Fuentes
93
94
95
96
97
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:35
Pgina 198
198
Mando (A Estrada-Pontevedra): Espazo xeogrfico, humano e histrico no dominio do Condado de Ximonde
da o III Conde, cmpre avanzar un pouco mis nos tempos, comezar falando de D. Xon Rodrguez de Castro e Riob (O Vello), seor
deste soar fidalgo naqueles primeiros raios vitais da Idade Moderna,
e quen parece ser estivo casado, en segundas nupcias, con Urraca
Ares de Soutomaior99, presunta filla de D. Pedro Bermdez de Castro
e Aldao (descendente das casas de Gondar, Aldao, Sebil e Montaos)
e de D. Catarina de Soutomaior (da proxenie do mariscal e seor
de Lantan D. Sueiro Gmez de Soutomaior100).
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:35
Pgina 199
199
Hitor Picallo Fuentes
101 AHUS, FBN, atd. 158, Tenencia de Anbal Rodrguez. Consltese tamn no Arquivo da
Catedral de Santiago (ACS) a informacin derivada desta declarada Tenencia.
102 AMSM, Trasunto de xenealoxas de D. Gmez Varela, as como outras informacins deste
arquivo de G. E. Amor Moreno.
103 APP, Fundacin do vnculo e morgado da casa de Preguecido.
104 de interese tamn consultar: ARG, RAG, Vnculos e Morgados, atd. 1101, doc. 89, que
versa sobre o fundacin vincular de D. Gmez Rodrguez de Riob.
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:35
Pgina 200
200
Mando (A Estrada-Pontevedra): Espazo xeogrfico, humano e histrico no dominio do Condado de Ximonde
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:35
Pgina 201
201
Hitor Picallo Fuentes
Mais estas non seran as nicas nupcias de D. Baltasar, logo de quedar vivo recibira novamente o sacramento do matrimonio no enlace con D. Isabel Tareixa de Deza Mondragn e Soutomaior (sobria
107 AHDS, Fondo do San Martio Pinario, Priorado de Sar, atd. 29.
108 APP, Fundacin da capela do Preguecido. A transcricin volve a ser de G. E. Amor
Moreno.
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:35
Pgina 202
202
Mando (A Estrada-Pontevedra): Espazo xeogrfico, humano e histrico no dominio do Condado de Ximonde
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:35
Pgina 203
203
Hitor Picallo Fuentes
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:35
Pgina 204
204
Mando (A Estrada-Pontevedra): Espazo xeogrfico, humano e histrico no dominio do Condado de Ximonde
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:35
Pgina 205
205
Hitor Picallo Fuentes
gais. Por unha banda os de D. Xos Mara hanse destinar ao seu irmn
D. Ramn Mara Bermdez de Acevedo (Cabaleiro Maestrante de
Sevilla); namentres que os de D. Xacoba, por non posur nin irmns
nin herdeiros directos ou forzosos, se reparten entre tres parentes mis
ou menos achegados: D. Manuel Mara de Puga (Coronel Graduado
Primer Comandante de Ynfanteria de reemplazo en la villa de
Celanoba) e os seus curmns D. Pedro e D. Manuel Puga e Sarmiento.
D. Xacoba decidira pronunciar os seus ltimos desexos na cidade herculina, e quen sabe se talvez nalgunha das sas casas de apousento que al conservaba; unha delas, segundo nos declara o noso
amigo X. A. Garca Gonzlez-Ledo, foi a mesma que antano serviu
de habitacin ao afamado xenealoxista Vasco de Aponte, isto ,
aquela que porta na sa fachada as armas caractersticas dos Aponte
e que se sita no nmero 6 da ra das Damas118. A data escollida para
formalizar os desexos post mortem da condesa veu a ser o 16 de febreiro de 1856, dando fe do que ela a declarando o avogado e escribn
da Sa Maxestade D. Ruperto Surez.
Logo da morte da antiga titular de Ximonde, e concretamente polos
anos 1882-1883, varias freguesas da arquidiocese compostel anda se
dican do padroado leigo total ou parcial da casa dos Cisneros; verbo
disto as de Sta. Maria de Anxeriz (Bergantios), S. Breixo de Arcos
de Furcos, Sta. Mara de Cequeril e Sta. Mara de Trons (Cuntis), S.
Fins de Freixeiro (Dubra), Sta. Mara de Aguins (A Estrada), Sta.
Cruz de Lamas e S. Martio de Laxe (Moraa), S. Simn de Ons
(Teo), S. Miguel de Sarandn (Vedra), Sta. Mara de Arnego, S. Xon
de Larazo e Sta. Mara de Oirs (Vila de Cruces), entre outras119.
118 Cf. X. A. GARCA GONZLEZ-LEDO, As pedras armeiras. Catlogo monumental e artstico do Concello de Culleredo (A Corua 1992), p. 71.
119 Cf. Nomenclator de las parroquias y personal eclesistico del arzobispado de Santiago
de Compostela, terminado en junio de 1883 (Imprenta do Gran Seminario Conciliar,
Santiago 1883).
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:35
Pgina 206
206
Mando (A Estrada-Pontevedra): Espazo xeogrfico, humano e histrico no dominio do Condado de Ximonde
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:35
Pgina 207
207
Hitor Picallo Fuentes
Apndice documental
doc. 1
PREITO QUE SE TRAA D. BERNALDINO CISNEROS FIGUEROA
CON PEDRO LPEZ (VECIO DE COUSO) SOBRE O PAGO DAS
RENDAS QUE LLE PERTENCAN POLO LUGAR, CASA,
TORRE E PAZO DE MANDO
(ano 1702)
(AHDS, Provisorado, Preitos, caixa 18-BI, Santiago)
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:35
Pgina 208
208
Mando (A Estrada-Pontevedra): Espazo xeogrfico, humano e histrico no dominio do Condado de Ximonde
doc. 2
DILIXENCIAS CON CATARINA BALADO SOBRE RENDAS
QUE LLE DEBA A D. BERNALDINO CISNEROS EN RAZN
DA CASA DE MANDO
(27.10.1711)
(AHDS, Provisorado, Preitos, caixa 18-BK, Santiago)
14/3/11
18:35
Pgina 209
209
Hitor Picallo Fuentes
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:35
Pgina 210
210
Mando (A Estrada-Pontevedra): Espazo xeogrfico, humano e histrico no dominio do Condado de Ximonde
doc. 3
CAPITULACINS ENTRE O CONVENTO DOS FRANCISCANOS DE
SANTIAGO E O I CONDE DE XIMONDE SOBRE UNHA CAPELA
(30.08.1784)
(AHUS, PS, R. Paz de Ponte e Andrade, protoc. 5832, ano 1784, ff. 49r-52v)
14/3/11
18:35
Pgina 211
211
Hitor Picallo Fuentes
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:35
Pgina 212
212
Mando (A Estrada-Pontevedra): Espazo xeogrfico, humano e histrico no dominio do Condado de Ximonde
14/3/11
18:35
Pgina 213
213
Hitor Picallo Fuentes
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:35
Pgina 214
214
Mando (A Estrada-Pontevedra): Espazo xeogrfico, humano e histrico no dominio do Condado de Ximonde
En veintte y uno de septtiembre destte mismo ao di copias desta escritura: una al seor Conde en ocho oxas de papel, sello primero y comun; y
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:35
Pgina 215
215
Hitor Picallo Fuentes
ottra al comvento en las mismas, pero el papel sellado de oficio como orden
mendicantte, sin derechos, y lo anotto de que ago fee.
Andrade
doc. 4
PARTIDA DE DEFUNCIN DO II CONDE DE XIMONDE
(12.07.1824)
(AHDS, Parroquial, S. Fiz de Solovio, Lib. 19, f. 64r)
doc. 5
AUTO ORDINARIO SOBRE A TITULARIDADE DAS PESQUEIRAS
QUE NO RO ULLA POSUA A CASA DE MANDO
(17.03.1825)
(ARG, RAG, atd. 27278, doc. 56, ff. 1r-2v)
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:35
Pgina 216
216
Mando (A Estrada-Pontevedra): Espazo xeogrfico, humano e histrico no dominio do Condado de Ximonde
14/3/11
18:35
Pgina 217
217
Hitor Picallo Fuentes
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:35
Pgina 218
218
Mando (A Estrada-Pontevedra): Espazo xeogrfico, humano e histrico no dominio do Condado de Ximonde
doc. 6
CARTA DO PRROCO DE STA. MARA DOS BAOS SOBRE
A FUNDACIN HOSPITALARIA QUE O II CONDE DE XIMONDE
CREARA EN CUNTIS
(25.08.1853)
(AHDS, FX, Varia, Arciprestado de Moraa, caixa 57, cartf. de Sta. Mara dos
Baos de Cuntis, Un bao de la fabrica)
14/3/11
18:35
Pgina 219
219
Hitor Picallo Fuentes
doc. 7
TESTAMENTO DE D. XACOBA CISNEROS DE PUGA, III CONDESA
DE XIMONDE E VIZCONDESA DE SOAR
(16.02.1856)
(APM, Testamento da III Condesa de Ximonde, ff. 1r-7v)
En la ciudad de La Corua, a diez y seis de febrero de mil ochocientos cinquenta y seis, yo D. Jacoba Cisneros de Puga, Condesa de Gimonde,
Vizcondesa de Soar, viuda del Seor D. Jos Mara Bermudez, hallandome en
mi sano y cabal juicio, he determinado hacer este testamento con animo deliverado de rebocar todos los anteriormente otorgados hasta esta fecha, habiertos y cerrados; o bajo cualesquiera forma o nombre, con que aparezcan; ademas de los que espresamente suenan rebocados en esta mi ultima disposicion.
Primeramente: creo y confieso el Misterio de la Santisima Trinidad, y
todos los preceptos de nuestra Madre Yglesia Catolica y Apostolica
Romana, en cuya f y creencia he vivido y protesto morir.
Declaro: que sintiendome duramente lastimada por los procederes del
licenciado Don Juan do Porto, abogado del Ylustre Colegio de Madrid y del
de esta Capital, la mas imperiosa necesidad, me ha compelido a retirarle
toda mi confianza, despidiendole de mi casa y compaia.
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:35
Pgina 220
220
Mando (A Estrada-Pontevedra): Espazo xeogrfico, humano e histrico no dominio do Condado de Ximonde
14/3/11
18:35
Pgina 221
221
Hitor Picallo Fuentes
cion de mis cumplidores la cantidad de seis mil reales, con mas dos mil a la
comunidad del monjas carmelitas de Santiago, otros dos mil a las monjas
capuchinas de La Corua, para que respectivamente estas comunidades se
dignen invertir esta limosna en sufragios propios por mi anima, las de mis
causantes y demas obligaciones. Por parte mis cumplidores abonarn el
estipendio de diez reales por cada una de las misas que se apliquen por mi
anima en la Yglesia en que fuere depositado mi cadaver de cuerpo presente; as como con la mayor urgencia mandarn mis cumplidores aplicar otras
mil misas, a razon de la limosna de cinco reales una, por mis obligaciones;
en las que no se cuenten tres al Santo de mi nombre, otras tres al de mi
guarda, otras tres a San Jos, y otras tres a la Virgen de los Dolores, que se
aplicarn en sus respectivos altares por la limosna de veinte reales una;
tambien se me tendr en la Yglesia parroquial una misa de hora y responso, con cuatro hachas encendidas, en todos los dias de obligacion de oirla,
por la limosna de diez reales, y al sacristan por el cuidado del tmulo y
hachas ganar cien reales cumplido el ao que durar esta misa. Y como sea
hermana de la Cofradia de los Dolores y su Camarera en la yglesia de San
Miguel de la Ciudad de Santiago, mando se haga una novena en dicha yglesia por mi intencion, a cuyo fin mis cumplidores de acuerdo con el parroco
invertirn cincuenta doblones.
Declaro: haber fincado hija legitima del seor don Pedro Maria de
Cisneros y Ulloa, Conde de Gimonde, Vizconde de Soar, y de la Seora
doa Agustina de Puga y Araujo, y haber sucedido y heredado a ambos y al
primero en todos sus titulos, vinculos, mayorazgos y bienes libres, de los
cuales es mi deliverada voluntad disponer por este testamento. En consecuencia de ello ordeno y mando que sea mi heredero mi muy querido
pariente el referido Coronel Graduado D. Manuel Maria Puga y por tal le
instituyo de la casa de Anzobre y sus anejos y pertenencias; que todo anda
englobado con la fincabilidad libre, de que soy duea y legitima poseedora,
como heredera universal de mi primo hermano D. Jacobo de Cermeo y
Cisneros, para que todo lo lleve para si y sus herederos sin limitacion alguna, siendo mi voluntad que para que no se le ponga obstaculo por mi sucesor en cuanto a la parte vincular tengo dispuesto se reintegre mi primo D.
Manuel Puga Sarmiento en la mitad libre de las vinculaciones de
Gimonde, Santiago y Soar, de que puedo disponer segun la ley establecida
en treinta de agosto de mil ochocientos treinta y seis, sin contar con los
demas bienes libres, fuera de las fundaciones citadas que me corresponden
en los tres parages, que es tambin mi voluntad pasen colectivamente al
referido mi primo D. Manuel Puga Sarmiento, a condicion de que su her-
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:35
Pgina 222
222
Mando (A Estrada-Pontevedra): Espazo xeogrfico, humano e histrico no dominio do Condado de Ximonde
14/3/11
18:35
Pgina 223
223
Hitor Picallo Fuentes
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:35
Pgina 224
224
Mando (A Estrada-Pontevedra): Espazo xeogrfico, humano e histrico no dominio do Condado de Ximonde
al plazo sealado en cada ao vigente la condicion establecida ultimamente en beneficio de su madre mientras viva.
Declaro: que deseando dar una prueba de mi particular estimacion a
don Santos Fernandez Lavandera, encargado actualmente de los asuntos de
mi casa en Santiago, es mi voluntad dejarle ciencuenta ferrados de centeno de renta para siempre.
Declaro: que es tambien mi voluntad que a los criados que esten en mi
casa ganando soldada el dia de mi fallecimiento se le abonen respectivamente los de los seis meses siguientes, para que puedan buscar colacion y se
les entreguen ademas las camas arreadas de su uso. De la misma manera
ordeno que mis cumplidores perdonen a los caseros que me deban atraso de
rentas mas afligidos de necesidad la cantidad de doce mil reales, haciendoles conocer este beneficio por via de limosna.
Declaro: que no considerandome obligada al pago de las deudas contraidas durante mi matrimonio con el seor D. Jos M. Bermudez, sobre
cuya fincabilidad est anejo el descargo de las que pueda haber de dicha
procedencia, transmito mis derechos a mis herederos para que los hagan
valer en justicia.
