Univerzitet u

Sarajevu
Filozofski fakultet

Seminarski rad

Tema: Vuedolska kultura

Predmet:
Arheoloki praktikum 3

Student:
Adisa Jodanovi

Mentori:

Broj indeksa:

Prof. doc. Adnan Busaladi

45924

Ma. Edin Bujak

U Sarajevu, januara 2016. godine

Sadraj
1.

Uvod....................................................................................................................................3

2.

HISTORIJAT ISTRAIVANJA VUEDOLSKE KULTURE U BiH................................8

3. ZAPADNOBOSANSKI ILI HRUSTOVAKI TIP VUEDOLSKE KULTURE...............10

4. JUNOBOSANSKI ILI DEBELO BRDO TIP VUEDOLSKE KULTURE.....................14
5. VUEDOLSKA KULTURA U HERCEGOVINI................................................................17
6.

METALURKA DJELATNOST VUEDOLSKE KULTURE U BiH............................19

7. NAIN SAHRANJIVANJA NOSILACA VUEDOLSKE KULTURE U BOSNI I

HERCEGOVINI.......................................................................................................................22
8. KULTURNO HRONOLOKI ODNOSI VUEDOLSKE KULTURE SA OSTALIM
ENEOLITIKIM KULTURAMA U BOSNI I HERCEGOVINI............................................23
9.VUEDOLSKA GOLUBICA simbol vuedolske kulture................................................24
10.Zakljuak..............................................................................................................................25
Literatura...................................................................................................................................26

1. Uvod
Kultura koja je obiljeila kasni eneolitik sjeverozapadnog Balkana, ali i mnogo ireg
podruja jeste vuedolska kultura, u svojoj zavrnoj fazi zauzimala je dosta velik prostor u
Evropi, a bila je rasprostranjena i na podruju Bosne i Hercegovine. Stoga u se u ovom radu
bazirati upravo na to navedeno podruje, tj. na njena dva regionalna tipa hrustovakom i
junobosanskom. Tokom obrade vuedolske kulture u Bosni i Hercegovini bit e obraena
keramika proizvodnja njenih nosilaca, nain stanovanja, kulturno hronoloki odnosi sa
drugim eneolitikim kulturama u BiH, metalurka djelatnost itd. Prije same obrade teme , u
uvodnom dijelu istai u ono openito o ovoj eneolitikoj pojavi.
Prvi lokalitet ove kulture, Ljubljansko Barje, je istraivao Karl Deman jo krajem XIX
stoljea. Pri tome treba spomenuti i Franju Fialu koji je 1893. vrio iskopavanja na Debelom
Brdu kao i Moritza Hoernesa koji je objavio nalaze iz slavonsko-srijemskog podruja, tj. sa
veoma znaajnih lokaliteta: Vuedola, Sarvaa i Erduta.
Mada je ova kultura dobila naziv po eponimnom lokalitetu Vuedolu, njen prvobitni
naziv bio je slavonska kultura. Taj naziv, kojeg je 1929. predloio Gordon Childe, se zadrao
sve do kapitalne publikacije R.R. Schmidta Die Burg Vuedol, mada postoji i naziv Zok
kultura kojim se slue prethistoriari u Maarskoj.
Zbog velikog znaaja ove kulture, znatan broj arheologa se bavio njenim
prouavanjem, a meu najznaajnijim su: R.R.Schmidt, R. Pittioni, M. Garaanin, A. Benac,
S. Dimitrijevi, N. Kalicz, a pri tome je istraen dosta veliki broj lokaliteta, od kojih je
nabitnije spomenuti: Vuedol lokaliteti Gradac, Vinograd Streim, Kukuruzite Streim,
Gomolava u Hrtkovcima, Ljubljansko Barje, Zecovi kod Prijedora, Hrustovaa itd.

