Divan iiri

F A H R Z

slm edebiyatlarda ortak bir iir tipi olan divan

sonsuz savalarla birbirini ypratm ve kmeye

iirini trl ynlerden inceleyen yzlerce eser ve

yz tutm u olan iki im paratorluk kar karya idi:

makale yazlmtr. Szgelii, yalnz Zerdt d in i

Dogu Roma ad da verilen Bizans ile Iran Ssn

nin etkilerini inceleyen 500 sahifelik bir kitap; sa

devleti.

dece Atr (XII. YzyDn tasavvuf! hikyelerinde

Hz. M uham m ed (lm . 632) ve ilk halife Hz.

geen motifler zerine 700 sahifelik bir aratrma

bu lu n d u u n u sylemek, konunun geniliini ve

Ebbekir (lm . 634) i savalar kazanarak yeni s

derinliini bir az gsterebilir. Divan iirinin dnya

ratoru Heracliusa kar da savat, ikinci halife Hz.

edebiyatndaki yerini belirterek onu bu bakm dan

m er (lm . 643) Iranllan yendi, Suriye ve Filis

deerlendirmek ise ayr bir itir.

lam devletini pekitirdiler. Ebbekir Bizans im pa

tini ele geirdi, Msra sefer at. nc halife

Divan iirinin kkleri slam ncesi Arap iirine

Hz. Osm an (lm . 656) zam annda Suriye ve M

dayanr. Bu iir tarz slamdan sonra bu dine giren

srn zapt tamamland. Kuzey Afrika, Kbns, Er

trl milletlerin katks ile nce Arapada, daha

menistan ile rann byk bir ksm slam yneti

sonra Farsa ile Dogu ve Bat Trkelerinde en

mine girdi. D rdnc Halife Hz. Al (lm. 661)

sonra da Hint M slm anlarnn yaz dili olan Or-

Hz. M uham m edin amcasnn olu ve damad idi.

ducada gelimitir. slm edebiyatlarn b u iir ti

Daha ok i savalarla urat. Suriye valisi Muvi-

pi, ortak teknik ve malzeme (ekiller, temalar, mo-

ye (lm . 673), 661de Emev devletini kurdu ve I.

lifler) ile ortak bir dnya grn ve estetik kav

Muviye ad ile halife ve h k m d ar ilan edildi; s

ramn benimsemitir; ve en bala slam d in in in ,

lam devletinin bakentini Medine'den ama tad.

snrl oranda da bu d inin yayld evrelerdeki

eski kltrlerin etkilerinin bir rnd r.

zey Afrikay Atlantik'e kadar zaptettiler, bir yan

Muviye zam annda slam ordular bir yandan K u

Hz. M uham m ed VII. yzyln balarnda yeni

dan da stanbulu birka kere kuatarak almaya a

bir din gelirdi: slamlk, lslamdan nce Araplar

ltlar. savalarla geen yllardan sonra Emev

bug nk Arap yarmadasnda ve bu lkenin uzak

Halifelerinden A bdlm elik (lm . 705) zamannda

snr boylarnda, dank kabileler yahut kk

slam ordular bir yandan batda Sebte Boaz n

devletler halinde yaamlar; zaman zam an Iran,

geerek, Trkn kum andasnda Ispanyaya kt

Roma, Bizans gibi yabanc devletler buran n trl

lar, ve Got Kral Roderici yenerek slam impara

blgelerine egemenlik kurmulard. Araplarn o

u puta tapard. Hristiyanlk ve Musevilik de b i
raz aralarna szm t. slam'n kutsal kitab

torluuna kattlar (711), bir yandan da douda,

Kuteyhe kum andasnda, Orta Asyaya girerek Tr

Kurn'm Arapas birok Arap lehelerine stn

dular kuzey batdan Hindistana girdi.

kistan' zaptettiler. Baka bir koldan da slam or

gelerek klasik Arap yaz dilini kurdu. Araplar ara

Bu suretle Hz. M uham m edin l m zerinden

snda ilk defa bir birlik ve m illi ur uyanm asn

salad.

yz yl gemeden Ispanyadan in snrlarna ka

slamln b tn insanlar arasnda eitlii ilan

eden ana ilkesi, bu yeni d inin hzla Arap yarma

Arap dili bu devletin egemen olduu lkelerde

dasnn dndaki halklarca kabul edilm esini ko

laylatrd.

ve edebiyat arac olarak nem ini yitirdi.

dar uzanan yce bir slam devleti kurulm u ve

resm dil olarak kabul edilmiti. Yerli diller kltr
747de Horasanl Eb M slim 'in Emev yneti

slam dininin ksa zamanda ok uzak lkelerde

mine kar dzenledii bir ayaklanmadan sonra,

yaylmas ve tutmas, dnya tarihinde ok seyrek

rastlanan byk olaylardan biridir.

ve son Emev halifesi II. Mervn. Msr'a kat ve

slamlk ortaya kt zaman eski Roma im p a

ratorluu oktan tarihten silinmiti. Ortadou'da

112- OSMANl.l DVAN R ZERNE METNLER

Emev ordusu Byk Zab savanda (750) yenildi

orada ld rld .
Eb'l-Abbs (750-754) ilk Abbs halifesi oldu.

Emevi soyunun btn kiileri kltan geirildi. K

ymdan kurtulan Abdurrahman (Halife Himm
torunu) nce Afrikaya, oradan da Ispanyaya kaa
rak Kurtubada Endls Emevi devletini kurdu.
Ebl-Abbs bakenti amdan Badata tad.
Abbsler devrinde Araplk ve Arapa slam devle
tinde yzde yz egemen olmaktan kt. Devletin
dili yine Arapa olmakla birlikte sarayda ve h k
met idaresinde Ssn Iran geleneklerinin etkileri
belirdi.
X.
yzyldan sonra da slam tesiri altnda Fars
dili ve edebiyat gelimeye balad. V. Halife Hrn
ur-Red (lm. 809) ve olu Memn (lm. 833) za
manlar Abbas devletinin en parlak devri idi. Bu
devirde Sryanceden, Pehlevceden ve zellikle
Yunancadan birok eviriler yapld. En bata ma
tematik, astronomi, tp ve felsefe eserleri Arapaya
evrildi. Memnun kardei Mutasm (lm. 842)
zamannda Trkler slam devletinde nemli rol
oynamaya baladlar; giderek Trk subay snf
devlete bsbtn hakim oldu. IX. yzyldan sonra
Abbas imparatorluunun merkez ynetimi zayf
lad. Baz eyaletler birer birek ayrlarak bamsz
birer devlet haine geldi: Tunusta Aleblerden
balayarak Msrda Ftimler, Suriyede Hemdnler, Mvernnehir ve randa Smnoullar (874999), Afganistan ve Pencbda Trk soyundan
Gazneliler (962-1186), Irakta Bveyhliler vb. XI.
yzyln ortalarnda kan Seluklu Trkleri ise
Gaznelileri ortadan kaldrarak gney-batya yr
dler ve 1055de Badda girdiler, ilk Seluk sul
tanlar: Turul Bey (lm. 1063), Alp Arslan (lm.
1072) ve Melik-ah (lm. 1092) zamannda Badaddaki Abbas halifesinin politik bir gc kalma
mt. 1071de Alp Arslanm Malazgirt zaferi ksa
zamanda Anadolunun trklemesini ve slmla
masn salad. Badaddaki Abbas halifesinin g
c gittike azald. Sonunda Cengizin torunu Hulg 1258de Badada girerek son halife El-Mutasm ldrd ve ehri yakp ykt.
Msr Mool saldrlarna kar baar ile savu
nan Trk Klemenlerinden Sultan Baybars yl
sonra el-Mutasmm akrabasndan birini el-Mustansr ad ile Kahirede Halife ilan etti. 1517de Ya
vuz Sultan Selim Msr Memlklerden ald za
man halifelik de Osmanl Trklerine geti.
Emevler ve Abbsler devrindeki byk slam
devleti muhtelif kavimlerden kurulmutu. Msl
man olan bu kavimlerin ou dinleri ile birlikte
kendi dillerini, alfabelerini, kltrlerini brakarak,

Arap dilini ve kltrn benimsediler. Szgelii

Msrdan Atlantik kylarna kadar olan blgede
yaayan Berber halknn (bugnk Libya, Tunus,
Cezayir, Fas ahalisi) kendilerine mahsus alfabeleri,
dilleri, edebiyatlar vard. Bunlarn konutuu Ber
ber dilinin yerine bu lkelerde giderek Arapa
geti. Yalnz uzak kylerde, dalk yerlerde hl
Berber dili konuulur. Fakat btn Kuzey Afri
kada VII. yzyldan bu yana kltr ve edebiyat di
li Arapa oldu. Msra gelince eski Msrllarm
kendi dilleri ve hiyeroglif denilen alfabeleri vard.
Eski Msr dili eski, orta, yeni ad verilen devirlere
ayrlr. Yeni Msrcaya Kopta ad da verilir ki bu
dil III. yzyldan sonra Yunan alfabesini kabul et
mitir. slam dini Msrda yayldktan sonra halk
Arap dilini ve kltrn benimsedi. Kopta, sade
ce yerli Hristiyan aznln kilise dili olarak devam
etti.
Suriyede VII. yzylda Arm dilinin bir kolu
olan Srynice kullanlyordu. Suriyede slam di
ni yerletikten sonra halkn konuma ve yazma di
li Arapa oldu. Sryance Msrdaki Kopta gibi
Hristiyan aznln dili olarak devam etti.
slam dininin bsbtn yerletii lkelerden
yalnz ikisinde bu kltrel temsil olay yer almad:
ran ile Trkistan. Hind-Avrupa dillerinin bir kolu
olan eski Iranca, kayalara kazl yaztlarda ve eski
ran dini olan Zerdtln kutsal kitab Avesta'da
kullanlmtr. ran dilinin slamdan nce III-VII.
yzyllar arasnda hkm sren Ssnler devleti
zamannda kullanlan ekline Orta Iranca yahut
Pehlevce ad verilir. Ssn randa Zerdtln
yansra Maniheizm ve Hristiyanlk gibi dinler de
yaylmaya alyordu. Kendine mahsus bir alfabe
si olan Pehlevcede zengin bir edebiyat olduu bi
liniyor. Bu dilde yazlan dini ve edebi eserler dn
da Sanskriteden, Arami ve Yunan dillerinden e
viriler yaplyordu.
633 ylnda ilk slam birlikleri, Ssn rana gir
diler. Son hkm dar III. Yezdigirt zamannda
637de Frat yaknndaki Kadisyede ve 641de Nihvendde kazanlan byk savalarla nl ba
kent Medyin ehri slamlarn eline geti ve Ssn
mparatorluu tarihe kart. Iranllar Mslmanl
kabul ettiler ve Arap ordularna katlarak ku
mandan Kuteybenin ynetiminde Trkistann
feth edilmesine yardm ettiler. (Mslman olma
yan kk bir aznlk Hindistanda Bombaya g
t ki bunlar bugn de Prs ad ile tannr ve eski
dinlerini srdrrler.)
DVAN R 113

Iranllar nceleri yalnz slam dinini deil, Arap

Trkistan ad verilen (B ugnk in in Sinkiang

dili ile edebiyatn da benimsediler. Arap kltr

Eyaleti) lkede kurulan Uygur devletinde ise

ile yetien ran aydnlar Arapa eserler vermeye

Trkler, bata Budizm olmak zere Mani, Brahmi,

baladlar. Esasen Ortaa Avrupasfnda nasl La

Nesturi vb. gibi trl dinleri benimsemilerdi.

tince ortak kltr dili idiyse, slam dnyasnda or

Sogdadan tremi bir alfabe olan Uygur yazs

tak kltr dili de Arapa idi. Bagdaddaki Abbas

bata olm ak zere birka trl alfabe kullanlyor

halifelerinin ynetim i zayflayp uzak eyaletlerdeki

du. D ogu Trkistanda yaplan kazlarda ve aratr

valiler bamsz yahut yar bamsz bir hale gel

m alarda VIII.-X. yzyllar arasnda burada ileri bir

meye balaynca, zellikle im paratorluun dou

klt r n gelitiini gsteren belgelere rastlanm

ularnda ran dili ve kltr canlanmaya balad

tr. Gerek bu belgelerden, gerek Kagarl Mah-

ve yzyllk bir duraklam adan sonra, Yeni Fars

m u d u n yazd Divanu Lgatit-Trk (1074) adl

a ile ilk eserler verilmeye baland. Pehlevceden

eserdeki iir rneklerinden, Trklerin Mslman

gelien ve Yeni Farsa ad verilen bu dilde birok

olm adan nce zengin, eitli bir edebiyat olduu

Arapa szcn yannda cmle yapsnda da de

nu reniyoruz. Kgarlnn szlnde eski Trk

iiklikler olmutu. Iran dili, kltr ve edebiyat

iiri ekli ve teknii ile (drtlklerle ve hece vezni

nn canlanmas Sm nogullar (875-999) zam an

ile) yazlm ve her tre ait rnekler gsterilmitir.

na rastlar. Birok adlar arasnda yeni ran edebiya

Sevgi iirleri, sava iirleri, kr iirleri, retici iir

tnn ilk airi X. yzyl balarnda yaayan Rde-

ler, atlar, av iirleri gibi. Bu rneklerin bir bl

gf'dir. Smnogullar devrinde bata

m n n slamn yaylmasndan epey nce, bir b

K ur n n

m etni ve tefsirleri olm ak zere birok dini ve tbbi

l m n n de bu dinin yayld sralarda yazld

kitaplar evrildi ve yazld. Dakk, ran destann

anlalyor.

yazmaya balad. Fakat n l air Tslu Firdevs

B u g n k bilgimize gre M slm an olan Trk

(lm . 1020) slamdan nceki ran tarihini, men-

lerin

kabelerini ve efsanelerini byk eseri chnmede

Araplardan ok lranllarn etkisi olmutur. Baka

tesbt ederek yem Iran edebiyat dilini kurdu. Ken

deyile, slam kltr, ortak slam edebiyatnn e

disi hakl olarak "otuz ylda ok zahmet ektim,

kil ve teknii, zevki, hayat gr, temalar, motif

ama bu Farsa ile Acem milletini dirilttim diyor.

yava yava slam kltrne girmesinde

leri, Trklerden nce M slm an olarak bir slm

Bu suretle balca Arap edebiyatndan esinlenen

edebiyat gelitiren Iranllarn aracl ile Trk

yeni bir islam ran edebiyat dodu ki XV. yzyl

edebiyatna girmitir. Elim izdeki en eski Trke

sonuna kadar sren klasik devresinde slm ede

Kurn evirisinin X. yzylda Smnogullar za

biyatn her trnde, baka slm edebiyatlara il

m annda, bir heyet tarafndan Kurn, Farsaya

ham kayna olan b y k airler yetitirdi. Enver,

evrildii srada, belki de bu heyette bulunan bir

Attr, Nizm, Sd, Hfz, m er Hayym, Cellleddn Rm, Emr Husrev (Dihlev), C m vb. Bu

T rk'n eliyle yapld tahm in ediliyor. Yeni d i

yeni gelien edebiyatn zellii ekilde, tema ve

a'dan deil Farsadan gemitir: salt yerine na

motiflerde, m azm un ve benzetmelerde ortaklk ve

szln snrl ve yine ortak olmas idi.

nceleri melek yerine/erite vb. gibi.

nin en nem li terimlerinin birka Trkeye Arabmaz, vud yerine abdest, savm yerine oru (rze),

slam dini, Emev halifesi I. Velid zam annda

M slm an ran iiri nasl Arap iirini rnek ala

(705-715) Trk lkelerine girdi. Basra valisi Hac-

rak balam ve trl katklarla gelimise, gerek

ccm genel ynelim inde, Kuteybe b. M slim 'in

Dogu gerek Bat Trk divan iiri de slamdan son

kumandasndaki Horasan birlikleri, Buhara, Se-

raki ran iirini rnek alarak balam ve gelimi

merkant, Harezm (b u g n k Hve), Fergana ve

Takent'i zaptettiler (91/710). Yeni din V III. ve IX.

sik Bat Avrupa edebiyatlarna kaynak ve mek ol

yzyllarda Orta-Asya Trkleri arasnda yayld.