Declaro: que es mi deliverada voluntad instituir ademas herederos universales de todos los bienes libres de que no haya dispuesto en las clausulas
antecedentes o no aparezcan vinculadas en debida forma a mis primos don
Manuel y don Pedro Puga y Sarmiento por iguales partes, bajo la espresa
condicion de estar y pasar por lo dispuesto espresamente en este testamento, con sugecion a lo ordenado respeto a los bienes libres de Santiago,
Gimonde, Soar y Abertezga en apoyo de la integridad de Anzobre.
Declaro: finalmente que es mi voluntad que la primera anualidad de los
frutos despues de mi fallecimiento de todo lo libre se entienda consignada
para ayuda del pago y cumplimiento de cuanto dejo dispuesto en este mi
testamento (escepto los criados) ningun otro de los aqui favorecidos podr
reclamar cosa alguna de mis cumplidores, quienes dispondrn de todo lo
moviliario, semoviente, ropas y alajas de mi herencia con sus deudas activas en la forma que reservadamente les tengo indicado, sin que nadie les
pueda poner embarazo ni obstaculo alguno, ni por la Justicia que no quiero se entrometa ni que haga inventarios, ni diligencia alguna, dejando todo
al arbitrio de dichos sus cumplidores. Asimismo cuidarn estos de que todos
los agradecidos por este testamento alcen a prorrata las cargas con que
estn gravados los bienes que respectivamente les toquen en la distribucion
aqui hecha, con obligacion de desempearlas a lo sucesivo.
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:35
Pgina 225
225
Hitor Picallo Fuentes
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:35
Pgina 226
226
Mando (A Estrada-Pontevedra): Espazo xeogrfico, humano e histrico no dominio do Condado de Ximonde
Apndice xenealxico
rbore xenealxica 1
(Enlace dos seores de Queirogns, Mosteiro
e Novns e o pazo de Pedroso)
(Documentacin facilitada por Cesar Gmez Buxn)
c.c.
Leonor Barreira
c.c.
c.c.
Lia 13
Manuela de Ulloa Cadrniga Pardo e Ribadeneira c.c.
Xon Antn Bernaldino Cisneros
Lia 14
Pedro Mara Ambrosio Cisneros de Castro Ulloa c.c. Agostia de
Puga Cisneros Sarmiento e Arajo e Puga
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:35
Pgina 227
227
Hitor Picallo Fuentes
rbore xenealxica 1
(Entronque cos Condes de Ramirns e a casa do Preguecido)
(Documentacin facilitada por G. E. Amor Moreno)
Casa de de Figueroa
(A Estrada)
Vol. 7 (2004)
Lia 15
M. do Socorro Bermdez de
Acevedo c.c. Xos Varela del
Villar Cadaval Correa
Fernndez de Tejada e Duque
de Estrada
(I Condes de Ramirns)
Ramn M. Bermdez de
Acevedo c.c.
D. M. do Carme de la Puente
e de Acevedo
14/3/11
18:35
Pgina 228
14/3/11
18:38
Pgina 229
Aln da saudade:
a fotografa como documento
histrico
Agradecementos
Maris Garca, Fernando Pereiras, Juan Moimenta, Alba Fernndez, Manuel
Docampo, Noni Arajo, Tere Vicente, Fernando Porto, Mavi Sanmartn,
Juan Fernndez, Chus Fernndez e todos aqueles que coas sas fotografas
colaboran na ampliacin do Fondo Grfico do Museo da Estrada.
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:38
Pgina 230
230
Aln da saudade: a fotografa como documento histrico
GINZBURG, CARLO. Mitos, emblemas, indicios, morfologa e historia. Turn, 1986. Da primeira edicin espaola, Barcelona, 1989.
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:38
Pgina 231
231
Juan Andrs Fernndez Castro
facilitan os mtodos informticos, desvelan facetas que pasan desapercibidas simple observacin do producto fotogrfico.
Afirma Roy Porter2 que as fotografas constiten artefactos culturais que transmiten signos codificados de maneira complicada a
lectores informados. Iso fundamentalmente certo, mais cmpre
engadir que as fotografas, do mesmo modo que un texto escrito,
pose niveis de lectura distintos, s que cada quen poder acceder
en virtude do seu nivel lector, isto , do dominio das claves de
acceso a aquel producto codificado.
Abondando no anterior, a presencia de persoas ou de grupos
humanos nas fotografas indcenos a escrutar coidadosamente unha
serie de factores de ndole voluntaria, o que habitualmente se ven
designando a presentacin do eu e que incle colocacin, vestimenta, xestualidade consciente, decoracin, etc, xunto con aqueles
outros signos que denominaremos involuntarios ou, para continuar
o discurso freudiano que propn Ginzburg, inconscientes. Lemos na
pxina 140 que nuestros pequeos gestos inconscientes revelan nuestro
carcter en mayor grado que cualquier otra actitud formal, de las que
solemos preparar cuidadosamente.
PORTER, ROY. Historia del cuerpo, en Formas de hacer historia. Burke, Peter, Ed.
Madrid, 1993.
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:38
Pgina 232
232
Aln da saudade: a fotografa como documento histrico
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:38
Pgina 233
233
Juan Andrs Fernndez Castro
prest servicios civiles desde distintos puntos, enlazando con Madrid para transmitir mensajes a travs de la Cruz Roja Internacional [...]
Pola sa parte Manuel Silva Ferreiro4, unha vez iniciado o levantamento militar de
Franco, completa a anterior informacin dicindo que, [...] en la noche del 19 al 20
[de xullo de 1936] recibe esta [a forza pblica da Estrada] del Gobernador de la
provincia, orden telegrfica de proceder a la detencin inmediata del
Comandante Sr. Pereira Renda, y a la incautacin de la emisora de Radio que
aquel tena en La Estrada.
A presencia simblica do busto de Mozart debemos ligalo aficin deste personaxe pola msica, conforme s lembranzas dalgns familiares que tamn loubaron a sa mestra como pianista. O significado do cadro representando unha parada militar evidente a teor do arriba exposto.
Comit organizador e madrias da Festa dos Pereirios do ano 1923 que se fai
retratar nun marco natural no que destaca fondo un bosque de carballos e ...
unha bandeira dos Estados Unidos de Amrica. Anda admitindo que neste certame escolar anual era bastante frecuente a presencia de estandartes das sociedades agrcolas, escolas, asociacins de emigrantes e enseas nacionais, cmpre
admitir que a bandeira USA supn un detalle tan extico como inusual. A resposta a este enigma encontrmola na noticia publicada no diario El Emigrado5, onde
se d conta da recaudacin efectuada en Nova York pola seorita Consuelo
Gonzlez entre a colonia galega daquela cidade da cantidade de 46250 pts, destinada festa dos Pereirios; acompaa dito donativo unha bandeira de EEUU, co
rogo de que sexa izada no decurso da celebracin.
4
5
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:38
Pgina 234
234
Aln da saudade: a fotografa como documento histrico
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:38
Pgina 235
235
Juan Andrs Fernndez Castro
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:38
Pgina 236
236
Aln da saudade: a fotografa como documento histrico
Velaqu a serena dignidade destas sete mulleres que pousan ante o fotgrafo con
arreglo a unha coidadosa e simtrica composicin e lucindo como nica xoia
unha ponlia de carballo, a rbore totmica de Galicia que simboliza o tesn, a
nobreza e o traballo, mais tamn o indisoluble vencello entre o home e a sa terra.
O carballo tamn rbore herldica, presente no escudo da Estrada.
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:38
Pgina 237
237
Juan Andrs Fernndez Castro
Velaqu outro exemplo de imaxe mutilada por obra da tixeira. Os retratados son
membros do Somatn, milicia civil armada refundada no 1923 por Primo de
Rivera da que formou parte, coa graduacin de cabo, don Benito Vigo.
10
O flemn que deformaba o fermoso rostro desta dama foi o causante da drstica
ocultacin, va tinta china indeleble, do inoportuno absceso. Ignoramos se esta
actuacin se extendeu a tdalas copias que sen dbida se fixeron desta foto, obtida na escaleira primitiva da Casa Consistorial da Estrada.
11
Esta imaxe foi obxecto de coidadosos recortes para suprimir certos elementos e limitar o motivo.
12
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:38
Pgina 238
238
Aln da saudade: a fotografa como documento histrico
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:38
Pgina 239
239
Juan Andrs Fernndez Castro
13
O ambiente sacralizado, definido polas cruces, as paredes do templo e a presencia do sacerdote, determina a actitude respectuosa, anda que non exenta de certa
espontnea cordialidade, deste grupo de persoas. Un pouco marxe un home
observa a escea gardando a cortesa do sombreiro.
14
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:38
Pgina 240
240
Aln da saudade: a fotografa como documento histrico
15
16
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:38
Pgina 241
241
Juan Andrs Fernndez Castro
Vol. 7 (2004)
17
Os vestidos brancos, moda bastante inusual en Galicia a principios do sculo XX, denotan a
orixe cubana desta escea, na que
dona Camila Fernndez compn
as fitas do pelo sua presumida
fillia Georgina Pereira. A calidade
da roupa indica a boa posicin
econmica das retratadas.
18
14/3/11
18:38
Pgina 242
242
Aln da saudade: a fotografa como documento histrico
19
20
Magnfico escea de recn casados que emana un suave erotismo. A modo de simblico anticipo da noite nupcial, a muller est
xa desposeda do tocado da
cabeza e do veo e ofrcese
esposo na sinuosa curva do seu
corpo xove.
21
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:38
Pgina 243
243
Juan Andrs Fernndez Castro
Este xove romntico de finais do XIX que mantn a cabeza languidamente pousada na man
evoca na sa linguaxe xestual a imaxe mesma
da melancola.
22
23
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:38
Pgina 244
244
Aln da saudade: a fotografa como documento histrico
24
25
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:38
Pgina 245
245
Juan Andrs Fernndez Castro
Vol. 7 (2004)
26
A principio do sculo vinte popularizronse estas series fotogrficas onde o modelo era retratado
en diversas poses, como esta
dama que loce elegante conxunto
completado cun aparatoso toucado con frores. Daquela era frecuente que nos estudios fotogrficos de mis categora se realizasen tamn pinturas.
27
14/3/11
18:38
Pgina 246
246
Aln da saudade: a fotografa como documento histrico
28
29
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:38
Pgina 247
247
Juan Andrs Fernndez Castro
Vol. 7 (2004)
30
31
14/3/11
18:38
Pgina 248
248
Aln da saudade: a fotografa como documento histrico
32
33
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:38
Pgina 249
249
Juan Andrs Fernndez Castro
Vol. 7 (2004)
34
35
14/3/11
18:38
Pgina 250
250
Aln da saudade: a fotografa como documento histrico
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:38
Pgina 251
251
Juan Andrs Fernndez Castro
Actores no decurso dun ensaio da obra Media naranja, dos irmns Quintero, celebrada no Saln Novedades da Estrada o domingo, nove de novembro do 1924,
coa fin de recaudar fondos para a obra da Igrexa nova. Ver tamn foto 99.
36
Grupo de danza e declamacin formado por dona Melania Nine e grupo de gaiteiros, nunha foto obtida no esceario do Saln Novedades da Estrada, no decurso da velada benfica que fixemos referencia.
37
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:38
Pgina 252
252
Aln da saudade: a fotografa como documento histrico
38
O anterior grupo, do que faltan tres mulleres, xunto cos gaiteiros de Soutelo, retratado na carballeira de Gradn propiedade da familia Nine e lugar frecuentado por
dona Melania para celebrar eventos sociais e festas escolares.
39
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:38
Pgina 253
253
Juan Andrs Fernndez Castro
40
41
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:38
Pgina 254
254
Aln da saudade: a fotografa como documento histrico
42
Baixo o lobio inzado de uvas por madurar varias familias celebran un banquete
nupcial. Na parede do fondo, encolgado da parede vese unha popular reproduccin da ltima cea, de Leonardo da Vinci, coa sa embalaxe orixinal, poida que
fose un regalo. Xullo 1965.
43
Vestidos coas lixeiras e informais roupas que impn o vern e a vida aire libre,
este grupo mantn un coloquio polarizado polas persoas que ocupan as cabeceiras da rstica mesa. Alleos conversa, dous dos rapaces observan o fotgrafo.
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:38
Pgina 255
255
Juan Andrs Fernndez Castro
44
Cando os rapaces acadaban o uso de razn arredor dos sete anos, estaban xa
en condicins de celebrar a sa Primeira Comunin, cerimonia que supla o antiqusimo rito de iniciacin idade adulta. Comulgante e invitados a unha Primeira
Comunin nunha parroquia rural.
45
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:38
Pgina 256
256
Aln da saudade: a fotografa como documento histrico
46
47
Anda que mis tarde se extendeu a tdalas crases sociais, nun principio o veraneo convertiuse nun dos mis importante signos de identidade das familias burguesas e con posibles. A partir dos anos finais da decimonovena centuria os
baos de mar acadan unha extraordinaria popularidade na sa doble faceta de
actividade hixinica e social. Como se aprecia na foto, tanto mulleres coma homes
tomaban os baos case completamente vestidos.
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:38
Pgina 257
257
Juan Andrs Fernndez Castro
En ocasins as familias alquilaban unha casa a carn do mar para efectuar o seu
periodo de veraneo, poca na que eran especialmente ditosos os rapaces, que
convivan cunha rolada de primos da sa idade. As mulleres coidan da prole mentres os homes permanecan nos seus postos de traballo.
48
Noutras ocasins as familias elixan o campo para pasar as vacacins: un alegre da de lecer en
compaa dos amigos.
49
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:38
Pgina 258
258
Aln da saudade: a fotografa como documento histrico
50
51
Grupo Scout que servira de modelo s Exploradores estradenses, 1924 ca. Foi o
seu Presidente e Jefe de Tropa don Pedro Gil Crespo. Entre os seus obxectivos
figuraba ... preservar al nio estradense, aun no corrompido por los afanes polticos ... y conservar intactas las virtudes innatas en la raza celta .... Diario El
Emigrado, 16-8-1924.
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:38
Pgina 259
259
Juan Andrs Fernndez Castro
Despedida do Capitn Bielza. Sentados: dona Melania Nine Fraga e o capitn don
Jos Bielza, Delegado Gubernativo. En p, varias mulleres (entre elas Georgina
Pereira, Sofa Vicente, Conchita Villar, Carlota Gil, Aurora Snchez e Carmen Villar)
ataviadas con bandas coas cores nacionais e a bandeira de Espaa. O militar fora
destinado Escola Superior de Guerra.
