Tema: Pergatisni kritiken tuaj mbi nje veper apo autor tuajin te

preferuar.
Romani Gjenerali i ushtris s vdekur
Bota e Ismail Kadares sht pak a shum si antimaterie. Ajo shkatrron tonn. Me
prjashtim t ksaj, ndryshe nga shembulli i grimcave elementare t fiziks, n t
njjtn koh plotson tonn me efektin e zymt. Romani Gjenerali i ushtris s
vdekur sht territor i gjer stilistik. Ribotimet me ndryshime t romanit
shndrrohen n paradigm autoriale, por edhe kontekstuale. Romani Gjenerali i
ushtris s vdekur ka poetik proteane. Regjistri i romanit, shihet n mnyr t
kondensuar zhvillimi i zhanrit t romanit, q nga koht e hershme e deri m tani;
pak m tutje i bhet nj sintez romanit shqiptar, duke evidentuar prirjet, temat,
stilet, kontekstin historik t zhvillimit dhe duke vlersuar se sado modeste, kjo
paraqet traditn e romanit shqiptar, e cila vazhdon, por me sforcim t theksuar e t
thelluar ideologjik pas Lufts s Dyt, kur imponohet doktrina e realizmit socialist.
Duke e krahasuar me romanciert bashkkohs, Apolloni nuk e fut romanin e
Kadares te asnjri model apo formacion shkrimi, e quan t afrt me t lashtt e t
largt me t afrtit; q i prket periudhs s postmodernizmit, por q sht realist i
katrfisht: te vepra e tij gjejm realizmin, realizmin psikologjik, surrealizmin dhe
realizmin magjik. Kadaren sht shkrimtar jo i mods, atemporal, q nuk lidhet me
asnj koh dhe u flet t gjitha kohve. Duke qen i till, ai s pari largohet nga
doktrina e imponimit dhe kshtu shkruan nj roman q bn kthes t
jashtzakonshme n letrsin shqipe. E shkruan nj roman t bukur, prandaj, ai
shquhet pr thelbin estetik, artistik. Romani para s gjithash sht proz e bukur, e
krijuar prmes teknikave narrative, retorike e stilistike. Njsia e tret e romanit,
titulluar Poetika e romanit, ajo ndahet n tri pjes t mdha: narratologji,
deskriptologji dhe retorik. N pjesn e par i shohim nivelet narrative t romanit,
strukturn narrative, narracionin, narratorin, vokalizatorin, fokalizatorin, narraterin,
syzheun, kohn, ritmin, paralelizmin, sekuencn logjike, suspensin dhe surprizn. I
prmenda me qllim t gjitha kto elemente narratologjike t romanit, t cilat jan
analizuar, duke qen se n studimet tona ende nuk ka t prkthyer ndonj libr t
narratologjis. Pjesa e dyt e njsis mbi poetikn e romanit titullohet
Deskriptologji dhe sht disiplin t ciln, n t vrtet, e propozon Apolloni. M
tutje e lidh hapsirn me personazhin, hapsirn me kohn dhe hapsirn me
ngjarjen. Apolloni konstaton se n planin deskriptiv, Kadare sht nj piktor me
shum stile. Ndrkaq, pjesa e tret e njsis s tret t monografis ka t bj me
retorikn, ku grshetohet analiza e romanit me teorizimet. Shihen tonet e rrfimit,
tragjik e komik, flitet pr makinn retorike dhe protejformen, ndrkaq pik qendrore
e ksaj pjese sht analiza e figurave, ku bhet regjistri i 33 figurave, duke i
ilustruar seciln figur me nj cop teksti t romanit. Gjenerali i ushtris s
vdekur sht romani i ndshkimit moral t shkaktarve t luftrave. Titulli i tij, q
sht shum origjinal, prfton nj shmblltyr letrare t pazakonshme,t

