ÝLBER ORTAYLI: Osmanlý Ýmparatorluðu nun son yüzyýlý hürriyet fikri, insan haklarý

, hürriyetin teþkilatlanmasý, farmantalizm, baský gruplarýnýn ortaya çýkmasý gib

i alýþýlmadýk olaylarla geçmiþtir.
Batý cemiyetinden bunlarýn farký, o vakte kadar bir dinler ve diller haritasý ol
an kozmopolit bir son Roma Ýmparatorluðu nun ve müslümanlarýn hakim olduðu bir büy
ük imparatorluðun hayatýnda bir etnik mücadeleyle birarada yürümesidir.
Burada iki tane çaðdaþ tarihçinin tezlerine deðinmek zorundayýz. Profesör Ercüme
nt Kuran, o vakte kadar hakim olan þeriatý garra, yani müslüman toplumunun ve on
a baðlý gayrimüslimlerin fert ve toplum olarak yaþayabilmeleri için hük ahkamýna
uymak zorunda kaldýðýmýz þeriata tanrýnýn vahyine dayanan kurallara karþý artýk
bazý münevverlerin hukuk-u tabiyyeden, insan haklarýndan bahsettiðine iþaret et
mesidir.
Bunlarýn baþýnda Viyana Sefirliði nde bulunan 19.yy ýn belki de en talihsiz münevver
lerinden olan Sadýk Rýfat Paþa gelir. O imparatorlukta artýk tabii hukukun ve bu
na baðlý insan haklarýnýn varlýðýndan söz eder. Diðeri Bernard Lewis... Ýngilter
e Parlamento Binasý ný ziyaret eden bir doðulu aydýnýn bunlar kanunlarýný burda yap
ýyormuþ diye küçümser ifadeyle söz etmesinden bahseder.
Oysa ki bir müddet sonra ayný parlamento ve batýdaki siyasi partiler, sendikalar
ve kanun yapma yollarý doðulu münevverleri çok fazla iþgal etmeye baþlamýþtýr.
Onun etrafýnda doðan hareketler kavgalar, örgütlenmeler sadece bizim deðil Ýran ýn
da son asrýný kaplar. Bunlar nedir?
Bugünkü toplantýmýzda bunlara bir nebze deðineceðiz.
EROL ÞADÝ ERDÝNÇ: Osmanlý Ýmparatorluðu nun galiba en önemli dönemi son dönemi olu
yor. 2.Mahmut, biraz daha geçelim Abdülmecit.
ÝLBER ORTAYLI: Çok kanlý bir saray suikastler silsilesi. Ne yaptýlar, 3.Selim i ka
tlettiler.
EROL ÞADÝ ERDÝNÇ: Damdam dama kaçýrarak...
ÝLBER ORTAYLI: O zor kurtuldu ve hanedan ayakta kaldý.1856, Yunan Ayaklanmasý pa
tlamýþ, imparatorluðu sarsan ilk milli ayaklanma. Sýrp Ayaklanmasý vardýr ama bu
ilkidir, beynelminel bir destek görüyor. Orada anlaþýlýyor ki artýk Osmanlý Ord
usu nun esasý olan yeniçeriler iþe yaramýyorlar. Disiplin yok. Tek onlar mý iþe ya
ramýyor, belki
bütün bir sistem çöküntü içinde bu açýk. Kalelerin yapýmý, muhafazasý, iaþe ibat
e sistemi, mali sistem hepsi. Fakat bu bir yerde odaklanýr.Bu kanlý 1826 Vakayi
Hayriye denen þey. Tabi bunu devletin resmi vakanüvisti sahaflar, Þeyhizade Lütf
i Efendi böyle bir kaside halinde adeta anlatýyor. Ne kadar melun bu yeniçeriler
ve ne kadar iblis. Baþkalarý baþka þeyler anlatýyor.Adolfus Slade Paþa- bahriye
müþaviri- Sokaðýn ortasýnda nasýl katlediliyor yakanalan yeniçeri . Yeniçerinin
dostu,dostunun dostu. Tüm bektaþi tekkelerine el konmuþ ve dedikodu...
