UNIVERZITET U NOVOM SADU

LEA FODOR

FILOZOFSKI FAKULTET
ODSEK ZA SOCIOLOGIJU

ORIJENTALIZAM
Seminarski rad iz sociologije znanja

Novi Sad, 2014.

U svojoj knjizi Orijentalizam Edvard Said se bavi nainom na koji Zapad precipira
Orijent i razlozima koji su doveli do formiranja takve slike Istoka. Iako je osnovni fokus u ovoj
knjizi na Orijentu, ideje o tome da svaka kultura formira neku vrstu ustanovljenih predrasuda o
drugim kulturama su univerzalne. Objanjavai nain na koji je Zapad formirao ustaljenu sliku
Orijenta Said objanjava i kako odreene kulture formiraju sliku od drugima i na koji nain one
oslikavaju i odravaju jedna drugu.

Zapad i Orijent:
Na poetku on navodi razliite naine na koje Amerika i Evropa vide Orijent. Za
Amerikance Orijent je povezan sa dalekim istokom, dok je kod recimo Francuza i Brtitanaca ta
slika kompleksnija i ukljuuje posebno mesto koje je Orijent zauzimao u zapadnoevropskom
iskustvu. Pored toga naglaava i to da je Orijent pomogao u definisanju Evrope poto postoji kao
njena kontrastna slika. On je sastavni deo evropske materijalne civilizacije i kulture. Dalje
navodi da pod terminom orijentalizam podrazumeva nekoliko stvari. Prvo, akademsko odreenje
orijentalizma koje podrazumeva da je Orijentalista svako ko predaje, pie ili ga istrauje.
Specijalisti su manje skloni terminu orijentalizam jer smatraju da je previe neodreen i uopten i
u sebi sadri nadmeni stav evropskog kolonijalizma devetnaestog i ranog dvadesetog veka.
Druga karakeristika je to da je Orijentalizam stil miljenja zasnovan na distinkciji koje se
povlai izmeu Orijenta i Okcidenta. Posednje odreenje ovog temrina je istorijski i
materijano preciznije definisano od prethodna dva. Orijentalizam kao zapadni stil dominacije,
restrukturisanja i posedovanja vlasti nad Orijentom. Said naglaava da njegova knjiga nastoji da
pokae kako je dolo do toga da se sa Orijentom nemonovno povezuju itava mrea interesa.
Pored toga ona nastoji da pokae kako je evropska kultura ojaala svoju snagu i identitet
profiliuu se naspram Orijeta. Takoe napominje da polazi od pretpostavke da Orijent nije neto
to prosto postoji, nego je u istoj meri koliko i Zapad ideja koja ima svoju istoriju i tradiciju
miljenja koji jeste realan na Zapadu i za Zapad. On usvaja Vikoovo zapaanje da ljudi stvaraju
svoju istoriju i mogu da znaju samo ono to su oni napravili. Naglaava naravno da ovo ne treba
svhatiti doslovno i da bi bilo pogreno zakljuiti da Orijent sitinski samo ideja i kreacija koja
nema nikakav oslonac u realnosti. Postojale su i postoje kulture i nacije koje se nalaze na Istoku,
ali fenomen orijentalizma koji ovde on prouava se ne bavi podudarnou izmeu Istoka i
Zapada nego idejama o Orijentu i njihovim podudarnostima sa stvarnim Orijentom. Pored
ovoga navodi i da se ideje, kulture i istorije ne mogu razumeti i prouavati a da se istovremeno
ne prouava i njihova konfiguracija moi. Said smatra da je odnos izmeu Orijeta i Zapada
odnos snage i dominacije. Na kraju govori o tome da ne treba pretpostavljati da je orijentalizam
iskljuivo ispunjen laima i mitovima. Moramo da potujemo udruenu snagu oriejntalistikog
diskursa, njegove veoma tesne veze sa monim politikim i ekonomskim institucijama i njegovu
ogromnu trajnot. Ideja koja je uspela da se odri toliko dugo mora biti nesto daleko znaajnije od
puke kolekcije lai. Opet naglaava da je Orijentalizam stvori korpus teorije i prakse u koji se
znatno ulagalo tokom mnogih generacija. Na taj nain stvoren je orijentalizam kao sistem znanja