pabesueshme dhe mjaft trheqse. Sintagma ushtri e vdekur sht e pazakonshme,

madje logjikisht sht e papranueshme, sepse ushtria sht jo vetm gjithmon e
gjall, por edhe mishrim i forcs njerzore m t fuqishme. N kt titull ushtria
cilsohet e vdekur, prandaj fjala ushtria sht shndrruar n t kundrtn e vet.
Ushtria e vdekur sht nj abstraksion simbolizues pr nj tragjedi, por njhersh
sht edhe nj grotesk dhe paradoks, pasi ofron nj shmblltyr letrare
fantazmogorike, t paqen, jasht logjiks dhe realitetit t zakonshm.Titulli,
megjithse sht kaq origjinal, sht formuluar mbi gjedhen e t folurit t
prditshm. Konkretisht, sht formuluar mbi gjedhet ushtria fashiste dhe gjenerali i
ushtris fashiste, q kan qen terma karakteristike t asaj periudhe. Fashizmi,
sikurse do sistem tjetr luftsjells,sht barazuar me vdekjen pr t theksuar
thelbin njerzor t tij. N letrsi ka prftesa groteske, t cilat jan mnyra trajtimi
t strmadhuara t dukurive komike, t shmtuara,tmerruese, etj. Prftesat, pr
shkak t funksioneve t tyre t rndsishme,zakonisht, jan n themel t veprave
groteske, por mund t organizojn edhe tr strukturn dhe kompozicionin e tyre.
Gjithashtu, ka edhe figura groteske, si, p.sh.,personazhe groteske, skena dhe detaje
groteske etj. Fabula e romanit, e veant edhe n letrsin botrore, sht edhe m
intriguese, edhe m trheqse. Ajo sht shestuar mbi nj veprim t skajshm dhe
tmerrues: zhvarrimin dhembledhjen e eshtrave t ushtarve t vrar. Nj gjeneral
dhe nj prift (t dy italian) vijn n Shqipri, fillim t viteve 60, pr t zhvarrosur
eshtrat e ushtarve t vrar n Luftn e Dyt Botrore. Duke nxjerr nga nntoka
mijra skelete, gjat dy vjetve, gjenerali krijon ushtrin e papar t t vdekurve,
ose, si e quan vet me ironi, Armatn e Madhe t Najlonit. N kt fabul t
pabesueshme bashkveprojn dhe bashkjetojn t gjallt me t vdekurit, si n
baladat shqiptare. T gjallt, duke grmuar, zbresin n botn e t vdekurve, n
Hades, ndrkaq, t vdekurit e zhvarrosur ngjiten mbi tok, n botn e t
gjallve. Kshtu, veprimi shtrihet edhe n nj hapsir t veant dhe n nj koh
t veant: n hapsirn e vdekjes dhe n kohn e pasvdekjes. Fabula tek romani
ka njhersh disa funksione:
a) rikrijon itinerarin e krimeve dhe t dshtimeve t ushtris pushtuese;
Endjet e gjeneralit dhe t priftit npr Shqipri, duke krkuar eshtrat e t
vrarve,rikrijojn itinerarin e krimeve, t humbjeve dhe t dshtimeve t ushtris s
dikurshme t gjall.Nprmjet ktij itinerari t krimeve, humbjeve dhe dshtimeve
dnohen emocionalisht bmat eushtris pushtuese.
b) paraqet kalvarin e ndshkimit moral t gjeneralit;
Gjenerali trheq mbi vete gjith mrin dhe prbuzjen e shqiptarve paqsor dhe
liridashs, pasi u kujton atyre vuajtjet, mjerimin dhe vrasjet n luft. Kshtu, kalvari
i mbledhjes s eshtrave sht njhersh, edhe kalvari i turprimit, dnimit dhe i
ndshkimit moral t gjeneralit, q sht komandant i ushtris s vdekur, por q
mund t jet edhe krijues i mundshm i nj ushtrie t gjall.
c) zbulon thyerjen e moralit t gjeneralit ;
Gjenerali, si prfaqsues ushtarak i nj shteti t fuqishm sht tepr krenar
prball shqiptarve, q jan nj popull i vogl. Ai sht i mbushur me urrejtje pr
ta, pasi, si thot vet ky dreq vendi u hngri kokn kaq djemve t bukur e trima.

