efJeMJe kee Fefleneme

ceeveJe kee efJekeeme

q

q
q
q
q
q

meJe&eLece ceeveJe kee eeogYee&Je Deeerkee keer efjhe Ieeer (Deesu[gJeF&

ieespe&) ceW ngDee~
Deem^sueesefheefLekeme kes eehle peerJeeMce 56 ueeKe Je<e& hetJe& kes
nQ~
nescees Fjskeme (Homo Erectus) ceeveJe kee eejbYe 18
ueeKe Je<e& hetJe& ceevee peelee nw~
mJejleb$e kee efJekeeme 2 ueeKe Je<e& hetJe& ngDee~
oheveeves keer eLee kee eLece mee#e 3 ueeKe Je<e& hetJe& kee nw~
efMekeej kee eejbYe 5 ueeKe Je<e& hetJe& ngDee~
Deefive kes eeesie kes mee#e 4 ueeKe Je<e& hetJe&~
e%ee ceeveJe (Homo Sapians) kes eeeerveleced peerJeeMce
FefLeeesefheee ceW efceues nQ pees 1 ueeKe 95 npeej Je<e& hetJe& kes nQ~

q
q

etveeve keer meYelee

(Greek Civilization)
q

cesmeesheeseefceee keer meYelee

q

(Mesopotamian Civilization)
q

q
q

q
q

cesmeesheeseefceee kee Meeefyoke DeLe& etveeveer Yee<ee ceW peue kes

ceOe kee #es$e neslee nw~ cesmeesheeseefceee Meyo cesmeesme-ceOe
Deewj heeswceesme veoer mes yevee nw~ en Jele&ceeve Fjeke kes opeuee
Je hejele veoer kes yeere kee #es$e nw~
Jemlegle: Fme #es$e ceW leerve meYeleeDeeW (megcesefjeve keer meYelee,
yesyeerueesefveee keer meYelee leLee Demeerefjeve keer meYelee) kee
efJekeeme ngDee Lee~
en Ske keebme egieerve meYelee nw~
megcesefjee ceW veiejere peerJeve kee efJekeeme meJe&eLece 5000 F&.
het. ceW ngDee~
eosMe keer eLece %eele Yee<ee megcesefjeve nw~ yeeo ceW Dekekeoer Je
DejceeFke Yee<ee kee efJekeeme ngDee~
DejceeFke Yee<ee kee eeesie DeMeeske kes efMeueeuesKeeW ceW efkeee
ieee nw~
yeeFyeue kes Deesu[ smeceW ceW efMeceej (megceej) kee GuuesKe nw~
megcesefjee ceW meJe&eLece uesKeve keuee kee efJekeeme 3200 F&. het.
ngDee~ Fmekeer efueefhe keerueekeej De#ejeW kes he ceW nw~
cesmeesheeseefceee mes cebefoj kes DeJeMes<e efceues nQ pees meYelee kes
keW nesles Les~ FvnW efpeiegjle kenles Les~

keeue ieCevee Je ieefCele keer hejbheje kee eejbYe eneb ngDee~

efieuiesecf eMe eneb kee heewjeefCeke jepee Lee, efpemekee JeCe&ve efieueesecf eMe
cenekeeJe ceW efceuelee nw~
yesyeerueesefveee kee eefme Meemeke nccetjeJeer Lee efpemeves meJe&eLece
efJeefOe mebefnlee yeveJeeeer~
nccetjeyeer keevetve mebefnlee kee DeeOeej Lee- DeeBKe kes yeoues
DeeBKe~
cesmeesheeseefceee ceW MeerMes kee eLece eeesie ngDee~
cesmeesheeseefceee ceW yesueveekeej cegnjW heeeer ieeer nQ~

q
q

q
q

etveeve keer meYelee etjesheere meYelee kes efJekeeme ceW Deleble

Gheeesieer efme ngF&~ Fmes etjesheere meYelee kee Godiece mLeue
ceevee ieee~
Decesefjkee ceW pevces nsveefje Mueercesve (pece&veer cetue kee) leLee
FbiuewC[ efveJeemeer mej DeeLe&j FJeevme ves etveeveer meYelee kes
eeeervelece Keespe nsleg eneb GlKeveve keee& DeejbYe efkeee~
1875 ceW Mueercesve ves ^ee, ceeFmesve leLee eflejvme veeceke
veiejeW kes eeeerve mLeueeW hej KegoeF& kejeF& leLee Gvekes DeJeMes<e
eehle efkeS~
GlKeveve keeeeX kes heefjCeecemJehe etveeveer meYelee kee keeue
3600 F&. het. kee ceevee peelee nw~
etveeefveeeW kees nsuesveerpe kene peelee nw~
etveeve kes eeeerve veiej SLeWme Je mheee& Les~ efmekevoefjee Ske
ecegKe Jeeheeefjke kesv Lee~
SLeWme ceW peveleb$e (400-500 F&. het.) Je mheee& ceW DeefOeveeeke
leb$e Lee~
etveeve kes cesmeer[esve kee jepee efmekevoj Lee~ Fmeves Fjeve keer
jepekegceejer jskemeesvee mes efJeJeen efkeee~
hesefjkeueerpe kee Meemeve etveeve kee mJeCe& egie kenueelee nw~
etveeveer meYelee kes eefme Jeefensjes[esme - Feflenemekeej;
efnhheesesdme - efeefkelmeke, hueses - megkejele kee efMe<e;
megkejele - oeMe&efveke, Dejmlet - hueses kee efMe<e; heeFLeeieesjme
- ieefCele%e, egefkeue[ - peeefceefle kee peveke, nescej - Fefuee[
Je Deesef[meer kes uesKeke~

