Koadernoak Mate

Mate+K
Koadernoak
Ikasplay, S.L.
AURKIBIDEA
Aurkibidea
1.
ZENBAKI ARRUNTAK ................................................................................................................... 3
2.
ZENBAKI OSOAK ....................................................................................................................... 20
3.
ZATIGARRITASUNA ................................................................................................................... 34
4.
ZENBAKI HAMARTARRAK ......................................................................................................... 53
5.
ZATIKIAK ................................................................................................................................... 65
6.
PROPORTZIONALTASUNA ETA EHUNEKOAK ............................................................................ 80
7.
NEURKETAK ............................................................................................................................ 105
8.
HIZKUNTZA ALJEBRAIKOA ETA EKUAZIOAK............................................................................ 126
9.
IRUDIEN ANTZEKOTASUNA: TALESEN TEOREMA ................................................................... 148
10.
PERIMETROAK ETA AZALERA.............................................................................................. 155
11.
FUNTZIOAK ETA GRAFIKOAK .............................................................................................. 165
12.
ESTATISTIKA ETA PROBABILITATEA .................................................................................... 182
1. ZENBAKI ARRUNTAK
1. ZENBAKI ARRUNTAK
Zenbaki arrunten arteko eragiketak
Zenbakien esanahiak txikitatik erakutsi dizkigute, eta guztiok dakigu batuketa,
kenketa, biderketa eta zatiketa errazak egiten. Baina ikus dezagun eragiketa
horiek eguneroko bizitzan nola erabili ditzakegun.
Zenbaki arrunten multzoa honela adierazten da:
N = { 1, 2, 3, 4, 5, }
Adibidez, eman dezagun Donejakue Bidea egin nahi dugula eta kostaldetik doan
bideko distantzia batzuk kalkulatu nahi ditugula.
Donostiatik Portugaleterako ibilbidea dugu hemen. Jo dezagun Gernika dela
abiapuntua eta handik beste lau udalerritara zer distantzia dagoen kalkulatu nahi
dugula. Hauek dira distantziak:
DONEJ AKUE BIDE A
Gernika - abiapuntua.
Gernika - Portugalete:
45 Km
Gernika - Bilbo:
34 Km
Gernika - Zarautz:
77 Km
Gernika - Donostia:
93 Km
1. ZENBAKI ARRUNTAK
45km
Portugalete
1.1
34Km
Bilbo
77Km
Zarautz
Gernika
93Km
Donostia
Batuketa
Distantziei buruz adierazitako datuekin, Donostiatik Bilborako distantzia

kalkulatuko dugu. Horretarako, Donostiatik Gernikara eta Gernikatik Bilbora zer
distantzia dagoen kalkulatu behar dugu.
Gernikatik Bilbora, 34 km. Eta Gernikatik Donostiara, 93 km.
Bilbo
34km
Gernika
93 km
Donostia
Beraz,
Donostiatik Bilborako distantzia: 93 + 34 = 127 km
Animatu Donejakue Bidea egitera! Ez kezkatu, ez dituzue egunean 127 km egin

beharko; egunean 35 km-ko etapak egin ohi dira, gutxi gorabehera! Jolas gaitezen
pixka bat batuketarekin.
Zer gertatuko litzake batugaiak beste ordena batean batuko bagenitu?

Ikus dezagun;
34
+93
127
93
+34
127
4
1. ZENBAKI ARRUNTAK
Ez da ezer aldatzen, emaitza berdin-berdina da. Jar diezaiogun izena batuketaren

propietate horri, eta eman dezagun horri buruzko azalpen txiki bat. Zer iruditzen
zaizue trukatze-propietatea jartzen badiogu? Eta azalpen hauxe emango dugu:
batugaien ordena aldatu arren, emaitza ez da aldatzen.
Eta, beraz; a + b = b + a
Zenbakiak taldekatu egin daitezkeela jabetzen ari naiz. Zer gertatuko da

zenbakiak taldekatzen baditugu?
Ikus dezagun zer gertatzen den 5 + 4 + 2 zenbakien batuketarekin, batuketako

zenbakiak modu desberdinetan taldekatzen baditugu.
(5 + 4) + 2 = 9 + 2 = 11
5 + (4 + 2) = 5 + 6 = 11
Propietate horri ere izena jarriko diogu, eta dagokion azalpena emango dugu. Zer
iruditzen elkartze-propietatea deitzen badiogu? Azalpen egokia ere etorri zait
burura: batugaiak era batera nahiz bestera taldekatu, emaitza ez da aldatzen.
1.2
Kenketa
Kenketak zertxobait korapilatsuagoak dira, baina oso erabilgarriak, nolanahi ere.

Jarrai dezagun Donejakue Bidearen adibidea aztertzen.
Kalkula dezagun Bilbotik Portugaleterako distantzia, goiko paneletan ageri diren
datuen bidez:
Gernikatik Portugaletera, 45 km. Eta Gernikatik Bilbora, 34 km.
1. ZENBAKI ARRUNTAK
?Km
Gernika
34km
Bilbo
Portugalete
45 km
Beraz,
Bilbotik Portugaleterako distantzia: 45 34 = 11 Km
Batuketarekin aritu garenean, propietate batzuk ondorioztatu ditugu, baina

kenketari buruzko hausnarketarik ez dugu egingo, oraingoz; aurrerago, sakon
landuko dugu.
Agian, kenketari buruzko hausnarketarik zergatik ez dugun egingo galdetuko
diozue zeuen buruari. Tira, pista bat emango dizuet. Batuketan, bi batugai
trukatuta ere, emaitza ez da aldatzen. Kenketan, ordea, ez da gauza bera
gertatzen:
Ez da gauza bera 4 - 3
egitea edo 3 - 4 egitea. Emaitza aldatu egiten da; eta,
gainera, bigarren eragiketan 4 zenbakiaren zeinua negatiboa izateak erabat
aldatzen du eragiketaren esanahia. Horregatik, zeinuak menderatuta ditugunerako
utziko dugu kenketaren propietateen lanketa.
Ondo iruditzen al zaizue? Seguru baietz.
(has gaitezen parentesiak lantzen)
Parentesiaren erabilera, batuketetan eta kenketetan
Parentesiak dituzten eragiketak egiterakoan, arreta berezia jarri behar dugu,
parentesiaren arabera emaitzak erabat alda daitezkeelako.
Froga dezagun!
ADIBIDEZ,
6
1. ZENBAKI ARRUNTAK
Zenbat diru dauka Naroak?
Iakik 5 bueltatu
Erosketa 3
Naroak 10 ditu
Naroak 10 ditu, baina 3 gastatu ditu belarritako batzuk erosten. Iakik zor
zizkion 5 itzuli dizkio. Zenbat diru dauka Naroak?
3 , gastuak (belarritakoak).
5 , diru-sarrera (lagunak itzulitakoa).
Egin ditzagun bi proba, parentesiak leku desberdinetan jarrita:
(10 3) + 5 = 7 + 5 = 12
eta
10 (3 + 5) = 10 8 = 2
Bistan denez, eragiketa baten eta bestearen emaitzek ez dute zerikusirik.

Horregatik, oso garrantzizkoa da Naroak hasieran duen egoerari erreparatzea, eta
egoera horretan zer aldaketa gertatu diren parentesien bidez zuzen adieraztea.
Kasu honetan, lehen adierazpena da zuzena, Naroak 3 bakarrik gastatu
dituelako (-3), eta 5 eman dizkiotelako (+5).
Bigarren adierazpenean, 8 gastatu izan balitu bezala azaltzen da.
Hona hemen beste adibide bat,
7
1. ZENBAKI ARRUNTAK
Naroak 10 ditu
Bi ordainketa:
3 -ko (-3)
eta bestea
4 -koa (-4)
Naroak 10 zituen eta bi ordainketa egin ditu: bata, 3 -koa; eta bestea, 4 -koa.
7 , gastuak.
Adieraz dezagun eragiketa, parentesiak leku desberdinetan jarrita.
10 ( 3 + 4 ) = 10 7 = 3
10 3 4 = 3
(10 - 3) + 4 = 7 + 4 = 10
eta
Zentzua duten adierazpenak lehenengoa eta hirugarrena dira, baina komeni da

bestea ere aldamenean jartzea, zer desberdintasun dagoen argi ikusteko.
Laburbilduz eragiketa konbinatuak dituzten adierazpenetan
Parentesiek emaitza partzialak taldekatzen dituzte
Parentesiek aldatu egiten dute eragiketa egiteko ordena
Eta emaitza ere bai
Parentesiak jartzeko garaian, arreta jarri behar da, adierazi

nahi duguna zuzen adierazteko.
1. ZENBAKI ARRUNTAK
(has gaitezen biderketa lantzen)

1.3
Biderketa
Aspaldi ikasi genuen biderketak egiten, baina, orain, biderketaren propietateak

zein diren jakiteko garaia dugu.
Hasi aurretik, adibide bat. Jo dezagun Mirenek kontzertu baterako 5 sarrera erosi
dituela, bakoitza 6 -an. Zenbateko hau gastatu du:
6 + 6 + 6 + 6 + 6 = 30
Edo
6 5 = 30
BIDERKETAREN PROPIETATEAK
1.
Trukatze propietatea
Zer gertatuko litzake biderkagaiak beste ordena batean biderkatuko

bagenitu?
Ikus dezagun;
6 5 = 30
5 6 = 30
1. ZENBAKI ARRUNTAK
Ez da emaitza aldatzen. Jarriko diogu izena biderketaren berezitasun horri?

Biderkagaiak trukatu egiten dira, ezta? Trukatze-propietatea deituko diogu,
orduan; eta propietatea zertan datzan azaltzeko, biderkagaien ordena aldatzeak
emaitzan eraginik ez duela esango dugu.
a b = b a dela esan dezakegu.
2.
Banatze propietatea
Bat-batean, Mirenek azken orduko deia jaso du eta kontzerturako bi sarrera

gehiago eskatu dizkiote. Zenbat ordaindu du Mirenek, 5 sarrerak gehi hurrengo 2
sarrerak 6tan erosi baditu?
( 5 + 2 ) 6 = 42 ordaindu du Mirenek.
Eta parentesia kendu eta batugai bakoitza 6 zenbakiaz biderkatzen

badugu, emaitza aldatuko da?
Ikus dezagun;
5 6 + 2 6 = 42
= (5 + 2) 6 = 42
Bada, ez: emaitza ez da aldatzen. Gauza bera da parentesi barruko batuketa egin
eta batura 6 zenbakiaz biderkatzea, eta batugai bakoitza 6 zenbakiaz biderkatu
eta biderkaduren arteko batuketa egitea. Badakit! Propietate horri banatzepropietatea izena jarriko diogu.
a ( b + c) = a b + a c
a( b c ) = a b a c
dela esan dezakegu.
10
1. ZENBAKI ARRUNTAK
3.
Elkartze-propietatea
Mirenek, sarrerak erosi eta etxera zihoala, kontzertu horren egun berean berak
oso gustukoa zuen beste talde batek jotzen duela ikusi du, autobus geltoki batean
iragarrita. Prezioa berdina da, edaria barne. Birritan pentsatu gabe, sarrerak
erostea joan da korrika. Zenbat diru gastatu du Mirenek jende kopuru berarentzat
bi kontzertuetako sarrerak erosten?
(7 6) 2 = 84 gastatu ditu Mirenek.
Parentesia lekuz aldatuko bagenu, emaitza aldatu egingo litzake? Zer uste
duzu?
Ikus dezagun;
7 (6 2) = 84
(7 6) 2 = 84
Berdina da: emaitza ez da aldatzen, nahiz eta parentesiak lekuz aldatu. Gauza
bera da lehenik 7 eta 6 zenbakien arteko biderketa egitea, edo 6 eta 2 zenbakien
arteko biderketa egitea. Elkartze-propietatea deituko diogu horri, biderkagaiak
era batera nahiz bestera taldekatuta ere emaitzak aldatzen ez direlako.
(a b) c = a (b c) dela esan dezakegu.
Laburbilduz, esan daiteke biderketa batugai berdinak dituen batuketa bat era
laburtuan egitea dela.
Biderketaren propietateak, labur-labur
11
1. ZENBAKI ARRUNTAK
1)
Trukatze propietatea:
a b=b a
2)
Banatze propietatea: a ( b + c) = a b + a c
a (bc)=a ba c
3)
Elkartze propietatea:
(a b) c = a (b c)
Garrantzitsua, edo saihets daiteke!!
Bider 10, 100, 1.000 egitea
Zenbaki bat zeroz jarraituriko unitate ( 10, 100, 1.000), batez biderkatzeko,
unitateak eskuinean unitateak dituen adina zero (bat, bi, hiru ) jarri behar zaizkio
zenbakiari.
ADIBIDEAK
38 10 = 380
38
100 = 3.800
1.4
38 1.000 = 38.100
38 10.000 = 380.000
Zatiketa
Jakin badakigu zatitzea zati berdinak egitea edo tamaina jakin bateko zatiak
egitea dela. Eta zatiketak egiten ere ikasi dugu. Horregatik, atal honetan ez dugu
zatiketarik egingo; bi zatiketa mota bereiziko ditugu, behar den lekuan arreta
jarrita.
Lau lagunen artean 12 gozoki banatu behar dituzte. Zenbat dagozkio bakoitzari?
12
0
4
3
Lagun bakoitzari 3 gozoki dagozkio.
Zatiketa horren hondarra zero denez, zatiketa zehatza dela esango dugu. Lagun
guztiei gozoki kopuru bera dagokie eta ez da gozokirik sobera geratzen.
12
1. ZENBAKI ARRUNTAK
13 gozoki 4 lagunen artean banatu beharko bagenitu, lagun bakoitzak zenbat

gozoki jasoko lituzke?
13
1
4
3
Lagun bakoitzak 3 gozoki jasoko lituzke.
Baina, hondarra gelditzen zaigu. Gozoki bat geratzen zaigu sobera. Zer egingo
dugu sobera geratzen den gozoki horrekin? Gozoki bateko hondarra gelditzen
denez, zatiketa zehaztugabea dela esango dugu.
Zatiketaren atalen adierazpena:
Zatikizuna
Hondarra
Zatitzailea
Zatidura
Oso-oso garrantzitsua, lagunak! Eragiketa konbinatuetan, hau da, adierazpen

matematikoetan batuketak, kenketak, biderketak eta zatiketak nahasian agertzen
direnean, ezinbestekoa da ordena jakin bati jarraitzea. Ordena beti berdina da!
Eragiketak egiteko ordena

Eragiketak konbinatuta ageri diren adierazpenetan, argi eduki behar duzu
eragiketak zer ordenatan egin behar diren.
Lehenik, parentesi barnekoa (eragiketan parentesirik ez badago, jo

hurrengora).
Gero, biderketa eta zatiketa (eragiketan biderkadurarik eta zatiketarik ez
badago, jo hurrengora)
Eta, azkenik, batuketa eta kenketa.
2+3 4
= 2 + 12 = 14
( 2 + 3 ) 4 = 5 4 = 20
2+3 4
= 5 4 20
13
1. ZENBAKI ARRUNTAK
Parentesirik ez dagoen eragiketetan:

1.
Biderketak eta zatiketak nahasten badira, lehentasuna

dauden eragiketei eman behar zaie.
ezkerrean
8 : 2 5 = 4 5 = 20
2.
Batuketak eta kenketak nahasten badira, lehentasuna ezkerrean

dauden eragiketei eman behar zaie.
6 2 + 9= 4 + 9=13
1.5
Berreketak
Enarak kezka bat du: zenbat birraitona-birramona eta herenaitona-herenamona

dituen jakin nahi du. Eta kezka hori argitzeko, bere genealogia-zuhaitza marraztu
du:
Herenaitona-herenamonak
Birraitona-birramonak
Aitona-amonak
Gurasoak
Enara
Enarak bi guraso ditu.

Bere gurasoetako bakoitzak bi guraso ditu. Beraz, Enarak 2 2 = 4 aitona-amona
ditu.
14
1. ZENBAKI ARRUNTAK
Aitona eta amona bakoitzak, era berean, bi guraso ditu. Beraz, 2 2 2 = 8

birraitona-birramona ditu Enarak.
Birraitona eta birramona bakoitzak, era berean, 2 guraso ditu. Beraz, 2 2 2 2
= 16 herenaitona-herenamona ditu Enarak.
Eragiketa
Emaitza
Gurasoak
2 = 21
Aitona-Amonak
2 2 = 22
Birraitona-birramonak
2 2 2 = 23
Herenaitona-herenamonak
2 2 2 2 = 24
16
Askotan zenbaki batek behin baino gehiagotan biderkatu behar du bere burua.
Laburtzeko, 2 2 2 2 idatzi ordez, 24 idatziko dugu eta adierazpen matematiko
horri berreketa deituko diogu.
24 adierazpena bi ber lau irakurtzen da.
2 zenbakia berrekizuna da.
4 zenbakia berretzailea da.
Beraz,
2 2 2 2 = 32
24 = 16
1.5.1 Eragiketak, berreketekin

Azter dezagun berreketa nola adieraz daitekeen eta berreketak dituzten
adierazpenekin ariketak nola egiten diren.
i)
(3 3)2 = 92 = 9 9 = 81
15
1. ZENBAKI ARRUNTAK
Lehenik, parentesi barruko biderketa egin behar dugu, eta, ondoren, biderkadura
bere buruaz biderkatu behar dugu, berretzaileak adierazten duen adina aldiz. Hau
da,
-
Biderketaren emaitza, 9.
Berretzailea 2 denez, biderkadura 2 aldiz biderkatu behar da bere buruaz:
9 9.
Eragiketa hori biderketa baten berreketa da. Oro har, adierazpen matematiko
honen bidez adierazten da:
(ab)= ab
ii)
21 23 = 24 = 2 2 2 2 = 16
Berrekizunen artean biderketa badago eta zifra bera badute, berretzaileak batu
eta berrekizun berari eutsiko diogu. Adierazpena laburtutakoan, goiko adibidean
bezala, berretzaileak dioen adina aldiz biderkatuko dugu berrekizuna. Hau da,
-
Baieztatu biderkagaiek berrekizun bera dutela; 2 2.

Berrekizun berari eutsi; 2.
Berretzaileen arteko batuketa egin, berrekizuna aldatu gabe; 21+3.
Berrekizuna bere buruaz biderkatu, berretzaileak adierazten duen adina aldiz;
2 2 2 2.
Eragiketa hori berrekizun bera duten berreketen biderketa da. Arau orokor
hauxe dagokio:
a b a c = a b+c
iii) (9 : 3)2 = 32 = 3 3 = 9
Berrekizuna zatiketa batek osatua denean, lehenik parentesi artean dagoen

eragiketa egingo dugu, zatiketa hain zuzen ere, berretzailea bere horretan utzita.
Ondoren, beste adibideetan bezala, berretzaileak dioen adina aldiz biderkatuko
dugu berrekizuna bere buruaz. Hau da,
16
1. ZENBAKI ARRUNTAK
Parentesi arteko eragiketa egin, zatiketa; 3.

Berretzailea bere horretan utzi; 32.
Berrekizuna berretzaileak dioen adina aldiz biderkatu bere buruaz; 3*3.
Eragiketa hori zatiketa baten berreketa da, eta haren arau orokorrak hauxe dio:
(a : b ) = a : b
iv)
810 : 88 = 82 = 8 8 = 64
Berrekizunen artean zatiketa ageri bada eta berrekizunek zifra bera badute,
berretzaileen arteko kenketa egingo dugu lehenik, berrekizuna bere horretan
utzita. Ondoren, aurreko adibide guztietan bezala, berrekizuna berretzaileak dioen
adina aldiz biderkatuko dugu bere buruaz. Hau da,
-
Baieztatu zatikizunak eta zatitzaileak berrekizun bera dutela; 8 : 8.

Berrekizuna bere horretan utzi; 8.
Berretzaileen arteko kenketa egin; 810-2.
Berrekizuna berretzaileak dioen adina aldiz bere buruaz biderkatu; 8 8.
Eragiketa hori berrekizun bera duten berreketen zatiketa da, eta haren arau
orokorrak hauxe dio: a b : b c = a b-c.
Ireki ondo begiak!!!!!
( 2 + 4 ) 2 = 62 = 6 6 = 36
22 + 42 = 2 2 + 4 4 = 4 + 16 = 20
Beraz, ( 2 + 4 )2 eta 22 + 42 ez dira berdinak!!!
Zenbaki baten zero berretura 1 da
17
1. ZENBAKI ARRUNTAK
22 : 22 = 4 : 4
22 : 22 = 20 = 1
v)
(52) 3 = 52 52 52 = 52+2+2 = 52.3 = 56
Adierazpen matematiko horrek berreketa baten berreketa adierazten du.

Eragiketa hori egiteko zenbait bide har daitezke:
Lehenengoa, errazena, berrekizuna dagoen bezala utzi eta berretzaileak
biderkatzea da; 52.3.
Beste bide bat da parentesi barruan dagoen berreketa parentesitik kanpoko
berretzaileak dioen adina aldiz biderkatzea bere buruaz; 52 52 52.
Hirugarren bidea da berrekizuna berdin utzi eta parentesi barruko berretzailea
kanpokoak dioen adina aldiz bere buruaz batzea; 52+2+2.
Saia zaitez berreketa baten berreketa egiteko 3 bideek emaitza berera eramaten
zaituztela baieztatzen, zure koadernoan! Eta zuretzat bide errazena aukeratzen!
Berreketa baten berreketaren arau orokorrak hauxe dio: (an)m = a n.m .
1.6
Erro koadroa
36 adierazpenak erro koadro bat adierazten du.

Ezagutzen al duzu zenbakiren bat, ber bi eginda 36 ematen duena?
6, ezta?
36 6 da.
Eta ber bi eginda 25 ematen duenik?
5, ezta?
25 5 da.
Zer esan daiteke erro koadroei buruz?
18
1. ZENBAKI ARRUNTAK
Zenbaki baten erro koadroa beste zenbaki bat dela. Eta ateratzen den zenbaki
hori ber bi eginda, erro koadroaren barruan ageri den zenbakia izango dela
emaitza, goiko adibideetan ikusi dugun moduan.
Araua orokorrak
a = b2 dela dio.
a=b
PROPIETATEAK
a.b =
a
=
b
a
b
8=
4.2 =
2 = 2
ADIBIDEZ,
Kalkulatu 180
180 = 2 2 3 2 5 = 2 2 3 2 5 = 2 3 5 = 6 5
Kalkulatu
392
392 = 2 3 7 2 = 2 2 21 7 2 = 2 7 2 = 14 2
Kalkulatu
0,0004 =
4
22
2
=
=
2
10000
100
100
19
2. ZENBAKI OSOAK
2.
ZENBAKI OSOAK
2.1
Sarrera
Aurreko gaian ikusi dugunez, egoera eta eragiketa batzuk ezin dira modu
matematikoan adierazi zenbaki arruntak bakarrik erabilita. Hala, hemendik aurrera
zenbaki multzo zabalagoa erabiliko dugu, gure ikusmira aberasteko eta aurreko
gaian argitu gabe utzitako problema ebazteko. Horretarako, zenbaki osoak
landuko ditugu.
Zenbaki osoen multzoa honela adierazten da:
Z = { , -6, -5, -4, -3, -2, -1, 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6,}
Gogoratzen al zara, zenbaki arruntei buruzko gaian kenketak aztertu genituenean,
kenketaren gaineko hausnarketak geroagorako utzi genituela? Bada, iritsi zaigu
horiei heltzeko ordua! Ekin diezaiogun.
Ikus ditzagun adibideak:
Berdina dela uste duzu?
54 C-ko, tenperatura
ZERO AZIPITIK 54 C-ko,

tenperatura
Adierazpena: +54 (edo 54)
Adierazpena: -54 C
20
2. ZENBAKI OSOAK
5 IZATEA
Adierazpena: +5 (edo 5 )
5 -ko ZORRA
Adierazpena: -5
Mendiak 817 m-ko altuera dauka.

Urpekoa itsas mailatik 817 m behera dago
Adierazpena: +817 m (edo 817 m)
Adierazpena: -817 m
21
2. ZENBAKI OSOAK
6. SOLAIRURA IGO DIRA.

Adierazpena: +6 (edo 6)
6. SOTORA JAITSI DIRA.