Shqiptart pr t, sikurse edhe pr priftin, jan t egr, primitiv dhe barbar,

prandaj edhe i prbuz. Nj gjeneral i till, q, edhe pas lufts nuk ka ndjenjn e fajit
dhe t pendess para viktimave t pafajshme, vihet nn nj ndshkim t rnd
moral. Ai sht njlloj fajtor si gjeneralt e lufts. Prandaj n shum skena thyhet
moralisht pikrisht, para shqiptarve q i urren dhe i prbuz, por, q ata, nprmjet
nj rrfimi objektivizues, jan tepr dinjitoz, human dhe t mirsjellshm. Kulmi i
thyerjes dhe i rnies s tij morale arrin n skenn e dasms, q sht ndr m t
bukurat e romanit. N kt sken ballafaqohen psikologjikisht: krimi i pushtuesit n
kohn e lufts (vrasjet, djegiet, prdhunimet e kolonelit Z.) me pafajsin e
shqiptarve (Nics i kan vrar t shoqin dhe i kan prdhunuar t bijn). Po ashtu,
n ditt e paqes, ballafaqohen madhshtia dhe krenaria e zbrazt, megalomania e
gjeneralit t shtetit t madh me fisnikrin e fshatarve shqiptar (mirpritja e tyre
n dasm); ballafaqohet humanizmi i tyre me racizmin e gjeneralit. Thyerja dhe
rnia e gjeneralit shnohet sidomos me episodin psikologjik t vallzimit t tij n
dasmn dhe me detajin kuptimplot t thesit me eshtrat e kolonlit Z. Nn nj trysni
psikologjike dhe morale t gjithanshme t shqiptarve q, n skenn e dasms,
sht tepr e prqendruar, shprbhet krenaria e zbrazt dhe prunjet racizmi
gjeneralit dhe i priftit.
d) krijon portretin e shqiptarit liridashs, human dhe fisnik;
Ushtria e vdekur sht shndrruar n asgj dhe n turp prej shqiptarve.
Edhe gjenerali dhe prifti thyhet para eprsis morale dhe njrzore t shqiptarve.
Nprmjet episodeve tshumta dhe nj rrfimi objektivizues krijohet portreti i
shqiptarit me tipare t njmendat,historike dhe legjendare. Ky sht nj portret
ansambl, gati simbolik, q prbhet prej nj varg figurash episodike, por me forc
t madhe prgjithsuese. N kt trsi, n kt ansambl, secila figur nishron
nj nga tiparet dalluese t shqiptarit,ndrsa t gjitha s bashku krijojn nj portret
t vetm e t spikatur t tij. Kshtu, figura e malsorit Nik Martini, p.sh., mishron
atdhedashurin, trimrin dhe heroizmin legjendar n emrt liris; plaka Nic
sht shemblltyra e fatit tragjike dhe e paprkulshmris, por edhe e
vetprmbajtjes; mullisi mishron humanizmin dhe thjeshtsin; figura e t zotit t
dasms ka fytyrn e mirsjelljes dhe t fisnikris, etj. Ky portret i shumanshm
dhe simbolik, duket sikur fshin vazhdimisht prfytyrimin armiqsor e racist q ka
gjenerali dhe prifti pr shqiptart. Koloneli Z. sht personazhi grotesk m i
veant, pasi ai paraqitet dhe ndikon te t tjert n dy trajta: i gjall dhei vdekur. Ai
sht personazh prbindsh. N funksionin letrar, Koloneli Z., i zhdukur pa asnj
gjurm, prbn t fshehtn m t madhe t romanit. Personazhi i tij, me
bma shum kundrthnse, sht elsi i suspanss, shtelsi i kurreshtjes m
t madhe q e trheq lexuesin gjat tr zhvillimit t ngjarjeve. Nprmjet rrfim t
plaks Nics, si edhe m par, nprmjet ditareve t ushtarve italian, del portreti
i vrtet i kolonelit famkeq. Ai sht vrass e prdhunues, tmerr i shqiptarve t
pambrojtur dhe tmerr i ushtarve t vet t pafajshm. Koloneli Z., qoft i gjall,
qoft i vdekur, sht simbol emblematik i ushtris pushtuese, e cila mund t
njjtsohet me t. Bmat e tij njerzore pr s gjalli jan bmat e ushtris
pushtuese. Fundi i tij, aspak ushtarake e aspak burrror (i vrar me spat nga nj