Vol. 7 (2004)
52
14/3/11
18:38
Pgina 260
260
Aln da saudade: a fotografa como documento histrico
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:38
Pgina 261
261
Juan Andrs Fernndez Castro
A ra San Paio, debido pouca presin urbanstica que sobre ela se exerceu, mantivo a sa fisonoma case inalterable durante moitos anos. Fins do sculo XIX.
53
54
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:38
Pgina 262
262
Aln da saudade: a fotografa como documento histrico
55
56
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:38
Pgina 263
263
Juan Andrs Fernndez Castro
Fotografa coetnea da anterior que nos presenta o lado sur da mesma praza, da
que partan as ras Ulla, Serafn Pazo, San Lorenzo, Peregrina e San Paio, polo que
popularmente era denominada a praza das cinco calles. A ra Travesa da Igrexa,
actual D. Nicols, foi urbanizada mis tarde. Naquela poca -finais do sculo XIX,
principios do XX- a toma dunha fotografa convocaba unha gran cantidade de
curiosos que aportaban calor humano s paisaxes urbanas.
57
58
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:38
Pgina 264
264
Aln da saudade: a fotografa como documento histrico
59
Nesta vista area pdense apreciar, todava en p, tres dos edificios mis significativos da Estrada, hoxe desaparecidos: A antiga
igrexa parroquial de San Paio, a
Praza de Abastos e a casa popularmente coecida como da
ferretera Parrondo.
60
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:38
Pgina 265
265
Juan Andrs Fernndez Castro
61
62
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:38
Pgina 266
266
Aln da saudade: a fotografa como documento histrico
63
Entronque da ra Peregrina coa Praza Principal. Aprciese como as persoas -moitos nenos-, se desprazan maioritariamente pola ra, o que nos ilustra sobre a
intensidade do trfico na Estrada a mediados dos anos vinte. Na parede da primeira casa retranqueada situbase o nico escudo urbano coecido.
64
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:38
Pgina 267
267
Juan Andrs Fernndez Castro
65
66
Vista da Praza da Feira, na que destaca a fonte pblica e algn daqueles coches
mixtos que transportaban xente e gando simultaneamente. dereita exemplar
supervivinte da inmensa carballeira que outrora bordeou a vila polo Norte e Leste,
desde Vilar deica Matalobos, e da que son senlleiros testigos algns carballos da
feira, Gradn e carballeira municipal.
67
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:38
Pgina 268
268
Aln da saudade: a fotografa como documento histrico
68
69
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:38
Pgina 269
269
Juan Andrs Fernndez Castro
70
Da de feira na Estrada; carros de vacas circulando pola ra posteriormente denominada Calvo Sotelo, animais nas aceras e farola de queroseno: 1880 ca.
67
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:38
Pgina 270
270
Aln da saudade: a fotografa como documento histrico
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:38
Pgina 271
271
Juan Andrs Fernndez Castro
Vol. 7 (2004)
72
73
74
14/3/11
18:38
Pgina 272
272
Aln da saudade: a fotografa como documento histrico
75
76
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:38
Pgina 273
273
Juan Andrs Fernndez Castro
A Travesa de la iglesia,tamn coecida como Calle de Vega de Armijo e actualmente don Nicols, loce adornos de gala baixo os que as anxias sorrn en devota actitude. Diante da igrexa parroquial non se encontra anda a imaxe da Inmaculada e o
edificio aparece sen a torre, que finalmente se levantou en cemento.
77
78
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:38
Pgina 274
274
Aln da saudade: a fotografa como documento histrico
79
80
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:38
Pgina 275
275
Juan Andrs Fernndez Castro
A terceira fotografa est efectuada nun da distinto desde un lugar elevado que,
evidentemente, non se corresponde co anterior. Apreciamos o rebumbio do mercado, os tenderetes e os inevitables rapaces que porfan por sair no retrato.
81
A construccin dunha va frrea que pasase pola Estrada foi unha das mis permanentes reivindicacins deste pobo. Desde 1896 deica agosto do 2004 sucedronse os actos de reclamacin daquela mellora; sen embargo o de maior trascendencia celebrouse na vila o 8-3-1925 e del conservamos unha magnfica serie
documental. Na foto, a manifestacin parte da ra San Paio.
82
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:38
Pgina 276
276
Aln da saudade: a fotografa como documento histrico
83
84
EL EMIGRADO, diario independiente, rgano de las sociedades de emigrados y de agricultores. A Estrada, 16-3-1925.
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:38
Pgina 277
277
Juan Andrs Fernndez Castro
85
86
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:38
Pgina 278
278
Aln da saudade: a fotografa como documento histrico
87
Esta excelente fotografa de gran valor documental aproxmanos s persoas reunidas no palco de autoridades o 8 de marzo de 1925 para reivindicar o ferrocarril
pola Estrada. Aprciese a placa recn descuberta co novo nome da praza: PLAZA
I3 DE SEPTIEMBRE. dereita: Gobernador civil (con gafas e bigote), don Nicols
Mato e don Benito Vigo (de espaldas), entre outros. esquerda: dona Melania
Nine, madria do acto, Sr. Castedo, tenente de Alcalde e mozas en traxe rexional,
entre elas, por citar s unha, Georgina Pereira.
88
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:38
Pgina 279
279
Juan Andrs Fernndez Castro
A representacin do traballo
Un dos asuntos mis difciles de captar a travs de imaxes fotogrficas sera o do traballo, actividade esta algo apartada do repertorio de motivos fotografiables e polo tanto mis proclive a situarse no
mbito da fotografa especializada, case documental. A sa escaseza valora anda mis se cabe estas vellas imaxes que nos axudan a lembrar a forma en que noutros tempos os nosos devanceiros se enfrontaban dura a veces dursima tarefa de ganar o pan de cada da.
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:38
Pgina 280
280
Aln da saudade: a fotografa como documento histrico
89
A construccin do viaducto da
Ponte Ulla, entre os concellos da
Estrada e Vedra, deu traballo a
gran cantidade de operarios entre
os que podan encontrarse rapaces coma este da foto.
90
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:38
Pgina 281
281
Juan Andrs Fernndez Castro
91
Nas dcadas dos cincuenta e sesenta os fabricantes de mquinas de coser estimularon a demanda dos seus productos, Alfa, Sigma, Singer ... mediante a organizacin de cursos de costura que acudan as sas potenciais clientas.
92
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:38
Pgina 282
282
Aln da saudade: a fotografa como documento histrico
93
94
Na dcada dos anos sesenta constrese o embalse do Monte Pedroso para abastecer de auga potable a vila da Estrada. A conduccin da auga deica o punto de
distribucin supn unha obra considerable na que se emprega numerosa man de
obra non especializada, menios e mulleres includos. Cobertura da tubera con
mulime e terra.
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:38
Pgina 283
283
Juan Andrs Fernndez Castro
95
A carn da vizosa uveira rguese lentamente o palleiro que garda mantenza do ano
para o gando. Labor colectivo por excelencia, nel participa toda a familia e incluso
algn vecio sen exclusin das mulleres, que traballan a carn dos homes.
96
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:38
Pgina 284
284
Aln da saudade: a fotografa como documento histrico
97
O laboreo das terras con arado e tiro animal, na que as mulleres, conforme sa
idade, participaban activamente, convertiuse xa nunha escea para a lembranza.
99
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:38
Pgina 285
285
Juan Andrs Fernndez Castro
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:38
Pgina 286
286
Aln da saudade: a fotografa como documento histrico
99
100
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:38
Pgina 287
287
Juan Andrs Fernndez Castro
Vol. 7 (2004)
101
14/3/11
18:38
Pgina 288
288
Aln da saudade: a fotografa como documento histrico
102
103
En ocasins o texto (rango informativo secundario) sitase no anverso da fotografa, chegando incluso a invadir o espacio reservado propia imaxe, vinculada sempre, como deixamos dito, rango icnico ou primario Carta-foto ou foto-carta?
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:38
Pgina 289
289
Juan Andrs Fernndez Castro
Vol. 7 (2004)
104
105
14/3/11
18:39
Pgina 290
290
Aln da saudade: a fotografa como documento histrico
106
107
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:39
Pgina 291
291
Juan Andrs Fernndez Castro
108
109
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:39
Pgina 292
292
Aln da saudade: a fotografa como documento histrico
110
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:39
Pgina 293
293
Juan Andrs Fernndez Castro
Memoria do desaparecido
A modo de saudosa evocacin e xeral coecemento dos estradenses mis novos, traemos agora memoria algns edificios xa desaparecidos que un da formaron parte da paisaxe urbana da vila. Sen
embargo non son s edificios e casas os que perecen sacrificados
evolucin urbanstica dos pobos; tamn as paisaxes naturais se transforman en virtude do emprego que en cada momento se lle d solo.
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:39
Pgina 294
294
Aln da saudade: a fotografa como documento histrico
111
112
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:39
Pgina 295
295
Juan Andrs Fernndez Castro
Vol. 7 (2004)
113
114
14/3/11
18:39
Pgina 296
296
Aln da saudade: a fotografa como documento histrico
115
116
117
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:39
Pgina 297
297
Juan Andrs Fernndez Castro
Vol. 7 (2004)
118
119
14/3/11
18:39
Pgina 298
298
Aln da saudade: a fotografa como documento histrico
Os mbitos do privado
Advertanos Michelle Perrot7 das enormes dificultades que han
superar os historiadores da vida privada para introducirse naquel
mundo sumido na penumbra da reserva e xeralmente vedado a tdalas persoas alleas estricto crculo familiar. E mis adiante engada
outra circunstancia bastante reveladora: a meirande parte das imaxes relacionadas coa vida familiar e privada proceden de ambientes
estrictamente burgueses, circunstancia que inclina a balanza das evidencias grficas contra o lado daquel grupo social. Este segundo aserto foi sobradamente confirmado no decurso das nosas pesquisas fotogrficas; aceptamos a limitacin que as fontes impoen e pasamos a
ofrecer o vagaxe da nosa escolma.
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:39
Pgina 299
299
Juan Andrs Fernndez Castro
Vol. 7 (2004)
120
121
14/3/11
18:39
Pgina 300
300
Aln da saudade: a fotografa como documento histrico
122
123
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:39
Pgina 301
301
Juan Andrs Fernndez Castro
Vol. 7 (2004)
124
125
126
14/3/11
18:39
Pgina 302
302
Aln da saudade: a fotografa como documento histrico
127
128
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:39
Pgina 303
303
Juan Andrs Fernndez Castro
A mirada da inocencia
Repeiteados, coas fitas do pelo recn amaadas e coidadosamente colocados ( quietios, non vos movades, mirade o paxario ...!)
asoman os pcaros nas fotos dos vellos lbumes familiares, case sempre adoptando unha actitude tranquila e xuiciosa, froito da profesionalidade e paciencia do fotgrafo. Sen embargo a meirande parte
destas fotos adoecen de falta de espontaneidade e ofrecen unha
imaxe falseada da persoalidade infantil, pois de todos coecido que
o acougo dos rapaces ante a cmara mera apariencia, efmera formalidade que dura xusto o tempo de accionar o obturador. Cmpre
tamn admitir que as fotografas de nenos responden case sempre a
modelos estandarizados e fortemente mediatizados polos pais (cliente), a pericia do fotgrafo e gustos do momento.
Anda as estas fotos de menios exercen sobre ns unha especial
fascinacin que nace no mis ntimo do noso ser, al onde cada quen
evoca con infinita nostalxia os tempos en que foi neno. Cando anda
podiamos observar o mundo coa mirada da inocencia.
Omitimos deliberadamente os comentarios das imaxes de nenos
que seguen; ante calquera dbida interrguense os seus ollos.
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:39
Pgina 304
304
Aln da saudade: a fotografa como documento histrico
129, 130
131, 132
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:39
Pgina 305
305
Juan Andrs Fernndez Castro
133
134
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:39
Pgina 306
306
Aln da saudade: a fotografa como documento histrico
135, 136
137, 138
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:39
Pgina 307
307
Juan Andrs Fernndez Castro
139
140
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:39
Pgina 308
308
Aln da saudade: a fotografa como documento histrico
141
142
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:39
Pgina 309
309
Juan Andrs Fernndez Castro
143
144
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:39
Pgina 310
310
Aln da saudade: a fotografa como documento histrico
Fotobiografa, biofotografa?
Nos ltimos anos est acadando certo predicamento un subxnero biogrfico denominado fotobiografa, producto sustentado fundamentalmente nas imaxes fotogrficas, no que o texto acada un valor
secundario, constitundose en mero auxiliar da imaxe que serve.
Afirma a sabidura popular que a vida dunha persoa est escrita
no seu rostro, o mesmo que os rasgos dominantes do seu carcter.
Daquela tamn debera ser factible a biofotografa, especialidade non
nata que tivese como principal obxectivo o rexistro da evolucin
fsico-corporal das persoas longo de todo o seu itinerario vital,
mediante o emprego de dilatadas series de imaxes que nos ilustraran sobre o modo en que o paso do tempo vai modelando corpos e
rostros e poendo en evidencia rasgos que perduran par doutros
que se modifican ou acaban desaparecendo.
A modo de exemplo inclumos a continuacin unha breve serie
fotogrfica, deliberadamente limitada por cuestin de espacio, que
mostra a evolucin fsica - e por que non? tamn psicolxica-,
dunha persoa dende a infancia deica a idade adulta. Dona Georgina
Pereira Fernndez (illa de Malta, 1909 A Habana 1980 ca.)
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:39
Pgina 311
311
Juan Andrs Fernndez Castro
Vol. 7 (2004)
145
146
14/3/11
18:39
Pgina 312
312
Aln da saudade: a fotografa como documento histrico
147
148
149
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:39
Pgina 313
313
Juan Andrs Fernndez Castro
Vol. 7 (2004)
150
151
14/3/11
18:39
Pgina 314
314
Aln da saudade: a fotografa como documento histrico
A imaxe da familia
152
153
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:39
Pgina 315
315
Juan Andrs Fernndez Castro
Vol. 7 (2004)
154
155
14/3/11
18:39
Pgina 316
316
Aln da saudade: a fotografa como documento histrico
156
157
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:39
Pgina 317
317
Juan Andrs Fernndez Castro
Os pais ancins conviven cos fillos e netos nesta familia retratada no 1920 por don
Pedro Brey.
Vol. 7 (2004)
158
159
14/3/11
18:39
Pgina 318
318
Aln da saudade: a fotografa como documento histrico
160
Estes dous felices ancins son a viva imaxe da pervivencia do amor tras longos
anos de vida en comn.