Trkler M slman olm adan nce Uzak-Dogu ve

taklit sanmamaldr.

Orta Asya'da trl devletler ve medeniyetler kur

mulard.

Bunlardan

O rh u n

tir. T pk eski Yunan ve Latin edebiyatlannm kla

malar gibi. Ne var ki, bu benzerlii kr krne
Trk konum a lehelerinin ve azlarnn da

rma boyundaki

l ve gelimesi daha ok dil ve lehe aratrmala

Kk (G k) Trklerin kendilerine zg alfabeleri

vard. Braktklar yazlar da yaz dillerinin uzun

rn ilgilendirir. Edebiyat tarihi aratrmalan bak

m n d an Trk yaz ve edebiyat dillerini Dou ve

bir gelime devresinden getiine tanktr. Dogu

Bat diye balca ikiye ayrmak, Osm anl ve Azer

M * OSMANLI DVAN R /l KINI METNLER

dairesini Bat, bunun dnda kalan da Dou Trk

dili ve edebiyat olarak kabul etmek, tartmalara
gtrse bile, en uygun yol grnyor.
Balangta Dou ile Bat arasnda ne gibi iliki
ler olduu henz tartma konusudur.
slamiyete giren Trklerin bu yeni kltr iin
de yarattklar ilk eserler yitiktir. Bir bl bir
gn ortaya kabilir. slamdan nce gl edeb
gelenekleri olduunu belgeleriyle bildiimiz Trk
lerin bu gelenei Mslman olduktan sonra da
srdrdklerini dnmek yanl olmaz.
Kagarl M ahmudun XI. yzyln ikinci yarsn
da (1074) yazd divan Lgatit-'Trkte bu yzyl
da, bazs belki de daha eskiden yazlm birok
drtlkler var. ok zengin bir edebiyatn varln
gsteren bu rnekler, Mslman olan Trklerin
daha bir sre slamdan nceki iir geleneini sr
drdklerini gsteriyor. Hemen hemen ayn ylla
ra rastlayan byk bir eser, Kagar Hkmdar
Bura Hann ba mabeyincisi (Has Hacib) Y
suf'un Kutadgu Bilig (1069)i slm Trk edebiya
tnn imdilik elimizdeki ilk eseridir. ekil dnda,
i ve ileme bakmndan Iran iirinin ok ar bas
mad ve Trk edebi geleneklerinin olduka g
l olduu Kutadgu Biligden sonra Dou ve Bat
Trk divan iirinde ran rnekleri olduka yakn
dan izlenmeye balanmtr. Ayn kaynaklardan
yararlanlm, ayn ekiller kullanlm, ayn tema
lar ilenmitir. XVII. yzyl sonuna kadar yerli
malzeme bu iirde tektk yer alm, bu devirden
sonra divan iirinin ana kaynaklar arasna girmi
tir.
Eski Uygur alfabesi yerine arap alfabesini be
nimseyen Orta-Asyadaki Dou Trkleri, artk bu
yeni kltr iinde eser yaratmaya balamlardr.
Arap alfabesinde kullandklar iml sistemi de Uy
gur imlsnn etkisi altnda yaratlmtr: Bol vokal
kullanlm, a-e fark gzetilmemi, ekler kkler
den ayr yazlmtr. rnekler:
t s j j i y t

->-ii
i
j i

t ly j yjc-\

iJtjUJ j &

(Yusuf Hac Hacib, Kutadgu Bilig, Fergana nsha

s, T.D.K. stanbul 1943);
i

tviio--J

(Seyfi Saray, Glistan Tercmesi, T.D.K. Ankara

1954);
I-UL*Jli

io

"O'

Baburnme, G.M.S.I. Faksimile, Londra, 1905.

XI.
yzyln ikinci yarsnda Orta-Asyada Dou
Trkleri arasnda bu edebi faaliyet geliirken,
Trklerin baka bir kolu, Arap tarihilerinin ve
Kgarnin Guz adn verdii Ouzlar, batya olan
glerini ilerletmiler, Seluklular devletini kura
rak 1055de Badad zaptedip 1071de Alpars
lann kumandasnda Dou Anadoluda nl Ma
lazgirt savan kazanarak Bizans mparatoru Romanos Diogenesi tutsak etmiler ve btn Anado
lunun Trklemesi ve slamlamas yolunu am
lard. Soylarnn ilk devlet bakanlar Seluk ve
Osmann adlarna gre Seluklu ve Osmanl diye
anlan devletleri kurmu olan Ouz Trkleri bu
gnk bilgimize gre, Orta Asyada XI. yzylda
gelimeye balayan bu Islam-Trk edebiyatn
Anadoluya getirmemiler, ilim, edebiyat ve devlet
dili olarak Arapa ve Farsay kullanmlard.
Dou Trk edebiyatnn ilk rnekleri belirdik
ten iki yzyl kadar sonra XIII. Yzyln ikinci ya
rsnda Ouz Trkesi, baka deyile Bat Trkesi yaz dili ilk eserlerini vermeye balamtr. Ana
doluda eser vermeye balayan ouz Trkesi, Do
u Trkesinden farkl olarak, Arapa din eser
lerden esinlenen bir iml sistemi gelitirmitir.
ok az vokal kullanlm, ksa vokaller, Arapada
olduu gibi hareke ile gsterilmitir. Bu iml siste
mi, vokaller gittike artrlarak, XVI. yzyln orta
larna, dini halk kitaplarnda XIX. yzyla kadar
srdrlmtr. XIII. ve XIV. yzyllara ait bir k
sm yazmalarda bu kadiye aykr rneklerin bulun
mas, yani Anadoluda yazlan baz eserlerde arasra Dou Trkesi iml rneklerine rastlanmas, ya
zarn veya yazcnn Orta Asyadan g etmesiyle
yorumlanabilir.
Divan nazmnda imaleyi gstermek iin, XIV.
yzyldan bu yana kullanlan vokalleri bundan
ayrmak gerekir: c-Ll ( oJt-ilet); ^ ( ^ -dedm);
-dilersen); yV-1 ( y-J1^eriser) vb..
Bu ciltte rneklerini vermeye baladmz Bat
Trkesi divan iiri, XIII. Yzyl ortalarnda bala
m ve XIX. yzyln ortalarn akadar srmtr.
Tanzimattan sonra da snrl bir ekilde bu r
gdenler olutur.
Bu alt yzyl iinde Bat divan iirini balca be
devreye ayrabiliriz:
1- Kurulu devri: Balangtan Ftih devrine ka
dar (Yaklak olarak 1250-1451)
2- Gei devri: Fatih - II. Bayezid zamanlar
(yaklak olarak 1451-1512). Bu devirde divan aDIVAN R * 1 1 5

irleri bir yandan halk dili geleneini biraz srdr

stanbul alnp bvk Osm anl saray ve onu

mler bir yandan da divan iirinin tam bir saray

takliden vezir saraylan kurulduktan sonra, divan

edebiyat olmasna almlardr.

3- Klasik devir: Yavuz Sultan Selim - 1. Ahmed

airi yavayava halkla ilgisini kesti. O n un konu

devrine kadar (1512-1603)

4- Sebk-i Hindi akm: 1. Ahmed, IV. M urad, IV.
Mehmed devri airlerinin ounda grlen bu

tuu d ili kmseyerek her g n k szcklerin b i

le Farsa ve Arapasn kullanmaya balad. Artk
gz em oldu, ka ebr, ba ser, di denddn vb.

Ilin d tsllbu etkisi bir yzyl sonra III. Selim dev

rinin airi eyh G lib de de baz izler brakmtr.

D ivan iirinin Kaynaklar

5- Yerlileme devri: Sbit ve Nbfdcn balayarak

III. Ahmed devrinde Nedim'de ve onu izleyenler
de grlen bu akm Tanzim ata kadar srm tr.
Divan iirinin snrl szl Fatih devrinden

D ivan iiri balca alt kaynaktan beslenmitir: 1Kurn, II- Hads, III- Peygamber ve Evliya hikye
leri, IV- Tasavvuf, V- h-nme, VI- Yerli malzeme.

sonra gze arpacak derecede deiir. stanbul

bakent oluncaya dek divan iirinde Trke sz
cklerin oran olduka yksektir. Sairin en ok

K u r n

kulland ba, yz, ka, gz, kirpik, az, dudak,

di, boy, el, ayak, trnak, kan, gzya, b y k, k

slam d in in in kutsal kitab olan Kur n okuma

k, yakn, uzak, ac, tatl, gk, gne, ay, yldz,

kitab anlam na gelir. Sre ad verilen 114 fasl

bulut, yel, toprak, su, ot, ta gibi yzlerce szc

dan oluur. Her sre secili nesirle yazlm, deiik

n Trkeleri daha ok Arapa ve Farsalar ise

u zu n lu k ta cmlelerden yaplmtr. Bu cmlelere

seyrek kullanlr.

Ayet ad verilir. K uran 610-631 arasnda yirmi yl

stanbul saray kurulduktan sonra divan airi

da tam am lanmtr. Hz. M uham m edin salnda

nin szlndeki Trke kelimeler yava yava

srelerin bir bl yazya geirilmi, bir b l

yerlerini Arapa ve daha ok Farsalarna brakr.

n de arkadalar (ashab) ezberlemilerdi. Ebbe-

XVI. yzyl sonlarna doru air bu szcklerin

kir, n l air Hassn bin Sbit in kardei, I Iz. M u

Trke'lerini ancak vezin ve kafiye zoruyla kulla

h am m e d in yazcs Zeyd bin Sbite Kuran bir

nr Bu neden byle olm utur? Birok sebepler ara

ciltte toplam a grevini verdi. Zeydin toplad

snda en nemlisi airin halktan kopm as, halkn

nshay kendisi kulland. nc Halife Osm an

konutuu dili kmsemesi, ve iirini saray ev

yine Z e y d i ayn ile grevlendirdi. Zeyd, b un un

resi ile hr avu aydn iin yazmaya balamasdr.

Anadolu'da divan iirinin kuruluu Seluklu

zerine, uzunluklarna gre sralam olduu bir

nceki cildi Halifeye teslim etti.
Bu suretle Kutsal Kitab a bugnk deimez biim

Devleti nin dalmaya yz tuttuu ve birok bey

liklerin ortaya kt bir devre rastlar.

verildi. Srelerin bir bl Hicret'ten nce Mek

Kk kk bam sz birer devlet olan A nado

ke'de, bir bl de Hicret'ten sonra Medine'de in

lu'daki beyliklerin bakentleri airlerin ve yazarla

mitir. Daha eski olan Mekke sreleri genel olarak k

rn topland yerlerdi. Aydn, Kastamonu, Balke

sir, Ktahya gibi k k Anadolu kasabalarnda ha
yat ok sade idi.

sadr ve Kur a n in sonundadr. Bu srelerde Tannnn

Beyler ve evrelerindeki airler ve yazarlar ar

da, pazarda, evlerde, halkla temasta idiler. Beylere
sunulm ak zer eyazlan kaside ve gazeller halktan
biraz okum u olanlarn anlyabilecegi bir dille idi.
(kr. k Paa, A hm ed, D).
Osmanllarn ilk bakentleri olan Bursa ve Edir
ne saraylarnda da d u ru m ok farkl deildi. (k

birlii, ycelii, gll, kiilerle ilikileri, dnya

nn sonundaki hesap gn, inananlara verilecek m
kafatlar, inanmayanlarn ugrayacaklan korkun so
nu, renkli bir slup ve okun bir dille anlatlmtr.
rnekler:
Ihls sresi: [Ey Muhammedi de kil O Tanr bir
tekdir. Tanr douvam, domam olan ve hibir
ekilde dengi bulunmayandr.