EROL ÞADÝ ERDÝNÇ: Mezar taþlarý kýrýlmýþ.
ÝLBER ORTAYLI: Takvim-i Vakayi den, hortluyomuþ yeniçeriler, vampir hikayeleri. Bu
resmi gazete haberi. Tamamen hepsi hedef ve bu tabi çok önemli bir olay. Hakika
ten Bektaþi tekkeleri üst üste. Bunlarla ünsiyeti var diye Þanizade gibi büyük a
limlerin ortadan kaldýrýlmasý adeta bütün bir vaka gidiyor bir ordu kalktý. Bund
an insanlar ne kadar hoþlanýrlar.Hayýr.Unutma Surikov un bir tablosu var, Strelits
lerin Sabahý diye. Büyük Petro yu, orada böyle muzaffer, Büyük Petro streviçleri i
dam ediyor, tüfekçileri yani rusyanýn yeniçerileri, bir asýr evvel bundan. Onu v
eriyor tarihçi, Büyük Petro yu tutuyor ressam, ama bir taraftan o adamlarý ne kada
r mazlum ve son mohikanlar gibi muhteþem bir þekilde resmediyor. Tabi yeniçerili
k de ayný þey. Bu dönemde bizim için böyle hürriyetler, hukuku beþer söz konusu
deðil. Bu ne zaman baþlýyor?
EROL ÞADÝ ERDÝNÇ: Hatta aydýnlar ilk defa bir toplumsal mukavelenin peþinde koþm
aya baþlýyorlar.
ÝLBER ORTAYLI: Bürokrasi çok önemli.
EROL ÞADÝ ERDÝNÇ: Kanun-i Esasi, Balýkçý Nizamnamesi kadar ilgilendirmiyor halký
. Ancak aydýnlar bir toplumda haklar ve vazifeler...
ÝLBER ORTAYLI: Koruma haklarý, koruyucu bir polis devleti söz konusudur. Kanun v
e nizam devleti. Bunlar da söyleniyor.
EROL ÞADÝ ERDÝNÇ: Devamlý inceledikleri bir sözcük var . Hürriyet.
ÝLBER ORTAYLI: Hürriyet kelimesi bu eski Arapça da var mý?
EROL ÞADÝ ERDÝNÇ: Var.
ÝLBER ORTAYLI: Ne zaman?
EROL ÞADÝ ERDÝNÇ: Baþýboþluk, azadelik...
ÝLBER ORTAYLI: Hurra zaten. Acaba hurriyet gibi mi kullanýlýyor? Ýþte o çok önem
li. Mesela cumhur lafý var, cumhuriyet lafý var mý?
EROL ÞADÝ ERDÝNÇ: Cumhuriyet yok
ÝLBER ORTAYLI: Demek ki bunlar Türklerin icadý. Libertenin karþýlýðý onu kullaný
yor. Tercüme doðrudur. Libertenin karþýlýðý dediði zaman asude, baþýboþ, tabii b
ir hayat anlaþýlýyor bundan. Demek ki doðru bir tercümedir Fransýzca dan ama Arapç
a da olmayan bir kavram.
EROL ÞADÝ ERDÝNÇ: Hürriyet, vatan ve tebayý þahanenin haklarý.Yeni Osmanlýlar ýn b
aþlangýcý da bu oluyor zannediyorum. Namýk Kemal, Ziya Paþa...