hejer#ee cebLeve meeceeve %eeve -

856

q
q

[^skees ves ke"esj keevetve yeveees~ Fmeer keejCe ke"esj keevetve kees
[^skeesefveece keevetve kene peelee nw~
etveeveer yengosJeJeeoer Je eke=efle hetpeke Les~ SefLeveeeg Je
efJeee keer osJeer, Deheesuees- YeefJe<eJeeCeer Je jesMeveer leLee mebieerle
kes osJelee, [sceesj-he=LJeer keer osJeer~
Dejmlet kees DeLe&Meee Je efJe%eeve kee peveke ceevee peelee nw~
SLeWme kes Deesueefcheee ceW eleske eej Je<e& hej KesueeW kee
GlmeJe neslee Lee pees DeeOegefveke Deesueefcheke Kesue kee DeeOeej
yevee~ eLece Kesue-776 F&.het. eLece Deesueefcheke - 1896 F&.~
megkejele kees egJekeeW kees heLeYe kejves kes Deejeshe ceW efJe<e eje
ceeje ieee~
efmekekeeW kee eLece eeesie etveeve (510 BC)~

jesceve meYelee
(Roman Civilization)
q

q
q
q
q
q

q
q
q

^sJej ves jesceve meYelee kes yeejs ceW efueKee nw efkejesce ner
heeMeele meYeleeDeeW keer peveveer nw~ jesceve meYelee kee pevce
Je efJekeeme Fueer ceW ngDee Lee~
Fmes JeeFpesveFve meeceepe Yeer kene ieee~
jesce keer cegKe Yee<ee - ueeefleveer Leer~
jesce Jele&ceeve Fueer kee Ske cegKe Menj Lee~
eeeerve jesceve entoer Oecee&Jeuebyeer Les~
jesceve meeceepe leerve ceneerheeW Gejer Decesefjkee, etjeshe Je
heefeceer SefMeee ceW hewuee Lee~ Fmekeer Gejer meercee jeFve Je
[svetye veoer Leer peyeefke hejele veoer Fmes Fjeve mes Deueie kejleer
Leer~
jesce kee Fefleneme Je<e& Je=eevle (Annals) ceW efueKee ieee nw~
veerjes jesce kee Ske etj mecee Lee~
eewLeer meoer ceW jesce mecee keevmwveFve ves F&meeF& Oece& kees jepe
Oece& yeveeee~ Gmeves kegmlegvelegefveee veiej keer mLeehevee keer pees
hetJeea jesce meeceepe keer jepeOeeveer yeveer~
keebmwveFve ves meesves hej DeeOeeefjle ceewefke eCeeueer kee eeueve
efkeee~ meeefue[dme 4.5gm meesves kee efmekekee Je efoveeefjeme
4.5 eece eeboer kee efmekekee Lee~
petefueeme meerpej kes DeOeerve jesce meeceepe efyesve Je pece&veer leke
hewuee Lee~
efhueveer kes eeke=efleke Fefleneme ceW Yeejle Je jesce Jeeheej kee
JeCe&ve nw~

jesce Ske ieCeleb$e Lee efpemeceW JeemleefJeke meee mewves (Oeveer

heefjJeejeW kes Ske mecetn) kes neLe ceW Leer~ jesceve meeceepe kes
leerve mlebYe mecee, mewves Je mesvee Les~
pegefueeme meerpej kes oeke heg$e Deeiemme ves mewves mes meee
nefLeee ueer~ Fmeves efebefmehes keer mLeehevee keer Deewj eLece jesceve
mecee yevee~ Deeiemme meerpej kee keeue jesce kee mJeCe& egie
kenueelee nw~
jesce ceW mewefvekeeW kees Jesleve efoee peelee Lee Deewj mewefveke mesJee
DeefveJeee& Leer~
meeJe&peefveke mveeveie=n Je jbieMeeuee jesce kes Menjer peerJeve keer
efJeMes<elee Leer~
73 F&. het. ceW keesuemmece (jbieMeeuee) kee efvecee&Ce ngDee efpemeceW
Ske meeLe 60 npeej ueesie yew" mekeles Les~ en ogefveee kes meele
DeeeeeX ceW Ske nw~
jesceve mecee peefmefveeve keevetve kee mebenkelee& Lee~ Fmeves
kegmlegvelegefveee kes efiejpeeIej meble meesefheee kee efvecee&Ce kejJeeee~
heeve[giee[& (eebme) ceW jesce kes FbefpeefveejeW ves heeveer ueeves kes
efueS efJeMeeue peue meslegDeeW kee efvecee&Ce kejJeeee~
efLeees[esefmeeme ves efLeees[esefmeeme kees[ kee mebkeueve efkeee~

efcee keer meYelee

(Egyptian Civilization)
q
q

q
q
q

Fme meYelee kees veerue veoer keer osve ceevee peelee nw~
efcee ceW efmekevoefjee (Alexandria) keer mLeehevee (322 F&.
het.) ngF& pees %eeve kee ecegKe keW yevee~
cekeotefveee kes efmekevoj ves efcee Je heefece SefMeee kes ceeieeX kees
peerlee (336-323 F&. het.)~
efkeueeeshes^e efcee keer jeveer Leer~
euesceer ves Yetieesue hej hegmleke efueKeer (150-200 F&.)~
efceeJeemeer hewheeFjme kes hees hej efueKeles Les efpememes heshej Meyo
yevee~
efcee keer efJeMes<elee efhejeefce[ nw pees jepeeDeeW keer keyes nQ~ ieerpee
efhejeefce[ efJeMJe kee meyemes ye[e efhejeefce[ nw efpemekee efvecee&Ce
Keghet ves kejeee~
efcee kes meeceepe kees 40 veesce (eebleeW) ceW yeebe ieee Lee~
efpemekes Meemeke veesceeke& kenueeles Les~
efmhebkeme - ceeveJe efmej Je efmebn kes Mejerj Jeeueer Ske efJeMeeue
cetefle& nw~

hejer#ee cebLeve meeceeve %eeve -

857

q
q

efcee JeeefmeeeW ves meewj kewuesC[j kee eeesie efkeee~

MeJeeoeve keer efJeMes<e heefle ceW efceeJeemeer ce=leke kees cemeeueeW ceW
ueheskej megjef#ele jKe efoee kejles Les efpemes ceceer kene peelee nw~
DeKeveeletve ves efcee ceW SkesMJej Jeeo kee eeej efkeee~