I aazdc, O rhan Beyin at nallanrken nalbant

K fir n sresi: Ey Muhammed de ki: Ey inkar

dkknnda oturup beklediini kaydeder.) Halka

clar! Ben sizin taptklarnza tapmam. Benim tap

ve konuan Trkeye yaknlk II. M urad devrinin

sonuna kadar srd.

tma da szler tapmazsnz. Ben de sizin tapt

I Ih OSM ANI I HVAN R ZERN E METNLER

nza tapacak deilim! Benim taptma da sizler

tapmyorsunuz Sizin dininiz size, benim dinim ba

na.
M n sresi: Ey Muhammedi Dini yalanlayan
grdn m? ksz kaktran, yoksulu doyurmaya
yanamayan kimse ite odur. Vay o namaz klanlarn
haline ki kldklar namazdan gafildirler. Onlar gste
ri yapanlardr. Basit eyleri bile dn olarak verme
yenlerdir.
Hmeze sresi: Mal toplayarak onu tekrar tekrar
sayan, dili ile ekitirip yznden de alay eden kimse
nin vay haline. Malnn kendisini lmsz klacan
sanr. Hayr! Ant olsun ki o krp geiren yere atlacak
tr. Krp geiren yerin sen ne olduunu bilir misin?
Yreklere kecek olan Tanrnn tututurulmu alevi
dir. Onlar uzun direkler arasnda, her ynden o ate
le evrilmilerdir.
Kaaria sresi: Grlt koparacak olan kyamet!
Nedir o grlt koparacak olan? Onu sen bilir misin?
O gn insanlar atein evresinde rpnp dklen per
vaneye dneceklerdir. Dalar atlm yne benzeye
ceklerdir. Ama tartlar ar gelen kimseye gzel bir
hayat var. Tartlan hafif gelenlerin yeri ise bir ukur
dur. O ukurun ne olduunu bilir misin? O kzgn bir
atetir.
Zilzl sresi: Yeryz dehetle sarsld zaman,
iindeki arlklar darya att zaman, kiinin Ne
oluyor? dedii zaman, ite o gn Rabbin ona vahy
eder, o da haberlerini anlatr. O gn kiiler yaptklar
ilerin kendilerine gsterilmesi iin blk blk dner
ler, kim zerrece iyilik yapmsa onu grr. Kim de zer
rece ktlk yapmsa onu grr.
Kadir sresi: Biz Kurn Kadir gecesi indirdik,
Kadir gecesinin ne olduunu bilir misin? Kadir gecesi
bin aydan hayrldr. Melekler ile Cebrail o gece Rablerinin izniyle her trl i iin inerler. O gece tan ye
rinin aarmasna kadar bir esenliktir.
nfitr sresi: Gk yarld zaman, yldzlar da
ld zaman, denizler kaynat zaman, kabirlerin
ii da kt zaman, insanolu yaptn ve sonraya
braktn grr.
Ey insanolu! Seni yaratp sonra ekil veren, dzen
leyen, oranl klan, seni istedii biime sokan, ok c
mert olan Rabbine kar seni aldatan nedir? Hayr ha
yr dorusu siz dini yalanlyorsunuz. Oysa yaptklar
nz bilen deerli yazclar sizi gzetlemektedirler. yi
ler phesiz nimet iindedirler. Allahn buyruundan
kanlar cehennemdedirler. Ceza gnnn ne olduu
nu sen ne bilirsin? Sonra hem ceza gnnn ne oldu
unu nereden bileceksin? O gn kimsenin kimseye bir
faydas olamaz. O gn buyruk yalnz Tannnndr.

Giye sresi: Ey insan olu! Her eyi kaplayacak

olan kyametin haberi sana gelmedi mi? O gn sulu
larn yzleri zillete brnmtr, g iler altnda bit
kin dmtr. Atee yaslanrlar, kzgn bir kaynak
tan ierler, al gidermeyen kt kokulu bir dikenden
baka yiyecekleri yoktur, inanm olanlarn yzleri o
gn prl prldr. Yaptklarndan honutturlar. Yksek
bir cennettedirler, orada bo sz iitmezler. Orada
akan bir kaynak vardr. Orada yksek tahtlar vardr.
Dizilmi kseler, sra sra yastklar, serilmi yumuak
hallar vardr. Bu insanlar devenin nasl yaratldna,
gn nasl ykseltildiine, dalarn nasl dikildiine,
yerin nasl yayldna bir bakmazlar m? Ey Muham
medi Sen t ver! Zaten sen sadece bir tsn.
Sen onlara zor kullanacak deilsin. Ama kim yz e
virir, inkr ederse, Tanr onu en byk gazaba ura
tr. Onlarn dn bizedir. Hesaplarn grmek de bi
ze der.
Medine sreleri ad verilen fasllar, Hz. Muhammed bu ehre gp slam cemaatinin dini ve po
litik bakam olduktan sonra inmi olan srelerdir.
Mekke srelerinden slp ve muhteva (ierik) ba
kmndan farkldr. Bu srelerde inanca, ibadete
ait kaideler, slamn artlar, gelip gemi Peygam
berlere ait hikyeler, slam hukuku, rt ve ahlak
tler vardr.
Gerek Mekke gerek Medine srelerinden pek
ok yetler yahut yetlerden blmler Arapa asllaryla veya melen divan iirinde kulanlr.
Medine srelerinde Hz. dem, Dvd, Eyyb,
Hrn, Hd, brhm, drs, s, shak, smail,
Meryem, Ykb, Yahy, Ynus, Ysuf, Zekeriy vb.
Peygamberler zerine birok menkabeler, eski
Arap halk ve kabileleri zerine hikyeler vardr.
Medine srelerinin konulan ile slbunun farkn
gstermek iin ayetlerden seilmi rnekler verelim:
Namazlara ve ikindi namazna devam edin; g
nlden boyun eerek Allah iin namaza durun (Ba
kara, 238)
Allah yolunda savan (Bakara, 244)
Kim Allah yolunda savar, ldrlr veya yener
se, biz ona byk bir mkft vereceiz (Nis, 74)
insanlar Allah yolunda savarlar, inkr edenler
ise eytan yolunda savarlar. (Nis, 76)
Ey inananlar! Oru sizden ncekilere farz klnd
gibi Allaha kar gelmekten saknasnz diye, size de
sayl gnlerde farz klnd, iinizden hasta olan ya da
yolculukta bulunan, tutamad gnlerin saysnca ba
ka gnlerde tutar. Oruca dayanamayanlar bir dk
n doyuracak kadar fidye verir. (Bakara, 183-184)
DVAN R * 1 1 7

Hadis

Hac bilinen aydadr. O aylarda Hacca girien

kimse bilmelidir ki H acda kadna yaklamak, sgmek, diimek yoktur. (Bakara, 197)
Namaz kln, zekt verin, kendiniz iin ilediiniz

Haber anlam na gelen bu szck dini terim ola

rak Peygamberin szleri ve hareketleri iin kulan-

hayr Allah katnda bulacaksnz. Allah yaptklarnz

lr.

phesiz gorili." (Bakara, 110)

"Allah yolunda ldrlenleri l saymayn; Onlar

nem li kaynadr. lk hadsleri. Peygamberin sa

Hads

K u ra n dan sonra

slam dininin en

Rableri katnda diridir." (l-i mrn, 169)

dalar (Ashb) azdan naklettiler. Onlardan son

"Birbirinize belirli bir sre iin borlandnz za

man onu yaznz. Bir ktip doru olarak yazsn. An

titizlikle bu hadsleri toplamaya baladlar. Her ha

lnda ve l m n d e n az sonra yaknlar ve arka

raki ilk kuaklar (tbi un, tebe-i tbin) byk bir
dsin banda A dan rivayet edildii, Aya Bnin

cak aranzda pein al veri olursa, onu yazmanzda

size bir sorumluluk yoktur. Al veri yaptnzda a

syledii, Bye C n in syledii... eklinde nakle

hit tutun. Ktibe de ahide de zarar verilmesin." (Ba

denlerin adlar belirtilir. Buna isnd" denir. Ha

kara, 282)
ki, kumar, fal oklar phesiz eytan ii, pis ey

dslerin trl kiilerce farkl szlerle tesbit edildii

lerdir Bunlardan kann ki mutlulua eriesiniz. ey

belirli bir amala (politik yahut dini sebeplerle)

tan, phesiz iki ve kumar yznden aranza d

manlk ve kin sokmak ve sisi Allah anmaktan, na

t. Peygam berin l m n d e n yz yl sonra orada

mazdan alkoymak ister. Artk bunlardan vazgeersi

yzbinlerce hads ve binlerce nakledici ad dola

niz deil mi?" (M ide, 90-91)

yordu. Bu d u ru m u nlem ek iin hads ilmi kurul

dc olur. Zam anla hadslerin says oald. Hatta

hadsleri deitirenler, hatta hads uyduranlar k

Kan kocann arasnn almasndan endielenirse

du. Birok bilginler hadis nakledenlerin kimlikle

niz. erkein ailesinden bir hakem ve kadnn ailesin

rini incelemeye baladlar. Hadsleri dikkatle eledi

den bir hakem gnderin. Bunlar dzeltmek, isterlerse

allah onlarn aralarn buldurur." (Nis, 35)

ler. Hem nkillerin (nakledicilerin) saysn azaltt

"Bi m'mini yanllkla ldrenin, bir m min k

lar, hem de eldeki hadsleri doruluk derecelerine

gre kategorilere ayrdlar.

leyi azadetmesi ve ldrlenin ailesi balamadka

ona diyet demesi gerekir." (Nis, 92)

bu alanda en yetkili kiiler olarak tannd. Sahh

'Ana babaya, yaknlara, yetimlere, dknlere, y a

adl n l hads toplam asnn yazar Buhr (lm.

kn komuya, uzak komuya, yannzdaki arkadaa,

yolcuya ve sahibi bulunduunuz kimselere iyilik edin.

870) ve yine Sahih adl eserin yazan Mslim (lm.

874).

Allah kendini beenip nenleri elbette sevmez."

(Nisha, 36)

geer. Divan iirinde de tannm birok hadsler

Le, kan, domuz eti, Allah'tan bakas anlarak ke

silenler, boulmu, bir yerine vurularak ldrlm ...
olanlar size haram klnd." (Mide, 3)
'Zekt Allah'tan bir farz olarak, yoksullara, d
knlere, memurlarna, kalpleri Mslmanla snd-

Hads bilginlirenin iki tanesi slam dnyasnda

slm edebiyatlarda hadsler, yetler gibi sk sk

ya Arapa m etnin bir ksm ya da Trke evirisi
ile kullanlr. Bir iki kelime ile belirli bir hadse k
saca iaret edildii de olur. Baka slam bykleri
nin vecizelerine Kelm- kibr denilir ki, bunlar
hadsten ayrmak gerekir.

rlacaklara verilir. Klelerin, borlularn Allah yolun

da lenlerin ve yolda kalanlarn urunda sarf edilir.
(Tevbe, 60)

Peygamber ve Evliya Hikyeleri

'Mallarn insanlara gsteri olsun diye sar/edip Al

lah'a vt- dhiret gnne inanmayanlar Allah sevmez."
(Nisha, 38)

Divan iirinde lelm h edilen yahut ilenen pey

gamber hikyelerinin o un un k k Kurn- Ke-

Kur n m akaide, ibadetlere, hukuka, rfe, Hz.

rim'dedir. Bunlarn banda Hz. Peygamberin ha

Muham m ed'den nceki peygamberlere vb. dair

bahisleri btn divan iirinin her trnde gerek
aynen iktibas, gerek telm ih biiminde bol lde
kullanlmtr.

yat gelir ki Siyer ad ile bal bana bir trdr. Hz.

M uham m ed'in hayat hikyesinin (sre) en eski ya
zar bn Ishk (lm . 767) ile lb n Him (lm.
834)dr. Daha sonra yazlan siyer kitaplanyla zen
ginleen bu edeb tr divan iirinde Hz. Peygam
berin douu, i ve d savalar, Hicret, Mirc,

1 IH OSMANLI DVAN R ZERN E METNLER

Peygamberin lm; ayrca soyu, kabilesi, anesi,

babas, bykbabas, eleri, ocuklar ve yaknlar
ile ilgili btn menkabeleri iine alr ve bunlar di
van iiri malzemesine girer.
Kurn blm nde iaret ettiimiz gibi Hz.
M uham m edden nceki peygamberlerin ou
n un adlar da Kurnda geer. Ancak bunlarla il
gili hikyeler Kurnda ok ksadr. Divan iirin
de kullanlan malzeme daha ok nl Kurn yo
rumlarnda (tefsir) verilen ayrntl menkabelere
dayanr. Taber (lm. 928), Zemaher (lm.
1143), Eblleys Semerkand (lm. 983), Beyzvi
(lm. 1291) gibi eski yorumcularn eserlerine
dayanlarak zamanla slam edebiyatlarnda ksas- enbiy (peygamber hikyeleri) ad verilen
bir tr gelimitir. Dou ve Bat Trk edebiyatla
rnda XIV. ve XV. yzyllardan bu yana birok
ksas- enbiy yazlmtr. lk izleri Kurnda
olan bu peygamber hikyelerinden divan iirin
de en ok kullanlanlar Hz. demin yaratlmas
ve cennetten karlmas, Tfan, N u h un gemisi,
Msnm Firavn ile savalar, Tra kmas, Eyybun sabr rnei vermesi, Sleyman Peygam
berin havada uan taht ve yz ve Belks,
H dhd, karncalar ile ilgili menkabeleri, Hz.
brahimin olu smaili kurban etmek istemesi,
Hz. Yaku'bun ztrabl hayat, on iki olundan
Hz. Y usufun ve ona k olan Zleyhnm mace
ralar, Hz. Ynus ve onu yutan balk, snm g
e ekilmesi vb. anlabilir.
Peygamberlerden baka slam tarihindeki bir
ok nl ermilerin (evliy) menkabeleri de divan
iirinin malzemesine girmitir.
zellikle tasavvuf akm gelitike slam ermi
lerinin hayat hikyelerini birok yazarlar kullan
mlardr. Bu tip eserlerin en nls Ferd d-Dn
Attrm (lm. 1193) Tezkiret l-evliysdr. Bu eser
ad bilinmeyen veyahut tannm yazarlar tarafn
dan, kimi zaman geniletilerek birok kere Dou
ve Bat Trkesine evrildii gibi, bu trdeki ba
ka eserlere de rnek olmutur.
Menkabeleri divan iirinde sk sk anlan ermi
ler arasnda zellikle tahtm brakp bir maaraya
ekilen Belh padiah brahim Edhemin efsanev
hayat, byk sf Hallc, Bistaml Bayezid, Belhli
akk, Badadl Cneyd, eyh Sann vb. Halife
Alinin Peygamberin kz Ftmadan olan ikinci
olu Hseyinin Kerbelda ldrlmesi olay
(61/680) slam edebiyatlarn ok etkilemi ve
Maktel-i Hseynler adl bir edeb trn domasna

sebep olmutur. Kerbel olay ile ilgili menkabeler

divan iirinde ok sk anlr.