Adierazpena: -6
Bistan denez, eguneroko bizitzan hainbat gauzari erreferentzia egiteko ez da

nahikoa zeinu positiboa duten zenbakiak erabiltzea.
Zenbaki osoek badute abantaila bat, bi zeinu desberdinetako zenbakiak biltzen
dituztela, eta, beraz, aukera gehiago eskaintzen dizkigutela eguneroko bizitzarako,
baita matematika problemak ebazteko ere. Eta matematika bera eraikitzeko.
-
Zenbaki osoak, positiboak: +1, +2, +3, +4, +5, +6,
Zero zenbakia: 0.
Zenbaki osoak, negatiboak: -1, -2, -3, -4, -5, -6,

22
2. ZENBAKI OSOAK
2.2
Zenbaki osoak, grafikoki
Zenbaki osoen ordenaz eta hierarkiaz ondo jabetzeko, igogailua eta termometroa
erabiliko ditugu, adibide gisa. Lehenik, 0 zenbakiaren posizioa marraztuko dugu,
eta, gero, unitatearen distantzia egokitu (azaldu nahi diren zenbakien arabera).
Zenbaki positiboak zeroaren eskuinean kokatzen dira, eta negatiboak, ezkerrean.
Edo zenbaki positiboak goian, eta negatiboak, beheran.
IGOGAILUA
Logelak
Egongela
Sukaldea
Sarrera
-1
Garajea
Grafiko horrek zer esan nahi du? Zero azpitik dauden zenbakiak zeinu
negatiboarekin adierazten direla. Eta zero gainetik daudenek, aldiz, zeinu
positiboa dutela. Edo, beste era batera esanda, sukaldea egongelaren azpian
dagoela eta garajearen gainean etxeko sarrera dagoela.
Etxearen berezko posizioari jarraituz, irudia bertikalean egin dugu, baina grafikoa
horizontalean ere egin liteke, bertikalean marraztu ordez. Esanahia bera izango
da:
-4
-3
-2
-1
23
2. ZENBAKI OSOAK
TERMOMETROA
Ikus dezagun termometroarekin zer gertatzen den. Zenbakiak goitik behera jarriko
ditugu kasu honetan ere, termometroaren berezko posizioa bertikala baita. Beraz,
zero gaineko zenbakiak positiboak dira, eta zerotik azpikoak, negatiboak.
Zer adierazten dute irudiko zenbakiek? Eskuineko termometroak 25 graduko

tenperatura adierazten du. Bero handia egiten duela esan nahi du.
Ezkerreko termometro digitalak tenperatura 5,5 C zero azpitik dela adierazten du.
Zero azpiko tenperatura adierazten duenez, hotz handia egiten duela esan nahi
du. Zenbakiak marra bat du, ezkerrean, zeinu negatiboa adierazteko.
Argitu beharrekoa dugu, matematikoki, -3 adierazpena +3 adierazpenaren
aurkakoa dela. Baina eguneroko bizitzan, termometroaren adibidean esaterako, -3
zenbakiak ez du esan nahi +3 zenbakiaren kontrakoa, bi tenperatura desberdin
baizik.
Beraz, zeinu negatiboak bi esanahi ditu:
Adierazpen matematikoaren zentzua adierazten du. Adibidez, 4 + (-4).
Zenbakiaren ezaugarria adierazten du. Adibidez, kalean -4 egiten dituela

diogunean, ikurra egoera jakin bat azaltzeko erabiltzen da, eta ez eragiketa
bat adierazteko.
24
2. ZENBAKI OSOAK
Hori argituta, ikus ditzagun zenbaki osoen aurkako zenbakiak nola adierazten
diren, eguneroko bizitzan.
2.3
Zenbaki oso baten aurkako zenbakia
Lerro batzuk gorago esan dugunez, zenbaki oso baten aurkako zenbakia lortzeko
nahikoa da dagokion zenbakiari zeinua aldatzea. Hau da, aren aurkakoa, - a
da, ezkerrean minus ikurra jarrita:
Azter dezagun eguneroko bizitzan zer gertatzen den. Adibidez,
Dirua edukitzearen aurkakoa dirua zor izatea da.
Ezkerrera joatearen aurkakoa eskuinera joatea da.
Igotzearen aurkakoa jaistea da.
Hortaz, logikoa da aurkakotasun horiek islatzeko adierazpen matematikoen

beharra izatea, ezta?
Ikus dezagun, bada, aurkakotasunak nola adierazten diren. Zeinuen esanahia
argitzen ari al gara? Seguru baietz, eta lehen ez genekien zerbait ikasi dugula.
Aurreko adibideei helduta:
-2 zenbakiaren aurkakoa 2
Aur (-2) = +2
edo - (-2) = 2.
2 pauso ezkerrera egitea 2 pauso eskuinera egitearen aurkakoa dela azal

dezakegu.
-4 zenbakiaren aurkakoa 4 Aur (-4) = +4 edo - (-4) = 4.
Eta 4 eskailera jaistea 4 eskailera igotzearen kontrakoa dela.
2.4
Zenbaki osoen ordena
Zenbaki osoen ordena zertan datzan ikusteko, jo dezagun, beti egiten dugun
moduan, eguneroko bizitzako egoera batera.
Begiratu irudiei, eta pentsatu nork daukan diru gehien, eta nork, gutxien.
25
2. ZENBAKI OSOAK
NAROAK
HAIZEAK
EKAITZEK
YEISONEK
IAKIK
Ez du dirurik
Zorrik ez.
100 ditu.
200-ko zorra
100-ko zorra.
300 ditu.
Adierazpena: 0 Adierazpena:+100 Adierazpena:-200 Adierazpena:-100
Adrzpn:+300
Gehien duenak 300 ditu.
Ezer ez duenak zorra dutenek baino gehiago dauka.
100 -ko zorra duenak 200 -ko zorra duenak baino gehiago dauka.
Beraz, honako hau da ordena:

-200<-100<0<100<300
300>100>0>-100>-200
26
2. ZENBAKI OSOAK
2.5
Zenbaki osoen arteko batuketak eta kenketak
Ikas dezagun zenbaki osoen batuketak eta kenketak nola egiten diren.
Horretarako, orain arte egin dugun bezala, eguneroko bizitzako egoera bat
hartuko dugu oinarri, eta zeinu desberdina duten zenbakien arteko batuketak eta
kenketak nola egiten diren aztertuko dugu.
Adibideari dagokionez, garrantzizkoa da honako azalpen hau kontuan hartzea:
-
3 baditugu, horrela idatziko dugu: +3.
4 zor baditugu, horrela idatziko dugu: -4.
Garrantzitsua da DIRUA EDUKITZEA zeinu positiboarekin erlazionatzea eta

ZORRA EDUKITZEA zeinu negatiboekin erlazionatzea.
Dirua daukazu ala dirua zor duzu?

Ikus dezagun zer gertatzen den norbaitek zorrak dituenean edo dirua duenean.
Adibide berean oinarrituta, zeinu desberdina duten zenbakien arteko batuketak eta
kenketak egiten ikasiko dugu.
Anek 2 -ko zorra eta 4 ditu. Zenbat diru dauka, guztira?

Goian esan dugunez:
27
2. ZENBAKI OSOAK
2 -ko zorra edukitzea honela adieraziko dugu: -2.

4 edukitzea, aldiz: +4.
Beraz,
(-2) + (+4) = 2
edo
-2 + 4 = 2
Anek dituen 4 horiekin badu 2 -ko zorra ordaintzeko lain, eta,
gainera, 2 ditu sobera.
Joanesek bi zor ditu: bat 7 -koa, eta bestea, 2 -koa. Zenbat diru
dauka guztira?
7 -ko zorra: -7.
2 -ko zorra: -2.
Beraz,
(-7) + (-2) = -9 edo -7 -2 = -9
Joanes zenbaki gorritan dago; alegia, zorrak ditu eta ez dauka horiek
ordaintzeko dirurik. 9 -ko zorra dauka, guztira.
Iakik dirua besterik ez du: amonak, lehengo egunean, 15 eman

zizkion, eta, lehendik, 100 zeuzkan aurreztuta. Zenbat diru dauka
Iakik?
Amonak eman diona: +15.
Aurreztuta zuena: + 100 .
(+15) + (+100) = 115 edo 15 + 100 = 115.
Azkenean, Iakiren ametsa egia bihurtuko da: gitarra erosiko du!
Denbora asko darama gitarra erosteko dirua aurrezten. Zorionak!
Paulek itsulapikoa ireki du, eta 12 zeuzkan. Oso ondo etorri zaio
diru hori, Oihanarekin zuen zorra ordaintzeko.
Itsulapikoan, 12 : +12.
Oihanarekin duen zorra, 2 : -2.
(+12) + (- 2) = +10 edo 12 + (-2) = 10 edo 12 2 = 10.
Pauli ezin hobeto etorri zaio itsulapikoa ireki izana. Oso ondo Paul!
Horretarakoxe da itsulapikoa, premiaren bat duzunerako. Oihanarekin
2 -ko zorra zuen, eta itsulapikoan 12 zeuzkan; beraz, 10 gelditzen
zaizkio, zorra kitatuta.
28
2. ZENBAKI OSOAK
Bikain! Hasieran baino zerbait gehiago badakit! Badakit zeinu negatiboak

existitzen direla, zenbaki bakoitzak aurkako zenbaki bat duela eta zeinu bakoitzak
esanahi jakin bat duela. Iuju!
Beraz, ikasi dugu garrantzitsuena; baina, bide batez, jarrai dezagun zenbaki
osoen arteko batuketak egiteko arau praktikoak lantzen:
Nola egin bi zenbaki positibo edo negatibo baino gehiagoren arteko

batuketa edo kenketa?
Irakasleak ikasleen notak jartzen ari dira, bilera-mintegian; hasieran, 12 irakasle

sartu dira; gero, 6 atera dira, eta beste 4 sartu dira. Bukaeran, zuzendaria sartu
da, eta, une horretan bertan, ikasketaburua atera da, gure tutorearekin batera.
Zenbat irakasle ari dira, une honetan, gure kalifikazioak erabakitzen?
Hasieran, 12 irakasle, - 6 atera direnak, +4 sartu direnak, +1 zuzendaria, -2
ikasketaburua eta tutorea. Beraz,
12 6 + 4 + 1 2. Eragiketa hori egiteko bide errazena;
Lehenik, zenbaki positiboak positiboekin eta negatiboak negatiboekin

taldekatu; alde batean. 12 + 4 + 1, eta bestean, 6 2.
Batu zenbaki positiboak, alde batetik, eta negatiboak, bestetik; positiboak, 17,
negatiboak 8.
Egin kenketa, eta jarri handienaren zeinua; 17 8 = 9.
Beraz, 12 + 4 + 1 6 2 = 17 8 = 9 irakasle ari dira une honetan gure

kalifikazioak erabakitzen!
Eragiketa hori egiteko beste aukera batzuk ere badaude. Guk beste bat landuko
dugu, eta norberak aukera dezala zer bide erabili! Nork daki, agian zuk beste
bideren bat ere izango duzu! Erabili errazena eta azkarrena iruditzen zaizuna!
Adibide honetan, zenbakiak dauden ordenan egin daiteke eragiketa.
12 6 + 4 + 1 2 = 6 + 4 + 1 2 = 10 + 1 2 = 11 -2 = 9
29
2. ZENBAKI OSOAK
Eragiketan azaltzen diren zifren arabera, metodo bat edo bestea aukeratzea da
egokiena. Aukeratu!
Nola egiten dira parentesi barruko batuketak/kenketak?
Gaian zehar ikusten ari garenez, zeinu desberdineko zenbakiak izatea ez da

kasualitatea, batik bat, zeinuek zenbakien zentzua erabat aldatzen dutelako. Ikas
dezagun, bada, parentesiak dituzten eragiketak erraz egiten.
+(-7) = -7
Parentesi aurrean + zeinua dagoenean;
Parentesia kendu, eta parentesi barruko zeinuak ez dira aldatzen.
- (+3) = -3
Parentesi aurrean - zeinua dagoenean;
Parentesia kendu, eta parentesi barruko zeinuak aldatu egiten dira.
Parentesi aurrean ikur negatiboa dagoenean, parentesi barruko batugaien zeinuak

aldatu egiten dira. Parentesi aurrean ikur positiboa dagoenean, aldiz, egongo ez
balitz bezala jokatuko dugu, ikurrak ez baitira aldatzen.
30
2. ZENBAKI OSOAK
Ikus dezagun adierazpen matematiko luzeagoetan nola egin:
Ikur negatiboa, parentesi aurrean:

- (+14-7) = -14 + 7 = -7 edo -(+14-7) = -7 edo zuzenean!!!
Ikur positiboa, parentesi aurrean:
+ ( -9 + 15 2) = -9 + 15 2 = 4
Hartu koadernoa, eta bete dezagun eskuineko taula. Minutu batzuk utziko
dizkizuet, eta, ondoren, elkarrekin zuzenduko dugu.
31
2. ZENBAKI OSOAK
2.6
Zenbaki osoen biderketak
Bai ondo, berriz ere biderketak! Zenbaki arrunten gaia landu genuenean, asko
gustatu zitzaizkidan, eta gauza gehiago jakiteko gogoz gelditu nintzen. Esan
zigutenez, batugai berdinen batuketa da biderketa, eta gainera, batugai berek
osatutako batuketak errazago adierazten laguntzen digu.
Gogoratzeko, ikus dezagun adibide gisa batugaitzat zenbaki berak dituen

batuketa bat biderketa moduan nola adierazi:
+(+5) + (+5) + (+5) = +5 +5 +5 = +15
Batugaia hiru aldiz errepikatzen da, beraz, honela adieraz daiteke,
biderketa moduan:
(+5) . (+3) = 15
Ondo, ondo, aurreko gaian landutakoa gogoan gordeta daukagu! Ikus dezagun,
bada, zeinu desberdineko zenbakien arteko biderketak nola egiten diren.
Dirudienez ez dago alde handirik. Garrantzizko gauza bakarra biderketa-arauak
kontuan izatea da!
Biderketa arauak:
+ +=+
3 2=6
+ -=-
7 (-5) = -35
+=-
(-4) 6 = -24
=+
(-4) (-5) = 20
32
2. ZENBAKI OSOAK
Ez dago besterik! Arauak ikasi, eta kito.

Hartu koadernoa, eta bete eskuineko taulako hutsuneak. Minutu batzuk utziko
dizkizuet, eta, ondoren, elkarrekin zuzenduko dugu.
Gaia bukatzeko, mota guztietako ariketak biltzen dituen eragiketa bat egingo
dugu.
5 3 (1+2) + 7 (2-3) 4 (2-6) =
5 3 3 + 7 (-1) 4 (-4) =
5 9 7 + 16 =
-4 7 + 16 = 5
33
3. ZATIGARRITASUNA
3.
ZATIGARRITASUNA
3.1
Sarrera
Gizakiok antzinatik izan dugu eguneroko bizitzan gauzak banatzeko beharra, gaur
egun bezala. Eragozpena banaketa zati berdinetan egin nahi dugunean gertatu
ohi da, ez delako beti posible izaten eta pertsona batzuei besteei baino gutxiago
edo gehiago egokitzen baitzaie. Duela urte asko, gai honi buruzko hausnarketak
egin zituzten adituek. Hala, atal honetan gauzak zehaztasunez banatzeko edo
zatitzeko erabilgarriak izango ditugun irizpide batzuk aztertuko ditugu.
Has gaitezen, lehenik, zatiketaren atalak aztertzen:
Adibidez, amak 24 laranja ekarri ditu, baserrian duen laranjondo batetik, lagunek
zein onak diren dasta dezaten. 6 lagunen artean egin nahi du banaketa.
lagun
24
0
6
4
24 zenbakia 6ren multiploa dela esango dugu.
24, 6ren multiploa da.

6, 24ren zatitzailea da.
6 zenbakia 24ren zatitzailea dela esango dugu.

4 zenbakia 24 eta 6ren arteko zatidura dela esango dugu.
0 hondarra da.
Zatiketa zehatza dela esango dugu, hondarra zero delako.
24 zenbakia zatiketaren zatikizuna da.
6 zenbakia zatiketaren zatitzailea da.
34
3. ZATIGARRITASUNA
Jo dezagun, orain, banaketa 5 lagunen artean egin nahi dugula.
24
4
5
4
sobera
24 zenbakia ez da 5 zenbakiaren multiploa.
5 zenbakia ez da 24 zenbakiaren zatitzailea.
24 zenbakia ez da 5 zenbakiaren multiploa.

5 zenbakia ez da 24 zenbakiaren zatitzailea.
4 zenbakia 24 eta 5en arteko zatidura da.
Hondarra 4 da.
Zatiketa zehaztugabea da.
24 zenbakia zatiketaren zatikizuna da.
5 zenbakia ez da 24ren zatitzailea.
Aurreko gaietan, zatiketa zehaztuen eta zehaztugabeen arteko desberdintasuna

aztertu dugu. Gai honetan, berriz, zenbakien multiploak eta zatitzaileak zer diren
saiatuko gara, bi zatiketa moten arteko desberdintasuna kontuan hartuta.
Multiploen lagunak egingo gara, lehenik, eta, ondoren, zatitzaileekin arituko gara.
35
3. ZATIGARRITASUNA
3.2
Zenbaki baten multiploak
Begiratu erregelari:
Jo dezagun 2 zenbakiaren multiploak aurkitu nahi ditugula. Erregelan ikusten

denez, 2 zenbakiaren multiploak kolore gorriko zenbakiak dira. Hain zuzen, zerotik
hasi eta gehi bi eginez ateratzen diren zenbakiak dira 2 zenbakiaren multiploak.
Hau da, 0+2=2, 2+2=4, 4+2=6, 6+2=8,...
Eta zuzenean zenbaki bat ematen badigute eta zenbaki jakin baten multiploa den
hala ez jakin nahi badugu? Halakoetan, zatiketa egitea komeni da. Hau da,
adibidez, 18 zenbakia ematen badigute, 18 : 2 egingo dugu. Emandako zenbakia,
18, bi zenbakiaz zatitzen dugu, 2ren multiploa den jakin nahi dugulako. Hondarra
zero bada, hau da, zatiketa zehatza bada, 18 zenbakia 2ren multiploa da.
Egin dezagun froga.
18
0
2
9
Hondarra 0, beraz, 18 zenbakia 2ren multiploa da.
Baina kontuz! 18 zenbakia 2ren multiploa da, baina 2 zenbakia ez da 18ren

multiploa.
Beraz, zenbaki bat beste baten multiploa da, baldin eta:
-
beren arteko zatiketa zehatza bada,
hau da, zatiketaren hondarra zero bada.
36
3. ZATIGARRITASUNA
Hortaz,
Zenbaki baten multiploa zenbaki hori beste edozein zenbaki arruntez

biderkatuz lortzen da.
a k
k zenbaki arrunta izanik, beti da a-ren multiploa.
Zenbaki baten multiploak dira, beti, zenbakia bera eta zero.
a 1=a
3.3
a 1=a
a 0=0
Zenbaki baten zatitzaileak
Hitzak berak dioen bezala, zatitzaileak zatidura osoa ematen duten zenbakiak
dira!
Aurreko adibideari jarraituz, 2 zenbakia 18ren zatitzailea da. Zergatik? Zatiketa
horren zatidura zenbaki osoa delako.
6 zenbakia 18ren zatitzailea izango da?
18
0
6
3
Bai! 6 zenbakia 18ren zatitzailea da, zatidura zenbaki osoa delako, hau da,
zatiketa zehatza delako.
Eta 5 zenbakia 18ren zatitzailea izango da?
18
3
5
3
37
3. ZATIGARRITASUNA
Ez! 5 zenbakia ez da 18ren zatitzailea, zatidura ez delako zenbaki osoa, eta

beraz, zatiketa zehaztugabea delako.
Zer esan nahi du 6 zenbakia 18ren zatitzailea izateak eta zatidura 3 izateak?
Esan nahi du 18 zenbakiaren barruan 6 zenbakia hiru aldiz sartzen dela. Hau da,
6 . 3 = 18
Gauza bera gertatzen da zatitzailea 2 denean, eta emaitza, 9. Argi dugu 2
zenbakia 18ren zatitzailea dela. Eta bederatzi zenbakiak, zer esan nahi?
9 zenbakia bi aldiz sartzen dela 18 zenbakiaren barruan. 9 2 = 18.
Zer gehiago ondoriozta daiteke?
Zenbaki baten zatitzailea aurkitzeko, zatidura osoak bilatu behar dira.
Zatitzailea zatikizunaren barruan sartzen den zatitzaile kopurua osoa da.
1 edozein zenbakiren zatitzailea da.

a:1=a
3.4
Zatigarritasun-irizpideak
Zenbaki txikiekin (12 zenbakiarekin, adibidez), erraza da dagozkien zatitzaileak

aurkitzea {1, 2, 3, 4, 6, 12}, oso erraz egiten baitugu zatiketa, eta beraz banaketak
egitea errazagoa baita. Lehen ikusi dugunez, 12 laranja 4 lagunen artean
banatzea erraza da. Baina zenbakia handia denean (498, esaterako), banaketa
egitea ez da hain erraza. 498 laranja 4 lagunen artean banatzeko kalkulua
konplexua da.
Elkar ezagutzen dugunez, zenbakien zatitzaileak aurkitzeko trikimailuak azalduko
dizkizuet, eta gustuko gauzak egiteko erabili ahal izango dugu trikimailuak erabiliz
aurreztutako denbora.
Zatigarritasun-irizpideak hainbat zenbakiri dagozkie, baina guk erabilgarrienak
aztertuko ditugu: 2, 3, 4, 5, 6, 9, 10 eta 11 zenbakienak, hain zuzen ere.
38
3. ZATIGARRITASUNA
2 zenbakiaren zatigarritasun-irizpidea
Zenbakiaren azkeneko zifra 0, 2, 4, 6, edo 8 denean betetzen da. Edo beste
modu batera esanda, zenbaki bikoiti guztietan.
10
22
34
46
58
60
102
274
366
498
530
Zenbaki baten zifren batura 3ren multiploa bada, zenbaki hori 3 zenbakiaz
zatituta zatidura osoa da, beraz, 3ren multiploa da.
564
5+6+4 = 15, 3ren multiploa da. (15:3=5
beraz 3ren multiploa)
5 zatidura osoa da,
2040
2+0+4+0 = 6, 3ren multiploa da. (6:3=2
zatidura osoa)
5100
5+1 = 6, 3ren multiploa da. (6:3=2
1237
1+2+3+7 = 13, ez da 3ren multiploa. (13:3=4,333)
zatidura osoa)
Zenbaki baten azken bi zifrek osatzen duten zenbakia 4ren multiploa
bada; beste modu batean esanda, zenbaki hori 4 zenbakiaz zatituta zatidura
osoa bada, zenbakia 4ren multiploa izango da.
39
3. ZATIGARRITASUNA
4
16
24
100
124
256
1200 1028
528 404
336 464
14317832
32, 4ren multiploa da. (32:4=8)
14317154
54, ez da 4ren multiploa. (54:4=13,5)
TRIKIMAILUA: azken bi zifrek osatzen duten zenbakia 4ren multiploa den jakitea
erraza da, zenbakia 40 baino txikiagoa bada, 4 zenbakiaren taularen laguntzaz
atera dezakegulako. Kontua aldatu egiten da, aldiz, azken bi zifrek osatzen duten
zenbakia handia denean, 94 adibidez. Nola jakin 94 zenbakia 4ren multiploa den
hala ez. Jarraitu honako urrats hauei, eta ikusi nola erraztu daitekeen.
-
Azken bi zifrek osatzen duten zenbakia 40 eta 80 artean badago, kendu 40.
Azken bi zifrek osatzen duten zenbakia 80 eta 100 artean badago, kendu 80.
Aurreko pausoa egin ondoren, aski da 4 zenbakiaren taula erabiltzea!
Adibidez, 123594
94 zenbakia 4ren multiploa den jakiteko,
Lehenik, 94 80 = 14.
14 zenbakia 4ren multiploa da?

(14:4=3,5)
14 zenbakia ez da 4ren
multiploa, beraz 123594 zenbakia ez da 4ren multiploa.
Zenbaki baten azken zifra zero edo 5 bada, zenbaki hori 5 zenbakiaz
zatituta zatidura zehatza da, beraz, 5en multiploa da.
100
1505
10600
40
3. ZATIGARRITASUNA
50
2685
5435
12645
115
3590
12340
4650
Zenbakia 2 eta 3 zenbakiez zatigarria bada, 6ren multiploa da. Hau da,
zenbakia bikoitia eta zenbakiaren zifren batura 3ren multiploa bada, 6ren
multiploa da.
6
36
216
1296
54
456
168
678
1014
1350
4374
438
123162
1+2+3+1+6+2=15 (15:3=5) Zenbakia bikoitia da, eta
bere zifren batura, 3ren multiploa. Beraz, 6ren multiploa da.
4316
4+3+1+6=14 (14:3=4,666) Zenbakia bikoitia da, baina
zifren batura ez da 3ren multiploa. Beraz, ez da 6ren multiploa.
Zenbakia 9 zenbakiaz zatigarria izango da, bere zifren batura 9ren
multiploa bada.
18
243
423
72
135
756
81
288
936
3663
2412
1674
123
1+2+3=6
(6:9=0,666) Zifren batura ez da 9ren
multiploa; beraz, ez da 9ren multiploa.
41
3. ZATIGARRITASUNA
Zenbaki baten azken zifra zero bada, zenbaki hori 10 zenbakiaz zatitzean
zatidura zenbaki zehatza da; beraz, 10en multiploa da.
10
12680
550
1060
6670
12340
1440
98760
Zenbaki batean kokaleku bakoitia duten zifren batura ken kokaleku bikoitia
duten zifren batura zero edo 11ren multiploa bada, 11ren multiploa izango da.
121 (1 + 1) 2 = 0
4224 (4 + 2) (4 + 2) = 0
627 (6 + 7) 2 = 11
528 (5 + 8) 2 = 11
24350
(2+3+0) (4-5) = 5 + 1 = 6
(11:6=1,833) Zifren batura
ez da zero, ezta 11ren multiploa ere. Beraz, ez da 11ren multiploa.
3.5
Zenbaki lehenak eta konposatuak
Zenbaki arruntak bi azpimultzo handitan bereiz daitezke: zenbaki lehenak eta

zenbaki konposatuak.
Zenbaki lehenak zatitzailetzat bakarrik beren burua eta 1 zenbakia duten
zenbakiak dira, eta zenbaki konposatuak, aldiz, zenbaki horiez ez ezik, beste
zenbaki batzuez zatigarriak direnak.
Ikus ditzagun adibide batzuk:
Zenbaki konposatuak
42
3. ZATIGARRITASUNA
24 = 24 1
24 = 12 2
24 = 6 4
24 = 8 3
Faktoretan deskonposa daitekeenez, zenbaki konposatua dela

esango dugu.
Zenbaki lehenak
7 = 7 1
Bi zatitzaile besterik ez ditu, 1 eta 7, hau da, adierazpen
bakarreko biderketa dagokio. Beraz, faktoretan deskonposatu
ezin denez, zenbaki lehena dela esango dugu.
Esan dugunez, zenbaki lehenak bi zatitzaile baino ez ditu, zenbaki hori bera
eta 1 zenbakia. Baina kontuz! 1 zenbakia ez da zenbaki lehentzat hartzen,
zatitzaile bat besterik ez baitu!
1= 1 1
3.6
Zenbaki bat bere faktore lehenetan deskonposatzea
Zenbaki konposatuen eta lehenen arteko desberdintasuna aztertu ondoren, azal

dezagun zenbaki baten deskonposizioa zer den, kontzeptu horiek erabilita.
Zenbaki baten deskonposizioa zenbaki bat zenbaki txikiago eta lehenen arteko
biderketa moduan adieraztea da. Hau da, hitzak dioen bezala, zenbaki konposatu
bat zenbaki txikiagotan deskonposatzea, edo zenbaki konposatuen zenbaki
lehenak aurkitzea.
Zergatik deskonposatu zenbaki konposatuak soilik? Zenbaki konposatuen
kontzeptua landu dugunean ikusi dugunez, zenbaki horiek zenbaki txikiagoen
arteko biderketa moduan adierazi daitezke, eta zenbaki lehenak, aldiz, ez.
43
3. ZATIGARRITASUNA
Batzuetan, deskonposizioa erraz egin daiteke dagoeneko badakigunarekin.

ADIBIDEAK
1.
12 zenbakia deskonposatzeko hainbat bide har ditzakegu.

12 = 3 4 = 3 2 2 = 3 22
edo
12 = 6 2 = 3 2 2 = 3 22
Hala ere, zenbakiak handiak direnean, metodo jakin bat erabili daiteke, eta
zatigarritasun-irizpideak aintzat hartu.
2.
Deskonposatu 300 zenbakia, bere faktore lehenetan. Bi metodo:

ZATIDURA FAKTORE
PARTZIALAK LEHENAK
300 zenbakia 2z zatigarria da

150 zenbakia 2z zatigarria da
75 zenbakia 5ez zatigarria da
15 zenbakia 5ez zatigarria da
3 zenbaki lehena da
300
150
75
15
3
1
2
2
5
5
3
300 : 2 = 150
150 : 2 = 75
75 : 5 = 15
15 : 5 = 3
3:3=1
Azken faktorea (3) lehena denez, deskonposizioa bukatutzat ematen da.