Fmueeefceke meYelee
(Islamic Civilization)
q
q

eerve keer meYelee

(Chinese Civilization)
q

q
q

eerveer meYelee kee efJekeeme ebienes (heerueer veoer) Je efmeefkeeebie

veoer kes efkeveejs ngDee~
neve eerve kee ecegKe pevepeeleere mecetn nw~
eerve ceW DeefYepeele Jeie& ceW eJesMe nsleg hejer#ee nesleer Leer~ Dele:
eerve kees eefleeesieer hejer#ee kee pevceoelee ceevee peelee nw~
kevheetefmeeme (551-479 F&. het.) eerve kee ceneve oeMe&efveke
Lee~
ueeDeeslmes eerve kee jnmeJeeoer oeMe&efveke Lee efpemeves eke=efle
keer Deesj ueewes kee mebosMe efoee~
eerve keer Yee<ee - hegleeWiengDee Je efueefhe efe$eelceke nw~ eneb kes
efMeef#ele Jeie& kees ceb[sefjve kene peelee nw~
eerve kes neve meeceepe kee jsMece ceeie& hej DeeefOehele Lee
(100-50 F&. het.) Fmeer mecee eerve ceW yeew Oece& kee eJesMe
ngDee~
eerve kes keg DeeefJe<keej - eee, jsMece, keglegyevegcee (efoMeemeteke
eb$e), keeiepe, ieesuee yeeo, eheeKeevee, meewj eebo hebeeie,
leeMe, helebie, JeCe&ceeuee, heueke, Ieg[meJeejer ceW jkeeye kee
eeesie, keeiepeer cege (10JeeR meoer)~
6"er meoer ceW Deveepe kes DeeJeeieceve kes efueS eQ[ kewveeue kee
efvecee&Ce~
ceekeexheesuees (Fueer) eerve keer ee$ee kejves Jeeuee eLece etjesheere
Lee (1274-90 F&.)~
cebieesuees kes DeeeceCe mes yeeves kes efueS ngDeebie er ves eerve keer
efJeMeeue oerJeej kee efvecee&Ce DeejbYe kejJeeee (400 F&. het.)~
en ogefveee kes meele DeeeeeX ceW mes Ske nw~
[e@. meveeele mesve kees DeeOegefveke eerve kee efhelee ceevee peelee
nw~ GvneWves ceebet meeceepe kees meceehle kej ieCeleb$e keer mLeehevee
keer~ 1912 F&. ceW kegDeesceerveleebie (vesMeveue heerhegume heeea)
keer mLeehevee~
1949 F&. ceW eerve ceW peveJeeoer ieCeleb$e keer mLeehevee ngF& leLee
heerhegume efjheefyueke Dee@he eeevee keer mejkeej yeveer~

q
q
q
q
q

q
q

hewiecyej ceesncceo kee pevce 570 F&. ceW kegjwMe keyeerues ceW ngF&~
622 F&. ceW hewiecyej cegncceo kes cekekee mes ceoervee heueeeve
kejves mes efnpejer meved kee DeejbYe ngDee~ en eb Je<e& hej
DeeOeeefjle nw leLee meewe& Je<e& mes 11 efove kece nw~ Dele: keesF&
heJe& ceewmece kes Deveghe veneR neslee nw~
612 F&. ceW cegncceo ves mJeeb kees Kegoe kee mebosMe Jeenke
(jmetue) Ieesef<ele efkeee~
leJeejerKe - keeueece kes DeeOeej hej IeveeDeeW kee efJeJejCe,
efmeje - hewiecyej kee peerJeveeefjle~
noerLe - hewiecyej kes keLeveeW Je ke=leeW kee DeefYeuesKe~
lehemeerj - kegjeve keer erkeeSb~
hewiecyej cegncceo kes osneble kes yeeo (632 F&.) Deyetyekej eLece
Keueerhee yeves~
hewiecyej cegncceo kes eeee Deyyeeme kes JebMepeeW ves yeieoeo kees
jepeOeeveer yeveeee Je Deyyeemeer Keueerhee kenueees~
638 F&. ceW DejyeeW ves pesmeuece kees peerlee~
yemeje kes ceefnuee meble jeefyeee ves veewJeeR meoer ceW F&Mke kes peefjes
Kegoe ceW ueerve (hevee) nesves kee GheosMe efoee~ Fme lejn
metheerJeeo kee pevce ngDee~

ceOekeeueerve etjeshe
(Medieval Europe)
q

q
q
q

q
q

ceOekeeueerve etjesheere meYelee Ske meecebleJeeoer JeJemLee Leer~

FmeceW jepee, F&meeF& heeojer, cesvej kes uee[& (Yetefce kes ceeefueke)
Je ke=ef<e oeme Meeefceue Les~
meecebleJeeo (Fuedelism) pece&ve Meyo heet[ mes yevee nw efpemekee
DeLe& nw Yetefce kee gke[e~
veeF DeMJeejesner mewefveke kees kenles Les~
FbiuewC[ - Sbefpeue uew[ kee heevlejCe nw~
nerLe - ee& eje ke=<ekeeW mes efueee ieee kej Lee pees Ghepe kee
1/10 Lee~
Fueer ceW meW Jesvesef[ke kee ce" 529 F&. ceW mLeeefhele ngDee~
FbiuewC[ - mkee@ueQ[ kees eebme kes veejceb[er kes jepekegceej
efJeefueece ves peerlee~
1381 F&. ceW FbiueQ[ ceW efkemeeveeW kee efJeesn ngDee~