Tasavvuf
Tasavvuf, beer ve evrensel bir akm ve eilim
olan mistisizmin slamdaki biimine verilen addr.
nsanlarn bir yandan dogmacla kuralcla, bi
imcilie kar bir tepkisi, bir yandan da Tanr ile
aracsz olarak bulumas dilei sonucu doan ta
savvufun, nceleri slm esaslara aykr olduu ve
yabanc kltrlerin etkisiyle dardan geldii san
lrdr. Son yarm yzyllk aratrmalar bu grn
doru olmadn gsterdi. Dnya nimetlerine k
le olmama, i gdlerine gem vurmay, kendini
Tanrya vermeyi tleyen riyzet ve zhidlik il
kelerine Kurnda, hadslerde, ilk Mslmanlarn
yaaynda rastlanr. En nemli tasavvuf terimleri
dorudan doruya Kurndan alnmtr: Zikr, sr,
kalb, tecell, sdk, ihls, rz, hlk, ilm, yakn, nr, hak
vb. Bunlardan baka tevvekkl, ftvve, lednn, hl,
tabiat, zhir, btn, kabz, bast, fen, beka, mahv, isbt, sabr, kr vb. terimleri de ya dorudan doru
ya yahut tretme yoluyla Kurndan alnmadr.
Yine de tasavvuf, zhidlik akm biiminde, ilk
nce Basrada, Mekkede, Medinede ortaya kt
zaman iyi karlanmad. Hele kk slamn iinde
olan tasavvufa d kltr etkilerinin katlmas bu
aleyhtarl artrd. Ehl-i Snnetin tasavvufu bs
btn reddettii bile oldu. D etkiler, bilginler
arasnda bugn de tartlmaktadr. Yeni Efltun
culuk, Budizm, Zerdlk vb. tasavvufun gelime
sinde ve trl tarikatlerin kurulmasndaki rolleri
zerinde bir anlamaya varlmamtr. Kesin olarak
kabul edilen, tasavvufun felsef bir doktrin deil,
din alanda bir dnme ve duyma tarz olduu
dur.
Msrl Znnn (lm. 860), Bistaml Bayezid
(lm. 875), Hallc (lm. 922), Muhyiddn Arab
(lm. 1240) ve Celleddn Rm (lm. 1273) gibi
nl sfler tasavvufa byk katklarda bulundu
lar. Vecd,fen, vahdet-i vcd (varlk birlii), insani kmil gibi kavramlar tasavvufa yerleti.
Byk dnr ve kelmc (ilhiyat) Horasan
l Gazl (lm. 1111) tasavvufu slam esaslaryla
uzlatrmaya ve birletirmeye alt. Eserleri yal
nz slam dnyasn etkilemekle kalmad. Latin
ceye evrilerek Ortaa Avrupa dncesini de et
kiledi. Tasavvuf tarih boyunca medresenin biimDIVAN R 119

cilii ve dogmaclna kar bir tepki olarak geli

mitir. Divan iirine girii de byledir.
Divan iirinde, yukarda anlanlarn dnda,
hakikat, mecz, zamir, sfat, ahid, misal, marifet,
hull, vcd, cevher vb. gibi yzlerce tasavvuf te
rimi kullanlr. Fakat sflik bir dnce sistemi

B undan sonra Byk skenderin, Dogu gelene

inde gelimi olan efsanev hayat anlatlr.
$dh-ndmen in son ksm ise Ssn sllesine ve
bu sllenin tarihten silinmesinin anlatlmasna
ayrlmtr.
Bu b y k destan, ran ve Trk edebiyatlarn

deil, bir duyu ekli olarak mizala ilgili b u lu n

d uu iin bu terimleri kullanan her air sf de

ok etkilemitir.

ildir Ayrca tasavvuf terimleri pek farkl y o rum

Bijenin , lsfendiyr ile Suhrbn ve Nirevnn

lara uramtr. Yorum cular ekseriya b u terim ler

maceralarn anlatan blmlerdir.

de airin hi dn m e d ii eyleri ona ykle m i

lerdir. Ayn terimi trl biimlerde yorum layan

evrilmi olan d/-ndme, ran edebiyatndan sonra

En n l blm ler Zl ile Rstemin, Siyvu ile

N azm veya nesir olarak Trkeye birok kere

lar da olmutur.
Bunun dnda sfler ve tarikat ehli, tarihte za
man zaman dinsizlikle sulanmtr. Hallc ile Ne

Trk divan iirinin ana kaynaklarndan biri ol

simi bu yzden l m cezasna arptrldklar gibi

savalar az olm ad halde divan airleri, iledikle

n l eyhlislam E b u s-Sudun bir tekkede Yu

nus I m emn iirlerini okuyanlarn kfir o ld u u ve

hep h-nme kahramanlarndan almlardr.

mutur. Trkler sava bir millet olduklan ve

kendi tarihlerinde kahraman rnekleri ve byk
ri ortak malzeme kurallarna uyarak, rneklerini

katlinin caiz olduu hakknda bir fetvas vardr.

Yerli M alzem e

h-nme
Bat Trkesi divan iiri, yukarda saylan balca
Yazl yaklak olarak 1020 ylnda biten bu
byk destan, hanllarn M slm an olm adan n

be kaynaklan yararlanarak ortak bir edebiyat d n

ceki bin yllk tarihini ihtiv eder ve Avestadan s

lam'n kna kadar olan dnem i iine alr.

bu iire katld olmutur. Divan airleri, ran iirin

yas gelitirdii srada ara sra yerli malzemenin de

den gelen ortak malzemenin dnda, kendi alan-

Iran destan Avestadaki ilahi (yeOlerle balar.

Yetler baz kahramanlarn bahadrlklarn anlatr.
,SdJ-nclme'de tarih, menkabe ile karktr.

n ve evrelerini de az ok yanstmlardr. Ne var ki

Arap istils zerine birka yz yl bocalayan

ve divan iirinin btnn etkileyememitir. Cemin

bu yerli malzemenin oran XVII. yzyl sonuna ka

dar ortak malzemenin yannda ok nemsiz kalm

Iran kltr Samanogullar ve Gazneliler devrinde

Frengistan kasidesi, Veysnin stanbul kasidesi vb. gibi

yeniden canland. Samanogullar devrinde Dakkf'nin tasarlayp yazmaya balad Iran destann,

rnekler genel yargy deitirmez.

I irdevsf, Gazneliler devrinde ok parlak bir ekil

de yaratt. Eserini Gazneli M ahm uda ithaf etti.
h-uime ilk menkabevt hkm dar olan Keyu-

le N e d im den bu yana, sistemli bir akm eklini al

mtr. Bu akm la Osm anl divan iiri, ran iir

mersden balayarak son Ssn h km d ar III.

dereceye kadar kurtulm ak istemitir. Ne var ki dil,

Yezdigirde kadar elli hkm darn hayatn ve sa

valarn anlatr.

konu ve malzemede at r ayn gte srd-

lk blm de, Iran tarihinin efsanev h k m d a r

lar Cemd, Ferdn, S m, Rstem vb.m n saray
hayat ve savalar anlatlr. Fakat Feridunun o

bir anlam d a b u ra kar bir tutum almas, yer

cuklar lkeyi aralarnda paylarlar ve ran ile T u

ran (Orta Asya T rkili) arasndaki ezeli mcadele
balar, Pddl hneddndan sonra Key sllesi
gelir. Bu slleden zellikle Keykavus, Keykubd,
Keyhusrev gibi h km darlar anlr. Bu h k m d a r
lar zamannda uzun mcadelelerden sonra, Zer
dt dini, paganizme stn gelir.

120 OSMANLI HVAN R UZERINI: METNLER

Yerlileme eilimi III. A hm ed devrinde, zellik

dnyasnn ve akmlarnn bir tekran olmaktan bir

rlem em i, b y k bir air olan eyh G libin de

lileme a k m n n Trk divan iirini tamamen m il
liletirecek bir dereceye varmasn nlemitir.
Yine de O sm anl divan iirinin Tanzimattan n
ceki son yz elli ylnda yazlan kasidelerin, gazel
lerin, zellikle arklarn ve mesnevilerin ounda,
bir dereceye kadar airin kiiliini, an, evresi
ni izlem ek m m kn d r. Bu son dnem airleri
klielerden kurtulam am akla birlikte artk ran i
irinin hayran ve taklitisi olm aktan kma aba

smdadrlar. III. Selim devrinde divan geleneinin

son byk airi eyh Glib geriye dnmeyip Ne
dim in at ra btn gc ile katlsayd ve
onu srdrseydi divan edebiyatnn sonu bamba
ka olabilirdi. Ne var ki yerlileme akm gsz a
irlerin elinde soluunu yitirerek soysuzlam ve
k nleyememitir.

Divan airinin Felsefesi

Ortak ve deimez kaynaklara bal olan ve or
tak malzemeyi ileyen divan airlerinin, dnya g
rleri de ortaktr. Bu bakmdan filan divan airi
nin felsefesi yahut falan divan airinin dnya gr
nden sz amak doru deildir. Hepsi yzyllar
ca ayn fikirleri deiik bir biimde sylemilerdir.
airin kiiliini ve bykln bu syleyi dei
iklii ve gzellii salar. Szgelii XIII. yzyl or
talarnda Anadoluda divan iiri balad sralarda
Ahmed Fakih (birok yerlerde yanl olarak mes
nevi diye anlan) arh-nme adl kaside eklindeki
manzumesinde hayat ve dnya zerine birtakm
grleri ve fikirleri basit bir syleyile sralam
tr. Aaya aldmz fikir ve grler Ahmed Fakihen nce Iran edebiyatnda yzyllarca ilendii
gibi, ondan sonra da alt yzyl Trk divan iirin
de tekrar edilmitir. Fuzlnin, Bknin, Nbnin
vb. daha akc ve daha gzel bir duyula syledik
leri de bunlardan baka bir ey deildir:
Sana her biri inci, mercan gibi birka t ve
reyim: eytan senin mnna kasd ediyor; gnh
na tvbe et; akln bana topla; yol uzaktr; gz
n a, gaflet iinde yatma. Kervan gmek zere
dir; yol erenleri gp yola girdi, g davulu al
yor. Sen hl nasl gaflet iinde yatarsn? Ecel eri
meden nce uyan! evrene bak, halini anla, hazr
lk yap. Ahirette ad istersen dnyada hak yoluna
ekmek yedir. Niin bu dnyaya smsk yaprsn?
Felek seni ondan koparacak, yemek iin niin h
l abalayp duruyorsun? Bak, yiye yiye azndaki
diler dklm. Mezara girince be-on arn bez
le yahut plak yatacaksn. Hl niin dnyann
zevkine marursun? Neeyle glerek geziyorsun.
Kader yay ecel oklarn atyor. O ok sana da erie
cek, onun yarasna kimse dayanamaz. Bu dnya
dan vefa umma; onunla szleme. Sen habersizsin.
Bu dnya seni aldatr, szm iit, dm tut,
akln bana topla. Kyamet yakndr. Yaradan se
ni gryor. Hava ve hevesine uyma, arzularndan

vazge. Benlik atnn azna gem vur. Bu dnya ve

faszdr. Bunu bylece bil. O seni grmeden n
ce sen ondan g; bu dnya halk byle kalmaz;
dnya mamur olmaz. Bu gklerle bu yerler ykla
cak, hepsi viran olacak. Gn gelecek dalar yerin
den kopacak; da ve ova dm dz olacak. unu bil
ki kyamet kopunca insanlar kelebek gibi dala
cak. Btn yaratlmlar lecek, yalnz o, tek ve
merhametli Tanr kalacak. Yarn maherde insan
lar toplanacak, kimi kaygulu, kimi sevinli. Yap
tklarndan sana soru sorulacak. Her yann titre
meye balayacak. Yazc melekler ne yaparsan dur
madan yazp defter ederler. Maher gn terazi
kurulacak. Yaptn iyiliklerle ktlkleri orada
tartacaklar. Eer iyiliklerin ar basarsa ne l; par
lak ay gibi yzn ak olur. Ktlklerin ar basar
sa gidecein yer cehennemdir. Bil ki yolun Srat
kprsne urayacak. Srat kldan ince kltan
keskindir. Yarn oradan geeceksin. Yol odur.
O nun iin ey karde sakn yoldan kma. Ey Tan
r! Bizi korktuumuzdan kurtar... Yarn orada bi
ze cemalini gster!
Gel imdi Resln snnetine uy! Bu dnyann
zevkine marur olma. Hayvan gibi nefsini besle
me. Dnya seni bir an gldrrse bir kez alatr.
Bu dnya sana bk kalmaz, Suriye ve Horasan se
nin m lkn olsa bile. Dnyadan vef umma, onun
vefs yoktur. Zalim felek halka acmaz; aman ver
mez, insan buradan srer. Ne yoksulu esirger, ne
de zengini. Ne ak sakally brakr, ne de delikan
ly. Ey akll kii! Nice masumlarn vebdan krl
dn gzlerinle grdn. Sultanlar bile ecelin elin
de zebndur. Ecel birdenbire sana erimeden sen
kendine gel, akln bana topla. Ecel kadehinin a
rabn iince btn dostlarndan ayr deceksin.
Mezarda yapayalnz yatacaksn. O nun iin bu
dnyada imdiden hazrln gr ki Tanr sana
yardmc olsun. Gece gndz Hak iin ibadet et.
ibadet gizli bir hazinedir. Gkten kaza ve kader
eriince lm kimse durduramaz. Gelecek olan
gelir, are yoktur. stersen sen ya yerine kan ala.
Bu dnyada belaya sabr et. Tanrnn sevdii kul
beladan kurtulmaz. lm bir kapdr. Oradan sul
tanla oban beraber geer. Yaradlmlar bu erbet
ten iecektir. Kk byk o ite birdir. Bu, ilac
olmayan bir derttir. Bukrat ve Lokman buna are
bulamadlar. Hz. Muhammed dnya iin zindan
demitir. Zindan halk rahat olur mu? Yazk ki ku
kafesten uacak, vcutlar ryecektir. Mezar
iinde yatacaz, zerimizden ne kadar zaman geDVAN R 121

ip gidecek. Bundan Peygamber de, evliya da kur

Z lf n canm almaya kastetmi; gzlerin yet

tulm ad. Hepsi l m erbetini ierek can verdi.

medi m i? Senin gzelliinin anlatlmas bin kitaba

O nlar byle olduktan sonra bizim iin ecelden

sm az.

kamaya im kn yoktur. Ey Tanrm! Son nefesimiz

Kaderin nne geilmez, yazlan bozulmaz. n

de imandan ayrma! Ne yapalm, m adem ki d n

san isteyerek sevgilisini ve yurdunu brakp gider

yann ii budur! T ahtn rzgrn tad Sley

man Peygamber, elindeki asas ejderha olan Ms

mi? A m a ne are kader byle im i.

