BLM 4

ALTERNATF AKIMDA PARALEL DEVRELER

4.1 R-L (DREN - BOBN) SER BALANMASI
4.2 R-C (DREN - KONDANSATRN) SER BALANMASI
4.3 R-L-C (DREN-BOBN - KONDANSATR) SER BALANMASI
4.4 R-L-C SER DEVRESNDE G

92

ALTERNATF AKIM DEVRE ANALZ

Topak

PARALEL DEVRELER
Alternatif akm paralel devrelerinin zelliklerinin zellikleri seri devrenin
zelliklerinden tamamen farkldr. Seri devrelere gre paralel devrelerin
hesaplanmas biraz daha zordur. Paralel devreler bunun iin gerekli
hesaplamalarla devrenin edeeri olan seri devre durumuna getirilir.
Seri devrede kendine zg zellikleri olduu gibi paralel devrenin de kendine
zg zellikleri vardr. Bu zellikler ilerleyen konularda zmlerle yol
gsterilecektir.
a) Devre elemanlar hepsi kaynaa paralel bal olduundan kaynan
gerilimi eleman ularnda aynen grlr. Paralel devrede
deimeyen U gerilimi referans vektr olarak alnr.
b) Paralel devrede eleman ularndaki gerilim deimezken kaynaktan
ekilen akmlar elemanlar zerinde eitli kollara blnr.
Kaynaktan ekilen akm, kollar zerinden geen akmlarn vektrel
toplamna eittir.
c) Paralel bal kollardaki direnleri terslerinin vektrel toplamna
eittir. Devre elemanlar kendi aralarnda da paralel olarak (R-L), (RC), (R-L-C) ve (L-C) olarak balanabilirler. Bu balantlarn ekil 4.1
de grlmektedir.

R-L paralel devresi

R-C paralel devresi

I
I

+
U

R-L-C paralel devresi

L-C paralel devresi
ekil 4.1 Paralel bal devre eitleri
93

ALTERNATF AKIM DEVRE ANALZ

Topak

4.1 R-L (DREN - BOBN) SER BALANMASI

ekil 4.2 deki devrede R-L eleman birbirleri ile paralel balanarak bu eleman
ularna alternatif bir emk balanmtr. Bu uygulanan sinzoidal alternatif
gerilim elemanlar zerinden yine sinzoidal bir akma aktacaktr. Bu
kaynaktan ekilen I akm elemanlar zerinden kollara ayrlarak tekrar
kaynakta I olarak devresini tamamlayacaktr. Kirofun akmlar kanunun dan
kaynaktan ekilen akmla eleman zerinden geen akmlarn vektrel
toplamna eit olacaktr. Bu ifade aadaki gibi yazlabilir.
I =I R + I L
w

I
+
U

IR

IL
R

IR

IL

ekil4.2 R-L paralel devre ve vektr diyagram

ekil 4.2 de vektr diyagram izilmitir. Bu vektr izilirken devrede
deimeyen elemanlarn ularndaki gerilim baz alnarak izilmitir. Diren
eleman R 1 akmla gerilim arasnda faz fark oluturmad iin gerilimle ayn
fazl izilmi, bobin eleman L 1 ise, akm gerilim arasnda 90 o geri fazda
aktmaktadr. Bu dorultuda vektr diyagram izilmi, kaynak akm I,
gerilimden as kadar geri fazda olduu izilmitir. Vektr diyagramnda
kaynaktan ekilen akmn denklemi hipotens bantsndan ;
I 2 = I 2R + I 2L

I=

I R2 + I L2

bulunur. Devre elemanlar kaynaktan ekilen akmn denklemi ise

U
U
U
IL =
I=
R
XL
Z
den bulunabilir. Burada hipotens bantsnda kol akmlar yerine yazlmak
suretiyle devrenin forml karlabilir.

IR =

I 2 = I R2 + I L2
94

ALTERNATF AKIM DEVRE ANALZ

Topak

U2 U2 U2
=
= 2
Z 2 R2
XL

U U
U
= =
Z R XL

U 2 parantezine alnr. Her iki taraf U 2 blnerek bulunur.