Centar nastanka vuedolske kulture jeste slavonsko-srijemsko podruje. Isprva ju

arheolog Gordon Childe naziva "slavonskom kulturom", no nakon sustavnih istraivanja
lokaliteta Vuedol, taj naziv se naputa. Vuedolska kultura poznata je u maarskoj strunoj
literaturi i kao Kultura Zok (prema nalazitu Zok u junoj Maarskoj). Do svoje
kasnoklasine faze bila je rasprostranjena u okolici Srijema, istone i posavske Slavoniji te
okolice Bjelovara. U svojoj kasnoj fazi bila je u svojim regionalnim varijantama
rasprostranjena u Austriji Maarskoj, junoj Slovakoj i Rumunjskoj.

Nositelji rane i klasine vuedolske kulture svoja su naselja smjetali na visokim prapornim
terasama uz rijeke ili na obroncima brda. Stambene graevine etverokutne su nadzemne kue

od kolaca i iblja oblijepljene ilovaom, opremljene ognjitem i malim kunim rtvenicima, te

posebnim jamama, odnosno podrumima za spremanje zaliha.
Slika 2: primjer nastambe vuedolske kulture

Pored velikog broja istraenih naselja vuedolske kulture,

nije pronaen veliki broj ukopa. Izuzetak ini samo Grobnica branog para, (kako je
Slika 1: Rasprostiranje vuedolske kulture
Schmidt nazvao dvojni ukop) uzevi u obzir mali broj poznatih ukopa i veliki broj priloga koji
su priloeni uz njih, imali nedvojbeno veliki znaaj u svojoj zajednici. ena je poloena na
lijevi bok, a mukarac na desni. Naknadnim ukopom, u ovu istu grobnu komoru je poloeno i
tijelo mladia. Na osnovu toga, mogue je uoiti drutveno raslojavanje u zajednicama
nositelja vuedolske kulture. Zbog velikog prisustva fine keramike nisu se mogle utvrditi
njene rane faze, to je dovelo do nemogucnost nastanka prihvatljive periodizacije. Prihvaena
je periodizacija koju je izvrio Stojan Dimitrijevi, dijelei na etiri stupnja:
1. Rana ili preklasina faza Karakterizira ga jak kostolaki utjecaj (nainu
ukraavanja: urezivanje, brazdasto urezivanje, duborez, rovaenje i inkrustiranje.
Oblici keramike: bikonine zdjele, lonci, plitke zdjele razgrnutog oboda i zdjele sa
zaobljenim ramenom.
Motivi su smjeteni samo na gornjem tj. najirem dijelu posude, a od motiva
prisutni su strogo geometrijski motivi, trokutovi, rombovi.

Slika 3: Bikonina zdjela vuedolska kultura

2.

Ranoklasina ili zrela faza- Vrijeme

kulminacije

vuedolskog

stila

megaronskih kua- (dolazi do punog

razvoja vuedolskog stila, trbuasti lonci
S profila, trbuaste amfore grube
posude su obino bez ukrasa a ako se
javljaju ukrasi onda su to plastine
rebraste

trake

otiscima

vrha

prsta.Karekteristicni su oblici kao to su: bikonine zdjele, bikonine terine,

bikonine oljice, amfore, bikonine zdjele na niskoj prstenastoj nozi).

3.

Kasnoklasina faza- (U ovom stupnju, vuedolska kultura je prisutna, osim u

slavonsko-srijemskom podruju, i u maarskoj Baranji i rumunskom Banatu). Sada se pojavljuju trodijelne flae, trbuaste amfore sa cilindrinim vratom,
izdueni vrevi mehke profilacije sa trakastom drkom, kupe na niskoj i krstastoj
nozi,

kupe

na

cilindrinoj

nozi,

kao

veliki

broj

kultnog.

Rovaenje se radi intenzivnije a vei dio posude se ispunjava inkrustacijom sto je

karekteristika ove faze.