Peygamber de lm e uradlar. Hani Y akb, sma

bile zehir olur. Vatan topra insann gznn sr

il, Dvd Peygamberler? Ya gzeller gzeli Yusuf?

mesidir. Eyybun ektikleri Yakbun ztrab hep

Ya Ebbekir, mer? Hani Ali? Hani Kur n topla

gurbet belasdr.

Gurbete kan bela grr. Gurbette b- hayat

yan Osman? Hepsi bu erbetten tatt. im di nbet

Bahar geldi, gel ey servi boylu gzel! Senin y

bize geldi. Hz. M uham m ed ki cihann v n c idi,

z n b iz im iin Nevrz ve ilkbahar yerine geer.

I iak k n dosu, sevgilisi idi; Mirada gklerde do

Senin y znd e ki meneke gibi ince tyler daima

lamt, alem onun iin yaratlmt. Bu dny a ona

yemyeil ve tazedir. O n u n iin imenler sararsa da

kalmaynca sana kalacak deil! Haydi hazrlan!

zarar yok. Sonbahar yeil yapra sarya, kzla bo

l m haktr; elbette leceksin. Bu kibir sana nere

yad. Ey kara kal! Sen de elime nefis kadehi sun.

den geliyor; byklere ve halka kar tevazu gster

O kadeh ki gne gibi klar gnller sarayn sa

ki b r dnyada alayp inlem eyesin!...

fa ve nurla doldurur.
ki y zl l unut!

Riyy brak! m rn

zevkle geir; nk ne m r bk kalr, ne de d n

D ivan airinin D nyas

ya. N am us iesini yere vur, kr. k olan kiiye

ne nam us, ne de utanma gerekir. Beni k diye

Ahmed Fakih'in arh-nme'sinde divan iirinin

halka gammazlayan, sevgilinin sann zincirine

bir yann zetlenmi olarak buluyoruz. Ayn g

nice akllar esir olmutur. Ben de zaten lgnm.

rler ile divan airinin sevgili, ak, gzellik, sada

O na tutulsam alr m? O n u n gzel yzne bak-

kat, vefszlk, aap, vb. gibi konularda ortaklaa

tmsa ne olur? k b lb l de gl bahesine hay

sylediklerinin rneklerini rasgele gz gezdirece

im iz birka gazelden toplayabiliriz. A n ad oluda

ran deil mi? Utanmas yoktur diye beni aypl

yorsun. km , ak arabndan itim. Elbette ak

divan iirinin en eski temsilcilerinden A h m e dnin,

lm bam da deil. ehirde sen beni dile dr

daha sonra Dt'nin ve bu rn en b y k airi Fu-

m sn, um urum da deil.

zlfnin tipik birka gazeli bize u bilgileri veriyor:

Sevgilinin sa bir tuzaktr. Gamzesi kan ier,

Divan airi o ld u m olas ktr. Bu ak, o n u l

maz bir derttir. Ama, o bu dertten m e m nundur.

yay gibi kalar can alr. Ey sevgili! Niin bana bu

Bu derdin derman da bu derdin kendisidir. O n u n

raber gl bahesine gidelim, arap ielim, gl dev

iin hekim bo yere ila vermeye kalkm asn.

ridir. Eline kadehi al; m rn ancak arapla tamam

Divan airinin sevgilisi ay gibi yuvarlak yzl bir

kadar cefa ediyorsun? Arada bir de hatran al. Be

olur. arapsz hayat m utsuzdur. m rn gl a

gzeldir. O hem aydr, hem de gne. Boyu Tb

rap, b lb l de rebabdr. Sevgili ile lale renkli a

aac veya imd yahut mzrak gibi uzun ve dzdr.

rap i. Bu m r bouna geirme, yele verme (ber-

Yrrken servi gibi salnr. Salan snbl, yanaklan

bad etme), o n u n beks azdr. Gece gndz, yaz

lale yahut gl, gzleri nergis, kalan yay, kirpikleri

ok, dilen inci, ene ukuru kuyudur. Beli kldan in

k sevgili ile ol, nk o nun zevki geceyi gndz

eder, k da yaz.

cedir. Sevgilinin duda lmezlik suyu (b- Hayat)

Ey sevgili, bin cef klsan bile gnl vefdan

verir, ayann tozu akn gzne snnedir. Akn

vazgemez. Am a ne olur, bir kere de acyp ona ve-

gzya Nil ve Frat gibi akar. nk beladan kurtul

f etsen! G n l m benden alncaya kadar binlerce

maz. Rakib bir yandan, merhametsiz sevgili bir yan

dan."

vaadde bulunm utun. Ne olur bu vaadlerin birini

G l mevsimi geldi, laleler ald. Sevgili ile arap

O na hep keder venyorsun. Ne olur bir kere de sa-

tutsan! G n l belki safa bulurum diye seni sevdi.

imek zaman. Altn kadehle krmz arap imek ho

f versen! D udan lmezlik suyudur. Her derde

olur; hele onu ela gzl gzeller sunarsa. Blbl her

gece benim gibi inler. Acaba onun da m derdi var?

derm andr. Ne olur ben hastaya da bir gn ila

122 OSMANLI DVAN R ZERNE METNLER

versen! G am zen benim canma binlerce ok atar.

Ne olur, ey Hat gzl binde bir de yanlsan (hata

etsen). Gzel yznn hasretiyle gzme kanl ya
doluyor; ne olur ayann tozunu gzme srme
yapsan! Sevgilinin eiini bir gece kendime yastk
edebilsem bam ge ererdi. Gerek ak olan ki
iye ak ateinden bir nian lazmdr. n bar
yank, gzlerinin ya kanldr. Sevgilisine kavu
mak isteyen kii canndan vazgemelidir. Sevgiliyi
isteyen strabna dayanmal, gl bahesini isteyen
dikenine katlanmal. Taplan bir put kadar gzel
olan sevgili bir m um gibidir. Ona erimek iin pervne gibi yanmay gze almal. Senin yzn gre
ne hrlerin yz lazm deil. Senin kapnda yer
bulann cennet bahesine ihtiyac yok.
Ey sabah rzgr! Selmm sevgiliye gtr.
Eer onun kara salarnn arasndan geersen (ka
ranlklar lkesinden geilerek gidilen) b- hayat
emesine benim susuz olduumu duyur. Ey sa
bah yeli! Mademki ibibik (hdhd) gibi Sebnm
habercisisin ben karncann szn Sleymana
(sevgiliye) gtr. Bu zifin halini o ha anlat, bu
yoksulun fakirliini sultana arzet. aknlm
yz gl bahesi gibi gzel olan sevgiliye arzet.
Hayranlm o sa gzel kokuluya bildir. Papaa
nn hikyesini eker lkesine syle. Blbln ika
yetini gl bahesine anlat. Bu zerrenin haberini
gnee tasvir et. Bu damlann yalvarn okyanusa
arz et.
Ayrlk ateiyle canm ve yreim yand, ey he
kim derdimi dermana anlat. Ballm padiah
ma syle, zlemimi hakanma duyur.
Sevgili, lgn aklarn sann zenciri ile ba
lad. n cieri yanktr. Her h deyite yanan
cierinden kan h duman gklere ykselir. Bu
kara duman yollan kaplar, karartr. Sevgilinin ma
hallesindeki kpein yemek ana benim iin
Kevser arabndan, Cemin kadehinden daha iyi
dir.
Ey put gibi gzel sevgili! Seni gnlden seve
rim, bu szme Tanr tanktr. Seninle szletik;
sakn bu ahdi bozma. Hani birlikte geirdiimiz o
safl demler! Senin o eker dudaklarndan derdi
me dev umarm. Beni bu dert iinde brakma.
Her nefeste sana pek ok dular ederim. Ne olur,
bu dua hakk iin onun bir szn kabul et.
Sevgilimin yz her sabah gne gibi doduk
a, sabah arabnn iinde parlar. Cmertlikle n
salan Htem gelsin de cmertlii senden rensin.
Bu dnyada rahat, br dnyada cennet ancak
sevgiliye kavumakla mm kndr. Sedef gibi a

zn, inci gibi dilerini hayal ettike gzlerim inci

gibi ya dker. Ayrlk atei cierimi yakt, kanm
kaynatt. Bu hicrann, bu firkatin sonu vuslat ol
sun. Allah bir gn seni bana kavutursun. Sevgili
ye kavuunca bir nefes bin cana deer. Onsuz ha
yat yoktur. Gnlmde senin fikrin, dilimde senin
zikrin, kazansam da kaybetsem de muradm sensin.
Senin tatl dudaklarnn arabn kim ise Hzr
gibi lmszle kavuur. Ey sk! Hayat suyu
olan u arab getir; akl arttran, cana ferahlk ve
ren, vcuda can olan bu arab gen ise olgunla
r, ihtiyar ise gnl genleir, delikanl olur. Be
nim szm Mecnna an ki cihanda ak iin ye
ni bir destan yazlsn. Acaba sevgili neden bizi b
rakp gitti? O gzel niin n terk etti? Sevgili
ile beraberken kadrini bilmedin? imdi alayp inlesen yeridir. Yazk btn bir mr h ve vhla
geti. Felein verdii nimete kretmedin. Devrn
onun iin bize bunu etti.
Hani seninle babaa geirdiimiz safl gece
ler? Acaba rya myd, yoksa bir hayal mi? Hani
beni bu hale koyan insafsz gzler? Bu belalar ba
ma getiren hep onun sa ve beni imi. Dediler:
Onu sev, onu sevmek bu memlekette adettir. Bin
kere snadm; yalanm, imkanszm. O nun eker
dudandan haber almadmsa bana sor onun zevki
ni. O ne ho iki imi.
Ayrlk acsn ekmeden kavumann (vusla
tn) kadrim bilmedim. Ayrln karanl birok
belirsiz ii aydnlatt. O ay yzl sevgili gamzesi
nin klcn ekti. Ey gnl gafil olma! Bugn sana
lmek bana da yas tutmak var. Canm ksa bile
ak yolundan kmam. Mezarm ak ehlinin geti
i yerde yapn. Senin iin cann vermeyen lm
szle kavuamaz. Sana kurban olana ebedi zin
de denir. Ak herkesi, senin gzelliinin mumuna
pervne yapt. Sen dnyann cansn. Her lahza
bin can senin iin cann fedaya hazrdr. Ey vefa
sz gzel! Cefy det edinmisin. Sana vefsz ol
ma demek cefdr. in gcn hep naz, ivedir. Ca
nn sevenler seni tanmasn daha iyi. Keke ben
krk gnllnn bin can olsayd da her biri ile sa
na bir kere fed olsaydm. Sana k ve mptel ol
mam ayplayanlar zannederler ki sana k olup
olmamak insann elindedir. Gzlerimden akan
kanl yalara her zaman glen, merhametsiz sevgi
limi grnce halime alamaya balad.
M um gibi batan aa yanarm. Sevgilinin yan
bak canlar alr. O nun visline ermek iin varlDVAN R 123

n gidermek lazm. Kuru sofuya bakm a, arap i,

darlarnn saraylarnda Farsa yazan Hind, Iran ve

ama kimseye dil uzatma. kiyzlye gre arap ha

ram ama ikiyzllk m bah. Aalarn altnda a

ya T rk asll kim i airler yeni bir iir slbu geli

tirmilerdir. Sebk-i H in d yani H ind tarz, Hind

rap i, sarhoun szn tut, gl m evsim idir; tv

slb u ad verilen bu yeni anlayla iir yazanlar

beyi brak. Suun oksa ne kar? Bir tvbeyle ba

dan zellikle, Sib, Feyz, rf, evket ve Muhte

lanr. Tanr ayplar rtcdr. k iy zl sofu

em, XV II. yzyl Osm anl T rk airlerinden Nefi,

yaamann tadn karamaz. Senin d a n k san

N il, Net, Nb, vb.'ni, X V III. yzylda da eyh

grnce dilim tutulur. Sana baktka gzlerim den

kan salr. Kirpiklerinin okunu grnce barm

G lib i etkilemitir. Bundan dolay bu Trk airle

delinir. imad aacnn gzelliinden sz eden

Sebk-i 1lin d nin ne o ld u u n u bilm ek gerekir. ran

senin salman servi boyunu grnce u ta n m a d m?"

edebiyat tarihileri son zam anlara kadar Sebk-i

"Aka heves eden ok kimse g rd m ki senin

H in d fy i Fars iirinin soysuzlamas olarak gr

inleyen an grnce bu heveslen vazgeti. Ce

hennem ateini inkar eden kfir bile senin ayrl

m ler ve kmsemilerdir. Yeni aratrclar bu

nn ateini grnce im na gelir; glen goncann

lardr.

rinin daha nceki airlerden farkn anlamak iin

slbu daha olum lu bir adan grmeye balam

inceliinden sz aan, senin inci saan azn g

Bu ko n u dogu ve bat bilginleri arasnda ok

rnce utanmaz m ?
Sen gn ln n halini sylemesen bile ne kar?

tartlm olduundan aratrmalarn sonucunu

Senin yrtlm yakan gren herkes b u n u anlar.