Beraz, 300 = 2 2 5 5 3 = 22 52 3
300 = 3 100 = 3 102 = 3 (2 5)2 = 3 22 5
Gaineko lerroa, deskonposaketa faktoriala

adierazten den moduan laburtzen da.
egitean,
eskuineko
zutabean
3 zenbakia lehena dela esango dugu, bere burua eta bat zenbakia beste
zatitzailerik ez duelako.
44
3. ZATIGARRITASUNA
3.7
Zenbait zenbakiren multiplo komunak
Gai guztietan egiten dugun moduan, zenbakien multiplo komuna zertan datzan
azaltzeko, adibide batean oinarrituko gara.
Nora eta Ibon medikuak dira, bikotekideak. Norak 2 egunean behin egiten du
guardia ospitalean, eta Ibonek, 3 egunean behin. Zenbat egunean behin egiten
dute guardia elkarrekin?
Ikus dezagun taula:
NORA
1
9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19
20
9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19
20
IBON
1
Taulak dioenez, 6 egunean behin egingo dute guardia biek batera. Topo egiten
duten egun horiek 2 eta 3 zenbakien multiploak direla.
Begiratu eskemari, eta baiezta dezagun 6 egunean behin egokituko zaiela guardia
elkarrekin egitea:
2ren MULTIPLOAK
3ren MULTIPLOAK
2
3
4
6
6
9
8
12
10
15
12
18
14
16
18
Koloreztatuta dauden zenbakiek guardia elkarrekin egingo duten eguna adierazten

dute. Beraz, 6. egunean, 12. egunean eta 18. egunean. Esan dugunez, 6 egunean
behin. Topo egingo duten egun horiek 2 eta 3 zenbakien multiploak dira (hau da,
6ren multiploak). Horregatik esaten dugu 6, 12 eta 18 multiplo komunak direla.
MULTIPLO KOMUNAK: 6, 12, 18,
Multiplo komun horietatik txikiena 6 da, eta, horregatik, multiplo komunetako
txikiena deritzo.
Oro har:
45
3. ZATIGARRITASUNA
Bi zenbakiren edo gehiagoren a, b, d, multiplo komunen arteko txikienari

multiplo komunetako txikiena deritzogu, eta honelaxe adierazten da:
m.k.t. (a, b, d,)
m.k.t. (2, 3) = 6
Aurreko adibidean, zenbaki txikien multiplo komunetako txikiena kalkulatu dugu.

Baina irudien metodo hori ez da gomendagarria zenbakiak handiak izanez gero.
Orain ikasiko dugun metodoa, aldiz, zenbaki handietarako ere baliagarria da.
Azter dezagun mantso-mantso adibidea, pauso guztiak ondo ulertu arte.
MULTIPLO KOMUNETAKO TXIKIENA KALKULATZEKO METODOA

ADIBIDEA
Kalkulatu: m.k.t. (36, 54)
LEHEN PAUSOA: Zenbakiak faktore lehenetan deskonposatu behar

dira.
36
18
9
3
1
2
2
3
3
36 = 22 32
54
27
9
3
1
2
3
3
3
54 = 2 33
BIGARREN PAUSOA: Faktore lehen egokiak aukeratu.

Kontuan hartu multiplo komunetako txikienak honako zenbaki lehen
hauek eduki behar dituela:
46
3. ZATIGARRITASUNA
36ren faktore lehen guztiak.

54ren faktore lehen guztiak.
36 = 2 2 3 3
m.k.t. (36, 54) = 2 2 3 3 3
54 = 2 3 3 3
Ikusten duzuenez, bi zenbakiren arteko multiplo komunetako txikiena zehazteko,

zenbaki horietako bakoitza osatzen duten biderkagai guztiak atera behar dira. Hau
da,
2 2 3 3 = 36
m.k.t. (36, 54) = 2 2 3 3 3 = 108
2 3 3 3 = 54
Hau da, kontuan hartu zenbakiak faktore lehenetan deskonposatzen ditugula,

faktore lehen guztiak behar ditugulako.
Goian ateratako multiplo komunetako txikiena, labur adierazita: m.k.t. (36, 54) = 22
33 = 108
Oro har;
Zenbait zenbakiren multiplo komunetako txikiena kalkulatzeko:

1.
Zenbakiak faktore lehenetan deskonposatu behar dira.
2.
Faktore lehen guztiak hartu behar dira (komunak eta ez-komunak),

eta horietatik berretzailerik handienekoak.
Zenbait zenbakiren multiplo komunetako txikiena ateratzen ikasi ondoren,

zenbakien zatitzaile komunak ateratzea errazagoa egingo zaigu. Eutsi goiari!
47
3. ZATIGARRITASUNA
3.8
Zenbait zenbakiren zatitzaile komunak
Multiplo komunetako txikiekin egin dugun moduan, adibide batean oinarrituko gara
zenbakiren zatitzaile komunak nola ateratzen diren aztertzeko. Batik bat, zenbait
zenbakiren zatitzaile komunak ateratzea eskatzen duten problemak ere aurkituko
baititugu. Ikus dezagun adibide bat.
ADIBIDEA
Iosuk 8 katu eta 12 txakur aurkitu ditu kalean. Abereen babes-elkartera
eramateko, kaioletan sartu ditu katuak eta txakurrak, nahastu gabe: kaiola
bakoitzean txakur edo katu kopuru bera eramaten saiatu da, animalia bakoitzeko
ahalik eta kopuru handiena kaiola bakoitzean.
Zenbat animalia zeuden kaiola bakoitzean?
Problemak hainbat soluzio ditu; azter dezagun zenbanaka sar ditzakegun
animaliak kaioletan, guztietan kopuru bera egon dadin.
LEHEN SOLUZIOA
81
48
3. ZATIGARRITASUNA
12 1
BIGARREN SOLUZIOA
42
62
49
3. ZATIGARRITASUNA
HIRUGARREN SOLUZIOA
24
43
Gorriz dauden zenbakiak dira 8 eta 12 zenbakien zatitzaile komunak.

8ren ZATITZAILEAK
12ren ZATITZAILEAK
1
1
2
2
4
3
8
4
12
50
3. ZATIGARRITASUNA
Ikus daitekeenez, zatitzaile komunez gain, zenbaki bakoitzak beste zatitzaile

batzuk ere baditu.
Baina ZATITZAILE KOMUNAK: 1, 2, 4 dira.
8 eta 12 zenbakien zatitzaile komunik handiena, grafikoetan ikusi dugunez, 4
da.
Oro har:
Bi zenbakiren edo gehiagoren a, b, d, zatitzaile komunik handienari

zatitzaile komunetako handiena deritzogu, eta honelaxe adierazten da:
z.k.h. (a, b, d,)
z.k.h. (8, 12) = 4
Zatitzaile komunetako handiena aurkitzea ez da oso neketsua izan, adibideko

zenbakiak txikiak zirelako. Baina zenbaki handi baten zatitzaileak aurkitu behar
izanez gero?
Ikas dezagun, orain, edozein neurritako zenbakietarako balioko duen metodo bat.
Aztertu dezagun mantso-mantso adibidea, pauso guztiak ondo ulertu arte.
ZATITZAILE KOMUNETAKO HANDIENA KALKULATZEKO METODOA

ADIBIDEA
Kalkulatu: z.k.h. (45, 60)
LEHENENGO PAUSOA: Zenbakia faktore lehenetan deskonposatzea.
51
3. ZATIGARRITASUNA
45
9
3
1
1
5
3
3
45 = 32 5
60
30
15
5
2
2
3
5
60 = 22 3 5
BIGARREN PAUSOA: Faktore lehen egokiak aukeratu.

Beraz, kontuan hartu:
45 eta 60 zenbakien faktore komunak; 3, 5
Berretzailerik txikiena hartuta; 31, 51
Zenbakiak faktore lehenetan deskonposatu ondoren, bi zatitzaile komun dituztela

ikusi dugu. Zatitzaile komunetako handiena kalkulatzeko, faktore komunen
artean berretzailerik txikiena duena aukeratu behar da. Beraz,
45 = 3 3 5 = 32 5
60 = 2 2 3 5 = 22 3 5
z.k.h. (45, 60) = 3 5 = 15
ADIBIDEA
Kalkulatu: z.k.h. (60,72)
60 = 22 3 5
72 = 23 32
z.k.h. (60,72) = 22 3 = 4 3 = 12
52
4. ZENBAKI HAMARTARRAK
4.
ZENBAKI HAMARTARRAK
4.1
Sarrera
Zenbaki hamartarren bidez, zehatzago eman daitezke adierazpen matematikoak.

Adibidez, Mikelen altuera adierazteko, nahi adinako zehaztasuna eman
diezaiokegu, adibidez;
-
Mikelek ia 2 metroko altuera duela esan dezakegu.
Mikelek 1,8 metroko altuera duela esan dezakegu.
Eta Mikelek 1,823 metroko altuera duela esan dezakegu.
Mikelen
altuerari
dagokionez,
hiru
adierazpenak dira egia, nolabait; baina
hirugarrena dago errealitatetik hurbilen,
horrek ematen duelako daturik zehatzena.
Zenbaki hamartarrak zenbakiengan lupa
efektua egiten dutela esan daiteke. Izan ere,
lupa letren gainean jarrita, letrak askoz ere
hurbilago ikusten dira, eta gauza bera
gertatzen da zenbaki hamartarrekin: neurri
jakin bati zenbaki hamartarrak gehitzen
dizkiogunean, neurria zehatzagoa da.
Zenbaki hamartarrek bi atal dituzte, koma batez bereiziak.

Zati osoa, komaren ezkerrean, unitate osoak adierazten dituena.
Zati hamartarra, komaren eskuinean, unitate osatugabeen balioa adierazten
duena.
38,1105
38, unitate osoa.
- 0,1105 unitate osatugabea, edo zati hamartarra.
53
4.2.
Zenbaki hamartarren balioa
Zenbaki hamartarren arteko konparazioa egiteko, zenbakiaren zati osoan jarri

behar dugu arreta. Bi zenbaki edo gehiagoren zati osoa berdina bada, zenbaki
hamartarren lehenengo zifrari begiratuko dio konparazioa egiteko. Zifra hori ere
berdina badute, hurrengo zifra hamartarrari erreparatuko diogu, eta horrela
jarraituko dugu, bat ez datorren hamartarren bat topatu arte. Zenbaki hamartar
handiena duena izango da zifra handiena daukana.
Hartu koadernoa, eta saiatu hemen beheko taula hau osatzen, oraintxe eman
ditugun irizpideak aintzat hartuta. Ondoren, elkarrekin zuzenduko dugu. Jarri >
edo < ikurrak, bi zifren arteko biribilean, zenbaki bat bestea baino txikiagoa edo
handiagoa dela adierazteko.
Esan bezala, lehenengo zenbaki

osoan jarriko dugu arreta. 2
zenbakia 23 baina txikiagoa denez,
< ikurra dagokio.
Ordenatu zenbaki hamartarrak, txikienetik handienera. Hartu koadernoa, eta

saiatu egiten!
54
4.3.
Eragiketak, zenbaki hamartarrekin
Batuketak eta kenketak

Haizea arropa erostera atera da. 44,6 eraman ditu. Jaka 19,9 kostatu zaio, eta
gona, 15,35 . Zenbat diru gastatu du? Eta zenbat dirurekin itzuli da etxera?
Haizeak 19,9 gehi 15,35 gastatu ditu. Nola egingo dugu hamartarren arteko
batuketa?
Lehenik, komak lerrokatuko ditugu, bi batugaien zenbaki osoak eta zenbaki
hamartarrak bat etortzeko moduan. Hau da,
19,9
+ 15,35
Bi batugaiek ez dute zenbaki hamartarren kopuru bera; beraz, hamartar gutxiago
duen batugaiari (19,9) zero bat erantsiko diogu, bi batugaiek zenbaki hamartarren
kopuru bera izan dezaten. Hau da,
19,90
+ 15,35
Hala, Haizeak zenbat gastatu duen jakiteko, aski izango dugu batuketa dakigun
bezala egitea. Beraz,
55
19,90
+ 15,35
35,25 gastatu ditu Haizeak.
Haizeak erosketak egin ondoren zenbat diru gelditzen zaion jakin nahi du.
Kenketa egiteko, zeroa erantsi behar diogu 44,6 zenbaki hamartarri, kenkizunaren
eta kentzailearen zenbaki hamartarren kopurua berdintzeko. Beraz,
44,60
- 35,25
09,35 gelditzen zaizkio Larraitzi.
Batuketa edo kenketa egiteko, jarraitu honako urrats hauei:
Komak zutabe berean geratzeko moduan lerrokatu.

6
3
1
Zenbakiek zifra hamartarren kopuru bera izan dezaten, zeroak erantsi,

behar izanez gero bakarrik.
6
1
Eragiketak zenbaki osoak izango balira bezalaxe egin behar dira, koma
zutabe berean utzita.
56
Zenbaki hamartarren biderketa

Mirenek didgeridu bat erosi du, Australian, 3.500 australiar dolar ordainduta.
Zenbat euro ordaindu zituen, australiar dolar bat 0,515 badira?
Batuketarekin egin dugun moduan, komak lerrokatuko ditugu. Eta biderketa egiten
hasiko gara, besterik gabe:
TRIKIMAILUA: biderkagaiek 0 zifra badute zenbakiaren bukaeran, zeroak
kenduko ditugu, biderketa azkarrago egiteko. Gero, biderkadurari biderkagaiei
kendutakoak adina 0 gehitu, eta kito!
35
X 0,515
175
3 5
175
1 8,0 2 5
Esan dugunez, biderkagaiari kendu dizkiogun adina 0 gehituko dizkiogu emaitzari.

Koma kenduko dugu baita ere.
Beraz, 1802500
Emaitzari koma dagokion tokian jarri.
57
Didgeridu australiar instrumentuak 1.802,500 balio ditu.

Kontuan izan:
Komak lerrokatutakoan, zenbaki hamartarrak zenbaki osoak izango balira

bezalaxe biderkatu behar dira.
Emaitzak edo biderkadurak bi biderkagaien

hamartarren kopuru bera izango du.
artean
duten
zenbaki
Zenbaki hamartarren zatiketa

Zenbaki hamartarren zatiketa zenbaki osoenaren antzera egiten da. Kontuan hartu
beharreko gauza bakarra koma da. Ikus dezagun.
Jo dezagun 34,2 gramoko harea-poltsa bat 6 zatitan banatu nahi dugula. Zatiketa
modu arruntean egiten hasiko gara, eta lehen zifra hamartarra jaistean, zatidurari
koma jarriko diogu. Eta koma jarri ondoren, 7 zenbakia jarriko dugu haren
eskuinean, 42 eta 6ren arteko zatidura, hain zuzen ere.
34, 2 6
042 5, 7
0
Eta zatitzailea zenbaki hamartarra bada? Hau da, 34 : 0,15 egin nahi badugu?
Nola egiten da?
Ikus dezagun;
34
0,15
zatiketa egiten hasi aurretik, aldaketa batzuk egingo ditugu:
34 zenbakiari zatitzaileak dituen hamartarren kopurua adina zero jarriko dizkiogu

atzetik, zatitzaileari koma kentzeko. Hau da:
58
34 00
34 00
40
10
15
15
226
horrela, betiko moduan egin dezakegu zatiketa.
3400
hain zuzen ere. Baina
15
zatikiak hurrengo gaian landuko ditugunez, ez dugu orain horretan sakonduko.
Zatiketa hori zatiki moduan ere adieraz daiteke,
Erro koadroa
Zenbaki arrunt batzuen erro koadroak zenbaki hamartarrak dira. Nahiko eragiketa
konplexua denez, horiek zehatz kalkulatzeko kalkulagailua erabiltzea komeni da.
Hala eta guztiz ere, erro koadroen estimazioa buruz egiten ikasiko dugu.
Zenbaki hamartarrekiko erro koadroak estimatzeko, oso baliagarria da hemen
beheko taula hau jakitea.
1
16
25
36
49
64
81
100
10
121
11
144
12
169
13
196
14
225
15
59
ADIBIDEA
30 Taulari begiratuta ondoriozta daitekeenez, 30 zenbakiaren erro koadroa 5 eta
6 zenbakien artean dago. Beraz, 5 < 30 < 6
Adierazpen matematiko
horrek esan nahi du 5 zenbakia 30 zenbakiaren erro koadroa baino txikiagoa dela,
eta 6 zenbakia, 30en erro koadroa baino handiagoa.
50 Taulari begiratuta ondoriozta daitekeenez, 50 zenbakiaren erro koadroa 7 eta
8 zenbakien artean dago. Beraz, 7 <
ERRO KOADROA
ADIBIDEZ,
50 < 8.
225 BAINO HANDIAGOA DENEAN
900
Honelako erro koadroak kalkulatzeko, zenbaki arruntei buruzko gaian ikasitako

erro koadroen propietateak erabiliko ditugu.
900 =
9 100 = 3 10 = 30
Beste ADIBIDE bat:

6256
Oso zenbaki handia denez, zenbaki lehenetan deskonposatuko dugu, lehenik
(zatigarritasunari buruzko gaian ikasi dugu nola egiten den):
6.256
3.128
1.564
782
391
23
1
2
2
2
2
17
23
6.256 = 24 17 23
60
6256 = 2 4 17 23 = 2 4 17 23 = 4 17 23 = 4 17 23 = 4 391
6256 oso zenbaki handia da eta seguru asko erro koadroa kalkulagailuaz
ateratzeko aukera izango duzu. Baina garrantzitsua da nola egiten den jakitea.
Horrelako erro koadroak kalkulatzeko bide azkarrena zenbakia faktore lehenetan
deskonposatzea da. Hortik abiatuta, errazagoa da zenbakiak erro koadroaren
barnean sartzea!
ZENBAKI HAMARTARREN ERRO KOADROA

Aurreko atalean zenbaki arrunt batzuen erro koadroak kalkulatzen ikasi dugu. Ikas
dezagun, orain, zenbaki hamartarren erro koadroa kalkulatzen.
Kalkulatu
Kalkulatu
0,0004 =
4
22
2
=
=
= 0'02
2
10000
100
100
2
21
1 21
1
0,002 =
=
=
=
0'2
3
1
1000
10 10
10
10
Ezin
da
gehiago
deskonposatu.
Beraz, ikusi dugunez, erro koadroak zehaztasun osoz kalkulatzeko kalkulagailua
erabiltzea da egokiena. Baina kalkulagailurik ez badugu, badakigu zer egin!
4.4
Zenbaki hamartarrak biribiltzen
Zenbakiaren hamartarren kopurua handia denean, hamartarren biribilketa egitea

komeni izaten da. Batik bat horiekin eragiketak egin behar izanez gero.
Kalkula dezagun, adibidez, zenbat pisatzen duen Junek superretik ekarritako
poltsak. Lehenik, hamartarrak biribildu gabe egingo ditugu kalkuluak, eta, ondoren,
biribilduta.
Junek honako hauek ekarri ditu superretik:
61
- 5 poltsa 0,26 kg-koak

- 0,84 kg laranja-poltsa
- 0,39 kg ahuakate-poltsa
Zenbaki hamartarrak biribiltzen

Junek ekarri duen pisua kalkulatzeko, bide erraz eta azkarrena zenbakiak
biribiltzea da. Guk hamartar batera biribilduko ditugu zifrak.
1.
0,26 biribiltzea
0
0,2
0,1
0,2
0,3
0,4
0,5
0,6
0,7
0,8
0,21 0,22 0,23 0,24 0,25 0,26 0,27 0,28
0,9
1 kg
0,29 0,3 kg
0,26 zenbakia 0,3 zenbakitik gertuago dagoenez 0,2tik baino, 0,3 zenbakira
biribilduko dugu.
2.
0,84 biribiltzea
0,1
0,2
0,3
0,4
0,5
0,6
0,7
0,8
0,9
1 kg
0,8 0,81 0,82 0,83 0,84 0,85 0,86 0,87 0,88 0,89 0,9
62
0,84 zenbakia 0,8 zenbakitik gertuago dago 0,9 zenbakitik baino. Beraz, 0,8
zenbakira biribilduko dugu.
3.
0,39 biribiltzea
0,1
0,2
0,3
0,3 0,31 0,32 0,33
0,4
0,5
0,6
0,7
0,8
0,34 0,35 0,36 0,37 0,38
0,9
1 kg
0,39 0,4 kg
0,39 zenbakia 0,4 zenbakitik gertuago dagoenez 0,3 zenbakitik baino, 0,39,
0,4 zenbakira biribilduko dugu.
Oro har,
Biribildu nahi dugun zenbakia 0 eta 10 zenbakien artean adieraziko

dugu. 5 zenbakia tarte horren erdia dela jakinda;
-
5 zenbakia baino handiagoa den hamartar bat biribildu nahi

dugunean, ezkerrean dagoen hamartarra unitate bat handituko
dugu.
5 zenbakia baino txikiagoa den hamartar bat biribildu nahi
dugunean, ezkerrean dagoen hamartarra unitate bat txikituko
dugu.
Zenbat eta zenbaki hamartar gehiago eduki, orduan eta luzeagoa izango da
eragiketa; horregatik da hain garrantzizkoa biribilketak ondo egiten jakitea.
63
Hamarrenetara hurbilduta
0,3 5 = 1,5 kg
1,5 + 0,8 + 0,4 = 2,7 kg
Saiatu Junek ekarri duen pisua biribilketarik gabe kalkulatzen, zure koadernoan.
Biribilketarik gabe
0,26 5 = 1,3 kg
1,3 + 0,84 + 0,39 = 2,53 kg
Nola egin dituzu errazago eragiketak? Biribilketa erabilita ala erabili gabe? Ziur
nago errazago egin dituzula zenbaki hamartarrak biribilduta.
Aldea argia da: zenbakiek zenbat eta hamartar gutxiago, orduan eta errazago
egingo ditugu eragiketak. Bestela oso luzea gertatzen da, eta niri, behintzat, oso
zaila egiten zait.
64
5. ZATIKIAK
5.
ZATIKIAK
Zatikiak edozer gauzaren zatiak adierazteko erabiltzen dira. Zatikien bidez, zatitan
banatutako zerbaiten zatiak adierazi, eta zati horiekin kalkuluak egin ditzakegu.
Zatiki bat bi zenbakiren arteko zatiketa da. Zenbakiak bata bestearen gainean
adierazten dira, erdian marra bat dutela, bi zenbakiak bereizteko.
Izendatzailea
1
2
Zenbakitzailea
Zenbakitzailea: Tartatik hartu dugun zatien kopurua da.
1
zatikiak zati bat hartu
2
dugula adierazten du.

Izendatzailea: Neurtu nahi duguna, bere osotasunean, zenbat zatitan zatitu den
1
adierazten du.
zatikiak tarta bi zatitan zatitu dugula adierazten du.
2
Tarta
1
adierazteko.
2
65
5. ZATIKIAK
ADIBIDEZ
2
8
Izendatzailea 8 da, tarta 8 zatitan banatuta dagoelako. Eta zenbakitzailea 2 da, 8
zati horietatik 2 hartu ditugulako.
Tarta horren zenbakitzailea 2 da, eta izendatzailea 8. Zatikia, beraz;
5.1
Zatiki baliokideak
Zatiki baliokideak deritze balio bera duten zatikiei. Hainbat zatiketak zatidura
(emaitza) bera ematen duten bezala, zatiki baliokideek ere emaitza bera ematen
dute, izendatzaile eta zenbakitzaile desberdinak izan arren. Zatiki baliokideak
sortzeko, nahikoa da izendatzailea eta zenbakitzailea zenbaki beraz biderkatzea
edo zatitzea.
ADIBIDEA
2
4
=
Zatiki baliokideak dira, lehenengo zatikiaren zenbakitzailea eta
8
16
izendatzailea 2 zenbakiaz biderkatuz gero, aldameneko zatikia ateratzen delako.
Bigarren zatikiaren zenbakitzailea eta izendatzailea bi zenbakiaz zatitzen
baditugu, berriz, emaitza ezkerreko zatikia izango da.
Ikus dezagun nola adierazten diren, grafikoki, bi zatikiak:
66
5. ZATIKIAK
2
8
4
16
Zati bera adierazten dute, ezta? Beraz, zatiki baliokideak direla esan dezakegu.
Adibide horrek aditzera ematen digu zatikiaren gaiak (hau da, zenbakitzailea eta
izendatzailea) zenbaki beraz biderkatuz gero zatiki baliokideak lor daitezkeela.
Bide berari jarraituz, zatiki baliokideak lortuko ditugu, halaber, biderketa egin ordez
zatiketa eginda.
ADIBIDEA
9
9:3 3
=
=
15 15 : 3 5
Beraz, zatiki jakin batetik abiatuta haren zatiki baliokideak lortzeko beste bide bat
ikasi dugu.
Ikus dezagun, grafikoki, bi zatiki horien arteko baliokidetasuna zertan den.
9
15
3
5
67
5. ZATIKIAK
Nahiz eta zatikiak berdinak ez izan, lehenago esan dugunaren arabera, zatiki
baliokideek beti adierazten dute gauza bera.
Oro har,
Zatikiaren bi gaiak zenbaki beraz biderkatuz edo zatituz gero, hasierako

zatikiaren baliokide den beste zatiki bat lortuko dugu. Hau da, zatikiaren
balioa ez da aldatuko.
BI ZATIKI BALIOKIDEREN ARTEKO LOTURA

Bi zatiki baliokideren artean, beti dago gaien arteko lotura. Ikus dezagun:
4
2
=
8 16
2 16 = 32
8 4 = 32
3 9
=
5 15
3 15 = 45
5 9 = 45
Bi zatiki baliokidek beti emango dute emaitza bera, baten izendatzailea bestearen
zenbakitzaileaz biderkatzen denean, eta alderantziz.
Oro har,
Bi zati baliokidek honako berdintza hau egiaztatzen dute:

a c
=
ad=b.c
b d
ZATIKIEN ADIERAZPEN HAMARTARRA

Zenbaki hamartarrei buruzko gaian esan dugunez, zatiki eta zenbaki hamartarren
arteko erlazioa gai honetan landuko dugu. Eta hementxe gaude, hori guztia
azaltzeko gogoz!
68
5. ZATIKIAK
Aurreko gaian esan dugu badagoela hemen beheko zatiketa hau adierazteko
beste modu bat.
9
10
20
4
2,25
Eta halaxe da, zatiki bidez ere adieraz baitaiteke; eta baita zenbaki hamartarren
bidez ere!
9
= 2,25
4
Adierazpen matematiko horrek esan nahi du zenbaki hamartarra zatikiaren

adierazpena dela. Edo zenbakitzailearen eta izendatzailearen arteko zatidura
zenbaki hamartarra izan daitekeela.
Oro har,
Zenbakitzailea izendatzailearen multiploa bada, zatikiaren

zatidura zenbaki osoa da.
ADIBIDEZ,
10
=2
5
Hala ez denean, zatidura zenbaki hamartarra da.