hejer#ee cebLeve meeceeve %eeve -

858

hegle&ieeefueeeW eje meJe&eLece oeme Jeeheej kee DeejbYe efkeee ieee~

1315-17 F&. kes yeere etjeshe ceW Yeebkej Dekeeue he[e~
peveleb$e kee eLece efJekeeme FbiueQ[ ceW ngDee~ 1215 F&. kee
cewiveekeee& meJe&meeOeejCe kes DeefOekeej kee Iees<eCee he$e Lee~
14JeeR meoer ceW FbiueQ[ ceW neGme Dee@he uee[&dme (uee[& Je
heeojer) leLee neGme Dee@he keecevme (veiej Je ieebJeeW kee eefleefveefOelJe)
kee efJekeeme ngDee~
FbiueQ[ kes ie=neg ceW eeume& eLece kees eeCeob[ oskej ieCeleb$e
keer mLeehevee keer ieF&~ Fmekee vesle=lJe eeceJesue ves efkeee~
etjeshe Je efcee ceW vetyeesefveke huesie kee ekeeshe (1347-50
F&.) ngDee efpemes yuewke [sLe (Black death) kene ieee~
pescme efleere kes mecee jenerve eebefle ngF& efpemes ieewjJehetCe&
eebefle (1688 F&.) kene ieee~
FbiueQ[ ceW iegueeyeeW kee eg (War of Roses) 1455 F&. ceW
ngDee~
1337-1453 F&. - FbiueQ[ Je eebme kes yeere meew Je<eer&e
eg~
1972-1815 F&. - FbiueQ[ Je eebme kes yeere meele Je<eeae
eg~

KeespeW (Discoveries)
q

(Renaissance)

hegvepee&iejCe
q

heueesjWme Je Jesefveme keuee Je efJeee kes keW Les pees hegvepee&iejCe kes
kesv yeves~
heueesjWme kes keefJe oebles kees hegvepee&iejCe kee Deeotle ceevee peelee
nw~ FvneWves ef[JeeFve keeces[er hegmleke efueKeer~
heueesjWme kes eeesmkees hes^e&ke kees jesce kes jepekeefJe keer GheeefOe
oer ieF&~ es ceeveJeJeeo kes mebmLeeheke kens peeles nQ~
efvekeesues cewefkeeeJesueer kees DeeOegefveke ketveerefle kee efhelee ceevee
peelee nw~ FvneWves o efebme veeceke hegmleke keer jevee keer~
ceeFkeue Sefvpeuees ves oer heeFe veeceke eeflecee yeveeeer Deewj
meWheerj efiejpeeIej kee ef[peeFve yeveeee~
efueeesvee[ex o efJevmeer Fueer kee efJeeve, efe$ekeej, JeemlegefJeo
Je DevJes<eke Lee~ Fvekes ecegKe efe$e ceesveeefuemee Je o uee@m
mehej nw~
eceme ceesj (FbiueQ[) Je Fjsmceme (neueQ[) ves ee&, heeojer Je
#eceehe$ees keer efyeeer kee efJejesOe efkeee~
e@ceme ceesj keer jevee etesefheee ceW DeeoMe& meceepe kee efe$e

emlegle efkeee ieee~ Fjsmceme ves o espe Dee@he hee@ueer ceW

heeoefjeeW kes vewefleke peerJeve keer Deeueesevee keer~
ceeef&ve uetLej (pece&veer) eessmQ megOeejJeeo Deeboesueve kee
peveke Lee~ Fmeves yeeFefyeue kee pece&ve Yee<ee ceW DevegJeeo efkeee~
efJeefueece efb[sue ves yeeFefyeue kee Debespeer ceW DevegJeeo efkeee~
pee@ve efJekeefuehe kees Oece&megOeej Deeboesueve kee eele: keeueerve
leeje kene peelee nw~
heesuewC[ efveJeemeer kee@hejefvekeme ves meewe&ceb[ue kee efmeeble (1543
F&.) emlegle efkeee~
Oece& megOeej Deeboesueve kes heuemJehe FbiueQ[ ves heeshe mes mebyebOe
lees[ efuees Deewj jepee-jeveer FbiueQ[ ee& kes ecegKe yeves~
FivesefMeeme ueeseesuee ves 1540 F&. ceW meesmeeFer Dee@he peermeme
keer mLeehevee keer~ Fmekes Devegeeeer pesmegF kenueees~
1662 F&. ceW JeemleefJeke %eeve kes emeej nsleg uebove ceW je@eue
meesmeeeer kee ie"ve ngDee~

hegle&ieeue, mhesve mes Deueie neskej mJeleb$e jepe yevee~ DeveKeespeer

ogefveee kee mhesve Je hegle&ieeue kes yeere yebJeeje nes ieee~
hegle&ieeue kee jepekegceej nsvejer veeefJeke kes veece mes ceMentj Lee~
Fueer kee veeefJeke keesuebyeme mhesve kes jepee keer meneelee mes
ee$ee hej efvekeuee~ Gmeves Decesefjkee keer Keespe keer (1492
F&.)~
1498 F&. ceW Jeemkees ef[ ieecee (hegle&ieeue) keeueerke (Yeejle)
Deeee~
[e ueesieeW ves vet Scesmj[ce (Jele&ceeve veteeke&) keer Keespe
keer~
mhesveJeemeer cewieueve ves penepe hej he=LJeer kee ekekej ueieeee
(1522 F&.)~
pece&ve cetue kes peesnevme iegveJeie& ves ehesKeeves kee efvecee&Ce
efkeee~ (1455 F&.)~
heeshe esiejer XIII ves esieefjeve kewuesC[j kee eeueve efkeee
(1582 F&.)~
DeeFpeke vetve kes efeefmebehf eee cewLescesef kee kee ekeeMeve (1687
F&.) efkeee~
peesneveme kewheuej ves Keieesueere jnme keer jevee keer Deewj mete&
kesefvle efmeeble kees ueeskeefee yeveeee~

hejer#ee cebLeve meeceeve %eeve -

859

iewefueefueees ves o ceesMeve hegmleke ceW ieefleMeerue efJeMJe efmeeble

efoee~
Decesefjkeer eeeerhe kee veecekejCe heueesjWme kes YetieesueJesee Decesefjiees
Jesmhegmmeer kes veece hej efkeee ieee~
oef#eCe Decesefjkee kees uewefve Decesefjkee Yeer kenles nQ keeeWefke
mhesveer Je hegle&ieeueer oesveeW uewefve heefjJeej keer Yee<eeSb nQ~