Slika 4: Posuda sa trakastom

drkom

4. Kasna faza ili faza regionalnih podvojenosti vuedolske kulture- u slavonskosrijemskom podruju (U ovom stupnju dolazi do maksimalne ekspanzije
vuedolske kulture, ali i

raspada jedinstvene kulturne fizionomije na niz

regionalnih tipova).- u ovoj fazi pojavljaju se posude jednog oblika a to je kupa

na obinoj ili krstastoj nozi.Prisutne su zoomorfne i antropomorfne figurice.

Pri kraju ovog uvodnog dijela bitno jeSlika

naglasiti
su nosioci
vuedolske kulture poznavali i
5: Idoldaklasina
faza
upotrebljavali bakar te izraivali razne bakarne alatke.
U periodizaciji vuedolske kulture i njenoj keramikoj djelatnosti naglaena je kasna faza u
kojoj se javlja niz regionalnih tipova vuedolske kulture i kada vuedolski kulturni kompleks
zauzima jedan uistinu ogroman prostor: od prakog regiona u ekoj i junih obronaka
Karpata u Slovakoj do umadije i june Bosne; od Praga, Bea i Ljubljane do rumunskog
Banata, gotovo do erdapa, ukljuujui itavu veliku maarsku ravnicu-Alfold. Na tom
velikom prostoru, javlja se niz regionalnih tipova vuedolske kulture, a to su:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.

Slavonsko-sremski tip
Slovenski tip
umadijski ili urevaki tip (zauzima prostor umadije u Srbiji)
Mako tip
Nyiriseg tip
Zapadnobosanski ili hrustovaki tip
Junobosanski ili Debelo brdo tip

2. HISTORIJAT ISTRAIVANJA VUEDOLSKE KULTURE U BiH

1893. Franjo Fiala preduzeo istraivanja na Debelom brdu nadomak Sarajeva, a rezultate
tih istraivanja objavio 1894. u GZM-u sa lankom pod nazivom Jedna preistorika
naseobina na Debelom brdu kod Sarajeva.
M. Mandi je 1939. istraivao peinu Hrustovau prvi piljski lokalitet vuedolske
kulture ujedno i prvi lokalitet vuedolske kulture u Bosni i Hercegovini- a rezultati tih

istraivanja su iscrpno objavljeni 1943. Pojedinani nalazi ove kulture su skupljeni i na

Debelom brdu, Fortici, Gracu kod Toplice, Gracu kod Homolja, Gracu kod Kotorca,
1947. je dovreno iskopavanje u Hrustovai, a rezultate tih istraivanja objavljuje A.
Benac u GZMu 1948.
1948. vre iskopavanja na gradini Alihode ime je utvreno da su Alihode bile pravo naselje
vuedolske kulture za izvijesnim duim ivotom.
Godine 1954. poela su istraivanja na gradini Zecovi kod Prijedora, a ve 1956. su izvrena
vea sistematska istraivanja, ime se pokazalo da Zecovi imaju izuzetno veliku vrijednost,

obzirom
da je
ta
gradina
imala

6: Eneolitika
nalazita
kulturne slojeve odSlika
eneolitika
do srednjeg
vijeka.u Bosni i Hercegovini
Iskopavanjem u Zelenoj peini 1955. ustanovljeno je da su ovdje jedno krae vrijeme boravili
nosioci vuedolske kulture.
1960., 1963., 1967 voena su istraivanja na Velikoj gradini u Varvari Posljednje
istraivanje je vrio Borivoj ovi 1978. Istraivanjem u Ravlia peini, od 1978. do 1980.,
utvrena genetska povezanost vuedolske i cetinske kuture.