ADIBIDEZ,
5
= 0,5
10
ZATIKIAK SINPLIFIKATZEA ETA ANPLIFIKATZEA

Zatikiak sinplifikatzea edo anplifikatzea gaiak txikiagotzea eta handiagotzea da.
ADIBIDEA
69
5. ZATIKIAK
Sinplifikatu
8
zatikia.
16
Zatiki baliokideak aurkitzeko egin dugun bezala, zenbakitzailea eta izendatzailea 2

zenbakiaz zatituko ditugu, zatikia sinplifikatzeko.
8
8:2
4
=
=
16 16 : 2 8
Horrela lortutako zatikiaren zenbakitzailea eta izendatzailea 4 zenbakiaz zatituko

dugu.
4 4:4 1
=
=
8 8:4 4
1
zatikia ezin dugu gehiago sinplifikatu, 1 eta 4 zenbakien arteko zatitzaile
4
1
komunetako handiena 1 delako. Hortaz,
zatikia laburtezina da. Ezin da
4
gehiago sinplifikatu.
Oro har,
Zatikia sinplifikatzeko, zenbakitzailea eta izendatzailea zatitzaile

komun batez zatitzen dira.
Sinplifikatu (laburtu) ezin den zatikia laburtezina da.
ADIBIDEA
Anplifikatu
3
zatikia
5
Sinplifikatzeko, zatitu egin ditugu gaiak. Anplifikatzeko, berriz, biderkatu egiten

dira.
3 3 5 15
=
=
5 5 5 25
70
5. ZATIKIAK
Oro har,
Zatikia anplifikatzea zenbakitzailea eta izendatzailea zenbaki beraz

biderkatu eta zatikiaren baliokide bat lortzea da.
ZATIKIAK IZENDATZAILE KOMUNERA LABURTZEA

Zatikiak izendatzaile komunera laburtzea deritzo izendatzaile bera duten zatiki
baliokideak lortzeari. Prozesu hori zatikiak ordenatzeko edo zatikien arteko
batuketa eta kenketa egiteko erabiltzen da.
ADIBIDEA
Izendatzaile berera laburtu
4
2 4 3
, , eta
12
4 6 8
Jar dezagun arreta, garrantzi handikoa baita prozesu hau ongi ulertzea.
LEHEN PAUSOA: izendatzaile guztien multiplo komunetako txikiena

aurkitzea (nola egiten den gogoratzen ez baduzu, begiratu zatigarritasunari
buruzko gaian).
m.k.t. (4, 6, 8, 12) = 24
BIGARREN PAUSOA: lehen urratsean lortu dugun multiplo komunetako

txikiena zatiki bakoitzaren izendatzaileaz zatitu behar dugu. Horrela, zatidura
bakoitza zatiki bakoitzaren izendatzaileaz biderkatzean, zenbaki bera
emango dute izendatzaile guztiek.. Zertarako? Gauzak neurtu ahal izateko,
neurtu nahi dugun horrek zati berdinetan banatuta egon behar duelako.
Bestela, ezinezkoa da gauzak neurtzea.
Zer zenbakiz biderkatu dugu 4 zenbakia, 24 lortzeko? 24:4= 6, 6 zenbakiaz:
orduan 2 zenbakitzailea ere 6 zenbakiaz biderkatuko dugu.
71
5. ZATIKIAK
2
4
4
6
24:6=4
3
8
24:8=3
4
12
24:12=2
HIRUGARREN PAUSOA: zatikiaren bi gaiak zatiduraz biderkatu.

2 6 12
=
4 6 24
4 4 16
=
6 4 24
33 9
=
8 3 24
42 8
=
12 2 24
12 16 9
8
,
,
,
24 24 24 24
Eta, azkenean, zatikiak konparatzeko, ordenatzeko eta horien arteko eragiketak

egiteko prest ditugu zatikiak.
5.2
Zatikien konparazioa eta ordena
Zatikiak konparatzeko eta ordenatzeko, hiru metodo erabil ditzakegu: zenbaki

hamartarren metodoa, izendatzaile komunera laburtzearen metodoa edo irudi
bidezko metodoa.
1 8
6
eta zatikiak ordenatzeko.
Ikus dezagun nola aplikatu hiru metodo horiek, ,
4 10
8
LEHENEGO METODOA: ZENBAKI HAMARTAR MODURA IDAZTEA.

Zatikiak zenbaki hamartar bihurtzen baditugu, erraz egin ahal izango dugu
horien arteko konparazioa.
1
= 0,25
4
0,25 < 0,75 < 0,8
8
= 0,8
10
6
8
1
<
<
8
10
4
6
= 0,75
8
72
5. ZATIKIAK
BIGARREN METODOA: IZENDATZAILE KOMUNERA LABURTZEA. Zatiki

bakoitzaren ordez izendatzaile bera duten zatiki baliokideen modura jartzen
badugu, errazagoa da konparazioa egitea.
1.
Lehenengo pausoa: izendatzaileen multiplo komunetako txikiena

bilatzea. m.k.t.(4, 8, 10) = 40
2.
Bigarren pausoa: multiplo komunetako txikiena (MKT) izendatzaileez

zatitzea.
40 : 4 = 10
40 : 10 = 4
40 : 8 = 5
3.
Hirugarren pausoa: zatikiaren bi gaiak (zenbakitzailea

izendatzailea), zatiketan atera den zatiduraz biderkatzea.
1 1 10 10
=
=
4 4 10 40
10 30 32
< <
40 40 40
32
8
84
=
=
10 10 4 40
1 6 8
< <
4 8 10
eta
6 6 5 30
=
=
8 8 5 40
Orain, handienetik txikienera edo alderantziz ordena ditzakegu, bai zatiki moduan
baita zenbaki hamartar moduan ere. Nahi izanez gero, grafikoki ere irudikatu
ditzakegu.
HIRUGARREN METODOA: IRUDIAK

1
4
8
10
6
8
73
5. ZATIKIAK
Zatikiek izendatzaile bera izan ez arren, tamaina bereko irudiak marraztea komeni
da, konparazioak egiteko.
Zatikiak konparatu eta ordenatzeko metodoak aztertu ondoren (izendatzaile
komuna, zenbaki hamartarrak, irudiak), aukeratu zuretzat egokiena eta
erabilgarriena zein den! Kontuan izan kasuaren arabera metodo bat besteak baino
aproposagoa izango dela!
5.3
Zatikien batuketa eta kenketa
Zatikien arteko batuketa eta kenketa egiteko, ezinbestekoa da zatikiek

izendatzaile bera izatea. Bestela ezin dira egin eragiketak.
ZATIKIEK IZENDATZAILE BERA DUTENEAN

Zatikiek izendatzaile bera dutenean, zenbakitzaileen arteko batuketa edo
kenketa egin eta izendatzailea berdin utzi behar da.
ADIBIDEA
10 5 8 1 10 + 5 8 + 1 8
+ - + =
=
4 4 4 4
4
4
Sinplifikazioa
4
=4
1
ZATIKIEK IZENDATZAILE DESBERDINAK DITUZTENEAN

Esan dugun bezala, zatikiek izendatzaile desberdinak dituztenean, horien arteko
batuketak eta kenketak egiteko, izendatzaile komunera laburtu behar ditugu
zatikiak.
ADIBIDEZ,
1 3
+
2 4
74
5. ZATIKIAK
Lehenengo pausoa: izendatzaileen multiplo

aurkitzea.
komunetako
txikiena
(MKT)
m.k.t.(2, 4) = 4
Bigarren pausoa: lehen pausoan atera dugun multiplo komunetako txikiena zatiki
bakoitzaren izendatzaileaz zatitzea.
4:2=2
4:4=1
Hirugarren pausoa: izendatzaileak eta zenbakitzaileak dagokien zatiduraz
biderkatzea. Hau da, zatikiak izendatzaile komunera laburtzea.
1 1 2 2
=
=
2 22 4
3 3 1 3
=
=
4 4 1 4
Laugarren pausoa: eragiketa egitea.

2 3 5
+ =
4 4 4
*ZENBAKI OSOAK, ZATIKIEN ARTEKO ERAGIKETETAN

Zenbaki osoak zatikiekin batzeko edo kentzeko, izendatzailetzat bat duten
zatiki modura hartu behar dira.
ADIBIDEZ,
3+
1 4 3 1 2
- = + 2 3 1 2 3
Lehenengo pausoa: zatikiak izendatzaile komunera bihurtzea.
75
5. ZATIKIAK
1, 2, eta 3 zenbakiak zenbaki lehenak direnez, izendatzaile komuna hiru

zenbakien arteko biderketa da. 1 2 3 = 6, 6 zenbakia izango da izendatzaile
komuna.
Bigarren pausoa: izendatzaile komuna izendatzaile bakoitzaz zatitzea.
6:1=6
6:2=3
6:3=2
Hirugarren pausoa: zatikien bi gaiak bigarren pausoko zatiketaren zatiduraz
biderkatzea.
3 6 1 3 2 2 18 3 4 18 + 3 4 17
+
=
+ - =
=
(laburtezina da, 17 zenbaki lehena
6
1 6 2 3 3 2
6
6 6
6
delako).
Adieraz dezagun eragiketa grafikoki;
18
6
3
6
4
6
17
4
Orokorrean,
76
5. ZATIKIAK
Zatikiak batzeko eta kentzeko:

Lehenik, izendatzaile komunera laburtu behar dira. Batugaia osorik
badago, izendatzailea 1 balu bezala jokatuko dugu.
5.4
Zenbakitzaileen arteko batuketa edo kenketa egin behar da.
Zatikia sinplifikatu, nahi izanez gero.
Zatikien biderketa
Biderketa zatikien arteko eragiketarik errazena da. Zenbakitzaileen (goikoa) arteko

biderketa eta izendatzaileen (behekoa) arteko biderketa egin behar da.
ADIBIDEZ,
1 5 2 1 5 2 1 5 10 5
2 = =
=
=
3 6 1 3 6 1 3 6 18 9
Oro har,
Zatikien arteko biderketa egiteko:

Zenbakitzaileak zenbakitzaileez biderkatzen dira.
Eta izendatzaileak, izendatzaileez.
a c ac
=
b d bd
ALDERANTZIZKO ZATIKIAK
5
6
adibidez, badago beste bat,
, alderantzizkoa hain
6
5
zuzen, hasierako zatikiaz biderkatuta unitatea ematen duena.
Edozein zatiki hartuta,
77
5. ZATIKIAK
5 6 30
=1
=
6 5 30
5
6
eta zatikiak alderantzizkoak direla esango dugu.
6
5
Oro har,
a
b
eta zatikiak alderantzizkoak dira eta zatiki horien biderkadura unitatea da.
b
a
a b
a b
=1
=
b a
ba
5.5
Zatikien zatiketa
Bi zenbaki zatitzea lehenengo zatikia bigarrenaren

biderkatzea da. Ikus dezagun hurrengo adibideotan.
alderantzizkoarekin
ZATIKIA ZENBAKI OSO BATEZ ZATITZEA

Zatikia zenbaki oso batez zatitzeko, zenbaki osoa zatikiaren izendatzaileaz
biderkatuko dugu.
ADIBIDEZ,
2
2 1 2 1
:2= = =
4
4 2 8 4
78
5. ZATIKIAK
:2
2 1
=
8 4
2
4
1
2
BI ZATIKIREN ARTEKO ZATIKETA

Bi zatikiren arteko zatiketa egiteko,
alderantzizkoaz biderkatuko dugu.
lehenengo
zatikia
bigarrenaren
ADIBIDEA
5 3 5 4 20
: = =
7 4 7 3 21
Oro har,
Bi zatikiren arteko zatiketa egiteko:
a c ad
: =
b d bc
a
c
ad
=
b
d
bc
a
b
c
d
ad
bc
79
6. PROPORTZIONALTASUNA ETA EHUNEKOAK
6.
PROPORTZIONALTASUNA ETA EHUNEKOAK
6.1
Proportzionaltasuna
Proportzionaltasunak bizitza errealeko arazoak eta problemak ebaztea

ahalbidetzen digu, informazio-iturria handituz, arazoen arteko erlazioak finkatuz,
eta oro har erabilgarriak diren ondorioak lortuz.
Magnitudea edozein gauza neurtzeko erabiltzen den ezaugarria
Horrenbestez, pisua, luzera, prezioa eta denbora magnitudeak dira.
833 daude
1 kilo pisatzen du
Magnitudea: dirua
Unitatea: euroak
Magnitudea: pisua
Unitatea: kiloak
da.
Bi magnitude horien artean erlazioa dagoela esan daiteke. Izan ere, erosten
dugun goxoki kopuruaren arabera, euro gehiago edo gutxiago ordaindu
beharko ditugu.
Erlazio mota horri proportzionaltasuna deritzo. Bi magnitudeek batak besteari
eragin egiten baitiote.
Bi motatako proportzionaltasun-erlazioak
alderantzizkoa.
ikasiko
ditugu:
zuzenekoa
eta
80
6.2
Magnitude zuzenki proportzionalak
Begiratu irudiei,
Irudi horietan, bi magnituderen (txokolatina kopuruaren eta prezioaren) arteko

erlazioa ikusten dugu. Txokolatina kopurua handitu ahala, prezioak ere gora
egiten duelako.
Eta ez hori bakarrik: hemen beheko taula honetan ikusten denez, txokolatina
kopurua bikoizten denean, prezioa ere bikoiztu egiten da; eta txokolatina kopurua
hirukoizten denean, prezioa ere hirukoiztu egiten da; eta horrela, etengabe.
: 10
3
2
TXOKOLATINA
KOPURUA
10
PREZIOA ()
20
2
3
:10
81
Taulan ikusten den proportzioari, hau da, proportzio berean handitzen eta txikitzen
diren magnitude arteko erlazioari, proportzionaltasun zuzeneko erlazioa deritzo.
Oro har,
Bi magnitude zuzenki proportzionalak dira:
6.3
Bata handiagotzen denean (bikoiztu, hirukoiztu) bestea hein berean

handiagotzen bada (bikoiztu, hirukoiztu).
Bata txikiagotzen denean (erdia, laurdena) bestea hein berean

handiagotzen bada (bikoiztu, laukoiztu).
Zuzeneko proportzionaltasunari loturiko problemak
Txokolatinen adibideari helduko diogu, berriro, proportzionaltasunari loturiko

problemak nola ebazten diren ikasteko.
: 10
3
2
TXOKOLATINA
KOPURUA
10
PREZIOA ()
20
2
3
:10
Bete dezagun, orain, taulako hutsunea. Zenbat balio dute 5 txokolatinak?
82
5 txokolatinak balio dutena kalkulatzeko, taulako datuak erabiliko ditugu. Taulak

dioenez, 3 txokolatinak 6 balio dute; beraz, zenbat balio dute 5 txokolatinek?
Bi metodo erabiliko ditugu: UNITATERA LABURTZEA ETA HIRUKO ERREGELA.
Bi metodo horiek erabiltzeko, aldagaien arteko proportzioa baieztatu behar dugu,
lehenik eta behin.
UNITATERA LABURTZEKO METODOA

Taulan, aldagaien artean proportzionaltasun zuzena dagoela frogatu dugu; beraz,
unitatera laburtzeko metodoa erabilgarria zaigu.
LEHENENGO PAUSOA: ZATIKIA ERAIKITZEA. Taulako bi aldagaien arteko

proportzioaz baliaturik, unitatearekin lotutako balio-bikotea osatuko dugu.
20
4 6
, , eta
zatikiek txokolatina batek zenbat balio duen adierazten dute.
10
2 3
*Adibidean
6
erabiliko dugu, enuntziatuak horixe aipatzen duelako.
3
BIGARREN PAUSOA: ZATIKIA EZEZAGUNA EZ DEN ALDAGAIAZ

BIDERKATZEA, ezezaguna den aldagaia ateratzeko.
TXOKOLATINAK
3
5
PREZIOA ()
6
?
(aldagai ezezaguna)
Beraz,
1 TXOKOLATINA
6
3
6
6 5 30
5 TXOKOLATINA 5 =
=
= 10
3
3
3
10 balio dute 5
txokolatinak
Oro har,
83
Unitatera laburtzeko,
Lehenik, unitatearekin lotutako balioa kalkulatu behar da.
Balio hori jakinda, erraza da edozein balio-bikote osatzea.
HIRUKO ERREGELA
Magnitudeen arteko proportzioa taularen bidez baieztatu dugu; beraz, hiruko
erregela erabilgarria da, 5 txokolatinak zenbat balio duten jakiteko.
Hiruko erregela 3 ezagunen arteko erlaziotik laugarren zenbakia aurkitzeko
baliagarria da.
LEHENENGO PAUSOA: HIRUKO ERREGELA IRUDIKATZEA.

garrantzitsua da ondo irudikatzea, kalkuluak behar bezala egiteko.
Oso
Taulan oinarrituta, dagokion txokolatina kopurua dagokion prezioaren ondoan

kokatzen da. 3 txokolatinak 6 balio dute; beraz, elkarren parean jarriko
ditugu. 5 txokolatinak zenbat balio duten ez dakigu, horregatik galdera ikurra
jarriko dugu balio horri dagokion kokalekuan.
TXOKOLATINAK
PREZIOA ()
3
5
6
?
BIGARREN PAUSOA: ZATIKI BALIOKIDEAK OSATZEA.

Marratu geziak, horizontalean, eta osatu zatiki baliokideak.
TXOKOLATINAK
3
5
PREZIOA ()
6
?
84
Hau da,
3 6
= 3 X=5 6
5 x
X=
5 6 30
=
= 10
3
3
10 balio dute 5 txokolatinak
Begiratu arretaz: bi metodoek problema ebazteko zatiki berera eraman gaituzte!
56
, hain zuzen ere. Hori
3
dela-eta, bi metodoen prozedura desberdina izan arren, biek zentzu bera dutela
ondoriozta daiteke.
Bi kasuetan, emaitza zatiki beraren bidez lortu dugu:
Norberak aukera dezala baliagarriena!
Oro har,
Proportzionaltasun zuzeneko hiruko erregela

Hiru daturekin eta ezezagun batekin zatiki baliokideen bikote bat egitea da.
1. MAGNITUDEA
2. MAGNITUDEA
a d
bd
= a x = bd x =
b x
a
85
6.4
Magnitude alderantziz proportzionalak
Alderantzizko proportzionaltasuna azaltzeko, honako adibide hau hartuko dugu

oinarri.
ADIBIDEA
Igerileku bat betetzeko behar ditugun baliabideen kudeaketa egiten ari gara;
lortzen ditugun iturri kopuruaren arabera, denbora gehiago edo gutxiago beharko
dugu zeregin horretarako. Denbora askorik ez dugunez, ikus dezagun nola antola
dezakegun igerilekua betetzeko prozesua.
Begiratu taulari:
86
:3
2
ITURRI
KOPURUA
DENBORA
(orduak)
24
12
:2
3
Taulak igerilekua hainbat iturriz baliatuta betetzeko behar den denbora ematen du
aditzera. Ez da harritzekoa zenbat eta iturri kopuru handiagoa eduki igerilekua
betetzeko, orduan eta denbora gutxiago behar izatea, ezta? Hain zuzen ere,
horixe da taulak azaltzen duena. Iturri kopurua bikoiztuz gero, denbora erdira
murrizten da. Iturri kopurua heren bat murrizten bada, igerilekua betetzeko
denbora hirukoiztu egiten da.
Iturri kopuruaren eta denboraren artean proportzioa dagoela esango dugu, iturri
kopuruaren arabera denbora gutxiago edo gehiago behar baita igerilekua
betetzeko.
Magnitude bat handiagotzen denean, beste magnitudea hein berean txikiagotzen
da. Proportzionaltasun erlazio horri alderantzizkoa deritzo. Hitzak dioenez,
erlazioa alderantzizkoa da, magnitude bat handitzen denean bestea txikitu egiten
delako, hein berean.
Oro har,
Bi magnitude alderantziz proportzionalak dira:
Bata handiagotu ahala (bikoiztu, hirukoiztu) bestea, hein berean

txikiagotzen (erdia, herena) bada.
Bata txikiagotu ahala (erdia, herena) bestea, hein berean

handiagotzen bada (bikoiztu, hirukoiztu).
87
6.5
Alderantzizko proportzionaltasunari loturiko problemak ebaztea
X ordu
Alderantzizko proportzionaltasunari buruzko problemak ebazteko ere bi metodo

erabiliko ditugu: unitatera laburtzea eta hiruko erregela.
Igerilekuaren adibideari helduta, ikas dezagun problemak ebazten.
Igerilekua betetzeko 8 iturri baditugu, zenbat denbora beharko da igerilekua
betetzeko? Erantzun zehatza nahi dugunez, kalkuluak egitea beharrezkoa da,
baina gainetik begiratuta, argi dago 8 ordu baino gutxiago beharko direla.
Zergatik? Alderantzizko proportzioaren arabera, 6 iturrirekin 8 ordu behar izan
badira, iturri kopurua handitzen badugu, igerilekua betetzeko behar den denbora
txikitu egingo da.
:3
2
ITURRI
KOPURUA
12
DENBORA
(orduak)
24
12
:2
3
88
UNITATERA LABURTZEKO METODOA

Taulan, magnitudeen artean alderantzizko proportzionaltasuna dagoela frogatu
dugu; beraz, unitatera laburtzeko metodoa erabilgarria zaigu.
LEHENENGO PAUSOA: unitatearekin lotutako balio-bikotea osatzea.
Taulan:
ITURRIAK
DENBORA (orduak)
6
1
8
?
6 8 = 48
Iturri batekin igerilekua betetzeko 48 ordu beharko genituzke.
BIGARREN PAUSOA: 8 iturriei dagokien ordu kopurua kalkulatzea.

ITURRIAK
6
12
DENBORA (orduak)
8
?
(neurri ezezaguna)
Beraz,
1 ITURRIREKIN
12 ITURRIREKIN
6 8 = 48 ordu
48
68
=
= 4 ordu
8
12
4 ordu beharko ditugu igerilekua

12 iturrirekin betetzeko.
Oro har,
89
Unitatera laburtzeko,
Lehenik, unitatearekin lotutako balioa kalkulatu behar da.
Balio hori jakinda, erraza da edozein balio-bikote osatzea.
HIRUKO ERREGELA
Magnitudeen arteko proportzioa taularen bidez baieztatu dugu; beraz, hiruko
erregela erabilgarria da, igerilekua 8 iturrirekin betetzen zenbat denbora beharko
dugun kalkulatzeko.
Hiruko erregela, 3 ezagunen arteko erlaziotik laugarren zenbakia aurkitzeko
baliagarria da.
LEHENENGO PAUSOA: HIRUKO ERREGELA IRUDIKATZEA.

garrantzitsua da ondo irudikatzea, kalkuluak behar bezala egiteko.
ITURRIAK
DENBORA (orduak)
6
12
8
X
Oso
BIGARREN PAUSOA: ZATIKI BALIOKIDEAK OSATZEA.

Marratu geziak, horizontalean, eta osatu zatiki baliokideak.
ITURRIAK
6
12
DENBORA (orduak)
8
X
zatiki baliokidea alderantzikatu!
Hau da,
68
6 x
6 x
=
=
=X
12
12 8
12 8
4 ordu beharko ditugu igerilekua 12

iturrirekin betetzeko.
90
Begiratu arretaz: bi metodoek problema ebazteko zatiki berera eraman gaituzte!

68
, hain zuzen ere. Hori
12
dela eta, bi metodoen prozedura desberdina izan arren, biek esanahi bera dutela
ondoriozta daiteke.
Bi kasuetan, emaitza zatiki beraren bidez lortu dugu:
Norberak aukera dezala baliagarriena!
Oro har,
Alderantzizko proportzionaltasuneko hiruko erregela.

Zatiki baliokideak osatzeko geziaz loturik dauden magnitudeak biderkatzea
da. Kontuz! Begiratu ondo hurrengo adierazpena:
1. MAGNITUDEA
6.6
2. MAGNITUDEA
a x
ad
= x=
b d
b
Ehunekoak
Ehunekoak eguneroko bizitzan oso erabilgarriak eta lagungarriak dira. Askotan,

ondorioak ateratzeko erabiltzen dira; adibidez, eskola bateko ikasleen % 40k
betaurrekoak erabiltzen dituela esateko, edo prezioen jaitsierak eta igoerak
azaltzeko, merkataritza sektorean, batik bat.
Baina zer esan nahi du ikasleen % 40k betaurrekoak erabiltzeak? 100 laguneko
40 lagunek betaurrekoak dituztela, hain zuzen ere. Hitzak dioenez, adierazten
den ezaugarri jakin bat (betaurrekodunak erabiltzea, adibidez) ehun laguneko
multzo batean zenbatek duten azaltzen du. Hau da, 100 ikasleko multzoan
zenbatek dituzte betaurrekoak? Esan dugunez, 40 ikaslek.
91
% sinboloaz azaltzen diren zenbaki guztiek 100eko multzoa dute oinarria.

ADIBIDEA
Eta 200 ikasleko eskola batean, zenbat ikasle dira % 40?
Begiratu grafikoari:
100 ikasle
60%
40%
100 ikasle
60%
40%
92
Esan dugunez, % 40k 100 ikasleko multzo bakoitzeko 40 ikasle betaurrekodun

daudela esan nahi du. Orain 200 ikasleen % 40 zenbat ikasle diren jakin nahi
dugunez, ehuneko bi multzo egin ditugu, eta 100eko multzo bakoitzetik % 40 hartu
dugu, hau da 40 ikasle.
Orduan:
Lehenik, ikasleak 100 ikasleko multzotan banatu ditugu:
200
= 2.
100
Beraz, 200 ikasleko multzo batean, 100eko 2 multzo ditugu.
Bigarrenik, multzo bakoitzetik 40 hartu ditugu, hau da, % 40.

Beraz, 100 ikasleko multzo bakoitzean 40 betaurrekodun daude.
Eta, azkenik, nahi dugun datua kalkulatzeko, multzoen kopurua multzo

bakoitzean dagoen ikasle betaurrekodunen kopuruaz biderkatuko dugu:
2 40 = 80 .
Hauxe da ondorioa: 200 ikasleko eskola batean 80 ikaslek dituzte

betaurrekoak. Edo beste era batera esanda: eskolan, ikasleen
% 40
betaurrekodunak dira.
Oro har,
Kopuru baten ehuneko bat hartzea kopuru hori 100eko multzotan

zatitu eta multzo bakoitzetik adierazitako kantitatea hartzea da.
% sinboloa ehuneko irakurtzen da. % 40: ehuneko berrogei.
Dagoeneko badakigu ehunekoa zertan datzan. Orain, beste ikuspuntu batzuetatik

aztertuko dugu ehunekoei loturiko problemak nola ebatzi, kontzeptua ondo
finkatzeko eta kalkulurako baliabideak ugaritzeko.
93
6.7
Ehunekoei buruzko problemak ebazten
EHUNEKOAK ULERTZEKO BESTE MODU BAT: EHUNEKOA ZATIKI BAT DA
100 ikasle
100 ikasle
Betaurrekodunen adibidearekin jarraituko dugu.