1
1
1
= 2 = 2
2
Z
R
XL

Z=

1
1
+ 2
2
R
XL
Devrenin akm ile gerilimi arasndaki faz asn ve g katsaysn ekil 4.2
vektr diyagramndaki dik genden hesaplanabilir.
IL
I
U R Z
R
veya tan=
cos= R =
=
IR
XL
I
U Z R
Paralel R-L devresin de akm gerilimden geri kald iin devre geri g
katsayldr.
tan =

Paralel devrede yeni baz tanmlamalar yaparak ekil 4.2 deki vektr
diyagramn tekrar izelim. Biliniyor ki, R, X L ve Z akmn akmasna zorluk
gsteren durumlardr. Bunlarn tersi durum yani 1/R, 1/X L ve 1/Z ise akmn
akmasna kolaylk gsteren durumlardr.
1/R : R direncinin iletkenlii denir. G harfi ile gsterilir. Birimi (1 / ) veya
siemens dir.
1/X L : X L endktif reaktansn tersine elektrik akmna gsterdii kolayla
sseptans denir. B harfi ile ifade edilir. Endktif sseptans BL, kapasitif
sseptans da B c harfleri ile gsterilir. Birimi (1 / ) veya siemens dir.
1/Z : Elektrik akmna gstermi olduu kolayla admidans denir. Y harfi ile
ifade edilerek birimi 1/ veya siemens dir.

1
=G
R

1
= BL
XL

1
=Y
Z

Bu bilgilerden sonra iletkenlik sseptans ve admidans olarak vektr

diyagramna ekil 4.3 deki gibi olur.

95

ALTERNATF AKIM DEVRE ANALZ

IR=U/R

IR

IR=1/R

IR

IL=U/XL

I=U/Z

Topak

IL=1/XL

I=1/Z
IL

IL

(a) Akm geni

(b) Admidans geni

ekil4.3

ekil 4.3a da akmlar geninde her kenar Uya blnerek (b) deki vektr
diyagram ortaya kar. Bu diyagramdan devrenin direnci bulunur.

1
=
Z

(1 / Z )2 = (1 / R )2 + (1 / X L )2

(1 / R )2 + (1 / X L )2

ekil 4.3 deki iletken, sseptans ve admidans deerleri yerlerine konulursa

devrenin admidans forml ortaya kar.

Y = G 2 + BL2
Devrenin akm, gerilimi admidans deeri ile bulunmas gerektii durumda
aadaki formllerden bulunabilir.
I
I
U=
Y=
Y
U
rnek4.1
ekil4.4 deki alternatif akm devresinde, devrenin edeer admidansn ve
empedansn bulunuz.
+
U

330
ohm

f=1kHz

L
100mH

ekil4.4
zm4.1
Admidansn bulunabilmesi iin nce G ve BLnin deerinin bulunmas gerekir.

96

ALTERNATF AKIM DEVRE ANALZ

G=

Topak

1
1
=
= 3,03ms
R 330

Endktif reaktans X L = 2fL = 2(1000Hz)(100mH) = 628

Bobinin sseptans B L =

1
=1,59ms
XL

Devrenin admidans Y T = G 2 + BL2 =

3,03 2 + 1,59 2 = 3,42 ms

Admidansn tersi empedans verir Z T =

1
1
=
= 292
YT 3,42ms

rnek4.2
ekil 4.5 de verilen Alternatif Akm devresinde kaynaktan ekilen akm ve
akmla gerilim arasndaki faz fark asn bulunuz.

+
U=10V

2.2
kohm

L
150mH

f=1.5kHz

ekil 4.5
zm4.2
nce toplam admidansn bulunmas gerekir. Admidansn bulunmas iinde;
X L =2fL=2(1,5khz).(150mH) = 1,41 k

BL =
YT =

1
1
=
= 709s
X L 1,41k

G=

1
1
=
= 455s
R 2.2k

G 2 + BL2 = (455ms) 2 + (709ms ) 2 = 842 s

I T = V.Y T =(10V)(842s)=8,42mA bulunur. Akmla gerilim arasndaki faz as;

97

ALTERNATF AKIM DEVRE ANALZ

R
= tan 1
XL

Topak

2.2k
0
= tan 1
= 57.3
1.41k

4.2 R-C (DREN - KONDANSATRN) SER BALANMASI

Paralel bal R direnci ile C kondansatr seri balanp ularn Alternatif bir
gerilim uygulandnda kaynaktan sinzoidal bir I akm ekilir. R direncin
zerinden I R akm ve C kondansatr zerinden de I c akm akar. Bu akan
akm diren elemann gerilimi ile ayn fazda olurken kondansatr elemannda
ise ularndaki gerilimden akm 90 o ileri fazdadr. Bu aklamalar nda R-C
paralel devresi ve bu devrenin vektr diyagram ekil 4.6 daki gibi olur.
I
+

IR

IC

IC

w
I

(a) R-C paralel devresi

U
IR

(b) Vektr diyagram

ekil 4.6

Vektr diyagramndaki taral dik genden pisagor bants uygulandnda

R-C paralel devresinin kaynaktan ekilen akm forml ortaya kar.

I 2 = I R2 + I c2

I2=

I R2 + I c2

ohm kanununa gre kol akmlar ve kaynaktan ekilen akm yazlabilir.