Deeweesefieke eebefle
q

(Industrial Revolution)
q
q

q
q

efyesve henuee osMe Lee peneb Deeweesefieke eebefle ngF&~

Deeweesefieke eebefle kee henuee ejCe keeseuee, metleer kehe[s Je
ueewn Geesie kee Lee, peyeefke otmeje ejCe jsueJes Je heefjJenve
Geesie kee Lee~
Deeweesefieke eebefle Meyo kee eeesie meJe&eLece DeLe&Meeeer Deejveeu[
eeveJeer ves efkeee~
1694 F&. ceW yeQke Dee@he FbiueQ[ keer mLeehevee ngF&~
1709 F&. ceW Deyeence Gyeea eLece eje yueem hejvesme kes
DeeefJe<keej mes Deeweesefieke eebefle kee DeejbYe ngDee~
Deeweesefieke eebefle mes Yetefcenerve efkemeeveeW Je yesjespeieejeW keer
mebKee ye{er leLee meeceepeJeeoer YeeJevee kee efJekeeme ngDee~
Fmemes hebtpeerheefle Jeie& kee Goe ngDee~
Deeweesefieke eebefle kes oewjeve ngS DeeefJe<keej
1733 - heueeFbie Meue uetce - pee@ve kes
1765 - keleeF& ceMeerve - pescme njeerJpe
1787 - heeJej uetce - S[ceb[ kee&jeF
1815 - mesheer ueQhe - ncheer [sJeer
1698 F&. ceW Lee@ceme mesJejer ves ceeFveme& eWke veeceke Yeehe kee
Fbpeve yeveeee pees KeeveeW mes heeveer efvekeeuelee Lee~
1769 F&. ceW pescmeJee@ ves Yeehe Fbpeve kee eeesie ceMeerveeW kees
eueeves (eejbYe cetJej) ceW efkeee~
SefMeee ceW Deeweesefieke eebefle meJe&eLece peeheeve ceW Deewj etjeshe ceW
meyemes Deble ceW me ceW ngF&~

q
q

q
q

eebme keer eebefle

(French Revolution)
q
q

Decesefjkeer eebefle
(American Revolution)
q

1607 F&. ceW FbiueQ[ ves Gej Decesefjkee ceW eejbefYeke keeueesveer
yemeeF&~
Decesefjkee kes cetue efveJeeefmeeeW kees js[ Fbef[ebme kene peelee nw~

4 pegueeF&, 1776 F&. ceW efyesve kes 13 GheefveJesMeeW ves

efheuee[sefuheee ceW mJeleb$elee keer Iees<eCee kej oer~ Iees<eCee-he$e
kee omleeJespe pewhejmeve ves leweej efkeee Lee~
4 pegueeF& - Decesefjkee kes mJeleb$elee efoJeme kes he ceW ceveeee
peelee nw~
eebefle ceW veeieefjke mesvee kee vesle=lJe peepe& JeeefMebieve ves efkeee
Lee pees Decesefjkee kee eLece je^heefle yevee~
Debespeer mesvee kee vesle=lJe uee[& keeve&Jeeefueme ves efkeee Lee~
Decesefjkee keer eebefle e@ceme hesve Je pee@ve uee@ke kes efJeeejeW mes
esefjle Leer~
Decesefjkee mJeleb$elee mebeece kee veeje Lee - eefleefveefOelJe veneR lees
kej veneR~
16 efomebyej, 1773 F&. keer yeesmve eee heeea mJeleb$elee
mebeece kee leelkeeefueke keejCe Lee~
Decesefjkeer mJeleb$elee eg kee Deble 1783 F&. ceW hesefjme keer
mebefOe mes ngDee~
1789 F&. ceW efJeMJe kee henuee efueefKele mebefJeOeeve yevee efpemeceW
ceveg<e keer meceevelee Deewj ceewefueke DeefOekeejeW keer Iees<eCee keer
ieF&~
Decesefjkee eLece Oece& efvejhes#e epeeleb$eere ieCeleb$e yevee~
1861 F&. ceW oemelee kes meceLe&ke Je efJejesOeer jepeeW ceW ie=neg
eejbYe ngDee~
1 peveJejer 1863 F&. ceW Deyeence efuebkeve ves oeme eLee kee
Deble efkeee~
4 ceee& 1865 ceW Deyeence efuebkeve keer nlee kej oer ieF&~
yeWpeeefceve eQkeefueve ves Decesefjkeer efheueesefmeefhekeue meesmeeFer
keer mLeehevee keer~

q
q

eebme kee jepee uetF&-meesuen 1774 F&. ceW ieer hej yew"e~
14 pegueeF& 1789 F&. kees eebme ceW Ketveer eebefle ngF&~ uetF&meesuen kees heebmeer os oer ieF&~ jepeleb$e kee Deble Je ueeskeleb$e keer
mLeehevee ngF&~
14 pegueeF& eebme kee je^ere efoJeme yeve ieee~
eebefle kee DeeoMe& Jeekee Lee- mJeleb$elee, meceevelee Je yebOeglJe~
27 Deiemle 1789 F&. kees veeieefjkeeW kes pevcepeele ceewefueke
DeefOekeejeW keer Iees<eCee ngF&~

hejer#ee cebLeve meeceeve %eeve -

860

q
q

q
q
q

q
q

q
q

21 efmelebyej 1792 F&. eebme ceW ieCeleb$e keer mLeehevee ngF&~

eebme keer eebefle hej ceeCsmkeet, Jee@usej Je mees kee eYeeJe
Lee~
ceeCsmkeet jepee kes owJeer efmeeble kee Deeueeseke Deewj ieCeleb$eere
ueeskeleb$e kee meceLe&ke Lee~ Fmekeer hegmleke nwo efmheefj
Dee@he o uee@pe~
ceeCsmkeet ves Meefe kes he=LekekejCe kee efmeeble efoee~
mees keer eefme hegmleke meesMeue keev^ske nw~
uegF&-14 ves kene Lee - ceQ ner jepe nbt Deewj cesjs Meyo ner
keevetve nQ~
1799 F&. ceW [eejskejer kes Meemeve kee Deble kej vesheesefueeve
eLece keeGvmeue yevee~
vesheesefueeve DeeOegefveke eebme kee efvecee&lee Je efueefue keejheesjue
kes veece mes peevee peelee nw~
1804 F&. ceW vesheesefueeve eebme kee mecee yevee~
1815 F&. ceW Jeej uet kes eg ceW vesheesefueeve keer hejepee
ngF&~
1821 F&. ceW meW nsuesvee erhe ceW efveJee&meve ceW Gmekeer ce=leg~
vesheesefueeve ves keevetve kee mebefnleekejCe efkeee efpemes vesheesefueeve
kees[ kenles nQ~
oebles Je jesymeefheejs ves eebme keer eebefle kees jejbefpele yevee
efoee~