3. HRUSTOVAKI TIP VUEDOLSKE KULTURE

Zapadnobosanski ili hrustovaki tip vuedolske kulture su definirali A. Benac i M.
Mandi, koji su i sami vrili iskopavanja na lokalitetima koji pripadaju ovom tipu. Meutim, i
prije nego to su navedeni strunjaci definirali ovaj tip, neki arheolozi su vrili odreena
istraivanja na tim lokalitetima. Meu njima je potrebno istai J. Koroeca koji je, kao to je
ve istaknuto, prvi obratio panju na nalaze vuedolske kulture te ustanovio njeno postojanje
u BiH.
Podruje koje je zauzimao
hrustovaki tip vuedolske kulture
podrazumijeva prostor zapadne
Bosne.
Poznato je pet lokaliteta na kojima je
pronaena keramika hrustovakog
tipa: Hrustovaa, Dabar peina,
Zecovi kod Prijedora, Topia
glavica, Pejia gradina u Svodni.
Slika 7: Gradina Zecovi kod Prijedora

2 lokaliteta na kojem su izvrena sistematska istraivanja su Hrustovaa i Zecovi gradina

koja je naroito znaajna, obzirom da su na njoj utvreni kulturni slojevi od prahistorije do
srednjeg vijeka

Nain stanovanja je mnogo poznatiji u odnosu na junobosanski tip. Ovdje je, naime,
stanovnitvo imalo dva tipa naselja: peinskog tipa (Dabar peina i Hrustovaa) i gradinskog
tipa (gradina Zecovi kod Prijedora, Topia glavica i Pejia gradina). Benac istie sljedee :
Moemo gotovo sa punom sigurnou tvrditi da je dolina Sane prvi put nastanjena u
postneolitskom periodu od nosilaca vuedolske kulture

U peini Hrustovai pronaen je vei broj ognjita od kojih je najljepe ono iz srednjeg sloja
(sloj koji pripada vuedolskoj kulturi). Pored ovog ognjita, pronaena su jo dva iz srednjeg
sloja. Ovo bi moglo ukazivati da je Hrustovaa bila stalnije naselje nosilaca hrustovakog tipa
vuedolske kulture. Keramika zapadnobosanskog tipa vuedolske kultureza razliku od
keramike junobosanskog tipa, daleko bolje poznata i istraena. Od oblika ukraene keramike
zastupljene su bikoninih zdjela sa izvijenim obodom i naglaenim ramenom, amfore sa
irokim cilindrinim vratom i dvije tunelaste drke na ramenu, terine, pehari sa trakastom
drkom koja spaja obod sa ramenom, konine zdjele, olje sa zaravnjenim obodom, konine
vaze na nozi u obliku ape, cilindrini sudovi s proirenim gornjim i donjim dijelom te
trougaoni privjesci. Pored ove fine keramike, zastupljena je i gruba keramika oblika

trbuasti sudovi sa uskim cilindrinim vratom, pehari sa viim i niim cilindrinim vratom,
razne olje, minijaturne posude, posude na zvonolikoj nozi sa ovalnim otvorima (zastupljene
samo u Hrustovai). Motivi su izvoeni tehnikama duboreza, igosanja, brazdastog
urezivanja, udubljivanja i obinog urezivanja uz primjenu inkrustacije od prethodno
navedenih

tehnika.

to se tie nalaza od kamena, u Hrustovai su pronaene sjekire sa rupom za nasad drala.

Pored toga, na ovom lokalitetu su pronaeni jedan primjerak kamene strugalice,

fragmentovani kameni predmet koji je najvjerovatnije sluio kao amulet, zatim brusilice od
kamena i kamena tucala, kao i kameni rvnjevi. Na Zecovima su pronaeni kremeni noii,
kameni brus, brus od pjeara te piramidalni privjesak.
Slika
hrustovakog
tipa Eneolitsko doba u Bosni i Hercegovini (Neka nova
Jo8:jeZdjela
u svom
radu iz 1980.
razmatranja) A. Benac naveo jo par lokaliteta na kojima je utvreno postojanje vuedolske
keramike, a to su Bosanska Kostajnica i Vis kod Modrana, mada je ostalo nejasno kako su u
Vis dospjele dvije vuedolske terine.