ÝLBER ORTAYLI: Ama ne enteresan. Parayý kim veriyor, yeni osmanlý hareketine, ha
nedanýn damadý ve hepsi Paris teler. eEnteresan bir hayat. Ben Þinasi yi tetkik etmi
þtim ve þaþýrmýþtým bu nasýl sýkýlmýyor diye. Kütüphanede oturuyor günün belirli
saatlerinde, rýhtýmda dolaþýyor dönüyor. Bir adam mülteci olarak Paris te bulundu
ðu zaman birtakým ihtilalci gruplarla temasa gelir. Sýrf kendi Osmanlý Türkleri
ile deðil Rus ile mesela. Þinasi ve Gertzen bir yerde buluþacaklar.Hiç böyle biþ
ey yok. Mesela Þinasi, Osmanlý daki diðer etnilerin orada yaþayanlarýyla temasta o
lacak. Hiçbiri yok. Bu çok enteresan bir mülteci, Jöntürklük. Zaten hiç Jön Otto
man demediler. Jöntürk ama bu laf geçti . Portekiz de ayaklananlara jöntürk diyorlar
mýþ.
EROL ÞADÝ ERDÝNÇ: Batýnýn birtakým þeylerine de jöntürk adý veriliyor.
ÝLBER ORTAYLI: Her ayaklananan genç grubun adý jöntürk .
EROL ÞADÝ ERDÝNÇ: Ondan sonra Kanuni Esasi yi ilan hazýrlýklarý baþlýyor.Mithat Pa
þa nýn baþkanlýðýnda.
ÝLBER ORTAYLI: Çünkü Mithat Paþa... Çok güzel bir tabiri vardý Tarýk Zafer hocan
ýn, anayasa romantizmi . Anayasa çýksýn da isterse odundan olsun ama iþte 113. madd
eli. Padiþah hiç yargýyý araþtýrmaya lüzum yok, selameti amme için mahsurlu ve t
ehlikeli gördüðünü sürer. O zaman niye anayasa yapýyorsun ki kendi koruyamadýkta
n sonra matbuat kanun dairesinde serbest . O zaman sansür de kanuni bir olay. Bu
iþ bitti. Yani meclisi de daðýtýr zaten toplamasý için süre koymamýþ. O zaman t
abi anayasa laðvedilmedi, þalnamelerde duruyor, Meclis-i Ayan da devam ediyor. B
u demek ki ilginç birþey, partiler yok .
EROL ÞADÝ ERDÝNÇ: Senin bir yazýnda okumuþtum. Abdülhamit, Kanun-i Esasi nin sýnýr
larý içinde, yani aykýrý herhangi bir alýntý yok.
ÝLBER ORTAYLI: Kanuni Esasi, insana böyle bir suistimali cavez verir. Buna raðme
n küçümseyemeyiz bu Osmanlý da kanuni nizam, anayasal nizam fikri ve alýþkanlýðýný
getirdi. O parlamentonun toplanýþ usulu müzakeratý son derece de takdire þaðyan
dýr. Çok özgün ve tabi bu arada hayat yeniden baþlýyor, yani siyasi hayatta bir
kademe söz konusu. Bir de birþeyi unutmayýn 1960 larýn ortasýna kadar olmadý, dýþ
politikayý tartýþtý meclis.Yani 2.Meþrutiyet te var bu ve Cumhuriyet in uzun yýllarý
nda var. Hatta çok özgür ve muhalefetin çok baþta olmasýna raðmen iki grupta top
lanmýþ ama Ankara Hükümeti nde, TBMM de bile bu kadar renkli deðil. Osmanlý Parlamen
tosu nun çok önemli bir özelliði var. Ýkinci bir özellik biliyorsunuz gayri müslim
milletlerin orada temsil edilmesi, 1/3 oranla. Bu zaten hristiyan parlamentolar
da da yok. Bu kadar yahudi ve müslüman Avusturya da var mý, yok.
Demek ki biz imparatorluðumuzun hayatýný, zihniyetini ve hürriyetlerin durumunun
çok özgün olduðunu teslim etmek konumundayýz. Burada hürriyet ne? Ferdin hürriy
eti kullanýldýðý kadar cemiyet yok ortada. Yok siyasi cemiyet, istibdat dediðimi
z yasak devirde baþlýyor deðil mi? Nedir bu? Avrupa deðil bunun örneði, balkan k
omiteleri...