Fueer Je pece&veer kee SkeerkejCe

(Unification of Italy and Germany)
q

q
q

q
q

Fueer kes SkeerkejCe kee ese cesefpeveer, keeGC keeyetj Deewj

iewjeryeeu[er kees nw~
peesmeshe cesefpeveer Fueer kes SkeerkejCe kee peveke nw~ Fmeves
1831 F&. ceW ebie Fueer veeceke mebmLee keer mLeehevee keer~
iewjer yeeu[er ves ueeue kegleea veeceke mebie"ve yeveeee~
Fueer kee SkeerkejCe keeGC keeyetj ves 1871 F&. ceW efkeee~
Gmeves jesce kees mebege Fueer keer jepeOeeveer yeveeee~
keeGC keeyetj kees Fueer kee efJemceeke& kene peelee nw~
pece&veer kee SkeerkejCe efyemceeke& ves efkeee pees eMee kee eebmeuej
Lee~
1871 F&. ceW efJeefueece kees pece&ve mebIe kee mecee yeveeee
ieee~ jepeeefYe<eske Jemee&e kes jepecenue ceW ngDee~

Fueer Je pece&veer kes SkeerkejCe kee pevceoelee vesheesefueeve kees

ceevee peelee nw~

veJe meceepeJeeo/peeheeveer meeceepe

(Neo Imperialism/Japanese Imperialism)
q
q

q
q

q
q

q
q

veJemeeceepeJeeo kee keejCe Deeweesefieke eebefle Je hebtpeerJeeo Lee~

veJe meeceepeJeeo kees DeeefLe&ke meeceepeJeeo keer meb%ee oer pee
mekeleer nw~
SefMeee Je Deeerkee veJe meeceepeJeeo kes efMekeej ngS~
peeheeveer meeceepeJeeo kee henuee efMekeej eerve ngDee (1894
F&.)~
eerve-peeheeve eg keesefjee kees ueskej ngDee~
1872 F&. ceW peeheeve ceW mewefveke mesJee DeefveJeee& kej efoee
ieee~
peeheeveer meeceepeJeeo kees heeruee Deelebke kene ieee~
1905 F&. ceW me peeheeve eg eerveer Fueekes ceW eerve hej
eYeglJe kes efueS ue[e ieee~ FmeceW peeheeve keer efJepee ngF&~

eLece efJeMJeeg
(First World War)
q

q
q
q

eLece efJeMJe eg kee keejCe Ge je^Jeeo kee Goe Je meeceepeJeeoer

eeflemheOee& nw~
Fmekee leelkeeefueke keejCe 28 petve 1914 F&. kees Deeefm^ee
kes jepekegceej Deeke&[detke he[eavesC[ keer mesjeesJees ceW nlee nw~
28 pegueeF& 1914 F&. kees Deeefm^ee Je meefye&ee kes yeere eg
kee DeejbYe ngDee~
efce$e je^eW ceW eebme, efyesve, me Je peeheeve Les~
Oegjer je^eW ceW pece&veer, Deeefm^ee, nbiejer Je Fueer Meeefceue Les~
eLece efJeMJe eg kes mecee Decesefjkee kes je^heefle Jeg[jes
efJeumeve Les~
6 Deewue 1917 kees efce$e je^eW kes he#e ceW Decesefjkee eg ceW
Meeefceue ngDee~
eLece efJeMJe eg kee Deble 11 veJebyej 1918 F&. kees pece&veer
kes Deelcemecehe&Ce eje efce$e je^eW kes he#e ceW ngDee~
28 petve, 1919 F&. kees pece&veer kes meeLe Jemee&e keer mebefOe
ngF&~

hejer#ee cebLeve meeceeve %eeve -

861

10 petve, 1920 F&. kees pesvesJee ceW je^ mebIe (ueerie Dee@he
vesMevme) keer mLeehevee ngF&~
Decesefjkee je^ mebIe kee meome veneR yevee~

q
q
q

meer eebefle
(Russian Revolution)
q

q
q
q

q
q

q
q

q
q
q

q
q

meer eebefle kes leelkeeefueke keejCe eLece efJeMJeeg ceW me keer

hejepee Leer~
7 veJebyej 1917 F&. kes yeesuMesefJeke eebefle kee vesle=lJe uesefveve
ves efkeee Lee~
eebefle kes mecee me kee peej efvekeesueme efleere Lee (jesceeveesJe
JebMe)~
eebefle kee eejbYe 7 ceee& 1917 F&. mes nes ieee Lee~
6 veJebyej 1917 F&. kees uesefveve ves meee enCe keer~
ebtefke meer kewuesC[j efJeMJe kewuesC[j mes 8 efove heers Lee,
Dele: Fme eebefle kees Deketyej eebefle kene peelee nw~
^eefmke ves ueeue mesvee kee mebie"ve efkeee Lee~
meer eebefle hej pece&veer efveJeemeer keeue& ceekeme& kes efJeeejeW kee
eYeeJe Lee~
keeue& ceekeme& ves oeme kewefheue Je kecetefvem cewveerhesmes keer
jevee keer nw~
meer meeceJeeo kee peveke huesKeeveesJe kees ceevee peelee nw~
16 Deewue 1917 F&. kees uesefveve ves Deewue Leerefmeme veeceke
eebeflekeejer eespevee ekeeefMele keer~
eskee kee mebie"ve uesefveve ves efkeee Lee~
meeceJeeoer Meemeve kee henuee eeesie me ceW ngDee~
keece kes DeefOekeej kees mebJewOeeefveke DeefOekeej kes he ceW
ceevelee efceueer~
uesefveve kee JeemleefJeke veece yueeoerceerj Fefuee etefueeveeJe Lee~
DeeOegefveke me kee efvecee&lee meefueve kees ceevee peelee nw~