Slika 9: Keramiki proizvodi hrustovakog

tipa

Slika 10: Posude hrustovakog tipa

4. DEBELO BRDO TIP VUEDOLSKE KULTURE

Juntobosanski ili Debelo brdo tip vuedolske kulture bio je zastupljen na podrujima
june Bosne.Lokaliteti tipa Debelo brdo puno manje su istraivani od lokaliteta hrustovakog
tipa. Jedino su na Gradini kod Alihoda, Crkvini kod Turbeta i Debelom brdu vrena
istraivanja, dok su na ostalim lokalitetima pronaeni nalazi rezultat rekognosciranja i
sluajnih pronalazaka.
Na

osnovu

rezultata

istraivanja, konstatovano je sedam

nalazita ovog tipa: Debelo brdo kod
Sarajeva, Fortica na Bakijama u
Sarajevu, Gradac kod Homolja,
Gradac u Lepenici (kod Fojnice),
Gradina kod Alihoda u dolini
Slika 11: Fragmenti keramike junobosanskog tipa

Bile,

Gradac

kod

Toplice

(nedaleko od Kreeva) i Gradac

u Kotorcu. Ve prema nazivima lokaliteta, moe se zakljuiti
kako su sva navedena naselja gradinskog tipa, to i odgovara
geografskim prilikama ovog regiona ali i nainu stanovanja
eneolitskih populacija. Jedino pravo naselje, sa izvijesnim
duim ivotom, bila je Gradina kod Alihoda. Za razliku od
naina stanovanja, keramiki materijal junobosanskog tipa
nam je poznatiji. Od oblika pojavljuju se amfore sa
cilindrinim, napolje izvijenim vratom, trbuasti lonci s
niskim cilindrinim vratom, piriformne vaze, terine i vrevi

Slika 12: Figurica s Debelog brda

na kojima je izvedena ornamentika takoer jednostavnija za

razliku od keramike hrustovakog tipa, meu ornamentima dominiraju koncentrini rombovi i
kvadrati izvedeni Furchenstich tehnikom i tehnikom udubljivanja, zatim redovi igosanih
trouglova na vratu i ramenu amforica. Na Debelom brdu je pronaen i itav niz keramikih
kalupa za izlijevanje bakarnih predmeta, meutim to e biti posebno obraeno u dijelu o
metalurkoj djelatnosti vuedolske kulture u BiH.

6.METALURGIJA VUEDOLSKOG KOMPLEKSA

Nosioci vuedolske kulture nisu bili ti koji su prvi poznavali i upotrebljavali bakar,
ipak bitno je posebno istai da su njeni nositelji bili oni koji su u dobroj mjeri razvili
metalurku djelatnost.Ali vuedolska kultura uvodi novosti kako tehnologiji tako i u novim
oblicima bakrenih predmeta.Serijska proizvodnja u dvojnim kalupima vuedolske kulture
zapravo je ono to je predhodilo poetku bronanog doba .
Borivoj ovi je prvi autor koji iznosi pregled metalurke djelatnosti vuedolske
kulture na podruju Bosne i Hercegovine. Naime u svom lanku Metalurka djelatnost
vuedolske grupe u Bosni on obrauje sve nalaze vezane za metalurgiju ove kulture na
podruju Bosne. Pored kalupa kao novine , donosi i pregled pribora koji se koristio za
taljenje. Bakreni predmeti koji odgovaraju kalupima koji su pronaeni na raznim lokalitetima
vuedolske kulture posredno ili neposredno bavilo se vie autora: .Truhelka, V.uri,
A.Benac, M.Garaanin, D.Garaanin, N.Tasi.

Na podruju Bosne i Hercegovine pronaen je i veliki broj kalupa za izlivanje razliitih

metalnih predmeta i to: Zecovi, Debelo brdo, Alihode, Velika gradina u Varvari.
Na gradini Zecovi pronaeni su: dio kalupa za izlivanje jednostavnih trapezastih

bakrenih sjekira, zatim vei dio kalupa za izlivanje dlijeta ili klinova te keramiki zavretak

(sopalj) mijeha (ili lijevak za ulivanje rastaljenog metala u kalup). Gradina Varvara je takoer
jedan od lokaliteta na kojem je pronaen metalurki pribor.