grua shqiptare) sht simboli grotesk i fundit tturpshm t saj. Fati tragjiko-komik i
eshtrave t tij, sht fati tragjiko-komik i krejt ushtris s vdekur.Me skenn e
dasms mbaron drama tragjike e kolonelit Z. dhe fillon farsa tallse. Kshtu, Lufta e
Dyt Botrore, me njerzorja n historin e njerzimit, te Gjenerali i ushtris s
vdekur, trajtohet, n radh t par, nprmjet groteskut, pikrisht, pr t shqiptuar
me forcn m t madhe ndshkimin e rnd ndaj shkaktarve t lufts. Te
Gjenerali i ushtris s vdekur, grotesku prftohet n mnyra t ndryshme, por
kryesorja sht njsimi i figurave, bmave, ndodhive ose i skenave skajshmrisht t
kundrta.T gjallt bashkveprojn dhe bashkjetojn me t vdekurit. Kjo prbn
prftesat groteske me karakterizuese t t vdekurve. Njri sht komandanti dhe
tjetri sht pagzuesi i saj. Ata e prjetojn shpirtrisht zhvarrimin e eshtrave, si t
shihnin vrasjen e ushtarve vite m par. Gjenerali dhe prifti idealisht jan t
humbur s bashku me kta ushtar. Pasi prjetojn katastrofn e dshtimit, duke
krkuar eshtrat e tyre , ata moralisht jan t vdekur. Vdekja moralee tyre i njson
ata me ushtart e vrar. Njsimi i t gjallve me t vdekurit dhe anasjalltas sht
prftesa groteske e zhvlersimit m t madh t t gjallve, d.m.th. e zhvlersimit t
gjeneralit dhe t priftit. Gjenerali dhe prifti barazohen n veprimtarin e tyre
krkuese me puntort e komunales. Kto dy personalitete t larta t shtetit t
huaj, prijsi ushtarak dhe ideologu filozof, n Shqipri, jan thjesht n rolin e
varrmihsit. Nse puntort jan varrmihs me kazm dhe lopat, gjenerali dhe
prifti jan varrmihs me statistika dhe me harta. Ky lloj barazimi
shprpjestimor krijon prftesa groteske t zhvlersimit t madh emocional t
gjeneralit dhe t priftit. Shkallarja m e lart e groteskut sht kur, ushtart, dikur
t gjall jan zvendsuar n hartat e gjeneralit me nga nj kryq, q shnon
vendndodhjen e tyre. Ky kryq, gjat zhvarrimit zvendsohet me eshtra ne
thas najloni. Kjo sht mbetja e ushtarve. Ky sht identiteti i tyre. Ushtart e
sakrifikuar n pushtime jan shndrruar n tri shenja konvincionale: kryq,
eshtra,thes. N kt sistem simbolik dhe ironizues, kryqi dhe eshtrat shnojn
prfundimin e tyre n asgj , kurse thesi shnon fundin e mjerueshm dhe t
prbuzshm.Prftesat dhe figurat groteske, nga nj an, shprehin prfundimin tepr
tragjik t ushtris pushtuese, shndrrimin e saj n asgj, ndrsa nga ana tjetr,
shprehin ndshkimin e rnd te moralit t prijsave t saj. Karakteri mediativ,
imitizmi, fryma homerike dhe shekspiriane, kjo dram q mbaron me pikpyetje, e
filluar me parimin e dinjitetit t shtetit e shrbimit ndaj tij, si t pathyeshme, dhe
nj kthim i gjith ksaj me thyerjen e ligjeve morale, nj realitet i hidhur apo nj
krijim i figurs kontrastit gjigand t hendekut t ndrgjegjes. Si nj roman, ku gjetja
e dyshes gjeneral-prift sht e goditur, aq sa edhe simbolike dhe e pa
absorbueshme, t shfrytzimit t s shkruarit nga ju pr fronin e simbolit, figurs
stilistike, mendimit e kultit, padiskutim ai lartsohet me fatalitetin kozmik nga
individi te kombet.

Punoi: Arla
Maloku XII