EROL ÞADÝ ERDÝNÇ: Zaten kuruluþ amacý tekrar Kanuni Esasi ye yürürlük kazandýrmak.
Ýttihat-ý Osmani, sonra Ahmet Rýza ile münasebet kuruyorlar. O da Paris te .
ÝLBER ORTAYLI: Bütün bunlara raðmen Osmanlý meþrutiyeti, anayasanýn tatili, laðv
ý deðil, boyunca çok önemli bir özelliði var. Bu imparatorlukta herþey okunmuþ,
belirli yerde okunmamýþ, belirli yerde okunmuþ. Türkçe ye tercüme yok ama Arapça ya
var. Bulgarca ya herþeye var.
EROL ÞADÝ ERDÝNÇ: Abdülhamid i korkutan tek þey, karþýsýnda iki padiþah var, halle
tmiþ bir kadronun oluþu. Ne yapsýn yani biz de insan olsak benim de davranýþým a
yný olacaktý, bundan farklý olamayacaktý.
ÝLBER ORTAYLI: Artýk yine orduya siyaset girmiþ, militanlýk bunlarý tabii görüyo
r. Buna karþýlýk müthiþ bir politik tarafý var. Gayrimüslim cemaatlar ve ruhani
reisleriyle çok hassas çok dengeli çok ustalýklý bir iliþki için...
EROL ÞADÝ ERDÝNÇ: Onlarý korumuþ olduðu gibi
ÝLBER ORTAYLI: Mesela döneminde Ermeni ayaklanmalarý var. Ermeni Cemaati nin önde
gelenleriyle fevkalade dengeli gidiyor.Musevilerin altýn çaðý Osmanlý.
EROL ÞADÝ ERDÝNÇ: Birþeye aklým ermemiþtir.Osmanlý Bankasý ný basan, hatta bir aya
klanma çýkaran o grubun affedilmesi olayý.
ÝLBER ORTAYLI: Dýþ baský.
EROL ÞADÝ ERDÝNÇ: Kendisine suikast düzenleyen,
ÝLBER ORTAYLI: O da dýþ baský. Dýþ baskýlara karþý þevkat ve tolerans gösterdi.
Yoksa devlet reisine suikast tertipleyen bir adama en aðýr cezayý verseniz kimse
biþey demez.Tabi bu bir aczin de ifadesidir. Artýk imparatorluk kendinin impara
torluðu deðil. Büyük devletler silsilesinde yer alan Osmanlý malesef o büyükleri
n içinde en temkinli belki sözünü en az dinletebilen biri. Bu bir yapý. Kuvvetle
nen Türkiye de baþka olabilirdi.
EROL ÞADÝ ERDÝNÇ: Ýyi ki olmuþ çünkü 2. Meþrutiyet, Cumhuriyet e birtakým müessese
leri kazandýrdý.
ÝLBER ORTAYLI: 2.Meþrutiyet müthiþ bir modernleþme süreci ama hürriyetler için a
yný þey sözkonusu deðil.
1920 meclisi yani son Meclisi Mebusan. Burada her türlü þey tartýþýlýyor. Kapatý
lma nedeni de o. Bütün konvansiyonel ihtilal meclislerinde aslýnda ihtilal önder
lerinin borusu öter. Ankara daki mecliste bir ikinci grup var. Ýçinde Sovyetler e ya
kýn olandan fundamentalistlere harkes var. Bu mecliste bunlar konuþuyorlar, muha
lefeti etkili yapýyorlar. Bir taraftan harp çýkýyor. Harp sýrasýnda konvansiyone
l meclis birlik yapar. Bu ilginç deðil mi? Bunu böyle görüyorum.
EROL ÞADÝ ERDÝNÇ: Herhalde fikri müsamaha ama dýþ düþmana karþý yek vücut.