Gogoan izan, ikasleen % 40 zenbat ikasle diren kalkulatzeko, 100 ikasleko talde
40
bakoitzetik 40 ikasle hartu ditugula; hau da,
hartu dugu. Bestela esanda:
100
ikasleak 100 zatitan banatuta, zati horietako bakoitzeko 40 betaurrekodunak dira,
alegia:
40
= %40
100
Baina guk 200 ikasleren % 40 kalkulatu nahi dugu! Horretarako, bi multzoak hartu
behar ditugu kontuan, eta ez bakarra. Beraz, zatikia 200 zenbakiaz biderkatuko
dugu.
94
Beraz,
40
200
100
200en%40 = 200en
40
100
Horrela ikusita, ehunekoa kalkulatzea zenbaki baten zatikia kalkulatzea

bezalakoxea da.
Oro har,
Kopuru baten ehuneko jakin bat kalkulatzeko:
Kopurua 100 zenbakiaz zatitu eta ehunekoarekin biderkatu behar da.
Baina esan dugun bezala, ehunekoak kalkulatzeko bide desberdinak ditugu. Ikus
ditzagun aukera gehiago, eta ondoren aukeratuko duzu zuretzat aproposena!!
EHUNEKOAK ULERTZEKO BESTE MODU BAT: HIRUKO ERREGELA

Proportzionaltasunaren atalean ikusi dugunaren arabera, hiruko erregela 3
zenbaki ezagunen arteko erlaziotik laugarren zenbakia aurkitzeko erabiltzen da.
Hara, betaurrekodunen adibidean bezala! 3 zenbaki ezagun ditugu, eta laugarrena
aurkitu nahi dugu!
IKASLEAK
200
100
BETAURREKODUNAK (% 40)
X
40
200 40
200 X
200 40 = 100 X
= X 80 = X
=
100
100 40
Zer iruditu zaizue? Hiruko erregelaren bidez lortu dugun emaitza aurreko
metodoen bidez lortutako berbera da!
Jabetuko zinenez, emaitza lortzeko bide desberdinak egin arren, bide guztietatik
zatiki bera atera da. Gogoan ez baduzu, egin gora, eta ikusi.
95
Garrantzitsuena zatikia ondo osatzea da; metodoa edo kalkuluak egiteko bidea
norberak aukera dezala!
Bi magnituderen arteko erlazio hau zuzenean proportzionala da. Begiratu:
4
3
2
IKASLEAK
100
200
300
400
BETAURREKODUNAK (%)
40
80
120
160
Taula: 100 ikasleko multzo bakoitzean 40 betaurrekodun daudenez, ikasle

multzoa bikoizten, hirukoizten edo laukoizten denean, betaurrekodunen kopurua
ere bikoiztu, hirukoiztu eta laukoiztu egiten da. Oro har, magnitudeak proportzio
berean handiagotzen direnez, zuzenean proportzionalak direla esaten dugu.
EHUNEKOAK BIZKOR KALKULATZEA

Ehuneko batzuk kalkulatzeko truku bat ikasiko dugu. Imajinazio apur batekin, oso
erraza izan daiteke.
Ikus ditzagun adibide batzuk:
% 50 AURKITZEA
a)
Eskolako betaurrekodunen kopurua % 50ekoa balitz, zenbat ikasle lirateke

betaurrekodunak?
96
100 ikasle
50%
100 ikasle
50%
50%
50%
Ikasi dugunez, 100 ikasleko multzo bakoitzean 50 izango dira betaurrekodunak;

eta eskolan 200 direnez, ehuneko bi multzo osatzen dituztenez: 50 betaurrekodun
ehuneko multzo bakoitzeko bider ehun ikasleko 2 multzo = 100 ikasle
betaurrekodun izango lirateke.
Hau da;
200en%50
200en
50
100
200en
1 200
=
= 100
2
2
Baina kalkulua errazago egin daiteke.

200en % 50 zenbat den kalkulatzeko, aski izango da kopurua zati bi egitea, edo
bider 0,5 egitea.
Hau da,
200 : 2 = 100
Errazagoa ezta? Eta bizkorragoa, gainera!
97
Oro har,
2 zenbakiaz zatitu
% 50 zenbat den aurkitzeko
% 20 AURKITZEA
b)
Eta betaurrekodunak % 20 badira?
% 20 ehunekoarekin antzeko zerbait gertatzen da.
100 ikasle
80%
200en%20
100 ikasle
20%
200en
20
100
80%
200en
20%
1
= 0,2
5
98
Beraz, %20 =
20 1
= denez, 100 ikasleko multzoa 5 zatitan banatuko dugu.
100 5
% 20 kalkulatzeko, dagokion zenbakia 5 zenbakiaz zatitzea aski da. Sinplea ezta?

Oro har,
% 20 zenbat den aurkitzeko
5 zenbakiaz zatitu
Horrelako baliabideak erabiltzea oso aberasgarria da kalkuluak egiteko garaian,

sinpleak eta azkarrak direlako. Trikimailua erabilgarria iruditu bazaizu, hasi
praktikatzen, % 25, % 75, % 40, % 80 eta abar, kalkulatzeko. Zure esku duzu
matematikak sinplifikatzeko bidea!
Ehunekoei buruzko gaia amaitzeko, 2 problema mota azaltzea falta zaigu. Orain
arte, ehunekoen bidez zenbaki osoak ateratzeko bideak ikasi ditugu: hiruko
erregela, zatikia pentsatuz ateratzea eta trikimailu batzuk.
99
Orain, ehunekoa kalkulatzea eta beherapenak eta igoerak ikastea tokatzen zaigu.
EHUNEKOAK KALKULATZEA
Orain arte erabili ditugun adibideetan, ehunekoa zenbaki ezaguna zen, baina
oso interesgarria da alderantzizko eragiketak egitea jakiten ere.
ADIBIDEA
Jo dezagun Sasha Hotelean 200 ohe daudela, eta 52 dituztela hartuta. Zer
ehunekotan dago hotela beteta?
Aurreko adibideetan ikusi dugun bezala, ehunekoei loturiko problemak ebazteko
bide egokia dagokion zenbakia 100eko multzotan banatzea da.
HIRU METODO
Lehenengo metodoa: zer zatiki dagokion pentsatzea. 100eko multzoak

osatu.
OHEAK, GUZTIRA
200 : 2
HARTUTAKO OHEAK
100
26
100
26
52 : 2
100
100 oheko 26 ohe hartuta daudela ikusi dugu. Beraz, Sasha Hotela % 26n beteta
dago.
26
= 0,26 %26
100
Bigarren metodoa: hiruko erregela.
OHEAK, GUZTIRA
HARTUTAKO OHEAK
200
100
200 52
=
100 X
52
X
X =
100 52
= 26
200
Horrelako problemak ebazteko, egokiagoa da hiruko erregela erabiltzea,

batzuetan ezinezkoa izaten baita ehuneko multzoak egitea.
Adibidez, jo dezagun 250 ohe daudela Sasha Hotelean, eta 52 dituztela hartuta.
Zer ehunekotan dago beteta hotela?
Ohe kopurua ezin da 100eko multzotan banatu. Horregatik da egokiagoa hiruko
erregela erabiltzea.
Hirugarren metodoa: zatia zati kopuru osoa kalkulatzea.

52
= 0'26
200
0,26k % 26 adierazten du.
Aukeratu, orain, zuretzat zein den erabilgarriena!
101
BEHERAPENAK ETA IGOERAK

Aldakuntza-indizeek eragiketa baten bidez beherapenak eta igoerak kalkulatzea
ahalbidetzen digute! Ikas dezagun beste trikimailu bat!
ADIBIDEA
Amaiak surf-ohola erosi nahi du. Surf-oholak 500 balio zituen, baina dendan
esan diote % 15eko beherapena egingo diotela. Zenbat ordaindu beharko du?
Beherapenak kalkulatzeko bide errazena hauxe da:

% 100 - % 15 = % 85
Surf-oholaren prezioa, beherapena barne
102
Beraz:
% 85 500 =
85
500 =0,85 500 = 425 ordainduko ditu Amaiak surf100
oholarengatik.
Kopuru bera adierazten dute!
ADIBIDEZ
Naroak bizikleta erosi nahi du. Etxe azpiko dendan begiratu du, eta bizikletak 200
balio zituen iaz, baina, orain, prezioa % 30 igo da. Zein da gaurko prezioa?
Igoera kalkulatzeko bide errazena:
% 100 + % 30 = % 130
Bizikletaren prezioa, igoera barne.
Beraz,
103
% 130 200 =
130
200 = 1,3 200 = 260 -koa da bizikletaren gaurko prezioa.
100
Kopuru bera adierazten dute!
Beherapenak eta igoerak, beste metodoa erabiliz:

Beherapenak eta igoerak bide motza eta bizkorra eginez kalkula daitezke ikusi
dugun metodoarekin. Baina ikus dezagun beste metodoa, alegia:
Lehenengo pausoa: beherapena edo igoera kalkulatzea.

Surf-oholaren adibidean:
500 % 15 = 75 -koa da beherapena.
Bizikletaren adibidean:
200 % 30 = 60 -koa da igoera.
Bigarren pausoa: prezioa kalkulatzea.

Surf-oholaren adibidean:
500 75 = 425 balioko ditu surf-oholak, beherapena kontuan izanik.
Bizikletaren adibidean:
200 + 30 = 230 balio ditu, bizikletak igoera eta guzti.
104
7. NEURKETAK
7.
NEURKETAK
7.1
Magnitudeak eta neurriak
XVIII. mendearen amaiera aldera, munduko estatu guztietan objektuei buruzko

informazioa biltzeko eta emateko sistema bateratua erabiltzeko proposamena egin
zen. Neurri-unitateen ugaritasunak zaildu egiten baitzuen herrien arteko
hurbilketa, komunikazioa, merkataritza, garapen zientifikoa eta abar.
Adibidez,
Telefono bidezko elkarrizketa:
Zenbat olio bota behar diot bizkotxoa

egiteko nahasturari?
Koilarakada bat.
Zer tamainatako koilara?
105
7. NEURKETAK
Neurriaren informazioa adierazgarria izan dadin, erabilitako unitateak guztiontzat

berdina izan behar du, bestela ezinezkoa da hitzarmena finkatzea. Hau da,
unitate estandarizatu bat behar da. Telefonozko elkarrizketan, Haizeak Yeinsoni
bizkotxoa egiteko olio koilarakada bat behar zuela esan beharrean, 10 ml olio
behar zituela esan balio, askoz errazago ulertuko lirateke.
XVIII. mendearen amaiera aldera (1792), sistema metriko hamartarra proposatu
zuen Pariseko Zientzien Akademiak, neurrien sistema normalizatzeko.
Sistema metriko hamartarrak magnitude funtsezkoenei dagokien neurriunitateak biltzen ditu:
MAGNITUDEA
UNITATEA
LUZERA
METROA (M)
EDUKIERA
LITROA (L)
PISUA
GRAMOA (G)
Magnitudea edozein objekturen ezaugarriak neurtzeko erabiltzen den elementu

deskribatzaile bat da. Adibidez pertsona baten altuera neurtzeko erabiltzen den
magnitudea edo deskribatzailea luzera da.
Magnitude jakin baten kantitatea neurtzeko, neurri-unitate deritzon kantitate
estandarizatuarekin konparatzen da.
Ikus dezagun zertan datzan magnitude eta unitateei buruzko irizpideak.
7. 2
Luzera neurtzea
Objektuen altuera, zabalera, tamaina eta abar neurtzeko, luzera-neurriak

erabiltzen ditugu; horietan garrantzitsuena metroa da.
Ikus ditzagun beste luzera-neurri batzuk:
km
hm
dam
dm
cm
mm
kilometroak
hektometroak
dekametroak
metroak
dezimetroak
zentrimetroak
milimetroak
106
7. NEURKETAK
Hala eta guztiz ere, luzera neurtzeko neurri gehiago ere badira, luzera oso
txikiak eta luzera oso handiak neurtu behar direnerako, hain zuzen ere:
Badira milimetroa baino luzera-unitate txikiagoak:
1 mikra = 0,001 mm (mikra, milimetroaren milarena da).

Mikroorganismoak (mikrobioak, bakterioak eta abar) neurtzeko erabiltzen da.
1 nanometro = 0,000001 mm (nanometroa, milimetroaren milioirena).
1 angstrom = 0,000000001 mm.
Distantzia atomikoak eta zelulak neurtzeko erabiltzen da.
Badira kilometroa baino handiagoak diren luzera-unitateak ere:
Unitate astronomikoa (UA) planeten arteko distantzia neurtzeko erabiltzen

da. Unitatetzat Lurretik Eguzkira dagoen distantzia hartzen da.
1 UA = 150 milioi kilometro.
Argi-urtea izarretarako eta galaxietarako distantziak neurtzeko erabiltzen da.

Argi-urtea argiak urtebetean egiten duen distantzia da.
1 argi-urte = 9,5 bilioi kilometro.
Luzera neurtzeko tresnak:

Luzera neurtzeko tresnak neurketa zehatzak egiteko erabiltzen dira. Oro har,
tresna fidagarriak direlako eta hurbiltze zehatzagoak egiteko aukera ematen
dutelako erabiltzen dira.
KALIBREAK milimetroaren hamarrenak

neur ditzake.
107
7. NEURKETAK
LASERRAK distantziak
ahalbidetzen du.
7.3
zehatz
kalkulatzea
Edukiera neurtzea
Edukiera neurtzeko unitaterik garrantzitsuena litroa da. Litroa likidoen neurriunitatea da, batik bat. Kubo, botila, kutxa, edalontzi eta abarren edukiera
neurtzeko aukera ematen digu.
Edukiera-neurriak
kl
hl
dal
dl
cl
ml
(kilolitroak) (hektolitroak) (dekalitroak) (litroak) (dezilitroak) (zentilitroak) (mililitroak)
Edukiera neurtzeko tresnak:
Sukaldaritzan asko erabiltzen da, errezetak

adierazten duen likido kantitatea kalkulatzeko.
108
7. NEURKETAK
7.4
Pisua neurtzea
Pisuari dagozkion neurrietan, unitaterik garrantzitsuena gramoa da. Edozein

objekturen pisua neurtzeko erabiltzen da; eguneroko bizitzan, janaria pisatzeko
erabiltzen dugu, batik bat.
Pisu-neurriak eta unitate-aldaketak:
kg
hg
dag
dg
cg
mg
(kilogramoak)
(hektogramoak)
(dekagramoak)
(gramoak)
(dezigramoak)
(zentigramoak)
(miligramoak)
Pisua neurtzeko tresnak:
PISUAK gizakion magnitudea

kilogramotan zehaztea ahalbidetzen digu.
7.5
Luzera, edukiera eta pisuen UNITATE-ALDAKETAK
Hiru magnitude horien unitate-aldaketa egiteko prozedura bera erabiltzen da;

beraz, atal honetan neurri bati buruz azaltzen dena beste guztientzat baliagarria
da.
Neurtu nahi dugunaren arabera, neurri bat edo bestea aukeratuko dugu.
Adibidez, boligrafo baten luzera neurtzeko, ez dugu kilometroa erabiliko, eta,
seguru asko, ezta metroa ere. Egokiena cm-ak erabiltzea izango da. Era berean,
xiringa batean sartzen den odol kantitatea neurtzeko, ez dugu litroa oinarri
109
7. NEURKETAK
hartuko, mililitroak baizik. Beraz, hainbat neurri-unitate egotea ez da

halabeharra! Guztiz logikoa eta erabilgarria baizik.
Begiratu taulari:
km
hm
dam
dm
cm
0,
1,
6,
mm
0,012 km
Taulan, kilometroei dagokien unitate-neurriaren zutabearen azpian
dago kokatuta koma. Zenbakiaren unitate-neurria kilometroa delako, hain zuzen
ere.
231, 24 m
Zenbakiaren unitate-neurria metrotan dago adierazita, eta taulan,
metroaren zutabean dago kokatuta koma.
16,00 dm
Zenbakia dezimetrotan dago adierazita, eta koma dezimetroen
zutabean kokaturik dago.
16,00 dm = 16 dm
Komarik ezartzen ez zaien neurrietan, koma unitate
txikiena adierazten duen zenbakiaren eskuinean dagoela pentsatu behar
dugu. Hau da, azkeneko zenbakiaren eskuinean. Horregatik gauza bera
adierazten dute komarik gabeko neurri batek eta neurri horrek berak,
eskuinean koma jarri eta nahi adina zero erantsita.
Oro har,
Koma unitatea adierazten duen neurriaren zutabean kokatua dago, beti.
Hau da, zenbaki baten neurri-unitatea metroa bada, metroari dagokion
unitate-neurriaren zutabearen azpian kokatu behar da koma.
110
7. NEURKETAK
Unitate-aldaketak:
Unitate-aldaketak arrazoitzeko eta unitate batetik besterako aldaketa egiteko
prozedura ikasteko, hemen beheko taula hauxe hartuko dugu oinarri.
km
hm
dam
1.000 m
100 m
10 m
dm
0,1 m
cm
0,01 m
mm
0,001 m
Taula horrek zera dio:

1 km = 1.000 m
1 dm = 0,1 m
1 hm = 100 m
1 cm = 0,01 m
1 dam = 1 m
1 mm = 0,001 m
Oro har,
Metroak, litroak eta gramoak hamarnaka egiten dute gorantz eta

beherantz.
10 l
100 dl
Litro eta dezilitroen artean unitate maila bateko aldaketa dago, eta
hamar unitate egin du behera.
ADIBIDEA
i)
Adierazi metrotan 86 dm.
ii)
Adierazi kilometrotan 8,6 m.
iii)
Adierazi dekametrotan 0,0086 km.
iv)
Adierazi hektometrotan 8 dam 6 m 2 dm = 862 dm.
111
7. NEURKETAK
Bihurtu ditzagun taula gainean. Gogoratu koma unitate-neurriaren zutabean

kokatu behar dela beti!
km
0,
hm
0,
dam
dm
8,
0,
cm
mm
Lehenik, baieztatu, koma neurri-unitatearen zutabearen azpian dagoela.

Bigarrenik, ohartu unitate-neurriak gorantz egiten duenean koma ezkerrerantz
mugitzen dela, eta beherantz egiten duenean koma eskuinerantz mugitzen dela.
Hirugarrenik, erreparatu koma mugitzean zenbakiak zifra gutxi baditu eta
unitate-neurriaren aldaketak koma alde batera edo bestera asko mugitzea
badakar, zeroak gehitu behar direla.
Laugarrenik, jabetu gorantz egitean zeroak ezkerrean jartzen direla, eta
beherantz egitean, eskuinean.
Azken batean,
Unitate-neurrien aldaketa egitea zatitzea eta biderkatzea da. Kontuan hartu:
Neurri handi batek (1 kilometro) beti edukiko ditu neurri txikiagoko unitate
pila bat (1 000 metro).
BIDERKATZEA.
Neurri txiki batek (1 metro) beti edukiko ditu neurri handiagoko oso unitate
gutxi (0,001kilometro).
ZATITZEA.
112
7. NEURKETAK
7.6
Luzera, edukiera eta pisuen arteko ERAGIKETAK EGITEA
Hiru neurri horiekin eragiketak egiteko prozesua bera da. Ez da ezertan aldatzen.
Beraz, kontuan hartu eragiketak egiteko emango ditugun azalpenak hiru neurriekin
eragiketak egiteko baliagarriak direla.
BATUKETA ETA KENKETA

ADIBIDEA
Kalkulatu 250 cl + 15,7 ml.
Lehenengo pausoa, unitateak neurri bereko batugai bihurtzea. Hau da, cl-ak mltara aldatzea, edo alderantziz. Adibide honetan, ml-ak cl-tara pasatuko ditugu.
Aurreko ataletan ikusi dugunez, unitateak hamarnaka handiagotzen eta
txikiagotzen dira, beraz,
15,7 ml
1,57 cl.
Bigarren pausoa, bi batugaien koma bata bestearen gainean jartzea eta

eragiketa egitea. Beraz,
250 cl
15,7 cl
265,7 cl
Kenketa egin beharko bagenu, prozedura berari jarrai beharko genioke.

BIDERKETA
ADIBIDEA
Kalkulatu 3,75 m 2,5 m
Lehenengo pausoa, batuketan bezala, unitateak neurri bereko biderkagai
bihurtzea. Adibide honetan, unitate-neurri bera dute; beraz, lehenengo pausoa
egin beharrik ez dugu.
Bigarren pausoa, eragiketa egitea.
113
7. NEURKETAK
3, 75
x 2,5
2 zifra hamartar
1 zifra hamartar
1875
750
9, 3 7 5
2 + 1 = 3 zifra hamartar
Hirugarren pausoa, emaitzari koma jartzea, biderkagaietan dauden adina zifra

hamartar adierazteko. Beraz,
9,375 m2
Azken batean, zenbaki hamartarrei buruzko gaian biderketak egiteko ikasi genuen
prozedura bera da.
ZATIKETA
Aurreko eragiketetan bezala, garrantzitsua da izendatzailea eta zenbakitzailea
unitate-neurri berera aldatzea. Ondoren, ohiko zatiketen modura egingo dugu
zatiketa. Zenbaki hamartarren arteko zatiketa nola egiten den gogoratzen ez
baduzu, jo zenbaki hamartarrei buruzko gaira.
7.7
Azalera neurtzea
Etxeen neurria edo salgai dagoen lursail baten magnitudea kalkulatzeko unitate
giza azalera erabiltzen da.
Atal honetan, azalerak nola neurtzen diren eta horiek neurtzeko unitate
koadratikoak zein diren ikasiko dugu.
Azalerak neurtzeko, koadro formako azalera kantitate jakin bat erabiliko dugu
unitatetzat: unitate koadroa. Hala, azalera neurtzea azalera horrek zenbat unitate
karratu dituen kalkulatzea izango da.
114
7. NEURKETAK
UNITATE KOADROA ( 1 u.k.)
SA = 9 u.k.
B
SB = 6 u.k.
Azalera-neurriak:
Azalera-neurri unitaterik garrantzitsuena metro koadroa da.
km2
hm2
1.000.000 m
dam2
10.000 m
100 m
m2
dm2
0,01 m
cm2
mm2
0,0001 m
0,000001 m
Taula ulertzeko, begiratu hemen azpian duzun irudi honi. Irudiak metro
karratua edo metro koadroa adierazten du. Metro koadroa dezimetro koadrotan
deskonposatua dago.
115
7. NEURKETAK
1 dm
1 dm 1 dm2
1m
1m
Metro koadro bat 1 dm2-ko 100 karratuk osatzen dute. Hau da;
1 m2 = 100 dm2
Azalera-unitateak, ehunaka handiagotzen edo txikiagotzen dira.

Lursailen azalerak neurtzeko, beste neurri batzuk erabiltzen dira (laborantzaneurriak).
Erabilienak area, hektarea eta zentiarea dira:
area
hektarea
zentiarea
1 a = 1 dam2 = 100 m2
1 ha = 1 hm2 = 10.000 m2
1 ca
=
1m2
116
7. NEURKETAK
Unitate-aldaketak eta eragiketak:

Azaleraren unitate-aldaketak luzera, pisu eta edukieraren unitate-aldaketekin
alderatzen baditugu, ezberdintasun nagusi hauxe topatuko dugu: unitateak
hamarnaka handiagotu edo txikiagotu ordez, ehunaka handiagotzen eta
txikiagotzen direla. Beraz,
koma bina zifraka mugitzen da, bai ezkerrera bai eskuinera.

50 km2 = 5.000 hm2
2.000.000 m2 = 20.000 dam2
Eragiketak luzera, pisu eta edukierarekin ikasi dugun bezala egiten dira. Ez da
ezer ere aldatzen.
7.8
Bolumena neurtzea
Bolumena objektu edo gorputz batek hartzen duen espazioari deritzo. Zenbat ur
sartzen da botilan? Zenbat oxigeno dugu gizakiok gorputzean?
Bolumena neurtzeko, kubo erako espazioa bat (unitate kubikoa) hartzen da
unitatetzat.
UNITATE KUBIKOA
Unitate-aldaketak eta eragiketak orain arte ikusi ditugun unitate-neurri guztiekin

bezala egiten dira, baina honako ezberdintasun honekin:
bolumen-unitateak milaka handiagotzen eta txikiagotzen dira, eta ez
hamarnaka edo ehunaka, aurreko unitateak bezala.
117
7. NEURKETAK
ADIBIDEA
kg3
hg3
dag3
g3
dg3
cg3
mg3
1
1
000
1 kg3 = 1.000 hg3
Unitate batetik besterako aldaketa egitean, milaka handiagotzen edo txikiagotzen

da.
i)
ii)
iii)
Adierazi dm3-tan 459 dam3

Adierazi hm3-tan 13.340.000 m3
Adierazi cm3-tan 1 mm3
km3
hm3
13,
dam3
m3
dm3
459
000
000
cm3
mm3
000,
340
Bolumena eta edukiera magnitude bera neurtzeko erabiltzen ditugu. Nahiz eta
edukiera likidoekin lotutako magnitudea dela pentsatu eta bolumena solidoek
betetzen duten espazioa neurtzeko magnitudea izan, biak magnitude bera
neurtzeko erabiltzen dira.
LITROA DEZIMETRO BATEKO ERTZA DUEN KUBOAREN EDUKIERA DA.
1L = 1DM3
118
7. NEURKETAK
1L
1 DM3
Ikus dezagun:
1 l = 1 dm3 dela kontuan hartuta, eta litroak hamarnaka eta metro kubikoak, aldiz,
milaka handiagotzen eta txikiagotzen direla gogoan izanik:
m3
dm3 dm3
m3
1
cm3cm3
0
1
Kl
hl
dal
dl
cl
ml
1 kl = 1.000 l = 1 m3
1 l = 1 dm3
1 ml = 0,001 l = 1cm3
119
7. NEURKETAK
Bolumena eguneroko bizitzan asko erabiltzen ez dugunez, ez dugu horretan

gehiago sakonduko. Aski izango da unitateak handiagotzean eta txikiagotzean
milaka aldatzen direla jakitea.
Hala eta guztiz ere, aipa ditzagun eguneroko bizitzan erabiltzen diren eta
neurketa bolumenetan egiten duten tresna batzuk:
Errezeten neurriak zehatz-mehatz kalkulatzeko

edalontzi modukoak.
Esperimentuak egiteko euskarria eta neurketak

egiteko tresna.
Xiringa asko erabiltzen da osasun alorrean.
120
7. NEURKETAK
7.9
Sistema hirurogeitarra
Sistema hirurogeitarra angeluak eta denborak neurtzeko erabiltzen da.