heeefmemJeeo/veepeerJeeo kee Goe

q
q
q

efleere efJeMJeeg
(Second World War)
q

q
q

q
q

(Rise of Fascism/Nazism)
q

heeefmemJeeo kee Goe Fueer ceW ngDee~ Fmekee pevceoelee

cegmeesefueveer Lee~
heemeerJeeo Meyo uewefve Yee<ee kes hewmespe mes efvekeuee nw efpemekee
DeLe& nw ef[eeW kee iej~ en Skelee, DevegMeemeve Je Meefe
kee eleerke nw~ en Jeeo ueeskeleb$e kee efJejesOeer nw~

cegmeesefueveer ves 1919 F&. ceW heeefmem heeea keer mLeehevee keer~
Gmeves keeueer kegleea oue kee mJeeb mesJeke omlee leweej efkeee~
pece&veer Je peeheeve kes meeLe cegmeesefueveer ves 1936 F&. ceW jesceyeefue&ve-eskeees Oegjer kee efvecee&Ce efkeee~
cegmeesefueveer kees [etme kes veece mes hegkeeje peelee Lee~
veepeerJeeo kee GlLeeve pece&veer ceW efnuej kes vesle=lJe ceW ngDee~
veepeerJeeo leeveeMeener Je kej je^Jeeo kee meceLe&ke nw~
efnuej keer eefme hegmleke cesje mebIe<e& (Mein Kamph)
veeefpeeeW keer yeeFefyeue yeve ieF&~
1933 F&. ceW efnuej kees pece&veer kee eebmeuej efveege efkeee
ieee~
1934 F&. ceW je^heefle efnC[ve yeie& keer ce=leg kes yeeo efnuej
pece&veer kee Ske cee$e veslee (Fuhrer - Heetnjj) yeve ieee~
1920 F&. ceW efnuej ves vesMeveue meesMeefuem heeea (veepeer
oue) keer mLeehevee keer~

efleere efJeMJe eg kee eejbYe 1 efmelecyej 1939 F&. kees Je

Deble 2 efmelecyej 1945 F&. kees ngDee~
efleere efJeMJeeg kee leelkeeefueke keejCe pece&veer kee heesueQ[
hej DeeeceCe Lee~
efleere efJeMJe eg kes mecee FbiueQ[ kes eOeeveceb$eer efJebmve
eefe&ue Je Decesefjkee kes je^heefle eQkeefueve peJesu Les~
efJeveeMekeejer nefLeeejeW kes Gheeesie kes keejCe Fmekee veece eb$eeW
kee eg he[e~
Fme eg ves efJeMJe keer leerve eewLeeF& pevelee kees eYeeefJele efkeee~
7 efomebyej 1941 F&. kees heue& neye&j hej peeheeve kes DeeeceCe
kes keejCe Decesefjkee ves eg ceW ketoves keer Iees<eCee keer~
me ves pece&veer kees hejeefpele efkeee~
6 Deewj 9 Deiemle 1945 F&. kees Decesejf kee eje efnjeseMf ecee Je
veeieemeekeer hej hejceeCeg yece efiejees iees~ efnjeseMf ecee hej hewcewve
Je veeieemeekeer hej efueue yee@e veeceke yece efiejees iees~
efleere efJeMJe eg ceW hejeefpele nesves Jeeuee Debeflece je^ peeheeve
Lee (14 Deiemle 1945 F&.)~
efleere efJeMJe eg kes heefjCeecemJehe 24 Deketyej 1945
F&. kees mebege je^ mebIe keer mLeehevee ngF&~

hejer#ee cebLeve meeceeve %eeve -

862

cenlJehetCe& efleefLeeeB
(Important Dates)

7000 F&. het.

3200 F&. het.
2600 F&. het.
776 F&. het.
600 F&. het.
510 F&. het.
450 F&. het.
332 F&. het.

cesmeesheeseefceee ceW ke=ef<e kee eejbYe

cesmeesheeseefceee ceW uesKeve keee& kee DeejbYe
efcee ceW efhejeefce[ kee efvecee&Ce
etveeve ceW eLece Deesuebefheke Kesue
etveeve ceW efmekekeeW kee eeesie
jesce ieCejepe keer mLeehevee
SLeWme ceW epeeleb$e keer mLeehevee
efcee ceW efmekevoefjee keer mLeehevee (%eeve kee
keW)
336-323 F&. het.cekeotefveee kes efmekevoj ves efcee Je heefece
SefMeee hej efJepee eehle keer (yesyeerueesve hej
efJepee)
200 F&. het. eerve kes oerJeej kee efvecee&Ce eejbYe
73 F&. het.
jesce ceW keesuemmece kee efvecee&Ce
27 F&. het.
Deeiemme eLece jesceve mecee yevee, efebefmehes
keer mLeehevee
66-70 F&. entoer efJeesn, emeuece hej jesceve mesvee kee
keypee
150-200 F&.efmekeboefjee kes e@uesceer ves Yetieesue hej hegmleke
efueKeer
118 F&.
eerve ceW keeiepe kee DeeefJe<keej
221 F&.
eerve kes neve meeceepe kee Deble
312 F&.
keevmwveFve ves F&meeF& Oece& mJeerkeej efkeee
408-450 F&. efLeees[esefmeeme kees[ kee mebkeueve
410 F&.
efJeefmeieesLees eje jesce kee efJeOJebme
526 F&.
Fueer ceW meW Jesveeef[ke eje ce" keer mLeehevee
541-70 F&. etjeshe ceW yetyeesefveke huesie kee ekeeshe
570 F&.
hewiecyej cegncceo kee pevce
595 F&.
hewiecyej cegncceo kee Keeefopee mes Meeoer
612 F&.
hewiecyej cegncceo ves mJeeb kees Kegoe kee meboMs eJeenke
(jmetue) Ieesef<ele efkeee
622 F&.
cegncceo kee cekekee mes ceoervee efnpejle, efnpejer
meved kee DeejbYe