ÝLBER ORTAYLI: O arada demek ki o birliði, iþtiraki bölmemek istiyorlar. Büyük b
ir stratejik baþarý. Demek ki demokrasi sýrf kitapla deðil, akýllý liderlerle ol
acak birþey.
////
ÝLBER ORTAYLI: Asýl önemli mesele bu toplumlarda hürriyet hürriyet diyoruz . Mes
ele herkesin hür olmasý deðil. Habeas Corpus Ýngiltere de. Bu hürriyet deðil, kanuni
devler. Prusya da Polizeistaat denen kanunun sana verdiði koruma haklarý. Korunac
aksýn bu budur. Gereksiz yere zulüm, iþkence olamaz çünkü unutma papa 2.Innocent
, 13.asýrda bir dekre çýkardý. Buna göre iþkence engizisyonda meþru bir yoldur.
Öyle anýlan delil geçerlidir.Roma Hukuku nda var bu. 17.asýr kaldýrýlýyor habeas c
orpus ile bu. Vücuduna sahip ol. Hapsedilemezsin, iþkence göremezsin, sebepsiz y
ere sorgunun süresi var gibi. Bu temin edilmiþtir. Tanzimat ta böyle cezlandýrýlan
valiler var. Bu güzel ama hürriyetlerin kullanýlmasý var. Bu nasýl olur? Örgütl
erle olur,ikincil gruplarla, partilerle unutmayýn; 19. asýrda Fransa da grev yasak
tý. Ýþçinin çalýþma, iþverenin çalýþma hürriyetini yok ediyorsun. Bunlar nasýl g
erçekleþecek? Çok önemli bir olay. Osmanlý da siyasi parti ne? Jöntürk grubu o, Ge
nç Osmanlýlar parti deðil. Parti ne? Ýttihat ve Terakki. Ondan evvel bulgarlarýn
gizli ihtilal komiteleri falan...
EROL ÞADÝ ERDÝNÇ: Ýttihat ve Terakki nin çeþitli dönemleri var. Tabi 1908 e kadar jö
ntürklük döneminde yine çeþitli aþamalarý var. Ancak 1908 den sonra açýða çýkmýþ b
ir parti var. Cemiyetlik dönemi. Þimdi Meclis-i Mebusan da fýrka var ama resmen ce
miyete baðlý ve cemiyet kongresinde iki üyeyle temsil ediliyor.
ÝLBER ORTAYLI: Fýrka mühim deðil yani hep cemiyet, Osmanlý da, bizimki de diðer
unsurlarýnki de hep cemiyet. Ýlk bildiðimiz cemiyet Odessa da kurulan Firiki Etery
a 1821. Bu da bir cemiyet aslýnda fakat o mesele Ýttihat ve Terakki den daha açýk.
Kayýt defterleri bulunuyor
EROL ÞADÝ ERDÝNÇ: Malesef o çöküntü döneminde herkes arþivden ne bulursa alýp gö
türmüþ.
ÝLBER ORTAYLI: Þimdi bu cemiyet nasýl örgütleniyor? Bunun üyeleri hem farmason o
labiliyorlar, mason locasýna girebiliyorlar. Talat Paþa ....
EROL ÞADÝ ERDÝNÇ: Onlar Abdülhamid in hafiyelerinden korunmak için...
ÝLBER ORTAYLI: Vali Cemal Bardakçý dermiþ, serbest konuþabildiðimiz tek yer oras
ý.Ýkinci hafiye girmeyen yer neresi biliyor musunuz? Padiþahýn burnunun dibi, ma
beyni humayun.
EROL ÞADÝ ERDÝNÇ: 1908 - 1913 e kadar ,1329 kongresine kadar hep Ýttihat ve Terakk
i bir cemiyet ondan sonra fýrkalaþýyor ama yine nizamnamenin kapaðýnda Ýttihat v
e Terakki Cemiyeti Nizamnamesi yazýyor.