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:39
Pgina 319
319
Juan Andrs Fernndez Castro
Varia
Neste apartado inclense algunhas fotografas certamente singulares pero de difcil clasificacin. O exotismo de terras lonxanas, a
saudosa lembranza dos anos da escola, a atmsfera de misterio que
impregna algunha foto ... Lanzamos tamn un desafo a todos aqueles que desexen poer a proba as sas cualidades investigadoras.
Certas fotografas reproducirnse sen p; no seu lugar inclense
unhas lias en branco onde quen o desexe, trala pertinente pescuda,
escribir os nomes e demis circunstancias relacionadas coas fotos
en cuestin. Traballo interactivo, colaboracin investigadora, reto
intelectual ... de que maneira poderiamos bautizar esta proposta?
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:39
Pgina 320
320
Aln da saudade: a fotografa como documento histrico
161
162
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:39
Pgina 321
321
Juan Andrs Fernndez Castro
Vol. 7 (2004)
163
164
14/3/11
18:39
Pgina 322
322
Aln da saudade: a fotografa como documento histrico
165
166
Don Csar Vicente foi testigo de excepcin da Revolta de Shanghai do ano 1927,
maxistralmente descrita por Andr Malraux na sa novela A condicin humana.
Dende o porto onde fondeara o seu barco, tivo a oportunidade de pasear pola
cidade e fotografiar diversos aspectos das escaramuzas finais da gran ofensiva de
Chiang Kaishek. No reverso da foto lese Soldados cantoneses apresados por
marinos japoneses cuando los disturbios de 1927. Shanghai, Agosto 1927.
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:39
Pgina 323
323
Juan Andrs Fernndez Castro
______________________________
______________________________
______________________________
Grupo de msica popular retratado por don Pedro Brey (166), nunha das copias
que se realizaron do negativo orixinal. Na caixa Aurelio Figueiras Baltar; Maximino
Neira Muos no bombo, seu irmn Manuel tocando a gaita, e os requinteiros
Xos Figueiras Baltar e Xaqun Baltar Baloira.
Vol. 7 (2004)
167
168
14/3/11
18:39
Pgina 324
324
Aln da saudade: a fotografa como documento histrico
169
170
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:39
Pgina 325
325
Juan Andrs Fernndez Castro
______________________________
______________________________
______________________________
______________________________
______________________________
______________________________
______________________________
______________________________
______________________________
Vol. 7 (2004)
171
172
173
14/3/11
18:39
Pgina 326
326
Aln da saudade: a fotografa como documento histrico
174
175
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
__________________________________________________________________________
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:39
Pgina 327
327
Juan Andrs Fernndez Castro
Crditos fotogrficos
1. Museo Manuel Reimndez Portela. Fondo Noni Araujo. ngel Pereira
Renda a carn da sa emisora de radio. A Estrada, 12-1934.
2. Museo MRP. Fondo Arquivo Pereirios. Comit organizador festa dos
Pereirios,
3. Museo MRP. Fondo Isaura Tarro.
4. Museo MRP. Fondo Carmen Matalobos
5. Museo MRP. Fondo Carmen Matalobos. Foto Jimnez, SA de Giles.
5. Museo MRP. Fondo Carmen Matalobos
6. Museo MRP. Fondo Tere Vicente
7. Museo MRP. Fondo Arquivo Pereirios. Madrias Pereirios 1921. De
esquerda a dereita, primeira fila: Argentina da Bemposta, Generosa Porto,
Dolores Torreiro. Detrs: Consuelo Pose, Felisa de Anselmo, Isaura de
Reboredo e Isolina Iglesias.
8. Museo MRP. Fondo Carmen MatalobosMuseo MRP. Fondo Pazo Preguecido
9. Museo MRP. Fondo Jos Rodrguez. 1954.
10. Museo MRP. Fondo Carmen MatalobosMuseo MRP. Fondo Noni Araujo.
Membros do Somatn, milicia civil armada para defensa do orde pblico.
10. Museo MRP. Fondo Jos Rodrguez. 1954.
11. Museo MRP. Fondo Terita Portas. Primitiva escalinata da Casa Consistorial
estradense
12. Museo MRP. Fondo Pazo Preguecido. 1930.
13. Museo MRP. Fondo Alfonso Rey, campo de ftbol da Baiuca, febreiro de
1961.
14. Museo MRP. Fondo Jess Mayo.
15. Museo MRP. Fondo Pazo Preguecido. Ricardo Otero, Fotgrafo. Domingo
Paseiro Andjar, Olivia Andin Tato (+ 6-1938) cun fillo no colo.
16. Museo MRP. Fondo Jos Manuel Rodrguez. J. Ramos Fotgrafo. Codeseda.
17. Museo MRP. Fondo Pazo Preguecido
18. Museo MRP. Fondo Familia Garca-Vicente. Mental Fotografa, Obispo 90,
Habana. Camila Fernndez e a sa filla Georgina Pereira, 1918 ca.
19. Museo MRP. Fondo Pazo Preguecido. Foto ? Calle Corrientes 1.670, Buenos
Aires. 7-2-1911.
20. Museo MRP. Fondo Pazo Preguecido. Foto Pacheco, Orense. 1915.
21. Museo MRP. Fondo Familia Garca-Vicente. Foto Manuel Reguera,
Villagarca.
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:39
Pgina 328
328
Aln da saudade: a fotografa como documento histrico
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:39
Pgina 329
329
Juan Andrs Fernndez Castro
46. Museo MRP. Fondo Pazo Preguecido. Fotos Caso, Maudes 58-1, Madrid. 51951. 1- M Esther; 2- Ral; 3- Jos Javier; 4- M Victoria.
47. Museo MRP. Fondo Pazo Preguecido. Mar de Plata, 1923. 1- Elena; 2- Elena;
3- Purita; 4- Hortensia.
48. Museo MRP. Fondo Pazo Preguecido. Foto Olimpio, Estudio y Laboratorio,
Villalonga-Pontevedra.
49. Museo MRP. Fondo Pazo Preguecido.
50. Museo MRP. Fondo Pazo Preguecido, 1920.
51. Museo MRP. Fondo Tere Vicente. Formacin dos Exploradores
Estradenses. 1924 ca.
52. Museo MRP. Fondo Noni Araujo, 1924.
53. Museo MRP. Fondo Mario Blanco Fuentes.
54. Museo MRP. Fondo Mario Blanco Fuentes.
55. Museo MRP. Fondo Familia Pereiras Magarios.
56. Museo MRP. Fondo Mario Blanco Fuentes.
57. Museo MRP. Fondo Mario Blanco Fuentes.
58. Museo MRP. Fondo Alfonso Rey.
59. Museo MRP. Fondo Familia Garca-Vicente.
60. Museo MRP. Fondo Manuel Docampo Pego.
61. Museo MRP. Fondo Noni Araujo. Ouzande,1917.
62. Museo MRP. Fondo Manuel Docampo Pego.
63. Museo MRP. Fondo Manuel Docampo Pego.
64. Museo MRP. Fondo Familia Garca-Vicente.
65. Museo MRP. Fondo Familia Garca-Vicente.
66. Museo MRP. Fondo Familia Garca-Vicente.
67. Museo MRP. Fondo Manuel Docampo Pego.
68. Museo MRP. Fondo Noni Araujo.
69. Museo MRP. Fondo Miguel de la Calle. 27-6-1968.
70. Museo MRP. Fondo Familia Gestoso Pazos.
71. Museo MRP. Fondo Mario Blanco Fuentes.
72. Museo MRP. Fondo Juan Andrs Fernndez. Ra Irida, 1989.
73. Museo MRP. Fondo Juan Andrs Fernndez, 1989.
74. Museo MRP. Fondo Juan Andrs Fernndez, 1990.
75. Museo MRP. Fondo Gestoso Pazos.
76. Museo MRP. Fondo Manuel Docampo Pego. San Cristobo 1953.
77. Museo MRP. Fondo Galera Sargadelos, A Estrada.
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:39
Pgina 330
330
Aln da saudade: a fotografa como documento histrico
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:39
Pgina 331
331
Juan Andrs Fernndez Castro
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:39
Pgina 332
332
Aln da saudade: a fotografa como documento histrico
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:39
Pgina 333
333
Juan Andrs Fernndez Castro
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:39
Pgina 334
14/3/11
18:41
Pgina 335
Excavacin arqueolgica
del tmulo megaltico de
Xestas (A Estrada-Pontevedra)
Presentacin
El presente texto describe de manera sinttica los trabajos arqueolgicos realizados en 1996 en el tmulo megaltico de Xestas,
localizado en los terrenos expropiados para la construccin de la
Academia Galega de Seguridade.
El yacimiento fue localizado e inventariado durante los trabajos
de desbroce y acondicionamiento del terreno para la construccin
de la Academia, vindose afectado parcialmente por estas obras en
su zona SW. Consiste en un tmulo megaltico, catalogado con el
cdigo GA56017051 y emplazado en la zona central de una dorsal
allanada a 273 m de altitud, prximo a la zona de vadeo de un arroyo. Sus dimensiones son 19 m en el eje N-S y 20 m en el eje E-W,
con una altura aproximada de 1,90 m.
Ante la imposibilidad de modificar el proyecto de construccin y
con el fin de corregir el impacto de estas obras sobre el patrimonio,
la Direccin Xeral de Patrimonio de la Xunta de Galicia plante la
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:41
Pgina 336
336
Excavacin arqueolgica del tmulo megaltico de Xestas (A Estrada-Pontevedra)
14/3/11
18:41
Pgina 337
337
Pablo Bandn Rosende
dos por cada zanja ms su proyeccin con el rea central. Dado que
generalmente el acceso a la zona de enterramiento aparece orientado al SE, las zanjas S y E se dispusieron muy prximas con el fin de
localizar alguna estructura de acceso al rea de inhumacin. En
total, en esta primera fase se realiz la apertura de 65 m2.
La localizacin inicial de una estructura que se introduca en la
esquina SE del sector central motiv la realizacin de varias ampliaciones a fin de definir la naturaleza y caractersticas de dicha estructura. Estas ampliaciones permitieron poner al descubierto un acceso y
una estructura perimetral bastante bien definida en la zona E del yacimiento, mientras que en las zanjas N, S y W slo se pudo identificar
de manera parcial dicha estructura perimetral. Asimismo, las ampliaciones permitieron integrar en una gran rea de excavacin (144 m2)
la estructura central y la estructura perimetral del yacimiento.
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:41
Pgina 338
338
Excavacin arqueolgica del tmulo megaltico de Xestas (A Estrada-Pontevedra)
La estrategia del trabajo respondi en todo momento a los presupuestos propios de una excavacin en rea, con el fin de documentar en planta (registro horizontal) la mayor superficie posible del
yacimiento sin ningn tipo de interrupciones (testigos, etc.)
Estructuras localizadas
Estructura de acceso corredor
Consista en un pasillo de acceso a la zona central del tmulo,
flanqueado por dos muretes de piedras de granito inclinados que
apoyaban directamente sobre la masa tumular. Caracterizado por un
perfil en U abierta y forma alargada con orientacin NW-SE, posea unas dimensiones de 5 m de longitud, 2 m de ancho y 0.60 m de
profundidad, apareciendo sellado mediante un relleno de piedras y
tierra de color negruzco que ocupaba el espacio interior de la estructura. En su extremo SE, coincidiendo con la entrada, se document
una acumulacin de piedras de mayor tamao, dispuestas a modo de
cierre sobre un nivel bastante potente de carbones. El tramo NW,
ms prximo al sector central, apareci sellado por otra estructura
(estructura superior) que se dispona transversalmente sobre los
muretes laterales y el relleno del corredor.
Sector central
La excavacin del sector central hasta la roca base signific la
localizacin de los siguientes elementos:
Estructura superior
Se corresponda con los restos de una estructura ms compleja
parcialmente destruida por la violacin del yacimiento, consistente
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:41
Pgina 339
339
Pablo Bandn Rosende
Corredor de acceso.
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:41
Pgina 340
340
Excavacin arqueolgica del tmulo megaltico de Xestas (A Estrada-Pontevedra)
14/3/11
18:41
Pgina 341
341
Pablo Bandn Rosende
14/3/11
18:41
Pgina 342
342
Excavacin arqueolgica del tmulo megaltico de Xestas (A Estrada-Pontevedra)
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:41
Pgina 343
343
Pablo Bandn Rosende
dolos guijarro.
Materiales
Los materiales localizados, un total de 481 piezas, consisten bsicamente en fragmentos de cermica y en menor medida algunos lticos. Asimismo, se localiz una moneda de poca moderna en el interior de la violacin. A continuacin se ofrece una descripcin somera del conjunto:
Material ltico
Su nmero es poco representativo. En la zona de violacin se
hallaron dos fragmentos de durmiente de molinos naviculares. En
cuanto a piedra tallada, se localizaron dos microlitos geomtricos y
un cuchillito de silex, alguna laminilla en cristal de roca y varias lascas en cuarzo. Al SE del anillo perimetral exterior y prximos a su
base se descubrieron cinco pequeos dolos-guijarro.
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:41
Pgina 344
344
Excavacin arqueolgica del tmulo megaltico de Xestas (A Estrada-Pontevedra)
Material cermico
Supone la mayor parte del conjunto de materiales arqueolgicos
recogidos, no aprecindose la existencia de zonas de concentracin
significativas. En general, se trata de fragmentos de pequeo tamao caracterizados por pastas de grosor medio de color rojizo o negro.
Se documenta la presencia de algn fragmento con decoracin
incisa adscribible a poca calcoltica, varios bordes y otros fragmentos con decoracin de pezones que parecen pertenecer a la
misma pieza. En cuanto a las formas, se pueden identificar formas
globulares, con pastas que por su tosquedad y sencillez parecen tipicamente neolticas. Aunque la mayor parte de los fragmentos aparecieron incluidos en la masa tumular, tambin se localizaron algunas piezas en el suelo preparado localizado en la base del tmulo e
incluso sobre el propio sustrato.
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:41
Pgina 345
345
Pablo Bandn Rosende
Conclusiones
La excavacin del tmulo megaltico de Xestas document la presencia de varias estructuras directamente relacionadas con la construccin y posterior utilizacin del mismo. La originalidad de alguna
de ellas proporciona un inters adicional a este yacimiento de poca
neoltica, al que se pueden atribuir las siguientes caractersticas:
El tmulo presentaba unas dimensiones considerables de 20 m de
dimetro y 2 m de altura, y apareca circundado por un doble anillo
perimetral.
En su zona central presentaba una violacin que alter de manera importante las estructuras originales, alcanzando posiblemente la
propia base del tmulo en esa zona.