o Orijetu koji funkcionie kao flter kroz koji informacije o Orijentu selektivno prelaze u optu
kulturu.
Said uzima Gramijevu ideju o kulturnoj hegemoniji kao objanjenje za nain na koji
Evropa percipira Orijent. Grami pravi distinkciju izmeu civilnog i politikog drutva, prema
kojoj je civilno drutvo nainjeno od dobrovoljnih institucija ija se uloga sastoji u direktnoj
dominaciji. Kultura deluje unutar civilnog drutva ali ne putem dominacije nego kroz
sagalasnost. U svakom netotalitarnom drutvu odreeni kulturni obrasci su nadmoniji od
drugih. Ovakav obilk vostvau kulturi Grami naziva hegemonijom. Said smatra da je kulturna
hegemonija odgovorna za trajnost orijentalizma. Hegemonija evropskih ideja o Orijentu odrzava
stavove o evropskoj superiornosti nad orijentalnom zaostalou. Navodi kako slika o orijentu u
Evropi nije u istoriji uvek bila ista to se moe videti na primeru slike Orijenta sa kraja
osamnaestog veka kade se pojavio Orijent pogodan za izuavanje u akademskim ustanovama i za
izlaganje u muzejima. Uprkos tome to jesu postojale neke razlike u idejama o Orijentu Zapad
nikad nije izgubio relativnu nadmo.

isto i politiko znanje:

Said smatra da je bitno objasniti ta ga je navelo na poseban smer istaivanja i pisanja.
Prvo se bavi razlikom izmeu humanistiara i lica iji rad ima neke politike implikacije ili
politiki znaaj. Pod oznakom humanistiara obino se podrazumeva neko ije polje su jezik i
knjievnost i samim tim je mala verovatnoa da bi tu postojalo neto politino. Dela knjievnika
nisu ukljuena ni u ta to ima veza sa politikom jer, kako se smatra, njihov rad nema direktnog
politikog uticaja na realnost. Sa druge strane ekonomija, politika i sociologija u modernim
akademskim ustanovama jesu ideolike nauke pa se uzima zdravo za gotovo da je njihov
materijal politian. Presudan zahtev koji se postavlja najveem delu znanja, pogotovo na Zapadu
je da ono treba da bude pre svega nepolitino to jest nauno, objektivno i bez pristrasnih
doktrinarnih verovanja. Takve ambicije su u praksi izrazito problematine. Said navodi da jo
niko nije uspeo da potpuno odvoji naunika od njegovih ivotnih okolinosti, vezanosti za
sopstvenu klasu, verovanja, socijanog poloaja ili jednostavno onoga to da ga ini lanom
drutva. Sve to neprestano utie na njegov rad ak i ako on u svojim istraivanjima nastoji da
dostigne odreeni nivo slobode od svakodnevne stvarnosti. Postoji znanje koje je manje vie
odvojeno od pojedinca koji ga proizvodi ali to ne znai da je to znanje automatski nepolitino.
On naglaava da ovde najvie eli da sugerie ne koji nain generalni liberalni konsenzus
da je istinsko znanje u osnovi nepolitino prikriva veoma organizovane politike okolnosti koje
preovlauju u proizvodnji znanja. Said smatra da to nije lako razumeti poto se danas pridev
politiki koristi kao etiketa za svaki rad koji se usuuju da narui protokol eljene nad politilne
objektivnosti. Do izvesne mere politiko znaaj koji se daje odreenom polju proizilazi iz
mogunosti da se ono direktno prevede u ekonomske pojmove, ali pored toga politiko znaaj u
veoj meri proizilazi iz toga koliko je to polje blizu ustanovljenim izvorima moi u odreenom
drutvu. Said ovo objanjava time to se politiko drutvo u Gramijevom smislu protee i u

neka podruija civilnog drutva kao to je akademski ivot i u njih unosi znaaj koji ga se
direktno tie. Dakle na isti nain politika elita utie na kulturu time to iri svoj uticaj i u
akademskim krugovima. Said navodi primer imperijanih sila ija politika drutva usmeravaju
svoje civilno drutvo gde god su u pitanju stvari koje za njih u inostranstvu imaju imperijalni
znaaj. Ako je tano da proizvodnja znanja u humanistikim naukama ne moe da zanemari ili
ospori injenicu da je autor ljudski subjek upleten u veliki broj razliitih okolnosti sveta u koje
pripada, teko da bi ovek koji je Evropljanin ili Amerikanac bio u stanju da pristupi Orijentu
bez ikakvih prethodno usaenih ideja o njemu. Biti Evropljanin ili Amerikanac nikako nije
neutralna injenica, ona znai biti svestan da pripada delu sveta koji ima jasnu definisanu istoriju
angamana na Orijentu.
Orijentalizam nije prosto politika tema ili oblast koja se pasivno oslikava u kulturi,
naunom istraivanju ili institucijama niti predstavlja neku zapadnu imperijalistiku zaveru koja
eli da potlai orijentalni svet. On pre predstavlja elaboraciju itavog niza interesa koje on ne
samo to stvara nego i odrava. Said ovde navodi da je njegova osnovna tvrdnja to da je
orijentalizam odreena dimenzija moderne politiko-intelektualne strukture i da kao takav ima
manje veze sa samim Orijentom nego sa naim svetom. Napominje da je veina naunika
humanistiara saglasna sa idejom da tekst uvek egzistira u kontekstu ali nerado doputa da
politika institucionalna i ideoloka ogranienja na isti nain deluju na individualnog autora.
Bitno je i primeti da verovati da politika u obliku imperijalizma utie na proizvodnju
knjievnosti, nauke, socijalne teorije i istoriografije ni u kom sluaju nije isto to i rei da je
kultura zbog toga na neki nain unitena i ocrnjena. Said tvrdi da moemo bolje razumeti trajnost
i postojanost izratito hegemoih sistema kakav je kultura ako svhatimo da su unutranja
ogranjienja koja su oni nametali piscima i misliocima bila produktivna, a ne jednostavno
ograniavajua. Smatra da svako humanistiko istraivanje mora da formulie prirodu veze
izmeu znanja i politike u specifinom kontekstu prouavanja, predmeta prouavanja i istorijskih
okolnosti.