ÝLBER ORTAYLI: Öyle fýrka olmaz. Girip de üye oluyor musun? Açýk cemiyete gider
üye olursun. Burada öyle deðil, burada seçilecek, teklif edilecek, þimdi bir par
ti üyesinden aðzý sýkýlýk falan beklenmez. Çok lazýmsa muhtelif yerlere, oraya s
eçilmezsin ama böyle parti olmaz.
EROL ÞADÝ ERDÝNÇ: Bir de 1908 e kadar herhangi bir kongre olmadýðý için üye seçimi
arkadaþlar arasýnda liyakat esasýna dayanýyor.
ÝLBER ORTAYLI: Ýttihatçýlýk; ömür geçer,herþey deðiþir, ittihatçý üyeliði düþmez
.
EROL ÞADÝ ERDÝNÇ: Zaten Kazým Karabekir Paþa nýn da Milli Mücadele deki tutumu o. He
m ittihatçý yemini etmiþ, hem milli mücadele.
ÝLBER ORTAYLI: Þimdi ikinci bir parti çýkýyor içinden o fýrka. Hürriyet ve Ýtila
f. Allah versin o fýrkayý. Arada çok ilginç birþey bilinmeyen, Kerim Sadi Cerrah
oðlu, sonra Mete Tuncay yaptý, sol akýmlar sol partiler . Solun fýrka teþebbüsle
ri var 2.Meþrutiyet ten beri. Bunlar ne kadar fýrka? Dar kadrolar.
EROL ÞADÝ ERDÝNÇ: Çok az ve fonksiyonu olmayan birtakým kuruluþlar.
ÝLBER ORTAYLI: Mütareke sýrasýnda sol partilerin bazý etkileri var.
EROL ÞADÝ ERDÝNÇ: Musfata Suphi, öbür tarafta Þefik Hüsnü Bey. Rusya da kalmýþ ve
komunist sistemin uygulamalarýný görmüþ ve memleket yararý için bunlarýn faydala
rý olacaðýný düþünmüþ.
ÝLBER ORTAYLI: Ýki türlü sosyalist var. Bir Moskova öðrenimliler bir de spartaki
stler, Almanlar. Sonra Türkiye Komünist Fýrkasý nýn ilk zamanlarý. Komünist arþivl
er dýþýnda polit büro arþivlerini getirdiler. Polit büroya verilen layihalar dik
kate alýnmazsa atýlýr. Terakkiperver Fýrka da Cumhuriyetçi Serbest Fýrka da ilgi
nç deneyler ve özgürce konuþma þeyini biz bilmiyoruz. Zannediyoruz ki CHP tek pa
rti, tek ses gidiyor Mussoli nin Ýtalya Meclisi gibi. Genel kurulda tamam ama saba
hleyin orda ayný grup çok farklý olur.Malesef o zabýtlarý büyük ölçüde yok ettil
er.Halk partililerin de kabahati var. Hiçbiri neþredilmedi. Büyük farklar ve özg
ürce tartýþmalar var.Bazý, tabi belirli bir ölçü içinde kimse gidip de orda hila
feti ve saltanatý savunmadý. Bazý parçalarý yayýnlandý. O tek parti meclisini de
ne kadar tek parti gibi görmeli bilmiyorum.
EROL ÞADÝ ERDÝNÇ: Orada her milletvekilinin fikrini serbestçe söyleme hakký var.
ÝLBER ORTAYLI: Hürriyetlerin kuruluþu gelenektir. Kullanýþý kite ve toplum taraf
ýndan ve bunlarýn kullanýlacaðý yaþanacaðý yerler olan kurumlar ikincil gruplar
bugün sivil toplum kuruluþlarý deniyor. Bu geleneðin bizde nasýl yeþerdiði bizde
tartýþýlacak þeyler
Bu tip demokrasinin yeþerdiði baþka kurumlar var . Mahalli idare kurumlarý, o da
zayýf Türkiye de. Baþka türlü o görevler yerine getirilmiþ ve onunla da buraya ka
dar uzanmýþýz. Hepinize iyi akþamlar diliyoruz.