Aadaki zette ibl N u m a n i, Prof. Reid Yase-

h ettiim senin servi boyun, kan aladm

senin glen gonca azn iindir. aknlm senin
misk kokulu san yznden, kararszlm da

burada biraz geni olarak vermeyi yararl bulduk.

mi, J. R. Rypka ve zellikle Prof. A. Bausani ve
Prof. Aziz A hm adin incelemelerini izledik.
Sebk-i H in d , Fars edebiyatnda XVI. yzyldan

nk (perian) san yzndendir. V c u d u m u n has

XVIII.

ta olmas nergis gibi baygn gzlerinin verdii sirabdan, cierimin kanl olmas inci saan yakut a

tanda gelien ok karmak ve z ih n bir iir tarz

na verilen isimdir.

zndan dolay. Kavuma gn v c u d u m u m u m gi

Baka bir gre gre H in d istan da yazlan Fars

yzyla (rfden B d ile) kadar Hindis

bi yaktm. Bil k b u hazrlk ayrlk gecen iindir.

iirine bir b t n olarak bu ism i vermek m m kn

y gnl! O gamzeye cann ver. n k bunca dr. Bu terimin klasik tarifi iin en eski ve m him
zam andr canla bala seni beslediim o n u n iin
kaynak: ibli N u m nnin ir l-Acem (1920-23)
dir."
adl eseridir. Asl Orduca olan b u eser sonra Fars
I

"Va iz d n bize cehennemi anlatt. O tasvir se

aya evrilmitir.

nin (Yakb Peygamberin strap ektii kulbesi

O n a gre (III. 28) ilk defa V lih Dagstan adl

ne benzeyen Beyt'l-ahzn) evini anlatr. G nl

yazar b u terimi kullanm, Sebk-i H indnin rz-

kuunun yuvas senin dank salarndadr. Ey

l Baba Figni etkisi altnda XV I. yzylda rzl

peri nerde olsan g n lm senin yanndadr. Ak

Sib ile baladm sylemitir. Orducann nl

derdinden m em nunum . Ey hekim! Beni tedavi et

mekten vazge ila verme; nk beni iyi etmek

airi G lib de bu tarifi kabul etmitir. ibl Num-

iin verecein ila beni ldrecek olan bir zehir

d ir.

Bu bahsi Fign ile balatp K elm ile bitirmitir.

n eserinin n c cildini b u tarife gre yazmtr.

E. G. Brovvne, Iran edebiyat tarihinde bu konu
da bu airler hakknda ibl N u 'm n n in fikirleri

Sebk-i Hindi
(Hinci slbu)

ni tekrarlamtr. J. Ry^pka, asl eke olan son za

m anlarda Alm ancaya ve ngilizceye evrilen ran
edebiyat tarihinde bu konuya ksaca deinmitir.
H in d slb u zerinde en n e m li aratrmalar

Divan iirinin geliiminde Sebk-i H in d i dnem i

zerinde ok az durulm utur. Henz aydnla ka
vumam bu slp zerinde ayrca durm ay uy
gun bulduk.
Iran edebiyatnda klasik dnem kapandktan
sonra Hindistanda Baburlu Hind-Trk h k m
124 OSMANLI DVAN R ZERNE METNLER

yapan O rd u edebiyatnn b y k uzm an A. Bausan idir.

PakistanlI bilgin Prof. A. A h m a d de Sebk-i H in
d zerinde ayrca almtr.
J. Rypkaya gre, ok tabi olan eski stadlann
eserleri yannda Sebk-i H in d ran da itibar grme

mitir, yozlam bir iir saylmtr. Ar ss ve ta

sannu Herat okulunun mirasdr. Sebk-i Hindi bu
miras alarak geniletmi, barok bir sanata doru
gelitirmitir. Bu slpta, msralar fikir ve anlatm
bakmndan tam bir bilmecedir; bunlar deta an
cak falclk ve usturlp yardmyla zlebilir izle
nimini verir. Mazmunlar o kadar incelmitir ki
duygu kaps kapanmtr.
fade edilen sofiyne fikirler basmakalp szler
den ve mterifelerden ibrettir. evre, gnlk
hayat ihmal edilmi, hatta bsbtn yok saylm
tr. te yandan ataszleri, deyimler, tekerlemeye
benzer halk szleri Sebk-i Hindde ok kullanl
mtr. lk msrada ileri srlen bir dnce yahut
hayalin ikinci msrada tekrar anlmas da bu sl
bun tekniidir. Mrat- nazr, hsn- tall sa
natlar ok kullanlmtr. Divan iiri gibi dar, kliere bal bir iir tekniinde orijinal olma abas
ok kere garabet ve zevksizliklere yol amtr. B
tn bu zelliklere ramen rfi, Feyz, Muhteem
vb. gibi airler gzel iirler de yazmlardr. Grl
d gibi J. Rypkann hkm pek olumlu deil
dir.
Baburdan nce Hindistanda hkm sren Ld (Lod) slalesinden Sikandar Lod zamannda
(1489-1571) Fars dili, birok Hind lehelerinin
yerine devlet ve ynetim dili olarak kabul edildi.
Bu ekilde Hindliler arasnda Farsann kullanl
mas yayld; te yandan Hinteden birok deyim
ve anlatm ekilleri Farsaya girdi. Bu durumun
Sebk-i Hindye etki derecesi tartlmakla birlikte
genel olarak Hindistandaki Farsay yerliletirdii
kabul edilir.
1526da Bbur Hindistan fethetti. evresiyle
birlikte Hindistanda Nev geleneini srdren
bir Dou Trkesi iiri ile Herat okulu geleneine
bal bir Fars iiri getirdi: Hm yn (1530-1556)
ve Ekber (1556-1605) zamanlarnda Cmnin i
irleri Hindistandaki Fars iirini ok etkiledi. Bu
bakmdan, Herat O kulunun Sebk-i Hind zerin
deki etkisi, Bertels ve Mirzoevin ileri srdkleri
derecede olmas bile bsbtn ihmal edilemez.
Ekber zamannda rzl rf, Baba Fignnin
slbunu Hind-Fars iirine soktu. Feyz ise HindFars iirinin baka bir geleneini temsil eder.
Bu her iki akm da ok zihn, karmak, ssl ve
anlalmas g bir iir yaratmtr. Bu airler iiri
zor bir sanat haline getirmek istemilerdir. Bu iki
akm birlikte XVI. ve XVII. yzyllardaki Sebk-i
Hindyi meydana getirmitir.

Prof. Aziz Ahmad, Islamic Culture in an Indian

Environment adl deerli eserinde bu konuyu tarih
erevesi iinde ele alyor. Grleri ok ilgi eki
cidir: Mslman Hindistann ynetici sekinlerini
tekil eden Orta Asya Trkleri kltr ve idare dili
olarak Farsay kullanyorlard. (Hindistana yer
leen Orta Asya Trkleri ikinci kuakta Trkeyi
unutmaya balyorlard.)
Sultan Mahmud ve Sultan Mesd zamanlarnda
Gaznede Farsamn yannda Arapa da kullanl
yordu. Fakat Gaznenilerin ikinci derecede ba
kenti olan ve Kk Gazne ad verilen Lhorda
Farsa hkimdi. Sultan Mes d un sarayna bal
fakat Lhorda oturan airler vard. Bunlarn en
mehuru Mesd Sad Selman (1046-1121) idi.
Gaznelilerden sonra Gorlular (1186) geldi.
Derken Mool istils balad. Bu, Hindistandaki
ran edebiyat iin olduka messir oldu. Moollarm Mvernnehre ve Horasana saldrs zeri
ne oradan kaan aydnlar Hindistana geldi. Lhor
Mool akmlanna ak olduu iin baka kltr
merkezleri kuruldu: Delhi Sultanlm n garnizon
ehirleri Siyalkot vb. bir de Multan. Fars dili ve
edebiyat Delhi Sultanlnda iyice yerleti.
Muhammed bin Tuluk zamannda Hind-lran
iirine Orta-Asyadan gelen akm yeni ve farkl bir
moda getirdi. air Ubeydin pheci aklcl ve
Bedr-i ahm bile bile yapt ibham, iiri bir tr
apraz bulmaca haline getirmitir. Bu yeni akm
Emr Husrevin dehasn daha yeni tanm olan
Hind-lran iirini altst etti. Bu hareket, iiri biraz
ksrlatrd.
Bbur Hind-lran iirinde yeni bir r at.
Onunla birlikte Orta Asyadan birka air de geldi.
Heratda gelitirilmi olan Trk iiri, bir kuak bo
yunca Delhi Saraynda da Farsa ile rekabete gir
di. Bbur ve Bayram Han Trke yazdlar. Vka,
H m ynun kendisi Farsa yazd. Fakat sarayn
da (tpk Kannnin saraynda olduu gibi) hem
Farsa, hem de Trke yazlyordu. Hind-Trk sa
raylarnda Farsa yava yava Trkenin yerini al
d ve bsbtn hkim duruma geti. Bunun se
bepleri arasnda H m ynun ran seyahatinden
sonra Hindistana birok Iranl aydnn gmesi ve
Trk edebiyatnn Orta Asyada da eski gcn yi
tirmesi saylabilir. Babur hatralarn Trke yazd
halde, torununun olu Cihangir Farsa yazd.
Trl saiklerle (zellikle taassup yznden) Safevler devrinde Fars edebiyat randa duraklad,
hatta geriledi. Herat okulunun devam saylmas
DVAN R 125

gereken Cm I, Htifi ve H illi gibi Horasan airle

hayalleri, m azm unlan, benzetmeleri, kl krk ya

rini karrsak, Safevfler devrinde ran da byk

bir air adna rastlamayz. Safev ahlan kendileri

rarcasna matematik rakamlar gibi ilediler.

XVI. yzyln sonlanna doru H ind gelenein

ne kaside yazlmasn yasakladlar. Bu yzden dini

den gelen iir akm ile Fignci akm n birincisini

edebiyat, zellikle im am lar iin yazlan d in i iirler

Feyzi, kincisini rf temsil ediyordu. te bu iki

geliti.
Birok istidatlar randan ayrlarak Hind-Turk

akm birleerek XVI. ve XVII. yzyllardaki Sebk-

H in d i ad verilen slbu meydana getirdi. Bu s

saraylarna gittiler. Bu arada rf, frzl Baba Fi-

l b u n

gntnin iir geleneini ve slubunu H indistana

m azm u n ve anlatmlar, hayal oyunlar, glkle

zellikleri, bilmeceyi andran karmak

(lm .

anlalr, beklenmedik ve allmam benzetmeler,

1559), Talih A m t (lm . 1646), Kuds, Mehedt,

sentetik bir iir dili, ksaca iiri bsbtn zih n bir

Kelfm gibi airler izledi.

XVII.
yzyldan sonra Hind-lslam to p lu m u n u n

alma r n yapan bir tutum dur.

gerilemesi Hind-Iran iirine de yansd.

Sebk-i I lindt deyim i genel olarak bir blgeyi de

evreden ka ve kl krk yaran bir teknikle so

il, XVI. ve XVII. yzyllarda H indistanda yazlan

belirli bir anlatm ve eda iindeki Farsa iir iin

landrlm tr.

getirdi.

Bunu

Isfahanl Trk asll Sib

H indistanda Farsa yazan airlerin bu tutum u

nulanan bir trl snobluk, garabet olarak vasf

kullanlr. Bu sl b u n rzl Baba Figni (lm.

1519) tarafndan balatld kabul edilir. (Figni,
A kkoyunl h k m d a r Sultan Y k b un
rizdeki saraynda yaamt.)

Bat Edebiyatlarnda Biimcilik

Teb
F ikir ve anlam dan ok

kelime sanatlarna,

Tcik bilgini A. M. Mirzoev ile Rus bilgini E. E.

oyunlarna ve mazmunlara dayanan divan iiri ve

Bertelse gre ise, Sebk-i H ind ad verilen iir s-

b u n u n ar bir biimi olan Sebk-i H in d baka

lbu, ilk defa Hseyin Baykarann Herat sarayn

edebiyatlarda hi rastlanmayan bir iir tipi deil

daki airlerden, zellikle Nevr ve C m fden k

dir. Bat Avrupa edebiyatlarnda da ksa sreli o l

m ve buradan H indistana gemitir.

makla birlikte, buna benzer akm lar grlm tr.

A. Bausani; Mirzoev ve Bertelsin grn esas

M azm un (talyanca concetto, ngilizce conceit)

olarak kabul etmekle birlikte, Sebk-i H in d nin

merak Italyan iirinde XVII. yzylda klasik iire

zel karakteri olarak grlen zihnilik ve lasan-

kar bir tepki olarak bagsterdi ve concettisno ya

n u un btn geleneksel ran iirinde var o lduunu

da secentismo adn ald. Daha XV. yzylda baz

syleyerek, bu sl b u n douunun sebepleri ze

rneklerine rastlanan bu iirde mecaz ve istiareler

rinde deil, birok rnekler inceleyerek, nitelii

zerinde duruyor.

ar derecede kullanlr ve beklenm edik olaans

Aslnda Mesd Sa'd Selnn ve Em ir Husrev

t hayaller, tezatlar, ssl ve gsterili bir slp

hakim dir.

Dihlevfden balayarak, Hindistanda Fars dili ile

M im arlkta klasik sadelikten uzaklaarak cici

yazlan iiri bir b t n olarak ele alm ak gerekir.

li b icili sslere, gsterie, b e klenm edik etki b

Kendine zg karakteri bulunan bir Hind-Fars i

iri vardr. Baba Figniden sonra gelien ve Sebk-i

rakm aya ne m veren sanat rn a verilen ba-

H in d i ad verilen XVI. ve XVII. yzyllardaki akm,

nld . talya'da balca temsilcisi L Adone yazar

bu btn n iinde baz tesirlerle gelimi bir iir

dnem idir.

G. B. M arino (lm . 1625) adl b ir air o ld u u

Hind-Fars iiri balangta Orta Asya (Horasn)

slbunun etkisinde idi; bu iirin zihnilem esi
birdenbire Cm I yahut Fign! etkisi ile olmad.
Trl sebeplerle Orta Asya ile ran'dan kaarak ya
hut kendi isteiyle Hind-Trk saraylarna gelen a-

roque ad, b u m azm un iir a k m iin de k u lla

iin marinism o da denen secentismoya spanyol

iirin d e k i

temsilcisi G ongoray

Argote

( lm .