Naime, naena su tri kalupa izraenih od gline,ali veoma oteeni; za samo za jedan je
mogue pretpostaviti da je sluio za izlivanje tankih bakrenih ipki, uz to pronaen je i jedan
itav uplji keramiki predmet, vjerovatno sopalj ljevakog mijeha. Pored navedenih kalupa,
pronaeno je i nekoliko ulomaka bruseva od sitnozrnog pjeara, od toga je jedan sa lijebom.
Pored keramikih nalaza koji su pronaeni u naseljima nosilaca vuedolske kulture,
potrebno je istaknuti injenicu da su na podruju Bosne i Hercegovine pronaene ostave
bakrenih predmeta koji se sigurno mogu pripisati vuedolskoj kulturi. Takvih ostava je
Slika 13: Keramiki zavreci mijeha sa Zecova
pronaeno etiri. Najvea je ostava Gria u kojoj je pronaeno 35 bakrenih predmeta i to je
ujedno

najvea

ostava

vuedolske

kulture

na

podruju

Bosne

Hercegovine.

7. NAIN SAHRANJIVANJA NOSILACA VUEDOLSKE KULTURE

U dosadanjim istraivanjima vucedolske kulture

otkriveno je veoma mali broj

grobova nosilaca vuedolske kulture. Izuzetak ine grobnice, koje bi,po nainu pokopa i po
koliini priloga, ve mogle predstavljati odreeni vid kneevskih grobnica. Meutim, obinih
grobova nema. Da li je manjak podataka o nainu sahranjivanja nosilaca ove kulture moda
Slika 14 : Ulomak jednodijelnoga glinenog
rezultat incineracije, il pak neki drugi razlog jo uvijek ostaje da se istrai. U Bosni i
kalupa za
lijevanje plosnatih sjekira
Hercegovini nije do sada pronaen niti jedan grob nosilaca vuedolske kulture.

Slika 19 : Grob 3/1985 : 8 individua:

1 mukarac (40-45 godina, 7 ena (od toga jedna djevojica od 9
godina)

Svi osim djeteta i jedne ene imaju na lubanji okruglu brazgotinu. Brazgotine nisu
nainjene puno prije smrti .Nisu posljedica udarca tupim predmetom niti od bolesti .
to dovodi do zakljuka da postoji mogunost da je rije trepanaciji (buenje kosti, ali je
pojam vezan za operativne zahvate na kostima lobanje) ili kauterizaciji (oteivanje tkiva
nekim sredstvom izjeda). U ovom sluaju prije je rije o kauterizaciji.

8.VUEDOLSKA GOLUBICA simbol vuedolske kulture

Slika 20 :Vuedolska golubica

Najpoznatija keramika posuda s arheolokih iskopina na Vuedolu. Modelirana u
obliku golubice, postala je jedan od najprepoznatljivijih simbola grada Vukovara, u ijoj se
blizini nalazi Vuedol . Imala je kultnu namjenu kao kadionica.
Tamne je boje, ukraena bijelim ukrasima (manice, ogrlica, niz valovitih i cik-cak crta na
krilima) u urezanom ukrasu i ornamentu nastalom igosanim ubadanjem.
Iako je prozvana golubica, arheolozi smatraju da se zapravo radi o ptici jarebici. Nastala je
izmeu 2800. i 2400. g. pr. Kr., a naena je 1938. godine.Trenutano se nalazi u Arheolokom
muzeju u Zagrebu. Sluila je kao kadionica i jedinstveni je primjerak (danas slui kao
povijesni materijalni izvor).