La disposicin de las diferentes estructuras localizadas en el sector central (estructura superior, corredor, estela y fosas de inhumacin) indica la existencia de varias fases constructivas, exponentes
de otros tantos momentos en la utilizacin del yacimiento, estando
representadas las fases ms antiguas por las estructuras localizadas en
la zona central y las ms recientes por estructuras tales como el
corredor de acceso localizado hacia el SE del tmulo.
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:41
Pgina 346
14/3/11
18:41
Pgina 347
A razoable esperanza.
Quince momentos
Saber envellecer a obra mestra da sabidura e unha das parte mis difciles da
gran arte de vivir.
H. F. AMIEL
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:41
Pgina 348
348
A razoable esperanza. Quince momentos
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:41
Pgina 349
349
Alberte Maceira Peiteado
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:41
Pgina 350
350
A razoable esperanza. Quince momentos
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:41
Pgina 351
351
Alberte Maceira Peiteado
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:41
Pgina 352
352
A razoable esperanza. Quince momentos
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:41
Pgina 353
353
Alberte Maceira Peiteado
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:41
Pgina 354
354
A razoable esperanza. Quince momentos
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:41
Pgina 355
355
Alberte Maceira Peiteado
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:41
Pgina 356
356
A razoable esperanza. Quince momentos
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:41
Pgina 357
357
Alberte Maceira Peiteado
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:41
Pgina 358
358
A razoable esperanza. Quince momentos
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:42
Pgina 359
359
Alberte Maceira Peiteado
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:42
Pgina 360
360
A razoable esperanza. Quince momentos
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:42
Pgina 361
361
Alberte Maceira Peiteado
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:42
Pgina 362
362
A razoable esperanza. Quince momentos
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:42
Pgina 363
363
Alberte Maceira Peiteado
Agradecementos:
Jos Lpez, Gumersindo Iglesias, Emilio Rey, Mara
Tato, Generosa Gmez, Emilio Neira, Alicia Carams,
Jos Oubel, Juan Fernndez, Hiplito Gmez, Daniel
Rodrguez, Pura de Oliveira, Jos Baltar, Manuel Pazos
e Jos T. Brey.
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:42
Pgina 364
14/3/11
18:42
Pgina 365
Alcaldes estradenses
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:42
Pgina 366
366
Alcaldes estradenses
Alcaldes
Antes de presentar a lista de alcaldes da Estrada quero aclarar
ulgunhas cuestins metodolxicas que nos axudarn a comprender
mellor a sa presentacin. Seguiuse unha orde cronolxica; o ano
que aparece a carn do nome aquel en que tomou posesin. Nas
persoas que ostentaron o cargo en varios ocasins, os datos persoais
inclense sempre na primeira, e os complementarios, na ltima. E,
para rematar, case tdalas datas que se citan son do Pleno onde se
reflexa o exposto.
Pasamos de seguido a enumeralos:
1839. Gmez, Joaqun Mara
De Tabeirs, avogado e Alcalde Primeiro (presidente) do
Concello de Cereixo, nomeado en febreiro de 1839, podemos dicir
que serviu de ponte entre os dous perodos.
1840. do Pazo Rodrguez, Manuel
(s veces aparece como Manuel Pazo e outras como Manuel do Pazo)
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:42
Pgina 367
367
M Jesusa Fernndez Bascuas
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:42
Pgina 368
368
Alcaldes estradenses
14/3/11
18:42
Pgina 369
369
M Jesusa Fernndez Bascuas
14/3/11
18:42
Pgina 370
370
Alcaldes estradenses
14/3/11
18:42
Pgina 371
371
M Jesusa Fernndez Bascuas
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:42
Pgina 372
372
Alcaldes estradenses
14/3/11
18:42
Pgina 373
373
M Jesusa Fernndez Bascuas
14/3/11
18:42
Pgina 374
374
Alcaldes estradenses
14/3/11
18:42
Pgina 375
375
M Jesusa Fernndez Bascuas
14/3/11
18:42
Pgina 376
376
Alcaldes estradenses
Desde setembro a decembro de 1921 preside o segundo tenente de alcalde, Andrs Cora, porque quedou vacante a primeira
tenencia de alcalda debido a que se anularon as eleccins municipais no colexio electoral da Consolacin. Elxese como primeiro tenente de alcalde a D. Martn Otero Garca, que preside habitualmente ata febreiro de 1922 en que suspenden alcalde e
algns concelleiros.
1922. Valenzuela Ulloa, Antonio
O 18 de febreiro de 1922 (pleno) elxese por votacin a D.
Antonio Valenzuela Ulloa, que solo permanecer no cargo ata o 1
de abril dese mesmo ano.
1922. Durn Taboada, Jess
O primeiro de abril constitese o Concello para o bienio 192223 e Durn Taboada resulta elexido acalde; o cargo de primeiro
tenente de alcalde recae en D. Antonio Valenzuela Ulloa.
Antes de que rematen os dous anos hai un cambio poltico importante coa chegada poder de Primo de Rivera en setembro de 1923.
O pleno de 1 de outubro de 1923 presidido por D. Adriano del
Pino Sinz, comandante militar desta plaza xunto co alcalde, D.
Jess Durn Taboada.
O Gobernador enva un telegrama coa orde recibida do
Subsecretario de Gobernacin que d :...me telegrafa siguiente R.D.,
a propuesta del Presidente del Directorio Militar y de acuerdo con el
mismo vengo a decretar lo siguiente:
Art. 1 Cesarn en sus funciones, finalizando su cometido, todos los
concejales de ayuntamientos de la nacin, que sern reemplazados instantA ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:42
Pgina 377
377
M Jesusa Fernndez Bascuas
neamente por los vocales asociados del mismo ayuntamiento, que sustituirn
a los concejales el mismo da bajo la presidencia de la autoridad militar.
Respondendo a estas esixencias correspndelle ocupar o cargo a:
1923. Cerragera Urreta, Gabino.
Vecio da Estrada, comerciante, posua unha tenda de comestibles na ra do mercado. Esta situacin durar uns meses, desde o 1
de outubro 4 de febreiro de 1924 en que se destitue corporacin
e nomase a nova.
1924. Vigo Munilla, Benito
Naceu en S. Clemente de Sisn, concello de Ribadumia, no ano
1875; fillo de Cndido Vigo e Balbina Munilla, en 1898 establcese
na Estrada e casa el 21 de abril de 1901 con Mara Girbau, filla de
Francisco Girbau (que fora concelleiro entre 1891-93) e Manuela
Prez Chundurreta, vecios de A Estrada. Ten tres fillos. Viva na
ra do Mercado e exerca de perito agrcola.
Nomeado alcalde o 4 de febreiro de 1924, permanecer no posto
ata finais de marzo de 1930.
nomeado fiscal suplente do Xulgado municipal e Tribunal
Municipal da Estrada para o cuatrienio 1921-24 e outra vez no 1930.
Presidente de el Gimnasio entre 1917-18.
1930. de Silva Gmez, Jos Mario
Naceu na Estrada o 5 de marzo de 1875, resida na ra posteriormente coecida como Generalsimo Franco; solteiro, rexentaba
unha librera.
Nomeado alcalde a o 13 de abril de 1930, cesar en abril do 1931.
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:42
Pgina 378
378
Alcaldes estradenses
14/3/11
18:42
Pgina 379
379
M Jesusa Fernndez Bascuas
14/3/11
18:42
Pgina 380
380
Alcaldes estradenses
14/3/11
18:42
Pgina 381
381
M Jesusa Fernndez Bascuas
14/3/11
18:42
Pgina 382
382
Alcaldes estradenses
14/3/11
18:42
Pgina 383
383
M Jesusa Fernndez Bascuas
Conclusins
Anque este traballo mais ben un compendio de datos que un
estudio sobre a figura dos alcaldes, s nos permitiu comprender
algunhas cuestins bsicas que paso a enumerar:
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:42
Pgina 384
384
Alcaldes estradenses
14/3/11
18:42
Pgina 385
385
M Jesusa Fernndez Bascuas
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:42
Pgina 386
386
Alcaldes estradenses
lexislacin
Tendo en conta o perodo que abarcamos, imos iniciar o percorrido no sculo XIX e achegarnos ata o presente.
Un dos problemas que se afrontou foi o da electividade das institucins do goberno municipal oscilando o sistema conforme tendencia dominante no goberno.
Iniciamos o repaso pola lexislacin cingundonos periodo que
abarcamos; facmolo de maneira case esquemtica, s co fin de centrar un pouco a cuestin.
1. A Lei de 3 de febreiro de 1823 ven desenvolver os preceptos da
Constitucin de 1812 nesta materia, nela establecese a eleccin
popular polos cidadns maiores de 25 anos, que levarn residindo algn tempo no distrito, para o cargo de concelleiro; o alcalde era igualmente de eleccin popular.
2. A Lei de 8 de xaneiro de 1845, esta lei pretende corrixir o que se
estimaron esaxeracins da anterior; significa un retroceso porque
o sistema electoral era censitario e s podan ser electores os vecios con determinada capacidade econmica e conforme a reglas
e procedemento moi estrictas.
O nomeamento de Alcaldes corresponda Rei en capitais de
provincia e cabezas de partido de mis de 2000 vecios, e o Xefe
poltico nos demais, entre os concelleiros elixidos polo pobo, asimesmo o Rei poda nomear libremente un Alcalde-Correxidor,
en lugar do ordinario cunha duracin determinada, onde o estimase conveniente.
3. Lei de 2 de outubro de 1877. Despois de varias tentativas, da Lei de
1870 ( a mis descentralizadora respecto as institucins municipais)
e outra de 1876, esta recolle das das e estableca seguinte:
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:42
Pgina 387
387
M Jesusa Fernndez Bascuas
14/3/11
18:42
Pgina 388
388
Alcaldes estradenses
14/3/11
18:42
Pgina 389
389
M Jesusa Fernndez Bascuas
Bibliografa e notas
(1 )FERNNDEZ CASTRO, JUAN ANDRS: Accin colectiva e lites locais en
Galicia. O motn de xullo de 1870 na Estrada (Pontevedra). A Estrada.
Miscelnea histrica e cultural. N 3 2000. Museo de Pobo Estradense.
ARCA CALDAS. OLIMPIO: Callejero histrico de la Villa de A Estrada. A
Estrada 1996.
FARIA JAMARDO, XOS: O nacemento dos axuntamentos de provincia de
Pontevedra. Pontevedra 1987.
GARRIDO COUCEIRO, XON C.: Manuel Garca Barros. Loitando sempre.
Fouce. Lugo 1995.
REIMNDEZ PORTELA, MANUEL: A Estrada Rural. Pontevedra. 1990.
VARELA DE CASTRO, PEDRO: La Estrada. Santiago de Compostela. 1924.
SANMARTN SOBRINO, JOS: Un pas llamado Estrada. Pontevedra. 1997.
(2 )BLANCO VALDS, JUAN LUIS: Mario Blanco Fuentes (1917-2000). Unha
fotobiografa. A Estrada. Miscelnea histrica e cultural. N 4. Museo do pobo
Estradense Manuel Reimondez Portela. 2001.
ARCA CALDAS, OLIMPIO: Memoria Histrica do Recreo Cultural. 1995.
BARREIRO FERNNDEZ, J.R.: El carlismo Gallego. Ed. Pico Sacro. 1979.
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:42
Pgina 390
14/3/11
18:42
Pgina 391
A Tradicin e as tradicins
na freguesa de Ouzande
(A Estrada-Pontevedra) nos
sculos XVII, XVIII e XIX
14/3/11
18:42
Pgina 392
392
A Tradicin e as tradicins na freguesa de Ouzande (A Estrada-Pontevedra) nos sculos XVII, XVIII e XIX
14/3/11
18:42
Pgina 393
393
Manuel Castieira Rodrguez
14/3/11
18:42
Pgina 394
394
A Tradicin e as tradicins na freguesa de Ouzande (A Estrada-Pontevedra) nos sculos XVII, XVIII e XIX
ceses lle queimaron a casa parroquial e o arquivo, que deu recuperado en parte, e que foi soterrado dentro da igrexa parroquial de San
Marcos no 1827. Houbo, ademais, un irmn da mia avoa paterna,
sepultado xa fra da igrexa na que eu recibn o bautismo no ano
1911. Anda outros dous irmns de meu pai foron as mesmo sacerdotes: o primeiro faleceu sendo prroco de Fisterra no ano 1942 e o
segundo recibiu sepultura nas lonxanas terras da cidade de Calabozo
en Venezuela no 1959. Coecidos os datos dos seus pasamentos visitei, en actitude relixiosa, cada un deses lugares, facendo oracin de
sufraxio e de gratitude a Deus, pensando que o meu presente de hoxe
estivera xa, dalgun xeito, na vida deles.
Tamn tratei, xa desde rapaz, obter de meus pais, nacido el no
1866 e ela no 1895, e tamn de mia avoa paterna nacida no
1854, coecementos sobre as actitudes relixiosas e de fe dos nosos
devanceiros. Repenso moitas veces a fondura da fe do av materno
de mia avoa, nacido al pola penltima dcada do XVIII. Tendo un
neto cura que vivu de mozo na sa casa mentres agardaba destino
por parte do Arcebispado, alle axudar Misa pola ma; e observando como o neto chegaba casa de volta case denantes c monago, logo lle dica: Francisco, e logo tiveches medo de que che caise
enriba o tellado da igrexa, ho? Non deberas quedarte un anaquio
co Seor, sen deixalo s tan de contado? Referame mia avoa que,
cando lle levaron o Vitico, xa de oitenta e moitos anos, pediulle
Cura que lle permitise axeonllarse enriba da cama, por suposto que
era unha cama dura, un xergn de follato sobre tboas de castao,
cuberto cunhas sabas de estopa, manta de l e colcha de trapo. Non
foi ningun quen de disuadilo, de forma que o fidalgo don Lus Pose
de Leis, rico no don da fe e pobre en riquezas, recibiu a Cristo coa
profunda certidume de que estaba ante Xess, a quen lle abra a
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:42
Pgina 395
395
Manuel Castieira Rodrguez
porta do seu corazn para facer seu carn a derradeira viaxe, dende
a sa casa no lugar de Reboredo de Nande deica o camposanto onde
sera soterrado. Non estara xa no seu pensamento que o seu tataraneto Manuel, hoxe prroco emrito da Estrada e Ouzande, poidese
un da facer algo que superase todo pensamento humano: poer
Fillo de Deus, morto e resucitado, a disposicin de quen quixese recibilo como compaeiro e como alimento. Sera poder facer aquilo
que fermosamente explica o poeta Cabada Vzquez:
Falar con Deus a mido?