1627)ye nisbetle spanyol edebiyatnda gongorism ad verilir.

talyan ve spanyol edebiyatlarndaki b u iir tipi
Fransz iirini de etkiledi.

irk r tabiat ve insanlaryla Hindistan daki evreyi

Madame de Rombouilletn in , an n l airle

yok sayarak kendi ilerine gm ldler ve eski k l

rinin topland salonunda yzyln ikinci yansn

trlerinin iir estetiine kapal kalarak, iiri bsb

tn zihnt-duygusal bir matematik haline getirerek,

da kim i yazarlar Franszca'da Preciosite ad verilen

126 OSMANLI DVAN R ZERN E METNLER

bir r gelitirdiler. Molere (lm . 1673), Les Pre-

cieuses ridicules (1659) adl nl gldrsnde bu

akmn arlklarn ustalkla talad.
slpta buna benzer bir akm, daha nce ngi
liz edebiyatnda nesirde balamt ve John Lyly
(lm. 1606)nin bir kitabnn balndan Euphuism adn ald. iirde de XVII. yzylda Metophysical Poets ad verilen airler topluluu (en nlleri
John Donne, lm. 1636) mazmunlara ok nem
verdi.
Trk edebiyatnda Tanzimattan sonra hem di
van, hem de Tanzimat edebiyatna bir tepki olarak
gelien Servet-i Fnn iiri de bir anlamda bu ka
tegoriye sokulabilir.
Divan iirindeki temalar, motifler, kavramlar ve
deyimler bal bana byk bir szlk tutar. Bu
toplu bakta, kategorilere ayrarak verdiimiz ksa
bilgiler dnda, hatrda tutulmas gereken en
nemli birka noktaya deinmekle yetineceiz.
Divan iirinde gl kendi kendine yeten gzellik
sembol, blbl de aresiz ak semboldr. Felek
bir kocakardr, bir bycdr. Kendini gzel ve
alml gsterir, insanlar eker, kendine balar,
sonra aldatr.
Dnya bir cfe (le) dir. Dnyaya kaplanlarn,
mal toplayanlarn sonu yoktur. Her eyin gerek
sahibi Tanrdr. Bu dnya konaktr; yani kervann
konup gt yerdir. Konaktan ayrlan develerin
ngra yolculara, onlarn da bir gn oradan ay
rlacaklarn hatrlatr. Sanki denklerinizi bala
yn! diyor gibidir.
Divan iirinde hikmet de zel bir kavramdr.
Akl bu dnyann hikmetini kavrayamaz. Bu bil
mece m uammnm srrn kimse anlamam ve anlamyacaktr. Yalnz, Tanr bilgedir. Her eyi O bi
lir. Sen arap (ak- lh = Tanr sevgisi) ile yetin.
Divan iirinde nemli bir motif olan srme, ayak
tozu, eik tozu ilikisi ilgi ekicidir. Birok Dou
lkelerinde evliy kabirlerinde, hatta trbelerin
parmaklklar zerindeki tozlar kutsal saylrd.
Gzlerinden hasta olanlar bu tozu gzlerine sre
rek iyileeceklerine inanrlard. Divan iirinde sev
gilinin ayann yahut eiinin tozunu gze srme
yapmak bu inanla ilgilidir.
Kurndan alman istina kavram (Kurn, 64,
6) iirde sk geer, istina, Tanr gzelliinin zelliklerindendir. Tanrnn kullarnn sevgisine ihti
yac yoktur ama onu sevmek kullar iin byk bir
ihtiyatr.
Elest gn (rz- elest) kiinin yaratld gn
Tanr Rabbiniz deil m i y i m . c _ _J ldi ye sordu.

nsanlar dediler ( ^ ) : evet C<J0 (Kurn 7, 171)

Pr-i Mugan: (jU*#;) mularn ba, yals. s
lamdan nce rann resmi dini Zerdtlk idi.
Mug ya da mecs atee tapan zerdtlerin din ulu
suna verilen addr. Divan iirinde sembolik bir an
lam tar. Hayatn srlarn kavram, akl ile hibir
eyin zlemeyeceini anlam ve gerei arapta
(Tanr sevgisinde) bulmu bir bilgeyi anlatr. B
tn glkleri Pr-i Mugan zer.
Gm: hazine, (gf*). Dou efsanelerine gre ha
zine, harabelerde gizlenmi olarak bulunur. Sevgi
li urunda strap ekmek iin bir hzineye sahip
olmak gibidir. Bu hazine an harap gnlnde
sakldr vb..

Divan airinin Szl

Divan iirinin malzemesi ortak olduu gibi sz
l de ok snrldr. Bu konuda genel bir fikir
vermek iin bu szcklerden en sk geenleri ka
tegorilere ayrarak veriyoruz.

Tabiat
Trke

Farsa

Arapa

Gne

fitab, hurd

mihr ems

Ay
Yeni ay

mh, meh

kamer

mah- nev

hill

Yldz

ahter, sitre

necm, kevkeb

lker

pervn

sreyy

Gk

asuman, sipihr

sem, felek

Bulut

ebr

sehb

Su

Deniz

derya

bahr

Yamur

brn

matar, rahmet

Pnar, binar

ser-eme

menb

Kar

berf

sele

Buz

yah

cemed

Dolu

tegerg

y
Yel

jle, ebnem

ned

bd

rh, riyh

Souk

serd

brd

Scak

germ

hrr

Toprak

hk

ber

Da

kh, kuh

cebel, cibl

Ta

seng

hacer

Mermer

hr

ruham

DVAN R * 1 2 7

Irmak

cy

nehir

bacak

saak

Kr

det

sahr

diz

znu

Ada

cezire

lm a k , d m ak

nhn

zufr

shil

gs

sne, ber

sadr

Ky

kenr

imek

berk

meme

pistn

Yldrm

sika

gbek

nf

srre

yrek

dil

kalb

gnl

dil

fud

karn

ikem

batn

kemik, snk

sthn

azm

damar, tamar

reg

rk, rk (o-

Kii Gvdesi
Trke

Farsa

A rapa

Gvde-gevde

ten

vcd

kan

Sa

z lf

cad, turra

ter, der

Kl

giys

a'r

gzya

ek

dem, dum

soluk

dem

nefes

T rke

Farsa

Arapa

esed

gul)

Bas

ser

res

Aln

pfnl

nsiye

Yz

d idr, ehre, r

vech

Ka

ebr

hcib

Gz

dfde, eni

ayn

Gzbebei

merdm-i eni,

hn

dem
arak

(oul)

H ayvanlar

M erdm ek
Kirpik

m je, mjgn

Burun

bfnt

enf

Arslan

tr

Afiz

dehen, dehn

fem

Kaplan

peleng

nimer

D udak

leb

efe

Fil

pfl

fil

Di

dendn

sin, esnn

Kurt

grg

zib

(oul)

Geyik

gazl

Dil

zebn

lisn

Ay

hirs

dbb

Boaz

g ul

hu lkum

Tilki

rbeh

saleb

Boyun

gerden

un k , rakabe

Tavan

harg

emeb

Kulak

zn

Deve

tr

cemel

Yanak

ruh, ruhsr

rz,

Al

esb, semend

feres

Katr

esler

bagl

hadd.

izr
ene

zenehdn

zakan

Eek

har

him r

(eneal)

gabgab

Koyun

mt

ganem

byk

buru:

rib, seble

k z

gv

sevir

sakal

rt

lihye

nek

(ayvaty)

hat

seg

kelb

ben

hal

Kedi, etk

grbe

hirre

boy

endm

kati. kaamet

M aym un

nesns

bel

meyn

Balk

mhi

om uz

du

ketf

Ku

m urg

tayr

sn

zarh

Tavuk

mkiyn

ducce

el

dest

yedd

rdek

murgb

bakara, bakar

avu

mut

ketf

Karga

-g

gurb

parmak, barmak

ngt

benn

Blbl, sandura

b lb l, hezr

andelb

kol

bzu

Sere

usfr

bilek

sid

veyk

_
-

ayak.ayag

p, pay

kadem

Keklik

kebk

I2H OSMANLI DVAN R U/l KINI METNLER

fhte

Gvercin

kebter

hamme

bahe

ba, bahe,

bstan ravza

Bldrcn

selva

kuyu

h, eh

bir

Sln

tezerv

deirmen

siyb

thun

Doan

hin, bz

dam

bm

sakf

Papaan, dudu

tt

bebgaa

konak

menzil

bibik, avukuu

hdhd

yuva

iyn, lne

Bayku

bm

bm

yatak

bster

fir

Kartal

ukaab

yastk

blin

Akbaba

kerkes

merr

yayg

burya

nat

Leylek

leglek

laklak

perde

perde

hicb, hil

Yarasa

sebpere

huff

hazne

gene

hazne

(devlet kuu)

slmurg

ankaa

gmlek, gnlek

prhen

kams

ylan, ilan

mr

hayye, ef

etek

daman, dmen

zeyl

kurt

krm

dd

yen

stin

km (eknm o.)

ekirge

cerd

yaka

girbn

ceyb

rmcek

ankebd

ankebd

kuak

kemer

nitk

ar

zenbr

nahl

gelin

ars

karnca

mr

nemel

gvey, gyei

md

shr

sinek

meges

zubal

dn

sr

velme

pervane

beik

gehvre

mehd

sin (mezar)

gr

mezr, kabr

tank, tanuk

gvh

hid

sevgi, sevg, sevi

mihr

ak, mahabbet,

seven, sevici

sevdazede,

Bitkiler

hava

Divan airlerinin en ok zerinde durduklar

bitkiler (nebt) kam, ayr ve aalar, selvi, st
ile nar, ard, imr ya da emrdir. Trkiyede
bol olan am ve kavaktan pek sz amazlar.
Yemilerden fkihe, semer, meyve olarak da en
ok elma ve (tuffh, sb) armut, erik, nar, portakal,
turun, naren, nnb, badem, fstk, hurma, vb.
ieklerden bata gl olmak zere en ok ge
enler, lale, snbl, meneke, zanbak, akyk, s
sen, safran, erguvan, yasemen, nergis, buhr-
meryemdir.
Divan iirinde kullanlan balca renkler kara,
mavi, krmz, yeil, sardr.

havadar
dost, yr,
canan

mahbub, mahbube

kavuma

visal, vasi, vuslat

ayrlk

cdyi

firk, firkat, hicr,

sz, keleci

shan

kelm

say, sa

mr

hesb

hicran

arkada

hemp

refk, herf

ya

dman

hasm, ad,

bilgi, bilg, bil

dni

ilm

d (o.)

pend

nush, nasihat

yanl, eksk

hata, sehv,

hrsz, uru

dzd

srik

sayn, hasta

bmr

marz

em, ila

dru

il, dev

buka, htta,

agu, zehir

zehr

sem

memleket

kayg, kaygu

derd, endh,

Sk Geen simler
Trke
lke

Farsa
diyar

k, muhib

sevgili

kusr, ayb

Arapa

astb

gam, gussa

rene

zahmet, meakkat,

yer

cy, ky

mekn, mahall

kap, kapu

der

bb

ev

hane, dar

beyt, mesken

azb, eziyyet,

kapc

derbn

bevvb

ztrab, an

eik

sitn

sdde, atebe

sknt, bun

korku; korhu

bim, hers

havf

DVAN R 129

uyku, uy h u ,y u h u

hb

nevm

kul

bende

d un

dirz

bag

bend

kayd

b, by

ryiha, nkhet

abd

yarn, ine

ferd

koku, ko hu

rzigr, hengm

ahd, zam an, vakt

konuk

m ihm n, m fh m n msfir

glge

saye

zili

kanal

per, bl

cenh

gemi

keti

seffne, flk

dam la

katre

esrk, sarho

mest, sermesi.

kayk

zevrak

yelken

bdbn

ir

ss, bezek

zfb, aryi

znet

dirlik, haya

zindegf, zindegnf mr, hayt

lm

merg

mert

nn

hubz

tarak, darak

ne

bedmest

sekrn

yzk

engter

htem

ekmek, etmek

kpe

gvr

et

gt

lahm

ayna, gzg

yine

mir't

st

fr

leben

toz

gerd

gubr

y*>g

rgan (revgn)

dehen
asel, ehd

bal

engebin,

ttn

dd

d uhn

sirke (F.)

sirke

hail

kl

hkister

remd

sci, arab

mey, bde, m l

arb, hamr

naz (F.)

nz, ive, girime

ive, ed, cilve

tuz

nemek

m ilh

by, bg

efsn

sihr

eker

eker

skker

hile

firb

hfle, h u d a, mekr

yalan

d r g

kizb

akl, us

hred, h

akl, idrk

elence

cnbi

zevk, safa, tarab

cefa (A.)

sitem, renci, azr cevr, ez,

dum an, dtn,

En Sk Geen Sfatlar
Trke

Farsa

Araba

tayyib, slih

zulm , gadr
soru

prsi

sul

iyi, yahi

nfk

yara, ba

zahm , ri

ceriha

yavuz, yanan

bed

fayda, ass

sd

fide

redt, su
(aslen isim)

zarar

ziyn

zarar, halel, hasr

gzel, gkek

hb, zb

ceml, melfh, hasen

m u m (F.)

erag, m um

em'

irkin (F.)

zit

kabfh

taht (F.)

taht, cvreng

serr

ac

lelh

m rr

ta (F.)

tc, efser, dihfm

ikltl

tatl

frfn, n

hulv, azb
bki (kef ile)

inci

d rr, mervrid

alayan

giryn

altn

zer

zeheb

glen

handn

dhik

gm

sfm

fdda

scak, ss

germ

hrr

souk

serd

brid

tim r

ahen

had id

byk, u lu

bzrg

kebr, azm, cesm

elik

pld

fuld

kk

hrde

sagfr

bakr

m is

nuhs

yksek

blend

l, reff

pas

jeng, jengn, zeng

alak

pest

dn

gn

rz

yevm

uzun

drz

tavl

ay

m h

ehr

ksa

kth, keh

kasfr

yl

sl

sene, m

yava

heste

bat

ilk yaz

bahr

rebf

hzl

tiz

sen

yaz

tbistn

sayf

yumuak

nerm

n im

gz

hazn

harff

kat, pek

drt

sulb

zemistn

it

uzak

gece

dr

bad

eb

leyi

yakn

nezdk

gnd z

karib

rz

nehar

yoksul

dilek

ged

fakr

rz

matlb

bay, zengin

tevanger, m aldr

gani

l 'l

dem r, demir.