9.Zakljuak
Na osnovu svega iznesenog, moe se zakljuiti da su nosioci vuedolske kulture
prodrli u Bosnu u stupnju B2 dolinom Vrbasa te da su tom rutom vjerovatno stigli i do
Varvare u dolini Rame. Pri tome, naroito su zaposjeli prostore zapadne Bosne i june
dijelove centralne Bosne, formirajui tako dva regionalna tipa vuedolske kulture zapadnobosanski i junobosanski. Za razliku od Bosne, na podruju Hercegovine, dolazi do
prodora sa juga od strane nosilaca ljubljanske kulture. Naroito je vano istai injenicu da je
Bosna i Hercegovina iznimno bogata rudama te je vjerovatno zbog toga i dolo do prodora u
ovaj prostor. Broj kalupa za izlivanje bakarnih predmeta te ostave ukazuju na taj zakljuak.
Kada je rije o genezi zapadnobosankog tipa, treba se imati na umu da zapadna Bosna
nije prethodno bila nastanjena neolitikim populacijama, te da je geneza zapadnobosanskog
tipa usko povezana sa genezom vuedolske kulture u njenom jezgru, tj. u slavonsko
-sremskom podruju. Za razliku od zapadnobosanskog tipa, mogue je da su u formiranju
junobosanskog tipa imale ulogu i kasnoneolitike i druge eneolitike manifestacije koje su
zapremale ovaj prostor.
Imajui u vidu rezultate istraivanja i odnose ova dva regionalna tipa sa ostalim
eneolitikim kulturama u Bosni i Hercegovini, dolazi se do zakljuka da je vuedolska kultura
kulturna manifestacija koja je obiljeila kasni eneolitik ovog prostora.

Literatura
1. Benac, Alojz 1948: Zavrna istraivanja u peini Hrustovai, GZM - sveska III,
Sarajevo
2. Benac, Alojz 1956: Prahistorijska gradina Zecovi kod Prijedora, GZM - sveska XI,
Sarajevo
3. Benac, Alojz 1959: Slavonska i ilirska kultura na prehistorijskoj gradini Zecovi kod
Prijedora, GZM - sveska XIV, Sarajevo
4. Benac, Alojz 1964: Studije o kamenom i bakarnom dobu u sjeverozapadnom Balkanu,
Sarajevo
5. Benac, Alojz 1980: Eneolitsko doba u BiH (Neka nova razmatranja), GZM - sveska
XXXIV, Sarajevo
6. Benac, Alojz 1984, Prelazno doba (eneolit) - opa razmatranja. U: Popadi M. (Ur.).
Kulturna istorija Bosne i Hercegovine (Od najstarijih vremena do pada ovih zemalja
pod osmansku vlast), Sarajevo, 72 - 87.
7. ovi, Borivoj 1976: Metalurka djelatnost vuedolske grupe u Bosni, Godinjak
ANUBIH knj. XIII, Centar za balkanoloka ispitivanja knj. 11, Sarajevo
8. ovi, Borivoj 1978: Velika gradina u Varvari- I dio (slojevi eneolita, ranog i
srednjeg bronzanog doba), GZM - sveska XXXII, Sarajevo
9. Durman, Aleksandar 1983: Metalurgija vuedolskog kulturnog kompleksa, Zagreb
10. Dimitrijevi, Stojan 1979, Vuedolska kultura i vuedolski kulturni kompleks. U: Benac
A. (Ur.). Praistorija jugoslavenskih zemalja. T. III. Sarajevo: ANUBiH CBI, 267-343.

11. Fiala, Franjo 1894: Jedna preistorika naseobina na Debelom brdu kod Sarajeva,
GZM - sveska I, Sarajevo
12. Govedarica, Blagoje 1989: Rano bronzano doba na podruju istonog Jadrana,
ANUBIH knj. 48, Centar za balkanoloka ispitivanja knj.7, Sarajevo
13. Marijanovi, Brunislav 2003: Eneolitik i eneolitike kulture u BiH, Mostar
14. Teak Gregl, Tihomila 1998, Vuedolska kultura. U: Dimitrijevi, Teak-Gregl,
Majnari-Pandi; Prapovijest - Povijest umjetnosti u Hrvatskoj, knj. I. Zagreb, 131150.