Lendo o Testamento Vello,
vemos que aqueles Petrucios
cuase a coto o fixeron;
mais facer que Xesucristo
descese dos outos ceos
sobor das tboas do altar
para ns como pan comelo,
iso nin sequera a Virxe
e sa Nai pode facelo;
en troques, con catro verbas
o fai calisquera crego;
dicindo Hoc est corpus meum,
s sas mans vn Deus correndo.
Despois de ter pescudado xa moitos datos da experiencia relixiosa dos antepasados, paso dos anos sinto anda mis necesidade de
coecer o pasado, porque a resposta s interrogantes sobre o meu
futuro penso que a encontrarei clarificando o pasado. Preciso, por
medio dos testemuos que deixaron os tempos idos, chegar a conectar, na mia experiencia de fe, con Xess morto e resucitado. mia
idade entendo, moito mellor que de novo, o que San Paulo (1 Corintios, 15, 1220) nos di: Se Cristo non resucitou, a mia predicacin
est baleira, e mesmo resultara ser unha testemua falsa contra Deus,
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:42
Pgina 396
396
A Tradicin e as tradicins na freguesa de Ouzande (A Estrada-Pontevedra) nos sculos XVII, XVIII e XIX
dicindo del que resucitou a Cristo, non sendo certo. Daquela os meus
devanceiros, dos que me sinto orgulloso, teran desaparecido para
sempre, ora ... non as, pois Cristo resucitou, polo tanto o reencontro est asegurado. E eu, facendo memoria da historia do pasado,
atopo o futuro que anso e dalgn xeito anticipo. Cando rezo polos
meus antepasados xa non o fago somentes por deles, anda que
tamn, senn en lugar deles, prestndolles o meu pensamento, a
mia actitude externa, a mia voz. Cando na catedral de Compostela entro a rezar o credo ante o sartego do Apstolo Santiago como
me encargou meu pai desde rapaz facelo no seu nome, vivo a sensacin de que meu pai e meu tatarav don Luis e tdolos meus devanceiros, e ata Santiago Cebedeo, estn meu carn dicndolle a
Deus aquilo que pensamos del e da sa obra salvadora. Camio cara
futuro mergullndome no pasado.
A calquera crente este pasado fiselle accesible na Sagrada
Escritura (A Biblia) e na Tradicin. Cmpre lembrar que esta ltima
palabra susceptible dunha doble significacin: Tradicin, en senso
amplo quere significar a totalidade da Revelacin divina que Deus,
en Xesucristo, lle confiou sa Igrexa. A iso se refire San Paulo cando
na segunda das cartas a Timoteo, 1, 14 e 11, escribe: Garda o precioso
depsito polo Espritu Santo que mora en ns. Pola sa parte San Ireneo
escribiu: A Verdade os cristins podemos recabala de mans da Igrexa xa
que nela, como en tesourera, os Apstolos, de forma completsima, depositaron canto pertence Verdade; por iso debemos amar o que pertence
Igrexa e conservar con fidelidade a Tradicin da Verdade.
Tradicin, en senso mis reducido quere significar canto nos foi
revelado por Cristo sen que fose consignado por escrito baixo a inspiracin do Espritu Santo formando parte dos libros que compoen
a Sagrada Escritura; e que chega s xentes de tdalas xeracins transA ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:42
Pgina 397
397
Manuel Castieira Rodrguez
14/3/11
18:42
Pgina 398
398
A Tradicin e as tradicins na freguesa de Ouzande (A Estrada-Pontevedra) nos sculos XVII, XVIII e XIX
sensacin de que as conviccins relixiosas que configuraron mis fondamente a mia existencia proceden do mbito da familia e da parroquia en moita maior medida c das aulas do centro de estudios teolxicos, onde certo que aprendn conceptos de valor incalculable para
entenderme a min mesmo como crente e tamn para dispor de ferramenta adecuada tarefa de ser non mero receptor da Mensaxe divina, senn tamn o seu transmisor. Receptor e transmisor, vela as
das vertentes dunha nica realidade; estou convencido, e too dito
moitas veces s catequistas e pais de familia, que cando un transmite
a fe, poida que aprenda mis do que ensina. Lembro aqu unha frase
do Libro dos Feitos dos Apstoles, que, segundo San Paulo pronunciou o Seor Xess, enriqucese mis quen d que quen recibe.
***
As ideas que levo expostas inducronme unha vez mis a tomar
nas mias mans os libros do Arquivo Parroquial de Ouzande, nos
que estn recollidas as contas da Fbrica e das confraras da Nosa
Seora do Rosario, San Roque, nimas e Sacramento, tratando de
esculcar neles a orixe e manifestacins das sas tradicins relixiosas, e facer unha reflexin sobre importantes aspectos da Tradicin
ou doctrina de fe nelas transmitida. de advertir que estes libros
ofrcennos informacin a partires da mitade do sculo XVII, anda
que, por suposto, fe relixiosa non se chega na comunidade da
noite para a ma, polo que diriamos que neses libros encontramos
manifestacins da fe longo de tres centurias. Parece importante
recordar o tipo de Comunidade que a parroquia de Ouzande
naquel tempo, sendo o prroco ou Rector (como daquela se coeca) elemento de particular relevancia, non nico nin, se cadra, o
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:42
Pgina 399
399
Manuel Castieira Rodrguez
14/3/11
18:42
Pgina 400
400
A Tradicin e as tradicins na freguesa de Ouzande (A Estrada-Pontevedra) nos sculos XVII, XVIII e XIX
14/3/11
18:42
Pgina 401
401
Manuel Castieira Rodrguez
14/3/11
18:42
Pgina 402
402
A Tradicin e as tradicins na freguesa de Ouzande (A Estrada-Pontevedra) nos sculos XVII, XVIII e XIX
14/3/11
18:42
Pgina 403
403
Manuel Castieira Rodrguez
14/3/11
18:42
Pgina 404
404
A Tradicin e as tradicins na freguesa de Ouzande (A Estrada-Pontevedra) nos sculos XVII, XVIII e XIX
era Don Joseph Bermdez de Sangro, patrono de este Curato. O tal don
Jos, segn consta no libro de Fbrica de Figueroa, folio 114v, viva
na Casa Grande de Figueroa, sendo un dos responsables de manter
ben coidada a HERMITA DEL ESPRITU SANTO do lugar da
Estrada. Nesa casa consta que viva no 1728 dona Teresa Moscoso
Miranda, viva de don Francisco Bermdez de Sangro e titora dos
seus fillos o Marqus de Mos e outros. Don Nicols Mato Varela,
sendo prroco da Estrada e Ouzande nunha folla que deixa adosada
ltimo libro de Fbrica da Parroquia, que debeu ser escrita contra
o ano 1950, afirma que as parroquias de A Estrada e Ouzande, unidas dende 1869, son de Patronato del Marqus de Santa Cruza de
Rivadulla, con alternativa del Sr. Sangro y Ros de Olano.
Falecido don Nicols, que fora presentado no seu da polo
Marqus de Santa Cruz de Rivadulla, no ano 1962 o Arcebispo
publicou a vacante coa fin de que quen tivese o dereito de presentar
comparecese para acreditalo e proceder nomeamento de novo
prroco. Sen embargo o Concilio Vaticano II, por aquelas datas, fai
un chamamento a que os presenteiros, polo ben da Igrexa, renunciasen seu privilexio. Deste modo eu accedn no 1965 cargo de
prroco da Estrada e Ouzande, por libre designacin do Arcebispo
Quiroga Palacios, previo o Concurso a Curatos establecido daquela
nesta nosa Dicese. Vea pois que o meu antecesor foi o pecha cancelas dunha praxe centenaria, abrindo eu a porta a unha nova
forma de acceso cargo de Rector da Estrada e Ouzande, da que
recentemente, por razns de idade e sade fixen renuncia e me foi
aceptada polo Seor Arcebispo; Deus llo paguio!
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:42
Pgina 405
405
Manuel Castieira Rodrguez
14/3/11
18:42
Pgina 406
406
A Tradicin e as tradicins na freguesa de Ouzande (A Estrada-Pontevedra) nos sculos XVII, XVIII e XIX
14/3/11
18:42
Pgina 407
407
Manuel Castieira Rodrguez
14/3/11
18:42
Pgina 408
408
A Tradicin e as tradicins na freguesa de Ouzande (A Estrada-Pontevedra) nos sculos XVII, XVIII e XIX
14/3/11
18:42
Pgina 409
409
Manuel Castieira Rodrguez
destes bens corre a cargo do prroco, anda que sempre foi aconsellable a intervencin dos fregueses. Na actualidade existe o Consello
econmico parroquial, institucin amparada no dereito cannico.
Un anticipo do actual Consello foi en pocas histricas a figura do
Fabriqueiro. Hei comezar dicindo quen teo a certeza de cmo eran
nomeados estes Fabriqueiros. Quizais que do mesmo modo que
hoxe se fai na parroquia co servicio de sancristns, no que se turnan
por periodos anuais cada unha das familias por orden de casamento?
Penso que non, porque figuran facendo, s veces, varios exercicios
econmicos sucesivos ou alternos. Ademais, normalmente flase de
que han ser persoas llanas y abonadas, algo as como de boa reputacin, con certa solvencia econmica e ben relacionadas na parroquia. Cal era o servicio que prestaban os mordomos Fabriqueiros?
Fundamentalmente exercer a administracin dos medios econmicos que manexaba a Fbrica, tal como se reflexa na rendicin de
contas consignadas nos libros da Fbrica.
Por exemplo, nas contas tomadas a Francisco Fernndez, mordomo do ano 1732, o Rector dille que debe facerse cargo dos seguintes
ingresos: 684 rs de supervit do ano anterior; 85 rs dos 19 ferrados de
centeo da renda das leiras de Tosar Tabeirs; 12 ferrados mis de
mido por outras rendas, tamn en Tosar, e que supuxeron 36 rs; polas
herdades de Canles e Leirs, en Ouzande, 5 ferrados de centeo, por
valor de 225 rs; 14 reais mis que ten de renda a Fbrica por 2 ferrados de trigo (non se lle cobraba ferrado e medio mis como compensacin do seu traballo). Fiselle cargo de 37 rs de sepulturas de maiores e 6 mis de tres de prvulos; tamn 374 reais, a mitade en que foi
condeado polo Provisor o cura D. Francisco Carbn; a outra mitade
fallouna contra o Cura actual, que non debe pagalas, como queda
claro na documentacin do proceso xudicial. O Fabriqueiro ingresa
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:42
Pgina 410
410
A Tradicin e as tradicins na freguesa de Ouzande (A Estrada-Pontevedra) nos sculos XVII, XVIII e XIX
14/3/11
18:42
Pgina 411
411
Manuel Castieira Rodrguez
14/3/11
18:42
Pgina 412
412
A Tradicin e as tradicins na freguesa de Ouzande (A Estrada-Pontevedra) nos sculos XVII, XVIII e XIX
Confraras de Ouzande
As Confraras institudas en Ouzande e sitas na igrexa parroquial
de S. Lourenzo foron, por orde cronolxico da redaccin das sas
constitucins as seguintes: da Nosa Seora do Rosario, de San
Roque, nimas e Santsimo Sacramento. Estas institucins estaban
obrigadas a contribuir conservacin e mellora do templo e aportar
a parte correspondente dos gastos de culto. Cmpre ter en conta que
o termo Confrara ten unha doble acepcin nos libros da parroquia:
institucin dotada de persoalidade xurdica, cos seus dereitos e
obrigas, mais tamn asemblea de confrades reunidos nas celebracins que lle son propias. As Constitucins de cada Confrara deban someterse aprobacin superior.
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:42
Pgina 413
413
Manuel Castieira Rodrguez
Confrara do Rosario
A mis antiga da que teamos noticia; dela ofrecerei copia literal sen facer versin das das primeiras pxinas do libro, inclundo a
relacin dos confrades, coa ilusin de que os vecios de Ouzande,
que espero tean a bondade de leer este traballo, se vexan reflexados
nela, pois os apelidos que naquel documento se consignan existen
anda na parroquia.
Libro de la Cofrada de Nuestra Seora del Rosario; sita en Sanct Lorenzo de
Ouzande. Ao de 1651.
Memorial de los Cofrades que han entrado en la Cofrada de la Virgen del
Rosario, arriba dicha, confirmada por el Prior de la Orden de San Domingo de
Santiago, como constar al final del siguiente memorial. El Bachiller Mauro
Posse, Rector de dicha feligresa, un ferrado de centeno. Pedro Vesteiro, por si y
su mujer, dos rs. Juan Pereira, medio f de trigo. Pedro da Graa, medio f de trigo.
Pedro de Figueiras, medio f de trigo. Domingo de Tossar, medio f de trigo, Juan
de Villaverde, medio f de trigo. Andrs do Castro, por si y su casa, tres rs. Benito
de Sangiao, 2 rs. Andrs da Porta, medio f de trigo. Alonso de Sevilla, 2rs. Pedro
de Villaverde, medio f de trigo. Gustavo de Villaverde, medio f de trigo. Juan
Bugallo, 2 rs. Gregorio da Ponte, medio f de centeno. Pedro de Sangiao, 2 rs.
Bernardo da Granxa, 2rs. Domingo Garca, medio f de centeno. Roque de
Ribera, medio f de centeno. Juan da Riba, medio f de trigo. Brixome Carballo,
medio f de centeno. Mara Cervia, por si y su hija, medio f de trigo. Ins Blanca,
1 rl. Antonia Vicente, 1 rl. Mara Vesteira, 1 rl. Domingo Vesteiro, 2 rs. Juan
Pereira de Garca, 1 f de trigo. Antonio da Ponte, 1 f de trigo. Dominga Pereira,
10 cuartos. Diego Pereira, 1 rl. Mara Soneira, 10 cuartos. Pedro Tato, 25 rs.
Antonio Vinseiro, medio f de centeno. Ins Pereira, medio rl. Elbira de Castro,
medio rl. Alberte Balado, 2 rs. Brixome de Soto, medio rl. Luis de Sangiao,
medio rl. Ins da Porta, medio rl. Mara Vesteira, la moza, medio rl. Mara de
Villaverde, medio rl. Mara de Ribeira, medio rl. Joana de San Jorge, medio rl.
ngela da Riba, medio rl. Gregoria Vicente, 1 rl. Mara de Parafita, 4 cuartos.
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:42
Pgina 414
414
A Tradicin e as tradicins na freguesa de Ouzande (A Estrada-Pontevedra) nos sculos XVII, XVIII e XIX
Alonso Pereira, 1 rl. Mara de Vilaverde, medio rl. Dominga da Porta, medio
real, por su marido difunto.