130 OSMANLI DVAN R! ZERNE METNLER

aydm, aydnlk

ren

mnevver

karanlk, karanu

tire

muzlim

ak, auk

kde

mefth

kapal

beste

mesdd

pahal

girn

gaal

ucuz

erzn

rahs

dar

teng

dyk

geni, gin

pehn, pehn

vsi'

d, dmn,

hurrem

mesrur

kaygl

nd

mahzn

ya

ter, nemnk

ratyb

sevinli

kuru

huk

ybis

bol

firvn

vfir, mebzl

kt

kemyb

ndir

az

endek

kaltl

ok

bisyr

kesir

yeni

sebk

hafif
sakil

ar

girn

dolu

pr, malml

meml, mehn

bo

teh

hal

kolay

sn

sehl

dvr

asr

eski

khne, kuhen,
kadm, atk

drn
yeni
parlak

nev

cedd

tbn, drahn

mnevver

pakl

pinhn

hafi

belli

aikr, hveyd,

zhir, ayn, yn

peyda
gizli

nihn, nhft

mahfi

inleyen

zr, nln

deli

divne

mecnn

krk, smuk

ikeste

mnkesir

dank

perian

yakc

szn

muhrik

bayndr

bd

mmur

ykk

virn

harb

kul

bende

esr, gulm

bilmez

ndn

chil

Sk Geen Fiiller
Divan iirinde sk kullanlan sfatlar ve isimler
zerinde sylediklerimiz fiiller iin de geerlidir:
Yemek, imek, yutmak, inemek, gelmek, git
mek, girmek, kmak, komak, kamak, umak,
dmek, glmek, alamak, domak, yaamak, l
mek, boulmak, okumak, yazmak, bakmak, gr

mek, iitmek, sylemek, dinlemek, gemek, yrt

mak, delmek, samak gibi konuma dilinde geen
yzlerce fiilin nceleri ekseriya Trkeleri kullan
lrd. Farsa ve Arapalar giderek oald. Fatih
devrinden sonra isimler ve sfatlarda olduu gibi
fiillerin de Farsa ve Arapalar ounluktadr.
Arapalar genellikle etmek ve olmak gibi Trk
e bir yardmc fiille birlikte kullanlr: eki et-,
rb et-, bel et., dhl et., vrd et., hurc et., fi
rar et., skt et., fevt ol., gark ol., tevelld et., ruyet et., istim et., vb.
Birok Trke fiillerin Farsa karlklarn da
bilmek gerekir: horden, nden, hyden, meden, reften, devden, grhten, ftden, dden, inden, gzeten, derden, sften, fenden gibi
pek ok mastardan tretilmi yzlerce Farsa sz
ck divan iirinde trl biimlerde kullanlr.

Din le lgili Terimler

Trklerin Mslman olmadan nce girdikleri
dinlerin en nemlisi Budizmdir. Budist Trklerden kalan dini eserleri incelediimiz zaman g
ryoruz ki, Trkler bu dinin getirdii yeni kav
ramlar Sanskrite, ince yahut baka dillerden ol
duu gibi almamlar, bu yeni kavramlara Trke
karlklar bulmular yahut yeni szckler tret
milerdir. Mslman olan Trkler, nceleri slam
kavramlarn kendi dillerinde karlamaya al
mlar, pek ok slam terimi iin Trke karlk
lar bulmular veya tretmilerdir. Elimizdeki en
eski Kurn evirisinde (Trk ve slam Eserleri
Mzesi Yazmalar, No. 73) bunun rneklerini g
ryoruz:
Tengri (Allah), knilig (hak), okgu (Kurn), sizig
(reyp, ek), kn (azab), tanmak (inkr et.,), smgar
(kble), etz (nefs), yant (ceza), ortak katgl (m
rik), bitig idileri (ehl l-kitb), yarlkagan (rahm),
Tengri ze kngl urgl (tevekkel alallah), gdi
(hamd), gay (miskin), yavuzluk (seyyie), tavar
(emvl),yolsuzluk (dallet),yalava (resul), ikiyz
llk (mnfk), artahlk (fesd), k klgl (zlim),
sorulgu (mesl), ugan (kadir), yarlgdn kgl (fsid), aukluk (zhir), tiriglik (hayat), meng kalc
lar (hlidn), nerse (ey),yazuk rtgen (gafr), ka
akl (muhit), g klmak (zulmetmek), bilgen
(alm), kirknmek (iman etmek), ulig kn (saat), bi
tig (kitab), rtglk (btn), kopmak kn (yevm lkyme), belg (ayet), c algl (mntakim), tokuDIVAN tlRl 131

mak (kl), eren (ricl), orun (m esken), trtmeh

h (seb, desti, m ln, kze, hum , ked), esrik (ser-

(halk etmek), vb.

Sonralar, aydnlar arasnda Allah, rabb, hlik,

ho, mest, sermest, bedmest).

huda, yezdn, peygamber, neb, resl, melek, fe-

e, harbt, meyhne, cura, d rd de sk geer.

Bunlar dnda saki, m ug, pr-i m ugn, mugbe

rite, din, im n, iikd, cennet, firdevs, cehennem,

ki toplants dolaysyla Dogu m siksinin pek

dzah, eytan, iblis, ar, vahy, ibdet, takv,

ok terimi anlr. M utrib, hnende ve szende ile

mi'rac, hicret, ashb, sre, yet, tefsir, n z l, ha

b t n m sik letleri ve Dou msiksinin faslla

dis, muhaddis, mfessir, imam, vaz, viz, hutbe,

r, bu arada rst, m hr, uk, muhayyer, bayt,

htib, minber, salt, rk, secde, kaza, du, zikr,

nihvend, dgh, segh vb. en sk geenlerdendir.

tebih, ezn, m ezzin, kayym, savrn, iftar, imsak,

hac, tavaf, ihrm , zekt, sadaka, iyd, z h d , zhid,
tevbe, kefret, emr, nehy, amel, masiyet, vebal, g
nah, sevb, harm , vcib mstahb, fsid, mn-

D ivan iirinde Tarih

M anzm tarihlerle tarih bir olay anlatan man-

fk, kfr, kfir, kymet, hlr, kevser, lb, kevn,

nr, maher... vb. kelimeleri yer etmitir.

zmeleri ve h-nme yolu ile gelen yar tarih, ya

slm dini dndaki dinlerden de baz terimler

t efsanev kahram anlan bir yana brakrsak, divan

divan iirinde kullanlm tr. Bunlardan sk geen

iirinde kim i tarih kiilerle olaylar ortak malzeme

ler: bt, salb, sanem, znnr, nks, rhib, deyr,

ye girer. Tarih kiilerin banda Hz. Muhammed

btkede, bthne, gebr, ters, m ug, mugbee,

gelir. Hz. M uham m edin babas Mekkeli Him

ekcde, sumenat, vb.

kablesi tacirlerinden A bdullah, annesi mine, b

yk babas A bdlm uttalib, amcas Eb Talib, ele
rinden Hz. Hatice ve Hz. Aye, Haticeden olan k

Savc? terimleri ve Aralar

(Rezm)

z Hz. Fatma, torunlar Hz. Haan ve Hz. Hseyin,

ilk drt Halife Hz. Ebbekir, Hz. Osman, Hz.
m er, Hz. Ali divan iirinde ok geer. Hz. M u

Divan iirinde sava (ceng, gavg rezm, pye,

h am m edin n l savalar, Bedir, U hud, Yermuk,

krzr, glrdr, cihd, gaza, gazve, harb, vega) ve

Hendek ile Mekkeden Medineye G (Hicret)

de sk sk anlr.

sava terimleri ve aralar gerek asl gerek mecaz

anlamlarnda ok geer. Bunlardan en sk kullan

Emev halifelerinden Muviye, Yezd ve Kerbel

lanlar arasnda unlar anlabilir: ok (oh, tr ha-

olay, Abbas halifelerinden H arun r-Reid olu

deng, nveg, sehm), temren (demren, peykn), ki

Mem n ; M utasm, Mtevekkil; n l vezir ailesi

ri, yay (kem n, kavs), kl (kln, emfr, seyf,

Bermekler, Islm filozoftan ve dnrlerinden

lig), atc (kemanke), kama (haner, pnyal) (ltalyancadan), sng (nlze, mzrak), zrh (ukal, cebe,

Gazl, bni Sn, Farb, M u h id d n Arab; Arab a

ceven), kalkan (siper, trs), topuz (grz, eper),

at (feres, esb, rah, semend, tevsen, eblak), alp

Hassn lb n Sbit; ran airlerinden Firdevs, Attr, Sadi, Mevln, N izm , Hfz, Cm ; aatay

(pehlivan, bahadr, sfder, kahramn, dlllr), bay

rak (ryet, liv, alem, diref), pusu (luzak, duzak,

airi Nev; eski Yunandan Aristo, Felatun, Cali-

irlerinden

ln r l-Kays, Haris, Antere, Nbiga,

nus; slam tarihinin byklerinden Horasanl Eb

dam , kemin), savata baar (fetih, zafer, galebe,

M slim , Gazneli M ahm d, Selhaddin Eyyb,

nusrat, kahr tedm ir), bozgun (hezfme, inhizm )

vb.

Mool istilasnn n l kiilerinden Cengiz, Hlg

ki Toplants Terimleri
(Bezm)

vb. sk sk anlan tarih kiilerin en nemlilerindendir.

D ivan airinin Corafyas

ki toplants ile ilgili terimlerin balcalar:

Divan airinin corafyas ok snrldr. Pek sey

meclis (bezm, bezmgah), iki (bde, m l, hamr,

rek olarak kendi evresinden rnekler verdii

mey, sahb, rahik, duhter-i rez, b in tl-ineb), ka

deh (cm, peymne, piyle, sgar, ntl, kse), sr-

olursa da daha ziyade ortak m alzem enin iinde ka

132 OSMANLI DVAN R ZERNE METNLER

lr. En sk ad geen rmaklar: Nil. Dicle, Frat, at,

Seyhun ve Ceyhun; lkeler Rum, Arab, Acem

Frenk, Msr, am (Suriye), Iran, Turan, Hind,
in, Hta, Horasan; ehirler stanbul, Bursa (Brusa), Edirne (Edrene), Badat, Msr (Kahire), Isfa
han, iraz, Semerkant, Buhara, am vb.
Yukarda ve kitabn metin ksmnda verilen bil
gilerin nda divan iirinin kendine zg ortak
bir dnyas olduu ve bu edebiyatta yaratclk,
orijinallik, taklid, intihal gibi kavramlarn Bat
edebiyatlanndakinden veya Tanzimattan sonraki
Trk edebiyatmdakinden ok farkl olduu ve
aratrmalarda ayn metodlann ve llerin bu iki
ayr tip edebiyat iin kullanlamayaca kendiliin
den anlalr. Szgelii bir tek divan airinin bir
eserini ele alarak ondan yazarn kiilii, evresi,
a, dnya gr, felsefesi zerinde birtakm h
kmler karmak yahut kulland szckleri sa
yp istatistie vurarak bundan sonular karmaya
kalkmak, divan iirinin nitelii ile badamayan
verimsiz bir yoldur.
Nitelii ve meseleleri ayn olan divan iirinin
aratrma metodlar da, baka edebiyatlarmkinden
farkldr.

1956-57);
Antonio Pagliaro ve Alessandro Bausani, Storia della letteratura persiana, (Milano, 1960);
H. Ritter, ber die bildersprache Nizmis, (Berlin 1927);
Ayn yazar, das Meer der Seele, (Leiden, 1955);
A. Bausani, Storia delk letterature del Pakistan, (Milano, 1958);
Aziz Ahmad, Studies in lslamic Culture in the Indian Environment, (Oxford, 1964);
A. J. Arberry, Sufism, (Londra, 1950);
Louis Massignon, Essai sur les origines du lexique technique de la
mystique musulmane, (Paris, 1954);
Jan Rypka, Iranische Literaturgeschichte, (Leipzig, 1959);
G. E. von Grunebaum (yaynlayan) nity and Variety in Ms
lim Civilization, (Chicago, 1955);
Ayn yazar, Medieval slam, (Chicago, 1953);
Abdlbki Glpnarl, Yunus Emre ve Tasavvuf, (stanbul,
1961);
Mehmet avuolu, Nect Bey Divnnm Tahlili, (stanbul,
1971);
Halk ipekten, Nil-i Kadm-Hayt ve Edeb Kiilii, (Ankara,
1973); s. 72-74.
Ayrca ansiklopediler, zellikle Enciclopedia Italiana, slm An
siklopedisi, Encylopaedia of slam (birinci ve ikinci basklar).

Byk Trk Klasikleri, C .l, stanbul, 1985, s. 219-238.

BBLYOGRAFYA
Girii hazrlarken bavurulan eserlerin balcalar:
Ali Nihad Tarlan, ehr, Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, II
(1948), 223-29;
Muhammed Hamdullah, Islama Giri (stanbul, 1965);
Diyanet leri Bakanl, Kurn- Kerim ve Trke Anlam,
(Ankara, 1961);
Ahmet Nam, Sahh-i Buhri Muhtasar Tercmesi, (stanbul,
1928);
Ahmed Cevdet Paa, Kss- Enbiy ve Tevrih-i Hulef, (stan
bul, 1307);
Recizde Ekrem, Talm-i Edebiyat, (stanbul, 1931);
C. Brockelmann, Geschichte der islamischen Vlker und Staaten,
(Berlin, 1939);
Philip K. Hitti, History of the Arabs, 8. bask, (Londra, 1963);
C. A. Nailino Raccolta di eritti, (Roma 1941), (Konu ile ilgili
makaleleri);
A. Mez, Die Renaissance des Islams, (Heidalberg, 1922);
A. N. Poliak, Larabisation de lOrient semitique, Revue des Etudes Islamiques, Paris, 1938;
Umar Muhammed Daudpota, The Influence of Arabic Poetry on
the Development of Persan Poetry (Bombay, 1924);
Felix M. Pareja, Islamologia, (Madrid, 1952-1954);
Francesco Gabrieli, Storia della letteratura araba, (Milano,
1951);
Zebihullah Safa, Trih-i Edebiyt der Iran (Farsa), (Tahran,

DVAN R 133