632 F&.

hewiecyej cegncceo kee osneble, efKeueehele kee

eejbYe
712 F&.
DejyeeW keer efmebOe hej efJepee
868 F&.
eerve ceW eLece cegefle hegmleke
950-1000 F&.eerve ceW keeiepeer cege kee DeejbYe
1095-1291F&.F&meeFeeW Deewj cegefmueceeW kes yeere Oece& eg
1163 F&.
keLeer[^ue kee efvecee&Ce eejbYe
1215 F&.
FbiueQ[ ceW cewiveekeee& hej peeve efleere kee
nmlee#ej
1315-17 F&. etjeshe kee ceneve Dekeeue
1337-1453 F&. FbiueQ[ Je eebme kes yeere meew Je<eeae eg
1347-50 F&. etjeshe Je efcee ceW yetyeesefveke huesie kee ekeeshe
1349 F&.
heueesjWme ceW efJeMJe efJeeeuee keer mLeehevee
1442 F&.
hegle&ieeefueeeW eje oeme Jeeheej kee DeejbYe
1455 F&.
FbiueQ[ ceW iegueeyeeW kee eg
1456 F&.
pee@ve iegveJeie& eje ehesKeeves kee DeeefJe<keej
1484 F&.
hegle&ieeueer ieefCele%eeW ves De#eebMe keer ieCevee keer
1492 F&.
keesuecyeme eje Decesefjkee keer Keespe
1494 F&.
DeveKeespeer ogefveee kee hegle&ieeue Je mhesve kes yeere
yebJeeje
1495 F&.
efueeesvee[ex oe efJebmeer ves o uee@m mehej efe$e
yeveeee
1498 F&.
Jeemkees ef[ ieecee keeueerke hengbee
1516 F&.
eceme cetjs keer etesefheee kee ekeeMeve
1521 F&.
ceeef&ve uetLej eje kewLeesefueke ee& ceW megOeej
1534 F&.
eebmeermeer DevJes<eke kevee[e hengbes
1543 F&.
kee@hejefvekeme ves meewj heefjJeej efmeeble emlegle
efkeee~
1582 F&.
heeshe esiejer lesjnJeW eje esiesefjeve kewuesC[j
eejbYe
1588 F&.
mhesefveMe Decee&[e keer hejepee
1600 F&.
Debespeer F&m Fbef[ee kecheveer keer mLeehevee

hejer#ee cebLeve meeceeve %eeve -

863

1602 F&.
[e F&m Fbef[ee kecheveer keer mLeehevee
1629 F&.
FbiueQ[ ceW DeefOekeej eeevee-he$e mJeerke=le
1642-49 F&. FbiueQ[ kee ie=neg (hetefjefve eebefle)
1649 F&.
eeume& eLece kees heebmeer, eeceJesue FbiueQ[ kee
eesskej yevee
1673 F&.
hesefjme ceW Skeeoceer Dee@he meeFbmespe keer mLeehevee
1682-1725 F&. heerj ceneve eje me kee DeeOegefvekeerkejCe
1687 F&.
vetve eje efebefmeefheee cewLescesefkee kee ekeeMeve
1688 F&.
FbiueQ[ keer jenerve eebefle
1776 F&.
Decesefjkeer mJeleb$elee keer Iees<eCee
1780 F&.
DebespeeW eje Yeejle mes eerve kees Deheerce kee
efveee&le
1785 F&.
efyesve kee yecee& hej DeefOekeej
1787 F&.
Decesefjkee kee mebefJeOeeve, [e@uej kee eeesie eejbYe
1789 F&.
eebme keer eebefle
1792 F&.
eebme ceW ieCeleb$e keer mLeehevee
1822 F&.
Deeerkee ceW mJeleb$e oemeeW kes osMe ueeFyesefjee keer
mLeehevee
1825 F&.
FbiueQ[ ceW eLece ee$eer jsueiee[er
1838 F&.
Decesefjkee ceW ^sue Dee@he efeme& (DeebmegDeeW keer
heie[b[er)
1839-40 F&. eLece DeHeerce eg (eerve Je FbiueQ[)
1854-56 F&. eerefceee kee eg

1856 F&.
efleere DeHeerce eg
1861-65 F&. Decesefjkee kee ie=n eg
1869 F&.
mJespe venj eeleeeele kes efueS Keespee ieee
1894 F&.
eerve-peeheeve eg
1896 F&.
SLeWme ceW eLece Deesuebefheke Kesue
1899 F&.
eerve ceW yeekemej efJeesn, yeesDej eg
1900 F&.
FbiueQ[ ceW uesyej heeea keer mLeehevee
1905 F&.
peeheeve eje me keer hejepee, me keer Ketveer
eebefle
1912 F&.
yeeukeeve eg
1914-18 F&. eLece efJeMJe eg, heeefmem heeea keer mLeehevee
1917 F&.
me keer eebefle
1919 F&.
Jemee&e keer mebefOe, hesefjme keer mebefOe
1920 F&.
mesJejerpe keer mebefOe, pesvesJee ceW ueerie Dee@he vesMevme
(je^ mebIe) keer mLeehevee
1923 F&.
cegmlehee keceeue heemee eje legkeea ieCejepe kee
vesle=lJe, Fueer hej cegmeesefueveer keer meee
1933 F&.
efnuej pece&veer kee eebmeuej yevee
1939-45 F&. efleere efJeMJeeg
1941 F&.
efnuej kee me hej DeeeceCe, Decesefjkee Deewj
peeheeve eg ceW Meeefceue
1945 F&.
pece&veer keer hejepee, peeheeve hej DeCeg yece
efiejeee ieee, mebege je^ mebIe keer mLeehevee~

ppp

hejer#ee cebLeve meeceeve %eeve -

864