El Maestro Fray Alonso Gallego, Calificador del Santo Oficio y Vicario de este
Reino de Galicia y Prior del Convento de S. Domingo de Santiago, admito a los
escritos en este libro, por Cofrades de la Cofrada de Ntra Seora del Rosario,
sita en el lugar de Sal Lorenzo de Ouzande y su feligresa para que gocen de todas
las gracias y Pribilegios concedidos por los Sumos Pontfices a todos los Cofrades
de Nuestra Seora del Rosario; y doy toda mi autoridad al Licenciado Mauro
Posse de Montaos, abad de la dicha feligresa, para que pueda asentar Cofrades,
bendecir Rosarios y hacer todo lo dems que yo puedo. En fe de lo cual lo firmo
en Nuestro Convento de Santo Domingo de Santiago, en 24 de octubre de 1652.
Fray Alonso Gallego, Vicario Provincial.
14/3/11
18:42
Pgina 415
415
Manuel Castieira Rodrguez
14/3/11
18:42
Pgina 416
416
A Tradicin e as tradicins na freguesa de Ouzande (A Estrada-Pontevedra) nos sculos XVII, XVIII e XIX
14/3/11
18:42
Pgina 417
417
Manuel Castieira Rodrguez
14/3/11
18:42
Pgina 418
418
A Tradicin e as tradicins na freguesa de Ouzande (A Estrada-Pontevedra) nos sculos XVII, XVIII e XIX
velas, polo menos, ou mis se hai posibles, tendo os confrades obrigacin de acompaar o corpo do defunto coma se
fose irmn e confrade, baixo a sancin dun real, como se
dixo arriba, a quen nos asista; e a compaa ha facerse mentres estivese na casa, de da e de noite, cando uns, cando
outros, facilitndolles das velas para estaren acendidas
mentres non reciba sepultura, tendo as mesmo o Capeln
obriga de dicir por el Misa gratis, xa que en miras a iso
admitido por confrade, sen ter que aboar cota anual, a non
ser que queira pagala polo seu gusto e devocin.
12. Acordamos que haxa un peto co seu candadio para que
con el, tdolos festivos o mordomo recolla na igrexa, para
esta Confrara, as esmolas que dean os devotos; peto que
estar sempre na igrexa, tendo a chave o Rector para que,
na presencia do mordomo, sexa aberto remate do ano, e o
que se acadase quedar reflexado nas contas de xestin do
mordomo. As presentes Constitucins fixmolas ns os
Confrades, da maneira que van declaradas. Pedimos e suplicamos Sa Mercede o Seor Provisor ou visitador, que
ou sexa deste Arcebispado, se serva confirmalas e aprobalas,
para que tean valor en xuzo e fra del. E pedmoslle
Rector desta Freguesa que o asine polos que non sabemos
facelo; e os que sabemos facelo, asinamos co noso nome. En
Ouzande a doce de xullo de 1654. A peticin dos demais
confrades, Gabriel do Pazo, Juan da Riba e eu Mauro Possse,
Rector de dita freguesa asnoo como confrade que xuntamente con eles asistn s ordenanzas con que os mencionados confrades e fregueses se contentaron, da forma arriba
consignada. Mauro Posse de Montaos. Asinado.
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:42
Pgina 419
419
Manuel Castieira Rodrguez
14/3/11
18:42
Pgina 420
420
A Tradicin e as tradicins na freguesa de Ouzande (A Estrada-Pontevedra) nos sculos XVII, XVIII e XIX
14/3/11
18:42
Pgina 421
421
Manuel Castieira Rodrguez
Apstol. Polo que se refire a Ouzande, sendo posible que se celebrase o da 25 de agosto, cabe pensar que despois do 1584 a festa se trasladase 16 do mesmo mes. E a idea confrmama o Cura de Ouzande
no 1736 cando recibiu de Roma a gracia de que os confrades da
Confrara de nimas podan obter indulxencia plenaria polos seus
defuntos en certos das sinalados; ben seguro que a proposta do
prroco elixronse, o 23 de xaneiro (S. Alfonso ou Alonso), 25 de
marzo (A Encarnacin) e o 16 de agosto, signo claro de que era a
festa de San Roque. O Rector elixe, ademais, o 17 de xullo (Santa
Xusta) e o da en que se celebrase o acto de nimas.
Constituciones de la Cofrada del Glorioso San Roque, inclusa en la parroquial
iglesia de San Lorenzo de Ouzande.
Dentro de la parroquial iglesia de San Lorenzo de Ouzande, a nueve das del mes
de septiembre de mil seiscientos sesenta y tres aos, en presencia del escribano
pblico y testigos, el Bachiller Bartolom Gmez de Pardias, cura y Rector de
dicha iglesia y Beneficio y los vecinos y feligreses del dijeron que por cuanto ha
mucho tiempo que est erigida y levantada la Cofrada del Glorioso San Roque,
a quien tienen por su abogado e intercesor; y hasta ahora, aunque dicha Cofrada
tiene algunos efectos de hacienda, y para la conservacin della es menester
Constituciones ... disponen y ordenan las Constituciones siguientes, a que se
hallaron presentes dicho Rector, Andrs de Castro, Juan da Riba, Juan de
Villaverde, Benito de Castro, Gabriel do Pazo, Domingo de Tosar, Domingo
Blanco, Gregorio da Ponte, Gregorio Ares, Domingo Basteiro, Juan Bermudes,
Juan Tato, Pedro da Ribera, Agustn Fernndez, Gonzalo de Villaverde, Pedro de
Villaverde, Antonio da Ponte, Andrs da Porta, Diego Vzquez, Alberto Balado,
Juan Bugallo, Juan Pereyra, Juan Pereyra de Marquessa, Alonso Pereyra, Benito
de Sanjiao, Alberto de Sanjiao, Antonio Rgz., Alberto Tato, Lorenzo de Castro
... no se hallaron presentes Juan da Riba el viejo, Pedro Basteyro, Pedro Tato,
Pedro da Graa y Alonso de Castro ...
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:42
Pgina 422
422
A Tradicin e as tradicins na freguesa de Ouzande (A Estrada-Pontevedra) nos sculos XVII, XVIII e XIX
14/3/11
18:42
Pgina 423
423
Manuel Castieira Rodrguez
14/3/11
18:42
Pgina 424
424
A Tradicin e as tradicins na freguesa de Ouzande (A Estrada-Pontevedra) nos sculos XVII, XVIII e XIX
14/3/11
18:42
Pgina 425
425
Manuel Castieira Rodrguez
14/3/11
18:42
Pgina 426
426
A Tradicin e as tradicins na freguesa de Ouzande (A Estrada-Pontevedra) nos sculos XVII, XVIII e XIX
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:42
Pgina 427
427
Manuel Castieira Rodrguez
Penso que Baco non foi o inspirador destes versos porque verdade tan verdade a contra os seus intereses, xa que quen se sente persoa na vida non desexa perder o tino nin mudar destino.
Na acta da visita do Arcebispo Luis de Salcedo do ano 1718,
deixa constancia do excesivo gasto na comida pois, facendo comparanza co pouco que se emprega no ben espiritual dos confrades e
culto do santo, dalle a sensacin de que se fomenta mis a gula c
devocin. Manda, polo tanto, que no futuro se moderen os gastos da
comida e se dea mis esplendor culto e atencin espiritual dos
confrades; de non facelo as, verse na obriga de prohibir totalmente os xantares. No 1742 o novo Arcebispo d un paso mis, deixando constancia na sa visita que das comidas da Confrara de San
Roque se seguen gravsimos inconvenientes, e prohbeas para o futuro,
baixo pena de vinte ducados, encargando do cumprimento do mandato Rector. A partir desa data a Confrara permaneceu activa,
anda que con menos actividade, deica mediados do XIX. Vese que
os fregueses tian claro que era de mis proveito compartir o men
que xantando cada un s na sa casa, como dica a cancin, Unha
pena entre dous menor pena; a alegra maior se se comparte.
Eu, cando por primeira vez lin estas actas do Arquivo Parroquial,
nas que se prohibe a comida da Confrara, vivn o temor de que se
tratase dun brote de maniquesmo e, tentando buscar unha resposta,
lembreime do que pasara xa nas comunidades cristins fundadas por
San Paulo na dcada dos anos 50 da nosa era: viuse obrigado a prohibir os gapes que remataban consagrando o pan e o vio e recibindo
a Comun pois, aquilo xa non era facer a Cea do Seor pois, mentres
uns pasaban fame, outros remataban empachados ou borrachos
(Corintios, 11, 2021). Que ambiguos resultamos ser os seres
humanos! Frono os devanceiros e smolo anda hoxe.
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:42
Pgina 428
428
A Tradicin e as tradicins na freguesa de Ouzande (A Estrada-Pontevedra) nos sculos XVII, XVIII e XIX
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:42
Pgina 429
429
Manuel Castieira Rodrguez
en nombre de los dems vecinos de esta feligresa, enfermos, ausentes e impedidos dijeron que, en atencin a que dicho don Alonso Antonio Pinto De
Illobre, a sus expensas y de su caridad haba conseguido de nuestro Muy Santo
Padre Clemente Duodcimo dos buletos, el uno de indulgencias y el otro para
altar de nimas, por tanto, y a mayor honra y gloria de Dios, fundan , instituyen
y erigen, en la parroquial Iglesia de San Lorenzo de Ouzande, una Cofrada para
bien y alivio de las benditas nimas del Purgatorio. Y para que esta Cofrada
tenga su rgimen y buena administracin, ordenan y forman las Constituciones.
14/3/11
18:42
Pgina 430
430
A Tradicin e as tradicins na freguesa de Ouzande (A Estrada-Pontevedra) nos sculos XVII, XVIII e XIX
14/3/11
18:42
Pgina 431
431
Manuel Castieira Rodrguez
Rector e tres homes Confrades. Farselle cargo das caridades de tdolos confrades, multas e todo o demis ordenado
nas Constitucins. S se admitirn como descargo os gastos
efectuados conforme s Constitucins e non outros.
11. Ordenamos que, de existiren sacerdotes confrades desta
Confrara, tean que ser chamados antes ca outros para asistiren cabodano ou acto xeral de defuntos, estando eles na
obriga de acudir.
12. Ordenaron que non fose admitido por Confrade ningunha
persoa de mala vida, ou que tea cado nalgn perxurio. E
se a algn dos admitidos como confrade lle acontecese, o
que Deus non queira, incorrer nesa miseria ou cousa semellante, ser multado pola primeira vez e pola segunda; terceira ser borrado do libro e expulsado da Confrara.
13. Ordenaron que o Mordomo, unha vez que lle tomen as contas, entregue sucesor, no prazo de oito das, a cantidade na
que fose alcanzado xuntamente coa cera e canto pertenza
Confrara. O sobrante ser investido en sufraxios polas nimas do Purgatorio e pdenlle Cura vele polo recto cumprimento desta orde.
14. Ordenaron as mesmo que os Mordomos han pedir esmolas
polas portas de tdolos confrades e vecios da parroquia
polo tempo da nova colleita de froitos, e do que reciba, dar
contas Rector. E o primeiro domingo de cada mes xuntarnse os confrades na igrexa e lernse as Constitucins para
que ningun alegue ignorancia.
De conformidade co que antecede e baixo o beneplcito do seor
Arcebispo de Santiago e do seu Provisor e Vicario Xeral fundan esta
Conrara para ben e alivio das benditas nimas do Purgatorio. E para
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:42
Pgina 432
432
A Tradicin e as tradicins na freguesa de Ouzande (A Estrada-Pontevedra) nos sculos XVII, XVIII e XIX
14/3/11
18:42
Pgina 433
433
Manuel Castieira Rodrguez
14/3/11
18:42
Pgina 434
434
A Tradicin e as tradicins na freguesa de Ouzande (A Estrada-Pontevedra) nos sculos XVII, XVIII e XIX
14/3/11
18:42
Pgina 435
435
Manuel Castieira Rodrguez
14/3/11
18:42
Pgina 436
436
A Tradicin e as tradicins na freguesa de Ouzande (A Estrada-Pontevedra) nos sculos XVII, XVIII e XIX
14/3/11
18:42
Pgina 437
437
Manuel Castieira Rodrguez
14/3/11
18:42
Pgina 438
438
A Tradicin e as tradicins na freguesa de Ouzande (A Estrada-Pontevedra) nos sculos XVII, XVIII e XIX
A sufragar o aceite de oliva da lmpada do Sagrario destinbanse os cartos percibidos por multas resultantes de penalizacins por
incumplimentos de certos deberes, dos que xa demos noticia, e
tamn, parte das rendas da casa rectoral.
A cera empregada no culto poda ser amarela, para as celebracins
fnebres, ou branca para as festivas, acomodndose as cores da indumentaria s esixencias litrxicas: negra para os ritos funerarios; bermella, dos mrtires e do Espritu Santo; branca, da Virxe e dos Santos.
Sospeito que ser amarela no Advento e Coresma. Flase de cera
labrada, isto laborada, dotada de fermosa forma e decoracin
artstica. No canto do pregn pascual aldese fermosamente feito
de que o cirio pascual obra das abellas; a cera fundida que alimenta
a chama foi elaborada pola abella nai. A chama indica a presencia do
Santsimo ou dalgunha imaxe relixiosa, mesmo tempo que expresa
a idea de ofrenda do seu ser e quefacer en honra da divinidade, dos
santos ante quen presenta a sa gratitude e peticins ou tamn coma
quen fai memoria das persoas amadas que pasaron eternidade e en
sufraxio de que quere ofrendar a sa vida e actividade. Todo este
cmulo de sentimentos tan ben simbolizados nunha candea que se
consome mesmo tempo que ilumina, deberiamos coidalos con
esmero para non quedaren escurecidos con outras finalidades.
A luz da lmpada que arde ante o Sagrario non ten tanto a finalidade de facilitarlle luz a Cristo, canto a de que nos dea luz a ns para
coecer donde que El est. E tamn simboliza o feito de como ns
queremos gastar a nosa vida en honra sa. Dxollo moi graficamente
un crego moi amigo meu, hoxe xa na eternidade, a un cura maior que,
para estimular s fregueses a que ofrendaran aceite ou cera para o
Santsimo, dxolles no sermn de Corpus: Seriades vs capaces de deixar Santsimo s escuras? Contestoulle o meu amigo: Don Xos, non
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:42
Pgina 439
439
Manuel Castieira Rodrguez
estou de acordo coa sa teoloxa; quen precisa a luz non Cristo, que
mesmo sen luz capaz de ler ata un peridico sen letras. A luz precismola ns para dicirnos a ns mesmos e s outros que cremos que El
est al, e que por termos fe emprendemos o camio do seu seguemento anque perdamos a vida, repentinamente nun martirio pola fe
ou nun desgaste permanente no servicio de Deus, que est no prximo, e dun xeito mis patente, no necesitado. Tmolo presente cando
cantamos: Ti rexurdes, Seor, cada da no que loita e se gasta por ti; Ti es
vida para aquel que na morte venlle a hora de ter que partir.