Hirurogeitarra esaten zaio, maila bateko 60 unitatek hurrengo maila handiagoko
unitate bat osatzen dutelako. Unitate bakoitza aurreko unitatea baino hirurogei
aldiz handiagoa eta hurrengo unitatea baino hirurogei aldiz txikiagoa da, alegia.
Sistema hamartarrean unitate bakoitza aurreko unitatea baino 10 aldiz
handiagoa da.
Sistema hirurogeitarrean, aldiz, unitate bakoitza aurreko unitatea baino 60 aldiz
handiagoa da.
ANGELUEN NEURRI-UNITATEAK
Sistema hirurogeitarrean, gradua da angeluen neurri-unitatea. Angeluak doitasun
eta zehaztasun handiagoz neurtzeko, gradua baino unitate txikiagoak erabiltzen
dira: minutua eta segundoa.
Begiratu honako taula honi:
UNITATEA
IKURRA
BALIOKIDETASUNA
Gradua
1 = 60'
Minutua
'
1' = 60"
Segundoa
"
1 = 3.600"
Beraz,
gradu bati 60 minutu dagozkio
minutu bati, 60 segundo
eta gradu bati, 3.600 segundo
Unitate batetik bestera pasatzeko, zera egin behar da:
121
7. NEURKETAK
60
Gradua
60
Minutua
: 60
Segundoa
Gradua
3.600
: 60
Minutua
Segundoa
: 3.600
DENBORAREN NEURRI-UNITATEAK
Denboraren neurri-unitateak mendea, urtea, hilabetea, eguna dira.
Eguna baino denbora-tarte laburragoak neurtzeko, ordua, minutua eta segundoa
erabiltzen dira.
Angeluen neurri-unitate diren aldetik, orduak, minutuak eta segundoak ere sistema
hirurogeitarrekoak dira: izan ere, maila bateko 60 unitatek hurrengo maila
handiagoko unitate bat osatzen dute.
UNITATEA
IKURRA
BALIOKIDETASUNA
Ordua
1 h = 60 min
Minutua
min
1 min = 60 s
Segundoa
1 h = 3.600 s
60
Ordua
60
Minutua
3.600
Segundoa
: 60
Ordua
: 60
Minutua
Segundoa
: 3.600
122
7. NEURKETAK
ERAGIKETAK, SISTEMA HIRUROGEITARREAN: BATUKETAK

Angelu- edo denbora-neurrien batuketak egiteko, batugaiak multzotan bildu
behar dira: graduak graduekin, orduak orduekin, minutuak minutuekin eta
segundoak segundoekin.
Emaitza lortu ondoren, kontuan izan:
-
Segundoak 60 baino gehiago badira, minututan adieraziko ditugula.
Minutuak 60 baino gehiago badira, berriz, ordutan eta gradutan adieraziko

ditugula.
ADIBIDEA
Ordenagailua goizean 3 h 25 min 48 s piztuta egon da, eta arratsaldean, berriz, 5
h 48 min 29 s. Zenbat denbora egon da piztuta ordenagailua?
Goian azaldutako irizpideak kontuan izanik, minutuak eta segundoak ezin dira 60
baino gehiago izan:
3 h 25 min 48 s
+ 5 h 48 min 29 s
8 h 73 min 77 s
+
1 min 17 s
8 h 74 min 17 s
+ 1 h 14 min
9 h 14 min 17 s
Angeluak edo denborak kalkulatzea gauza bera da; eragiketa ez da ezertan

aldatzen, beraz, jarraitu beharreko bidea ere ez.
ERAGIKETAK, SISTEMA HIRUROGEITARREAN: KENKETAK

Kontuan izan beharreko irizpideak berdinak dira eragiketa guztiei dagokienez,
baina ikus dezagun kenketaren adibide bat.
123
7. NEURKETAK
ADIBIDEA
Egin kenketa hau: 15 13' 5" - 12 26' 50"
+ 60
-1
15 13' 5"
12 26' 50"
15 12' 65"
12 26' 50"
14 72' 65"
12 26' 50"
2 46' 15"
ERAGIKETAK, SISTEMA HIRUROGETIARREAN: BIDERKETAK

Denbora- edo angelu-neurriak zenbaki arrunt batez biderkatzeko:
Biderketa beti bezala egin.
Unitateren bat, minutuak edo segundoak, 60 baino handiagoa bada, 60-ko

multzoak egin eta ateratzen den multzo kopurua ezkerreko unitateari gehitu.
60-ko multzoa osatu gabe gelditzen diren minutuak edo segundoak jatorrizko
unitatean utziko ditugu. Ordu eta graduen unitateak, berriz, 60 baino
handiagoak izan daitezke, eta, beraz, horiekin ez da unitate-aldaketarik egin
behar.
ADIBIDEA
Egin biderketa hau: 1 32' 10" 15
1 32' 10"
x 15
15 480' 150"
150" = (60" 2) + 30" = 2' + 30"
15
2'
30"
482'
30"
482' = (60' 8) + 30' = 8 + 30'
23
2'
2'
30"
124
7. NEURKETAK
ERAGIKETAK, SISTEMA HIRUROGEITARREAN: ZATIKETAK

Denbora edo angelu-neurriak zenbaki arrunt batez zatitzeko, jarri arreta
honako azalpen honetan:
Zatiketa beti bezala egin.
Gradu edo orduen zatidura atera, sobera gelditzen dena minututara pasatu
(bider 60 eginda).
Sobera geratu den hori, minututara aldatutakoa, zatikizuneko minutuei batu

eta atera zatidura. Sobera gelditzen dena segundotara pasatu (bider 60
eginda).
Sobera gelditutako segundoak zatikizuneko segundoei gehitu eta atera

zatidura. Sobera gelditzen dena zatiketaren hondarra da.
ADIBIDEA
Egin zatiketa hau: ( 28 14' 32") : 3
28
14'
32"
1 1 60 = 60'
3
9
24'
2"
Zatidura
74'
2'
2' 60 =
120"
152"
"2
Hondarra
Begiratu adibidearen gaineko azalpenari, eta jarraitu pauso horiei, zatiketa nola
egiten den ikasteko.
125
8. HIZKUNTZA ALJEBRAIKOA ETA EKUAZIOAK
8.
HIZKUNTZA ALJEBRAIKOA ETA EKUAZIOAK
8.1
Hizkuntza aljebraikoa
Askotan, gauza bat kontatzen dugunean, lagunek ez digute ulertzen, oso esaldi
luzeak erabiltzen ditugulako. Matematikan, maiz gertatzen da hori: esan nahi
duguna oso erraza da, baina hori adierazteko modua oso zaila! Adibidez: Manuk
daukan dirua Edurnek daukanaren bikoitza da.
Bestalde, euskaraz ari bagara, errusieraz besterik ez dakien batek ez digu ezertxo
ere ulertuko! Horregatik, matematikan, hizkuntza internazional bat sortu da,
denboraren poderioz: hizkuntza aljebraikoa, alegia.
Nola idatziko genuke aljebraikeraz Xabierrek daukan dirua Edurnek
daukanaren bikoitza da? Ez dakigu zenbat diru daukan Xabierrek, baina
badakigu zenbaki bat dela! Orduan, zenbaki hori, letra baten bidez adieraziko
dugu. Oro har, x letra erabili ohi da. Bi zenbaki baino gehiago adierazi nahi
baditugu, berriz,... x, y eta z letrak erabiliko ditugu. Hala, honela idatziko dugu
aurreko esaldia:
x = 2y
Non x-k Xabierrek duen dirua adierazten duen, eta y-k, berriz, Edurnek duen
dirua.
Amaiak 7 puxtarri ditu, baina ez dakigu zenbat puxtarri dituen Peruk! Hauxe da
dakiguna: bien artean 12 puxtarri dituzte.
126
Non x-k Peruk daukan puxtarri kopurua adierazten duen.

Adierazi nahi ditugun zenbakiak arruntak badira, ohituraz n letra erabiltzen
da.
ADIBIDEAK
Ondoz ondoko bi zenbaki arrunten arteko biderkadura: n (n + 1) .
Ondoz ondoko hiru zenbaki arrunten arteko batura: n + (n + 1) + (n + 2 ) .
Zenbaki arrunt baten koadroa: n 2 .
Hizkuntza honetan oinarrituta, asmakizun asko ebatz ditzakegu! Ba al zenekike

zenbat puxtarri dituen Peruk? Ji, ji, ji.
BERDINKETAK:
Berdinketa = ikurra duen adierazpen aljebraikoa da. = ikurra oso garrantzitsua
da matematikan, eta ez dugu edonola erabili behar! = ikurrak berdintasuna
adierazten du. Adibidez, 1 + 2 = 3 egia den berdinketa bat da, eta 1 + 2 = 7,
berriz, gezurra den berdinketa bat!
127
ADIBIDEAK
2 + x = 5 ez da beti egia, x = 3 denean bakarrik betetzen da.
x = x + 1 beti gezurra den berdinketa bat da.
(a + b )2 = a 2 + 2ab + b 2
beti egia den berdinketa bat da (a-ren eta b-ren edozein
baliotarako)
a + b = b + a beti egia den berdinketa bat da (a-ren eta b-ren edozein
baliotarako)
4 a 4 b = 4 a +b beti al da egia?
8.2
Ekuazioak eta identitateak
EKUAZIOAK beti egia ez diren berdinketak dira, eta IDENTITATEAK, aldiz, beti
egia diren berdinketak.
ADIBIDEZ,
x
= 2 adierazpena ekuazioa da, x = 6 denean bakarrik delako egia;
3
gainerako kasu guztietan gezurra da!
x 3 3x
adierazpena identitatea da, x -ren balio guztietarako egia
=
2 5 10
delako.
Zer da honako adierazpen hau? Ekuazioa ala identitatea?
9 + a2 = 3 + a
128
9 + 0 2 = 9 = 3
a = 0 denean egia da:
3 + 0 = 3
hartzen baitute.
bi adierazpenek balio bera
9 + 4 2 = 9 + 16 = 25 = 5
Ez dira berdinak!
a = 4 denean gezurra da!
3 + 4 = 7
Baina
Ondorioz, 9 + a 2 = 3 + a adierazpena ekuazioa da, adierazpen matematikoa

betetzen duen a-ren balio bat bakarrik dagokiolako; ez da identitatea.
Oro har,
8.3
EKUAZIOA ezaguna ez den zenbakiari zenbait balio dagokionean.
IDENTITATEA ezaguna ez den zenbakiari balio guztiak dagozkio.
Ekuazio baten soluzioak
Ekuazio baten soluzioak ekuazio hori BETETZEN duten (egia bihurtzen duten)
balioak dira.
ADIBIDEAK
3 + x = 8 ekuazioak soluzio bakarra du, x = 5 alegia, x -ren beste balio

guztietarako gezurra baita. (adibidez, x = 1 eginda, 3 + 1 = 8 4 = 8 gezurra
ateratzen da).
x
= 4 ekuazioak soluzio bakarra du, x = 6 alegia, x -ren beste balio
2
guztietarako
gezurra
baita.
(adibidez,
x
=
10
eginda,
10
1+
= 4 1 + 5 = 4 6 = 4 gezurra ateratzen da).
2
1+
Zein da, zure ustez, 4 x = 12 ekuazioaren soluzioa?

x 2 3 x + 2 = 0 ekuazioaren soluzioa da x = 1 ? Eta x = 3 ?
129
x = 1 denean, ekuazioan x-ren partez 1 ordezkatuta, hauxe lortzen da:
12 3 1 + 2 = 0 1 3 + 2 = 0 0 = 0 , hau da, egia da, eta, ondorioz, x = 1

ekuazioaren soluzioa da.
x = 3 denean, ekuazioan x-ren partez 3 ordezkatuta, hauxe lortzen da:
3 2 3 3 + 2 = 0 3 3 + 2 = 0 2 = 0 , hau da, gezurra da, eta, ondorioz,

x = 3 ez da ekuazioaren soluzioa!
Baina nola aurkitu ekuazio baten soluzioak? Ekuazio baten soluzioak bilatzeari
ekuazioa ebaztea deritzo, eta zeregin horretarako truku eta trikimailu batzuk
ikasiko ditugu.
8.4
Ekuazioen ebazpena, x-ren bila:
EKUAZIOAN x BAKARRA DAGOENEAN

Gogoan dituzu Amaia eta Peruren puxtarriak? Hau zen egoera:
Amaiak 7 puxtarri ditu, baina ez dakigu zenbat puxtarri dituen Peruk! Dakiguna
hauxe da: bien artean 12 puxtarri dituzte.
Egoera horren adierazpen aljebraikoa hau zen: 7 + x = 12, ekuazio bat, hain
zuzen ere. Zein izango da ekuazio honen soluzioa? Hau da, zenbat puxtarri ditu
Peruk?
Dagoeneko, seguru badakizula zenbat kanika dituen Peruk, ezta?
Hausnartu dezagun nola iritsi garen ondorio horretara.
5, noski!
Amaiak 7 baditu, 12ra iristeko 5 falta dira; orduan, Peruk 5 izan behar ditu, ez?
Hau da, x = 5 izango da.
Ekuazio batzuen ebazpena ez da hain erraza, ordea; horrexegatik, ekuazio hori
ebazteko beste modu bat erabiliko dugu, kasu zailagoetan zer egin jakiteko.
7 + x = 12 ekuazioak, = ikurraren ezkerraldean 7 + x dauka, eta eskuinaldean,
12. Bi gauza horiek berdinak badira, biei 7 kentzen badiegu, gelditzen diren bi
gauzek berdinak izaten jarraituko dute, ez? Beste modu batean esanda:
130
7 + x = 12
7 + x 7 = 12 7
Ikur hau, beraz edo orduan

irakurriko dugu.
Zer gertatzen da lortu dugun ekuazioaren ezkerraldean? x bakarrik gelditu dela!

Begira:
7 + x = 12
7 + x 7 = 12 7
x=5
Eta soluzioa lortu dugu!

Helburua beti bera da: x bakarrik uztea = ikurraren alde batean. Horrela,
konturatu gabe soluzioa lortuko dugu!
Lana aurrezteko, horrela idatziko dugu ebazpena:
7 + x = 12
x = 12 7
x=5
Eta esango dugu ezkerraldean batugai gisa ageri den 7 hori, eskuinaldera
aldatzean, kentzailea izango dela; baina ez ahaztu hori egin dugunaren laburpena
dela! Zenbakiak ez dira alde batetik bestera pasatzen; benetan egin duguna zera
da: bi aldeei 7 kentzea!
Eta zer egingo dugu kentzen ari diren zenbakiekin? Adibidez, nola ebatziko dugu
x 3 = 8 ekuazioa?
Ekuazio hori egoera erreal bati dagokio; adibidez, 3 ordaindu ondoren, 8
geratu zaizkit. Zenbat euro nituen ordaindu baino lehen?
Ekuazio honen ebazpen osoa hauxe da:
131
Ebazpen osoa:
x 3 = 8 x 3+3 = 8+3
x = 11
Eta ebazpen laburtua:
x3=8 x =8+3
x = 11
Eta esango dugu ezkerraldean kentzaile modura ageri zen 3 hori eskuinaldera
aldatu dugula, batugai gisa; baina ez ahaztu hori egin dugunaren laburpena dela!
Hau da, ekuazioaren bi aldeei 3 gehitu diegu.
Oro har,
Kentzen ari diren zenbakiak, ekuazioaren beste aldera gehitzen

pasatzen dira.
Gehitzen ari diren zenbakiak, ekuazioaren beste aldera kentzen

pasatzen dira.
ETA ZER GERTATUKO DA x

ZATITZEN BADU?
ZENBAKI BATEK BIDERKATZEN EDO
ADIBIDEA
3 x = 21 , hau da, zenbaki bati 3 zenbakiaz biderkatzen badugu, 21 ematen du. Zein
da zenbaki hori?
132
3 x = 21 ekuazioa ebazteko, bi aldeak 3 zenbakiaz zatituko ditut (ezkerraldeko 3

hori sinplifikatzeko!)
Ebazpen osoa:
3 x = 21
3 x 21
=
3
3
x=7
Ebazpen laburtua:
3 x = 21
x=
21
3
x=7
Eta esango dugu ezkerraldean biderketan ageri den 3 hori, eskuinaldean zatitzaile
modura pasatu dugula; baina ez ahaztu hori egin dugunaren laburpena dela! Hau
da, ekuazioaren bi aldeak 3 zenbakiaz zatitu ditugu.
Eta x zenbaki batek zatitzen badu?
x
= 4 . Beharbada, dagoeneko bururatuko zitzaizun zer egingo dugun!
5
Ekuazioaren bi aldeak 5 zenbakiaz biderkatuko ditugu, ezkerraldean zatitzaile
modura ageri den 5 hori sinplifikatzeko:
Adibidez:
Ebazpen osoa:
x
=4
5
x
= 54
5
x = 20
133
Ebazpen laburtua ondokoa da:
x
=4
5
x = 54
x = 20
Eta esango dugu ezkerraldean zatitzaile gisa ageri zen 5 hori, eskuinaldera
aldatuta, biderkatzaile bihurtu dela; baina ez ahaztu hori egin dugunaren
laburpena dela! Hau da, ekuazioaren bi aldeak 5 zenbakiaz biderkatu ditugu.
Baina, eragiketa gehiago daudenean... zer egin dezakegu ekuazio bat ebazteko?
Ikus dezagun, pixkanaka-pixkanaka: trukua beti berdina izango da,
ekuazioaren bi aldeetan beti eragiketa bera egin, x bakarrik uzteko!
Adibidez: 3 x + 7 = 13 ekuazioa ebazteko, honako pauso hauei jarraituko diegu:
3 x + 7 = 13
3 x + 7 7 = 13 7
Bi aldeetan 7 kendu
3x = 6
3x 6
=
3 3
x=2
Bi aldeak 3z zatitu
Modu laburtuan, honela idatziko dugu:
3 x + 7 = 13
3 x = 13 7
3x = 6
x=
6
3
x=2
134
ADI! Kontuan hartu ezin gula 3 zenbakia beste aldera zatitzaile modura pasatu,
baldin eta aurretik 7 zenbakia eskuinera aldatzen ez badugu, kentzaile modura!
Begira zer gertatuko litzatekeen, bestela:
3 x + 7 = 13
3 x + 7 13
=
3
3
3 x 7 13
+ =
3 3 3
x+
7 13
=
3 3
Bi aldeak 3z zatitu
Bi aldeetan
x=
13 7
3
x=
6
3
x+
7 7 13 7
=
3 3 3 3
7
kendu
3
x=2
Ebazpena zuzena da, baina askoz ere konplikatuagoa eta... nola idatziko zenuke
modu laburtuan?
Aholku bat: biderkatzen edo zatitzen ari den zenbaki bat, beste aldera zatitzen
edo biderkatzen pasatu baino lehen... ziurta zaitez gai guztiak biderkatzen edo
zatitzen ari dela, eta ez gai bakar bat!
Horretarako, irizpide bezala, lehenengo urratsean, batugai edo kentzaile modura
ari diren zenbakiei erreparatuko diegu, lehen-lehenik.
Beste adibide bat:
x
1 = 4
3
Ebazpen osoa
x
1 = 4
3
x
1+1 = 4 +1
3
Bi aldeetan 1 gehitu
x
=5
3
x
= 35
3
x = 15
Bi aldeak 3z biderkatu
135
Ebazpen laburtua
x
1 = 4
3
x
= 4 +1
3
x
=5
3
x = 35
x = 15
Normala denez, modu laburtua lehenetsiko dugu, askoz erosoagoa delako.

Hemendik aurrera, ebazpen laburtuak bakarrik idatziko ditugu, ados?
Oro har,
Bidertzen ari diren zenbakiak, ekuazioaren beste aldera zatitzen

pasatzen dira.
Zatitzen ari diren zenbakiak, ekuazioaren beste aldera bidertzen
pasatzen dira.
EKUAZIOAN x BAT BAINO GEHIAGO DAGOENEAN

Eta zer gertatzen da x ekuazioaren bi aldeetan azaltzen bada? Hau da hau!
ADIBIDEA
Nola ebatziko dugu 5 x 3 = 3 x + 11 ekuazioa?
Irizpidea hauxe da: lehenengo urratsean, x duten gaiak = ikurraren alde batean
eta x ez dutenak beste aldean jartzea lortu!
Hau da:
5 x 3 = 3 x + 11
5 x 3 x = 11 + 3
2 x = 14
x=
14
2
x=7
136
Beste adibide bat:
3x 1 2 x
=
+ 2 Ene! Ea moldatzen garen!
4 3 5
3x 1 2 x
=
+ 2 Lehenengo pausoa x duten gaiak = ikurraren alde batera eta x
4 3 5
ez dutenak beste aldera eramatea izango da; ea lortzen dugun!
3x 1 2 x
3x 2 x
1
=
+2
= 2+
4 3 5
4
5
3
zatikiak jada landuta dauzkat, ji, ji.
3x 2 x
1
= 2+
4
5
3
7x =
7 20
3
x=
Orain, laburtu egin beharko!
15 x 8 x 6 1
= +
20 20 3 3
7 20
37
x=
15 x 8 x 6 + 1
=
20
3
Zorionez,
7x 7
=
20 3
20
3
Tira, kostata, baina lortu dut! Ekuazio horren ebazpena Amaia eta Perurena baino
askoz konplikatuagoa zen, ezin izango nukeen buruz ebatzi!
Noski, ekuazio guztien soluzioek ez dute zertan zenbaki arruntak izan behar!
Zatikiak ere izan daitezke!
Badago ekuazio bera ebazteko beste modu bat, ea zein modu gustatzen zaizun
gehiago:
Beste modu bat:
Izendatzaile guztiak sinplifikatzeko, ekuazioaren bi aldeak izendatzaileen multiplo

komunetako txikienaz biderkatuko ditut!
137
3x 1 2 x
=
+2
4 3 5
2x
3x 1
+ 2
60 = 60
4
3
5
15 3 x 20 = 12 2 x + 120
45 x 20 = 24 x + 120
Lortu dut izendatzailerik gabeko

ekuazio bat! Eta badakit horiek nola
ebazten diren!
60
x=
140
21
3x
1
2x
60 = 60
+ 60 2
3
5
4
45 x 24 x = 120 + 20 21x = 140
x=
20
3
Ji, ji, ji, bi modu desberdinetan ebatzi dut ekuazioa, eta soluzio bera lortu dut! Hau
da hau, zein gauza kuriosoak dituen matematikak!
Ea hurrengoarekin ausartzen naizen! Nire ustez, aurkituko dugu ezkutatuta
dagoen altxorra (x-ren balioa alegia).
7x 9
2x
+4=
+
3
4 2
Tira, banoaaaaaaaaaaaaa!
2x
7x 9
2x 7x 9
+4=
+
= 4
3
4 2
3
4
2
13 x 1
=
12
2
13 x =
12
2
8 x 21x 9 8
=
12 12
2 2
13 x = 6
x=
6
13
8 x 21x 9 8
=
12
2
x=
6
13
Eta bi aldeak izendatzaileen multiplo komunetako txikienaz biderkatuz nola

egingo nuke?
138
2x
7x 9
+4=
+
3
4 2
8 x + 48 = 21x + 54
7x 9
2x
+
+ 4 = 12
12
4 2
3
8 x 21x = 54 48
2x
7x
9
+ 12 4 = 12
+ 12
3
4
2
6
6
13x = 6 x =
x=
13
13
12
xOro
zenbaki
har, ezezaguna duten zifrak ekuazioaren alde batera eta x-rik ez
dutenak beste aldera eraman.
ADIBIDEZ,
8 x + 3 x 20 x = 5 3 + 9
8.5
Bigarren mailako ekuazioak:
Orain arte, ez dugu aztertu x ber bi agertzen zen ekuaziorik. Zer gertatzen da x 2
azaltzen denean?
Hori gertatzen bada, gai guztiak alde batera pasatzen eta = ikurraren beste
aldean 0 jartzen saiatu behar dugu, adibidez:
6 x 2 + 4 x 16 = 4 x 2 10 ekuazioa ebazteko, lehenengo pausoa hau izango da:
6 x 2 + 4 x 16 = 4 x 2 10
6 x 2 + 4 x 16 4 x 2 + 10 = 0
6 x 2 4 x 2 + 4 x 16 + 10 = 0
2x 2 + 4x 6 = 0
Eta lortu dugu ax 2 + bx + c = 0 motako ekuazio bat. a, x 2 biderkatzen duen
zenbakia da, b, berriz, x biderkatzen duena, eta c, x-rik gabeko gaia.
139
Orain, honako formula hau erabiliko dut:
x=
b b 2 4ac
2a
eta ekuazioak
dituen soluzio guztiak lortuko ditut.
a=2
Adibide honetan: b = 4 dira

c = 6
Orduan:
x=
4 4 2 4 2 ( 6 ) 4 16 + 48 4 64 4 8
=
=
=
=
22
4
4
4
4+8 4
= =1
4
4
4 8 12
=
= 3
4
4
Ekuazioak bi soluzio ditu! Hau da, x-ren bi baliorentzako betetzen da, x = 1 eta x =
-3 balioetarako, hain zuzen.
Formula miresgarri hori nondik ateratzen den jakin nahi baduzu... pixka bat itxaron
beharko duzu! Ez baita bat ere erraza formula horren zergatia azaltzea!
Bigarren mailako ekuazio batek 2 soluzio eduki ditzake, edo bakarra, edo
batere ez! Ikus ditzagun hiru kasu horiek, adibide batzuen bidez:
Bi soluzio:
x 2 9 x + 14 = 0 x =
( 9 )
( 9)
2 1
4 1 14
9 81 56 9 25 9 5
=
=
=
2
2
2
9 + 5 14
=
=7
2
2
95 4
= =2
2
2
Soluzio bakarra:
140
x 6x + 9 = 0 x =
( 6)
( 6)2 4 1 9
2 1
6 36 36 6 0 6
=
= =3
2
2
2
Soluziorik ez:
x 2 + 3x + 6 = 0 x =
3 3 2 4 1 6 3 9 24 3 15
eta
=
=
2 1
2
2
15 ez da
zenbaki erreala
15 ez da orain arte landu ditugunen moduko zenbaki bat! Kalkulagailuan
15 kalkulatzen saiatzen bazara, ez duzu emaitzarik lortuko. Kalkulagailuak
errorea dela esango dizu!
BIGARREN MAILAKO EKUAZIO BATZUEN EBAZPENA, FORMULA ERABILI