Metodoloki problemi:
Said navodi da je negova glavna polazna taka bio britanski, francuski i ameriki
doivljaj Orijenta uzet kao jedinstvena clelina. On naglaava da se bavi u sutini prouavanjem
autoriteta. Navodi da ne postoji nita misteriozno ili prirodno u autoritetu. On se oblikuje i iri,
utvruje norme ukusa i vrednosti. Praktino ga nije mogue razlikovati od ideja koje on sam
vleia kao istine, i od tradicija, precepcija i sudova koje oblikuje, prenosi i reprodukuje. Ono to
je za njega bitno je injenica da se kao takav autoritet moe i mora biti analiziran. Naglaava da
je njegov cilj u ovoj knjizi da opie istorijski autoritet orijentalizma.
Osnovna metodoloka sredstva kojima se slui naziva strategijskom lokacijom i navodi
da ona podrazumeva nain da se opie pozicija autora u tekstu uzimajui u obzir odnos prema
orijentalizmu koji je kod njega usaen. Pored toga upotrebaljava i strategijsku formaciju koja
podrazumeva nain da se analiziraju odnosi izmeu tekstova i nain na koji grupe tekstova

kasnije u kulturi irih razmera stiu masu, gustinu i referencijalnu snagu. Svako ko pise o
Orijentu podrazumeva neko prethodno znanje o Orijentu, prema kojem se odnosi i na koje se
oslanja. Bitno je napomenuti da Said smatra da kada je re o kulturalnom diskursu i razmeni
unutar kulture, ono to se obino prenosi nije istina nego predstavljanje. Nema potreba
naglaavati da je jezik visoko organizovani kodirani sistem, koji se slui mnotvom sredstava da
izrazi, razmeni poruku i informaciju i slino. Dalje, naglaava da sama injenica da orijentalizam
uopte ima smisla, zavisi vie od Zapada nego od Orijenta. Orijentalizam je vie bio odgovor na
kulturu koja da je proizvela nego na njen pretpostavljeni predmet, koji je takoe bio proizvod
Zapada. Zbog toga istorija orijentalizma poseduje unutranju konzistentnost i visoko artikulisani
sklop odnosa sa dominantnom kulturom koja je okruuje. Said navodi da on veruje u presudni
otisak koji pojedinani pisci ostavljaju na inae autonomnom kolektivnom korpusu tekstova koji
konstituiu diskurzivnnu formaciju kakva je orijentalizam. U svom prouavanju orijentalizma on
ispituje ne samo nauna nego i knjievna dela, novinske tekstove, putopise, religijske i filoloke
studije. Njegov cilj je da otkrije dijalektiku izmeu individualnog teksta ili pisca i sloene
kolektivne formacije kojoj njegovo delo doprinosi. Prouavanje Orijenta na Zapadu se pretvorilo
u akademsko prouavanje. Na univerzitetima raste broj programa koji prouavaju Orijenta kao
granu nacionalne politike zobg njegove strateke i ekonomske vanosti ali i zbog njegove
tradicionalne egzotinosti. Dolo je i do pojaanja stereotipa kroz koje se posmatra Orijent.
Said navodi da eli i da doprinese boljem razumevanju naina na koji funkcionie
kulturna dominacija ne samo vezana za Orijent. Kroz njegovo shvatanje naina na koji je Zapad
formirao sliku o Orijetu moemo videti na koji nain dominantna kultura utie na stvaranje slike
o drugim kulturama koje nisu pitpuno realne ve se u njima oslikavaju odreene konfiguracije
mo i autoriteta.

Literatura:
1. Said, Edvard. (2008). Orijentalizam. Beograd. Bibloteka XX vek.