U
U
U
Ic =
I=
R
Xc
Z
Ohm kanunundaki IL, IC ve I eitlikleri akm formlnde yerine yazlrsa
devrenin empedans bulunur.
1
1
1
1
= 2 =
Z=
2
2
2
Z
R
( 1 / R ) + ( 1 / X C2 )
Xc
IR =

1
= 1 / R 2 + 1 / X C2
2
Z

98

ALTERNATF AKIM DEVRE ANALZ

Topak

R. X c

Z=

R 2 + X c2

Devrenin faz as ve g katsays vektr diyagramndan hesaplanabilir.

tan =

Ic
I

veya

tan=

U /R
Xc

I U /R Z
=
=
Ic U / Z R

cos =

Paralel R-C devresinde, akm geriliminden kadar ileride olduundan

bu devreye ileri g katsayl devre denir. Gerilim geninden admidans
genini elde edilii ve admidans forml aadaki ekil4.7deki gibi olur.

1/Z
0

1/XC

Y
0

1/R

BC

ekil4.7 Admidans geni

Admidans geninden R-C devresinin admidans forml
Y= G 2 + Bc2
rnek4.3
ekil 4.8 deki R-C paralel devresinde kaynaktan ekilen akm, kol akmlarn
devre gerilimi ile akm arasndaki faz fark asn hesaplaynz.
I
+
U
12 V

IR
220
ohm

IC
R

ekil 4.8

99

150
ohm

ALTERNATF AKIM DEVRE ANALZ

Topak

zm4.3
Eleman ularndaki gerilim kaynak gerilim eit olduuna gre

IR =

U
12V
=
= 54.5 A
R 220

U
12V
=
= 80mA
X c 150

Ic =

I T = I R2 + I c2 = (54,5mA) 2 + (80ma) 2 = 96,8 mA

Akmla gerilim arasndaki fark as ;

I
=tan 1 c
IR

80mA
o
=tan 1
= 55.7
54.5mA

rnek4.4:
ekil 4.9 da verilen R-C paralel devresinde kaynaktan ekilen akm ve
akmla gerilim arasndaki faz fark asn bulunuz.

I
+
U
10 V
f=1,5kHz

IR
2,2
kohm

IC
R

C
0,02
mikro F

ekil 4.9
zm4.4
Kaynaktan ekilen akm bulunabilmesi iin nce admidansnn bulunmas
gerekir.
1
1
Kondansatrn Sseptans : B c =
=
= 188s
X c 5.31k

100

ALTERNATF AKIM DEVRE ANALZ

Direncin iletkenlii:

G=

Topak

1
1
=
= 455s
R 2.2k

Toplam Admidans: Y T = G 2 + Bc2 = (455ms) 2 + (188ms) 2 = 492s

I T =V.Y T = (10V).(492s) = 4,92 mA

Akmla gerilim arasndaki faz as
R
=tan 1
Xc

2.2k

= tan 1
= 22.5 o
5.31k

4.3 R-L-C (DREN-BOBN

BALANMASI

KONDANSATR)

SER

Diren, bobin ve kondansatr elemanlar ayn devrede paralel balanp

ularna sinzoidal bir gerilim uygulandnda kaynaktan ekilen I akm, R
eleman zerinden geen akm gerilimle ayn fazdadr. Bobinden geen I L
akm gerilimle 90 o lik bir faz fark meydana gelir. Gerilim I L akmndan
90 o ileri fazdadr. Kondansatr zerinden geen I c akm gerilimi de
90 o ileridedir.
ekil 4.10 da R-L-C devresi ve vektr diyagram bu bilgiler dorultusunda
izilmitir.
IC

IC>IL

IC<IL
w

I
+

IR

IL

IC-IL

IC
L

IL-IC

IR
IL

IL

(b)

101

ekil4.10

IR

(a)

IC

(c)

ALTERNATF AKIM DEVRE ANALZ

Topak

R-L-C paralel bal elemanlarn oluturduu devrede durumda karlalr.

a) Endktif reaktansn kapasitif reaktanstan byk olmas X L > X c
b) Endktif reaktansn kapasitif reaktanstan kk olmas X L < X c
c) Endktif reaktansn kapasitif reaktanstan eit

olmas X L = X c

X L > X c durumunda endktif reaktansn; kapasitif reaktanstan deer olarak

daha byktr. Bu durumda bobin zerinden geen I L akm, kondansatr
zerinden geen I c akmndan daha kk olacaktr. X L > X c durumunda
vektr diyagram ekil4.10(b) de izilmitir. Vektr diyagramndan kaynaktan
ekilen akm forml aadaki gibi olur.
I= I R2 + ( I c I L ) 2
bu formlden bulunduu gibi ohm kanunundan faydalannca aadaki gibi
bulunabilir.