GABE
Ebatzi behar dugun bigarren mailako ekuazioan b = 0 bada edo c = 0 bada,
ekuazioa formula erabili gabe ebatz daiteke. Ikus dezagun nola:
b = 0 kasua:
3 x 2 48 = 0 3 x 2 = 48 x 2 =
48
x 2 = 16 x = 16 x = 4
3
Ekuazio horrek bi soluzio ditu, x = 4 eta x = -4, hain zuzen ere.
c = 0 kasua:
141
x = 0
x + 7 x = 0 x (x + 7 ) = 0
x + 7 = 0
x = 7
Bi zenbakiren biderkadura 0 izan dadin, bi zenbaki

horietako batek 0 izan behar du!
Ekuazio horrek bi soluzio ditu, x = 0 eta x = -7 alegia

Oro har,
Bigarren mailako ekuazioak: ax 2 + bx + c = 0

Formula orokorra:
x=
b b 2 4ac
2a
b = 0 kasua: ax 2 + c = 0
koadroa kalkulatu
x 2 askatu, eta, gero, lortu duzunaren erro
c = 0 kasua: ax 2 + bx = 0 atera biderkagai komuna, x, eta banatu ekuazioa

lehenengo mailako bi ekuaziotan (ez ahaztu zergatik egin daiteken!)
c = 0 kasua: ax 2 + bx = 0 atera biderkagai komuna x eta banatu ekuazioa
lehenengo mailako bi ekuaziotan (ez ahaztu zergatik egin daiteken!!!!)
8.6
BI EZEZAGUNEKO EKUAZIO-SISTEMA LINEALAK:
Orain arte ezezagun bakar bat zuten ekuazioak landu ditugu. Bi ezezagun
baditugu, bi ekuazio osatu beharko ditugu, halako ekuazioek infinitu soluzio
baitituzte!
142
x = 1
Adibidez: 2 x + 3 y = 5 ekuazioak infinitu soluzio ditu, besteak beste: eta

y = 1
x=4
eta
y = 1
eta
eta
x = 2
eta
y=3
Eta horrela, infinitu bikote aurki ditzakegu,

Soluzio bakarra izateko, bi ekuazio beharko ditugu.
2 x + 3 y = 5
Adibidez:
4 x + 5 y = 7
Bi ekuazio horietako lehenengoak infinitu soluzio ditu, eta bigarrenak ere infinitu
soluzio izango ditu, baina bi ekuazioak elkartzen baditugu, ekuazio-sistema lineala
osatu eta soluzio bakarra izango da posible!
Nola bilatu soluzio hori?
Hiru metodo daude:
ordezkapen-metodoa eta laburpen-metodoa.
berdinketa-metodoa,
BERDINKETA-METODOA
2 x + 3 y = 5
4 x + 5 y = 7
Trikimailua: ezezagun bera (x edo y) askatu, bi ekuazioetan, eta lortutako
adierazpenak berdindu.
Adibidez, x askatuko dut bi ekuazioetan:
2 x + 3 y = 5
4 x + 5 y = 7
2 x = 5 3 y

4 x = 7 5 y
5 3y
x = 2
7 5y
x =
4
143
Orduan:
5 3y 7 5y
=
4 (5 3 y ) = 2 (7 5 y ) 20 12 y = 14 10 y 12 y + 10 y = 14 20
2
4
2 y = 6
y=
6
2
y=3
Eta x-ren balioa jakiteko, komeni zaigun tokian ordezkatuko dugu y-ren balioa;
5 3y
adibidez, hemen: x =
.
2
x=
5 3y
5 33 5 9 4
x=
=
=
= 2
2
2
2
2
x = 2
Soluzioa hau izango da:
y=3
Nahi baduzu, hasierako sisteman ordezkatu x = -2 eta y = 3, eta baieztatu bi

ekuazioak betetzen direla!
ORDEZKAPEN-METODOA
2 x + 3 y = 5
4 x + 5 y = 7
Trikimailua: ekuazio batean ezezagun bat askatu (x edo y) eta lortutako
adierazpena beste ekuazioan ordezkatu.
Adibidez, bigarren ekuazioan y askatuko dut, eta, gero, lortu dudan adierazpena
lehenengo ekuazioan y-ren partez ordezkatuko dut.
144
2 x + 3 y = 5
2 x + 3 y = 5
4 x + 5 y = 7
5 y = 7 4 x
2 x + 3 y = 5
7 4x

y=
2x + 3
7 4x
=5
5
2x +
21 12 x
=5
5
10 x + 21 12 x
2 x + 21
=5
= 5 2 x + 21 = 5 5 2 x + 21 = 25 2 x = 25 21
5
5
2x = 4
x=
4
x = 2
2
Eta y-ren balioa jakiteko, x-ren balioa ordezkatu, komeni zaigun tokian:
y=
7 4x
7 4 ( 2 ) 7 + 8 15
y=
=
=
=3
5
5
5
5
x = 2
Soluzioa eta
da.
y = 3
LABURPEN-METODOA
2 x + 3 y = 5
4 x + 5 y = 7
Trikimailua: biderkatu lehenengo ekuazioa komeni zaizun zenbakiaz, eta bigarren

ekuazioa komeni zaizun beste zenbaki batez, honako helburu hau lortzeko
moduan: nahi duzun ezezagunaren koefizienteak (x edo y) elkarren
kontrakoak izatea bi ekuazioetan!
145
1 AUKERA: lehenengo ekuazioa bider (-5) egiten badut eta bigarren ekuazioa
bider (3) egiten badut, lehenengo ekuazioan 15y geldituko da, eta bigarrenean,
+15y.
2 AUKERA: lehenengo ekuazioa bider (-2) egin, eta bigarren ekuazioa dagoen
bezala utzi. Hori eginda, lehenengo ekuazioan 4x geldituko da, eta bigarren
ekuazioan, 4x.
Bigarren aukera errazagoa iruditzen zait.
( 2 )
2 x + 3 y = 5
4 x 6 y = 10
Orain bi ekuazioak gehitu egingo ditut.

4 x + 5 y = 7
4x + 5 y = 7
4 x 6 y = 10
4x + 5 y = 7
y = 3
Orduan, y = 3 da, eta x-ren balioa jakiteko, hasieran genituen ekuazioetako

edozeinetan ordezkatuko dut y-ren balioa, adibidez, lehenengoan:
2x + 3y = 5 2x + 3 3 = 5 2x + 9 = 5 2x = 5 9
2 x = 4
x=
4
x = 2
2
x = 2
Eta, orain, badakit soluzioa eta dela!

y=3
146
Bi ezezaguneko ekuazio linealen ebazpena:

Berdinketa-metodoa: Ezezagun bera askatu, bi ekuazioetan, eta lortutako
adierazpenak berdindu.
Ordezkapen-metodoa: Ekuazio batean ezezagun bat askatu, eta lortutako
adierazpena beste ekuazioan ordezkatu.
Laburpen-metodoa: Biderkatu ekuazio bakoitza komeni zaizkizun zenbakiekin
(ekuazio bakoitza komeni den zenbakiarekin) ezezagun baten koefizienteak bi
ekuazioetan elkarren kontrakoak izateko moduan; gero batu bi ekuazioak, eta
horrela ezezaguna desagertu egingo da!
147
9- IRUDIEN ANTZEKOTASUNA: TALESEN TEOREMA
9.
IRUDIEN ANTZEKOTASUNA: TALESEN TEOREMA
Talesek zioenez, bi triangelu elkarren antzekoak direnean, euren aldeen arteko

proportzioak mantendu egiten dira. Asmakuntza hori eguzki-izpiek eguneroko
bizitzan sortzen dituzten itzaletan oinarritua zen, eta Talesen teorema du izena.
Talesen teoremarekin aurrera egin aurretik, garrantzizkoa da jakitea triangelu
baten 3 angeluen batura 180 dela.
Hau da,
Garrantzitsua da hori jakitea, triangeluen antzekotasuna lantzeko.

Noiz dira bi triangelu elkarren antzekoak? Hiru angeluak berdinak dituztenean,
hau da, forma berekoak direnean, nahiz eta, beharbada neurri
desberdinetakoak izan.
Bi triangelu hauek antzekoak dira:
Bi triangelu hauek ez dira antzekoak:
148
Ez dago beti hiru angeluak aztertu beharrik bi triangelu antzekoak direla

baieztatzeko. Hona hemen irizpide batzuk:
1.
Bi triangelu antzekoak dira, baldin eta bi angelu berdin badituzte.
A = A
eta
B = B
Triangeluaren hiru angeluen batura 180 dela jakinik, bi angelu ezagutzen

baditugu erraza da hirugarren hori nolakoa den jakitea. Eta beraz, bi triangeluek bi
angelu berdin badituzte, falta den angelua ere berdina izango dute bi triangeluek.
2.
Bi triangelu antzekoak dira, baldin eta bi alde proportzionalak badira eta

alde horiek osatzen dituzten angeluak berdinak badira.
b
d
a'
b'
d'
149
edo
edo
Oro har,
Bi triangelu antzekoak dira:
Bi angelu berdin badituzte.

Bi alde proportzionalak badira eta haien arteko angelua berdina bada.
Bi puntu horietako bat betetzen denean, bestea ere betetzen da.
ADIBIDEA
Antzekoak al dira bi triangelu hauek?
20
60
60
100
100
100
180 - 100 - 20 = 60
Falta den angeluak 60-ko neurria
dauka
180 - 100 - 60 = 20
Falta den angeluak 20 neurtzen du.
Beraz, triangeluak antzekoak direla baiezta dezakegu.

150
Bi triangeluen angeluak berdinak direla ikusteko, ez dugu hiru angeluak zertan

egiaztatu. Nahikoa da bi egiaztatzea.Talesen teorema:
Bi triangelu antzekoak badira (hau da, lehen aipatutako irizpideak betetzen
badituzte), orduan euren aldeen proportzioak ez dira aldatzen.
Hau da:
d
b
TALESEN TEOREMAREN APLIKAZIOA

Zenbat metroko luzera du zuhaitz handiak, txikia 12 m luze bada?
151
Irudian bi triangelu daude, bata bestearen barruan. Zuhaitz txikia zuhaitz handiak
osatzen duen triangeluaren barruan dago.
Ondo begiratzen badiegu, triangeluek 2 angelu berdin dituztela ikusiko dugu.
Aipatutako irizpideen arabera, badakigu 2 angelu berdin badituzte triangeluak
antzekoak direla. Triangeluak antzekoak direnean beren aldeak proportzionalak
direla ere esaten digu Talesen teoremak. Beraz, honako kalkulu hau egin
dezakegu zuhaitzaren altuera zenbatekoa den jakiteko.
4,5 + 18 18
22,5 18
=
=
x
12
x
12
22,5 12 = 18 x 270 = 18 x
270
= x 15 = x
18
Beraz, zuhaitzak 15 metroko altuera du.

ADIBIDEA
Zenbat neurtzen du Iakik?
152
Irudiari ongi begiratzen badiogu, konturatuko gara triangelu handiaren barruan

triangelu txikiago bat dagoela. Arreta jartzen jarraitzen badugu, bi triangeluek 2
angelu berdin dituztela ohartuko gara. Beraz, triangeluak antzekoak direla esan
dezakegu.
Antzekoak direnez, badakigu beren aldeen artean proportzioa dagoela, halaxe
baitio Talesen teoremak. Beraz, kalkula dezagun zenbat neurtzen duen Iakik:
2 2,2
3,4
=
2 1,7 = 2,2 x 3,4 = 2,2 x
= x 1,54 = x
x 1,7
2,2
Iakik 1,54 metro neurtzen du.
ADIBIDEA
Metro bateko neurria duen erregela baten itzalak 17 metro baditu... zenbat
neurtuko du dorreak, haren itzalak une horretan 23 m neurtzen badu?
1m
17m
153
Une horretan eguzki-izpiek angelu bera eratzen dute lurrarekin, eta erregelak eta
dorreak lurrarekin 90-ko angelua osatzen dutenez, bi triangeluek bi angelu
berdinak dituzte; beraz, bi triangeluak antzekoak dira, eta Talesen teorema aplika
dezakegu:
x 23
=
1 1'7
x = 13'53
Orduan, dorreak 1353 m neurtzen du.

Azken batean, gai honetan landutakoari esker, problemak ebazteko hainbat bide
erabiltzeko aukera izango dugu. Irizpide garrantzitsuena triangeluak osatzen
jakitea da, nahi dugun datua behar bezala kalkulatzeko
154
10. PERIMETROAK ETA AZALERA
10.
PERIMETROAK ETA AZALERA
10.1 Pitagorasen teorema

Triangelu angeluzuzenak angelu zuzen bat du; beste era batera esanda, 90-ko
angelu bat du.
Katetoak: angelu zuzena gauzatzen duten

aldeak (b, d).
a
b
90
Hipotenusa: angelu zuzena ukitzen ez

duen aldea (a).
Pitagorasen teoremari esker, triangelu angeluzuzenen alde baten luzera

kalkula daiteke, beste aldeen luzerak jakinik.
Pitagorasen teoremaren formula:
a2 = b2 + d2
ADIBIDEA
Eraikin batek 85 m-ko garaiera du. Zaborrontzia 55 m-ra dago. Zenbat neurtzen
du etxeko teilatutik zaborrontzira doan hodiak?
Hipotenusaren formula erabiliz:
a 2 = b2 + d2 a2 = 852 + 552
7.225 + 3.025 = 4.200
Zaborra zaborrontzira iristeko 4.200 m-ko
hodi bat behar da.
155
10.2 Paralelogramoa
Paralelogramoa aldeak binaka paraleloak dituen laukia da.
Begiratu irudiari:
b
Beste paralelogramo batzuk:
Bai, ezta? Binaka paraleloak dira aldeak!
LAUKIZUZENA
ERRONBOA
KOADROA
Oro har,
a altuera eta b eta c aldeak dituen paralelogramoaren

AZALERA
PERIMETROA
S = a b
Irudiaren alde guztien batura.
a
b
156
10.3 Laukizuzena
Laukizuzen honetan, 1cm2-ko 2 4 koadro daude. Beraz, laukizuzenaren azalera
2 4 = 8 cm2 da.
b = 4 cm
a = 2 cm
Perimetroa alde guztien

artean osatzen duten luzera
da.
1cm2
Laukizuzen honen perimetroa, 2 + 4 + 2 + 4 = 12 da.
a
b
Azalera
S=a b
Perimetroa
Irudia osatzen duten
aldeen batura.
10.4 Erronboa
Erronboaren azalera kalkulatzeko, laukizuzena hartuko dugu oinarri.
Diagonal ezagunez baliatuta (d, D) kalkulatuko

dugu azalera.
Ikusi dugunez, laukizuzen gorriaren azalera hauxe da:
S LAUKIZUZEN = D d
157
Beraz, erronboaren azalera SERRONBO =
S LAUKIZUZEN
dela esango dugu.
2
PITAGORASEN TEOREMAREN PRAKTIKOTASUNA

Azalera kalkulatzen ikasi ondoren, azter dezagun nola erlazionatzen diren
erronboaren diagonalak eta aldea. Kontuan izan erronboan sortzen diren
triangeluak zuzenak direla.
l
D/2
d /2
Aurreko irudian erronboaren D eta d diagonalak zirenak, triangelu horiaren alde

bihur daitezke, biz zatituta (triangeluaren aldeak erronboaren diagonalen erdia
baitira).
a2 = b2 + c2 da, baina hiruki horian ditugun adierazpenak erabiliz
Pitagoras
gero, honela eralda dezakegu Pitagorasen adierazpen nagusia

D

2
d
l2 = +
2
Eta formula erabiliz, l aldearen neurria lortzen da, edo triangeluaren beste
d D
ezezaguna: , .
2 2
ADIBIDEA
Kalkulatu erronbo baten azalera eta perimetroa, D = 8 cm eta l = 5 cm izanik.
8 cm
5 cm
158
Lehenik, beste diagonala kalkulatuko dugu, triangelu zuzen horiaren X katetoa,

hain zuzen ere:
a 2 = b 2 + c 2 (Pitagorasen formula orokorra)
52 = 42 + x 2
52 + 42 = x 2
x = 9 = 3 cm
25 16 = 9
Bigarrenik, diagonalaren luzera kalkulatuko dugu:

3 2 = 6
Hirugarrenik, erronboaren azalera:
S=
d D 86
=
= 24 cm2
2
2
Azkenik, erronboaren perimetroa kalkulatuko dugu:

Erronboaren perimetroa, beste perimetro guztiak bezalaxe, aldeen batura da.
Erronboaren hiruki horiaren kanpoko aldeak 5 cm neurtzen duenez, perimetroa
hauxe izango da:
5 4 = 20 cm
Bistan denez, Pitagorasen teorema oso erabilgarria da triangelu zuzenez osatuta

dagoen edozein irudiren azalera eta perimetroa kalkulatzeko.
Oro har,
l aldea eta D eta d diagonalak dituen erronboa.
AZALERA
PERIMETROA
D
S=
Dd
2
Alde guztien batura.
Pitagorasen Teorema, oso erabilgarria da triangelu zuzenez osatuta

dagoen edozein irudiren azalera eta perimetroa kalkulatzeko.
159
10.5 Triangelua
Begiratu inguru gorria duen irudiari: b oinarriko eta a altuerako triangelu bat da.
a
b
Triangelu gorriari triangelu berdin bat itsatsita, paralelogramoa eratzen da.

Beraz, triangeluaren azalera kalkulatzeko, aski da paralelogramoaren formula biz
zatitzea.
S TRIANGELUA :
ba
2
Oro har,
TRIANGELUAREN AZALERA
(beste altuera bat)
a
b
S=
AZALERA
ba
2
PERIMETROA
TRIANGELU ZUZENA
Triangelu zuzenean, katetoak perpendikularrak dira; bat oinarria da, eta bestea,
altuera. Bi era daude azalera kalkulatzeko:
d'
a
S=
ha
2
d'
h
d
160
10.6 Trapezioa
Trapezioaren alde paraleloak oinarriak dira (b, oinarri handia, eta b', oinarri txikia),
eta oinarrien arteko distantzia altuera da, a.
Trapezioa bi alde bakarrik paraleloak dituen laukia da. Zenbait mota daude,
adibidez:
b'
b'
a
b
b'
(trapezio zuzena)
(trapezio aldekidea)
Trapezio zuzenari aldamenean beste trapezio berdin bat itsatsiz gero,

paralelogramoa eratzen da; hala, oinarria b edo b' izan ordez, b+b' izango da, eta
altuera, a.
b'
a
b
b+b'
Beraz, trapezioaren azalera:
S TRAPEZIOA =
S PARALELOGRAMOA
b + b a
=
2
2
Oro har,
161
TRAPEZIOAREN AZALERA
b'
a
b
b+b'
AZALERA
PERIMETROA
S=
(b + b) a
2
10.7 Poligonoa
Poligonoa gutxienez hiru alde zuzen dituen irudi itxi eta laua da. Edozein
poligonoren azalera kalkulatzeko, poligonoa triangelutan deskonposatu eta
triangelu bakoitzaren azalera kalkulatzen da.
Hona hemen poligonoen adibide batzuk:
162
Oro har,
POLIGONOAREN AZALERA
S POLIGONOA = Triangeluen azaleren batura.
AZALERA
PERIMETROA
Hala ere, POLIGONO ERREGULARREKIN, errazago kalkula daitezke azalera

eta perimetroa.
POLIGONO ERREGULARRA
Poligono erregularra deritzo triangeluak adina alde dituen irudiari. Irudiaren
barruko triangeluek berdinak izan behar dute.
a
a
a
l
a
l
a
l
a
l
Beraz, poligono erregularren azalera bizkorrago kalkula daiteke, honako formula

hau kontuan hartzen badugu:
S = n
l a Perimetroa a
=
2
2
a-ri apotema deitzen zaio
Alde kopurua, horregatik; n l = perimetroa .
163
10.8
Zirkulua
AZALERA
PERIMETROA
S = r2
2 r
164
11. FUNTZIOAK ETA GRAFIKOAK
11.
FUNTZIOAK ETA GRAFIKOAK
11.1 Zer da funtzio bat?

Funtzioak bi aldagairen arteko erlazioa aditzera emateko erabiltzen dira. Adibidez,
funtzio bat da hilabetean zehar telefono mugikorretik bidaltzen ditudan mezuen
kopurua eta ordaintzen dudan zenbatekoa erlazionatzen dituena, bidaltzen dudan
mezu kopuruaren arabera, gehiago edo gutxiago ordainduko dudalako.
Funtzio bat adierazteko hainbat modu erabil ditzakegu:
-
Ahozko adierazpena
Adierazpen grafikoa
Taula bidezko adierazpena
Adierazpen analitikoa
Azter dezagun funtzio baten adierazpen grafikoa:

(ABIADURA - km/h)
(DISTANTZIA kilometroak)
Grafiko horrek 80 kilometroko distantzian auto batek hartu duen abiadura

adierazten du.
Grafikoko puntu bakoitzak ardatz horizontaleko (distantzia) balio bat ardatz
bertikaleko (abiadura) beste balio batekin erlazionatzen du.
Ikus dezagun, orain, funtzio horren ahozko adierazpena zein den:
165
15. kilometroan, abiadura 15 km/h-koa da.

45. kilometroan, aldiz, autoa gelditu egin da, bidesaria ordaintzeko, eta, beraz,
0 km/h-ko abiadura dauka puntu horretan.
75. kilometroan, abiadura 70 km/h-koa da.
Funtzio horrek abiadura jakin bat egokitzen dio distantzia bakoitzari.

Oro har,
Funtzioen ezaugarriak:
1.
Funtzio batek bi aldagai erlazionatzen ditu. Oro har, x (horizontala) eta

y (bertikala) deritze:
2.
3.
x aldagaia askea izaten da.

y mendeko aldagaia izaten da ( y aldagaia x -ren mende dago).
x -ren balio bakoitzari y -ren balio bakarra dagokiola.
OX eta OY ardatz cartesiarrak dira eta O = (0,0 ) puntua, jatorria da.
ADIBIDEA
Azaldu zergatik den ezkerreko grafikoa funtzio bat, eta eskuinekoa, ez.
FUNTZIOA DA
EZ DA FUNTZIOA
166
Lehenengo grafikoa funtzio bat da, x bakoitzari y bakarra dagokiolako.

Bigarrena ez da funtzioa, x -ren balio bakarrari y -ren balio bat baino gehiago
dagozkiolako.
11.2 Funtzioaren gorakortasuna eta beherakortasuna

y
A
B
BEHERAKORRA
GORAKORRA
Funtzioak ezkerretik eskuinera irakurtzen dira, eta deskribapena OX ardatzean

egiten da (0-tik x ardatzaren amaieraraino).
Goiko adibidean, A -tik B -rainoko tartea, funtzio beherakorra da, eta B -tik C rainoko zatia, gorakorra.
Funtzioak honelakoak izan daitezke, gorakortasunari eta beherakortasunari
dagokienez:
-
gorakorra eta beherakorra,

gorakorra ala beherakorra,
konstantea.
167
Funtzioaren maximo erlatibo deritzo funtzio gorakorra beherakor bihurtzen den

puntuari, eta minimo erlatibo, berriz, funtzio beherakorra funtzio gorakor
bihurtzen den puntuari.
ADIBIDEA
Urtaro guztietan tenperatura ez da berdina; oro har, neguan hotza egiten du, eta
udan, beroa.
Beheko grafikoan hilabetearen arabera egiten duen tenperatura azalduko dugu,
eta bi aldagaiak erlazionatzen dituen funtzioa dela ikusiko dugu.
Begiratu grafikoa:
(TENPERATURA C)
(DENBORA - hilabeteak)
Bi interpretazio:
Urte hasieran (urtarrila, otsaila, martxoa) tenperatura nahiko egonkorra da.
Apiriletik aurrera, tenperaturak gora egiten du, uztail eta abuztura arte, eta bi
hilabete horietan, iraunkor eusten dio tenperaturak. Iraila aldera, tenperatura
jaisten hasten da, poliki-poliki, abendura arte. Abenduan, nabaria da
tenperaturaren jaitsiera.
168
Urtarril, otsail eta martxoan, funtzioa konstantea da; apiril, maiatz, ekain eta
uztailean, gorakorra; eta abuztu, irail eta urrian, beherakorra. Urteko azken bi
hilabeteetan gorakorra den zati bat dago, eta abenduan, berriz, oso nabarmena da
tenperatura jaitsiera.
Oro har,
Funtzio bat beherakorra da, x -ren balioa handitzen denean y -ren balioa
txikiagotzen bada. Hau da, funtzioa beherantz badoa.
Funtzio bat gorakorra da, x -ren balioa handitzean y -ren balioa ere handitu
egiten bada. Hau da, funtzioa gora egiten badu.
11.3 Funtzio jarraitua eta funtzio etena

Funtzio bat jarraitua da, baldin eta grafikoa trazu edo marra bakar baten bidez
marraz badaiteke. Hau da, funtzioa arkatza paperetik altxatu gabe marraz
badaiteke.
Funtzioa etena da, baldin eta grafikoa trazu edo marra bakar baten bidez
marraztu ezin bada. Hau da, grafikoa marrazteko arkatza paperetik altxatu
beharra badago.
ADIBIDEA
Nekanek zenbat arrain erosi behar duen kalkulatu nahi du, eta, horretarako,
afaltzera doazen lagunen kopurua zein den jakin nahi du. Ikus dezagun:
Taula bidezko interpretazioa:
169
Kiloak
(y)
Pertsona kopurua
(x )
12
Goiko taulak pertsona kopurua eta arrain kiloak erlazionatzen ditu. 4

mahaikiderentzat nahikoa da kilo bat arrain; 8 lagun badatoz, berriz, 2 kilo beharko
ditu, eta 12 badatoz, 3 kilo.
(KILOAK)
(PERTSONA KOPURUA)
Funtzioa etena da, puntu beltzak ezin direlako lotu. Zergatik ezin dira lotu?
x ardatzeko aldagaiaren balioa (pertsona kopurua) ezin daitekeelako izan zenbaki
hamartarra; alegia, ez dugu inoiz esaten 4,5 pertsona etorriko dira afaltzera.
ADIBIDEA
Afarian 8 mahaikide izango dira, beraz zenbat balioko du 2 kilo arrainek?
170
(x )
Prezioa ()
(y)
12
24
36
Kiloak
2 kilo arrainek 24 balio dutela dio.
(KILOAK)
(PREZIOA - )
Arrainaren prezioaren eta kiloen balioa edonolakoa izan daitekeenez, funtzio

jarraitua dela esango dugu; hau da, goiko taulan oinarritua lortzen diren puntuak
elkartu egin daitezke.
Funtzio jarraitua da, bai kiloen balioa bai prezioarena zenbaki hamartarrak izan
daitezkeelako.
171
11.4 Lehen graduko funtzioak