Esta simboloxa dunha lmpada que arde perde a sa capacidade
de expresin da fe sempre que se utilice como fonte da luz a enerxa
elctrica, dado que o aspecto de desgaste xa non perceptible. Vela
a razn pola que a Igrexa precepta que se use como alimento da
lmpada do Sagrario aceite ou cera de abellas, e o aceite que sexa
vexetal. As luces elctricas, especiales para vermos cos ollos do
corpo son incapaces de dicir o que sentimos e queremos dicir. E unha
fe que non se expresa dun xeito adecuado corre o risco de perderse.
Polo menos iso afirman os pastoralistas: non se pode seguir sendo
crente sen prcticas relixiosas que expresan a fe que dicimos ter.
Isto manifestoumo con claridade un cura que acompaara a
outro no da que cambiou de parroquia preguntarlle eu que tal fora
a cousa. Respondeume: A igrexa non me gustou, pareceume un chisco
pequena para os habitantes que ten o pobo; e por riba atopeina chea de
futbolns. Aclaroume aquel compaeiro que el lle chamaba futbolns a eses artiluxios que van acendendo lucias a medida que se
depositan moedas, e de seguido seguiume contando, eu tmome que
o resultado espiritual, que o que se pretende coas luces do lampadario,
pdenos levar crenza de que iluminando mis bombillias acadamos
mis mritos ante Deus ou os Santos. E Cristo, no Evanxeo, asegura que
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:42
Pgina 440
440
A Tradicin e as tradicins na freguesa de Ouzande (A Estrada-Pontevedra) nos sculos XVII, XVIII e XIX
os mritos non son dos que botan mis moedas nas boetas das esmolas,
senn da viva que entregou canto tia. Un feixe de velas acendidas dixame a mesma impresin c que sento diante dun camin de flores sobre
un sartego; conmveme mis unha rosa ou dous caraveis. Pola noite
pensei eu que aquela fora unha conversa que merecera a pena. Certo
que os modos tradicionais de manifestar a nosa fe, as velas e lmpadas tradicionais de aceite neste caso, producen fume e contaminan algo o interior dos templos; neste sentido mis limpo e doado
o emprego deses artiluxios modernos. Sen embargo, se anulamos a
capacidade simblica dos elementos eu non lle arrendara a
ganancia a ningun. Sera como cubrir cun plstico o mantel onde
comen os nosos invitados, que se sentiran menospreciados. Anda
que despois haxa que pasar o traballo de lavalo. Se vedes que nalgunha ocasin celebramos a Misa nun altar con bos manteis e moi
limpos, gracias o sobremantel de plstico transparente, disculpade.
Esquecemos que un dos sentados nosa mesa era o mesmo Xess
ou, mellor dito El quen nos convida, dicndonos: tomade e comede.
Penso, pois, que s espacios e instrumentos empregados para a
celebracin da fe relixiosa acontcelle o mesmo cs libros: a maior
desgracia sera permanecer na sa impoluta virxinidade, anque fose
a costa de non seren lidos por ningun; se por non emporcallar os
espacios de culto chegsemos a empobrecer os smbolos e anda
deturpalos, farimoslle un fraco favor s expresins da fe relixiosa.
Un aspecto digno de admirar nos devanceiros de Ouzande, a
forma de tratar s defuntos e sa familia. O defunto mantia, no
sentimento dos de Ouzande, a condicin de seguir pertencendo
familia e freguesa. Reciban terra dentro da igrexa envolveitos
nunha saba, pero deica al eran transportados nun cadaleito propiedade da parroquia e que serva para pobres e ricos, mozos e vellos,
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:42
Pgina 441
441
Manuel Castieira Rodrguez
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:42
Pgina 442
442
A Tradicin e as tradicins na freguesa de Ouzande (A Estrada-Pontevedra) nos sculos XVII, XVIII e XIX
14/3/11
18:42
Pgina 443
443
Manuel Castieira Rodrguez
Hei confesar que cando lin por primeira vez o escrito, consignado, por certo fra de lugar, pensei para min: home, Manuel, sinto
ben que plaxiaras o meu nome, menos mal que non os apelidos e
ben seguro que os sentimentos, tampouco; porque non manteo eu
memoria de que ningun me negase os meus dereitos e, se algun o
tivese feito sera como instrumento nas mans de Deus, a quen lle
pedn sempre: non me deas riqueza nin pobreza; dame somente o pan
de cada da; deste xeito nin roubarei movido pola fame, nin me
ensoberbecerei por ter moitos bens.
O primeiro prroco de Ouzande e A Estrada, a partir de 1877, polo
motivo que fose, non entrou no corazn da xente, e das Confraras
nin sequera consignou datos nos libros. Si o fixo o Cura que gobernou a parroquia dende 1892, anotando datos da Confrara do
Santsimo e da Virxe do Rosario, xa unidas. Ven sendo o que agora
permanece, aportando cada matrimonio tres euros, e cada vivo un e
medio. Co recaudado imos facendo a festa do Santsimo outro da
da de San Lourenzo e sostemos a chama perpetua do Sagrario. As
outras confraras deixaron de existir, se ben o seu espritu arde anda
nos corazns da xente de Ouzande: restauramos a imaxe de San
Roque e mantemos a tradicin da comida almorzando xuntos,
remate da Misa de Pascua, catorce roscas boas e unha pota de chocolate, preparado primorosamente na casa da taberna, e por riba pagan
eles o leite gracias en nome de todos! Polo da rosca algun me chamou algn da padrio; xa lle dixen daquela, a gran madria a
comunidade crente de Ouzande onde tantos foron nacendo fe.
Da actividade da Confrara da Nosa Seora do Rosario, ten
Ouzande herdada unha fonda devocin Nosa Seora que baixo a
advocacin de Nosa Seora do Socorro, para a que se escollera,
como da propio o domingo posterior 8 de setembro; esa festa vai
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:42
Pgina 444
444
A Tradicin e as tradicins na freguesa de Ouzande (A Estrada-Pontevedra) nos sculos XVII, XVIII e XIX
14/3/11
18:42
Pgina 445
445
Manuel Castieira Rodrguez
14/3/11
18:42
Pgina 446
446
A Tradicin e as tradicins na freguesa de Ouzande (A Estrada-Pontevedra) nos sculos XVII, XVIII e XIX
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:42
Pgina 447
447
Manuel Castieira Rodrguez
Naquel espacio, onde as rbores medraron, onde pasamos momentos tan gozosos e tamn intres de profunda dor, cando lle dicimos
adeus a quen parte para a eternidade, sentei unha vez mis a carn do
Cruceiro, tentando atopar no meu interior palabras con que expresar
o sentimento que me produce un entorno tan do meu gusto. Como
non as atopei adecuadas, pola noite falei con Rosala de Castro, conteille o meu problema e dxome se che serven as mias, dun poemia que intitulei Terra a Nosa, podes usalas. Agradecinlle moito a
sa deferencia, anda que con humildade pedinlle o favor de que me
permitise trocar o seu ttulo orixinal por este outro: Adro o Noso, e
tamn se non vera mal sustituir a figueira do seu poema polo Cruceiro
do Adro, do que xa teo dito que o noso tesouro.
Debuxando nos seus beizos un sorriso, como somentes ela sabe
facelo, dxome Rosala: fai como dis, xa que para min tamn
Cristo o tesouro mis grande, e o adro tamn Camposanto, onde
Vol. 7 (2004)
14/3/11
18:42
Pgina 448
448
A Tradicin e as tradicins na freguesa de Ouzande (A Estrada-Pontevedra) nos sculos XVII, XVIII e XIX
sempre nacen herbas s que sempre eu cantei. Eis, pois, que xa vos
podo dicir, de xeito fermoso, canto al adoito sentir:
ADRO O NOSO
Baixo a prcida sombra dos castaos
do noso bon pas;
baixo aquelas frondosas carballeiras
que fan doce o vivir;
cabe o Cruceiro da paterna casa,
que ten anos sen fin,
que contos pracenteiros, que amorosas
falas se din al!
Risas que se oien nas serns tranquilas
do carioso abril!
E tamn que tristsimos adioses
se acostuman oir!
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
18:42
Pgina 449
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
ISSN 1139-921X
Nmero 1 (1998)
Presentacin A agricultura en Castrovite (Orazo, A Estrada) durante a Idade
do Ferro. Xulio Carballo Arceo A Estrada nos seus documentos antigos.
Tres documentos do sculo XV escritos en galego relativos lugar de Gudn en
Guimarei, A Estrada. Xon Andrs Fernndez Castro Os hrreos na
Galicia. Olimpio Arca Caldas A Estrada na obra grfica de Castelao. Jos
Manuel Castao Garca Reflexiones sobre un lienzo de Corredoira. Javier
Travieso Mougn Unha parte da historia da biblioteca pblica municipal de A
Estrada. Mario Blanco Fuentes Aproximacin estudio da chegada e desenvolvemento do alumado pblico elctrico na Estrada. (1900-1950). Mara Jess
Fernndez Bascuas Diecisis aos de Parlamento de Galicia. (Balance de su
produccin legislativa). Roberto L. Blanco Valds
Nmero 2 (1999)
As das mulleres de Castelao. Olimpio Arca Caldas Aproximacin a xnese urbanstica da vila da Estrada I. Mara Jess Fernndez Bascuas Os traballos e os das. Aspectos da vida cotia no rural estradense do S . XIX. Os testemuos de Garca Barros, Marcial Valladares e Alfredo Vicenti. Juan A.
Fernndez Castro Aproximacin mundo das fortalezas na Galicia
Medieval. Manuel Mosquera Agrelo Os trobadores de Tabeirs. Mercedes
Brea La potica de Pay Soarez de Taveirs. Gema Valln A actividade textil tradicional no Val do Vea (A Estrada-Pontevedra) Espadelas e espadeleiros.
Manuel Rodrguez Calvio Memoria grfica do Cuerpo de Ejrcito de
14/3/11
18:42
Pgina 450
450
Nmero 3 (2000)
Estudo de materiais procedentes do Castro de Viladafonso (Olives, A Estrada,
Pontevedra). Beatriz Pereiras Magarios, Xos Lois Ladra Fernndez, Nuria
Calo Ramos Escudo y linaje de la Casa de Guimarey. Eduardo Pardo de
Guevara y Valds Accin colectiva e lites locais en Galicia. O motn de xullo
de 1870 na Estrada (Pontevedra). Xon Andrs Fernndez Castro Aproximacin a xnese urbanstica da vila da Estrada II. A transicin urbanstica.
(1901-1926). Mara Jess Fernndez Bascuas O ferrocarril de Pontevedra a
Monforte. Xos Manuel Castao Garca Origen y evolucin del municipio
de A Estrada (Pontevedra). Factores geogrficos y condicionantes histricos.
ngel Miramontes Carballada A Estrada, terra saudable. O sanatorio
Nuestra Seora del Carmen. Olimpio Arca Caldas Un nocturno de
Castelao. Javier Travieso Mougn Fondos bibliogrficos da biblioteca do
poeta Xos Manuel Cabada Vzquez (1901-1938). Manuel Cabada Castro
Estradenses en Amrica. Cartas privadas de emigrantes en tiempos y destinos
diferentes. Mara Luisa Pazos Pazos
Nmero 4 (2001)
Sobre o nome da Estrada. Fernando Cabeza Quiles Mario Blanco Fuentes
(1917-2000). Unha fotobiografa. Juan L. Blanco Valds Algns indicadores demogrficos da parroquia de Guimarei (A Estrada-Pontevedra). 17001850. Juan Andrs Fernndez Castro Medicina popular en terras de
Tabeirs (A Estrada-Pontevedra). Manuel Reimndez Prtela A translatio
dos restos do poeta Xos Manuel Cabada Vzquez cemiterio de Codeseda (A
Estrada). Mario Blanco Fuentes, Xon Andrs Fernndez Castro Novas
14/3/11
18:42
Pgina 451
451
Nmero 5 (2002)
Novas matinacins encol do topnimo A Estrada. Manuel Castieira Rodrguez
Breve aproximacin os muos da parroquia de Riob (A Estrada-Pontevedra).
Juan Fernndez Casal Achegamento historia do campo de ftbol da Estrada e
do Deportivo Estradense. Mario Blanco Fuentes Na outra banda do ro, nun
solpor azul de tarde. Texto: Xos Lueiro Fotos: Francisco Azurmendi Anlisis
y planeamiento del suelo industrial en el municipio de A Estrada (Pontevedra).
ngel Miramontes Carballada A casa consistorial da Estrada (Pontevedra)
obra sobranceira do arquitecto Franco Montes. Mara Jess Fernndez Bascuas
Un edificio estradense recuperado para uso cultural: el museo Manuel
Reimndez Portela. Isabel Carln Porto Sobre o topnimo Brea. Fernando
Cabeza Quiles A crise de mortalidade de 1769 en Ouzande (A EstradaPontevedra). Juan Andrs Fernndez Castro O pasado mis saudable da
Estrada. Manuel Pereira Valcrcel Don Nicols Mato Vrela. Prroco de San
Paio da Estrada e San Lourenzo de Ouzande. Olimpio Arca Caldas Mando
(A Estrada-Pontevedra): Espacio xeogrfico, humano e histrico na ascendencia
do condado de Ximonde. Hitor Picallo Fuentes 2002, ano de Frei Martn
Sarmiento. Semblanza de Fr. Martn Sarmiento. Pilar Allegue A Estrada no
Informe de Literatura 1999, do Centro Ramn Pieiro
Nmero 6 (2003)
Cpelas e santuarios do Concello da Estrada. Francisco Arzurmendi Iglesias
Irmns casan con irmns, 1650-1850. Aspectos demogrficos desta singularidade matrimonial en terras de Tabeirs, A Estrada-Pontevedra. Juan Andrs
14/3/11
18:42
Pgina 452
452
14/3/11
18:42
Pgina 453
18:47
Pgina 1
A ESTRADA
miscelnea histrica e cultural
14/3/11
A ESTRADA
A Estrada:A Estrada
CONCELLO DA ESTRADA
DEPUTACIN DE
PONTEVEDRA
7
[2004]