IL =

U
XL

IC =

U
XC

IR =

U
R

I=

U
Z

Bu eitlikler vektr diyagramnda karlan devre akm formlnde yerine

konulursa devrenin admidans bulunur.
I=

(U / R )2 + (U / X c U / X L )2

= U (1 / R) 2 + (1 / X c 1 / X L ) 2

Eitliinin her iki taraf U deerine blnerek devrenin empedans,

empedansn tersi ise admidans aadaki ekilde olur.

I
1
= = (1 / R) 2 + (1 / X c 1 / X L ) 2
U Z

Y=

1
=
Z

1
(1 / R ) 2 + (1 / X c 1 / X L ) 2

bulunur. G katsays deiik ekillerde bulunabilir. G katsaysnn deerini

aadaki formller yardm ile bulunur.
cos =

IR U R
=
I
U Z

cos =

Z
R

Akmla gerilim arasndaki faz fark as nin bulunmas ise aadaki

formllerde bilinen deerler yerlerine konularak bulunur.

102

ALTERNATF AKIM DEVRE ANALZ

Topak

BC B L
G
XL<XC durumunun vektr diyagram ekil4.10 (c) de izilmitir. Bu durumda
endktif reaktans, kapasitif reaktanstan kk olduu durumdur. Bu da IC
akmnn IL akmndan kk olduu anlamna gelir. XL>XC durumundaki
formllerde sadece (IC-IL) yerine (IL-IC) konulmas ile tm formler kartlabilir.
tan =

I = I R2 + ( I L I C ) 2

burada ohm kanunundaki formller kullanlarak devrenin empedans ve

admidans bulunur.
1

Z=
(

Y = G 2 + ( BL BC ) 2

1 2
1
1 2
) +(
)

R
XL XC

akmla gerilim arasndaki faz as ve g katsays forml ise aadaki

ekilde
tan =

BL BC
G

= tan -1 (

BL BC
)
G

cos =

Z
R

XL= XC durumunda ise endktif ve kapasitif kollardan eit akmlar geer. Bu

akmlar arasnda faz fark 180 o olduu iin, bu iki akmn aritmetik fark
sfrdr. Dolaysyla devrenin toplam akm, omik R koldan geen akma eittir
ve g katsays birdir. Bu devreye paralel rezonans devresi denir. Bu
durumun vektrel ekil 4.11 deki gibidir.
IC

IR=I

U
IR

IL

ekil 4.11

103

ALTERNATF AKIM DEVRE ANALZ

Topak

rnek4.5
ekil 4.12 de R-L-C elemanlar paralel balanarak ularna efektif deeri 5v
olan bir sinzoidal bir gerilim uygulandnda kaynaktan ekilen akmlar, kol
akmlarn ve akmla gerilim arasndaki faz fark asn buluruz.
IT
IR

+
U

IL

IC

R
2,2 ohm

5V

XC

XL
10 ohm

15 ohm

ekil4.12
zm4.5
Elemanlar zerinden geen akm ohm kanunundan yararlanlarak bulunur.
U
U
U
5V
5V
5V
IR = =
= 2.27 A
Ic =
=
= 1A
IL=
=
= 0.5 A
R 2.2
X c 5
X L 10
Kaynaktan ekilen toplam akm X L > X c durumundaki formlden
I= I R2 + ( I c I L ) 2 =

(2,27 A) 2 + (1A 0,5 A) 2 = 2,32A

Kaynaktan ekilen akmla gerilim arasndaki faz fark as ;

I I L 0.5 A
o
=
=tan 1 C
= 12.4
I R 2.27 A
Devrenin vektr diyagram ekil 4.13 de izilmitir.
IC
w
IT

=12,4
IR

IL

ekil4.13 vektr diyagram

104

ALTERNATF AKIM DEVRE ANALZ

Topak

RLC elemanlar bir devrede birer tane bulunduklar gibi ayn elemandan
birden fazlada olma durumlar mevcuttur. Bu elemanlarn seri, paralel veya
seri-paralel balantlarda olabilir. Bu devrelerde devreyi tek bir kondansatr,
diren ve bobin olarak edeerleri hesaplanarak bulunur. Devre yine tek RLC
devre haline gelir. Devre seri durumda ise seri devre zellikleri paralel ise
paralel devre zellikleri uygulanlarak analizi yaplr.

4.4 R-L-C SER DEVRESNDE G

RLC seri devresinde; kapasitif reaktans ile endktif reaktansn birbirlerine gre
byk, kk ve eit olmas zelliini deitirir. RLC seri devresinde akm
gerilimden kadar geride veya ileride olduu gibi, akm ile gerilim ayn fazda
yani =0 olabilir. Buna gre devrenin g katsays cos ileri, be cos geri ve
cos=1 olur. Devreye uygulanan U geriliminden, devrenin I akm kadar
ileride veya geride ise ortalama g P (aktif g) ve reaktif g Q aadaki
formllerle bulunur.

P = U .I . cos

Q = U .I . sin

105