PROPORTZIONALTASUN-FUNTZIOAK
y = mx
Proportzionaltasunari buruzko gaian, proportzionaltasuna bi aldagai kopuru

berdinean txikiagotzen eta handiagotzen direnean gertatzen dela ikasi genuen.
Atal honetan, proportzionaltasunezko erlazio horiek grafikoki adierazten ikasiko
dugu.
Har dezagun proportzionaltasunari buruzko gaian erabilitako adibidea.
Taula bidezko adierazpena:
TXOKOLATINA
KOPURUA
(x )
10
PREZIOA ()
(y)
20
Taulan ikusten denez, txokolatinen kopurua bikoizten denean, prezioa ere bikoiztu
egiten da; horregatik esaten dugu aldagaien artean proportzionaltasun zuzena
dagoela.
Proportzionaltasunezko erlazio hori honako ekuazio honen bidez adierazten da:
y = 2x
Kontuan izanik
x = txokolatina kopurua
y = prezioa
Ekuazioak dio prezioa ( y ) kalkulatzeko, txokolatina kopurua ( x ) bider bi egin
behar dela.
Taulako datuak eta ekuazioa erabilita,
172
y =2
x = 1 denean, 2 = 2 1
y =4
x = 2 denean, 4 = 2 2
Eta x = 5 denean, y = ? y = 2 5 = 10
Ekuazio horren bidez, y -ren edo x -ren edozein baliori dagokion ezezaguna aurki
daiteke.
Azter dezagun ekuazioari dagokion grafikoa.
(PREZIOA - )
y = 2x
(5,10)
(3,6)
(2,4)
(1,2)
(TXOKOLATINA KOPURUA)
m funtzioaren
malda da, eta positiboa denean, gorakorra da. Negatiboa

denean, berriz, beherakorra da.
173
Hemen beheko irudi honek m negatiboa denean ateratzen den grafikoa

adierazten du. Ikusten denez, m negatiboa denean, zuzena beherakorra da.
(TXOKOLATINA KOPURUA)
y = 2 x
(PREZIOA - )
Oro har,
Proportzionaltasun zuzeneko funtzioa, edo funtzio lineala, bi magnitude edo
aldagai zuzenki proportzional erlazionatzen dituen funtzioa da.
Adierazpen aljebraikoa y = mx da, non m proportzionaltasun zuzeneko
konstantea den.
Grafikoa (0,0) puntutik igarotzen den lerro zuzen bat da.
m -ri zuzenaren malda deritzo. Zenbaki positiboa bada, zuzena gorakorra

izango da, eta zenbaki negatiboa bada, beherakorra.
174
FUNTZIO ZUZEN BATEN MALDA

Oraintxe ikusi dugunez, m adierazpena funtzioen maldari dagokio. Azter dezagun
sakonago, grafikoetan oinarrituta.
ADIBIDEAK
Zuzenaren ekuazioa y =
2
x da.
5
ADIBIDEA
y=
2
x
5
Malda
2
da.
5
x -k 5 unitate aurrera egitean, y 2 unitate

igotzen da gora.
2
x
5
Zuzenaren ekuazioa y = 2 x da.
175
y = 2x
Malda 2 da.
x -k unitate 1 aurrera egitean, y 2
unitate igotzen da gora.
Beraz, 2 =
2
2
dela esan daiteke.
1
Malda zatikia baita, proportzioak

bezala.
3
Zuzenaren ekuazioa y = x da.
4
y
3
y= x
4
Malda
3
da.
4
x -k 4 unitate aurrera egitean, y 3

unitate jaisten da behera.
4 eskuinera (+)
x
3 behera (-)
176
ADIBIDEA
Aldaparen malda
9
, hau da %9.
100
Trafikoko seinaleak zera dio: datozen 100 metroetan 9 metroko goranzko malda
dagoela. Edo horizontalean 100 metro egindakoan, bertikalean 9 metro gora egin
izango dugula.
Oro har,
y = mx zuzenean, m funtzioaren malda da.
m positiboa bada, zuzena gorakorra da, eta negatiboa bada, beherakorra.

y=
a
a
x eta y = zuzenak, a eta b zenbaki arruntak izanik, honela adierazten
b
b
dira:
y=
a
x
b
-a
y=
a
b
a
x
b
x
y
Maldaren adierazpen matematikoa bertikalean hartzen duen puntua zati

horizontaleko ardatzak hartzen duen puntua da.
177
FUNTZIO AFINA y = mx + n
Balear Uharteetako Menorca ikusteko piragua bat alokatzea pentsatu du Eautek.
Piragua alokatzeko 3 ordaindu behar ditu, gehi 1 orduko.
Denbora
(orduak) ( x )
Prezioa ()
(y)
0 ordu
1 ordu
2 ordu
3 ordu
x ordu
2x + 3
3
3 + 2 1= 5
3 + 2 2 = 7
3 + 2 3 = 9
3 + 2 x = y
y = 2x + 3
Beraz, piraguaren prezioa denboraren arabera zenbatekoa izango den ekuazio

honen bidez jakin daiteke: y = 2 x + 3 .
Grafikoa:
y
(PREZIOA)
y = 2x + 3
(DENBORA)
178
Oro har,
y = mx + n ekuazio zuzen batez adierazten da, zeinetan m malda den eta zeinak
y ardatza (0,n) puntuan ebakitzen duen (begiratu irudiari).
n -ri jatorriko ordenatua deitzen zaio (begiratu irudiari).

Malda bereko bi ekuazio zuzen paraleloen bidez adierazten dira (begiratu irudiari).
y
y = 2x + 3
y = 2x + 1
y = 2x 4
n = 0 denean, y = mx + n proportzionaltasun-funtzioa da: y = mx
FUNTZIO KONSTANTEAK y = k
Hitzak dioen bezala y = k funtzioa, y aldagaia beti berdina izatean datza.
FUNTZIO KONSTANTEA y = k
edo
y = 0X + k
Bartzelonako erakunde publiko batek hiritarrei eskaintzen dien bizikleta-zerbitzua

erabiltzeagatik eguneko 3 ordaindu behar da, bizikleta erabiltzen den denbora
edozein dela ere. Beraz, berdin dio bizikleta ordubetez, 5 orduz nahiz 5 minutuz
erabili: beti 3 ordaindu behar dira.
179
Ikus dezagun taula:

Denbora
(Orduak) ( x )
Prezioa ()
(y)
Funtzioa: y = 3
Grafikoa
y
PREZIOA
y=3
DENBORA
Oro har,
180
y -ren balioa x -ren mende ez dagoenean, funtzio konstante deritzogu funtzioari:

y=k
edo
y = 0 x + k
eta x ardatzarekiko paraleloa den zuzen baten bidez adierazten da.

m = 0 duen zuzena, zuzen horizontala da.
Zergatik zuzen bertikal bat ez da funtzio baten adierazpen grafikoa?
181
12. ESTATISTIKA ETA PROBABILITATEA
12.
ESTATISTIKA ETA PROBABILITATEA
12.1 Estatistika
Estatistika hainbat fenomenori buruzko datuak biltzen, laburtzen, irudikatzen eta
ordenatzen eta, ondoren, datu horiek aztertzen eta interpretatzen dituen zientzia
matematikoa da.
Estatistikako neurriak eta grafikoak aztertzen hasi baino lehen, oso garrantzitsua
da azterketa estatistikoetan erabiltzen diren zenbait hitzen esanahia argitzea.
Populazioa deritzo azterketa estatistikoa egiteko erabiltzen den elementu

guztien taldeari. Adibidez, Euskal Herriko betaurrekodunen populazioa
1 021 500 da .
Lagina edo azpipopulazioa, aztergai hartzen den populazioaren zati bat da,
eta populazioaren ezaugarriak ondorioztatzeko baliagarria du. Adibidez,
Euskal Herriko 500 betaurrekodun.
Banakoa populazio edo lagineko elementuetako bakoitza da. Adibidez,

Euskal Herriko betaurrekodun bakoitza.
Aldagai estatistikoa laginaren edo populazioaren

daitekeen edozein ezaugarri da. Adibidez, adina.
banakoetan
azter
12.2 Aldagai motak

Aldagai estatistikoak era honetakoak izan daitezke:
Motak
Propietateak
Adibideak
Kualitatiboak
Aldagaiaren balioak ez
dira zenbakiak,
ezaugarriak baizik.
Sexua
Begien kolorea
Lanbidea
Nortasuna
Kuantitatiboak
Aldagaiaren balioak
zenbakiak dira.
Adina
Altuera
Tenperatura
Partida bateko golen kopurua
182
12.3 Maiztasunak
Maiztasun-taulek datu estatistikoak antolatu eta sailkatzeko aukera ematen dute.
Taula horien bitartez, berez itxurarik ez duten datu multzoak erraz ulertzeko
moduko bilduma sailkatu eta antolatu bihurtzen dira.
ADIBIDEA
Auzo jakin bateko 32 senar-emazteri inkesta egin diegu. Egin zizkieten
galderetako bat seme-alaba kopuruari zegokion. Honako hauek izan dira
erantzunak:
2, 2, 3, 1, 2, 4, 3, 1, 3, 3, 3, 2, 2, 4, 3, 2, 3, 3, 2, 2, 2, 2, 1, 1, 2, 2, 2, 2, 4, 4, 2, eta 2.
Seme-alaba kopurua
2
3
2
2
2
2
2
1
4
2
2
2
3
3
3
2
2
1
3
2
2
2
2
3
3
1
4
Zenbaketa
4
2
3
1
4
xi
1
2
3
4
fi
4
16
8
4
* f i aldagaiak maiztasuna adierazten

du eta ingelesezko hitz batetik
eratorria du izena. Ingelesez
maiztasuna esan nahi duen
FREQUENCY hitzetik, hain zuzen.
Horregatik adierazten da f i .
Datu-zenbaketa egin ondoren, bildutako informazioa adierazgarriago azaltzen da.

Taularen bidez, argi ikusten da seme-alaba kopuru ohikoena 2 eta 3 dela. Taularik
eduki ezean, ez litzateke hain erraza izango ondorio horretara iristea.
Seme-alaba kopurua aldagai kuantitatiboa da, aldagaiaren balioak zenbakiak
direlako.
Taulako xi -k aldagaia adierazten du, hau da, seme-alaba kopurua.
Taulako f i -k maiztasuna adierazten du, hau da, seme-alaba kopuru hori duten
senar-emazteen kopurua.
183
ADIBIDEA
Inkesta egiten ari ginela, emakumezkoen lanbidea kontuan hartu genuen.
E = Erizaina I = Irakaslea A = Abokatua
S = Soziologoa
ING = Ingeniaria
Lanbidea
S E E
I A I
E E S
E E A
A E I
I
I E
ING ING
E E
I E
I A
E E
E I
ING ING
Zenbaketa
xi
fi
E
I
A
S
ING
14
8
4
2
4
Emakumezkoen lanbidea aldagai kualitatiboa

ezaugarriak direlako, eta ez zenbakiak.
da,
aldagaiaren
balioak
Oro har,
Azterketa estatistiko batean, datuak bildu ondoren, zenbatu eta multzokatu egin
behar dira.
Aldagaia kuantitatiboa bada, balioak txikienetatik handienera ordenatu

eta bakoitza zenbat aldiz ageri den idatzi behar da (goiko adibidean
bezala).
Aldagaia kualitatiboa bada, balio edo modalitate bakoitza zenbat aldiz

ageri den idatzi behar da.
MAIZTASUN ABSOLUTUA ETA MAIZTASUN ERLATIBOA

Maiztasun absolutua aurreko adibideetan ikusi dugun f i adierazpena da. Hau
da, aldagaia zenbat alditan ageri den adierazten duen terminoa. Maiztasun
erlatiboa ( hi ), berriz, maiztasun absolutuak adierazten duen gauza bera
adierazten du, baina proportzio moduan.
184
Ikus dezagun, aurreko adibideari jarraituz.

xi
Maiztasun
absolutua f i
16
4
32
Maiztasun
erlatiboa hi
Ehunekoak
%
16
= 0,5
32
4
= 0,125
32
8
= 0,25
32
4
= 0,125
32
1
% 50
% 12,5
% 25
% 12,5
% 100
12.4 Grafiko estatistikoak

Datuak neurtzeko beste aukera bat grafiko bidezko adierazpenak erabiltzea da.
Grafikoei esker berehala antzematen dira ikerketa estatistiko baten ezaugarri
nagusi edo garrantzitsuenak.
BARRA-DIAGRAMA
Barra-diagrama barra bertikalean batzuetan oinarrituriko adierazpen grafikoa bat
da. Eta, grafiko estatistikoei buruz esan dugunez, ikerketa-datuak modu erabilgarri
eta argian azaltzeko baliagarria da.
ADIBIDEA
Adierazi taulan bildutako balioak barra-diagrama batean.
185
Lanbidea
Maiztasuna f i
Erizaina
Irakaslea
Abokatua
Soziologoa
Ingeniaria
14
8
4
2
4
Maiztasunak f i
Aldagaien balioak eta

ezaugarriak
Grafikoak azterketa estatistikoen ezaugarri nagusiak bereiztea ahalbidetzen digu.

Irudian argi ikusten denez, erizaina da lanbide ugariena.
SEKTORE-DIAGRAMA
Gainerako grafikoek bezala, ikerketa-datuak modu argi, garbi eta erabilgarrian
azaltzeko xedea du.
Sektore-diagramak barra-diagramarekiko duen aldea hauxe da: ezaugarri
bakoitzak zer ehuneko hartzen duen adierazten du.
186
ADIBIDEA
Egin sektore-diagrama bat hemen beheko taula honetako datuekin:
Lanbidea
Maiztasuna f i
Erizaina
14
Irakaslea
Abokatua
Soziologoa
Ingeniaria
Maiztasun erlatiboa
hi
14
= 0'4375
32
8
= 0'25
32
4
= 0'125
32
2
= 0'0625
32
4
= 0'125
32
%
43,75%
25%
12,5%
6,25%
12,5%
187
Zirkuluak lagina bere osotasunean adierazten duenez,

ezaugarri edo balio bakoitzari ehuneko bat egokitzea
ahalbidetzen du.
12.5 Zentralizazio-neurriak
Orain arte, ikerketa estatistikoetan lortzen diren datuak antolatzen ikasi dugu. Atal
honetan, datuak interpretatzen lagunduko diguten zenbait balio kalkulatzen ikasiko
dugu; zentralizazio neurriak deritzenak kalkulatzen, hain zuzen.
BATEZ BESTEKO ARITMETIKOA

Batez besteko aritmetikoa aldagai kuantitatiboen erreferentzia orokor bat
edukitzeko kalkulatzen da.
ADIBIDEA
Belar-hockeyko emakumezko taldeko kideen adinak hauek dira:
18, 16, 17, 17, 17, 20, 22, 26, 29, 18, 24, 17, 27, 16, 30, 16, 25, 24, 22, 22, 19, 26,
16 eta 20.
Kalkulatu adinen batez bestekoa.
18 + 16 + 17 + 17 + 17 + 20 + 22 + 26 + 29 + 18 + 24 + 17 + 27 + 16 + 30 + 16 + 25 + 24 + 22 + 22 + 19 + 26 + 16 + 20
= 21
24
Beraz,
x =21
Batez bestekoa kalkulatzeko, adin guztien batura egin eta batura batugaien
kopuruaz zatitu dugu. Emaitzak zera esan nahi du: kide guztiek adin berdina
edukiko balute, 20 urte izango lituzketela.
188
Grafikoari begiratuz ere atera daiteke batez bestekoa; agian, kontzeptuaren

esanahia hobetu ulertuko duzu horrela.
Irudi honetan, marra gorriak batez bestekoa adierazten du. Puntu hori grabitatezentroa edo oreka-puntua da.
Oro har,
189
Datu multzo baten batez besteko aritmetikoa, x , datuen batura zati datuen
kopuru osoa da. Aldagai kuantitatiboekin soilik erabiltzen da.
Formula: (goiko adibidean ez dugu adierazi, baina datu asko dagoen kasuetarako
erabilgarria izaten da). Ikusi:
(f
xi )
N
Datuak
xi
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
Maiztasunak f i
xi f i
4
4
2
1
2
0
3
0
2
1
2
1
0
1
1
24
64
68
36
19
40
0
66
0
48
25
52
27
0
29
30
504
Goiko taulako datuekin formula erabilita:
x=
16 4 + 17 4 + 18 2 + 19 + 20 2 + 21 0 + 22 3 + 23 0 + 24 2 + 25 + 26 2 + 27 + 28 0 + 29 + 30
= 21
24
190
MEDIANA
Mediana datuen balio zentrala da; hau da, datuak txikienetik handienera
ordenatuz gero erdian gelditzen den zenbakia.
ADIBIDEA
5 lagun sarrerak erosteko ilaran daude, eta horien adinak 20, 27, 25, 31, eta 21
urte dira. Zein da mediana?
Txikienetik handienera ordenatuko ditugu:
20, 21, 25, 27, 31
Datuen mediana (Me) 25 da, ordenatuta egonik erdiko lekua kopuru horrek
hartzen duelako.
ADIBIDEA
Jo dezagun, orain, 14 urteko mutil bat ere jarri dela ilaran. Ordena ditzagun
adinak:
14, 20, 21, 25, 27, 31
Datuen kopurua bikoitia denean, erdiko bi balioen batez bestekoa da mediana.
Me =
21 + 25
= 23
2
Oro har,
Datu multzo baten mediana, Me, datuen balio zentrala da.

Mediana kalkulatzeko:
Datuak txikienetik handienera ordenatu.
Datu kopurua bakoitia bada, erdiko lekuan dagoen balioa da.
Datu kopuru bikoitia bada, erdiko bi balioen batez bestekoa da.
191
MODA
Moda maiztasun absoluturik handiena duen balioa da. Hau da, gehien
errepikatzen den balioa.
ADIBIDEA
DBH 2. mailako eskola bateko ikasleek honako maiztasunaz egiten dute kirola:
xi kirola egiten duten egunen kopurua (astean zehar).
f i egun kopuru horretan kirola egiten duten ikasleen kopurua.
Aldagaia ( xi )
Maiztasuna ( f i )
2
3
4
7
10
23
Gehien errepikatzen dena 4 da
( f i =23).
Mo = 4 egun astean
Oro har,
Gehien ageri den datuari esaten zaio moda. Aldagai baten moda, kuantitatiboa
nahiz kualitatiboa izan daiteke.
12.6 Probabilitatea (Laplaceren erregela)

ADIBIDEA
Dadoa botatzean, zer probabilitate dago 5 zenbakia ateratzeko?
Gertaera posibleak: 1, 2, 3, 4, 5, 6. Beraz, 6 gertaera posible daude, eta 5 da
horietako bakarra. Beraz P(5) = 1/6.
Eta zebaki bikoitia ateratzeko probabilitatea? 2, 4, 6.
192
Eta hiruren multiploa ateratzekoa?

Probabilitatea kalkulatzeko kalkulu eta prozedura asko daudenez, sinpleenetik
abiatuko gara: Laplaceren erregela.
LAPLACEREN ERREGELA
ADIBIDEA
Kutxatilan kolore desberdineko 10 bola daude. Zer probabilitate dago bola urdina
ateratzeko? Eta berdea ez ateratzeko? Eta berdea edo gorria ateratzeko?
Bola gorria ateratzeko aukerari A deituko diogu.
Laplaceren formulak zera dio: P(A)=
A betetzen duten kasuen kopurua

Kasu posibleen kopurua
193
A betetzen duten kasuen kopurua: kutxatilan dauden bola urdinen kopurua.

Kasu posibleen kopurua: kutxatilan dauden bolen kopurua.
Laplaceren formula erabiliz:
P(A) =
2 1
= = 0,2
10 5
Bola urdina ateratzeko probabilitatea % 20 (=0,2) da.

Bola berdea ez ateratzeko aukerari B deituko diogu.
B betetzen duten kasuen kopurua: kutxatilan dauden eta kolore berdea ez duten
bolen kopurua.
Kasu posibleen kopurua: kutxatilan dagoen bola kopurua.
P(B) =
8 4
= = 0,8
10 5
Bola urdina ez ateratzeko probabilitatea % 80 (=0,8) da.

Kalkulu hori beste era batera ere egin daiteke: kolore berdea ez duten bolak
ateratzeko probabilitatea kalkulatu ordez, 1 ken kolore berdeko bola ateratzeko
probabilitatea kalkulatu. Beraz;
Goian, bola berdea ateratzeko probabilitatea 0,2 dela kalkulatu dugu. Orduan, 1
ken 0,2 bola berdea ez ateratzeko probabilitatea izango da, hau da, 0,8 edo % 80.
Bola berdea edo gorria ateratzeko aukerari D deituko diogu.
D betetzen duten kasuen kopurua: kutxatilan dauden kolore berde eta gorriko
bolen kopurua.
Kasu posibleen kopurua: kutxatilan dagoen bola kopurua.
194
P(D) =
4 2
= = 0,4
10 5
Beraz, bola berdea edo gorria ateratzeko probabilitatea % 40 (=0,4) da.

Jarraitu dezagun probabilitatea kalkulatzen.
ADIBIDEA
Zer probabilitate dago dadoa botatzean zenbaki bakoitia ateratzeko?
1, 2, 3, 4, 5, eta 6.
Bakoitiak : 1, 3, eta 5.
Laplaceren formula: P(bakoitia)=
Bakoitia ateratzeko kasuen kopurua

3 1
= = 0,5
6 2
Zenbaki bakoitia ateratzeko probabilitatea % 50 (=0,5) da.
Oro har,
195
Laplaceren erregela P(A) =
A betetzen duten kasuen kopurua

Kasu onargarri kopurua: emaitza edo gertaera jakin bat betetzeko aukeren
kopurua.
Kasu posible kopurua: emaitza posible guztiak.
Probabilitatea 0 eta 1 arteko zenbaki bat da beti. Bider 100 eginda, ehunekoa
ematen da.
P(A)=0 adierazpenak A gertaera ateratzea ezinezkoa dela esan nahi du; eta
P(A)=1 adierazpenak, berriz, A gertaera ateratzeko probabilitatea % 100 dela
dio, hau da, beti aterako dela A-k dioena.
196

Koadernoak Mate

Загружено:

Сведения о документе

Авторское право

Доступные форматы

Поделиться этим документом

Поделиться или встроить документ

Параметры публикации

Этот документ был вам полезен?

Это неприемлемый материал?

Авторское право:

Доступные форматы

Koadernoak Mate

Загружено:

Авторское право:

Доступные форматы

Mate+K

ZENBAKI ARRUNTAK ................................................................................................................... 3

ZENBAKI OSOAK ....................................................................................................................... 20

ZENBAKI HAMARTARRAK ......................................................................................................... 53

PROPORTZIONALTASUNA ETA EHUNEKOAK ............................................................................ 80

NEURKETAK ............................................................................................................................ 105

HIZKUNTZA ALJEBRAIKOA ETA EKUAZIOAK............................................................................ 126

IRUDIEN ANTZEKOTASUNA: TALESEN TEOREMA ................................................................... 148

PERIMETROAK ETA AZALERA.............................................................................................. 155

FUNTZIOAK ETA GRAFIKOAK .............................................................................................. 165

ESTATISTIKA ETA PROBABILITATEA .................................................................................... 182

DONEJ AKUE BIDE A

Distantziei buruz adierazitako datuekin, Donostiatik Bilborako distantzia

Animatu Donejakue Bidea egitera! Ez kezkatu, ez dituzue egunean 127 km egin

Zer gertatuko litzake batugaiak beste ordena batean batuko bagenitu?

Ez da ezer aldatzen, emaitza berdin-berdina da. Jar diezaiogun izena batuketaren

Zenbakiak taldekatu egin daitezkeela jabetzen ari naiz. Zer gertatuko da

Ikus dezagun zer gertatzen den 5 + 4 + 2 zenbakien batuketarekin, batuketako

Kenketak zertxobait korapilatsuagoak dira, baina oso erabilgarriak, nolanahi ere.

Batuketarekin aritu garenean, propietate batzuk ondorioztatu ditugu, baina

Zenbat diru dauka Naroak?

Bistan denez, eragiketa baten eta bestearen emaitzek ez dute zerikusirik.

Zentzua duten adierazpenak lehenengoa eta hirugarrena dira, baina komeni da

Laburbilduz eragiketa konbinatuak dituzten adierazpenetan

Parentesiek emaitza partzialak taldekatzen dituzte

Parentesiek aldatu egiten dute eragiketa egiteko ordena

Eta emaitza ere bai

Parentesiak jartzeko garaian, arreta jarri behar da, adierazi

(has gaitezen biderketa lantzen)

Aspaldi ikasi genuen biderketak egiten, baina, orain, biderketaren propietateak

Zer gertatuko litzake biderkagaiak beste ordena batean biderkatuko

Ez da emaitza aldatzen. Jarriko diogu izena biderketaren berezitasun horri?

a b = b a dela esan dezakegu.

Bat-batean, Mirenek azken orduko deia jaso du eta kontzerturako bi sarrera

Eta parentesia kendu eta batugai bakoitza 6 zenbakiaz biderkatzen

(a b) c = a (b c) dela esan dezakegu.

Biderketaren propietateak, labur-labur

Garrantzitsua, edo saihets daiteke!!

Bider 10, 100, 1.000 egitea

Lagun bakoitzari 3 gozoki dagozkio.

13 gozoki 4 lagunen artean banatu beharko bagenitu, lagun bakoitzak zenbat

Lagun bakoitzak 3 gozoki jasoko lituzke.

Oso-oso garrantzitsua, lagunak! Eragiketa konbinatuetan, hau da, adierazpen

Eragiketak egiteko ordena

Lehenik, parentesi barnekoa (eragiketan parentesirik ez badago, jo

Parentesirik ez dagoen eragiketetan:

Biderketak eta zatiketak nahasten badira, lehentasuna

Batuketak eta kenketak nahasten badira, lehentasuna ezkerrean

Enarak kezka bat du: zenbat birraitona-birramona eta herenaitona-herenamona

Enarak bi guraso ditu.

Aitona eta amona bakoitzak, era berean, bi guraso ditu. Beraz, 2 2 2 = 8

1.5.1 Eragiketak, berreketekin

Baieztatu biderkagaiek berrekizun bera dutela; 2 2.

Berrekizuna zatiketa batek osatua denean, lehenik parentesi artean dagoen

Parentesi arteko eragiketa egin, zatiketa; 3.

Baieztatu zatikizunak eta zatitzaileak berrekizun bera dutela; 8 : 8.

Ireki ondo begiak!!!!!

Zenbaki baten zero berretura 1 da

(52) 3 = 52 52 52 = 52+2+2 = 52.3 = 56

Adierazpen matematiko horrek berreketa baten berreketa adierazten du.

36 adierazpenak erro koadro bat adierazten du.

ZERO AZIPITIK 54 C-ko,

Adierazpena: +54 (edo 54)

Mendiak 817 m-ko altuera dauka.